Anna Freud

Anna Freud
Çocuklukta Normallik
ve Patoloji
M ETİS ÖTEKİNİ DİNLEM EK

METİS / ÖTEKİNİ DİNLEMEK
Anna Freud
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK
V I PATOLOJİ
1895'te Viyana'da doğup 1982'de Londra'da ölen Anna Freud,

Sigmund Freud'un en küçük kızı ve babasının çalışmalarının en
sadık takipçilerindendi.
Çocuk psikanalizinin Okve önde gelen uygulayıcılanndan olan
Anna Freud, gençliğinde yaptığı ilkokul öğretmenliği sırasında
çocuklan yakından gözleme imkânı buldu. Babası tarafından
eğitilerek mesleğe başladı ve çocuk analizi üzerine çalışırken
babasıyla yakın işbirliği içinde psikanaliz kuramını geliştireli.
1925-28 yıllan arasında Viyana Psikanaliz Demeğinin
başkanlığını yaptı. Benin kişilik gelişimindeki etkileri ve savunma
mekanizmalannın önemini vurgulayan Das Ich und die Abwehr
mechanismen (1936; Ego ve Savunma Mekanizmaları, Bağlam,
1989) acHı çalışmasıyla ben psikolojisinin gelişimine önemli
bir katkıda bulundu.
1938'de hasta babasıyla birlikte Nazi tehdidinden kaçarak
Londra'ya yerleşti; 1945‘e kadar Hampstead'deki bir çocuk
yuvasında çalıştı, ikinci Dünya Savaşı sırasında ailesiz kalmış
çocuklar üzerinde yürüttüğü çalışmalan Young Children in
Wartime (1942), Infants without Families (1943), Warand
Children gibi kitaplannda aktardı. 1947'de kurduğu Hampstead
Çocuk Terapisi Kliniğinin 1952-82 arasında yöneticiliğini yaptı.
Özellikle babasının ölümünden sonra Melanie Klein'la sürdürdüğü
sert tartışmalar Ingiliz Psikanaliz Demeğinin bölünmemek için iki
paralel grup halinde çalışmasına neden oldu. Elinizdeki kitap,
çalışmalan özellikle Heinz Hartmann ve Erik Erikson tarafından
geliştirilen yazann görüşlerini özetleyen son çalışmasıdır.
Psikanaliz ve psikiyatri alanında yaklaşık elti kitaplık kapsayıcı bir
kütüphane oluşturmak amacıyla başladığımız Ötekini Dinlemek
dizisi Sigmund Freud, Edith Jacobson, M.S. Mahler, O. Kemberg,
Jacques Lacan, W.R.D. Fairbaim ve O. Rank gibi bu alanın en
önemli isimlerinin temel yapıtlanyla sürecek. Her yapıtın başına
koyulacak önsözlerie yapıtın gerek yazann dünyasında, gerekse
alan içindeki öncülleri, yeri ve önemi belirtilecek.
METİS YAYINLARI
Ötekini Dinlemek 8
VE PATOLOJİ
Gelişimin Değerlendirilmesi
AnnaFreud
ö zg ü n adı: Normality and Pathology in Childhood:

Assessments of Development
© International Universities Press, Inc., 1965

Mark Paterson ve The Estate
of Anna Freud'un izniyle
© Metis Yayınlan, 1996
Birinci Basım: Ocak 2000
Dizi Yayın Yönetmeni: Saffet Murat Tura

Yayıma Hazırlayan: Kaya Şahin
Dizi Kapak Tasanmı: Yetkin Başanr
Grafik Tasanm: Semih Sökmen
Dizgi ve Baskı öncesi Hazırlık: Sedat Ateş
Film: Doruk Grafik

Kapak ve İç Baskı: Yaylaak Matbaası
Olt: Sistem Mücetlithanesi
Metis Yayınlan
İpek Sokak No. 9,80060 Beyoğlu İstanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: metis@turk.net
ISBN 975-342-254-7
Anna Freud
Çocuklukta Normallik
ve Patoloji
Gelişimin Değerlendirilmesi
Çeviren
Ali Nahit Babaoğlu
Dizi Yayın Yönetmeni

Saffet Murat Tura
İçindekiler
Sunuş, BEN PSİKOLOJİSİ VE ANNA FREUD

Saffet M urat Tura 7
Çevirenin Ö nsözü 11
Yazarın Kitabın Almanca Baskısına Ö nsözü 21
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ

1 Çocukluğun Psikanalitik Psikolojisi ve Kaynakları 23
2 Çocuk Analiziyle Yetişkin Analizi Arasındaki İlişkiler 39
3 Normal Çocuk Gelişimi (ölçütler ve Değerlendirme) 59
4 Patolojik Çocuk Gelişimi I (ö lç ü t ve Değerlendirme) 95
5 Patolojik Çocuk Gelişimi II 120
6 Terapi Yollan ve O lanaklan 160
Kaynaklar 177
SUNUŞ
Ben Psikolojisi ve Anna Freud
Saffet Murat Tura
Psikanaliz sınırlan dahilinde kaldığı kabul edilen dört büyük okul

vardır, klasik teori, ben psikolojisi, nesne ilişkileri kuramı ve kendilik
psikolojisi. Daha psikanalizin kuruluş yıllarında Alfred Adler, Cari
Gustav Jung ve Otto Rank gibi büyük teorisyenler Freud'dan ayrıldık
ları noktalan belirtmişler ve kendi yaklaşımlannı geliştirmişlerdi.
Gerçi bunlar arasında Otto Rank'm psikanaliz karşısındaki konumu
çok özel ve tartışmalıdır; ama genel olarak bakıldığında söz konusu
ilk kopuşlarla ortaya çıkan teorik yaklaşımlar psikanaliz çerçevesinde
kabul edilmez. Keza psikanaliz içinde kalan bazı teorik akımlar (me
sela sosyo-kültüralist Amerikan okulu) veya "kendine özgü" bazı teo
risyenler (mesela Jacques Lacan) genel çerçeveye dahil olmakla bera
ber ayn bir okul veya öğreti olarak kabul görmezler. Bunun çeşitli ne
denleri vardır; en önde gelen neden de katkılannın tam bir teorik ke
sinlikle ifade edilememiş olmasıdır. İşte bu bakımdan ben psikolojisi
temel bir psikanaliz okuludur; çünkü hem psikanalizin ilkelerine bağ
lıdır hem de katkısı belirtik olarak ifade bulmuştur.
Ben psikolojisi Freud'un özellikle 1923 tarihli "Ben ve îd" adlı
makalesi ile başlayıp "yapısal kuram” adı altında toplanan teorik de
ğerlendirmelerini esas alan Hartmann, Kris, Rapaport, Erikson ve An
na Freud'un çalışmalanna dayanır. Bu teorisyenler yapısal kuramdaki
ben işlevlerini toplumsal ve kültürel işlevselliği de içerecek şekilde
genişletmiş ve geliştirmişlerdir. Eğer sadece bir fikir vermek için ka
baca ifade etmek gerekirse Freud özellikle ve öncelikle nevrotik du-
rumlan açıklamaya yönelik bir teori geliştirmişti, işte ben psikolojisi,
psikanalizin iıfkunu normalliği ve uyumu da açıklayacak şekilde ge
liştirmeye, genel bir psikoloji teorisi kurmaya yönelir. Bu eğilimin
Freud'un eserinde olmadığı söylenemezse de vurgunun yönü farklı
dır; ben psikolojisi klasik teorinin eksik bıraktığına inanılan bu alanı
geliştirmeye çalışır. Böylece ben psikolojisi, benin özerk işlevlerine
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ I 8
yönelmiştir; benin içgüdüsel yapılardan bağımsız kökenleri ve işlev
leri araştırmanın temel konularından birini oluşturmuştur. Sonuç iti
barıyla bu yaklaşımın psikanalitik teoriyi genel psikolojinin bir alt-
teorisi haline mi getirdiği yoksa psikolojiyi genel bir psikanaliz teori
sinin alt-teorisi olarak mı yorumladığı tartışmalıdır. Ancak bu yorum
lardan hangisi verilirse verilsin ben psikolojisi sayesinde psikanaliz
ile "diğer" psikoloji okulları arasında belli bir iletişimi sağlamaya yö
nelik ortak bir dil kurulmaya başlanmıştır. Bu noktada psikanalizin
asla bir psikoloji teorisi gibi yorumlanamayacağını savunan ciddi teo
risyenler olduğunu da unutmamamız gerekir. Bunlara göre psikanali
zin temeli ruh içi çatışmadır; dolayısıyla psikolojinin incelediği zekâ,
algı, mantık, bellek, sentez, düşünme, toplumsal uyum vs. gibi konu
larla psikanalizin esasta bir ilgisi olamaz.
Ben psikolojisinin bene ve işlevlerine bakışındaki bu genişleme;
beni çatışmalı ruhsal alanın dışında da değerlendirme çabası elbette
sadece genel psikolojiyi değil pedagoji ile ilgili bazı inceleme alanla
rını da psikanalitik çalışma ve araştırma çerçevesine sokmuştur. Bu
genişlemiş alandaki araştırmalar da ister istemez psikanalitik araştır
manın esasını teşkil eden "psikanalitik süreçte aktarımın incelenmesi"
yönteminin dışında bazı araştırma teknik ve yöntemlerinin psikanali
ze ithal edilmesine yol açmıştır. Anna Freud bu genişlemiş alanı en
iyi değerlerdiren teorisyenlerden biridir. Akademik eğitim olarak kli
nik kökenli olmaması başlangıçta bir dezavantaj gibi görülmüşse de
bu durum muhtemelen psikanalizin aldığı bu yeni yöne ciddi katkılar
da bulunmasını kolaylaştırmıştır. Anna Freud'un psikanalitik kurama
en önemli katkısı benin savunma mekanizmalarını net bir şekilde ta
nımlayarak hemen hemen nihai teorik şeklini vermiş olmasıdır. Prati
ğe katkısı ise çocuk psikanalizleri ile ilgilidir. Psikanalitik ilkelerin
çocuk terapilerine uygulanmasının öncülerinden olan Anna Freud bu
alanda klasikleşmiş yöntemler geliştirmiştir.
Anna Freud mesleki çalışmalarını İngiltere'de sürdürdü. Aynı yıl
larda İngiltere'deki psikanaliz camiası bir başka büyük teorisyenin
parlak çıkışına sahne oluyordu; Melanie Klein. Anna Freud gibi ço
cuk psikanalizini temel alan Melanie Klein teorik olarak tam tersine
bir yol izliyordu; Freud'un teorisini özellikle içgüdüler ve idin teza
hürleri ile ilgili alanlarda geliştirmeye, nesne ilişkileri kuramını yer
leştirmeye çalışıyordu. Bu durumda bu iki teorisyen arasında görüş
farklılıkları ve çatışma kaçınılmazdı. O yıllarda İngiliz psikanaliz ca
miasında çeşitli bölünmelere yol açan bu tartışmanın, süreç içinde sa-
SUNUŞ I 9
nıldığı kadar uzlaşmaz olmadığı görüldü; özellikle Edith Jacobson,

Margaret Mahler ve Otto Kemberg nesne ilişkileri kuramıyla ben psi
kolojisini birlikte formülleştirmeyi ve kullanmayı başardılar. Öyle ki
bugün nesne ilişkileri kuramı ve ben psikolojisi bir tek pota olarak bi
le kabul edilebilir.
Çocuklukta Normallik ve Patoloji ben psikolojisinin genişletilmiş
vepsikolojileştirilmiş psikanaliz alanım ifade etmenin en iyi örnekle
rinden biridir. Bu kitapta gündelik yaşamda karşılaşılabilecek çocuk
luk ve gençlik ile ilgili pek çok sorun psikanalitik bir teorik gözlükle
ama psikanalizin temel inceleme tekniğinin dışında ele alınmıştır.
Anna Freud'un görüşlerini temsil etmek bakımından oldukça güveni
lir olmanın dışında çocuk yetiştiren herkesin ilgisini çekebilecek bir
kapsama da sahiptir. Bu kitabı Melanie Klein'ın dizimizde yer alan ve
alacak eserleriyle karşılaştırmalı olarak okumak sadece bir dönemin
tartışmasını incelemek bakımından değil, psikanalizin ilgi alanının
nasıl büyük bir yayılımı olduğunu görmek bakımından da anlamlı
olabilir.
Çevirenin Önsözü
Anna Freud'un bu kitabını Türkçe’ye kazandırabilmek benim için bü-

yilk bir önem taşıyordu. Onun 1965'te yayımladığı bu kitabı kendisi
tarafından gözden geçirilmiş ve kısmen de yeniden kaleme alınmış
«dan Almanca çevirisinden Türkçe'ye iletmeyi daha uygun buldum.
Bunun nedeni bir yandan yazann kendi önsözünde de vurgulayarak
belirttiği gibi o çevirinin, yazann kendi tarafından ana dilinde yapıl
mış yeni bir versiyonu olarak sunulmuş olması, ikinci bir nedeni de
psikanalizin ortaya çıkışında o çağın büyük kültür merkezi olan Viya-
na'mn Almancası’nın oynadığı büyük rolün daha sonra psikanalizin
gelişiminde çok fazla gözardı edilmiş olduğunun bugün anlaşılmış ol
masıdır. Çağının en kültürlü insanlarından biri olan Sigmund Freud,
kuramım Almanca düşünmüş ve büyük bir özenle Almanca yazmış
tır. Viyana Psikanaliz Birliği'nin bütün üyeleri arasında, psikanaliz
kuramının başka diller konuşmakta olan ülkelerde uygulanması ve te
mel eserlerin o dillere çevirisi her zaman kaygı verici bir heyecanla
karşılanmıştı, fici dili birden konuşan üyeler, örnekse Adler ve Fe-
renczi bile bu konuda oldukça ikircikli kalmış ve tam olarak kesin bir
yol önerememişlerdir. Adler Macar olmasına karşın tek kelime Ma
carca yazmamış, Ferenczi de Macarca ve Almanca yazılarım birbirin
den kesin olarak ayn tutmuş, ikisini hiçbir zaman birbirine çevirme-
miştir. Anna Freud bu bakımdan oldukça önemli bir ara tanık ve ileti
ci konumundadır. Kitabın özellikleri üzerinde birkaç söz etmeden ön
ce bu yazann kişiliğine değinmek benim için ödenmesinden kaçınıla-
mayacak bir borçtur.
ANNA FREUD
Sigmund ve Martha Freud'un altıncı ve son çocuğu olarak 3 Aralık

1895'te doğdu. Babası aym gün en yakın dostu Beriinli Kulak Burun
Boğaz uzmanı Wilhelm Fliess'e bir mektup yazarak durumu muştulu-
yordu: "Eğer oğlan olsaydı sana telgrafla haber verecektim; çünkü se
nin adını alacaktı. Ama Anna adında bir kızım olduğu için sîzlere
böyle gecikmeyle takdim ediyorum. Bugün saat 3:15'te doğum odası
nı şereflendirdi. Sevimli ve tam bir kadıncık olacağa benziyor."
Freud'un kızma neden Anna adım verdiğine ilişkin ancak söylence
ve tahminler vardır. Bunlardan birincisi, Sigmund'un kendi kız karde
şinin de Anna adını taşıması, İkincisi de psikanaliz tarihinde önemli
bir yer tutan ünlü Bertha Pappenheim vakasının "Anna O." takma
adıyla yayımlanmış olmasıdır. Ne olursa olsun, Anna'nın babası için
daha ilk günlerden başlayarak önem taşıdığı anlaşılıyor. Yapıtlarında
ondan Anna daha 19 aylıkken söz etmeye başlamıştır (Freud, 1900:
135). Anna babasının hemen bütün gezilerinde, daha en küçük yaşla
rından başlayarak, birlikte olmuştu. Freud'un Fliess'le olan mektup
laşmasında adı en çok geçen çocuğu Anna'ydı. Özellikle I. Dünya Sa
vaşı yıllarında Anna babası için tek destekti. Öbür kızlan çoktan ev
lenmiş ve evden çıkmışlardı; oğullan ise savaşta askerliklerini yapı
yorlardı.
Anna, Olgunluk sınavım tamamladıktan sonra özel olarak pedagoji
eğitimi aldı ve 1914'te gerekli olan iki sınavı birden vererek öğretmen
oldu. Eğitim ve öğretimini öğretmenlik alanında yapmış olması ve ol
dukça uzun bir süre de doğrudan doğruya öğretmen olarak çalışmış
olması, onun ileride kendini çocuklara, çocuk psikanalizine atlaması
nın, babası tarafından da o yönde hararetle desteklenmiş olmasının
nedenidir.
Öğretmenliğiyle aynı zamanda psikanaliz eğitimine başladı. O sı
ralarda böyle bir eğitimin herhangi bir plan ve programı olmadığı için
doğrudan doğruya en birinci kaynaktan, babası Sigmund Freud’dan
bu eğitimi almaktaydı. Psikiyatri bilgisi için de Wagner von Jauregg'
in psikiyatri kliniğine gidiyor, orada Dr. Paul Schilder ve Dr. Heinz
Hartmann'la çalışıyordu. Burada oldukça ağır psikoz olgulannı görü
yor, o zaman kullanılan tedavi yöntemlerini öğreniyor, hastalann bü
tün hezeyan sistemlerini dikkatle gözleyip izliyordu. Von Jauregg'in
kullandığı Malarya ile tedavi yönteminin süreç ve sonuçlannm da ya
kın gözlemcisiydi. îki yıldan fazla süren bu genel eğitim yanında, ba
basının dersleri başta olmak üzere Viyana Üniversitesi’nin psikoloji
derslerine de devam ediyordu.
Anna doğrudan doğruya babası tarafından analiz edilmiştir. Bu
analizin en geç 1917 yılı içinde başlamış olduğu ve en az 1921'e kadar
düzenli olarak sürdüğü anlaşılıyor. Elbette baba-kız arasında böyle
ÇEVİRENİN ÖNSÖZÜ 113
bir analitik ilişkinin olabilirliği daha o günlerden başlayarak çok tartı

şılmıştır. Bunun analiz sırasında oluşaçak aktarımlar ve karşı aktarım
ların olağanüstü karmaşık bir duruma girmesi kadar, Freud’un en bü
yük emek ürünü olan ve üzerine titrediği Viyana Psikanaliz Birliği'
nin içinde yol açacağı tepkiler ve eleştirilerin Freud tarafından dikkat
le hesaplanmış, düşünülmüş ve göze alınmış olduğu anlaşılıyor. An
cak bu noktada Freud'un, birliğin ve hareketin sürekliliği, sağlam bir
kuram olarak gelişebilmesi ve çeşitli uçlardan giderek yoldan ve baş
tan çıkabilme olasılığına karşı hep tedirgin kaldığı, bunun için en gü
vendiği kimselerden oluşan bir iç komite oluşturduğu bilinmektedir.
Kuşkusuz ki böyle bir yakın çevre için yanında kalan, psikanalizle uğ
raşmayı sürdüren tek evladının da desteğini elinde tutmak onun için
çok önemli olmuştur. Bunun için 1920'de Anna'nm parmağına, bu iç
Komite'nin üyesi olduğunu belirten armalı yüzüğü taktı. Bu yüzükten
o güne kadar Abraham, Ferençzi, Jones, Rank, Sachs ve Anton von
Freud (onun ölümünden sonra Eitington) ve Freud'un kendisinde bir
adet bulunuyordu. Anna'dan sonra Lou Andreas-SalomĞ, Marie Bo-
naparte ve Bayan Jones da bu yüzükten birer adet almışlardır. Bunun
la birlikte babasının Anna'ya bizzat analiz yapmak üzere izin verişi
resmen 23 Mart 1923'te oldu. Freud ona muayenehane olarak kendi
muayenehanesinin karşısında, salonun öbür yanında kendi elleriyle
bir muayenehane hazırlamıştı. Bütün bu önceliklerine karşın Anna,
kendi yaşıtı olan öbür analistlerin çoğu tarafından bile uzun yıllar cid
diye alınmadan "Acemi" olarak kabul edildi ve babasının ünlü çar
şamba toplantılarında yıllarca hiç söze karışmadan "ihtiyarlan" ve
"ustaları" yalnızca dinlemekle yetindi.
Anna Freud kuşkusuz ilk çocuk analisti değildir. Bilinen ilk çocuk
analizi 1909 yılında doğrudan doğruya Sigmund Freud tarafından ele
alınmış olan "Küçük Hans" olgusudur. Yalnızca çocuklarla uğraşmak
üzere kendini uzmanlaştırmış olan ilk insan Hermine Hug-Hellmuth
olmuştur. Gene Anna'dan çok önce 1919'da Melanie Klein, Budapeş
te kongresinde "Bir Çocuk Gelişimi" adlı tebliğim sunmuş ve sonra
da Berlin'de erken analiz ve oyun tekniklerini kullanarak 1926'da
Londra'ya yerleşinceye kadar orada çocuk analizi uygulamıştır. Daha
sonra da Klein yöntemi, A. Freud yönteminin karşı kutbu olarak geliş
miştir. A. Freud'dan önce Aichhom'un, Bemfeld'in, Sadger ve Fedem'
in, Hofferin çalışmalarını da anmak gerekir. Gene de Anna, 1922'den
sonra artık psikanaliz kongre ve seminerlerine katılamayan babasını
temsilen bütün kongrelere katılıp onun ağzından konuşarak ve aynı
zamanda kendi görüşlerini de babasından ayn olarak sunarak ikisi
arasındaki ayrımları da göstermesi açısından çok büyük bir önem taşı
maktadır. Freud'un birkaç kez Lou Andreas-Salom^'ye kızının süper-
vizyonlan için ricada bulunduğu ve Atina'nın böylece onunla da bir
öğretmen-öğrenci ilişkisi içinde bulunduğu bilinmektedir.
Freud'un, kızının çalışmasına ne denli bağlı ve hoşnut olduğu Fe-
ıenczi'ye yazdığı bir mektupta ondan "benim sadık Antigonem" diye
söz edişinden; Andreas-Salom6'ye yazdığı bir başka mektupta, "Me-
fistofeles'in dediği gibi: 'Sonunda zorunluyuz asılmaya, / kendi yaptı
ğımız yaratıklara.' Ama gene de bu yaratığı yapmış olmak çok akıllıca
bir şeymiş," demesinden kolayca anlaşılmaktadır. Bu konuya ilişkin
Amold Zweig'a yazdığı bir mektupta da Freud, "Ama biliyorsunuz ki
kader benden pek çok esirgediklerine karşın, pek çok trajik olayda
Antigone'den hiç de geri kalmayan bir kıza sahip olmayı bahşetti," di
yordu. Gerçekten de Anna, ağır kanseriyle boğuşarak dik durmaya ça
lışan babasını hiç yalnız bırakmadı.
Almanya'nın 11 Mart 1938'de Avusturya'yı ilhakından hemen son
ra 20 Mart'ta Psikanaliz Birliği kapatıldı ve o sırada birliğin resmi
başkam olan Anna, Gestapo tarafından gözaltına alındı. Birkaç gün
lük gözaltından sonra babasıyla birlikte 4 Haziran'da Avusturya'yı
terk etmeleri tebliğ edildi. O gün gelinceye kadar İngiltere'den ve İs
viçre'den istenen vizeler için korkulu ve acılı günler geçti. Sonunda
İsviçre ve Fransa üzerinden Londra'ya varıldı. Sigmund Freud'un ora
daki on beş ayı, Paris'teki bir kongre için verilmiş olan beş günlük bir
ara dışında hep kızının gözetiminde ve yakın ilgisiyle geçti. 23 Eylül
1939'da Sigmund Freud öldü.
İngiltere'de Anna Uluslararası Psikanaliz Biriiği'nin asbaşkanlığını
sürdünneye ve aynı zamanda İngiltere Psikiyatri Demeği'nin onursal
üyesi olarak çalışmaya başladı, fakat özellikle de babasının ölümün
den sonra, Melanie Klein ile uyumsuzluğu bir sürtüşme ve çatışma
boyutuna vardı. İngiltere'nin savaşa girmesi ve Britanya hava savaşı
nın başlamasıyla 1940'ta Anna Freud, en yakın arkadaşı Dorothy Bur-
lingham'la birlikte ve birkaç dostun yardımlarıyla, savaş yüzünden
öksüz ve kimsesiz kalmış çocuklar için Hampstead Nurseries adlı ku
ruluşu açtı. Ona bu yurda çok benzeyen Baumgarten yurdunu Viyana
'da uzun yıllar çalıştırmış olan WÜlie Hoffer de yardımcı oluyordu.
Kurum üç yurttan oluşuyordu. Birinde 50, birinde 30 bebek ve çocuk
barındırılıyor, üçüncüsü de çeşidi yurtlar için bir gündüz yuvası ola
rak çalışıyordu. Yalnızca çocukların bakımına değil aynı zamanda ço-
ÇEVİRENİN ÖNSÖZÜ I 15
çuk gelişimi konusunda derin araştırmalara da konu olan bu kurumun
çocuk psikiyatrisinin gelişiminde çok büyük katkıları olmuştur. Bura
sı halen Hampstead Child Therapy Course and Clinic (Hampstead
Çocuk Tedavisi Kliniği) adıyla eğitim vearaştırma hizmetini sürdür
mektedir.
Anna Freud 1982'de Londra’da öldü. Mezan babasının yanındadır.
Anna Freud'un çocuk psikanalizine ilişkin ilk kitabı 1927de ya
yımlanan Einfiihrung in die Technik der Kinderaıtalyse (Çocuk Ana
lizine Kılavuz), son yayımladığı kitabı da şu anda çevirisini sunduğu
muz Normality and Pathology in Childhood. Assessments ofDevelop-
ment (Çocuklukta Normallik ve Patoloji. Gelişimin Değerlendirmesi)
olmuştur.
ÇEV İR İY E İLİŞK İN
Yukarıda da belirtildiği gibi kitabın Almanca çevirisinden Türkçe'ye

kazandırılması yeğlenmiştir. Bununla birlikte böyle bir çevirinin pek
çok zorlukları olmaktadır. Bu zorluğun başında Alman dili ve İngiliz
dilinin özellikleri gelmektedir. Almanca, bütün yabancı ve teknik söz
cükler de dahil olmak üzere 90-100 bin kadar sözcüğü olan bir dildir.
Bu sözcükler de 6-7 bin kadar temel sözcükten sayısız ön ve son ekler
le türetilir. Bu sözcük hâzinesiyle Almanca Ortaçağ'dan bu yana Av
rupa'nın bütün düşün, bilim ve teknik gelişiminin bütün öyküsünü ya
şamıştır. Luther'den Manc'a, Goethe'den Schiller'e bütün bir Batı uy
garlığı bu dil içinde oluşmuştur. Bu bakımdan ancak Fransızca'yla kı
yaslanabilir. Ve gerek sözcük kullanım olanakları, gerekse düşünce
nin söze dökülmesindeki kıvraklık açısından bu benzerlik daha da çar
pıcıdır. Yüksek bir yazın geleneği en zor kavranılan, duygu ve düşün
celeri anlatmak için yeteneklidir. Buna ek olarak Sigmund Freud, 19.
yüzyılın ikinci yansında Avrupa'nın en köklü hanedanı olan Haubs-
burg'lann egemenliğinde en canlı ve kıvrak örneklerini vermekte olan
Viyana'nm bir aydım olarak bu kültürün taşıyıcılanndandır.
İngilizce'yse büyük bir sömürge imparatorluğunun, daha da büyük
bir ticaret ve denizcilik dünyasının pratik kullanımda çok gelişmiş
olan dilidir. En mütevazı bir İngilizce sözlükte 300 bin sözcük bulu
nur. Çünkü bu dil anlatım çabalan yerine o anlamı en iyi verecek söz
cüğü yeryüzünün dört bir yanından toplayıp içine almıştır. Yalnızca
"güzel" kavramı için, aralarında hiçbir anlam faikı olmayan 7-8 söz
cük, küçük nüanslarla birlikte 18-20 sözcük bulunabilir. Bu özellikler
Almanca metinlerin İngilizce'ye çevirisinde bir seçim zorunluluğu
yaratmaktadır. Eş anlamlardan biri seçilecektir. Bunu daha da zorlaş
tıran, 2. Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında pek çok Almanca konu
şan düşünürün Amerika ve İngiltere’ye göç etmiş ve oraya yerleşerek
orada ürün vermeyi sürdürmüş olmalarıdır. Bu insanlar dil açısından,
tıpkı daha önceki akrabalarının dar ve kalabalık Avrupa kentlerinden
uçsuz bucaksız prairie'ye çıktıklarında karşılaştıkları durumun bir
benzeriyle karşılaşmışlardı. Otun için Alman asıllı bilim ve düşün
adamlarının Amerika ve İngiltere'de yazdıkları, sözlüklerden toplan
mış bir sürü yüksek edebi deyimle doludur ve güçlü bir sözlüğün yar
dımı olmaksızın çevrilmesi çok zordur. Elinizdeki kitap gibi, Alman
asıllı bir yazarın İngilizce yazmış olduğu bir kitabın kendisi tarafın
dan yeniden Almanca'ya çevrilmiş ve bir bakıma Almanca yeniden
yazılmış olan versiyonunun başka bir dile çevirisi ise, aynı zor yolun
iki kez aşılması demektir.
Bu zorlukların bilinmesine karşın bu yolun seçilmesinin nedeniy
se, en başta belirtildiği gibi, Almanca'ya çevirinin yazar tarafından
yapılmış ve kendi düşündüğü kavramlara en uygun olduğunun temin
edilmiş olmasıdır. Çünkü gene aynı çeviri zorluklarından ötürü psika-
nalitik kavramların İngilizce ilk çevirilerinde yapılan ve bugüne ka
dar da hiç değişmeden, daha da karışarak süren kavram değişim ve
kaymaları olmuştur. Bunun en bilinen örneği Ego, Süperego ve Id
kavramlarında sürmektedir. Bu deyimlerin Almanca!an sırayla leh,
Über-ich ve £s'tir. leh te pek bir sorun yoktur. Ich Almanca doğrudan
doğruya ben demektir ve bildiğimiz ben kavramından hiçbir farkı
yoktur. Yani bir Alman bu sözcüğü kullandığında kendisini kendisi
yapan bütün varlığın kastedildiğini anlar. Ego da aym sözcüğün Yu-
nanca'dan alınma Latincesi'dir ve İngiliz dilinde de vardır. Dolayısıy
la nasıl bir Türk, Türkçe ben, Farsça men, Kürtçe ez, ya da Itayanca io
dendiğinde kafası karışmıyorsa, bunu da bir İngiliz öylece anlayabi
lir. Ancak Über-ich'in çevrilmesinde kavram biraz değişmektedir.
Bunun İngilizce'de kullanıldığı biçimiyle Super-ego olarak kullanımı
nın, İngilizce zihniyette uyandıracağı kavram eğer Freud tarafından
kastedilmiş olsaydı buna büyük olasılıkla Ober-ich derdi. Über-ich'm
tam İngilizce karşılığı ise Vpper-ego olmalıydı. Yani Süper-ego adını
almış olan oluşum ben'e sıkı sıkıya bağlıdır ve yalnızca benin üst tara
fı anlamına gelir. Oysa Süper ben, ben'in üzerindeki bir anlamı verir.
Konu Id ya da Es’e gelince kargaşa daha da köklüdür. Id İngilizce'de
tekil üçüncü kişi özneye benzetilerek yapılmış, ama insana ait bir ya-
ÇEVİRENİN ÖNSÖZÜ I 17
pidan it olarak söz edilemeyeceğinden bir ses oyunuyla Id yapılmış
tır. Ne var ki bu özgiin sözcük Latin kökeniyle (Ego, greko-latin kö
kenli olduğuna göre burada da akla gelmesi kaçınılmaz) düşünce, dü
şüncede olan, sanal anlamlarını kapsayan Idea'yla ses ve anlam birliği
içindedir. Oysa aynı sözcüğün Almancası olan Es doğrudan doğruya
tekil üçüncü şahsın nötral biçimidir. Ve İngilizce'de bunun karşılığı
olan it insan varlığı için kullanılamazken Almanca'da küçük çocuk
lardan Es diye söz edilmesi usuldendir. Bu durumda bir Alman, Es
dendiğinde bir zamanlar kendisinin olmuş bulunduğu ve anısı bâlâ
içinde bulunanın, yani kendi özgeçmişini anlarken, Amerikalı, ülke
sinde egemen olan püriten bakış açısının da etkisiyle, olabilecek olan
ama olmasına istençle engel olunabilecek olanı anlar. Elbette böyle
bir kavram kaymasının sonucu, analitik görüşün temel felsefesi açı
sından moral sonuçlar doğurabilir ve öyle de olmuştur. Amerika'da
olağanüstü yaygınlaşmış olan, çok ayağa düşen ve olur olmaz herkes
çe kullanılan kavramlarda bu temel kaymalarının ancak 701i yıllara
doğru, temel incelemeler yoğunlaşıp, konuyla daha az ilgili olanlar da
yükselen sinir bilimleri sayesinde psikanalizi terk ederlerken farkına
varılabilmiştir. Bu bakımdan onu izleyen yıllarda kavramlar üzerinde
çok daha sorumlu ve dikkatli durulmaktadır. Buna benzer bir kavram
kayması da, daha az vahim olmakla birlikte, Repression-Bastuma
kavramında vardır. Bu kavram da bir dürtünün yukarıdan aşağı, diki
ne bir hareketini, büyük bir kuvvet harcanarak aşağıda tutulması ge
rektiğini anımsatan bir sözcüktür. Oysa aynı bağlamda Freud'un kul
landığı sözcük Vertreibung-Siiıüboe'dİT. Yani yatay bir itilme olgusu
söz konusudur. Elbette ki yatay olarak sürülmüş olan bir şeyin, alan
dışında aynı canlılıkla yaşaması olasıyken, bastırılanın ezilmesi, bo
ğulması daha olasıdır. Ancak bastırma fiili, püriten ya da Katolik bir
Hıristiyan'ın bir oldu bitti olarak kabul edeceği bir şeydir. Bir Yahudi-
Alman ise sürülme ile kendi ırkının binlerce yıllık tarihini anımsatır.
Bu durumda, ortalama kültürlü bir Avrupalı Yahudi ise kendini çok
doğal olarak sürülenle özdeşleştirir. Sonuç terapötik birliğin kuruluşu
sırasında terapistin hasta karşısındaki konum ve tutumunu büyük bir
olasılıkla derinden etkileyecektir.
Bu düşüncelerle ben, bütün bu tür çevirilerde, kavramların henüz
oldukça yeni ve yabancı olduğu ülkemizde, Almanca kaynakların, hiç
değilse bu alanda son yıllarda olan tartışmaların göz önünde tutulma
sından yanayım.
ÇEVİRİ tŞLEM!
Yakanda belirtilen zorlukların aşılması dışında çeviri sırasında karşı

laşılan bir zorluk da son yıllarda Türkçe'mizde bu kavramların ve ge
nel olarak psikiyatri kavramlarının güzel dilimizde anlatımı için bü
yük çabalar harcanmış ve büyük adımlar atılmış olmasından kaynak
landı. Özellikle çok uzun yıllardır bu deyim ve terim özleşmesi için
büyük çabalar harcamış olan değerli hocam sayın Prof. Dr. Orhan Öz-
türk'ün çabalarını hayırla anmak isterim. Bu çeviride de temel olarak
onun kullandığı dil özelliklerine ve önerdiği deyimlere elden geldi
ğince bağlı kalındı. Onun önerileri içinde bulunmayan sözcüklerde de
onun uyarlama yöntemini izleyebildiğimi sanıyorum. Yalnızca ve az
önce belirttiğim özellikten ötürü, onun hoşgörüsüne sığınarak, ego,
süper-ego ve id sözcüklerinde, benlik, üst-benlik ve ilkel-benlik de
yimleri yerine orijinal kavrama daha yakın olduğunu düşündüğüm
ben, üstben ve id deyimlerini kullanmayı yeğledim.
Bu çeviriyle 7 yılı aşkın bir süre emek verdiğim çocuk psikiyatrisi
alanına borcum olan görevin bir kısmını yerine getirebildiğimi umu
yorum.
Doç. Dr. Ali NahitBabaoğlu

İstanbul, 1996
VE PATOLOJİ
Almanca Basım İçin
Önsöz
Elinizde bulunan kitap, İngiltere'de Londra Hampstead Çocuk Tera

pisi Kliniği'nde on beş yılı aşan çalışmaların ürünüdür. En küçük yaş
lardan gençliğin ileri yaşlarına kadar olan bütün çocuklar için çalışan
bu psikanalitik poliklinik, en yaygın eğitim güçlüklerinden ve geli
şim sürecindeki yavaşlamalardan en ağır psikotik ya da otistik hasta
lık biçimlerine ve başıboşluk belirtilerine kadar geniş bir ruhsal bo
zukluk dizgesinin analitik incelenişine olanak sağlamaktadır. Kliniğe
bağlı çalışan anne damşma merkezi, ilk yaşın gelişim belirtilerine de
rin bir bakışı sağlamaktadır. 2-5 yaş arasındakiler için çalışan bir yu
va, bu yaş grubunun toplumsal uyumunu adım adım izleme olanağı
vermektedir. Kör ya da görme özürlü çocuklara hizmet veren ikinci
bir yuva, insan kişiliğinin ağır fizik -bu özgün durumda duyumsal-
koşullardaki gelişiminde gerçekleşen sapmaları incelemeye olanak
sağlamaktadır.
Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği ve ona bağlı, analitik eğilimli
çocuk terapisti yetiştiren eğitim enstitüsü az sayıda dost ve meslekta
şın cesaret ve anlayışına borçludur; ABD'li bu dostlar arasında özellik
le Washington D.C'den Bayan Helen Ross ve New York City'den Dr.
K. R. Eissler'i anmak isterim. Onların hiç sona ermeyen çabalan saye
sinde çeşitli Amerikan vakıf ve kuruluşlan konuyla ilgilenmiş ve et
kin yardımlan kliniğin çalışmalannı sürdürebilmesini sağlamıştır.
Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği bu adımlann sonucunda küçük bir
kamu yönetimine bağlı olan bağımsız bir örgüt olmuştur ve çalışanla
rı güçlerini, kendilerine en önemli görünen amaç doğrultusunda, ken
di oylanyla yönlendirmektedir. Burada normal ve yanlış gelişimdeki
karanlık alanlann eğitimiyle ders ve terapiler önem sırasında birbiriy-
le yanşmaktadır.
Şükran borçlu olduğumuz Amerikan kuruluşlarını şöyle sıralayabi
lirim: The Fiel Foundation Inc., New York; The Anna Freud Founda
tion, New York; The Grant Foundation, Inc., New York; The Estate
of Flora Haas, New York; The Foundation for Research in Psychoa
nalysis, Beverly Hills, California; The National Institute of Mental
Health, Bethesda, Maryland; The Newland Foundation, New York;
The Old Dominion Foundation, New York; The Psychoanalytic Rese
arch and Development Fund, Inc., New York; The Taconic Foundati
on, Inc., New York.
Kitabın elinizde bulunan metni sözcük anlamıyla bir çeviriden çok
tümüyle bağımsız bir biçimidir ve yazarın kendisi tarafından Alman
ca konuşan geçmişine dayanarak üretilmiştir.
Londra, Aralık 1967

Anna Freud, LL D., Sc. D.
1
Çocukluğun Psikanalttik Psikolojisi

ve Kaynakları
Psikanalizin ilk günlerinden beri, "histeriklerin büyük ölçüde, anıla

rından ötürü acı çektikleri" (Breuer ve Freud, 1893) görüşü analitik
araştırmaların her yönü için belirleyici olmuştur. Analizin bir olguyu,
daha önce okıp bitmiş ruhsal olay ve süreçlere geri dönmekten başka
bir yöntemle açıklayamayacağı anlaşılınca, analitik terapinin ağırlığı,
hastanın bugününden geçmişine ve yetişkinin sorunlarından yaşamın
ilk yıllarına kaymıştır. Böylece olgun dürtü yaşamının anlaşılmasına
koşut olarak bu dürtülerin daha erken dönemlerinin görüntüleri, yani
çocuksu cinsellik aşamalarının ve ben ile dürtüler arasındaki ilk çatış
maların sergilediği manzara yavaş yavaş ortaya çıkmıştır. Psikanali-
tik nevroz kuramının geri planında ve onunla e ş z a m a n lı olarak çocuk
cinselliği kuramı vardır, çocuk cinselliği kuramının yanında ise, ço
cukluk psikanalizine ve psikopatolojisine ilişkin ilk taslaklar bulun
maktadır.
Psikanalitik hareketin başlangıcında bu bilgi, pratik değerlendir
meden henüz çok uzaktı. Analiz o sırada tamamen başka işlerle uğra
şıyordu. Terapi tekniğinde hipnoz ve telkinden serbest çağrışıma, di
renç ve aktarımın yorumlanmasına geçmeye çalışmak önemli çabalar
dan biriydi. Bilimsel çalışmalarda, yorumlarda ortaya çıkarılan yeni
malzemeyi sınıflandırma çabası başta geliyordu. Libidinal gelişme
aşamalarının oral, anal ve fallik olarak sıralanması; Oidipus ve hadım
edilme komplekslerinin ayrıntıları; kural olarak erken çocukluk döne
mine ilişkin belleğin yitimi, hep yetişkin analizlerinde ortaya çıkan
bulgulardı. Çocukluk, analistlerin ilgisinin merkezinde değildi; yal
nızca, yetişkinlerin analizinin elverdiği kadarıyla, tümdengelim yo
luyla çocukluk yaşantılarından bazı sonuçlar çıkarılıyordu. Anılarda
ki boşlukların doldurulması ve gelişme sürecinin yeni ayrıntılarının
"yeniden inşa" yöntemlerinin yardımıyla araştırılması o zamanlar her
analistin büyük önem verdiği konulardı.
On-yirmi yıllık bir analitik çalışma sürecinden sonra, analistin ye
tişkinlerin analizlerinden edindiği bilgiler ışığında uygulamalı peda
gojiyle ilgilenmesini mecbur kılan bir döneme gelindi. Yetişkin nev-
rotiklerin analizlerinde sürekli olarak eğitim kusurları ortaya çıkıyor
du; bu kusurların nevroz oluşumundaki rolü hiçbir kuşkuya yer bırak
mayacak kadar açıktı. Anne babaların cinsellik konusundaki samimi
yetsizliği, gerçekçi olmayan yüksek ahlak standartlan, aşın sertlik ya
da aşın özen, gereksiz karşı çıkmalar, cezalandırmalar, erken yaşta
baştan çıkarmalar, çocuğun bilgisiz bir dış dünyadan alıp durduğu za
rarlı etkilerdi. Yetişkinleri bilgilendirerek durumda kesin değişiklik
ler yapabilmek ve gelecek kuşaklardaki çocuklan daha uygun koşul
larda yetiştirebilmek amacıyla çalışmak makul görünüyordu. Analist
leri bu açıdan bir gelecek ideali olarak çeken, yeni kazanılan bilgilere
dayanarak kurulacak bir "psikanalitik eğitim" düşüncesiydi.
Deneyimlerimiz bu tür idealleri tasarlamanın gerçekleştirmekten
daha kolay olduğunu göstermiştir. Anne babalar, öğretmenler ve pe
dagoglar psikanalizden bütünsel bir kurallar ve yönetmelikler dizgesi
bekliyorlardı. Analistlerin sunabildikleriyse, uyanlar, dikkat çekişler,
kavramlar ve en iyi olasılıkla öneriler oluyordu. Gelişme sürecine iliş
kin psikanalitik bilgi o sıralarda yavaş ilerliyordu. Dürtü oluşumu aşa
maları, nesne ilişkilerinin oluşması, nesne sevgisi, kimlik kazanma ve
ideal oluşturma, benin işlevleri, ben aygıtı, kaygı ve savunma, semp
tom oluşumu, saplantı noktalan, hastalığa yol açan gerilemeler, nev
rozlar, gelişim bozukluklan ve kişilik çarpıklıklan hakkındaki bilgi
ler henüz yeniydi. Analist için, pedagojik düşünce ve eyleme dönüşen
her bir buluş, nevrozdan koruyucu yeni bir umut kapısı açıyordu. Eği
tim dünyası için ise, yeni psikanalitik eğitim kuramının, kendisinin te
melini oluşturan ve adım uydurmaya çalıştığı asıl analitik kuramdan
daha mükemmel olmayışı; yani eksik, sistemsiz ve sürekli değişiklik
lere açık oluşu düş kinciydi.
Psikanalitik bulgulann pedagojik kurallar ve eylemlere dönüşümü
adım adım ilerlemiştir; bu sürece dair örnekler de verilebilir kolayca.
Hastalann analizleri, "Temel Sahneler" dediğimiz şeyin, yani anne
babanın cinsel ilişkisine tanık olmanın travmatik sonuçlarına, anne ya
da baba ile birlikte uyumanın baştan çıkancı etkisine ilişkin güvenilir
kanıtlar sağlamıştı. Bu bulgulann pedagojik sonucu anne babalann,
cinsel yaşamlannı çocuklardan gizlemeleri için uyarılması; bu yüz
den de bütün çocukların, hatta en küçüklerinin bile anne babanın ya
tak odasından çıkarılması oldu. Analizlerde birçok zihinsel kelleme-
ÇOCUKLUĞUN PSİKANALİTİK PSİKOLOJİSİ I 25
nin, çocukluktaki cinsel merakın doyurulmamış olmasından kaynak
landığı ortaya çıkıyordu. Bu yüzden çocukların erken yaşta cinsel ola
rak bilgilendirilmesi önerildi. Yetişkin yaşlardaki cinsel soğukluk ve
iktidarsızlığın genel olarak çocuklukta cinselliğin bastırılmasından,
özellikle de mastürbasyonun yasaklanmasından kaynaklandığı anla
şılmıştı. Bunun üzerine analitik bilgi edinmiş olan anne babalar geni-
tallik öncesi, oral, anal ve fallik cinselliğin belirtileri karşısında o gü
ne dek görülmemiş bir hoşgörüyle davranmaya başladılar.
Analitik içgüdüler teorisinin cinselliğe eşdeğer ağırlıktaki saldır
ganlık dürtüsünün anlaşılması yolunda sağladığı ilerleme, çocuksu
çift değerlilik ve saldırganlığı hoşgörmeyi gerektiriyor; çocukların
kardeşlerine ve anne babalarına karşı duydukları düşmanca duygula
rın bilincine varmalarına izin veriyordu. Analizi bilenler için özellikle
etkileyici olan şey, kaygı ve suçluluk duygusunun zararlı rolüydü;
böylelikle çocuklukta kaygılardan arıtılmış bir atmosfer sağlanması
da nevroza karşı korunmanın en iyi güvencesi olarak belirmekteydi.
Bu bilgi pedagojik gelişmelere uygulandığında, dış dünyada anne ba
ba gücünü andıran bütün zorlamalardan ve iç dünyada da sert bir tist-
ben oluşmasına yol açabilecek otoriter örneklerden kaçınılması de
mek oluyordu. İçsel olgularla dış dünyanın gereksinimleri arasında be-
nin aracı rolünü kabul eden analitik kuram, nevrozdan korunabilmenin
çaresini çocuk beninin sağlam kalmasında görüyor ve benin işlevleri
nin güçlendirilmesini anne babanın pedagojik görevi haline getiriyor
du. Analitik araştırmaların, yaşamın ilk yılındaki gelişme süreçleri ve
en erken dönemdeki anne-çocuk ilişkisi üzerinde yoğunlaşması, yeni
ve birçok bakımdan devrimci bebek bakımı yöntemlerine yol açtı.
Psikanalitik pedagoji kuramının ilk yarım yüzyılına dönüp bakar
sak, eksik ve çelişkili olduğunu açıkça görürüz. Başlangıçtaki amaç
nevrozların önlenmesidir. Eğitbilimsel öğüderie, nevrozların kökeni
ne ilişkin değişken varsayımlarla, analizin kişiliğin daha derin ve da
ha eski katmanlarına doğru inmesiyle nevrozların önleneceği düşü
nülmüştür. Önce dürtülerin serbest bırakılması, daha sonra ben yapı
larının ve işlevlerinin güçlendirilmesi, nihayet çocuksu sevgi ilişkile
rinin sağlamlığı ruhsal sağlık bakımından önemli görülmüştür. Hal
buki bu saydığımız şeyler birbiriyle hiç uyuşmaz.
Bunlara karşı ileri sürülen kimi haklı kuşkulara karşın psikanalize
dayalı pedagojik değişimlerin büyük başarılarını da saymak gerekir.
Oral aşamanın gereksinimlerine (her gerektiğinde emzirmek, meme
den yavaş yavaş kesmek, besinlerin nitelik ve niceliğinde zorlamalar
dan kaçınmak gibi) anlayışlı bir yaklaşım daha sonraki yeme bozuk
luklarının azalmasına yol açmıştır. Parmak emme, mastürbasyon gibi
otoerotik uğraşılar karşısında gelişen yeni hoşgörü uyku bozuklukları
(örneğin uykuya dalma zorluğu) üzerinde benzer bir etki sağlamıştır.
Tuvalet terbiyesinin daha geç ve daha şefkatli şekilde verilmesi gibi
yenilikler çocuklarda anal evreden kaynaklanan inatçılığı ortadan kal
dırmaktadır. Fallik dönemdeki teşhircilik ve gözetleme zevkine tanı
nan özgürlük, öğrenme isteği ve başarı sevinci sağlamaktadır. Saldır
ganlık özgürlüğü bedensel ve ruhsal etkinliklerde tutukluğu önlemek
tedir; cinsel konularda daha büyük bir dürüsttük de çocukla Mine ba
bası arasında o güne dek görülmemiş bir güven ilişkisine olanak ver
miştir. Bu kazançların arka yüzünde ise aynı zamanda bir dizi düş kı
rıklığı ve başarısızlık yatar. Örnekse, çocukların cinsel konularda ay
dınlatılması, bütün beklenti ve umutlara karşın istenen amaca ulaşa
mamıştır. Burada yetişkinlerin cinsel yaşamının gerçekleri ile çocu
ğun cinsel yapısının olgunlaşmamışlığı birbiriyle çelişir. Bu olgunluk
eksikliği yüzünden, çocuklar en titiz ve ayrıntılı açıklamaları bile ken
dilerinin genitallik öncesi cinsel varsayımlarının diline çevirmeyi sür
dürmektedirler. Ağız yoluyla döllenme, anüs yoluyla doğum, çiftleş
menin kadına bedensel bir saldın olarak algılanması gibi doğrudan
doğruya gelişime bağlı olan yanlış algılamalar sürmekte ve ancak da
ha sonraki olgunlaşma aşamalannda ortadan kalkmaktadır. Mastür
basyon özgürlüğünün etkileri de istenildiği gibi olmamıştır. Verilen
iznin amacı suçluluk duygulanmn ortadan kaldırılmasıydı; ama bu
nunla birlikte, eskiden mastürbasyon alışkanlığından vazgeçirme ça
balan ben ve id arasında bir çatışmaya yol açarak kişilik oluşumunda
önemli bir rol oynarken, bu durumun yerini ahlak gelişiminde beliren
eksiklik ve sakatlık almıştır. Çocuklan kaygının pençesinden kurtar
ma çabalanmn da beyhude olduğu ortaya çıkmıştır. Anne babalar ço
cuğun kendilerinden duyduğu korkuyu ortadan kaldırmaya çalışırken
çocukta suçluluk duygulannı artırdıklarını görmüşlerdir. Üstbenin
gücü azaldığında; çocuklar yaşanabilecek en büyük kaygıyla; dürtüle
rinin baskısı karşısında korumasız duruma düşen insanların korku
suyla karşı karşıya kalmışlardır.
O halde psikanalitik eğitim, başlangıçta kendine saptadığı ereği
oldukça gerisinde kalmıştır. Yeni yöntemlerle yetişmiş olan çocuklar
kimi bakımlardan önceki kuşaklara göre daha farklı olabilirler. Ama
kaygı ve çatışmalardan daha fazla kurtulmuş olduklan, bu yüzden de
nevroz ve benzeri ruhsal bozukluklarla daha az karşılaştıktan söyle
nemez. Burada yanılgı eğitim uygulamalanndaki bir yetersizlikten
değil, bizim abartılı beklentilerimizden kaynaklanmaktadır. Psikana
litik düşüncenin bizi, "nevrozların kökeni"ni aramanın da, eğitime da
yalı bir "nevrozdan korunma" yöntemi ummanın da gerçekçi olmadı
ğına hazırlaması gerekirdi. Psikanalitik deneyimler nevrozların, in
sanlığın kültür gelişimi karşılığında ödediği bedel olduğunu göster
miştir. Bir ruhsal yapı oluşturan id, ben ve üstbenin her birinin, kendi
kökenleri, kendi amaçlan ve kendi çalışma yöntemleri vardır. Bunlar
tanım itibariyle birbiriyle çelişkilidir, bu çelişki, bireyin bilincine ruh
sal çatışmalar olarak yansıyan bazı uyumsuzluklara ve çekişmelere
neden olur. Kişinin çatışmalardan kurtulması ve bütünleşmesi, bütün
kültürlerin insanlan için yerine getirilemeyecek bir idealdir. "Analitik
eğitim "in burada yapabileceği, kimi durumlarda çocuğa çaüşmalanm
ruhsal sağlığa uygun bir biçimde çözebilmekte yardım etmekten iba
rettir. Ancak ben, üstben ve id arasındaki uyumsuzluğun önlenemedi
ği, dolayısıyla patolojik gelişmelerin ortaya çıktığı durumlann sayısı
da az değildir.
ÇOCUK A N A LİZİN İN ORTAYA Ç IK IŞI VE SON U ÇLA RI
Eğitim uygulamalanyla nevrozdan konuna çabalan sınırlarına dayan

dığında yeni ve etkili bir araç ortaya çıktı. Çocuk analizi denilen bu
araç, analitik teknik ve terapinin erken çocukluk çatışmalanna, bu ça-
tışmalann oluştuğu sırada el koyabilmesi amacıyla kullanılacaktı.
Psikanalitik çocuk psikolojisi o zamana kadar yalnızca erişkinlerin
analizlerinin yeniden kurulmasına dayanırken artık bu psikolojiyi
oluşturmak amacıyla kullanılabilecek yeni bir veri kaynağı bulun
muştu. Yetişkinlere ve çocuklara ait bulgulann karşılaştırılması artık
analistler için önemli bir kuramsal görev oldu. Yetişkinlerin analizle
rinden sağlanan çıkarsamalar, daha büyük çocuklann ve en küçükle
rin analizlerinin verileriyle tamamlanmaya başlandı.
Yeni psikanalitik uzmanlık alanı sayesinde, kamunun en başından
beri psikanalizden beklediği bir şey, yani çocukluk sorunlan üzerinde
kesin bilgiler verme olgusu gerçeklik kazandı. Çocuk analizi "dış
dünya ile çocuğun kendi iç dünyasının gelişimi arasındaki karşılıklı
etkiler”e ilişkin açıklamalar sağlamaktaydı; "çocukluk yaşamının sa
yısız aynntısına" açılan pencereyi aralamaktaydı; "çocuklann gerçek
gündelik yaşantılan ve fantezilerine" ulaşmayı sağlamaktaydı; "Ço
cuğun gündüz düşlerinin ve gece korkulannm, oyunlarının ve üretici
ifadelerinin bugiine değin yetişkinlerin çocuğun deneyimlerinin gizli
noktalarıyla ilgili olarak geliştirdikleri anlayıştan ... çok daha somut
bir şekilde kavranılmasını sağlayan çerçeveyi yalnızca çocuk analisti
kurmuştur”.1 Analitik terapist küçük yaştakilerin analizinde çocuksu
komplekslerin ve bunların zihinde yarattığı karışıklığın gerek hasta
nın bilinci gerekse analistin bakışı tarafından daha kolay kavranabil
diğim; yani bunların çocuksu bellek yitimi ve örtü işlevi gören anılar
tarafından henüz maskelenmediğini görecektir.
Çocuk analisti olarak bu erken gelişim dönemlerini yıllarca yakın
dan gözlemleyebilenler, yetişkin analizlerinden elde edilen çıkarsa
malarla her zaman uyuşmayan sonuçlara ulaşırlar. Bu bakımdan ço
cuk analizi kendisinden beklenen, yeniden inşa malzemesinin onay
lanması işlevinden daha fazlasını yapacaktır. Çocuk analizi, baştan
itibaren kendinden beklenene uygun olarak, analitik varsayımlara da
ir bazı ispatlar getirir. Aynca, "yeniden inşa yöntemlerinin ortaya çe
şitli varsayımlar attığı"2 noktalarda, belli bir karar verilmesine yar
dımcı olur. O zamana kadar ihmal edilmiş olan gerçeklere dikkat çe
ker, bakış açılarını düzeltir (bkz. A. Freud, 1951). Aşağıda gösterme
ye çalışacağım gibi, çocuk analizi psikanalitik terapi kuramına ve psi
kanalitik metapsikolojiye katkıda bulunabilir.
ÇOCUĞUN DOĞRUDAN G Ö ZLEM LEN M ESİN İN

ÇOCUK P SİK O L O JİSİ İÇİN KULLA N ILM A SI
Psikanaliz kuramcıları arasında ilk olarak Heinz Hartmann, genel ola

rak psikanalitik psikolojinin ve özel olarak da psikanalitik çocuk psi
kolojisinin "psikanalitik yöntemle ortaya çıkarılabilmiş olan bilgilerle
sınırlı" olmadığını dile getirmiştir (Heinz Hartmann, 1950a). Analitik
uygulamada bu görüş zaten uzun süredir kabul edilmekteydi. "Cinsel
Kuram Üzerine Üç Deneme"nin (S. Freud, 1905) yayımlanmasının
hemen ardından birçok analist kendi çocuklarım gözlemlemeye; ço
cuksu cinselliğin, Oidipus ve hadım edilme komplekslerinin detayla
rını saptamaya başlamışlardı. Viyana Psikanaliz Enstitüsü'nde yirmili
ve otuzlu yıllarda açılan eğitimciler kursu, yuva eğitmenlerini ve öğ
retmenim de aynı yönde cesaretlendirmekteydi. Sokak çocuklarıyla,
küçük yaştaki suçlularla ve genel olarak da ergen yaştaki gençlerle ça-
1. Alıntılar için bkz. Ernst Kris (1950:28); aynca bkz. Ernst Kris (1951).
2. Bkz. Robeıt Waelder (1936); aktaran Ernst Kris (1950).
lışan Aichom, Bemfeld ve onlann öğrencileri de bu faaliyeti sürdür
düler.3 Bunları H. Dünya Savaşı sonrasında, ilgi odağını bebeklerin,
küçük çocukların ve yeni yetmelerin oluşturduğu çok daha sistematik
kurumlar ve projeler izledi.
Bu ilk günlerin çok üretken ve umut verici olmasına karşın birçok
analist için bakışlarım derinlerden, bilinçdışma itilmiş olandan yüze
ye, yani görünürdeki davranışa doğru yönlendirmek gene de zordu.
Analiz dışı gözlemlerin analitik kuram için bir anlam ve önem taşıyıp
. taşımadığı, taşıyorsa bunun ne sağlayabileceği, onlarca yıl boyunca
açık kalan ve analistler arasında çok tartışılan sorulardır. Analitik ka
muoyunun bu konuda olumlu düşünmeye başlaması çok zaman al
mıştır. Bu konuda olumlu görüşün ağır basmasını her şeyden önce
Hampstead Nursery'<ieki gözlemlere, René Spitz, John Bowlby, Mar-
garet Ribble, Margaret Mahler, Sally Provence ve çalışma arkadaşla
rına; kuramsal bakımdan da Emst Kris ve Heinz Hartmann'ın önemli
çalışmalarına borçluyuz.
Psikanalizin içinden ve dışından yürütülen gözlemlerin etkileyici
ve karmaşık bir öyküsü vardır. Bu öykü tarihsel akışı içinde anlatıl
maya değer.
Analistin Yalmzca Gizli Derinlikler Üzerinde Yoğunlaşması

Bu öykü analize yönelik bir düşmanlık ve yadsımayla başlar. İlk baş
larda, çocuk analizi uzmanlığının ortaya çıkışından çok önce, yalnız
ca iki meşru görev söz konusuydu: Analitik tekniğin geliştirilmesi ve
onun yardımıyla bilinçdışı alanında bir adım daha ilerleyebilmek.
Bunlann her ikisi de bilincin yüzeyinden hareketle daha derine doğru
yönelmekteydi. Önemli olan yüzey ile derinlik, yani gözlemlenebilir
davranış ile gizli itkiler arasındaki benzerlikleri değil farklan ortaya
koymaktı. Bilincin ardında saklı olan, yani bilinçdışı olabilen güdü
lenme yeni bir olguydu ve var güçle savunulması gerekiyordu. Ana
listler dışında hiç kimse, bilincin ulaşamadığı birbilinçdışımn varlığı
na inanmaya ya da doğrudan doğruya gözlemle kavranamayacak olan
güçlerin etkinliğini ve gücünü kabul etmeye niyetli değildi. Birçok te
mel analitik öğretinin artık aydın kamuoyunun malı haline geldiği gü-
3. Bkz. Bemfeld, Aichom, Alice Balint, A. Freud. Ayrıca Zeitschriftfür psychoanaly-

tische Pàdagogikàdà (Intemationaler Psychoanalytische Veriag, Viyana, 1927-37) çe
şidi yazılar.
nümüzde, o günlerde kamuoyunun analize ve analistlere karşı tutu
muna egemen olan inanmazlık, bilgisizlik ve batıl inançları düşüne
bilmek bile zordur. Kimileri de her analistin daha ilk bakışta karşısm-
dakilerin bütün gizlerini görüvereceğine inanıyordu. Bunun hiç de
öyle olmadığı, analitik yöntemin ancak çok yavaş ve çok özgün ko
şullar altında uygulanabileceği gerçeğini ise önemsiz bir aynntı ola
rak bir kenara atıyorlardı. Aralarında çok ünlü psikiyatrlar da bulunan
başkaları ise, bilinçli olanla olmayan arasında hiçbir aynm yapmıyor
lardı. Psikotik bir babanın kendi kızıyla gerçekten cinsel ilişkiye gir
mesi onlar için Oidıpus kompleksinin bastırılmış arzularıyla aynı şey
di. O çağın ünlü bir adli vakasında yargıç, örtük olanla açık olan, bas
tırılmış olan, hedeften sapan ya da eyleme geçen heyecanlar arasında
ki farka hiç aldırmaksızm, oğulların babayı öldürme arzularını bir
suçlama olarak kullanmıştı.4 Akademik psikoloji alanında, soruştur
ma ve anketler aracılığıyla (yani doğası gereği bilinç ile bilinçdışı ara
sındaki sınırlan aşmaya ve yetişkinlerin bilinçli anılannda coşkulu,
çocuksu çabalann kalıntılannı ortaya çıkarmaya uygun olmayan bir
yöntemle) Oidipus kompleksinin varlığına ya da yokluğuna ilişkin
kanıtlar toplamaya çalışılıyordu.
Bilinçdışının içeriği ile onun bilinçteki türevlerinin birbirine kanş-
tınlması genç kuşaktan analistierde bile görülüyordu, örneğin rüya
yorumuyla ilgili olarak verilen psikanaliz kurslannda en zor işlerden
biri, psikanalist adaylanna rüyalann açık ve örtük içeriklerinin farkım
öğretmek, rüyadaki bilinçdışı arzunun rüya çalışması tarafından açık
ça oltaya çıkanlmadığını anlatmak, bilinçli rüya metninin gizli içeriği
ancak dolaylı bir biçimde temsil ettiğini göstermek oldu yıllarca. Ay-
nca, bilincin ötesine ulaşıp yüzey ile derinlik arasındaki farkı bir an
önce kapatmak isteyen bazı psikanalistler, serbest çağnşım yöntemi
ne ve analitik koşullara uymaksızın, bilinçdışı kompleksin en küçük
bir belirtisi karşısında özgül bilinçdışı itkiler, ensest veya sadomazo-
şist fanteziler, hadım edilme kaygılan, Ölüm arzulan gibi çıkarsama
larda bulunuyorlardı. Bu tür yorumlar yetersiz verilere dayandıktan
için, bilginin o günlerdeki genel düzeyi de düşünülürse, ancak yanlış
sonuçlara götürebilir ve psikanalistlerin itibarını daha da düşürebilir
di. O halde, sorumluluğunun bilincinde olan her analistin, görünür yü
zey bir yana, bastırılmış bilinçdışına bile ancak adım adım, bütün yo
rum kurallanna uyarak yaklaşmayı; yani özgün çalışma yöntemlerine
4. Halsmann olayı. Bkz. S. Freud(1931).

sıkı sıkıya ve inatla bağlı kalmayı görev edinmiş olması kimseyi şa
şırtmamalıdır.
Gözlem Malzemesi Olarak Bilinçdışmm Türevleri

öte yandan, görünenin altındaki derinliklerle uğraşan en kararlı psiko
log bile, hastanın rahat bir şekilde divana uzanması, serbest çağrışıma
yol açabilmek için eleştirel işlevinin azaltılması ya da durdurulması,
analistin kendisinin bir aktarım nesnesi olarak kullanılması, hareketli
liğin ve böylelikle tepkilerin ortadan kaldırılması gibi yöntemlerle ya
ratılan analitik koşulların bilinçdışınm türevlerinin profilinin çıkartıl
masından daha geniş bir etki yaptığını ileri süremezdi. Aslında, bu tü
revler yalnızca analizde değil insan yaşamının her alanında görülebil
diği için ciddiye alınmayı hak ediyordu. Örneğin, yetişkinlerde, önbi-
linçli veya bilinçdışı itkilere işaret eden semptomatik eylemler olan
dil sürçmeleri görülebilir; ayrıca, hiçbir yorumlamada bulunmadan
gizli anlamı anlaşılabilen riiya simgeleri ve tipik rüyalar vardır. Ço
cuklarda ise, yüzeyin altındaki arzulan hemen açığa vuran basit tat
min rüyalarına; asgari bir çarpıtma düzeyiyle çocuğun libidinal gelişi
mine dair bilgi veren bilinçli gündüz düşlerine rastlanır. Bu gündüz
düşlerine örnek olarak erkek çocuğu eril çabalannın doruk noktasına
varmış bir halde resmeden kahramanlık ve kurtarma fantezileri; anne
babaya dair yanılsamasının farkına varan gizillik dönemindeki çocuğa
işaret eden aileye dair kurgular ve ikiz kardeş fantezisi5; çocuksu cin
selliğin sadomazoşist, anal evresine yönelik bir saplantıyı haber veren
dayak fantezileri gösterilebilir. Bütün analistler kendiliğinden ortaya
çıkan tepkilerle ilgilenmeye, bunlan terapi çalışmasına hastayla bir
likte dahil etmeye hazır değildir. Kimileri bunlan izleyip genel sonuç
lar çıkarmaya, öbürlerinden daha fazla eğilimlidir. Kimileri ise, görü
nür olanın bilince çıkanlması konusunda, ortodoks bir analist için ola
bileceğinden daha ileri gider ve bunlardan çabuk sonuçlar çıkarmaya,
bilinçdışma kısa yollardan ulaşmaya, hastanın işbirliğine çok daha az
başvurmaya ve doğru analiz tarzını, aktanm ve direncin yorumu yo
luyla ilerleyen analizi terk etmeye yönelirler. Bu yüzden, birer "yaba
ni" terapist haline gelirler. Ama terapi için büyük bir tehlike oluştura
bilecek olan bu tarz, bu yolla çeşitli yüzeysel belirtileri analitik açıdan
anlamlı içeriklere çevirebilecek duruma gelebilen analitik gözlemci
ve analitik tam koyucu için çok büyük faydalar da sağlar.
5. Bkz. Dorothy Budiagham (1952).
Gözlem Malzemesi Olarak Benin Savunma Mekanizmaları

Yüzeysel süreçlerin önemini kavrama açısından bir sonraki adım, psi
kanalitik ben psikolojisidir. Analistin dikkati o andan sonra, bir yan
dan bilinçdışımn içeriğine ve türevlerine, yani itkilere, arzulara, fan
tezilere ve varsayımlara; öte yandan da bilinci onlardan koruyan ben
işlevlerine, eşit biçimde odaklanmıştır. Savunma mekanizmaları oto
matik olarak, yani bilincin katılımı olmaksızın kendiliğinden faaliye
te geçse de yol açtığı sonuçlar görünürdür ve bu yüzden de gözlemci
ye açıktır.
Bu varsayıma tam anlamıyla uymayan tek savunma mekanizması,
gerçekte bu mekanizmaların en önemlisi olan bastırma'dır. Bastırma
nın olduğu yerde, bilincin yüzeyinde bir boşluktan, bir delikten başka
bir şey görünmez; yani beklentilerimize uygun olarak, normalde bu
lunması gereken heyecanlar, yanılgılar yoktur. Örnekse, küçük bir kız
çocuğu "uslu, nazik, çalışkan, alçakgönüllü" olarak tanımlandığında
analist çocukluğa uygun düşen heyecanlar, saldırganlık, açgözlülük,
inat gibi şeylerin eksik kaldığını düşünecektir. Anne babaların daha
büyük olan çocuğun kendinden küçük bütün kardeşlerini sevdiğinden
emin olduklan bir durumda, analist bastırılmış haset ve kıskançlık
arar. Bir çocuk hiç meraklı değilse ve bebeklerin nereden geldiğini,
cinsiyetler arasındaki faiklan ve anne babanın cinsel ilişkilerini bil
mek istemiyorsa, haklı olarak normal cinsel ilginin bilinçli ifadeleri
nin ortadan kalkmasına yol açan savunma süreçlerinin varlığım düşü
nürüz.
Benin diğer savunma mekanizmalan gözlemcinin işini o denli zor
laştırmaz. Örneğin "karşıt tepki kurma" olgusunun denk düştüğü id
içeriğinin anlaşılması hiç de zor değildir. "Babası akşamlan ya da ha
vanın kötü olduğu durumlarda evden çıktığı zaman" korku nöbetleri
geçiren küçük bir oğlan çocuğu, böylelikle ona karşı besleyip bastır
dığı ölüm isteklerini ele verir. Aynı şey geceleri, "onun yaşayıp yaşa
madığından emin olmak için" küçük kardeşinin soluk alıp vermesini
kaygıyla dinleyen bir çocuk için de geçerlidir. Utanç, tiksinme ve acı
manın teşhirciliğe, pislik zevkine ve acımasızlığa karşı verilmiş uzun
savunma mücadelelerinin sonucu olduğunu biliriz. Utanç, tiksinme
veya acıma yüzeye biraz fazlaca çıktığında güdülenle bu bileşenlerin
de olduğunu biliriz. Benzer şekilde, önemli ilkel itkilerin yön değiştir
miş biçimi olan yüceltme'nin ardında hangi itkilerin bulunduğu kolay-
ÇOCUKLUĞUN PSlKANAÜTfK PSİKOLOJİSİ I 33
ca tespit edilebilir. Küçük çocuklardaki yansıtma'lar, görünüşte isten
meyen bir dizi nitelik ve tavra duyarlı olunduğunu gösterir.
Hastaların kendilerinden elde edilen analitik deneyimler daha son*
ra, bu tek tek mekanizmaların belirti karakterler ve kişilik tipleri biçi
minde bir araya geldiklerinin anlaşılmasını sağladı; bunlar bir kez gö
rüldüklerinde analiz dışı gözlemle tanınabilir. Bu tanıma ve anlama
süreci, ilk olarak, takıntılı kişiliğin oluşumsal kökenlerine inilmesiyle
başladı. Bu kişilik düzenlilik, temizlik, tutumluluk, ikiıciklilik, birik-
tirmecilik gibi özelliklerle tanınabilir ve anal-sadist eğilimlerin varlı
ğını gösterir. Tabii, yüzey ve derinlik arasındaki bağlarla ilgili çeşitli
bilgiler veren bu örneğin yanma başka örneklerin de eklenmemesi
için hiçbir neden yoktu. Bu noktada Freud'un beklentisini, "diğer ka
rakter özelliklerinin de benzer şekilde, genitallik öncesi döneme ait
yapıların kalıntıları ya da karşıt tepki kurmalarının ortaya çıkaraca
ğı..." beklentisini paylaşıyorduk (S. Freud, 1932).
Bu satırların yazıldığı günden bu yana bu beklentilerin bitçoğu ger
çekleşti. Bugün anal karakterden başka oral dönemden ve üretral dö
nemden kaynaklanan karakter tiplerini de biliyoruz; çocuklardaki çe
şitli kişilik gelişimlerinin birçoğunun altlarında yatan belirli gelişim
aşamalarını tanıyoruz. Çocuklar nesne ilişkilerinde ya da başka bir
ilişkide meraklı, doyumsuz, iddialı, bağımlı, vb. iseler, zehirlenme
korkulan ya da benzeri bir yeme bozukluğu geliştirmişlerse onların
oral aşamaya saplanıp kalmış oldukları ortadadır, bu saplanma nokta
sına gerileme, daha sonraki gelişmeleri için bir tehlike demektir. Yü
zeyde yakıcı bir hırs ve fevri davranışlar bulunduğunda saplanma nok
tasının üretral aşamada bulunduğu sonucunu çıkannz. Gözlemci ya
da tanı koyucu için bu tür olgularda bastmlmış id içeriği ile görünen
benyapısı arasındaki uygunluğun rastlantısal olmadığını, tam tersine
gelişime bağlı ve kurala uygun olduğunu; ruhsal aygıtın henüz girile-
memiş katmanlannda nelerin meydana geldiğini bilmek için yüzeye
bir bakış atmanın yeteceğinin farkında olmak son derece önemlidir.
Gözlem Malzemesi Olarak Çocuk Davranışı Özellikleri

Savunma mekanizma! an özelinde kullanılan yöntem, giderek, derin
lerde neler olup bittiğini gözlemciye "işaret etmeye"6 başlayan çocuk
davranışlan, tutumları ve yönelişlerine de uygulanmaya başlandı. Bu-
6. Bkz. Hartmann (1950a).

tada da çıkış noktası, anal dönemden kaynaklanan zorlanmalı durum
lardır. Çocuk analistleri deneyimleri sayesinde başka kökenlerden
kaynaklanan davranış özelliklerine de ulaşmaya, buradan hareketle
başlamışlardır.
Bu bakımdan en verimli aşamalardan biri fallik dönemdir. Birer
karşıt tepki kurma olan utangaçlık ve alçakgönüllülük, teşhirciliğin
dönüşmüş biçimleridir. Çocuklarda sık görülen ve okul yaşamında ra
hatsız edici olabilen "soytarıyı oynamak" şeklindeki zorlanmanın,
teşhirciliğin çarpıtılmış hali olduğunu; fallik teşhirciliğin sahip olu
nan bir şeyden çocuğun kendi kusurlarına kaydırıldığını artık biliyo
ruz. Gürültücü bir saldırganlık ile abartılı erkekçe davranışlar, aşın
düzeyde telafilerdir ve altta yatan hadım edilme korkusunu ele verir
ler. Özellikle okulda öğretmenden kınk not almaktan ve arkadaşlar
dan kötü muamele görmekten yakınan çocuklar gerçekte kendilerini
edilgin-mazoşist eğilimlere karşı savunmaya çalışan edilgin kişilik
lerdir. Bu arada çocuklann, kural olarak her zaman mastürbasyon fan
tezilerinin ve eyleminin bastınlmasına dayalı olan can sıkıntısı şikâ
yetleri de önemlidir.
Çocuklann bedensel bir hastalık sırasında gözlenmesi de onlann
ruhsal durumuna ilişkin sonuçlar çıkarmamıza olanak sağlar. Kimile
ri böyle anlarda dikkat, teselli ve bakıma bir türlü doyamazlar. Kimi
leriyse kendilerini dış dünyadan geri çeker, salt uyumak ve yalnız bı
rakılmak isterler. Bu iki davranış tipi de iki ayn tipte libido yönelişi
ne; ilki dış dünyadaki nesnelere, İkincisi ise kendine ve kendi vücudu
na yönelik libidoya işaret eder. Çocuklann hekime, diyete ve diğer
zorunlu özgürlük kısıdanmalanna itaatleri, anne babalann sevinerek
inandıklannın aksine, her zaman akıllı ve uslu olmanın belirtisi değil
dir. Hastalık döneminde beklenmedik şekilde uslu olan, bunun dışın
da normal davranan bir çocuk edilgin heyecanlanm doyuruyor ya da
korkulannın ve suçluluk duygularının etkisi altında bulunuyor olabi
lir. Çünkü her hastalık yasak eylemlerin hakedilmiş cezası olarak al
gılanabilir. Kendi sağlıklarından çok endişe eden hipokondriak ço
cuklar, anneden gördükleri bakım ve şefkatin yetersiz kaldığını, ya da
ona haklı veya haksız bir nedenle güven duymadıklannı belli etmek
tedirler.
Çocuk oyunlan da gözlemci için verimli kaynaklardan biridir. Re
sim yapmak, el işleri, kum ve suyla oynamak anal ve üretral arzulann
bilinen yüceltmeleridir. Cinsel merak çoğu zaman, sıkça yakımlan
oyuncak parçalama ile dışa vurulur. Trenle oynamak, oyunun biçimi-
ne göre, bir dolu bilinçdışı fantezi içerir: Sonu gelmeyen çarpışmalar,
oynayan çocuğun, bilinçdışında anne babasının cinsel ilişkileriyle uğ
raşmakta olduğunu ele vermektedir, tüneller ve yeraltı hatlarına yöne
lik özel ilgi, vücudun içine duyulan merakı gösterir, çok yüklü katar
lar gebelik düşüncelerini simgelemektedir, oyuncağın yerde pürüzsüz
bir şekilde hareket etmesi ve hız üzerine yoğunlaşma, erkek çocuk
için penisin işlevinden duyulan sevinçten kaynaklanır. Futbol maçla
rı sırasında oyuncular kendi yaşıtlarıyla olan gizli ilişkilerini açığa
vururlar. Sahada seçtiği konumlar başlı başına onun saldın, savunma,
rekabet, başan ve yenilgi karşısındaki, kısaca erkeklik karşısındaki
tutumunu simgelemektedir. Atlı sporlar da kızlann aym olanaklarla
gözlenebilmesi olanağını verir. Yalnızca atın ritmik harekederine ilgi
duymak, çocuğun kendine yönelik ilkel erotik arzuların varlığını belli
etmektedir. Atlann beslenmesiyle, tımanyla uğraşmaktan duyulan
heyecan, bakıcı olan anneyle özdeşleşmeyi göstermektedir. Kocaman
atla birlik olduğunu hisseden, aü kendi vücudunun bir parçası gibi du
yan binici kız penise duyduğu imrenmeyi ve aym zamanda da bu im
renmeyi yatıştırmaya çalışmasını ele vermektedir. At üzerinde kesin
bir egemenlik kurma hırsı da fallik yüceltmelere eş düşmektedir.
Başka bir gözlem malzemesi de çocukların yeme alışkanlıktandır.
Bilgili bir gözlemci kendini, çocuksu oburluk ya da bunun tam tersi
olan iştahsızlığı gözlemekle sınırlı tutmamalıdır. Normal yeme işlevi
nin bozukluktan olan her iki tutum da oral dönemden kaynaklanır. Bu
alana yönelik her özel sevgi ya da tiksinme, oral, anal ya da saldırgan
dürtülere ilişkin şu ya da bu gizli çabanın yansımasıdır. Aynca çeşidi
yeme alışkanlıktan ya da zorluklan gelişimle ilgilidir. Bunlann orta
ya çıkışı ya da kaybolması gözlemciye ya da tam için çalışana çocu
ğun birbirini izleyen gelişme dönemlerinin hangisine saplanmış oldu
ğunu ya da şu anda hangi aşamada bulunduğunu gösteren son derece
önemli dayanak noktalan sağlar.7
Gözlemci için bir başka alan da çocuğun giyime karşı olan tutumu
dur. Teşhirciliğin bedenin kendisinden üzerindeki örtüye de yayılabi
leceği ve kendini her iki şekilde de gösterebileceği, analizin eski bul-
gulanndandır. Bastırılmış ilgi giyime karşı ilgisizlik ya da giyimin
özensizliği biçiminde bir davranışla da ortaya çıkabilir. Deri erotizmi
nin bastırılması burada sert ya da batıcı giysilere duyarlılıkla kendini
belli eder. Kızlann penis haseti yani kendi bedenlerine yönelik olum
7. Bkz. bu kitapta 5. Bölüm.

suz tutumları, ya özellikle kadınsı giyim özelliklerinden uzaklaşmak,
ya da bunun tersine pahalı ve gösterişli giyime aşın istek duymak ha
linde belirebilir.
Çocukların kendi evinde, okulda, yaşıdannın arasında ya da bü
yüklerin yanındaki davranışları da bunlarla ilgilenen kişi için bitmez
tükenmez bir gözlem kaynağıdır. Söz konusu tutum ve davranışların
her biri köken olarak belli bir dürtü türevine bağlıdır. Bu dürtü türe
vinden kaynaklanan davranış, zihnin gizli duran bölümünde temel
röller oynayan örtük kompleks veya çatışmalara dair bilgiler sağlar.
Çocuk analisti için, doğrudan gözlemler ve buradan çıkartılacak
sonuçlar üzerinde böylesi coşkuyla durmanın da bir tehlike oluştura
bileceğini unutmamak çok önemlidir. Analistin bilincin ardındaki bi-
linçdışını görmeyi öğrenmiş olması onun bunu çocuk hastaların anali
zinde de görebileceği anlamına gelmez. İd içerikleriyle benin eylem
leri arasındaki örtüşmeye dair tipik örnekler, çocuk analizindeki yo
rum çalışmaları için hiç de uygun kurallar oluşturmaz. Simgeleri yo
rumlarken bu örnekleri temel almak, benin bilinçdışı içeriğe karşı
kurduğu savunmaları yok saymak demektir, böylece hastanın bunlan
sabırla ve yavaş yavaş ortadan kaldırması gerekirken kaygılan ve di
rençleri daha da artar. Analistin bu noktalardan ne ölçüde yararlanabi
leceğini de pek abartmaması gerekir. Bizim için artık saydamlaşmış
olan görünür tutum ve davranışlardan başka, belli ve değişmez bir kö
kenden kaynaklanmayan ya da kökenleri henüz anlaşılamamış olan
pek çok başka davranış da vardır. Çocuk tutum ve davranışlanmn çok
büyük bir bölümü bu yüzden henüz bilmece gibidir ve analiz süresin
ce yürütülecek araştırmalarla aydınlatılmayı beklemektedir.
Benin Doğrudan Gözlemlenmesi

Yukanda sözü edilen noktalarda, analist, gözlemciye oranla daha
avantajlı bir konumdadır. Ancak, ben psikolojisinin psikanalitik çalış
maya dahil edilmesiyle, gözlemci de belli bir statüye kavuşmuştur so
nunda. Ben ve üstben bilince açık yapılar olduklan için, doğrudan ya
ni yüzeysel gözlem, derinlikleri araştıran psikanalizin yanma eklenen
ve onunla işbirliğine giren uygun bir çalışma aracı olmuştur.
Analiz dışı gözlemler her şeyden önce benin çatışmadan arınmış
alanıyla,8 yani iç ve dış uyaranların algılanmasına yarayan ben aygıt-
8. Bkz. Hartmann (1950a).

t ÇOCUKLUĞUN PSİKANALİTİK PSİKOLOJİSİ I 37
I
| lanyla ilgilenirler. Her ne kadar dış uyaranların algılanışına dayalı
* olan içselleştirme, özdeşleşme ve üstben oluşumu büyük ölçüde çatış-
I malı alana giriyor ve bu yüzden de analizin konusu oluyorlarsa da; ay-
I gıtlann kendisi ve ulaşüklan olgunluk düzeyi dışandan bakan göz-
; lemci tarafından da ölçülebilir.
î Ben işlevlerinin incelenmesinde analitik ve analiz dışı gözlem yön-
* teinleri eşit şekilde kullanılır, iki önemli ben işlevi olan hareket ve ko-
nuşma dışandan yapılan doğrudan gözlemle değerlendirilebilir. Be-
î lirli bir etkililik ve nitelik derecesi söz konusuysa, bellek testlerle öl-
' çülebilir. Ama haz illisine bağımlı ya da ondan bağımsız oluşu, yani
l haz alınmayan şeylerin anımsanıp anımsanmadığı, ancak analizin
t kendisi tarafından saptanabilir. Gerçekliği sınama yetisinin yeterli
\ olup olmadığı çocuğun davranışlanndan açıkça görülebilir. Sentezle-
■ me işlevi ise alttan alta faaliyet gösterir, çok bariz dununlar dışında,
t bu işlevin zarar görmüş olup olmadığı ancak analizde saptanabilir.
I Yaşamsal önemi olan birincil ve ikincil süreçler söz konusu oldu-
> ğunda her iki çalışma yöntemi de kullanılır. Bu iki tip düşünce yönte-
I mi arasında faik bulunduğu; birincinin rüya çalışması ve semptom
j oluşumundan, ikincisininse akılcı düşünceden sorumlu olduğu gerçe-
| ği, bildiğimiz gibi, analitik çalışma sayesinde anlaşılmıştır. Ama bir
i kez tanımlandıktan sonra, iki yaşındaki bebeklerde, suç işlemeye eği-
f lim gösteren ergenlerde veya ergenlik öncesi dönemdeki çocuklarda
I kolayca gözlenebilirler. Her iki çocuk tipinde de, süreçlerin hızla bir-
; birinin yerini aldığı açıktır: Birey ruhsal denge içinde bulunduğu sü-
I rece ikincil süreç egemendir; ama cinsel ya da saldırgan dürtüler artar
f artmaz birincil süreç egemenliği ele geçirir. Bir işlev türünden öbürü-
- ne geçiş, davranışın görünürdeki değişiminden anlaşılabilir.
j. Son olarak, psikanalitik çocuk psikolojisinde birçok analistin de
■ doğrudan gözlem yöntemini tercih ettiği bir alan da vardır. Bildiğimiz
t gibi, analitik yöntem çocuklarda kullanabildikleri dışavurum olanak-
; lanyla, yetişkinlerdeyse aktarılabilen ve erken çocukluk yaşantılan-
nın yeniden kurgulanışı ile değerlendirilebilen aıkaik malzemeyle sı
nırlıdır.9 Bütün çabalara karşın, analiz sırasında konuşma gelişiminin
- öncesine ve bebeklik dönemindeki ruhsal yaşamın başlangıçlanna gi
dildiğinde, bu dönemlere ilişkin pek çok şeyin karanlıkta ve açıklan
mamış olarak kaldığı görülmektedir. Burada annelerin, küçük çocuk
lann ve onlann arasındaki en erken karşılıklı ilişkinin doğrudan göz-
9. Ayncabkz. ag.e.
lenraesi, dayanılan varsayımların tamamlanması, onaylanması ya da
düzeltilmesi için önemli bir rol oynamaktadır.
Küçük çocuklarda ağır sonuçlan olabilen aynlık kaygısının ortaya
çıkarılmasını ise, yetişkin analizlerinden elde edilenlerin yeniden kur
gulanması ya da çocuk analizlerine değil, bakım kurumlannda, yetim
yurtlannda ya da hastanelerde yapılan gözlemlere borçlu oluşumuz
da analiz dışı yöntemin lehine yazılmalıdır.10 Bununla birlikte, ben
psikolojisinin yöntemlerini analitik yöntemden üstün saymak büyük
bir hata olur. Psikanalizden önce çocuk psikologlan, çocuk cinselliği,
libido gelişim aşamalan ve çocuk komplekslerini, bunlann apaçık et
kilerine karşın görmeden geçmişlerdir ve ancak analiz çerçevesindeki
araştırmalar ve bulgular gözlemcilerin gözlerini açmıştır.
Psikanalitik çocuk psikolojisindeki birçok sorunun yanıtlanması
için en uygun yöntem doğrudan gözlem, çocuk analizi ve uzunlaması
na çalışmanın bir arada kullanılmasıdır. Erken dönemdeki gelişim sü
reçlerinin aynntılı anlatımı, çocukluğun daha ileri bir yaşında yürütü
len bir analizin verileriyle karşılaştırdığında özellikle değer taşımak
tadır. Küçük çocuklann analizi, daha ilerdeki belirgin bireysel özel
liklerin izlenebilmesi açısından çok değerli temel bilgiler sağlamakta
dır. Bu tür deneylerde analiz ve doğrudan gözlem birbirlerini tamam
lamakta; kendi çalışma yöntemlerinin doğruluk ve güvenilebilirliğine
ilişkin eleştirel sonuçlara da olanak sağlamaktadır.11
10. Ayncabkz. JohnBowlby (1960).

11. Bu çerçevede Emst ve Marianne Kris'in ABD'de, Yale University'deki Çocuk
Araştırma Merkezi'nde; ayrıca Londra'daki Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği’nde yap
tıkları çalışmalara bakınız.
2
Çocuk Analiziyle Yetişkin Analizi

Arasındaki İlişkiler
A N ALİTİK TERA PİN İN İLK ELERİ
Yeni uzmanlık alanı varlığım başarıyla sürdürürken çocuk analiziyle

yetişkin analizi arasındaki farklar da1belirginleşiyordu.
Çocuk analistleri, klasik yöntemden ayrıldıkları yönleri ilan etmek
te hiç acele etmediler. Tam tersine, her iki yöntemin benzer ya da ne
redeyse özdeş olduklarını öne çıkarıyor, hem çocuk hem de yetişkin
hastalan karşısında aynı terapi ilkelerine2 bağlı kaldıklarım vurgulu-
yorlardı. Çocuk analizi bağlamında bu ilkeler şunları gerektiriyordu:
1. Hasta karşısında otorite kullanmamak ve böylece telkin olasılığını
tedaviden uzak tutmak;
2. Ertelenmiş duygusal tepkileri bir terapi aracı olarak kullanmamak;
3. Hastanın dış yaşantısına olabildiğince az karışmak, yani yalnızca
çocuğun yaşam koşullarında açıkça travmatik ya da baştan çıkarıcı
etkileri kesmek amacıyla değişiklik yapmak;
4. Terapinin meşru aracı olarak direnç ve aktarımın analizini ve bi
linçdışı malzemenin yorumunu görmek.
Bu ilkeleri izleyen bir çocuk analizi yöntemi, klasik yetişkin anali
zinden hiç de geri kalmaz ve başarılarının aym temel ilkelere bağlı ol
duğundan emin olabilir. Yani, çocuk ve yetişkin analistleri şunlan ya
pacaklardır Id içeriğinden önce ben içeriğini analiz etmek, belli veri
ler ortaya çıktıkça id ve ben arasında gelip giderek yorum yapmak;
yüzeyden başlayıp derine gitmek; bilinçdışı fantezi ve tutumların ye
niden yaşanıp yorumlanması için analistin kendisini bir aktarım nes
nesi olarak sunmak; mümkün olduğu kadarıyla, itkileri bunlar hayata
1. Burada ve aşağıdaki satırlarda çocuk analiziyle ilgili olarak söylenen şeyler, yal
nızca benim ilişkili olduğum çocuk analizi tipine göndermede bulunmaktadır. Dolayısıy
la çocuk analizisin başka bir türü veya tekniğiyle, keza ondantüretilmiş teorilerle ilgisi
yoktur.
2. Bkz. Edward Bibring (1954).
geçirildikleri ve doyunılduklan halde değil doyurulamadıklan halde
analiz etmek; gerilimin azalmasını duygusal boşalmadan değil malze
menin birincil süreç düzeyinden ikincil düşünce süreçlerine aktarıl
masından beklemek; kısacası, id'i bir ben içeriğine dönüştürmek.
İYİLEŞM E EĞ İLİM LERİ
Çocuk analizi, kendisinden daha önce gelen yetişkin analizine yön

tem açısından benzemekle beraber terapinin diğer temel koşullan açı
sından hayli farklıdır. Kişilik yapısmda ruhsal dengeyi sağlamaya yö
nelik güçler bulunduğu ve analizin başansımn temelde bu kendiliğin
den çabalardan kaynaklandığı görüşünü Edward Bibring'e (1937)
borçluyuz. Bibring tarafından "iyileşme eğilimleri" olarak adlandın-
lan, analistin destek alabileceği ve kendi amacı doğrultusunda fayda
lanabileceği güçler, ruhsal yaşamda çeşitli biçimlerde ortaya çıkarlar:
bireyin içindeki gelişim süreçlerini sürdürme çabası olarak; dürtüle
rin doyurulması ve duygusal deneyimlerin yinelenmesi çabası olarak,
normalliğe değer verme ve anormallikten uzaklaşma çabası olarak;
benin sentez işlevi olarak; deneyimleri özümleme ve bütünleştirme
yeteneği olarak; kendi kişiliğinin kimi parçalannı nesneler üzerine
dışsallaştırma olarak. Ancak, bu açıdan çocuklar yetişkinlerden fark
lıdır. Yetişkin nevrotik kendisi için çalışabilme ve haz alabilme de
mek olan sağlığa kavuşmayı diler; çocuklarsa çoğu zaman hasta kal
mayı, birincil ve ikincil hastalık kazançlanna tutunmayı ve haz ver
meyen bir dış dünyaya uyumdan kaçınmayı yeğlerler. Yetişkinde ak
tarım süreçlerine yardımcı dan yineleme eğilimine karşılık, çocuklar
da yeni yaşantılara, deneyimlere ve nesnelere duyulan açlık ön plan
dadır. Olgun benin, yorumlanan malzemenin çalışılmasında son dere
cede yardımcı olan özümleme ve bütünleştirme yeteneği çocukta he
nüz tam değildir; çocuk yansıtma, yalıtma, benin yarılması, yadsıma
gibi yaşına uygun mekanizmalan yeğlemektedir. îd içeriklerinin sı
kıştırması nedeniyle ortaya çıkan dürtü doyumu zorlaması çocuklarda
o denli güçlüdür ki, analitik çabalara yardım edeceğine onlan engel
ler. Kısaca, çocuk analisti, bir istisna dışında, iyileşme eğilimlerinden
çok şey ummamalıdır. O istisna ise şudur. Çocuklarda, olgunlaşma
sürecinden kaynaklanan gelişimi tamamlama itkisi, yetişkinlere oran
la çok daha güçlüdür.
Yetişkin nevrotiğin dürtü yaşamının büyük bölümü semptomlara
kilitlenmiş bulunmaktadır, güçlü karşıt duygu yatmmlan nedeniyle
i ÇOCUK ANALİZİYLE YETİŞKİN ANALİZ) I 41
i bu durum sabitleşmiştir, dürtü enerjisinin yeni dalgalan da bu neden
li le aynı yöne doğru akmaktadır. Buna karşılık çocuğun olgunlaşma-
■ mış kişiliği geçişken bir haldedir, yani sürekli değişimlere maruzdur,
î Bir gelişme evresinde uzlaşmaya ve çatışmayı çözmeye yarayan
semptomlar, bir sonraki aşamada işe yaramaz ve bırakılır. Libido ve
saldırganhk sürekli hareket halindedir, yetişkinlere oranla, analitik te
rapi tarafından açılan kanallara yönelme olasılığı daha yüksektir. Bir
çocuk analisti için açmaz, analitik başannın değerlendirilmesindeki
güvensizliktedir. En ağır patolojik durumlar dışında, terapiden sonra
atılan adımlann hangilerinin terapi yoluna, ne kadannın olgunlaşma
ya ve gelişme sürecinin ani atılımlanna bağlı olduğuna karar vermek
pek olası değildir.
TEKNİK
Terapi kuramı açısından "çocuk analizi yöntemi" olgun ve olgunlaş

mamış kişilik yapılan arasındaki farkın; çocuklukta ve yetişkinlikte
içinde bulunulan yaşam koşullarının faildi oluşunun mantıki sonucu
sayılabilir. Yine de, çocuk analisti gündelik çalışması için düzenli bir
kurallar ve ilkeler sistemini gereksinir.
Çocukta, yeniden sağlığına kavuşma isteğini ve analisde tedavide
işbirliğine götüren hastalık içgörüsünü bulamayız. Çocuğun dirençle
re karşı savaşmak yerine onlann yanında yer aldığını görürüz. Teda
vinin başlamasının ve sonlandınlmasınm, hastanın kendi sorumlulu
ğuyla değil çevresinin sorumluluğuyla olduğunu kural olarak kabul
etmek zorundayızdır. Bu ve daha birçok nedenden anne baba çocuksu
ben ve üstbene destek olmak veya onlann yerini almak üzere tedaviye
katılmalıdır, dolayısıyla hasta ile analist arasındaki tümüyle dışa ka
palı olan ilişki çocuk analizinde söz konusu değildir. Yetişkin nevro-
tiklerde, tedavinin başansı için vazgeçilmez olarak gördüğümüz ön
koşullara birçoğu çocukta bulunmaz; bu önkoşullann yöntem yardı
mıyla ve zahmetli çabalar sonucunda oluşturulması gerekir.
Serbest Çağrışımın Yokluğu

Çocuk analisti için yukandaki noktalardan daha vahim görünen şey,
serbest çağrışımın olmamasıdır. Yetişkin hastaların akıllanna gelen
leri özeleştiriden geçirmeden bildirmeleri gibi temel bir kural, çocuk
larda inatçı bir kaçınma engeline çarpar. Tıpkı yetişkinler gibi onlann
da çok büyük çoğunluğu rüyalarım ve gündüz düşlerini analize getir-
meye hazırdır, ama büyüklerin aksine, akıllarına düş unsurlarına iliş
kin bir anı ya da düşünce nadiren gelir. Bu yüzden de analiste açık düş
İçeriğinden örtük düş içeriğine gidebilecek güvenilir bir yol açmazlar.
Analiz sırasında bir güven ilişkisi oluşması koşuluyla, yaşantılarım
analistle paylaşırlar, ama serbest çağrışım aracı olmaksızın anlattıkla
rı bilinç çerçevesinin ötesine gidemez. Çocukların serbest çağrışım
yapamayışlan ya da yapmayışlan genel bir deneyimdir ve birden çok
nedeni vardır. Bilinç için büyüklerin otorite ve üstben figürü konu
munda olmaları, muhtemelen çocuğun sınırsız açıklık ve doğruluğu
nu engellemektedir. Bilinçdışı olarak çocuk beninin dürtü yaşamına
karşı kendi savunmalarının gücüne güvenemeyişi; bu yüzden eleştiri
ve sansürün tümüyle devreden çıkışının olgunlaşmamış birey için ol
gun insanlara oranla daha büyük bir tehlike oluşturması da bu neden
ler arasında sayılabilir.
Çocuk analizinin tarihi aslında, ortada bulunmayan serbest çağrışı
mın başka yardımcı araçlarla yerine konabilmesi girişimlerinden olu
şan uzun bir zincirden başka bir şey değildir. Çocuk analizi saatini
dolduran şeyler oyuncaklarla serbestçe oynamak, resim yapmak ve
boyamak, oyun hamurundan şekiller yapmak gibi şeylerle geçer.
Bunlar analiste, yorum için kullanabileceği malzemeyi sağlar. Ama
aktarım davranışının en aşırı biçimde ortaya çıktığı durumlarda bile,
serbest çağrışımın yokluğu nedeniyle önemli bir boşluk kalır. Çocu
ğun oyun davranışının her şeyden önce simgesel malzeme sağlaması,
bunun da genelde simge yorumunda bulunan bütün kuşku, belirsizlik
ve keyfiyeti taşıması sonucu oluşan bir eksiklik hep hissedilir. Bilinç-
dışından gelenlerin yetişkinde söz olarak ortaya çıkmasına karşın ço
cukta eylem olarak ortaya çıkması da bir başka dezavantajdır. Sözün
yerini eyleme bırakması analitik konumu değiştirir. Serbest çağrışı
mın hastanın hareketliliğinin az olduğu bir durumda gerçekleşmesi
nin, klasik yöntemin vazgeçilmez bir koşulu olduğunu haklı olarak
daha önce vurgulamıştık. Ancak, çocuk analizinde olduğu gibi hasta
nın konuşmak yerine eylemde bulunduğu durumlarda istenen koşul
yerine gelmez. Çocuk hasta kendini ya da analistin güvenliğini tehli
keye soktuğunda, büyük maddi zararlar verdiğinde, baştan çıkarmaya
çalıştığı ya da karşısındakini kendisini baştan çıkarması için zorlama
ya giriştiğinde çocuk analisti, ne denli az isterse istesin, müdahale et
mek zorunda kalır; bu hareketlerde beliren malzeme de istemeye iste
meye analiz dışında kalır. Sözcükler, düşünceler, fanteziler, bildiği
miz gibi "serbest"tir; eylemler ise bkşka yasalara tabidir. Çocuk ana-
ÇOCUK ANALİZİYLE YETİŞKİN ANALİZİ I 43
üstlerinin bu farkı unuttukları, bir yetişkin analizindelermiş gibi dav
randıkları ve çocuğa terapi sırasında "her istediğini" yapabileceğini
söyledikleri pek de ender değildir. Bu yanlışlarını ancak çocuk çok
ileri gidip hareketlerinde tahammül edilebilir sınırlan aştığında fark
ederler.
Çağrışımla eylem arasındaki bir başka fark ise bence şimdiye ka
dar dikkati pek çekmemiştir. Serbest çağnşım birinci planda hastanın
cinsel fantezilerini yüzeye çıkardığı halde, serbest eylemler saldırgan
fanteziler üzerine etki eder. Böylece çocukların aktarımında saldır
ganlık, daha doğrusu genital dönem öncesi cinselliğin saldırgan yanı
yönlendirici bir rol oynar. Bu yüzden de aktaran nesnesine saldırılar
gerçek provokasyonlar, tükürmek, vurmak, dövmek gibi hareketlerle
kendini gösterir. Analitik toleransın serbest bıraktığı saldırgan heye
canlar her zaman denetim altına alınamaz. Kuramsal olarak, eyleme
koyma ile saldırganlık arasındaki bu ilinti, çocuksu libido ile saldır
ganlık arasındaki karmaşık ilişkiler konusunda yanılma ve yanlış var
sayımlara düşme tehlikesini de beraberinde getirir.
Tepki göstermek, harekete geçmek çocuğun yaşma göre normaldir,
yani çocuğun gelişim durumunun dışavurulma biçimine uygundur.
Ama bu durumun tedaviye bir etkisi olmaz; yani bir içgörü ve içsel
değişim sağlamaz. Yetişkinlerin analizinde, dürtü türevlerinin eyleme
konmasının, özellikle de yorumlanmadığı ya da yorumun hasta tara
fından kabul edilmediği durumlarda, olumsuz olarak değerlendirilme
si gerektiğini çoktan öğrenmişizdir. Çocuk analizinde ise bu görüş he
nüz her yerde kabul edilmemiştir ve eyleme koymanın duygusal boşa
lım sağladığı yolundaki batıl inancın kahntılan hâlâ mevcuttur.
Yorumlamak ve Sözcüklere Dökmek

Çocuk analistinin de yetişkinlerin analisti gibi bilinçdışı malzemeyi bi
linçli hale getirmek için çalıştığı aşağı yukan doğrudur, ancak bu ifade
yi belli ölçülerde düzeltmek ve aydınlatmak gerekmektedir. Her iki
yöntemin de amacı, id türevleri üzerinde daha iyi bir ben egemenliği
kurmak için bilincin sınırlarının genişletilmesidir. Çocuk analisti de bu
amaç doğrultusunda çalışır, ancak bu sırada serbest çağnşımın devre
dışı oluşu, çocukta analitik olarak değerlendirilemeyen eyleme koy-
malann fazlalığı ve diğer teknik engeller bu çabalan zorlaştırmaktadır.
Yöntemler arasındaki farklar amaç değil yorumlanacak malzeme
türü çerçevesinde ortaya çıkar. Yetişkin analizi, uzun bir süre boyunca
ikincil bastırma altındaki malzemeyle; yani, şu veya bu zamanda bi
linçten çıkarılmış olan id türevlerine karşı konulan savunmaları çöz
mekle uğraşır. Ancak bunu başardıktan sonradır ki birincil bastırma al
tındaki unsurlara yönelir. Konuşma öncesi dönemden kalan bu unsur
lar hiçbir zaman ben örgütlenmesinin bir parçası olmamıştır, dolayı
sıyla "ha&rlanamazlar", ancak aktarım içinde yeniden yaşanabilirler.
Hastanın yaşı ne denli küçükse analitik süreçler de o denli çeşidi
yürüyebilir. Gizillik dönemindeki çocuklar bu bağlamda yetişkinlere
çok benzerlik gösterirler. Gizillik döneminden önce, yani oidipal ve
pre-oidipal dönemlerden önce ise, birincil ve ikincil bastırma unsurla
rının oranı ve analizde ortaya çıkış sıralan yetişkinlerde görülen oran
ve sıranın tam tersidir.
Çocuksu ben iç ve dış algılama dünyasına uyum sağlamak göreviy
le yükümlüdür ve her ikisine de normal olarak ikincil düşünce süreç
leri yardımıyla egemen olur ki bu da dilin gelişmesine bağlıdır. Bu
gelişimin geciktiği ya da kısmen oluşmamış bulunduğu durumlarda
gelişim analizi yardımcı olabilir. Böyle çocuklarda, bir yandan yo
rumlama sürecine devam ederken; diğer yandan da bilince çıkması
mümkün olabilen, ama henüz ben statüsüne, bilince ve ikincil geliştir
meye erişmemiş olan (örneğin birincil bastırmaya maruz kalan) bi-
linçdışı çabalan söze dökmeye çalışmak gerekir.
Küçük çocuğun gelişiminde söze dökmenin rolüne ilişkin önemli
görüşler borçlu olduğumuz Anny Katan (1961), üstben oluşumuyla
çocuğun birincil süreçten ikincil sürece geçmesi arasında doğrudan
doğruya zamansal bir ilinti bulunduğunu göstermiştir. Ona göre, ikin
cil süreç dilin gelişimine bağlıdır, dış dünyaya yönelik algılann söze
dökülmesi içsel süreçlerinkinden önce gelir; içsel süreçlerin söze dö
külmesi gerçekliğin sınanmasına ve benin idden gelen itkiler üzerinde
denetim kurmasına yardımcı olur.
Aslında, söze dökmenin insanın evrimindeki rolü, psikanalizin da
ha ilk günlerinde fark edilmiştir. Freud, uygarlığın kurucusu olarak
düşmanına mızrak fırlatmak yerine küfreden ilk insanı gösteren bir
İngiliz yazardan söz eder (Freud, 1893; 36). Bilinçdışı id içeriğinin bi
linçli sözcüklere çevrilmesi, her yorumlama çabasının en önemli işi
ve bu yüzden de her yaşta analizin önemli bir unsurudur. Ayrıca çok
küçük yaşta; konuşma gelişiminde, düşünce gelişiminde ve ben ör
gütlenmesinde çeşitli yetersizliklerle terapiye gelenlerin tedavisinde
özel bir role sahiptir.
ÇOCUK ANALİZİYLE YETtŞKtN ANALİZİ I 45
Direnç Analizi
Çocuk analizinin başlangıç döneminde, haklı olarak, olgunlaşmamış
i benin analize yetişkinlerden daha az direnç göstereceği umuluyordu.
* Bu beklenti hiçbir suretle haklı çıkmamıştır. Tam tersine, ben ve id
arasındaki şuurlar, ister bilinçli ister bilinçsiz olsun, çocukta daha geç
dönemlere oranla hiç de daha az keskin ve sert çizilmiş değildir, fd tü
revlerinin yüzeye çıkmasını ve bunların analitik malzemeye dahil
I edilmesini sağlamak, yetişkinlerde olduğundan daha kolay değildir,
p Hastanın beni, kendi üstünlüğüne ve aracı rolüne güven duyamayınca
savunmalarına daha da büyük bir korkuyla sanlır.
İ
Klasik terapi kuramında analizin karşısına çıkan dirençleri genel
likle kökenlerine göre sınıflandırıyoruz. Hoşnutsuzluk, kaygı ve suç
luluk duygularına karşı oluşturduğu savunmayı yönetmeye çabalayan
ben dirençlerini; yasaklanmış düş ve fantezilerin ortaya çıkmasına ah
lak adına engel olmaya çalışan iistben dirençlerini; analiz sürecinde,
aktarımın içinde veya dışında ortaya çıkmalarına rağmen, içgörü
f amacıyla kullanıldıktan sonra da eyleme geçip doyurulmak istemeleri
| durumunda analizi engelleyen dürtü türevlerinin direnişlerini; yinele-
I me ilkesine tabi oldukları için değişime karşı çıkan id direnişlerini
I biıbirinden ayırt ediyoruz.
t Yetişkinlerdeki bu dirençler çocuklarda da vardır; onları en geniş
I biçimde kullanırlar ve ayrıca aşağıda sayacağım özel içsel ve dışsal
I konumlarına özgü olan zorlukları da yaratırlar:
I 1. Çoğu, kendi istemleriyle analize gelmemiş olan isteksiz hastalar-
I dır. Terapistle hiçbir gönüllü işbirlikleri olmadığından kendilerini
| teknik kurallara bağlı da hissetmezler.
2. Çocuk olarak o anı yaşamaktadırlar. Analizde kaçınılmaz olan hoş
nutsuzluk ve kaygı duygulan onlarda, ileride gerçekleşecek bir iyi
leşme umudundan daha ağır basar.
3. Gelişim aşamalanna uygun olarak, malzemeyi sözlerle değil, hare
ket ve tutumlanyla ortaya çıkanrlar. Zorlantılı olanlar dışında bü
tün çocuklar analiz sırasında eyleme koymaktadırlar.3
4. Dürtü ve dış dünya baskılanna karşı yetişkine oranla daha güçsüz
olan olgunlaşmamış ben, analizi bir tehlike olarak algılar ve ona
karşı savunma direncini artınr.4 Çocuklukta kural olan bu tutum
3. Bkz. yukarıda "serbest çağrışım yerine eylem",

j 4. Bkz. yutanda "serbest çağrışımdan kaçınma".
özellikle ergenliğin başında, yani güdülere karşı savunmaların nor
mal olarak dorukta olduğu, güdü tehlikesinin yükseliş döneminde
görülür. Ergenlik öncesinde bulunan çocuklar, çoğunlukla analize
karşı sanki yaşamı terk etmeleri ya da çocuksu dürtü doyumlarına
gerilemeleri isteniyormuşçasına direnirler.
5. Çocuklarda, yetişkinlere oranla daha çok sayıda ben direnci bulu
nur. Savunma örgütleme biçimlerine koşut olarak daha gelişkin
ben mekanizmalarının yanında, en ilkel savunma biçimleri de he
nüz iş başındadır.
6. Çocuk beni kendi dirençlerine karşı çalışmak yerine onlann yanın
da yer alır.5 Kaygı uyandıran malzemenin basıncı altında ya da yo
ğun olumsuz aktanm anlarında çocukların çoğu analizden kaçmak
ister ve ancak anne babalarının etkisiyle analizde tutulabilirler.
7. Analiz sırasında arkaik malzemenin yeniden canlandırılması, ço
cukların yaşlarının gereği olan geçmişi geride bırakma dileğine ay
kırıdır. Bundan kaynaklanan sorunlar farklı yaşam dönemlerinde
farklı büyüklüktedir. Çocuk analizi için özellikle kritik olan bir dö
nem, çocuğun gelişim koşullarını izleyerek çocuksu yaşantılardan
uzaklaşmak ve onları unutmak istediği süreçtir; yani oidipal aşa
madan gizillik dönemine geçiştir. Analist de bu unutkanlığa karşı
çalışmak ve çocuksu komplekslerle iletişimi sürdürmek ister. Nev-
rotik çocuklar bu dönem esnasında, daha önceki dönemlere oranla
daha az tedavi gereksinimi içinde değildirier elbette; ama analize
çok daha az isteklidirler ve dirençlerini güçlendirirler.
Aynı durum ergenlikte de ortaya çıkar. Normal olarak çocuksu
sevgi nesnelerinden uzaklaşmakta olan ergen, analitik aktaranın
tam da bu ilişkileri yeniden canlandırmak istemesini özellikle güç
bulacaktır. Birçok ergen analizi işte bu yüzden ortaya çıkan çatış
ma nedeniyle kesilir.
8. Her çocuk, iç çatışmalarını dış dünyayla savaş şeklinde dışsallaştı
rır. Çocuk çevresindeki bir kişiyle "kavga" eder; böylelikle içinde
ki uyumsuzluğu rahatlatır ve yadsımış olur. Gerçek ruhsal içeriği
yeniden oluşturmaya ve bilince açmaya çalışan analiz kimi durum
larda tam bir kaçınmaya kadar ulaşabilen güçlü bir dirençle karşıla
şır. Burada çocuğun olumsuz tutumunu yanlış anlayarak "olumsuz
aktarım” olarak yorumlamak yerine, bu tutumun ardındaki kaygıya
ve tiksinti savunmasına ulaşmak analist için çok önemlidir.
5. Yukarıya bakınız.
ÇOCUK ANALİZİYLE YETİŞKİN ANALİZİ i 47
Bu sayılanlar, çocuk analizinde analistin teknik konumunun, yetiş
kinlerin analizine oranla daha zor olduğuna hiçbir kuşkuya yer bırak
maksızın göstermektedir. Çocuk analisti için en zor olan, hastasının
işbirliği yapmak için uzun bir süre bekleyememesidir.
Çocuk Analizinde Aktarım

Çocukların tekil "aktarım tepkileri " geliştirmelerine karşın tam bir ak
tarım nevrozu oluşturamadıklan görüşü,6 giriş aşamasının aradan çı
karılması ve onun yerine savunma analizinin (Bomstein, 1949) kulla
nılmaya başlanmasından sonra doğruluğunu yitirmiş bulunuyor. Bu,
bugünkü bilgilerim ışığında çocuksu aktarım nevrozunun yetişkinler-
dekiyle aynı olduğu sonucunu çıkardığım anlamına gelmemelidir. İki
görünüm arasında nasıl bir ilişki bulunduğu, bana kalırsa yanıtı şimdi
ete açık kalan bir sorudur. Çocuk analizinin yukanda belirtilmiş olan
belirli özelliklerinden özellikle ikisi bu sorunun yanıtlanmasını zor
laştırmaktadır: Serbest çağrışımın analistin aktarım olgularının tam
bir tablosunu çıkarmasına fırsat bırakmayan eksikliği; çocuğun sal
dırgan aktanmı, libidinal aktarımın aleyhine olarak daha fazla öne çı
karan hareketliliği.
Ayrıca, aktarım kavramı da daha sonraki yıllarda çeşitli değişimle
re uğramıştır ve farklı analistlerce farklı şekillerde tanımlanmaktadır.
Bir kısmımız, aktarımın gidişim yaklaşık olarak aşağıdaki gibi ele
alan eski görüşe bağlı kalmıştır. Buna göre; terapinin başlangıcında
analist ve analiz edilen arasındaki ilişki az çok gerçekçidir, yani dış
koşullara uygundur. Bu ilişkide analiz ilerledikçe libidinal ve saldır
gan unsurlar giderek ortaya çıkar. Bunların kökenleri hastanın bastı
rılmış olan ve analizle yeniden yaşanan çocukluğuna dayanmaktadır.
Geçmişin böyle yeniden yaşanışı, ana patolojik çatışmalar analistin
şahsına yansıyıp, böylece ortaya çıkan gerçekdışı aktarım nevrozu
gerçek hasta-hekim ilişkisini tümüyle geri plana itinceye kadar de
vam eder. Analizin sonunda, analist, yorumlarla çocuksu unsurları
çözdükten ve bu aktarım belirtileri analist ve analiz edilen için nevro
zun yapısı ve içeriği üzerinde istenen bilgiyi sağladıktan sonra bu ger
çek ilişki yemden oluşur.
Diğer görüşlere göre analiste aktanm daha tedavinin başından iti
baren vardır ve erkenden yorumlanarak hastanın bilincine çıkarılması
6. A. Freud, 1936.
gerekir. Aktarıma ait olan dışavurumlar analizin de asıl malzemesi
dir; bu yüzden de bilinçdışımn, düşler, anılar ve birden geliveren ser
best çağrışımlar gibi öbür ürünlerine göre bir öncelik taşırlar. Çalış
malarını bu şekilde tümüyle aktarıma dayandıran analistler, ruhsal ay
gıtın bütün işlevlerinin sonunda nesne ilişkilerinden kaynaklandığım
ve analiste aktarım üzerinden analiz edilebileceğini; nesne ilişkileri
nin bütün arkaik aşama ve basamaklarının aynı ölçüde analizde akta
rım ve yorumlara, analiz yoluyla değişime açık olduğunu; kişinin çev
resindekileri olan ilişkileri libido ve saldırganlıkla dolu olduğundan,
bu nesne ilişkilerinin yanında çevredeki kişilerin diğer niteliklerinin
hiçbir önemli rolü olmadığım varsayarlar.
Çok aşın kimi durumlarda aktanlmış nesne ilişkisi analistin gözün
de öylesine önemli bir rol oynar ki yorum amacıyla kullanılacak bir
araç olmaktan çıkıp tedavisi gereken bir amaç halini alır (aktanm ol
gusunun tedavisi, patolojinin aktanm yaşantılan yoluyla düzeltilişi,
vb. gibi).
Bu varsayımlar çocuk analistinin deneyimleriyle karşılaştıniır ve
bu bağlamda sınanırsa, yetişkinler özelinde ne denli kullanışlı olduk-
lan daha iyi anlaşılabilir.
Hastalan İçin "Yeni Bir Nesne" Olarak Çocuk Analisti

Yukanda belirtildiği gibi,7 her birey, gelişip olgunlaştıkça yeni dene
yimlere ihtiyaç duyar; bu ihtiyaç, kendisine karşıt olan yineleme itkisi
kadar güçlüdür. Bir çocuk ne denli normalse o denli yeni olanın ege
menliğinde, ne kadar nevrotikse o denli yineleme baskısı altındadır.
Analize giren çocuklar her iki eğilimin etkisi altındadır. Kişiliklerinin
sağlıklı yönü için analist, yaşamlanna giren ve yeni türden ilişkilere
yol açan ilginç bir yeni figürdür. Patolojik yön için ise eski ilişkilerin
yinelenmesine yol açan bir aktanm nesnesidir. Yöntem açısından ço
cuğun bu ikili tutumu apaçık bir zorluk demektir. Analist birinci rolü
kabul edip ona göre davrandığında aktanmı bozar, tersini yaptığında
da hastanın, çocuk açısından bakıldığında çok haklı olan beklentileri-
, ni kırmış olur. Terapist için çocuksu davranışın hangi tarafının bir yö
ne, hangisinin öbür yöne ait olduğuna karar vermek de kolay değildir.
Burada incelik, ustalık, anlayış ve bir rolden öbürüne rahatça geçebil
me becerisi, çocuk analistinin teknik araçlannı oluşturacaktır.
7. Bkz. bu bölümde, "İyileşme Eğilimleri" başlıklı altbölüm.

Libidinal ve Saldırgan Aktarımın Nesnesi Olarak Çocuk Analisti

Doğrudan doğıuya aktarım görüngüleri söz konusu olduğunda çocuk
ve yetişkinler arasındaki fark çok küçüktür. Burada analitik durumun
kışkırttığı gerileme, nesne ilişkilerinin bütün aşama ve biçimlerini te
rapiye taşır. Narsisizm, anneyle ortakyaşam, güven gereksinimi, nes
ne sürekliliği, çift değerlilik, oral, anal ve fallik-oidipal aşamaları, her
biri kendine göre er ya da geç, şu ya da bu biçimde, kendi kronolojik
sıralarına uygun olarak ya da olmayarak kendi katkılarını analize ta
şırlar. Böylelikle ortaya çıkan aktarımlar, kökenlerine göre hastânın
patolojik gerilemelerine ya da patolojisinin özgün tipine ilişkin bilgi
ler verirler. Gene kökenlerine göre analitik duruma kendi özelliklerini
iletirler. Narsisistik tutumların yeniden ortaya çıkışı analizde kendine
ve kendi çıkarlarına geri çekiliş, dış dünyaya ve analiste ilgisizlik ve
onun çabalarına kapanış şeklinde kendini gösterir. Ortakyaşamsal tu
tumların yeniden ortaya çıkışı analistle kesintisiz ve başka hiçbir şe
yin rahatsız edemeyeceği bir birliktelik kurma isteğiyle kendini belli
eder. Güven şeklindeki nesne ilişkisinin aktarımı özgün teknik zor
luklara yol açar. Bunlar ilk bakışta çocuğun çaresizliği, yani yardım
dilemesi şeklinde görünür. Yakından bakınca bu dileğin tek yönlülü
ğü anlaşılır. Hasta karşılığında bir şey vermeye, gayret göstermeye ya
da birlikte uğraşmaya çaba göstermeksizin her şeyi analistinden bek
ler. Buna karşılık, kendisinden en küçük bir şey istendiğinde de ilişki
yi ve onunla birlikte analizi kesmeye hazırdır. Oral dönemden terapi
ye getirilen aktarımlar çocuğun analistinden bir türiü doyurulamayan
isteklerde bulunmasının ve bütün sunulanlardan da hoşnutsuz olması
nın; anal dönemden gelen benzeri uyanlar ise hastanın bencilliğinin,
malzemenin saklanmasının, provokasyon ve düşmanlıkların, analizin
tehlikeli bir hal almasının nedeni olarak gösterilebilir. Sevgi ve nesne
yitimi karşısındaki çocuksu korkular analizde söz dinleme ve edilgin
boyun eğme olarak görünür; analisti ve anne babayı sık sık yanıltan Ve
yanlış yapmalanna yol açan yüzeysel aktarım başanlanna neden olur.
Çocuğun aktanmına olumsuz ve analize karşı gelen niteliği vere
nin genitallik öncesi, Oidipus-öncesi dirençler olduğunu fark ederiz.
Çocuk analisti o sırada, nesne sürekliliğinin aktanmından, olumlu ve
olumsuz Oidipus kompleksinden gelen ve kendini gözlemleme, içgö-
rü ve rasyonel düşünceyi sağlayan olumlu katkılardan faydalanama-
saydı çok zor bir durumda kalabilirdi. Bunlar çocukla analisti arasın
daki tedavi işbirliğini güçlendirir ve hastanın dirençlerine ve olumsuz
aktarıma karşın analiste yardım etmeyi sürdürmesini hiç değilse bir
parça sağlarlar.
Burada, aktarımı daima dirence hizmet ettiği zaman yorumlamak
gerektiğine ilişkin en eski teknik kuralı bir kez daha tekrarlıyoruz. Bu
kural çocuk analizine uygulandığında aktarımın Oidipus-öncesi döne
me ait unsurlarını oidipal olanlardan daha önce yorumlamak zorunlu
dur.
Şimdiye kadar anlatılanlardan çocuk analizinin neden özgtil teknik
zorluklarla karşılaştığım; fallik döneme henüz ulaşmamış küçük ço
cuklarda ya da gelişimleri Oidipus-öncesi aşamalarda (gerilemeden
farklı olarak) durmuş olanlarda bazı teknik değişiklikler gerekeceğini
anlamaya başlıyoruz. Hiçbir çocuk analistle istem dahilinde kurulan
bir işbirliğine, kendisi tarafından henüz edinilmemiş olan bir tutuma
dayanan yöntemlere cevap vermeyeceği için bazı teknik değişiklikler
gerçeldeştirilmelidir. Teknik açıdan analistler bu konuda da annesiz
lerin, yetimlerin ve toplama kamplarında yetişmiş olan çocukların
analizlerinden çok şey öğrenmiştir. İlişkilerinde hiçbir zaman bir nes
ne sürekliliği yaşamamış olan bu hastalar, aktanm çerçevesinde ana
listleriyle sağlam ve sürekli bir tedavide işbirliği de kuramıyorlardı
(bkz. Edith Ludowyk Gyomroi, 1963).
Bir Dışsallaştırma Nesnesi Olarak Çocuk Analisti

Çocukla analist arasındaki bütün aktanm ilişkilerinin eski nesne iliş
kilerinden kaynaklandığım düşünürsek yanılmış oluruz. Analiste yal
nızca libidinal ve saldırgan uğraşılar değil, çocuk kişiliğinin bu yol
dan dış dünyaya yansıttığı bütün parçalar yatırılır.8
Analist, dürtü türevlerine, varsayımlara, fantezilere, eylemlere dışa
çıkış olanaklarını açtıkça çocuk için id'in bir temsilcisi, yani olumlu
ve olumsuz bütün sonuçlanyla bir "baştan çıkancı" olur. Sözlerini ve
yorumlannı çocuksu kaygılara yönelttikçe, korunma gereksinimi
içindeki hastanın sıkı sıkı yapışacağı bir yardımcı ben rolünü oynar.
Analist, bir yetişkin olarak aym zamanda dış dünyaya taşınmış bir
üstben ve ben idealidir. Burada çocuğun, aktarımda meydana gelen
bu otorite figürünün eleştirisinden korktuğu ve analizde açığa çıkan
id türevlerini yeniden ondan saklamaya çalıştığı paradoksal bir durum
ortaya çıkar.
8. Bkz. Warren M. Brodey (1965) ve onun aile üyelerinin çoeuk yaştaki patoloji üze
rindeki rolüne ilişkin çalışmaları.
Bu tür dışsallaştırmalı çok değerli malzemelerdir ve ruhsal olgu
lar arasında sürüp giden çatışmaların yorumunu olanaklı kılarlar. On
larla nesne ilişkilerinin aldanım arasındaki aynmı ne ölçüde sıkı tu
tarsak bunlar analiz için o ölçüde verimli olur. Bütün içsel çatışmala
rın eninde sonunda dış dünyadaki kişilerle özdeşleşmeye, yani en er
ken ilişkilere dayandığı şeklinde ileri sürülen sav, o kadar da sağlam
değildir. Tedavi sırasında dışsallaştırmalann önemi, dış dünyadaki
nesnelerle kurulan ilişkilerden farklı olarak, çocuğun iç dünyasında
nelerin olup bittiğini, çocuğun içsel düzeyleri arasındaki ilişkilerin ne
olduğunu göstermesidir.
Ruhsal sistemler arasındaki ve içindeki çatışmaların dışa yansıma
ve taşınması, yetişkinlerin analizinde de rol oynar. Örneğin, takıntılı-
zorlantılı nevrozu olanlar "kavgayı seven" hastalar olarak bilinirler,
çift değerliliklerinden kaynaklanan acı verici içsel kararsızlıklardan
kaçmak için önemsiz meseleler üzerinde kavga çıkarırlar. Etkin ve
edilgin, eril ve dişil yaklaşımlar arasında analist bir ya da öbür tarafın
temsilcisi yapılır ve bu yüzden onunla çatışılır. Madde bağımlılan
için analist, aym anda ya da art arda, savaşılması gereken bağımlılığı
ve/veya bağımlılığa karşı savaşması için işbaşına çağnlan yardımcı
bir beni simgeler. Sınır şizofreni durumlannda da terapiste yardımcı
beiı rolü düşer. Kafa kanşıklığmda ya da kaygı uyandıran fantezilerin
basıncı altında hasta hekimin akılcı tutumuna, kendisini boğulmaktan
kurtaracak bir ipe sanlır gibi sanlır; analistin sesinin tonu ya da bir
yorumun içeriğinden çok biçimi karşısında, birincil süreç düşünüş, ar
ka plana itilebilir. Analist için bu tür hastalann terapistle olan bağlan-
nın, eski sevgi heyecanlarını analistine taşıyan ve onun kişiliğinde do
yurmaya çalışan histeriğinkinden çok farklı olduğunu ayırt edebilmek
çok önemlidir.
tçsel olgular ve heyecanlann analiste yüklenişi, bu açıdan, doğru
yorumlandığında analize değerli katkılar sağlayabilecek olan özgün
bir aktarım türüdür.
ÇOCUK VE Y ETİŞK İN A N A LİZİN D EK İ

BİR FAKTÖR OLARAK ÇOCUKSU B A Ğ IM LILIK
Bir hastanın anne babasının, çocuk analistinin tedavi çalışmalanna ne

ölçüde katılabilecekleri sorunu yalnızca görünüşte teknik bir sorun
dur. Bunun ardında, yetişmekte olan bir insanın hangi andan itibaren
bağımsız bir yapı olarak görülmesi gerektiği, yani çocuğun ne zaman
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ f 52
kendisini çevreleyen dış dünya etkilerinin bir kopyası ve oyuncağı ol
maktan çıktığı konusunda verilmesi gereken çok önemli bir kuramsal
karar yatar. Freud'un yazılarında en başından beri, çocuğun bağımlılı
ğının bir yandan karakter, öte yandan nevroz oluşumundaki önemine
ilişkin bolca kanıt bulabiliriz. Freud'da bu bağımlılık, "biyolojik ol
gu" olarak, kişiliğin daha yüksek bir gelişme düzeyine ulaşmasından
sorumludur. Freud'a göre, bağımlı bir çocuğun karşı karşıya kaldığı
nesne yitimi, sevgi yitimi ve cezalandırılma korkulan, çocuğun "eği
time görünüşte uyum" göstermesine neden olur. Yetişkinlerde ise,
topluluk tarafından eleştirilmekten korkmaya dönüşen bu durum
"topluma görünüşte uyum "a yol açar. Anne baba otoritesinin içselleş
mesinden kaynaklanan vicdan korkusu ise doğrudan doğruya nevro-
tik çatışmalara yol açar. Freud, genelde sevgi yeteneğini ve özellikle
de oidipal zorlamaları, saldırganlığa karşı verilen kültür savaşım, din
lerin oluşumunu, ahlakı, kısacası bireyin insanlaşması ve toplumsal
laşmasını bağımlılık süresinin insan yavrusu için, bütün öbür canlıla
ra oranla çok daha uzun sürmesi özelliğine bağlamaktadır.9
Yetişkin Analizinde Çocuksu Bağımlılık

Eskiden beri yetişkinlerin analizinde olgunluk döneminin görünür be
lirtilerini geriye, gizil ön aşamalara kadar izlemeye ve böylece çocuk
su çaresizliği ve bağımlılığı da aktarımda yeniden canlandırmaya ça
lışılmaktaydı. Öte yandan, bu gerilemenin önemi yalnızca nedensel
9. Bu bağlamda S. Freud'un aşağıdaki yazılansa bakınız:

”... genç insanın uzıın bağımlılığı ve yavaş olgunlaşmasının biyolojik olguları...”
{Ges. Werke, XII: 328).
"... Oidipus kompleksinin iki temel biyolojik olgunun ruhsal birleşim olduğunu kav
rıyoruz..." (a.g.e.: 426).
"Biyolojik faktör insan yavrusunun uzun çaresizliği ve bağımlılığıdır. İnsanın ana rah
mindeki varlığı, birçok hayvana oranla çok kısadır; onlardan daha az tamamlanmış olarak
dünyaya getirilir. Bu nedenle gerçek dış dünyanın etkisi daha güçlenir. Benin idden ayrı
şımı etkenden gerçekleşir, dış dünyanın tehlikelerinin önemi artar. Çocuğu bütün bu teh
likelerden koruyabilecek, rahimdeki yaşamın yerini alabilecek olan nesnenin değeri ola
ğanüstü derecede çoğalır. Bu biyolojik faktör ilk tehlike durumunu oluşturur ve sevilme
gereksinimini doğurur, ki bu insanı hiçbir zaman terk etmeyecektir" (Ges. Werke, XIV:
186 n.).
"... Dinsel eğitime kendine has görünümünü kazandıran şey... yetişkinin çocuğun ça
resizliğine karşı kendisini savunmasıdır” (a.g.e.: 346).
Bireyin ”kötü”yle savaşımındaki güdü, "kendisinin çaresizliği ve başkalarına bağımlı
lığında kolaylıkla görülebilir; en iyi şekilde sevgi yitimi korkusu olarak tanımlanabilir”
(ag.e.: 483).
rolüyle sınırlıydı. Dinamik, yere, yapıya ve ekonomiye ilişkin bakış
açılan söz konusu olduğunda yetişkin hasta kendi iç aygıtları, kendi
kişilik yapısı ve bu kişiliğe bağlı nevrotik çatışmalarıyla bağımsız bir
varlık olarak alınıyordu. Hastaların dış dünyayla olan ilişkisi ancak
ikincil nitelikteydi.
Yetişkin analizinin klasik yöntemi bu kamların mantıksal sonucu
ve canlı ifadesidir. Dikkatin tümüyle hastanın iç yaşamına yönelik ol
ması analizin temel kurallanndandır. Aynı şekilde, hastanın yorumla
nacak malzemenin tek kaynağı olduğu; analistin hastanın çevresini
nesnel olarak değil, hastanın gözleriyle görebildiği; hastayla analisti
arasındaki ilişkileri dıştan gelecek bütün etkilere kapatmak gerektiği
ve ancak bu yoldan geçmişten gelen aktarımların tam ifadelerini bula
cağı bir durum yaratılabileceği de temel kurallar arasındadır.
Bazı karşıt görüşler10dışında, bu temel ilkeler ana hatlanyla tartış
masız kabul edilmektedir.
Çocuk Analizinde Çocuksu Bağımlılık

Yukarıda belirtilmiş olanların hiçbirinin çocuk özelinde işe yarama
yacağı, yani çocuğun çaresizlik ve bağımlılık içinde yaşadığı bir dö
nemde kullanılamayacağı apaçıktır. Bir çocuğun ne ölçüde bağımsız
ya da bağımlı bir varlık olduğu her olguda yaşa, gelişim durumuna ve
patolojiye göre yeniden saptanmalıdır.
Gelişim durumunun, yani bağımlılığın ya da çocuğun gerçekleştir
diği bağımsızlığın derecesinin değerlendirilmesi için çocuk analisti
nin elinde kullanabileceği bir dizi ölçüt bulunmaktadır. Analist, bir
yandan bağımlılığın çeşitli biçim ve yönlerini birbirinden ayırmayı,
öte yandan çocukla anne babası arasındaki değişken ilişkileri krono
lojik sırasıyla anlamayı öğrenmiştir. Çocuğun bağımlılık düzeyi veya
bağımsızlığının kronolojik yaşma uygun olup olmadığım anlamak
için, çocuğun anne babayı aşağıdaki gibi kullanıp kullanmadığını de
ğerlendirmek gerekir;
a) Kendiliğin ve dış dünyanın henüz narsisistik bir ortamda birbirle
rinden ayırt edilmedikleri dönemde bir anne figürüyle kaynaşma
için;
b) Dış dünyada yolunu bulmak ve doyum sağlayabilecek durumlar ya-
10. Bkz. B. R. Laforgue’un (1936), aile nevrozları üzerindeki görüşleri ve ailenin bir
çok mensubunun analiz edilmesi önerisi.
ratmak için;
c) Dış dünyada yer alan, başlangıçta kendilerine narsisistik libidonun
yatırıldığı (ki narsisistik libido daha sonra nesne libidosuna dönü
şebilir) figürler olarak;
d) İç dünyayı kavrayabilmek ve ona egemen olabilmek için yardım ve
yönlendirme, yani dürtü kontrolü failleri olarak;
e) Üstben oluşumu için dış dünyada bulunan örneklere olan gereksi-
nimiçin.
Çocuk analisti için, anne babanın etkilerinden hangi rolün hastalık
belirtilerinin oluşumundan sorumlu olduğunu açıkça görebilmek de
aynı derecede gereklidir. Burada neden ve etkiyi birbirinden ayırt ede
bilmek, yani bir annenin anormal çocuğuna, örneğin otistik çocuğuna
karşı tepkisini, annenin çocuğun gelişimi üzerindeki patolojik etkisiy
le karıştırmamak her zaman kolay değildir. Bu tür ayrımlar en güvenli
şekilde anne ve çocuğun aynı anda analiziyle, çok zaman alan ve çok
pahalı olan fakat önemli bulgulara ulaşmayı sağlayan inceleme yön
temleriyle gerçekleştirilebilir.11
Anne-çocuk analizinden şunları öğreniyoruz:
a) Anne babaların bir kısmı için çocukları ya bir ideal figürdür ya da
kendi geçmişlerinden bir nesneyi temsil eder; çocuğa bağlılıkları
bu gerçekdışı ilişkiyle ilintilidir. Çocuk anne babanın sevgisini
elinde tutabilmek için, kendi doğası buna uygun olmasa bile, bu
fanteziler yönünde gelişir.
b) Birçok nevrotik ya da psikotik anne baba çocuğu da kendi patoloji
lerine çeker ve onun kendi gelişim gereksinimlerini ihmal ederler.
c) Bazı anneler bir semptomu gerçekten çocukla paylaşır ve onunla
birlikte "folie à deux" (çift delilik) tarzında hareket ederler.
d) Yukarıda sözü edilen her örnekte, eğer ebeveyn çocukla kurduğu
anormal ilişkiyi fantezide bırakmayıp eyleme de geçiriyorsa, bu
durumun çocuk üzerindeki patolojik sonuçlan bir o kadar ağırla
şır. Yalnız fanteziler söz konusu olduğunda çocuğun terapiye alın
masıyla yetinilebilir; ancak, eğer eyleme geçilmişse, ebeveynin de
terapiye alınması gerekecektir.
Anne babalann çoğu kez çocuklardaki bozukluklann sürüp gitme
sinden de sorumlu olduklan bilinen bir gerçektir. Çocukluktaki fobi
11. Bu münasebetle Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği'nin yayınlarına ve Dorothy

Burlingham (1955); Use Hellmann (1960); Kata Levy (1960); Marjorie Sprince (1962)
gibi yazarlara bkz.
lerin çoğu, çocuksu yeme bozuklukları, uykuya dalma törenleri ancak
annenin yiiziinden sürüp gider. Çocuğun kaygılan karşısında çocuğun
kendisi kadar endişelenen anne, savunma düzeneklerine ve önlemleri
ne etkin bir şekilde katılır ve böylece çocuğun hastalığının seviyesini
gözlerden saklar.12Çoğu zaman bu tür çocuksu bozukluklar, nevrotik
çocuklar annelerinden ayrıldığında görünür hale gelirler. Zorlantılı
çocuklarda saplantı kendi vücudu yerine annenin vücudu üzerinden
sürdürülür. Bazı anne babalar özelinde, çocuğun bozukluğunun ken
dilerindeki bilinçdışı bir isteğe uygun olduğu ve bu yüzden patolojiye
karşı çalışmak yerine onu destekledikleri analiz sırasında ortaya çıkar.
Anne babanın terapideki yardımının önemli bir rol oynadığı gerçe
ği, karşı çıkılamaz bir gerçektir. Çocuk analisti, hastalanyla olan iliş
kilerini dışa kapayabilen yetişkin analistlerine imrenmekte haklıdır.
Çocuk analizinde, yukanda belirtildiği gibi, tedavinin başlaması, sür
mesi ve sonlanması için önemli olan hastanın beni değil, anne baba
nın aklı ve içgöriisüdür. Dirençler ve aktarımlar karşı koysa da tera
pistle tedavi işbirliğini sürdürmek, çocuğa değil anne babaya düşen
bir görevdir. Onlar bunu yapmak yerine çocuğun direncinin tarafım
tutarlarsa analiz erkenden kesilir. Olumlu aktanm dönemlerinde, ço
ğunlukla anne terapisti kıskanmaya başlar ve çocuğun zaten hiç eksil
memiş olan anne babaya sadakat açmazını güçlendirir.
Anne babanın analitik sürece gerçek katılımı, çocuğun yaşma, bo
zukluğun tipine, anne babanın kişilik ve patolojilerine ve analistin
teknik inançlanna göre değişir. Burada her tür olasılık söz konusudur.
Bir uçta anne babanın kasıtlı uzak tutuluşu ve analitik ketumluğun on
lara karşı da sıkı sıkı uygulanması yer alır. Öte yandan, çocuk analisti
nin sık sık bilgi vermesi, annenin analize ayak uydurabilmesi için ay
nı tempoyla bilgilendirilmesi, anne ya da babanın paralel psikoterapi-
si, küçük çocuklann analizinde annenin de hazır bulunması, aym sü
reçle eşzamanlı olarak anne babanın bir yetişkin analizinden geçmesi
gibi yaklaşımlar akla gelebilir. Bu çizginin öbür ucunda, bazı analist
lerin, çocuğun doğrudan doğruya terapiye alınması yerine anne baba
nın analizinin en etkin yol olduğu şeklindeki görüşleri yer almaktadır.
12. Örneğin Londra'daki çocuklar sava; yıllarında güvenlik amacıyla şehirden uzak
laştırıldıklarında, pek çok nevrotik bozukluk ortaya çıkmıştı.
Son Yıllardaki Bağımlıtık Araştırmaları

Yaşamın ilk yılı ve erken anne-çocuk ilişkisi üzerine ilginin artması
çocuksu bağımlılık sorununu da odak noktası haline getirmektedir. Bu
alandaki iki mükemmel çalışma konuyu, bir yandan olgunlaşma süre
ci (Phyllis Greenacre, 1960), öte yandan da anne bakımı açısından (D.
W. Winnicott, 1960) aydınlatmaktadır. Her iki inceleme yöntemi bir
arada ele alındığında, çocuğun yaşamın ilk dönemindeki biyolojik ve
psikolojik bağımlılığının etkileyici bir tablosu ve aynı zamanda da
bunun daha sonraki ruhsal sağlık ya da hastalık üzerindeki etkisi orta
ya çıkmaktadır.
Bir kısmı analitik çalışmaların sonuçlan' bir kısmı analiz dışı doğ
rudan gözlemlerin verileri olan diğer yayınlar da; anne-çocuk ilişki
sinde duyarlılığın rolü (Winnicott, 1949), bağımlılık döneminin birey
sel yapıya katkısı (Martin James, 1960), anne ve küçük çocuğun aynlı-
ğmın zararlı sonuçlan (A. Freud ve D. Burlingham, 1949,1950; John
Bowlby vd., 1952; James Robertson, 1958, René Spitz, 1945,1946),
yaşamın başlangıcında annenin zihniyetinin etkileri (Joyce Robert
son, 1962) gibi kısmi sorunlan ele almaktadır.
ÇOCUK VE Y ETİŞK İN A N A LİZLERİN İN IŞIĞ IN D A

IÇ DÜNYA İLE DIŞ DÜNYA ARASIN D AK İ ETK İLEŞİM
Çocuk analistinin çalışmasında her gün karşılaştığı çocuksu bağımlı

lığın baskın öneminin verdiği izlenim, kuramsal inançlan üzerinde de
kalıcı etkiler yapar.
Yetişkinlerle yapılan çatışmalarda ve bunlardan edinilen görüşler
de iç dünyadan gelen etkileri dış dünyadan gelenlere oranla daha üst
düzeyde değerlendirmek analist için doğaldır. Analist, hastalanndan,
kendilerinde duygudurum değişimlerine yol açanın yaşam koşullann-
daki değişiklikler olmadığını, tersine dış dünyanın daha değişik şekil
de görülmesine yol açanın duygudurumdaki dalgalanmalar olduğunu;
düşleri harekete geçirenin dış dünya olmadığını, tersine bilinçdışı fan
tezi dünyanın gerçek dış dünyayı kendi amaçlan için kullanmakta ol
duğunu; dış dünyadaki zararsız insanlara hastayı izleyen tehlikeli düş
manlar görüntüsünü kazandıranın iç dünyadan gelen yansıtmalar ol
duğunu; aktanm süreci içinde terapistin kendi kişiliğinin görüntüsü
nün de böyle değişimler ve bozulmalar geçirmekte olduğunu, vb. sü
rekli olarak görüp öğrenmektedir. Bu nedenle, analiste olan aktanm-
lar hastanın çocukluğuna doğru geriledikçe, analist çocuksu dönem
lerde de bireyin üzerindeki derin etkilerin dış dünyaya değil iç dünya
ya ilişkin olduğuna inanmaya hazırdır.
Bu nedenlerle yetişkin analisti sarsılmaz şekilde ruhsal gerçeklik
zemininde durur. Yargılarında yanlışlıklar yaptığında bunlar genel
likle bu tutumundan ileri gelir. Çünkü tedavi boyunca olup biten bü
tün yaşantıları hep direnç ve aktanm merceğinden görmeye ve bunla
rın gerçek değerini yadsımaya eğilimlidir.
Buna karşılık çocuk analisti için bütün kanıtlar aksi yönü gösterir.
Çevre etkilerinin baskın rolü, çocuk ne kadar küçük ve dış dünyanın
etkilerine ne ölçüde açıksa o denli belirginleşir. Bir çocuğun gündelik
davranışlarını ve semptomatolojisini, anne babanın bakımına ya da
ihmaline, sevgiye ya da sevgisiz yaklaşımına, çocuğa değer verilme
sine ya da onun eleştirilerek küçümsenmesine veya anne babanın aile
yaşamındaki düzen ya da düzensizliğe bağlamak zor değildir. Çocu
ğun analiz saatinde getirdiği simgesel malzeme, oyun davranışı, vb.
de yalnızca kendisinin içsel fantezilerinden kaynaklanmaz. Bu tutum
larda aynı zamanda aile içindeki olgulara ilişkin haberler vardır. Bun
lar anne babanın hangi gece birbirleriyle cinsel ilişkide bulunduklan-
I m, ne zaman evde bir kavga olduğunu gösterirler, anne babanın pata-
| loji ve semptomatolojilerini de simgelerler. Çocuk analisti yorum iş-
| levinde sadece çocuğun iç dünyasını dikkate aldığında dış dünyayla
| ilişkili olan çok değerli malzeme de yitip gider.13
I Ancak, çocuk analisti ve çocuk analizi dersleri için, bu pratik bilgi-
İ lerden hareket ederek kuramsal yanılsamalara düşmemek son derece
I önemlidir. Bu bilgiler çerçevesinde dış önlemlerin en küçük çocuklar
la da bile çocuksu bozuklukları gidermeye yeteceği sonucunu çıkarmak
| yanlış olur. Dış dünya etmenlerinin tek yönlü tedavi edici etkisine
| inanmak, onların tek yönlü patolojik etkisine inanmak demek olur.
I Bu, psikanalize aykın bir görüştür. Nevrozların ve diğer ruhsal bo-
I zukluklann incelenmesinden edinmiş olduğumuz kanıtlar hastalık ya-
î ratan etkilerin her iki yönde aranması gerektiğini, ancak bunların her
î ikisinin birden etkisiyle ruhsal aygıttaki patolojik durumların ortaya
| çıktığını; bu bozuklukların ancak tedavi ruhsal süreçlere yönelip id,
j ben ve üstben arasındaki güç dengesinde gereken değişimleri yapabi-
I lecek nitelikte olduğu zaman giderilebileceğini ortaya çıkarmaktadır.
Yetişkinlerin analizinden ruhsal gerçekliğin dış gerçekliğe olan üs-
13. Çocukların "ete veren davranışları" içinbkz. ayrıca Aagusta Bonnard (1950).
tfinlüğiine ilişkin o kadar çok izlenim alıyoruz ki, hastalığın ortaya çı
kışında tetikleyici rol oynamış olan gerçek başarısızlıkları, yitimleri,
düş kırıklıklarını gözden kaçırmamak için gayret sarfetmemiz gereki
yor. Çocuk analizinde ise tersine bir zorlukla karşılaşıyoruz. Burada da
çocuğun üzerinde çalışan dış etkiler hakkındaki izlenimimiz öylesine
öne çıkabiliyor ki; çevre etmenlerinin ancak doğuştan gelen ya da ka
zanılmış olan libidinal konumlar ve ben yönelişleri tutumları ile bir
araya gelerek patolojik sonuçlara yol açabileceğini unutma tehlikesiy
le karşı karşıya kalıyoruz.
Hem çocuk hem de yetişkin analisti, Freud'un dış ve iç etkiler ara
sında değişken bir ilişkiyi tarif ettiği etiyolojik formülünde görülen
dengeli yaldaşımı uygulayabilir "Nedenleri incelendiğinde nevrotik
hastalık olguları, cinsel konum ve yaşantı amillerinin... biri arttığında
öbürünün azaldığı görülür. Dizinin bir ucunda kesinlikle, 'Bu insan
değişik libido gelişimi nedeniyle, yaşantıları nasıl olursa olsun zaten
hasta olurdu,' diyebileceğiniz aşın vakalar ... öbür ucunda mutlaka
tersine yargılayacağınız, yaşam onlan şu ya da bu duruma getirme-
seydi hiç de hasta olmayacak olan vakalar bulunmaktadır. Bu dizi bo
yunca görülen vakalann hepsinde az ya da çok bozuk olan cinsel yapı
nın, az ya da çok zarar veren yaşam koşullanyla bir arada bulunduğu
görülür. Cinsel yapılan, eğer onlar bu yaşantılan yaşamamış olsalar
dı, bir nevroza neden olamazdı; o yaşantı da, eğer libido ilişkileri baş
ka türlü olsaydı, travmatik bir etki yapmazdı" (Ges. Werke, XI: 360).
Çocuklarla analitik çalışma, bir ölçünün üzerine çıkan iç ve dış et
kilerin ne dereceye kadar patolojik etki yapabileceğini inceleme fırsa
tını da.vermektedir. Bir yandan, normal bir gelişim için gerekli iç ko-
şullann olmadığı, ruhsal aygıtın doğuştan gelme bir bozukluk taşıdığı
çocuklar; öte yandan da zedelenmiş, yetim kalmış, ya da psikotik an
ne babalann etkisi altında bulunan, yani normal bir yaşam için gere
ken dış koşullar içinde yer almayan çocuklar incelenebilir. Bu koşul
larda normal gelişim çizgisinden belirli sapmalar kaçınılmazdır. Ama
kişilik ve nevroz yapısı söz konusu olduğunda analizlerimiz bu uç du
rumlarda bile içsel ve dışsal etmenler arasındaki karşılıklı etkinin, ya
ni belirli bir yapının belirli çevre koşullanna olan tepkisinin söz konu
su olduğunu göstermektedir.
3
Normal Çocuk Gelişimi

(Ölçütler ve Değerlendirme)
i
ERKEN TANI, TAHMİN VE KORUMA ÜZERİNE
Resmi psikanalitik kuramlardaki çocuk analizi dersi hemen tümüyle

ruhsal hastalığı olan çocuğa yönelik terapötik görevlerle ilgilidir. Ço
cuk analisti adayı hastasının en eski geçmişinin yeniden kurgulanma
sını ve belirtileri başlangıç noktalarına kadar geriye doğru izlemeyi
öğrenir. Ama iş patolojik etkilerin ilerideki sonuçlarını çıkarsamaya
gelince, bunun için herhangi bir kılavuz yoktur. Çocuğun ruhsal geli
şim durumunu değerlendirebilmek, gelişim yönünü önceden kestire-
bilmek, çocuğun dış yaşam koşullarını ele alabilmek, anne babaya ço
cuğun eğitimi konusunda yol göstermek; ya da genel olarak çocuğu
nevrotik, psikotik ve toplum dışı gelişmelerden koruyabilmek için ne
yapılacağı hakkında da bir bilgi verilmez.
Terapiden eğitim sorunları kuramlarının uygulanışına geçiş, aynı
zamanda ilginin patolojik olandan normal olana dönmesini de gerek
tirir. Normal süreçlerin psikanalitik incelenişi son yıllarda büyük iler
letmeler kaydetmiştir. Bunu her şeyden önce psikanalitik çocuk psiko
lojisi alanındaki buluşlara borçluyuz.1 Yetişkinlerin analizinde nor
mallik kavramı daha geri planda bir rol oynar ve genellikle ancak ana
lizin başarısının değerlendirilmesinde, örneğin normal çalışabilme ya
da zevk alabilme gibi durumlarda söz konusu olur. Buna karşılık ço
cuk analisti, çocukla ilk buluşmasından itibaren, onun normalliğiyle
yani onun normal ya da normdan sapan gelişim durumuyla uğraşır.
Çocuk analizine dair eski bir yazımda (1945), çocuğun gelişmişlik
düzeyinin ve tedaviye ihtiyaç duyup duymadığının belirlenmesi için,
bir yandan çocuğun kişiliğinin libidinal ve saldırgan yönlerinde, diğer
1. Bkz. Özelikle Heinz Haıtmann ve Emst Kris'in çalışmaları.

taraftan ben ve üstbenle ilgili bölümlerinde yaşma uygunluk, erken
gelişmişlik veya gecikmişlik işaretlerinin araştırılması gerektiğini be
lirtmiştim. Tanı koyucu bu yolla her şeyden önce hastanın ve patoloji
sinin geçmişini öğrenir; ancak normal gelişim süreçlerinin ancak çok
küçük bir parçasını edinebilir. Çocuksu çatışmalar ve bunlara dayalı
uzlaşma çözümleri analist için ne denli apaçık hale gelmiş olursa ol
sun, çocuğun dış dünyaya adım adım uyum sağlaması, yaşam becerisi
ve gelecekteki olanakları gene de belirsiz kalır.
DIŞ G ERÇEKLİĞİN RUHSAL G ERÇEK LİĞ E TERCÜ M ESİ
Anne babalar ve eğitimciler çocuk analistine ne denli güvenirlerse gü

vensinler, gene de ondan bir dolu soruyu yanıtlamasını beklerler. Ço
cukların sorunlarının çoğunun normal ve gündelik aile yaşamından ya
da okul yaşamından kaynaklanıyor olması, bu soruların yanıtlanması
nı analitik eğitim görmemiş olan kimselere, yuva eğitmenleri ve öğ
retmenlere, çocuk hekimlerine, hemşirelere, bakıcılara bırakmak için
yeterli bir neden değildir. Tam tersine, iyi düşünüldüğünde, doğru
kullanılan psikanalitik kuramların çeşitli konularda söyleyecek ne
çok şeyi olduğu kolaylıkla görülür.
O halde, genç annenin bebeğine kendisinin bakmasının mı, yoksa
bir bakıcı kadın ya da kızı yardıma çağırmasının mı daha iyi olacağı
na; daha büyük olan çocukla veya kocasıyla, kendi anne babasıyla il
gilenmek için çocuktan bir süreliğine ayrılmasının gerçekten yaşam
sal öhem taşıyıp taşımadığına; hangi yaştan itibaren böyle ayrılıkların
çocuğa zarai vermeksizin göze alınabileceğine çocuk analistinin bilir
kişiliği karar vermelidir. Buna benzer diğer sorular şunlardır: Bebek
beslenmesinde meme ve biberonun, katı ya da serbest bir düzenin fay
dalan ve zararlan nelerdir? Tuvalet terbiyesi için en uygun yaş hangi
sidir? Anne tek nesne olmaktan ne zaman çıkar, çocuğun yaşamında
başka yetişkinler ya da çocuklar ne zaman bir rol oynamaya başlarlar?
Yuvaya başlamak için uygun yaş hangisidir? Sünnet, bademcik ame
liyatı, vb. gibi cerrahi girişimler gerektiğinde hangi yaşta bunlar en
kolay göze alınabilirler? Hangi çocuklar daha özgür okullarda daha
iyi çalışabilir, hangileri sıkı bir eğitim disiplini gereksinirler? Cinsel
bilgilenme için en uygun yaş hangisidir? Kardeşler arasında ne kadar
yaş farkı olması en uygun olur ve hangi yaşta bir sonraki çocuğun ge
lişine en kolay katlanılabilir? Kendine yönelik erotik faaliyetler karşı
sında anne baba nasıl davranmalıdır? Parmak emmeye, mastüıbasyo-
NORMAL ÇOCUK GELİŞİMİ I 61
na, vb. izin vermek daha mı iyidir? Bu, çocukların kendi aralarındaki
cinsel oyunları için de geçerli midir? Çocuksu saldırganlık karşısında
en uygun tutum nedir? Evlat edinilmiş olan çocuklar bu evlat edinme
gerçeğini ne zaman öğrenmelidirler ve kendi gerçek anne babalan
hakkında onlara ne kadar bilgi verilmelidir? Gündüzlü okullar yatdı
okullardan daha mı iyidir? Gençlerin, anne babalanndan içsel olarak,
yani duygusal olarak kopmaya başladıklannda evden de aynlmalan
(Anny Katan, 1937) daha mı iyidir?
Bütün bu sorular, hatta en basitleri karşısında bile çocuk analistinin
çifte görevi vardır, tik ve en önemli adım, anne babaya genel geçer bir
yanıt olamayacağım; her çocuğa, yani çocuğun özgün kişiliğine ve öz
gün gelişim durumuna göre yanıtlann değişebileceğini; bir çocuğun
gelişim yaşının kronolojik yaşıyla eşit olmadığını; çocuklar arasında
ki duygusal gelişim hızı farklılığının bedensel gelişimleri ve akıl yete
nekleri arasındaki farktan daha az olmadığını ve bunlann bir çocuktan
beklenebilecek şeyler açısından önemli olduğunu göstermektir.
İkinci ve daha zor adım anne babayı, çocuğun, tamamen yabancısı
olduklan duygu dünyasına sokabilmektir. Anne babanın çocuk hak-
kındaki planlan ve niyetleri mantıklı, akılcı ve dış koşullar açısından
en uygun görünse de çocuklar bunlan kendi ruhsal gerçeklerine, yani
gelişmelerine denk düşen çatışmalar ve kaygılara göre yaşarlar. Bura
da analist, taraflar arasında, anne babanın isteklerini çocuksu komp
lekslere tercüme eden ve böylelikle çocuğun düşünce tarzının fantas
tik yanılgılan ve dolambaçlannı anlaşılır kılan bir aracı rolü oynar.
ÇOCUKLAR VE Y ETİŞK İN LER İN

FARKLI O LDU K LA RI DÖRT ALAN
Farklı düşünce ve duygu süreçleri nedeniyle çocuklarla yetişkinler

arasında bir dizi alanda yanlış anlamalar ortaya çıkar.
I. Nesne ilişkileri alanında küçük çocuk olgun bireyden en başta
berimerkezci oluşuyla aynlır. Nesne sürekliliği aşamasından önceki
dönemde nesne, yani çocuğa annelik eden kişi, çocuk tarafından ken
dine ait bir varoluşa sahip değilmiş gibi görülür; bu kişi, yalnızca, ço
cuğun ihtiyaçlan ve arzulan nezdindeki işlevi çerçevesinde algılanır.
Annenin kendinde ya da anneyle kurulan ilişkide olup bitenleri çocuk
bu dönemde kendi kişiliğiyle bağlantılandınr. Annenin diğer aile bi
reylerine, kendi ilgilerine, ev işine ya da mesleğine yönelmesi; duygu
dalgalanmalan, hastalığı hatta ölümü çocuk tarafından annenin kendi
sini yadsıması olarak yaşanır. Kendinden sonra bir kardeşin doğumu
çocuk için annesinin kendisine sadakatsizliği anlamına gelir. Yani bu,
annenin kendisine düşmanlığıdır ve o da buna düşmanlıkla, duygusal
uzaklaşmayla ya da daha fazla istekle ve zorluk çıkarmakla yanıt ve
recektir.
2. Cinsel alanda çocuğun bedensel olgunluğa ulaşmamış olması,
anne baba arasındaki genital olayları kendi genitallik öncesi durumu
na tercüme ederek algılamasına yol açar. Bundan da anne babanın
cinsel birleşmesi, babanın anneye vahşice saldırması olarak yanlış an
laşılır ve bunun sonucu olarak da ileride birey eril ya da dişil eş ile,
yani saldırgan ya da kuıbanla özdeşleşmekte güçlük çeker. Bu yüzden
çocuk ileride cinsel kimliğine dair güvensizlikler taşır. Cinsel aygıtın
çocuklukta henüz olgunlaşmamış olması aynı zamanda cinsel açıkla
maların başarısız kalmasının da nedenidir. Anne babanın cinsel bilgi
leri vermeye çalıştıktan sırada çocuk, bu bilgileri kendi bedensel ve
duygusal deneyimlerine denk düşen çocuksu cinsel kuramlara tercü
me eder; örneğin ağız ve anüsü cinsel organlann yerine koyar, kadı
nın cinsel ilişki yoluyla hadım edildiğini düşünür.
3. Çocuksu düşünce tarzının farkları sadece niteliksel değil, ikincil
süreçlerin birincil süreçlere oranla görece zayıflığı düşünüldüğünde
aynı zamanda nicelikseldir de. Küçük çocuklar şaşılacak kadar "uslu"
olabilir ve örneğin hastalık sırasında tıbbi girişimlerin, tadı kötü olan
ilaçlan almanın, diyetin gerekliliğini çok iyi anlayabilirler. Ama, an
ne babayı şaşırtan bu tutumlann güvenilir olmadığı görülür. Dokto
run gelmesi ya da söz konusu olan ameliyatın yapılması yaklaştıkça,
yani korku arttıkça birincil süreç düşünce tarzı, ikincil süreç düşünce
lerine üstün gelmeye başlar. Gerekli olan cerrahi girişim çocuğun fan
tezisinde kendi bedeninin doktor tarafından kasıtlı olarak yaralanma
sına, hasta yatağı hapishaneye, diyet de ceza olarak yemek verilme
mesine dönüşür. Böyle şeylere kendi gözleri önünde ya da yoklukla-
nnda izin veren anne babalar da çocuğun fantezisinde düşmanlann ve
saldırganlann koruyucusu haline dönüşerek nefret, öfke ve kızgınlı
ğın hedefi olurlar.2
4. Çocuklarla yetişkinler arasındaki bir başka önemli faik da zama
nın değerlendirilmesiyle ilgilidir. Zamanın akışının insanlar tarafın
dan değerlendirilişinde, ölçümün id düzeyinde mi yoksa ben düzeyin
de mi yapıldığı önemlidir. İdden kaynaklanan itkiler doğalan gereği
2. Bu noktada ayrıca bkz. Anna Freud (1952), Joyce Robertson (1956).

herhangi bir ertelemeye tahammül edemezler, yani sabırsızdırlar.
Beklemek, ertelemek ve sabır bene ait süreçlerdir, onun nitelikleri
arasındadır ve ruhsal aygıta ancak düşünce süreçlerinin işlemeye baş
lamasından girmesinden sonra yavaş yavaş katılır. Yetişkin, zamanı
kendi beniyle ve saat, takvim gibi nesnel yardımcılar aracılığıyla öl
çer. Buna karşılık çocuklar zamanı nesnel dürtü süreçleri, yani gerek
sinimleri ve dilekleri aracılığıyla ölçmektedirler. Anne dışandan ve
rilmiş olan zaman düzenine tam anlamıyla uysa da mama aralarının
"çok uzun" olduğuna çocuğun açlığı karar verir. Ayrılık ve özlem du
rumunda, örneğin hastanede, her zaman birimi, yetişkinlerin ölçümü
ne göne çok kısa olsa da çocuğa sonsuz görülebilir. Çocuk için burada
dayanılabilir ya da dayanılamaz, zararsız ya da zararlı olan, tamamıy
la onun beninin olgunluğu ya da olgunlaşmamış olmasına bağlıdır;
halbuki genellikle zaman, çocuğun aleyhine olarak, yetişkinlerin ço
cuğa tümüyle yabancı olan ölçüleriyle ölçülmektedir.
Çocuklar için, büyüklerin hareketlerini kendi duygu dillerine tercü
me etmek nasıl doğalsa, anne babalar için de, kendi yetişkin düşünce
tarzlarından ötiirii çocukların yaşantılarını küçümsemek ve yanlış an
lamak o kadar kaçınılmazdır. Bu yüzden anne babanın, çocuklarının
ruhsal geçmişine dair anlattıkları genellikle güvenilmez, eksik ve ya
nıltıcıdır.
Çocuklarını klinik muayene için getiren anne babalar, örneğin ço
cuğun bebekken "memeyi hemen almadığını", annesi bir yere gidip
geldiği zaman "bir süre onunla hiç ilgilenmediğini", ya da annesi has
ta olduğu zaman "kendisine kimseyi dokundurmadığını", hastaneye
"ilk korkulan geçtikten sonra alışabildiğim" önemsiz bir aynntıymış
gibi söyleyiverirler.3
Oysa bu tür önemsiz ve kısa süren küçük olaylann, analitik bir ba
kışla yakından incelendiğinde, çoğu zaman çocuğun duygu yaşamın
daki dönüm noktalanmn; yani korkulann, patolojik değişimlerin, aşa
ğılık duygulannm, tutukluklann ve semptomlann ortaya çıkmasına
yol açan zedeleyici olaylar olduklan görülür.
3. Bu örnekler Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği'ndeki vakalardan alınmıştır.

n
RUHSAL GELİŞİM ÇİZGİLERİ
Analitik çalışmada kişiliğin yapı taşlarım birbirinden ayırır ve her bir

parçanın kaderini izleriz. Böylece elde edilen gelişim silsilesi bir yan
dan dürtülerin payıyla, öte yandan ruhsal aygıtın ben ve üstben yapı
larıyla ilgilidir. Cinsel dürtünün gelişimini libidinal evrelerin oral,
anal-sadist, fallik, gizil, ergenlik öncesi, ergenlik ve genitallik şeklin
de sıralanmasıyla tanımlıyoruz. Saldırganlık dürtülerinin çeşitli dışa
vurum biçimlerinin libido gelişiminin basamaklarına denk düştüğünü
tahmin ediyoruz. Örneğin ısırma, tükürme, yutma istekleri oral saldır
ganlığın; eziyet etme, tahrip etme, zulüm anal sadizmin; tahakküm
hırsı, palavracılık, kibir fallik dönemin; toplum dışı coşkunluklar er
genlik öncesi ve ergenliğin belirtileri, vb.'dir. Ben için "gerçeklik
duygusunun gelişim aşamaları" (Ferenczi, 1913) ve savunma düze
neklerinin yaklaşık bir kronolojisi; üstben için birbirini izleyen anne
baba nesneleriyle özdeşleşme ve anne baba otoritesinin giderek öz
nelleştirilmesi birer norm kabul edilir. Zihinsel işlevlerin gelişiminin
değerlendirilmesi için analistler de akademik psikolojinin zekâ testle
rini kullanırlar.
Doğaları gereği tek yönlü olan bu bakış açılan analistin belli parça
larla ilgilenen tutumuna uygundur; ama terapi ve kuram oluşturmanın
söz konusu olmadığı, ruhsal aygıtın parçalan yerine bütününün yeti
lerinin ele alındığı gelişim ve eğitim meselesi için yetersiz olduklan
görülür. Bu çalışma için gözden kaçırılmaması gereken, id ve ben ara
sındaki temel etkileşim ile bunlann çeşitli yaş ve gelişim aşamalann-
da ortaya çıkışlanndaki düzendir. Yetiye dair bu aşamalı düzen, söz
konusu etkilerin kişiliğin her iki yanında temelden incelenebildiği du
rumlarda en kolay saptanabilir. Örnekse, id açısından cinselliğin ve
saldırganlığın gelişiminin, ben açısından da nesne ilişkilerinin gelişi
minin incelenmesiyle görülebilir. İşte o zaman çocuğun duygu yaşa
mının giderek biçimlenişi ile buna ait dışavurumlara, bu alanda ulaşı
lan olgunluk ya da olgunlaşmamışlığa, çocuğun normal ya da anor
mal oluşuna ilişkin bilgi edinilebilir.
Bugün elimizde, psikanalitik çocuk psikolojisinin sağladığı, çocu
ğun diğer yetilerinin gelişim sıralarını da ortaya çıkarabilecek yeterli
malzeme bulunuyor. Bu arada bizim işimiz hep aynı; ben ve idin nasıl
bir araya gelerek birlikte etki yaptıklarını, iç dünyaya egemen oluşun

ve dış dünyaya uyumun nasıl adım adım ilerlediğini, dürtü ve fantezi
özgürlüğünün nasıl yavaş yavaş gücünü yitirdiğini, onun yerine dürtü
lere arka plandan egemen oluşun, akılcılığın geliştiğini izleyebilmek.
Bu tür gelişim çizgileri giderek daha fazla alanda saptanabilmekte-
dir: örneğin, beslenme alanında bebeklik döneminden yetişkinlerin
yemek alışkanlıklarına adım adım geçiş; temizlik alanında başlangıç
taki eğitim çabalarından boşaltım işlevinin otomatik denetimine; be
den temizliği için bakıcı kişilere bağımlılıktan bağımsızlığa; yaşıtlar
la ilişkilerde bencillik ve ilgisizlikten dostluk ve karşılıklı yardımlaş
maya; geçiş nesneleri aracılığıyla (Winnicott, 1953) kendinin ve an
nenin vücuduyla oynamaktan oyuncaklarla oynamaya ve iş görmeye
başlamaya geçiş.
Bu merdivenlerin basamaklarında ilerlemek her olguda dürtü, ben
ve üstben gelişim süreçleri arasındaki karşılıklı etkileşimlerin ve bun
ların dış etkilerle geçirdikleri değişimlerin; yani olgunlaşma, yapılan
ma ve uyumun karmaşık etkilerinin sonucudur. Ortaya çıkan bu geli
şim çizgileri birer kuramsal soyutlama değildir. Bunlar, çocuğun ye
teneklerinin gelişiminin gerçeğe uygun görüntülerini gözler önüne
sermektedirler.
Tipik Bir Psikanalitik Gelişim Çizgisi:

Çocuksu Bağımlılıktan Yetişkin Aşk Yaşamına
Çocuksu sevgi ilişkilerinin yetişkin biçimlerine varıncaya kadar iz
lenmesi psikanalitik çabaların ilk günlerinden beri, insan yaşamının
belirli bir sayfasının zaman içindeki gelişim sürecinin eksiksiz olarak
çalışılması için uygun görülmüştür. Belirtilerin temeli olarak bir yan
dan cinsel dürtülerin içinde bulunan ve oral, anal, fallik libidinal dö
nemlerde ifadesini bulan olgunlaşma süreci de yukanda belirtilmeye
çalışıldığı gibi nesne ilişkilerinin seçimi ve biçimlendirilmesi de bé
nin katkılarıyla gerçekleşmektedir. Analistin analizde yeniden ortaya
çıkardığı ve analiz dışındaki doğrudan gözlemlerin de teyit ettiği nok
talar aşağıdaki gibi sıralanabilir:
1. Yaşamın başlangıcında anne ile çocuk arasında bulunan "biyolojik
birlik", annenin narsisizminin çocuğa kadar genişlediği ve çocuğun
da anneyi kendi "narsisisük ortamı"na çektiği (Hoffer, 1952) bir dö
nemdir. Bu dönem otistik ve ortakyaşamsal olarak ikiye bölünebilir
(Mahler, 1952); bu, bir yandan ayrılma korkusunun öte yandan ba
ğımsız olma dileğinin iki zıt yönde zorladığı bir dönemdir. Bu geliş
melerin her bilinde söz konusu aşama için karakteristik olan sayısız
bozukluklar olabilir.
2. "Güvenme gereksiniminden kaynaklanan sevgi" ya da "kısmi nes
neler" (Melanie Klein) dönemi, nesne seçiminin ben tarafından de
ğil, gereksinimler ve dürtülerle düzenlendiği bir erken nesne ilişki
leri dönemidir. Burada gördüğümüz, nesnenin sağladığı doyum ve
olumlu bir libido uğraşısıdır. Bu tür uğraşılar sürekli değildir. Dile
ğin doyuma ulaşmasıyla sona erer. Dinginlik durumunda birey libi
donun narsisistik dağılımına geri döner.
3. Kelimenin tam anlamıyla nesne ilişkileri aşamasında libido uğraşı
sı, gereksinimlerin doyumunu zorunlu olarak hesaba katmaksızın,
belli bir kişiye yönlenmiş olarak sabit kalır.
4. Hem libidonun, hem saldırganlığın aynı nesneye yöneldiği anal-
sadist dönemin kararsız ilişkileri.
5. Çocuğun anne babanın her ikisini ve özellikle de birisini kendi cin
sel isteklerinin hedef! yaptığı ve öbürüyle rekabet ettiği oidipal
(fallik) dönem. Merak, övünme, teşhircilik eğilimleri davranışlar
da ön plandadır. Kızlarda Oidipus kompleksi anneye yönelik, eril
bir çabadır ve babaya yönelik dişil tutumlardan önce gelir.
6. Çocuksu cinselliğin genitallik öncesi heyecanlarının söndüğü, Oi
dipus kompleksinin bilinç alanının dışına çıktığı ve libidinal uğra
şının büyük bölümünün anne ve babadan çekilerek yaşıtlara, öğret
menlere, grup önderlerine, ideal figürlere ve kişileşmemiş idealle
re, amacı kellenmiş ve yüceltilmiş ilgi alanlarına yöneltildiği gizil
lik dönemi. Anne babaların ideal olarak uyandırdığı düş kırıklıkları
kendini uydurulmuş aile öyküsü, ikiz fantezileri gibi şeylerin yer
aldığı bir düş yaşamıyla belli eder.
7. Çocuksu yaşamın görünüşte aşılmış olan dilek ve uğraşılarının ye
niden ortaya çıktığı, asıl ergenliğin bir ön aşaması olan ergenlik ön
cesi dönem.
8. Ergenin, bit yandan oidipal nesnelerden çekilmek, öte yandan geni
tallik öncesi kısmi dürtüleri genital bölgelerin egemenliğine dönüş
türmek gibi iki önemli görevinin olduğu ergenlik aşaması. Ergen
lik, bu adım atılabildiği ve aile dışında yeni ve karşı cinsten bir sev
gi nesnesi ile uğraşı sağlanabildiği zaman kapanmış olur.
Böyle bir gelişim çizgisinin pratik meselelere uygulanması, analis

tin zaten sahip olduğu bu bilgüer ışığındaki tutumunda tekil olgular
açısından bir değişim yapmasa da, beklenmedik yeni görüşlere yol
açar. Mesela, her bir gelişim aşamasında çocuktan nelerin istenip bek
lenebileceği hakkında tam bir bilgi verir.
Örnekse, son yıllarda çok tartışılmış olan anneyle çocuğun ayrılma
sı olgusunun neden o kadar farklı sonuçlar verebildiğini artık anlaya
biliyoruz. Gelişim çizgisine bir bakış bu olgunun her gelişim aşama
sında başka bir anlam ve önemi olduğunu, her seferinde çocuğun bir
: başka duyarlı noktasına dokunduğunu bize gösterir. Anne ve çocuk
i biyolojik birlik döneminde birbirinden aynlacak olurlarsa, bunun ne-
jr deni ne olursa olsun, çocukta sözcüğün tam anlamıyla aynlık kaygısı
I ve aynlık acısı nöbetleri görürüz (Bowlby, 1960). Anne doyum yaşan-
I Ularının kaynağı olma işlevini yerine getirmekte yetersiz kalıyorsa bu,
| bireyselleşmede bozukluklara (Mahler, 1952), erken dönem depres-
I yonlara (Spitz, 1946), yoksunluktan kaynaklanan diğer belirtilere (Al-
| pert, 1959), ben gelişiminde erken olgunlaşmaya (James, 1960) ya da
I ’sahte kendilik" denilen duruma (Winnicott, 1955) yol açabilir. Çocu-
I ğun sevgi çabalan anal-sadist dönemde uygun bir nesne bulamaz ya
i da bu nesne güvenilmez olursa, libido ve saldırganlık arasındaki den-
I genin bozulduğu ya da ikisinin birbiri ile kaynaştığı görülecektir; ve
| bu da her tiirlü eğitsel girişimi olanaksız kılan saldırganlık-yıkıcılık
| gibi sonuçlara yol açacaktır (A. Freud, 1949).
Çocukla onun sevgi nesnesi arasındaki ayrılıklara, 3. aşamaya ula
I şıldıktan sonra, öncesine göre daha iyi tahammül edilebilir. Çocuğun

nesne ilişkileri ne derecede kalıcı olarak yerleşmişse; yani çocuk söz
1 konusu olan kimsenin orada oluşu ya da olmayışından, veya onun do-
I yuruculuğu ya da yetersizliğinden ne derece bağımsız hale gelmişse,
i bir zedelenme olmaksızın bu kimseden o kadar uzun süre ayn kalabi-
I lir. Gelişim çizgisindeki çeşitli duraklamalar, hastanede yatmak, anne
I babanın yolduğu, yuvaya verilme gibi durumlarda beklenebilecek
1 olan etkilere ilişkin bilgiler verir. Çocuğun hangi yaşta anne babadan
[ ayrılabileceğini belirlemek mümkün olsa da, yaş faktörü tek başına
I önemli değildir. Aym gelişim çizgisinden çıkartılabilecek olan diğer
| sonuçlar şunlardır:
i Küçük çocuğun annesine yapışması, çoğu zaman sanıldığı gibi, "şı
martılmış" olmasının değil, Oidipus-öncesi çift değerliliğin bir belirti
le sidir. Anne baba, Oidipus-öncesi aşamalarda nesne ilişkilerinde karşı-
' İlklilik beklerlerse yanılırlar. Bu karşılıklılık ancak 5. aşamada ortaya
F çıkabilir.
i Libidosu kendi yaşıtlarına aktanlmadan önce hiçbir çocuk bir top-
luluğa katılamaz. Oidipus kompleksinin kaybolmasının geciktiği ve
bir çocuk nevrozunun çocuğu S. aşamada normalden daha uzun tuttu
ğu durumlarda topluma uyum bozuklukları, okul yaşamına ilgisizlik,
okul fobileri ve okulda şiddetli bir ev özlemi çok olağandır.
Evlat edinilmiş olan çocuklar çoğunlukla gizillik döneminde (6),
yani bütün çocukların anne babalan karşısında düş kınklıklannı yaşa
dıklan; uydurulmuş aile öyküleri, yani çocuğun kendi anne babasın
dan alınıp başka ailede büyüdüğü düşlerinin evlat edinilme olgusu yü
zünden acı veren bir gerçekliğe dönüştüğü çağda, büyük zorluklarla
karşılaşırlar.
İlk olarak oidipal aşamada (5) ortaya çıkan ve gizillik döneminde
(6) tam gelişen yüceltmeler, gizillik öncesinde (7) kaybolurlar. Bu
eğitim kusurlanndan ya da yanlış gelişmeden değil, gelişim gereği da
ha önceki gelişim aşamalarına (2,3,4) gerilemeden kaynaklanır.
Gencin aileden ayrılma hakkı (S) anne baba tarafından, küçük ço
cuğun kendi sevgi nesnesine yapışmasının engellenmesi (1, 2) ya da
bütün çocuklann belli ölçüde kendilerine yönelik erotizme belli ölçü
de izin verilmesi gerekliliği (1-7) kadar ciddiye alınmalıdır.
Bedensel Bağımsızlığın Gelişim Çizgileri

İnsan gelişiminde beden-beninin diğer bütün ben gelişimlerinden ön
ce gelmesi, çocuklann kendi bedensel bağımsızlıklanna, anne babala-
nndan duygusal ve ahlaksal bakımdan bağımsızlaşmalanndan daha
erken ulaşabilecekleri anlamına gelmez. Tam tersine, annenin çocu
ğun bedeniyle kurduğu narsisistik bağlantı, çocukta karşılık olarak
anneyle bedensel birlik duygusuna, beden ve ben sımrlanyla ilgili bir
kanşıklığa yol açar; bu kanşıklığın nedeni yaşamın başlangıcında iç
sel ve dışsal olanın farklılığının nesnel gerçekliğe göre değil, haz ve
hoşnutsuzluk yaşantılanna göre algılanmasıdır. Küçük çocuk annesi
nin memesini, yüzünü, elini ya da saçlannı, sanki bunlar kendi bede
ninin parçalanymış gibi eller ya da hırpalar. Ondan aynı zamanda
kendi açlığım, yorgunluğunu, kendi gereksinimlerini ve hoşnutsuzluk
duygulannı da kendisi gibi hissetmesini bekler. Erken çocukluk döne
mi bedensel gereksinimlerin, bedensel duygulann ve onlann ürünleri
nin egemenliği altında olsa da çocuk bunlann nasıl ve ne ölçüde tat
min edileceklerini pek az belirler. Bunun tek ayncalığı ona dış dünya
nezdinde küçük bir bağımsızlık olanağı sunan kendine yönelik ero
tizmdir. Ancak uyku ve beslenme, boşaltım ve beden temizliği, hasta-
lığa ve kazalara karşı korunma gibi meselelerin «menin denetimin

den çıkıp gelişen çocuğun kendisi tarafından üstlenilmesi için uzun
ve karmaşık gelişim süreçleri gerekir.
Emzirilme durumundan akilci yemek yemeye

| Bir çocuğun kendi yeme gereksinimini kendi başına karşılayabilmesi-
İ ne; yani besin alışını kendi açlık ya da iştahına, zevk ya da tiksinmesi-
I ne, yemeğin miktar ve türüne göre; bakıcısıyla olan ilişkilerinden ve-
I ya bilinçli ya da bilinçsiz fantezi dünyasından etkilenmeksizin yapa-
I bilmesine kadar hayli yıl geçmesi gerekir. Bu süreçteki gelişimin ba-
I samaklan yaklaşık olarak şöyledin
I 1. Meme ya da biberondan, az ya da çok sıkı bir düzenle, yani ya saate
E ya da çocuğun açlık belirtilerine bağlı olarak emzirme dönemi. Bu
| süreçteki bozukluklar, kısmen çocuğun iştahındaki ve bağırsak ha-
Î , roketlerindeki değişimlere, kısmen annenin beslenmeye ilişkin zih-
! niyeti ve kaygılanna bağlı olarak son derece yaygındır. Hoşnutsuz-
| luğun egemen olduğu bekleme süreleri, çok fazla ya da çok az be-
t- sin verme, istenmeyen besinlerin zorla yedirilmesi doyum yaşantı
sı smı bozar ve bazen geç çocukluğa kadar süren ilk yeme zorluklan-
f na yol açar. Yeme işlemiyle uyarılan oral doyum yanında görülen
| ya da ondan bağımsız olan kendine yönelik erotik bir eylem de var-
t dır: beslenmenin ön belirtisi, refakatçisi, yedeği ya da bozukluğu-
I nun belirtisi olarak parmak emmekten haz alma.
►
r 2. Çocuğun kendisi tarafından veya annenin kararıyla meme ya da bi
beronun bırakılması. İkinci durumda çocuğun oral yoksunluğa kar
şı protestosu ve buradan bir yeme bozukluğu geliştirmesi, işlemin
alıştırarak yapılıp yapılmamasına bağlıdır. Katı yiyeceklerin veril
meye başlanması genellikle zorluk yaratır. Tat ve kıvamdaki yeni-
f likler bazı çocuklar tarafından sevilir, ancak çoğu tarafından redde
dilir.
3. Kaşıktan önce ellerin kullanılmasıyla başkaları tarafından beslen
meden kendi başına yemeye geçiş. Bu aşamada "anne" ve "be-
sin"in ruhsal anlamı henüz birdir.
4. Kaşık ve çatal kullanarak kendi başına yemek. Anneyle çocuk ara-
! sındaki besinin miktarıyla ilgili uyuşmazlıklar çoğu zaman yeme
biçimine yani "yemek terbiyesine" dönüşür. Anne-çocuk arasında-
. ki zorluklar genellikle yemek zamanlarında belli olur. Oral gerek-
^ sinimlerin kuvveti bu döneme uygun bir biçim alarak tatlılara düş-
L'
künlük şeklinde belirir. Tuvalet terbiyesinin sonucu olarak yeni ye

mek kısıtlamaları, yani anal bölgeden oral bölgeye kaymış bir tep
ki olan yeni iğrenme davranışları ortaya çıkar.
5. Oidipal aşamada anneyle besinin eşitliği geri plana çekilir ve onun *
yerine çocuksu cinsel kuramlardan kaynaklanan fanteziler geçer:
Oral döllenme fantezileri zehirlenme korkusu uyandırır, gebelik
fantezileri yani şişmanlama yemekten vazgeçmeye yol açar, anal
doğum fantezileri yemek yeme ve boşaltımda bozukluklara neden
olur. Bastırılmış yamyamlık ve sadizme karşı tepki oluşturmalar
yemek seçmede kendini gösterir.
6. Gizillik döneminde yeme işlevinin cinselleştirilmesinde bir azalma
ile aynı zamanda yeme zevkinin serbest kalması ya da artması göz
lenir. Yemeğe karşı akılcı ben tutumları dürtü türevlerinin aksine
güçlenir ve giderek bir bağımsızlık gelişir. Daha önceki deneyim
lerin kalıntıları bütün gelecek yaşam boyunca yemek tercihleri ya
da iğrenmeler biçiminde, içki ya da uyuşturuculara olan düşkünlük
şeklinde etkisini gösterir.
Bu özgün gelişim çizgisinin sağladığı çeşitli görüşler vardır.
Küçük çocuğun 2. aşamadaki tutumu, yani memeden kesmeye ve
yeni verilen besinlere karşı tutum, tanı koymak için özellikle ilginçtir.
Burada birey ilk olarak tutumlarında tutucu ya da ilerici olarak davra
nır; yani her yeniliği hoş bir değişiklik olarak karşılama ya da her de
ğişikliği alışılmış zevk doyumlarının yitimi tehdidi olarak reddetme
eğilimi gösterir. İlerleme istenci ya da elde bulunana inatla sarılma tu
tumlarından hangisinin sürece egemen olduğu, başka gelişme alanları
açısından da önem taşır.
Besinle annenin eşdeğerli sayılması ilk dört gelişim aşamasının be
lirli bir niteliğidir, annelerin eskiden beri öznel olarak hissettikleri,
yani çocuğun her yemek reddini kendilerine karşı düşmanca bir dav
ranış olarak algılamaları, bu davranışı kendilerinin de aşın duyarlılık
la ve negatif duygularla yanıtlamalan bunu doğrulamaktadır. Aynca,
yemeği anne yerine az çok ilgisiz bir başka kimse verdiğinde çocuğun
birçok yeme zorluğunun neden ortadan kaybolduğunu da bununla
açıklayabiliriz. Evlerinde yemek yemeyen bir sürü çocuk yuvada,
hastaneye yatüklannda ya da başka aileleri ziyaret sırasında hiçbir
zorluk çıkarmadan yerler ama bu durum kendi evlerinde, anneleri ora
dayken görülen yeme bozukluğunu ortadan kaldırmaz. Aynca, an
neyle çocuğun her aynlışmın hemen beslenme durumunda bir etkiye
yol açmasını da anlayabiliyoruz. Ayrılık kaygısı durumunda yemeyi
tümden reddetme (her türlü anne ikamesinin reddi) kadar aşın beslen
me tutkusu da (anne sevgisinin yemek yoluyla oral açıdan doyurula
rak simgesel olarak ikame edilmesi) görülür.
S. aşamadaki yeme bozuklukları, yukanda tanımlandığı gibi, içsel
çatışmaların ifadesidir ve bu yüzden annenin orada bulunuşu ya da
bulunmayışından bağımsızdır. Buda yeme bozukluklarının ayırıcı ta
nımlanmasında önemli bir bulgudur. 6. aşamanın bitmesiyle çocuksu
yeme bozuklukları son bulur. Yetişkinin yemeğini kendisinin seçmesi
bu alanda artık hiçbir dış savaşa yer bırakmaz; yalnızca içsel uygun
suzluklar vardır. Açık yeme isteği, bastırılmış bilinçdışından kaynak
lanan belirli yiyeceklere tahammülsüzlük, yeme alışkanlıktan, miktar
gibi çatışmalarda kendini belli edebilir. Yetişkinlerde sık görülen mi
de bağırsak yakınmaları çocukluğun yeme bozukluklarının yerini al
madan önce,' ergenlikte kısa bir normal yemek dönemi görebiliriz.
Tuvalet terbiyesinden temizliğe

Daha önceki iki gelişim çizgisinden farklı olarak burada, dürtü türev
lerinin değişmeden ayakta kalması değil, üretral ve anal eğilimlerin
denetlenmesi, değiştirilmesi ve dönüştürülmesidir. Bu nedenle, id,
ben, üstben ve çevredeki güçler arasındaki çatışmalar öne çıkar.
1. İlk aşama mesane ve bağırsakların doğa gereği hiç kısıtlanma
dan boşaltımı aşamasıdır. Bunun kısa ya da uzun sürmesi yeni doğan
çocukta yerleşik olan gelişim süreçlerine değil, annenin girişimlerini
tayin eden törelere, alışkanlıklara ve tıbbi önerilere bağlıdır. Günü
müzde bu sürecin çeşitli yerlerdeki süresi arasında çok büyük farklı
lıklar vardır. Kimi yerlerde, ülkelerde ve toplumsal katmanlarda tuva
let terbiyesi doğumdan birkaç gün sonra koşullu refleksler yoluyla
başlatılırken başka yerlerde bu eğitim ikinci, üçüncü yaşa, nesne iliş
kilerine ve ben egemenliğine kadar gider.
2. Birinci aşamanın aksine ikinci aşamaya geçiş, dış dünyanın etki
leriyle değil olgunlaşma süreciyle olur. Oral gelişme aşamasından
anale geçişle beden içeriklerine yönelik libido ilgileri artar; çocuğun,
kendisi için böylesine önem kazanmış olan işlemlere yönelik dış mü
dahalelere direnci de fazlalaşır. Bağırsakların ürettiği maddeler bu
dönemde çocuk için çok değerli bir maddedir ve "annenin hatın için"
ona bir armağan gibi sunulur. Aynı zamanda bağırsağın boşaltılması,
saldırgan anlamıyla, anneye karşı öfkeyi ve düş kınldıklanm da ifade
etmeye yarayan bir silahtır. Bedenin ürünlerinin bu çifte kullanımına,
çocukta bütün nesneler dünyasına yönelik bir çift değerlilik denk ge
lir; çocuk sevgi ve nefret arasında hızla gelip gider (henüz libido ve
saldırganlık birbiriyle kaynaşmamışür). Ben bölgesinde ise, o sırada
merak ve bilme, öğrenme isteği beden içine doğru yönelir; çocuğun
suyla, kumla, plastik maddelerle oynamaktan, kaplan doldurup bo
şaltmaktan, her türlü nesneyi toplamaktan hoşlandığı görülür. Saldır
gan belirtiler olan tahakkümden, sahip olmaktan, tahrip etmekten hoş
lanma ortaya çıkar. Dış çevrenin etkileri de burada kaçınılmaz bir şe
kilde katkıda bulunur. Küçük çocuklar dürtü ve ben işlevleri bakımın
dan birbirlerine çok benzeseler de bu aşamada kişiliğin genel gelişi
mi, bakıcı ve eğitici kişilerin girişimlerine ve onlara yapılan uyuma
bağlı olacak çok farklıdır. Kimi anneler çocuklannm içsel gereksi
nimlerini hissetmeye devam ederler, önceleri oral dileklere olduğu
kadar bu dönemde de anal dileklere duyarlı kalırlar. Çocuğun pislik
ten aldığı zevkle dış dünyanın temizlik isteği arasında uygun bir aracı
rolünü oynayabilirler, çocuğun tutucu kaslannı denetlemesi için ya
vaş yavaş ve onu koruyup kollayarak eğitimim sağlayabilirler. Başka
anneler ise kendi anal baskılan, iğrenme, temizlik ve düzenlilik gibi
tepkiler oluşturmuş olmalan nedeniyle böyle bir davranışta buluna
mazlar. Böyle vakalarda tuvalet terbiyesinin istenmeyen biçimlerine
rastlanz. Anne bütün gücüyle belli zamanda ve belli yerde boşaltımda
ısrar eder; çocuk da idrar ve dışkısını kendi başına denedeme hakkını
aynı şekilde inatla ve uzlaşmasızca savunur. Sonunda olan, ikisi ara
sında bir yandan nesne ilişkisinde, öte yandan karakter oluşumunda
kalıcı sonuçlar bırakan bir savaştır.
3. Üçüncü bir aşamada çocuk temizlik konusunda çevrenin tutu
munu benimser, özdeşleştirme aracılığıyla bu görüşü özümser. Boşal
tım işlemlerine egemen oluş böylece ilkel üstben olarak ahlakın çekir
değini oluşturur; boşaltıma egemen olma mücadelesi, savunma düze
nekleri arasındaki iç çatışmalar şeklinde sürdürülür. Sonunda pislik
ten iğrenme, düzenlilik ve titizlik, bastırılmış olanın geri dönmesine
karşı güvenceler olarak sürer. Bağırsak boşaltımının düzenliliğiyle ti
tizlik, vicdanlılık, güvenilirlik gibi ben özellikleri kazanılmış olur.
Bedenin içeriğinin çok değerli sayılışı, yer değiştirerek tutumluluk,
koleksiyonculuk gibi diğer ilgi ve alanlara kayar. Kısacası bu dönem
de, genitallik öncesi anal ve üretral dürtü türevleri büyük bir değişim
geçirir. Bunun yavaş yavaş ve büyük şok yaşantılan olmaksızın ger
çekleşmesi durumunda, adı geçen değişim bireysel karaktere sağlam
lık kazandıran değerli ben tutumlannın kaynağı olacaktır.
NORMALÇOCUK GELİŞİMİ t 73
öte yandan, unutulmamalıdır ki bu tür kazanımlar, özdeşleşme ve

içselleştirmelere dayanır ve bu yüzden ancak Oidipus kompleksinin
sona ermesinin ardından kişiliğin malı haline gelebilirler. Oidipus ön
cesi dönemde, özellikle üçüncü aşamanın başlangıcında anal işlevler
üzerindeki ben kontrolü, henüz nesnelere ve onlarla kurulan olumlu
ilişkilerin istikrarına bağlıdır. Örneğin bir çocuk kendi evinde lazım-
I lık ya da tuvaleti kullanmak için eğitilmiş olabilir ama bu yeteneği ya-
I bancı, alışılmamış çevreye ya da başka araçlara otomatik olarak akta-
| ramaz. Çocuklar annelerinden ayrıldıklarında bir yandan kendi temiz-
I lik isteklerini geriye çevirerek, öte yandan boşaltım organını saldır-
i gan amaçlarla kullanarak annelerini düş kırıklığına uğratırlar. Her iki
I durum, çoğu zaman anlaşılmaz görünen altını ıslatma ve altına etme
I şeklinde ortaya çıkar.
I 4. Tutucu kasların güvenle kontrolü ancak dördüncü aşamada orta-
I ya çıkar. Oidipus evresinin tamamlanmasıyla söz konusu tutum ve
i davranışlar nesne dünyasından bağımsızlaşıp yansız ve özerk ben ve
üstben içerikleri durumuna gelirler.4
Kendi bedenine karşı sorumsuzluktan sorumluluğa

Kendi bedeni için sorumluluk duygusu, çocuğun beslenme ve boşal
tım sorunlarındaki bağımsızlığı gibi yavaş yavaş oluşur. Daha önceki
kimi yazılarımda da belirttiğim gibi (A. Freud, 1952) çocuk, bedeniy
le ilgili sorumluluk ile kazalardan, hastalıklardan korunmayı "iyi” bir
anneye bırakır ve böylece kendisine umursamazlık, düşüncesizlik ve
aşırı gözüpeklik hakkı tanır. Yalnızca annenin yokluğunda, yitiminde
ve ondan gelen bakımın yetersizliğinde çocuklar kendi sağlık ve gü
venliklerine dikkat etmeye başlarlar; yani kendi bedenlerine hipo-
kondriak bir ihtimamla bakmaya başlarlar.
Bu konudaki bilgimiz henüz tam değilse de bu gelişim yolunda da
kimi evreleri saptamak mümkündür.
1. Birinci aşama olarak yaşamın ilk aylarında saldırganlığın içer
den dışarıya yönelişi görülür. Bu değişiklik yaşamsal önem taşır, çün
kü çocuğun kendi bedenine onu tırmalayarak, ısırarak, vb. zarar ver
mesini kısıtlar, ancak bu döneme ait bazı kalıntılara daha sonraki yaş
larda rastlanabilir.3 Burada gelişme açısından ileriye doğru bir adım
4. Bkz. H. Hartmann, 1950b.

5. Bu kalıntılar, daha sonraki 'saldırganlığın kişinin kendiliğine yönelişi" olgusuyla
karıştırılmamalıdır.
atılabilmesi, bir yandan acıya karşı bir korunmanın oluşmasına, öte

yandan çocuk vücuduna annenin narsisistik bir libido yatırmasına da
yanmaktadır (Hoffer, 1950). Anne onu sevdikçe çocuk da kendi vücu
dunu değerli bulmaya ve korumaya başlar.
2. İkinci adım tamamen ben işleyişindeki gelişimin işaretlerini ta
şır. Dış dünyaya uyum, neden ve sonuç arasındaki ilişkinin görülme
si, tehlikeli dürtülere gerçeklik ilkesi bağlamında hâkim olmak gibi
işlevler, önceden edinilmiş olanlarla birleşir ve çocuğu ateş, su, yük
sekten düşme gibi dış tehlikelere karşı koruma görevini üstlenirler.
Bu ben işlevleri kazalardan korunma için ne denli önemliyse işlevle
rin gelişiminin eşzamanlılığına ya da eşbiçimliliğine güvenmek de o
denli yanlıştır. Şu ya da bu işlevin gelişimindeki gecikme çocuğu teh
likede bırakır, yani uzun bir süre annenin korumasına muhtaç kılar.
3. Son olarak, çocuklann temel temizlik ve tıp kurallannı anlama
sı, onlan istekle ve direnç göstermeden kabul etmesi gelir. Gerçi ço
cuklar her şeyin yenemeyeceğini, aşın yemenin hoş olmayan sonuç
lar doğurabileceğini ve bedeni temiz tutmanın zorunlu olduğunu gö
rece erken öğrenirler, ama bu tür kazanımlar burada anlatılmak iste
nen gelişim çizgisine değil oral ve anal kısmi içgüdülerin hareketlilik
lerine bağlıdır. Burada ise önemli olan bir yandan hastalıktan korun
maya yarayan dikkat, öte yandan hastalık durumunda ilaç alma, ya
takta kalma ve diyet gibi tıbbi buyrultulara uymaktır. Çocuklar vücut-
lanyla bir suçluluk duygusu ya da hadım edilme kaygısı nedeniyle
özellikle ilgilenebilirler. Ancak bu duygu veya kaygılann etkisinde
olmadıklannda farklı davranırlar. Normalde kendilerine hiçbir şey ol
mazmış gibi davranır, kendilerinde tehlikeye atılma hakkı görür, sağ
lık ve güvenliklerinin bir yandan korunmasını, bir yandan yeniden
onarılmasını annelerine bırakırlar. Kural olarak, büyümekte olan ço
cuk önce annesini kendi vücudunun bakıcısı ve koruyucusu rolünden
azat eder; böylece çocuk-anne arasındaki ortak yaşamın son kalıntıla-
nnı da gidermiş olur.
Gelişim Çizgilerine Dair Başka Örnekler

Burada anlatılacak olan gelişim çizgileri yalnızca birer ömek olarak
kabul edilmelidir. Aynntılara ilişkin bilgi birikimi sayesinde analist,
buna benzer daha pek çok aşamalı gelişim örneğine kolayca ulaşabi
lir. Yetişkin analizi ile geçmişin yeniden kurulması da, çocuklann
doğrudan doğruya gözlemi kadar örnek sağlar bize.
NORMAL ÇOCUK GELİŞİMİ t 75
Benmerkezcilikten dostluğa
Çocuğun kendi yaşıtlarıyla olan ilişkisinde şu aşamaları ayırt edebili
yoruz:
1. Küçük çocuk benmerkezci bir varlık olarak, başlangıçta yalnızca
kendine ve kendi narsisistik ilgilerine yönelmiştir. Bu kısıtlı dün
yada diğer çocukların hiçbir rolü yoktur. Onlar, o da eğer farkına
varılırsa, anne babayla ilişkilerde bozucu bir faktör ve rakipler ola
rak algılanırlar.
2. Küçük çocuk diğer çocuklara dikkat etmeye başlar fakat onlar can*
, sız nesnelermiş, bir tür oyuncakmış, her şeye katlanırlarmış gibi;
istenildiğinde tutulup istenildiğinde atılabilecek, hoşlanılabilecek
ya da itilebilecek nesnelermiş gibi davranır.
3. Çocuk yaşıtlarını oyun arkadaşları olarak değerlendirmeye başlar.
Onların bir şeyleri yapmakta, bozmakta ve her türlü planlamadaki
yardımları hoş karşılanır ama onlarla kurulan ilişki, bu ilişkiye yol
açmış olan oyundan daha uzun sürmez.
4. Oyun arkadaşı yavaş yavaş arkadaş halini alır; yani çocuk öbür ço
cukları birer nesne olarak kabul etmek, onlan sevmek ya da onlar
dan nefret etmek, onlardan korkmak ya da onlara hayran olmak,
kendisini onlarla kıyaslamak ya da özdeşleştirmek, onlann istekle
rine önem vermek yeteneğini kazanır. Mülkiyetini onlarla paylaşa
bilir ve her bakımdan eşit haklan oian kimseler gibi hareket edebilir.
Çocuk topluluğuna katılmak açısından bu gelişim çizgisinin bazı

pratik sonuçlan vardır. 1. ve 2. aşamada, büyük kardeşlerin sevgi ve
hoşgörü yüklü tutumuyla karşılaşsa da çocuk asosyaldir ve annenin
buna karşı çabalan hiçbir şey değiştiremez. Bu yaşta toplu yaşam, ço
cuk yuvası, çocuk bakımevi gibi girişimlere en iyi olasılıkla çocuk ta
rafından katlanılır ama bunlar gelişime yardımcı olmaz. 3. aşamaya
girince çocuk ilk olarak kardeşler arasında belli bir yer edinme ya da
yuvadan faydalanma yeteneğini kazanır. 4. aşama daha uzun süren
gerçek dostluklar ya da düşmanlıklar, yaşıtlarla işbirliği için çocuğa
destek sağlayacaktır. Yani çocuk bir insan topluluğunun üyesi olma
ya hazırdır.
Kendine yönelik erotizmden oyuncağa ve oyuncaktan çalışmaya

1. Bebeğin ilk "oyun"u ağız, parmaklar, deri yüzeyi ve görsel izlenim
ler yoluyla haz aramaktır. Haz arama ya kendi vücuduna (kendine
yönelik erotizm) ya da annenin vücuduna (emzirme sırasında ya da

emzirmenin ardından) yöneliktir ve bu sırada bunların her ikisi de
eşanlamlı olarak kullanılır.
2. Annenin ya da kendi vücudunun yedeği olarak bir "geçiş nesnesi"ne
(Winnicott, 1953) yönelinir. Bu, genellikle bir kundak ya da yastık,
bir battaniye ya da bir pelüş ayıcık gibi yumuşak bir nesnedir. Bu
nesneye hem narsisistik libido hem de nesne libidosu yatırılır.
3. Çocuk, geçiş nesnesinden bir dizi başka ve benzeri nesneye yönelir.
Bunlar, çoğunlukla simgesel nesneler olmaya yarayan, libido ve
saldırganlığın yüklenebileceği, çocuğun duygularının çift değerlili
ğine olabildiğince dışa vurum olanakları sağlayan nesnelerdir.
4. Oyuncak hayvanlara düşkünlük yavaş yavaş geriye çekilir ve yal
nızca geceleri uykuya dalmaya yardımcı olarak önemini korur. Ge
çiş nesnesi ikili anlamından kaynaklanan gücünü, yani hem narsi
sistik hem de nesneye yönelik özelliğini, dış dünyaya etkin olarak
katılımdan uykuya çekilmeyi sağlayarak göstermektedir.
Oyun nesnelerinin yerini gün boyunca, birinci planda duygusal
ilişkileri değil ben etkinliklerini ve onlara bağlı fantezileri dışa vu
ran diğer oyun malzemeleri alır. Böyle etkinlikler kısmi dürtülerin
doğrudan ya da yeri değiştirilmiş ve yüceltilmiş doyumuna yararlar
ve aşağı yukarı ş u kronolojiyle ortaya çıkarlar:
a) Doldurma ve boşaltmaya, açmaya ve kapatmaya, iç içe sokma
ya uygun olan yani vücudun açıklıklarını ve onların işlevlerini
simgeleyen oyun malzemesi;
b) Çekmeye, vurmaya, hızla ileri hareket etmeye yarayan yani kas
ların etkinliğinin verdiği hazzı hissettiren oyun malzemesi;
c) Her türlü yapının inşa edilip sonra yeniden yıkılabilmesini sağ
layan, bu yolla anal-sadistik aşamanın çift değerli çabalarına
pozitif olduğu kadar negatif olarak da denk düşen malzeme;
d) Eril ve dişil tutumların simgelenmesine uygun olan ve çeşitli şe
killerde kullanılabilen oyuncaklar:
- bireysel rol oyunlarında,
- fallik teşhirciliğin oidipal nesneye gösterilmesi amacıyla,
- bir çocuk grubuyla oidipal "aile" oyununda (bunun için en
azından 3. aşamadaki dostluğun gerçekleşmiş olması gerekir).
Fallik aşamada eril etkinliklerin ifade edilmesi oyun malzemesi
nin doğrudan yardımı olmadan da jimnastik ve akrobasi yoluyla;
yani çocuğun bütün vücudunu ve fallik gücü kullanmadaki beceri
sini sergileyen ben etkinlikleriyle sağlanabilir.
5. Beşinci bir aşamada oyunun kendisine bağlanan baz yavaş yavaş
etkinliğin başarısına yönlenir; yani akademik psikologların deyi
şiyle çocuk görevin başarılması yoluyla haz almaya başlar. Bu "ça
lışma olgunluğu" aşaması çocuğun okula başlayabilmesi için zo
runludur (C. Btthler, 1935; L. Danziger, 1934).
Bu son kazanımın çocuğun içgüdü dünyasıyla ne ölçüde bağlantılı
olduğu sorusunun yanıtı analist için bugün de açıldığa kavuşma
mıştır. Ancak burada işbaşında olan çeşitli faktörler vardır: anne-
çocuk arasındaki ilişkinin erken dönemlerindeki taklit ve özdeşleş
me, ben idealinin etkisi, bir savunma ve uyum mekanizması olarak
edilgin yaşantıların etkin eylemlere dönüştürülmesi, olgunlaşma
yani giderek artan bir gelişme sağlamaya yönelik itki.
Nesne ilişkileriyle arasında ancak ikincil bir bağ bulunan bu beceri
zevkinin çok küçük çocuklarda bile gizil bir kapasite olarak bulun
duğu Montessori yönteminin başarılan sayesinde kanıtlanmıştır.
Montessori çocuk yuvasının oyun yöntemi çocuklann dikkatle se
çilmiş malzeme sayesinde kendi başına becermek ve problem çöz
mekten çok büyük keyif almalanna dayanır; çok küçük çocuklar
bile bu olanaklan şaşırtıcı şekilde kullanmaktadır.
Dışandan yardımcı malzeme sunulamadığmda beceriden haz ala
bilme de çok daha geç yaşlara kadar nesne dünyasına ve ondan ge
len onaylamalara bağlı kalmaktadır, ancak Oidipus döneminin biti
miyle, özdeşleşmeler ve içselleştirmeler sonucunda bağımsızlaşa-
bilmektedir.
6. Oyundan çalışma'ya.6 götüren yol da bir dizi kazanımlar üzerinden
yürümektedir:
a) Çocuk kendisine sunulan malzeme üzerinde sınırsız saldırganlık
ve tahrip uygulamamayı; tersine bu dürtülerin denetim altına
alınması, durdurulması ve yönlerinin değiştirilmesiyle oyun
malzemesini pozitif ve yapıcı tarzda kullanmayı öğrenmelidir.
b) Önceden kararlaştınlmış bir planı sonuna kadar götürmeyi, yol
boyunca karşılaşılabilecek hoşnutsuzluklar ve zorluklar yüzün
den hedeften vazgeçmemeyi öğrenmesi gereklidir.
c) Doğrudan doyumlardan amacı ketlenmiş, yüceltilmiş dürtü do-
yumlanna geçmeyi öğrenmelidir. Ben işlevlerinin cinselleştiril-
mesinden dürtü eneıjisinin yansızlaşmasına, haz ilkesinden ger
6. Burada söz konusu olan "çalışma" kavramının psikolojik ve sosyal kapsamıyla bir
tanımı değil, ben gelişimi ve dürtülere egemen oluştaki ilerlemenin tasviridir. Bu ilerle
me, çalışma yetisine kavuşabilmek açısından kaçınılmazdır.
çeklik ilkesine geçebilmelidir. Bireyin okul ve yetişkinlikteki ça
lışma yeteneği, bu süreçlerin ve önkoşulların daha iyi ya da daha
kötü olmasına bağlıdır.
Bu gelişim sırasının sonlarına doğru, süreçle şöyle böyle ilgili

olan, kişilik eğitimi açısından önem taşıyan bir dizi başka uğraşı, ör
neğin gündüz düşleri, hareketli oyunlar, spor ve hobiler gibi uğraşılar
davardır.
Gündüz düşleri: Kronolojik olarak gündüz düşleri oyunlardan son
ra gelir, yani oyuncaksız bir tür oyun gibidirler. Küçük çocuğun elle
tutabildiği oyun malzemesiyle yaşadıkları daha büyük çocuklar, er
genler hatta sık sık yetişkinler tarafından bilinçli fantezi etkinliği şek
linde sürer ve gerçek yaşantılara refakat eder.
Hareketli oyunlar ve spor: Bu tür oyunların çıkış noktalan çocuk
grubu içindeki oidipal aile oyunlarıdır. Bu başlangıçtan hareketle, adı
geçen oyunlar, saldırganlık, savunma ve rekabet eğilimlerinin son de
rece biçimselleştirilmiş ve simgesel hale getirilmiş ifadelerine dönüş
müşlerdir. Bunlara katılım sıkı kurallara bağlıdır, bu yüzden de ço
cuktan dış dünyaya oldukça yüksek bir uyum yeteneği, yenilgileri ka
bul edebilme yetisi ile bencillikten toplumsallığa giden yolda en azın
dan üçüncü aşamaya ulaşmış olmayı ister.
Hateketli oyunlar ve sportif eylemler, oyuncak ve oyun malzeme
sinden farklı olarak kendi malzemelerini gerektirirler. Bu malzemele
rin birçoğu fallik-saldırgan simgeler taşır ve sahipleri tarafından da
bu nitelikte olarak çok değerli tutulur.
Yarışmalarda ise bireyin vücudu ona hâkimiyet ve ustalık veren,
amaca ulaşmasını sağlayan vazgeçilmez bir araçtır. Belli bir bireyin
bu alanda başanlı olup olmaması, sözü edilmiş olan düşünceler ışığın
da, tek değil birçok faktöre bağlıdır. Gerekli olan önkoşullar doğuştan
gelen ve gelişim sırasında kazanılmış olan hareket becerisi, bedene ve
onun becerilerine pozitif yatınm; gruba isteyerek uyum, gurur doyu
mu için bir miktar serbest saldırganlık, vb.'dir. Böyle çok sayıda ön
koşul bulunması, doğal olarak şu ya da bu işlevdeki gelişim durakla
ması sonucu, birçok bozukluk olasılığını da ortaya çıkanr. Örneğin
bir yandan anal saldırganlık evresine özgü kedenmeler, öte yandan
fallik oidipal erillik gelişim duraklamalanna neden olabilir.
Hobiler: Oyunla çalışma arasındaki mesafenin ortasında hobiler
durur. Bunlar her iki uçla da birçok ortak noktaya sahiptir. Haz alma
ya yaradıkça, yaşamın gereksinimleri ile ilgili olmadıkça, izledikleri
NORMAL ÇOCUK GELİŞİMf I 79
yüceltilmiş amaçlar erotik yada saldırgan dürtü hedeflerine yakın ol
dukça ve kullanılan eneıji henüz cinsel ve yansız eneıjilerin bir karışı
mı olduğu sürece hobilerin bir oyun özelliği taşıdıktan söylenebilir.
Gerçeğe uyan bir biçimde önceden hazırlanmış bir plana göre yü
rüyor, dış engellerin ve zorluklann aşılmasıyla öngörülmüş olan bir
sonuca götürülmesi gerekiyorsa hobiler aym zamanda iş ve çalışma
nın değişik bir biçimidir de.
Hobilerin ilk ortaya çıkışı gizillik döneminin başlangıcında görü
lür. Genellikle toplama tutkusuyla ve özgün zihinsel ilgilerin belirme
siyle başlar, buradan mümkün olabilen her türlü içerik ve alana yayı
lır; çalışmanın refakatçi bir belirtisi olarak bütün yaşam boyunca sü-
r rerler.
^ ■ ,
X Gelişim Çizgileri Arasındaki Uyum ve Uyumsuzluk
I "Normal" bir çocuğun her çizgideki ilerlemesinin birbirine uyumlu
I olmasını bekleriz. Klinik olarak bu, belli bir gelişim çizgisinde ulaşı
lan her aşamanın, öbür çizgilerde de ona denk düşen aşamalarla aynı
: zamanda gerçekleşmesi demektir.7 Bu varsayıma zıt düşen pek çok
i örnekle karşılaşsak da, adı geçen norma göre hareket etmeyi sürdürü
yoruz. Çocuklann büyük çoğunluğunun gelişimlerinde başka türlü ve
! böyle sıkı bir noımdan farklı şekilde davrandıktan yadsınamaz elbet
te. Tek tek çocuklar kimi bakımlardan, Örneğin nesne ilişkilerinde ya
da bedensel bağımsızlıklannda ileri bir duruma gelir; ama oyuncak
[ gibi geçiş nesnelerini daha uzun süre kullanmak, ya da yaşıtlannı yal
nızca eşya olarak görmek gibi bazı alanlarda çok daha geri aşamalar
da kalmış olabilirler. Bazı çocuklar ikincil düşünme süreçleri, konuş
ma, oyun, çalışma yeteneği, toplumsal yaşam gibi alanlarda çok geli-
' şirler, ama aynı zamanda bedensel olarak küçük çocuklar gibi çok ba-
r ğımlı kalabilirler.
Gelişimde bu tür düzensizliklerin çok sık görülmelerine ve neden
olduklan belirtilerle yetişkin çevreyi rahatsız etmelerine karşın bunla-
nri oluş koşullanna ilişkin bilgilerimiz birçok boşlukla doludur. Bunla-
n doğuştan gelen ya da edinilmiş olan faktörlere bağlamak yerine, ana-
7. Buna örnek olarak kalıcı nesne ilişkilerinin aynı zamanda oluşu (yetişkin sevgi ya
; şanona çocuğun bağımlı duşundaki 3. aşama), yemde yemekte bağımsızlık (yemek çiz
gisindeki 3. aşama), annenin hatırı için boşaltım (temizlik eğitimindeki 2. aşama), oyun
: arkadaşlarının seçilmeye başlanışı ve yapıcı oyunun başlaması (ilgili çizgilerin 4. ve 4c
I aşamaları) sayılabilir.
lidkdttşüncenin öbür alanlarında da olduğu gibi, iç dünyayla dış dünya
arasındaki en sıradan karşılıklı ilişkileri incelemekle işe başlanz.
Bu inceleme sonucunda şöyle bir durumla karşılaşırız: Normal ola
rak, yani doğumla gelen ya da doğum sırasında edinilmiş olan bir sa
katlık yoksa, çeşidi gelişim çizgilerinin çocuğun yapısında gizil olası
lıklar şeklinde bulunduğunu kabul edebiliriz. İd açısından, libido ve
saldırganlığın gelişimindeki olgunlaşma evreleri; ben açısından ör
gütlenme, savunma ve yapısallaşma gibi bazı eğilimler, batta belki de
şu ya da bu ilerleme doğrultusu üzerinde diğerlerinden daha fazla du
rulmasıyla ilgili verili niceliksel farklar gelişime katkıda bulunur.
Bunların dışında, her bir gelişim çizgisinin hızlı ya da yavaş gelişimi,
dış dünyanın etkileri tarafından da belirlenir. Daha büyük çocukların
analizinde ve yetişkinlerin analizleri sırasında çocukluk yeniden oluş
turulurken bu tür etkilerin saptanması hiç de zor değildir. Bu etkilerin
kökenleri anne babanın kişiliklerinde, tutumlarında, eğilimlerinde,
hareketlerinde, ideallerinde, aile atmosferinde ve geleneklerde, çocu
ğun yetiştiği kültür çevresindedir. Bebeklerin ve küçük çocukların
doğrudan gözlenmesinde annenin bireysel sevgi ya da tercihlerinin
çocuğun gelişiminde çok önemli bir etkisi olduğunu düşündürmekte
dir. Annenin en hoşuna giden ve onu en fazla sevindiren davranışlar
en hızlı gelişmekte, tepkisiz kaldığı ya da onaylamadığı alanlarda ise
gelişim süreci yavaşlamaktadır. Bunun sonucunda anne tarafından
onaylanan etkinlikler çocuk tarafından diğerlerine oranla daha sık
tekrarlanır, libidinal bir hal alır ve gelişir.
Bu tür tahminlerin klinik gözlemlerle doğrulanması kolaydır. An
nenin kendi kişilik yapısı gereği çocukla arasındaki ilk köprü olarak
bedensel temas yerine sesini kullandığı durumlarda, konuşma gelişi
minde erken olgunlaşma görülür. Çocuğun kas gelişimine karşı ilgi
siz kalan bazı anneler kendilerini en çok çocuk gülümsediğinde ona
yakın ve mutlu hissederler, bu durumda gülümseme çocuk tarafından
da tercih edilen anlatım olur ve annenin ilgi ile sevgisini çekme aracı
halini alır. Çocuğu uyurken şarkı söyleyen anneler onun gelecekte
müziğe karşı takınacağı tutumu, hatta belki de müzik "yeteneğini" et
kiler. Çocuğun hareket etmekten duyduğu sevinç annesinde hiçbir
yankı uyandırmazsa kısa zamanda kaybolur ve onun yerine bedensel
beceriksizlik ile tembellik geçer.
Annenin mizaç değişikliklerinin çocuk üzerinde önemli bir etki ya
rattığı olgusu psikanalizin ilk bulgulanndandır, yani yetişkin hastala
rın analizlerinden elde edilen temel deneyimlerdendir. Annenin yaşa
mın ilk iki yılma rastlayan depresyonları çocukta depresyona yönelik

gidi bir eğilim oluşturmakta, bu eğilim yaşamın ileri yaşlarında (»ta
ya çıkabilmektedir. Böyle durumlarda çocuk annesiyle otan birliğini
ve birlikteliğini gelişim evrelerine annenin katılımıyla değil, kendisi
nin annenin duygu durumunu paylaşmasıyla yaşar.
Böylelikle gelişme için en önemli olan şeyin, her bireyde var olan
eğilimlerden birinin çocuğun ilk nesne ilişkilerine karışması olduğu
sonucuna varıyoruz. Anne-çocuk ilişkisinin sağlamlaşmasına yara
yan her tutum libidinalleşir ve daha yüksek bir etkinlik düzeyine sa
hip olduğundan öbürlerinin önüne geçer.
Çeşitli gelişim çizgileri arasındaki uyumsuzlukları patolojik belir
tiler olarak almamak gerekir. Gelişim hızındaki uyumsuzluklar olağa
nüstü büyük değilse, bunlar sadece insanlar arasında en küçük yaşlar
dan itibaren beklenen farklılıklar ve sapmalara, yani normalliğin sı
nırlan içinde hepimizce bilinen çeşitlemelere yol açar.
Çocuklar özelinde Yol Gösterici Olarak Gelişim Aşamaları

Anne babalardan gelen sorularla karşılaşan analist, danışmanlık yap
mak açısından eskisine göre daha iyi teçhiz edilmiştir. Bunun neden
lerine aşağıda yer vereceğiz. Uzun bir süredir, analistler, karar alırken
çoğu zaman yanıltıcı olan çocuğun yaşı ölçütüne ya da zorunlu olarak
tek yönlü olan zekâ katsayılarına dayanmamaktadırlar. Bunların yeri
ne, hareket noktası olarak, olgunlaşmamışlıktan olgunluğa doğru
adım adım ilerleyen -önceki sayfalarda açıkladığımız- süreçten ya
rarlanılmaktadır. Yeni görüşler uyarınca, belli bir çocuğun yeni bir
kardeşin doğumunu, hastaneye yatırılmayı, okula yazılmayı nasıl kar
şılayacağı bu yaşantı için yeterince olgunlaşıp olgunlaşmamış olması
na bağlıdır. Yani bunun için gerekli olan gelişim aşamasına söz konu
su olan gelişim çizgileriyle ulaşılıp ulaşılmadığına bağlıdır. Olay ve
gelişim durumu birbirine uygun olduğu zaman çocuk bu olaydan -
olayın eğlenceli olup olmamasından bağımsız şekilde- ancak fayday
la çıkar. Bu durum söz konusu olmadığında ya da gelişim bütün açı
lardan oluşmadığında o zaman çocuk kendisini başa çıkamayacağı,
anne babanın iyi niyetli desteklerinin de işe yaramayacağı hoşnutsuz
luk yaşantılarına terk edilmiş hisseder.
Bu konularda anne baba normal çocuklar için de analitik tanı koyu
cunun yardımını isteyebilir.
Pratik Bir Örnek; Yuvaya Giriş

Böyle yardımlar için bir örnek, bir çocuğun tam ne zaman aile ocağını
ilk kez terk edip bir çocuk topluluğuna girebileceğiyle ilgili zamanın
analitik olarak saptanmasıdır. Bu yaşantıyı çocuk için verimli kılmak
açısından gereken, gelişme çizgilerinin belirli bir asgari düzeye geldi
ği zamandır. Bu asgari düzeyler şöyledir:
Çocuksu bağımlılıktan yetişkin yaşamına uzanan çizgide

asgari konum
Analizden önceki günlerde, 3.5 yaş civarındaki her çocuğun yuva bi
nası önünde annesinden ayrılarak ilk günden itibaren yabancı çevre
ye, yabancı eğitmene ve yabancı yaşıtlarına alışabilmesi beklenirdi.
Bu şekilde yuvaya getirilen çocukların sık sık annelerinin ardından
ağladıkları ve kendilerine sunulan yeniliklerle ilgilenmeye hiç niyetli
olmadıkları gerçeği ise önemli görülmezdi. Çocukların çoğunda baş
langıçta zorluklar ve şaşkınlık görülmekte, ancak bunların birkaç gün
içinde yerlerini az çok memnun edici boyutta bir alışkanlığa bıraka
cakları düşünülmekteydi. Çocukların daha küçük bir kısmında ise bu
süreç tersine yaşanıyordu. Bunlar için yuvaya başlamak sorunsuz ve
sevinçli oluyordu. Ama birkaç gün geçince beklenmedik şekilde, yu
vaya gitmeyi reddetmeye kadar varan zorluklar ortaya çıkıyordu. An
laşılan çocuk yeni adımın bütün sonuçlarını kavrayıp hissetmeye baş
ladıktan sonra bu zorluklar görülüyordu. Her iki durumda da çocukla
rın er ya da geç ortaya çıkan duygu patlamalarını ciddiye almak ve
bunların kaçınılmaz olmadığını düşünmek yetişkinlerin dünyasında
hiç akla gelmiyordu.
Bugünkü anlayışımıza göre ise, eğer çocuk duygusal bakımdan ha
zır olduğu zaman yuvaya başlarsa bu tür umutsuzluk boşalmalarının
önüne kolaylıkla geçilebilir. Burada ölçü olarak alınması gereken ço
cuğun kronolojik yaşı değil, çocuğun sevgi yaşamında ulaşılmış olan
aşamadır. Bu gelişim çizgilerinde 1. ve 2. aşamalarda bulunan çocuk
anneden ve alışmış olduğu evinden aynlmaya katlanamaz. Bu ayrılış
lar ne kadar kısa olursa olsun, çocuk kendisinin güvenilen kişilere
olan biyolojik nedenli bağımlılığının göz önüne alınmayışını haklı
olarak protesto edecektir. Ancak 3. aşamaya ulaşıldığında ve anneyle
kurulan ilişki onun olmadığı zaman da sabit kalmaya başladığında an
neden aynlma daha kolay kaldırılabilir, diğer yetişkinler ve yaşıtlarla
1 NORMAL ÇOCUK GELlŞlMl i 83
I yeni ilişkiler kurulabilir. O zaman bile anneyle çocuğun aynlışı yavaş

I yavaş olmalı, anneden uzak kalınan süre adım aAm ujMBMhdtar. Ea
| uygun yuvalar, başlangıçta çocuğun annesiyle grup arasında safocst-
f çe gidip gelmesine bir süre izin veren yuvalardır.
* Bedensel bağımsızlığın gelişim çizgisinde asgari düzey

İ Yuvaya alman bazı çocuklar yemeklere katılacak ya da tuvaleti keodl
gereksinimleri için kullanabilecek durumda değildirler. Çocukların
kendileri bu davranışı sunulan yemeklere ya da tuvaletin tesisatına
alışmamış olduklarıyla açıklarlar ama bu yalnızca bir gerekçelendir
medir. Bunun ardında gelişimden kaynaklanan bir yeteneksizlik yat
maktadır. Çocuklar, akılcı yemek yeme çizgisinde en az 4. aşamaya,
temizlik çizgisinde ise 3. aşamaya erişmiş olmazlarsa bu noktalarda
başarı gösteremezler.
Bencillikten dostluğa ve topluma katılmaya uzanan çizgideki

asgari düzey
Çok erken, yani henüz 1. ve 2. aşamalarda yuvaya giren çocuk başka
çocuklarla ne yapacağını bilemez ve onlar tarafından da rahatsız edici
olarak algılanır. 3. aşamada çocuk oyun arkadaşlarının varlığını de
ğerlendirmeye başlayabilir. 4. aşamada yaşıdan arasında önemli, ki
mi zaman da öncü bir rol oynamaya, dostluklar kurmaya başlayabilir.
Erken gelişim dönemindeki çoculdann yuvaya hiç kabul edilmemesi
ya da yanlışlıkla kabul edilmiş olanlann tekrar çıkanlarak beklemeye
alınmalan, çocuk için de grup için de çok daha elverişli olur.
Kendine yönelik erotizmden oyuncağa ve oyundan çalışmaya

uzanan gelişim çizgisinde asgari düzey
Çocuğun yuvaya alınacağı en elverişli dönem bu gelişim çizgisinin 4.
aşaması, yani "oyun malzemesinin ben işlevlerine ve onlara bağlı
olan fantezilere ifade sağlayabildiği" zamana denk gelecektir. Bura
dan itibaren gelişime uygun oyuncaklar ve malzeme aracılığıyla baş
layan gelişme yuva yaşamının sonunda 3. aşamaya, çalışma ve böyle-
ce okula gidebilme yeteneğine ulaşılıncaya kadar sürer. Yuva eğitme
ninin görevi bu yıllar boyunca uygun uğraşılan bulmaktır. Çocuğun
gereksinimleri karşılanamazsa can sıkıntısı ortaya çıkar; gerekenden
daha hızlı gidilirse çocuk yeteneklerini gösteremez.
Yuvada davranış. İçsel yapılar arasındaki ilişkiler

Bir çocuğun yuva yaşamına uyum sağlayabilmesi ve kendinden bek
lenen davranışları yerine getirebilmesi yalnızca kendi gelişim çizgile
rine değil, id ve ten arasındaki güçler dengesine de bağlıdır. İsteğe
yönlenmiş olan pedagojik düşünce tarzının içinde bir yerlerde mutla
ka bir "ideal" yuva çocuğu varsayımı bulunur. Böyle bir çocuk ne hu
zursuz, ne sabırsızdır, sakin ve sabırlı davranır, isteklerini dikkatsiz
girişimlerle doyurmak yerine kelimelerle anlatır, sırası gelinceye ka
dar bekler, daha fazlasını istemek yerine payına düşenle yetinir, başa
rısızlıklara duygusal patlamalar yaşamaksızın katlanır. Ama her dene
yimli yuva eğitmeni bilir ki böyle bir çocuk yoktur, yani hiçbir çocuk
bütün bu talepleri karşılayamaz. Ama eğitmen haklı olarak bir çocuk
grubunda bazı çocukların bu görevlerden bazılarını yerine getirebil
mesini bekler. Analitik olarak söylenirse, bunun anlamı, söz konusu
dönemde çocukların dürtülerine ve duygulan üzerinde hâkimiyet kur
ma yolunda olmalan, bunlara direnç göstermeden teslim olmamalan-
dır. Onlara gelişim gereği yardım eden iki şey vardır. Ben açısından,
düşünme, akıl ve öngörüyü istekle isteğin doyumu arasına koyma ye
teneği gerçekleşmekte; yani birincil süreçten ikincil sürece, aynı za
manda da haz ilkesinden gerçeklik ilkesine geçiş yaşanmaktadır
(Haıtmann, 1947). İd açısından ise, olasılıkla biyolojik nedenler dola
yısıyla dürtü gereksinimlerinin baskısının azalması buna eklenir.
Yuva eğitmeni aynı zamanda bilir ki hiçbir çocuk, her koşulda, her
zaman en iyi becerisini sergileyemez. Ama böyle gerilemeler normal
dir ve bunlar küçük nedenler sonucunda, zaman zaman ortaya çıksa
bile çocuğun yuvaya başlaması için bir engel oluşturmazlar.
ffl
RUHSAL GELİŞİM FAKTÖRÜ OLARAK GERİLEME
Çocuklann tedavisinde bilinen bütün bozukluklar aşağıda anlatılacak

olan süreçlerle açıklanamaz. Tek tek gelişim çizgilerinde tıkanmalar
olduğunda ve çizgiler arasında zamansal uyumsuzluklar ortaya çıktı
ğında, ruhsal alanda geriye doğru işleyen hareketlerde, yeni gerileme
ler yaşanır; bu nedenle genel dengelere, rastlamak zorlaşır.
Organik gelişimin anatomi, fizyoloji ve nöroloji bakımından ince-
lenişi, gelişim süreçlerinin bir yandan kalıtsal, bir yandan dış çevre et
kilerine bağlı olduğunu anlamak açısından en iyi başlangıçtır. Beden
sel olarak çocuğun olgunlaşmamışlığından yetişkinin olgunluğuna
doğru ilerleyen bir çizgi vardır. Normal olarak bundaki gelişme, ara
ya giren ağır hastalıklar sayılmazsa kesintisiz ve duraksızdır. Gelişim
sırasında kazanılmış olan yetiler, ancak yaşamın sonunda, yaşlılık ne
deniyle gerilerler.
Ruhsal olarak da dürtü etkinliği, itkiler ve duygulanımlar, akıl ve
ahlak, önceden mevcut bir plana göre gelişir. Bu plan dış çevre etkile
riyle karşılıklı bir etkileşim içinde yürür. Ancak iki alan arasındaki
benzeşim burada durur. Fiziksel doğuştan edinilen tek güç, ileriye yö
nelik harekettir. Ruhsal gelişimde ise ters yönde işleyen etkileri, yani
saplantı ve gerilemeleri de hesaba katmak zorundayız. Ruhsal gelişim
hakkında doyurucu açıklamalar yapmanın tek yolu ileriye ve geriye
dönük etkiler ile onlar arasındaki karşılıklı etkileşimi dikkate almaktır.
Gerilemenin Üç Biçimi
Freud, Rüyaların Yorumu'na (1900) yaptığı bir ekte (1914) gerileme
nin üç farklı biçimini ayırt eder: a) Topografik gerilemede, uyarım
ruhsal aygıtın motor ucundan geriye, duyusal uca doğru gider ve algı
lama sistemine ulaşır. Bu süreçte akılcı düşünceden farklı olarak, ha-
lüsinasyonlar aracılığıyla arzu doyumu görülür, b) Zamansal gerile
me, daha geç kurulan ruhsal yapılardan daha erken dönemin yapıları
na doğru döner, c) Biçimsel gerilemede ilkel ifade yöntemleri daha ol
gun olan anlatım biçimlerinin yerine geçerler. Gene bu münasebetle
Freud, "Her üç tür gerileme temelde birdir ve çoğu olguda birlikte bu
lunur, çünkü zaman bakımından daha eski olan aynı zamanda biçim
sel açıdan ilkel olan ve ruhsal yapıda algılama ucuna daha yakın olan
dır," demiştir (Freud, 1900:554).
Gerileme biçimleri ne kadar benzer olsa da, çocuktaki etkileri, tek
tek ele alınmalarım ve daha ileri düzeyde sınıflandırılmalarını haklı
kılacak kadar çeşitlidir. Yukarıda Rüyaların Yorumu’adaa yapılan
alıntıda görülen topografik açıklamaları biz burada metapsikolojik di
le çevireceğiz. Sonuçta, adı geçen varsayımlar şöyle bir anlam taşıya
cak: Gerileme kişilik yapısının üç bölümünün herhangi birinde, hem
idde hem de ben ve üstbende ortaya çıkabilir. Bu gerileme bir yandan
ruhsal içeriğe, öte yandan ruhsal düzeneklere uzanabilir. Zamansal
gerileme itkiler, itki hedefleri, nesne tasarımlan ve fantezi içerikleriy-
le ilgilidir; topografîk ve biçimsel gerilemeler ise ben işlevleriyle,

ikincil süreçlerle ve gerçeklik ilkesiyle ilgilidir.
Dürtü ve Libido Gelişiminde Gerileme

Analitik çalışmada en iyi bilinen gerileme türü, zamansal gerileme
dir; ayrıca onun dürtü ve libido süreçleri üzerindeki etkisi de tanın
maktadır. Bu tür gerilemede, bir yandan, nesne seçimi ve nesnelerle
kurulan ilişkiler etkilenir; bunun sonucunda, en erken dönemlere ait
anlamlı nesnelere ve en çocuksu bağımlılık biçimlerine geri dönülür.
Öte yandan, dürtü örgütlenmesi de bir bütün olarak durumdan etkile
nir. Eski geniMlik öncesi aşamalara geri dönülebilir; sonuçta, bu aşa
malara bağlı olan saldırgan dışavurumlar da ortaya çıkabilir. Dürtü
gerilemesinin sık oluşunu dürtü gelişimine özgü olan ve fiziksel kar
şılığı bulunmayan özgün bir süreçle açıklıyoruz. Libidinal ve saldır
gan aşamalar ve onlarla ilişkili nesneler birbirini izler ancak bu akışta
hiçbir aşama tam olarak geçilemez. Dürtü eneıjisinin büyük kısım ile
ri doğru gidişle uğraşırken çeşitli büyüklükte parçalar geride kalır;
bunlar geçmiş dürtü hedefleri ve nesnelerine bağlanarak saplantı nok
talarını oluştururlar. Bu saplantı kendine yönelik erotizm ve narsi
sizm, anne-bebek ilişkisinin çeşitli evreleri, Oidipus-öncesi ve Oidi-
pus evresine özgü bağımlılık, oral hazlar ve oral sadizm, anal-sadist
veya edilgin-mazoşist tavırlar, fallik mastürbasyon, teşhircilik, ben-
merkezcilik, vs. ile bağlantı içinde ortaya çıkabilir. Bu ön döneme yö
nelik saplantılar herhangi bir travmatik yaşantı sonucunda meydana
gelir, yani genitallik öncesi aşamalarda dürtü isteklerinin aşın doyu
mu ya da aşın doyumsuzluğu ile oluşur. Bu saplantılann bilinçli ya da
bilinçsiz, bene uygun ya da bastınlmış olması fark etmez. Onlann
önemi, dürtü eneıjisini kendilerine bağlayabilmeleri, ileriye yönelik
gelişimi durdurabilmeleri, böyleçe daha sonraki dürtü ve aşk yaşamı
nın bütünlüğü bozabilmeleridir.
Saplantılar ile gerilemelerin her zaman birbirlerine bağlı olduklan
düşünülmüştür.8Salt mevcudiyetleri ve kendilerine yatırılan libido ile
saldırganlık miktarı itibariyle, saplantı noktalan dürtü etkinliğini sü
rekli olarak geriye doğru çekerler; bu çekim, bütün erken gelişme ve
olgunluk dönemlerinde etkisini hissettirir.
8. Bkz. S. Fıeud (19İ6-17:353): "[Libidonun] Gelişim sürecindeki saplantılar ne den
li güçlüyse, [libido da] dışsal güçlüklerden kaçınmak için saplantılara o denli çok gerile
yecektir."
NORMAL ÇOCUK GELlŞlMl I 87
Cinsel dürtüdeki gerileme, iyi incelenen her hastalık öyküsünde,
klinik tanımlamalar gerçeklere bağlı kalmak çabasıyla çok genel tu
tulmuş olsa bile, hemen göze çarpar. Örneğin, fallik-oidipal aşamada
bir erkek çocuğun, hadım edilme kaygısı nedeniyle "anal ya da oral
aşamaya gerilediğini" okur ya da işitiriz. Böyle bir tanımlama, geriye
dönüşün hangi biçimde ve hangi boyutta olduğuna inilmedikçe yeter
sizdir. Olup biten babayla bir rekabetten geri çekilmek ya da anneye
sahip olmak fantezisinden vazgeçmekten ibaret kalmış olabilir. Bu
dununda annenin Oidipus-öncesi dönemdeki önemi ile bununla ilgili
olarak anal veya oral nitelikler taşıyan bağımlılık yeniden canlanır
ama bu değişiklik dışında her şey aynı kalır: Çocuk için anne sabit bir
nesne olmayı sürdürür ve anneyle ilişkiden kaynaklanan cinsel uyan
lar önceden olduğu gibi fallik mastürbasyonla boşaltılır. Gerilemenin
böyle tarif edilmiş olması aynı zamanda geriye dönüş sürecinin nesne
ilişkilerine de yansıyacağı, yani nesne sürekliliğinin terk edileceği,
daha önceki bir gelişim aşamasına denk düşen "güven tipine göre sev
gi "nin yeniden ortaya çıkacağı anlamına da gelir. Bunun olduğu du
rumlarda nesne kişi olarak bütün önemini yitirir ve yalnızca doyum
aracı olarak değerlendirilir. Böyle bir durumda aşk yaşamının aşağı
lanması, ilişkilerin yüzeyselliği, hızlı nesne değişimi ve sadakatsizlik
sık rastlanan olaylardır.
Üçüncü bir olasılık, tanımlanan gerilemenin cinsel uyarımın boşal
masıyla kendini göstermesidir. Bu durumda fallik mastürbasyon kli
nik tablodan kaybolur ve onun yerini en yüksek uyanlma durumunda
açlık, susuzluk, idrar ya da dışkı zorlanmalannın ortaya çıktığı dürtü
ler alır. Gerilemenin en ağır tabloları, cinsel gerilemenin her üç biçi
minin (nesnede, dürtü hedefinde ve boşalma yönteminde gerileme)
aynı anda ortaya çıktığı durumlarda görülür.9
9. Çocuk analizi uygulamalarında gerileme biçimleri arasında aynm yapabilmek ol

dukça kolaydır. Kimi erkek çocuklar tam o anda belirgin bir ereksiyon gösterirler ya da
bunu göstermemek için ellerinden geleni yaparlar. Diğerleri aynı durumda çişlerini ya da
kakalarını yapmak için dışarı çıkarlar. Kimileri de ya şekerlerini emmeye başlar ya da
tam o sırada bir bardak su veya şeker isterier.
Cinsel uyanının boşaltılma biçiminin çocuğun cinsel yapısına ilişkin bilgi vereceği
konusunda bkz. S. Freud "Bir Çocuksu Nevroz Öyküsü" <1918/14: 113): "Bizim çocu-
' ğun kendi cinsel uyarılmasının belirtisi olarak bağırsaklarım boşaltmayı ortaya çıkanver-
mesi, taşıdığı cinsel yapının belirtisi olarak değeılendirilmelidir. Edilgin bir tavır üstlen
mekle, gelecekte «teklerden çok kadınlarla özdeşleşmeye eğilimli olacağını oltaya koy
maktadır."
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ 1 88
Ben Gelişiminde Gerileme

Klinik-analitik deneyimlerimizin ışığında saplantı noktalarıyla gerile
me arasındaki ilişkiden o kadar etkileniriz ki, aynı açıklamayı alışkan
lık nedeniyle id, ben ve iistbenin gerileme süreçleri için de kullanma
mak için tetikte durmalıyız. Yakın bir gözlemle, bu açıklamanın uy
gun düşmeyeceğini hemen anlarız. Saplantının özelliği, bir kez yaşan
mış olan doyumlara sıkı sıkı bağlı kalınması ve bunların eneıjiyle
yüklenmesidir. Bu süreçlerin ikisinin de bene özgü gerilemelerde hiç
bir rolü yoktur. Dürtü ve ben gerilemeleri arasında kimi benzerliklere
karşın ben gerilemeleri, dürtülerin gerilemesinden çok daha başka ku
rallara ve yasalara bağlıdır.
Ben gelişiminde normal (geçici) gerileme

Yukarıda da değinildiği gibi çocuklann becerilerinde ve davranışla
rındaki geriye dönüşler gündelik olaylardır ve ne eğiticiyi ne anne ba
bayı şaşırtır. Halk ağzında "Çocuklar iki adım ileri, bir adım geri atar
lar" diye bir deyiş bile vardır.
Yakından bakıldığında çocuk yaşamının her alanında; hareketlere
hâkimiyet, gerçekliğin sınanması, dilin yapısal işlerliği gibi ben işlev
lerinde; ikincil düşühce süreçlerinde ve kaygıya karşı savunmalarda,
toplumsal uyum unsurlarında; doğruluk, adalet gibi üstben nitelikle
rinde zaman zaman gerilemeye rastlandığı kolaylıkla görülebilir. Bu
ilişkilerin her birinde çocuğun davranışı güvensizdir. Bir süre mevcut
olan ya da belli bir düzeye ulaşmış bulunan bir yetenek, bunun hemen
ardından kaybolur ya da çok azalır. Bu tür gerileme olguları son dere
ce normaldir. Yetişkinlerin dilini öğrenmiş olan bir çocuğun zaman
zaman anlamsız laflar etmemesini ya da sözcükler ve seslerle çocuk
ça oynamaya dönmemesini; tuvalet terbiyesi görmüş olan çocuğun
zaman zaman geriye dönmemesini beklemek gibi bir hakkımız yok
tur. Boşaltım işlevlerine egemenlik bir çııpıda olmaz ve olmamalıdır
da. Bunun normal yolu başarılar ve başarısızlıklar arasında uzun bir
süre gidip gelmektir. Oyun oynarken çocuk oyuncakların, yapıların
amaca uygun kullanımı ile malzemenin tahripkâr kullanımı ya da
kendine yönelik erotizm çerçevesinde kullanımı arasında gelip gider.
Toplumsal uyumda zaman zaman saf bir bencilliğe dönüşler görülür.
Bu tür sık görülen gerilemelerden ziyade, beklenmedik ve neden
siz ani ilerlemeler şaşırtıcıdır. Bebekler bir günden öbürüne memeyi
bırakabilir, kendilerini memeden kesebilir; biberona ya da biberon'
dan kaşığa, fincana, sıvı besinden katı besine birdenbire geçebilirler.
Yemek konusundaki tiksinmeler ortaya çıktıkları gibi birden kaybo
lurlar. Kendine yönelik erotik uğraşılar, geçiş nesneleri, uykuya dal
ma törenleri bazen aynı şekilde kayboluverirler. Tuvalet terbiyesinde
uzun süren çabalar yanında şimşek hızıyla gerçekleşen başarılar da
vardır. Kötü, saldırgan çocuklar bir gece içinde uslu, utangaç çocukla
ra dönüşebilirler.
Anne babalar ve eğitimciler böyle durumlarda, eğitim başarılarıyla
değil kaygıların ve travmatik yaşantıların bir sonucuyla karşı karşıya
olduklarını düşünmeksizin pek sevinirler. Aslında böyle bir yaşantı
çocuğun dürtü yaşamının bir aşamasını zamanından önce sona erdir
miş olur. Bildiğimizi sandığımız normal çocuk gelişimi sıçramalarla
değil, ileri ve geri süreçlerin sürekli değişimiyle ilerler.
Çocuğun bilinçli yaşamında işlevsel gerileme

Analitik literatürde aslında çok büyük yaşamsal önemi olan bu geli
şim koşullan hakkında yetersiz bilgi vardır; benim Viyana Psikanaliz
Birliği’nin üyelerinin ilgilerini "Çocuğun Uyanık Yaşamında İkincil
Süreçlerin Bozulması" konusuna çekme çabam da başansız kalmıştı.
Benim o zaman (1930) yazdığım makalede özetlemeye çalıştığım
şey, çeşidi yaşlardaki çocuklann uyanık bilinçlilik durumundayken
ikincil düşünce süreçlerinden birincil düşünce süreçlerine geriledikle
ri durumlardı.
a) Böyle gerilemeler çocuk analizi sırasında gözlenebilir; temel
analitik kurallara göre bu durum ben denetiminin kalkmasını yani sa
vunmaların azalmasını ve fantezi üretmenin artmasını, itkisel davra-
nışlan, bilinçdışı ve bilinç öncesi süreçleri kolaylaştınr. Bu durumlar
da hastanın oyunlan gözlerimizin önünde değişir. Mantık, akıl ve ger
çeklik duygusu geri plana çekilir, onun yerini yer değiştirmeler, yine
lemeler ve abartmalar alır. Anlaşılır ve düzenli bir çocuk oyunu ola
rak başlayan şey giderek parçalanndan aynlır; birbiriyle ilgisiz ya da
olmadık bir biçimde birleşmiş olarak sahneye egemen olmaya başlar,
örneğin beş yaşında bir çocuk "küçük dünya" dediğimiz kutuyla* oy
narken figürleri aile içindeki kavgalan dramatik bir biçimde temsil
* İçinde küçük bebekler, minik eşyalar ve hayvanların bulunduğu bölmelere aynimi;
ya da bölmelere ayrılabilen bir kutu. Çocuk muayene ve tedavisinde oyun yoluyla gerçek
ya da istenen sahnelerin temsili için kullanılır, (ç.n.)
için kullanır. Bu noktadan başlayarak oyun yavaş yavaş ben kontro
lünden çıkmaya başlar, kavga ve dövüş merkezi unsur olarak egemen
liği ele geçirir, akıl saçmalığa dönüşür, insanlarla eşya arasındaki fark
ortadan kalkar, oyunun en gergin noktasında artık babayla anne ya da
onlarla çocuklar birbirleriyle değil, mutfaktaki ocak dolaplarla, masa
koltuklarla kavga etmeye başlar. Çocukların çizimleri de aynı şekilde
olabilir, fici topu olan, bu toplan doğru yerlerine konulmuş bir savaş
gemisine bir sonraki adımda toplar rasgele konmaya başlar; suyun
üzerinde, altında, kâğıtta hiç yer kalmayıncaya kadar her yer toplarla
dolar.10 Önce gerçekten ısırabilen hayvanlan, kaplanlan, timsahlan
sembolize eden oral saldırgan sesler bu ben bağlantısından kurtulur
ve tıpkı rüyadaki gibi en olmadık bağlantılarla kullanılır.
b) Benzeri gerileme belirtilerini analiz dışında, normal çocuk yaşa
mında, özellikle davranışın en akıllı ve en uyumlularda bile apaçık
değişebildiği uykuya dalış sırasında görüyoruz. Çocuklar ne denli uy
kuluysa duygulann ve huysuzluklann o denli öne geçtiği, küçük ço
cuklar gibi davrandıklan, saçma sapan konuştuklan, küçücük gerek
çeler yüzünden öfke patiamalan yaşadıktan ya da gündüzleri artık bü
yüdükleri gerekçesiyle çoktandır reddettikleri okşamalara gereksinim
duyduktan görülür. Düşünce süreçlerinde bazı sözcük ya da tümcele
rin ısrarlı yinelenmeleriyle görülen bir düzensizlik ortaya çıkar. Duy
gu yaşamında en abartılı gülüşlerle gözyaşlan arasında gidip gelmeler
görülür. Benin bozulmasının gözlemciye bu denli şaşmaz bir şekilde
gösterilebildiği pek az durum vardır. Benin işlevleri, bütün ben çalış
mayı durdurup uykuya geçinceye kadar teker teker ortadan kalkar.
c) Benim böyle bir ikincil süreçten birincil sürece geri dönüşü ilk
gözlemleyişim kendi okul çağımda, 16 yaş civannda öğrencilerin bu
lunduğu bir sınıfta oldu. O sırada son derecede zor konulann yeterli
ara olmaksızın art arda sıralandığı bir ders programı altında ezilmek
teydik. Okul disiplininin sonuçlan en istenmeyecek tarzda oluyordu.
Sabahın erken saatlerinde dersi sakin ve dikkatli izleme yeteneği gös
teren kızlar gittikçe huzursuz oluyorlar, daha 5. ya da 6. derse gelme
den öğretmenlerin en zararsız sözleri bile çok yoğun kıkırdamalara
yol açıyordu. Erkek öğretmenlerimiz bu davranışlan büyük bir öfkey
le "aptal kazlar" diyerek karşılıyorlardı. Ben bu öfkeyi pek yerinde
10. Burada hadım edilme kaygısına yönelik bir savunma da söz konusudur. Ancak ge
rilemeyi gösterebilmek için bunu şimdilik gözardı ettik.
bulmuyordum. Yorulmuş olduğumuzu anlıyordum ama yorgunlukla

ben gerilemesi arasındaki ilişkiyi o sırada anlayabilecek yaşta değil
dim henüz.
Baskı altındaki ben. Ben gerilemesine ilişkin başka açıklamalar

Analitik dünyanın otuzlu yıllarda pek ilgilenmediği belirtiler bir on
yıl sonra dikkatleri çekmeye başladı. Emst Kris yuva çocukları üze
rindeki gözlemleriyle "gerileme hızı" kavramını ortaya attı. Kris, yaş
ları ve gelişim durumları bağlamında çocukların ulaştıkları başarılan
vardıkları noktada ancak belli bir süre koruyabildiklerini, çocuk ne
kadar küçükse çöküntü öncesi sürenin de o kadar kısa olduğunu gös
terdi. Bu varsayımın örnekleri yuvanın gündelik yaşamında kolaylık
la bulunabilir. Çocukların hepsi sabahın erken saatlerinde işlevlerini,
günün geç saatlerine oranla daha iyi yerine getirirler. Yuva günü çok
uzunsa oyun davranışlarının yapıcı karakteri kaybolur, çocukların bir-
birleriyle ilişkileri kötüleşir, başarısızlıklara daha az katlanılabilir,
huysuzluklar ve itkisel davranışlar ön plana geçer.
Diğer yazarlar ben üzerine büyük baskı yapan ve bu nedenle işlev
ler açısından zararlı olan durumları vurgulamışlardır. Bedensel ağn,
rahatsızlık, ateş, vb.'nin hemen bütün çocuklarda uyku, beslenme, te
mizlik, oyun gibi olguları daha aşağı gelişim biçimlerine indirdiği
hastalıklarda da bu etkileri görmek mümkündür. Hasta çocuklar he
men her zaman gerilemiş olan çocuklardır ve çevre onlara, yaşlarına
değil davranışlarına ve gereksinimlerine uygun şekilde, küçük çocuk
lar gibi davranmakta son derece haklıdır (A. Freud, 1952). Ruhsal
alandan gelen başka etkiler de vardır. Travmatik yaşantılar, kaygı,
özellikle ayrılık acısı küçük çocuklarda libido ve ben gerilemelerine
yol açar. Bu, savaş nedeniyle çocukların toplandığı yurtlar ve yetim
hanelerde, bebeklerin alındığı yuvalarda, çocuk hastanelerinde, vb.
bolca gözlenebilmiştir.11
Ben gerilemeleri söz konusu olduğunda bütün bu olgularda ortak
olan, gerilemenin saplantı noktalarına kadar uzanmayıp gelişme basa
maklarını düzenli bir şekilde geriye doğru inmesidir. Klinik gözlem,
ben gerilemesinde ilk olarak yitenlerin en son kazanımlar olduğunu
göstermektedir.12,
11. Bu bakımdan bkz.A. Freud ve D. Buriingham (194,9,1950), John Bowlby (1960),
James Robertson (1958), Reni Spitz (1945,1946) ve başka yazarlar.
12. Bkz. örneğin anneleiinden ayrılmış olan çocuklarda konuşma yetisinin yitimi ve
altım ıslatma, yatağı kirletme.
Savunma çabalanma sonucu olarak ben gerilemesi

Genellikle bu kategoride ele alınmasa da, benin işlevlerinin azaldığı
öyle bir durum vardır ki bunun da "gerileme" olarak adlandırılması
gerekir. Küçiik çocuğun beni oluşurken bu eğitim bir dizi hoşnutsuz
luk yaşantısına da yol açar. İç ve dış dünyanın daha iyi tanınması, da
ha önceki saf bir haz-ben algılamasına aykırı olarak yürür. Gerçeklik
ilkesinin giderek artan egemenliği arzuların hızlı doyumunu zorlaştı
rır; giderek güçlenen bellek hazzın da, hoşnutsuzluk ve korku yaşantı
larının da hatırlanmasını sağlar. Sentez işlevi acılı çatışmaları kaçınıl
maz kılar. Böylece büyümekte olan çocuk hoşnutsuzluk algılarının
saldırısı karşısında kalır ve beni savunma düzeneklerinin yardımıyla
kendisini savunmaya başlar.
Dışarıdan ulaşan hoşnutsuz yaşantılara karşı kullanılan yadsıma
düzeneği aym zamanda algılama işlevinin doğru dürüst çalışmasını
da bozar. Bastırma ve tepki oluşturmalar bilinçli ruhsal içeriği bene
uygun olan şeylerle similar veya bunu yaparken benin ruhsal yaşam
daki egemenliğini de ortadan kaldırmış olurlar. Belirtilen düzenekle
rin her üçü de belleği bozmuş ve kısıdamış olurlar. İstenmeyen unsur
ları iç dünyadan çıkanp dış dünyaya bağlayan yansıtma düzeneği de
sentez işlevine karşı çalışır.
Ben güçleri, aynı anda, bir yandan oluşurken diğer yandan zayıfla
maktadır. Olgunlaşma, gelişme ve uyum ben üstünlüğünün sağlanma
sı ve genişletilmesine yararken hoşnutsuzluğa karşı savunma da bu
nun tersine çalışır. Ben işlevlerinden birinde olan her bozulma bir
hoşnutsuzluğun, korkunun ya da çatışmanın ben içinde korunmuş ol
ması demektir. Bu durumda bu alanda da ileri zorlayan ve geri giden,
ilerleme ve gerileme süreçlerinin biıbirini izlemesi ya da anlaşılması
zor karmaşık klinik tablolara yol açmaları normaldir.
Dürtü ve Ben Gerilemeleri ile Bunlann Süresi

Şimdiye kadar anlatılanlara göre dürtü, ben ve üstben gerilemeleri
normal bir süreçtir, gelişime sıkı sıkıya bağlıdır ve büyük ölçüde ço
cuğun uyum yeteneğinden kaynaklanmaktadır. Çocuk için geçmişteki
davranışlar ve doyumlara kaçış yolunun açık kalması onun hoş olma
yan yeni yaşantılara sarsılmadan katlanabilmesini sağlar.13 O halde
13. Bunun için bkz. René Spitz'in açıklamaları.

gerilemeler de dış dünyaya uyum, iç dünyaya karşı savunma işlevle
rinden daha az yararlı değildir ve her iki süreçte normal bir dengenin
korunmasına yardım eder.
Bu arada gerilemenin ikinci ve daha az istenir bir tarafını da unut
mamalıyız. Gerileme süreçleri sağlığı koruyucu etkilerini ancak kısa
.sürdükleri ve kendiliğinden eski durumlarına döndükleri sürece ya
parlar. Normalde, yorgunluktan zarar görmüş olan becerilerin, dinlen
dikten ve uyuduktan sonra önceki güçleriyle gene geri dönmelerini
bekleriz. Hastalık ya da ayrılığın neden olduğu gerilemenin, gerile
meye yol açan nedenler ortadan kalkar kalkmaz kaybolması bekle
nir.14 Ama böyle iyimser beklentiler sık sık düş kırıldığıyla sonlanır.
Şok yaşantıları, kaygılar, ağır hastalık ve ağır düş kırıklıklarını geliş
medeki gerileme de izler ve bunlar kendiliğinden düzelmez. Bu du
rumlarda dürtü eneıjileri çocuğun yaşma uygun olmayan hedeflere
bağlanır, ben ve üstben işlevleri gerilemiş kalır, böylece çocuğun ge
nel gelişimi bozulmuş ve yoldan çıkmış olur. Gerilemelerin geçici de
ğil kalıcı olduğu durumlarda bunlar normal gelişim unsurları olma ro
lünden çıkar ve patojen etkenlere dönüşürler.
Halen, geçici ve kalıcı gerilemeleri ayırt edebilmemizi sağlayabile
cek güvenilir ölçütler aramaktayız. Ancak böyle bir ölçüt bulduğu
muz zaman çocuğun gelecekteki gelişiminin normal olup olmayaca
ğım söyleyebilecek duruma geleceğiz. Ama bütün çabalarımıza kar
şın, şimdiye kadarki bilgilerimizle, geriye doğru giden bir hareketin
başlangıcında bunun nereye kadar gideceğim, ne kadar süreceğini ve
hiçbir iz bırakmayacak geçici bir durum olup olmadığım değerlendi
rebilecek durumda değiliz.
Gerileme Süreçleri ile Gelişim Çizgilerinin İlişkisi

Gerilemenin normal ve anormal rolünü öğrendikçe çeşitli gelişim çiz
gilerinin süreçlerine ilişkin bilgimiz de artıyor. Çizgiler üzerindeki
gelişimin her zaman neden iki yönlü olması gerektiğini ve onun üze
rindeki geri adımların da ilerlemeler kadar önemli olduğunu anlama
ya başlıyoruz. Çocukların davranışları zaman zaman dönemsel olarak
kötüleştiğinde, ileri çocukluk yaşlarında bile en erken dönemlerin uy
ku ya da yeme alışkanlıkları birden ortaya çıktığında, büyük çocuklar
14. Klinik gözlemi«’çocukların böyle yaşantılardan sonra daha önceki gelişim süreç
lerinin vardıkları noktaya dönmek için faiklı sürelere gereksinim duyduklarını gösteriyor.
bile teselli ve koruma arayarak Oidipus-Öncesi anne ilişkisinin en il
kel biçimlerine geri döndüklerinde bunları artık düşündürücü şeyler
olarak görmüyoruz. Yetişkinler dünyasının böyle belirtilere eleştire
rek ve azarlayarak, böylece çocukta geçmişe giden yollan kapatan
bastırma ve ketlemelerine yol açacak şekilde yaklaşmasının, sağlıklı
bir gelişimin lehine olmadığım da anlamaya başlıyoruz. Dengesiz ki
şilik gelişimleri de bir dizi nedene bağlıdır. Bir yandan gelişim çizgi
lerindeki farklı hız ya da yavaşlıktaki ilerleme, öte yandan çeşitli bo
yutlara ulaşan ve çeşitli uzunluklarda süren gerilemeler bir araya gelir
ve bunlann etkileri de birbirine kanşır. Bu koşullarda insanlar arasın
daki bireysel farklılıkların bu kadar büyük, düz gelişim çizgilerinden
sapmaların bu kadar sık ve katı bir normun saptanmasının bu kadar
zor olması hiç de şaşılacak bir şey değildir. İleri ve geri adımların sü
rekli olarak değişen etkileri, normal gelişim süreci içinde sayısız çe
şitlemeye neden olur.
4
Patolojik Çocuk Gelişimi
(Ölçüt ve Değerlendirme)
i
GENEL GÖRÜŞLER
Normallik çerçevesi içindeki sayısız çeşitlemelerden gerçekten pato

lojik olan durumlara geçiş, olgulardaki farklardan ziyade nicelikteki
farklara bağlı akıcı bir geçiştir. Psikanalitik görüşlerimize göre, bir in
sanın ruhsal dengesi, bir yandan kendi içsel yapılarının birbiriyle olan
ilişkisine, öte yandan bir bütün olarak kendi kişiliği ile dış dünya ara
sındaki ilişkiye, yani sürekli gidiş-gelişler yaşayan ilişkilere bağlıdır.
Bu ilişkileri etkileyen pek çok etmen vardır. İd türevleri bireyin geç
mekte olduğu gelişim evresine göre, örneğin gizillik evresinde, ergen
likte, yaş dönümlerinde kendiliğinden artar ya da azalır. Ben ve üst-
ben basınç altında olduğunda, örneğin yorgunluk durumlarında, be
densel hastalıklarda, ileri yaşlarda benin gücü ve üstbenin etkisi aza
lır. Bütün bunlar, adı geçen ilişkileri etkiler. Ayrıca, doyum sağlama
fırsatlarında çeşitli değişiklikler olması; örneğin bir nesne yitimi, dı
şarıdan dayatılan bir yoksunluk ve engellenme yaşanması da bir baş
ka etmendir. S. Freud, bu münasebetle şöyle demektedir: "Nevrotik
ve normal çocuklar ve büyükler arasında hiçbir keskin sınır çizilemez
... bizim 'hastalık' kavramımız tamamen pratik amaçlıdır ve toparlayı
cı bir deyiştir; bu hastalığın eşiği geçilmeden evvel, belli bir hazırlık
lılık durumu ile hayattaki bazı olayların bir araya gelmesi gerekir; so
nuçta sürekli olarak belli sayıda birey sağlıklı insanlar zümresinden
koparak nevrotik hastalara katılır, bundan çok daha az sayıda birey
de, bu hareketliliği ters yönde gerçekleştirir" (S. Freud, 1909:376).
Bu ifade her yaştan çocuk ve yetişkini kapsasa da, sağlıklı ve hasta,
normal ve anormal arasındaki sınırın çizilmesi çocuklarda büyüklere
oranla daha zordur. İd ve ben arasındaki güçler orantısının sürekli dal
galanmalar göstermesi; uyum ve savunmanın, yararlı ve patojenik sü-
reçlerin iç içe girmesi; bir gelişim aşamasından öbürüne yönelen her
adımın tıkanma, kedenme, saplantı ve gerileme tehlikesini de birlikte
taşıması; id türevleri ve benin eşit olmayan bir tempoyla gelişmesi ve
bu yüzden tek tek gelişim çizgilerindeki ileri gidişi düzensiz hale sok
ma riski barındırması; geçici gerilemelerin kalıcı hale gelebilmesi; kı
saca ruhsal dengeyi bozan, sarsan ve yıkan etkilerin sayısının önce
den tahmin edilemeyecek kadar çok oluşu, daha önce tanımlanmış
olan çocuk yaşantısının özellikleridir.
Bu belirtileri düzene sokmak zorunda olan tam koyucu elde bulu
nan sınıflandırma dizgelerinin hiç yardımcı olamayacağı zor bir du
rumdadır.
Çocuk analizi son yıllarda çeşitli yönlerde gelişim göstermiştir.
Çocuk analizinin yöntemi yetişkinler için geçerli olan temel ilkeler
den önemli ölçüde kurtulmuş, birçok zorluk ve engele karşın kendi
kurallarını oluşturabilmiştir. Teoride, yetişkinlerden kazanılan bilgi
leri onaylamakla yetinmeyip analitik yapıya yeni katkılarda bulunan
buluşlar yapmayı başarmıştır. Ancak bozuklukların sınıflandırılması
konusunda çocuk analisti tutucu davranır; yetişkin analizinde, dahası
psikiyatri ve kriminolojide geçerli olan tanılarla yetinmeyi sürdürür.
Böylelikle, çocukluğun psikopatolojisi, şu ya da bu ölçüde, var olan
kalıplar içine yerleştirilmiş olur.
TANIM SAL VE M ETA PSİK O LO JİK DÜ ŞÜ N CE TA RZLARI

A RA SIN D AK İ FARKLAR
Yetişkinlerde olduğu gibi çocuklardaki bozuklukların bölümletme

sinde de tanımsal düşünce tarzı metapsikolojik olana aykırıdır. Biri
görünürdeki semptomların benzerlik ya da farklılığını esas alırken,
İkincisi onların ardında yatan gizil nedenleri ele alır. Tanımsal yön
tem sayesinde, rahatsızlıklar, yüzeysel bir bakışla düzenli ve anlaşılır
görünen bir biçimde sınıflandırılabilirler. Ancak böyle bir şema anla
yış ve bilgilerimizi derinleştirebilmek ve özgün durumlar arasındaki
belli başlı farkları araştırabilmek bakımından hiçbir katkıda bulun
maz. Tam tersine, böyle bir tanısal düşünceyle yetinen analist kaçınıl
maz olarak yanılgıya düşer; nitekim klinik ve terapi açısından bir kar
gaşayla karşı karşıya kalır.
Birkaç örnek verecek olursak; öfke nöbetleri, sürekli kaçıp dolaş
ma, ayrılık korkusu, vb., aynı ad altında çok farklı hastalık durumları
nı; yani görünür davranış ve semptomlar bakımından birbirine benze
PATOLOJİK ÇOCUK GELİŞİMİ I 97
yen hatta birbirinin aynı olan, ama metapsikolojik yapılarına göre çok
farklı analitik kategorilere giren ve çok farklı analitik çabalan gerekti
ren klinik tablolan bir araya getiren adlardır. Çocuklarda öfke nöbet
leri denilen durumlar üç farklı anlam taşır. Çok küçüklerde bu durum,
yaşa uygun olarak o sırada hiçbir dışavurum olanağı bulamayan dürtü
türevlerinin hareketsel-duygusal çıkış yollandır. Böyle bir semptom,
çocuk tarafından başka çıkış yollannın da bulunduğu kavranır kav
ranmaz, hiçbir tedavi gerektirmeksizin ortadan kalkar. Ama aynı
semptom, içine girilemeyen ve yaşanamayan nesne dünyası karşısın
da hemen ulaşabildiği nesnelere yönelen nefret duygulan ve saldır
ganlıklar (kendini yaralamak, kafasını duvara çarpmak, mobilyalan
kırmak gibi) peklini de alabilir. Bu durumda yer değiştirmiş olan duy
gunun bilince çıkanlması ve asıl hedefiyle yeniden bağlantılandınl-
ması gereklidir. Üçüncü olasılık söz konusu öfke nöbetinin gerçekte
bir kaygı nöbeti olmasıdır. Fobik çocuklar korunma ya da kaçınma
davranıştan engellenirse kaygı nöbetleriyle yanıt verirler, bu da eği
timsiz bir gözlemci tarafından saldırgan bir nitelik diye görülebilir ve
bilinen öfke nöbetlerinden ayırt edilemeyebilir. Böyle kaygı nöbetleri
daha önce belirtilenlerden farklı olarak yalnız iki önlemle ortadan kal
dırılabilir: Y^föbik savunmanın yeniden sağlanmasıyla ya da kaygı
nın kaynağıoin analitik olarak aranışı, yorumlamşı ve çözülüşüyle.
Durum çocuklann kaçmalannda, başıboş dolaşmalannda da ben
zerdir. Aynı semptomun çok çeşitli koşullarda bulunduğunu ve çok
çeşitli anlamlar içerdiğini görürüz. Bazı çocuklar evlerinde eziyet gör
dükleri ya da ailelerine olan libidinal bağlan çok zayıf olduğu için ev
den kaçarlar. Bazılan öğretmenlerinden ya da okul arkadaşlanndan
korktuktan için, azardan ve cezadan kurtulmak amacıyla ya da kötü
öğrenci olduktan için okuldan kaçarlar. Her iki durumda da sempto
mun nedeni dışandadır ve dış yaşam koşullanndatri değişikliklerle bu
davranışlar ortadan kaldırılabilirler. Diğer bazı çocuklardaysa aynı
semptomun nedeni içsel yaşamdadır. Bunlar bilinçdışından gelen bir
itkinin etkisi altındadırlar ve geçmişlerine ait bir sevgi nesnesinin ara
yışı içindedirler. Tanımsal olarak bu çocuklann "kaçtığı" doğrudur
ama metapsikolojik olarak bu gidiş, amaçladıktan hedef bir fantezinin
doyumundan başka bir şey olmasa da, hedefe yöneliktir. Onlar için dış
dünyaya dair girişimlerin hiçbir başansı olamaz. Terapinin sağlanma
sı için gereken şey bilinçdışı arzunun analitik olarak yorumlanması ve
bilince çıkanlması yoluyla bir iç değişim gerçekleştirmektir.
Son zamanlarda sık konulan ayrılık kaygısı tanısıyla ilgili olarak da
benzeri kuşkular söz konusudur. En azından bu tanının bugün birçok
çocuk kliniğinde son derece çeşitli durumlar için hiç düşünülmeden
kullanılışına karşı çıkılabilir. Metapsikolojik olarak küçük çocukların
aynlık kaygısı ile gizillik döneminde bulunan çocukların okul korku
su ya da ailelerinden ayrı olarak yatılı okulda bulunmaları durumunda
yaşadıkları özlem arasında hiçbir benzerlik yoktur. Bunlardan birinci
sinde biyolojik olarak haklı olan bir gereksinimin, anne ile birlik ha
linde bulunmanın örselenmesi söz konusudur. Çocuk bu duruma kay
gı ve çaresizlikle yanıt vermektedir. Burada ona annesine yeniden ka
vuşması, hiç değilse annenin ikamesi olabilecek bir kimsenin bulun
ması dışında hiçbir şey yardımcı olamaz. İkinci durumda ise kaygının
nedeni çocuğun duygusal çift değerliliğinde yatmaktadır. Anne baba
karşısında sevgi ve nefret birbirini dengelemekte, yokluklarında ise
onlara yönelik ölüm arzulan ve düşmanca duygulann onlara gerçek
ten zarar verebileceği kaygısı güçlenmektedir. Bu yüzden de çocuk
anne babasına, onlan kendi kötülüğünden koruyabilmek için yapış
maktadır. Burada anne babayla yeniden bir araya gelmek ya da onlar
dan ayrılmamak sadece yüzeysel bir yatışma sağlar. Semptom ancak
duygusal çatışmalann analitik olarak görülmesiyle ortadan kalkar.
Kısacası, tanımsal terimlerle düşünmek kendi alanında belirli bir
yarar sağlasa da, bu düşünce tarzının analitik çıkarsamalar yaparken
kullanılması son derece zararlıdır.
TA NISAL D EYİM LERİN ÇOCUKLAR VE Y ETİŞK İN LER İÇİN

KULLA N IM IN D AK İ AY RILIK LAR
Yaygın olarak kullandığımız tanısal tanımlamalar yetişkin yaşamın

daki çeşitli ruhsal bozukluklarla ilgilidir, gelişimdeki çok çeşitli bo
zukluk ve garipliklere de, gelişime ve çatışmaya bağlı semptomlar
arasında bir ayrıma da yer vermektedir. Halbuki bu tür ayrımlar ço
cuk psikopatolojisinde son derecede önemlidir. Çocukların yalan söy
lemeleri ve çalmalan, saldırganlığı ve tahripkâriığı, sapkın uğraşlan,
vb.nin normal mi anormal mi görüleceği ancak bonlann ortaya çıktık-
lan gelişim evresi ışığında belirlenebilir.
Yalan söylemek
Örneğin, bir çocuğun "yalan söylediği” ifadesini hangi andan sonra
kullanabiliriz? Yani gerçeğin değiştirilmesi ne zaman semptomatik
PATOLOJlK ÇOCUK GELİŞİMİ I 99
nitelik kazanır, çocuktan beklenebileceklere aykırı durum alır? Daha
sonraki yaşamdan bildiğimiz bir gerçeklik gereksinimi elbette ki en
baştan beri mevcut değildir, bir dizi ön evreden geçildikten «Mira beli
rir. Küçük çocuk normal olarak haz veren şeyleri tercih edip haz ver
meyen her şeyi yadsır, kendisini zorlayan, hoşnutsuzluk ya da korku
uyandıran uyaranların algılanmasını reddeder. O halde yalan söyle
yen daha büyük çocuklardan ya da yetişkinlerden farklı davranmaz.
Ama çocuk analisti için, erken dönemdeki ilkel zihniyetin daha sonra
ki yalan söyleme semptomuyla bağlantısını kurabilmek önemlidir.
Çocuk henüz haz ilkesinin ve birincil süreçlerin egemenliği altında
bulunduğu sürece, gerçek durumun koşulsuz olarak tanınması bekle
nemez. Ancak, gerçeklik ilkesi, gerçekliği sınama ve akılcı düşünce
belidi bir olgunluğa eriştikten sonra çocuk gene de gerçeği çarpıtma
yı sürdürürse analist "yalan" sözcüğünü kullanma hakkını kendinde
görecektir.
Kimi çocuklar bu ben işlevlerinin olgunlaşması için öbürlerinden
daha uzun Ijir süreye gereksinirler. Bu yüzden ileri yaşlara kadar ya
lan söyler yani inkâr ederler. Diğerleri yaşlarına uygun gelişiri«, ama
engellenmeler ve düş kırıklıkları nedeniyle ilkel alt evrelere geriler
ler. Bunlar arasında fantezi uyduranlar (Pseudologia fantastica) yani
çocuksu arzu doyumu yöntemleriyle gerçeklik karşısındaki hoşnut
suzluktan kaçınmaya çalışanlar da vardır. Bu dizinin en uç noktasında
ben işlevleri sağlam olan ama gelişime bağlı olmayan nedenlerle ger
çekten kaçan çocuklar bulunmaktadır. Onların yetişkinlerden, azar ve
cezadan korku, hırs, büyüklük hırsı, vb. güdüleri vardır. Yalan deyi
mini bu son olgulardaki suç oluşturan yalanlarla sınırlamak kuşkusuz
daha doğru olur.
Çocuk kliniğinde en sık görülenler saf türler değil, inkâr, fantezi
uydurmak ve suç oluşturan yalan söylemenin hepsinin payının olduğu
karmaşık olgulardır. Bu durumda çocuk analistinin işi, bu özgün un
surları birbirinden ayırmak; bir yandan olgunlaşma ve gelişim süreç
lerinin, öte yandan yaşantıların semptom oluşumundaki rollerini be
lirlemektir.
Çalma
Yalan söyleme örneğinde olduğu gibi burada da deyimin tamsal bir
anlamının olabilmesi için belirli gelişim evrelerinin aşılmış olması ge
rekir. Küçük çocukların isteklerinin kendilerini yönlendirdiği her şeye
el atmalarına neden olan "oral açgözlülük" genellikle bu dönemin
Özelliği saydır. Daha doğru bir söylemle, bu davranış iki nedene bağlı
dır. Bir yandan, çocuk haz veren her şeyi düşünmeden ister; aynı şekil
de, otomatik olarak hoşnutsuzluk uyandıran her şeyi reddeder ve böy-
lece haz ilkesine uyar. Öte yandan, yaşma uygun olarak, kendisi ve
nesne arasında aynm yapamaz. Bildiğimiz gibi, bebek ya da küçük ço
cuk annenin bedenini kendisininki gibi kullanır; onun parmaklarıyla, J
saçlarıyla kendine yönelik erotizm aracı olarak oynar ya da annenin de 1
kendi bedeniyle aynı şekilde oynamasına izin verir. Küçük çocuklann |
kaşığı bazen kendi ağzına bazen annesinin ağzına götürmesini biz ço- |
cuğun kendiliğinden ortaya çıkan erken cömertliği sanma yanılgısına I
düşebiliriz. Gerçekte bu benin sınırlannın yokluğu sonucunda ortaya |
çıkar. Kendiyle nesne dünyası arasındaki aynı kanşıklık çocuğu çok l
masum bir şekilde başkalannın mülkiyetinin düşmanı haline sokar. 1
"Benim" ve "senin" kavramlannın gelişimi de çocuğun davranışı üze- |
rinde yeterli bir etki yapmaya yetmez. Adı geçen kavramlar mülkiyeti- 1
ne geçirme yönündeki güçlü arzularla çatışır. Oral açgözlülük; anal jj
dönemden gelen sahip olma, tutma, biriktirme, yığma; fallik simgeleri j
isteme eğilimleri çocuğu her yönden çalmaya yöneltirler. Eğitimsel i
girişimlerin ve üstbenin taleplerinin ben üzerinde aksi bir etki yapma- j
sı ve dürüstlüğün temellerini atabilmesi hiç de kolay değildir.
Bir çocuğun "çalıp çalmadığı" yani tanısal olarak, toplumsal bakış |
açısından "hırsız" olarak tanımlanıp tanımlanamayacağı bir dizi kara- '
ra bağlıdır. Belli bir çalma işlemi çocuğun beninin kendi bağımsızlı
ğına ulaşmakta gecikmiş olmasından, çocukla çevresi arasındaki nes
ne ilişkilerinin yeterince eğitilmemiş olmasından, içgörü eksikliğin
den, üstbenin fazla çocuksu kalmış olmasından kaynaklanabilir. Ruh
sal, zihinsel bakımdan az gelişmiş ve geri kalmış çocuklar bütün bu
nedenlerle çalarlar. Gelişimin normal olduğu durumlarda ise, şu ya da
bu önemli noktadaki geçici gerilemeler aym tabloyu oluşturabilirler.
Bu durumda geçici olarak çalma ortaya çıkar ve gelişmenin sürmesiy
le yeniden kaybolur. Adı geçen durumlarda görülen gerilemeler bir
uzlaşım oluşturma (nevrotik semptom) olarak çalmaya neden olabilir
ler. Aynca, çocuğun beni, gerilemeye uğramamış olan sahip olma ar
zulan üzerinde yeterli kontrol kuramadığı için, toplumsal uyumdaki
bir bozukluğun sonucu olarak çalma durumu ortaya çıkabilir.
Yalan söyleme örneğindeki gibi çalma örneğinde de nedenleri açı
sından karmaşık olan tablolara, yukanda belirtilen saf tablolardan da
ha sık rastlanır. Çoğu zaman karşımızda gelişim tıkanmalannın, geri
lemelerin ve ben-üstben eksikliklerinin karmaşık sonuçlannı görürüz.
Bütün suç işleyen gençlerin ilk olarak annelerinden para çalmaları,

~tütün hırsızlıkların, "benim" ve "senin" kavramlarının, kendi ve nes-
~nenin en baştaki birliğine dayalı olduğunun kanıtı olarak değerlendin-
. lebilir.
H A STA LIĞ IN A Ğ IR LIĞ IN IN ÖLÇÜTLERİ
Çocuklukta olan bir ruhsal bozukluğun hafif mi yoksa ciddi mi oldu

ğunu belirlemek hiç de kolay değildir. Yetişkinler özelinde üç ölçütü
müz vardır: 1. semptom tablosunun kendisi, 2. öznel yakınma duygu-
lannın şiddeti, 3. yaşam için önemli becerilerdeki bozulmalann düze
yi. Birçok nedenden dolayı, bu bakış noktalannın hiçbiri çocuk yaşa
mına uygulanamaz.
1, Semptomların "tanıda bulunurken bize dayanak sağladıklan" (S.
Freud, 1916/17: 279) yetişkin yaşamına oranla, bunlann çocuklukta
aynı önemi taşımadıklannı biliyoruz. Çocuklardaki kedenmeler,
semptomlar ve kaygılar, daha sonra belirtileceği gibi, yalnızca patolo
jik etkilerin değil, çoğu zaman normal gelişim süreçlerine eşlik eden
olgulann sonucudur. Belirli bir gelişim evresi çocuk üzerine özellikle
büyük talepler yüklediğinde semptom türünden belirtiler ortaya çıkar;
çevrenin akü başında davranması koşuluyla, yeni aşamaya uyum ta
mamlandığı ya da doruk noktası aşıldığında bu belirtiler kaybolur.
Gerçi böyle geçici bozukluklan da hafife almamayı; bunlann çocu
ğun ne kadar etkilendiğini gösteren uyanlar taşıdıklarım; çoğu zaman
yalnızca görünüşte kaybolduklarını, yani yeni bir bozukluk üzerinden
bir sonraki evrede yeniden ortaya çıkacaklarım; bunlann da ileride
semptom oluşturmanın çıkış noktalan olan izler bıraktıklannı öğren
miş bulunuyoruz. Ama gene de çocuk yaşamında, görünüşte ağır
semptomlann bile kaybolmasına sık rastlanmaktadır. Fobik kaçınma
lar, takıntılı titizlikler, uyku ve yeme bozukluklan çoğu zaman, anne
babalar kliniğe başvurur başvurmaz hemen ortadan kalkar. Çünkü ço
cuklar için bunlann altında yatan fanteziler, kendilerini tehdit etmek
te olan tıbbi muayeneden çok daha az korku vericidir. Aynı nedenler
le, tedavinin hemen başında ya da tedavi sırasında semptomatoloji de
ğişebilir ya da tümüyle kaybolabilir. O halde çocukta semptomatik
iyileşme, yetişkine oranla daha önemsizdir.
2. Öznel yakınmalarda da durum buna benzer. Yetişkinler, hasta
lıktan kaynaklanan ruhsal acı katlanılabilir ölçüyü aştığında tedaviye
gitmeye karar verirler. Acı faktörünün, bir ruhsal bozukluğun bulu
nup bulunmadığı ya da bu bozukluğun ağırlığı üzerine pek bir şey

söylemeyeceği çocuklar özelinde ise durum farklıdır. Çocukların zor
katlanabildiği kaygı durumları dışında çocuklar semptomlarından bü
yükler gibi acı çekmezler, örneğin fobik ve takıntılı nevrozlar kaygı
dan ve hoşnutsuzluk duygusundan kaçınmayı sağlar, çocuk tarafın
dan hoş karşılanır; onlara uygun olarak normal yaşamın kısıtlanmış
olması yetişkin dünyasını çocukların kendilerinden daha çok rahatsız
eder. Yeme bozuklukları ve yemeğin reddi, uyku bozukluktan, öfke
nöbetleri, vb. çocuk açısından bakıldığında bene uygundur ve ancak
annenin nezdinde rahatsız edici bozukluklardır. Çocuk bunlardan, an
cak çevre bunlann serbestçe yaşanmasını engellerse rahatsız olur ve
acısının kaynağı olarak semptomu değil yetişkinlerin girişimlerini gö
rür. Altını ıslatmak ve altına kaka yapmak gibi utandıncı olan semp
tomlar bile çocuk tarafından önemsiz sayılır. Nevrotik ketienmeler
çoğu zaman korku uyandıran uğraşıdan bütün libidonun çekilmesine
ve ben ilgilerinin kısıtlanmasına yol açarak etkinliklerde ve haz ala
nındaki yitimleri örter. En ağır durumda olan otistik, psikotik ya da zi
hinsel özürlü çocuklar bile bozukluklardan çok az rahatsız olurlar. Bu
çocuklann anne babalan daha çok acı çekerler.
Ruhsal bozukluğun acının mevcut olması ölçütüyle saptanamayışı-
nın bir nedeni daha varidır. Çocuklar yetişkinlere oranla kendi psiko
patolojilerinden daha az acı çekerler; ancak gelişime bağlı durumlar,
yani onlan nesne dünyasına bağımlılığa ve kişiliklerinin olgunlaşma
masına mahkûm eden beceriksizlikler, talepler ve uyum zorlukları ço
cuklara daha çok acı verir. Küçük çocuklarda, kendi bedensel gereksi
nimlerini ve dürtü türevlerini doyurmaktaki yetersizlik, aynlma kay
gılan, gerçekdışı beklentilerin uyandırdığı düş kmklığı, birer hoşnut
suzluk ve kaygı kaynağıdır. Oidipal evrede ise bu kaynaklar kıskanç
lıklar, rekabetler ve hadım edilme kaygılandır. En normal çocuklar
bile her zaman mutlu değildir; gözyaşı, kızgınlık ve öfke paüamalan
hiç ender değildir. Heyecanlannı, dışsal izlenimlere ve olaylara dair
duygusal yorumlan uygun şekilde gelişmiş olan bir çocuk için, bunlar
meşru tepkilerdir. Yetişkinlerden faiklı olarak çocuklann duygulanna
egemen olmalannı, olaylan kabul etmelerini, fark etmelerini, kaçınıl
maz olana boyun eğmelerini bekleyemeyiz. Tam tersine böyle bir uy
sallıkla karşılaşırsak, çocukta bir şeylerin pek yolunda olmadığından
kuşkulanır ve organik bozukluklan, yavaşlamış bir ben gelişimini ya
da dürtü yaşamındaki aşın edilginliği düşünürüz. Anne babalarından
hiç itiraz etmeden aynlabilen küçük çocuklar içsel ya da dışsal neden
lerle onlara libidinal olarak yeterince bağlı değilledir. Sevgi yitimini

bir tehdit olarak algılamayan çocuklar otistik bir gelişim yolunda ola
bilirler. Suçluluk duygularının baskısı olmazsa normal üstben gelişi
mi de olmaz. Acı iç çatışmalar her bireyin kişiliğinin daha yüksek bir
gelişimi için ödemesi gereken bedeldir.
Paradoks gibi görünse de öznel acılar her normal çocuklukta yaşar
nır; bunlar patolojik bir gelişimin belirtisi olarak değerlendirilemez
ve değerlendirilmemelidir de.
3. Yetişkinler özelinde çok açıklayıcı olan üçüncü bir etmen, yani
beceri ve i$ görme kaybı da çocuklar özelinde yanıltıcıdır. Geçici ge
rilemeler nedeniyle, çocuklarda bu beceri bir evreden diğerine, bir ge
lişim yönünden bir başkasına, bazen bir günden öbürüne, hatta saat
ten saate değişebilir. İlerleme ve gerilemelerin arasında sürekli gidip
gelmenin normal yaşamın bir parçası olduğu bu durumda, değerlen
dirme yaparken dayanılabilecek sabit bir nokta bulunmaz. İşlevlerde
ki kötüleşmelerin uzun sürdüğü ve çevreyi üzdüğü durumlarda bile
tanısal olarak böyle bir çocuğu "ketlenmiş" ya da "geri kalmış" olarak
tanımlamak risklidir.
Hangi çocuksu becerinin "yaşamsal önemde" sayılması gerektiğim
de bilmiyoruz. Oyun oynamak, öğrenmek, özgür fantezi uğraşları,
nesne ilişkilerinde istikrar, uyum yeteneği çocuk için önemlidir; ama
bunların yetişkin yaşamındaki "sevme yeteneği" ve "çalışma yetene
ği" gibi kapsamlı kavramlarla kıyaslanarak yorumlanması doğru de
ğildir. Daha önce öne sürdüğüm gibi (1945), çocuğun yaşamında, bu
açıdan önem taşıyan tek bir yetenek vardır: Çocuğun, olgunlaşma, ki
şiliğin her alanındaki gelişim ve topluluğa uyum sağlama gerçekleşe-
ne kadar, birbiri ardından gelen aşamalardan geçerek ilerleme yetene
ği, Bu süreçler az çok bozulmadan gittiği sürece ortaya çıkan semp
tomları hafife alabiliriz. Gelişim tıkandığı zaman ise çocuğu tedaviye
almak gerekir.
T A N ISA L ÖLÇÜ TLER OLARAK G ELİŞİM SÜREÇLERİ
Gelişim psikolojisinin bakış noktalarına göre farklı teorilere dayanan

tanısal kategoriler, çocuksu bozuklukları belirtmek için kullanılan ye
ni kavramlar açısından geçerli değildir elbette. Tam koyan kişi ancak
bunlardan bağımsız hareket ettiğinde dikkatini semptomatolojiden
ayırmayı ve hastasının dürtü, ben ve üstben bakımından hangi gelişim
evrelerine erişmiş olduğunu; kişiliğin yapılanmasının yani bu iç yapı-
lann birbirinden ayrılmasının ve bunlann birbirleriyle ilişkilerinin ne

ölçüde gelişmiş olduğunu; ruhsal olgulann henüz birincil süreçlerin
ve haz ilkesinin egemenliğinde mi yoksa artık ikincil süreçlerin ve
gerçeklik ilkesinin egemenliğinde mi olduğunu; çocuğun gelişiminin
genel çizgileriyle yaşma uygun olup olmadığını; çocuğun "erken ol
gunlaşmış" ya da "geri kalmış" olup olmadığım ve patolojinin gelişim
süreçlerini ne kadar ve hangi yönde etkilemiş olduğunu; gelişimde
gerilemelerin olup olmadığım, eğer olmuşsa ne ölçüde ve hangi sap
lantı noktalannda gerçekleştiğini incelemeyi başarabilir. Bu sorulan
yanıtlayabilmek için, geçen bölümde yapmaya çalıştığımız gibi, kişi
liğin her yönü açısından ortalama gelişim normlarını belirten bir çi
zelge gerekir. Bu çizelge ne ölçüde tamamlanmış olursa, hastanın ge
lişme hızının eşitsiz olup olmadığı, gelişme çizgileri arasında belli bir
uyum olup olmadığı, gerilemelerin geçici mi yoksa uzun süreli mi ol
duğu, adı geçen çizelge ışığında o denli başanyla tayin edilebilir.
Dürtü ve Ben Gelişiminde Dengesizlikler

Kişiliğin çeşitli bölümlerinin farklı hızlarla gelişmesi durumunda or
taya patolojik sonuçlann çıkmasını bekleriz. Bu noktada en bilinen
örneklerden biri takıntılı nevrozun nedenleridir. Burada ben ve üstben
gelişim açısından dürtü yaşamından daha hızlıdırlar. Bunun sonucun
da nispeten yüksek ahlaki ve estetik istekler, nispeten ilkel dürtü tü
revleri ve fantezilerle karşı karşıya gelerek beni takıntılı savunma uğ-
raşüannda bulunmaya iter.1Aym sonuç daha sonraki bir gerileme so
nucunda da ortaya çıkabilir. Bu daha aşağıda anlatılacaktır.
Bunun tersi olan olasılığa, yani ben yapılanmn, normal ya da nor
malden daha hızlı bir dürtü gelişimi karşısında yavaş gelişimi olgusu
na bugünkü koşullarda aym sıklıkla, hatta daha fazla rasüanmaktadır.
Böyle atipik çocuklarda ve sınır olgularda nesne ilişkileri de üstben
işlevleri de genitallik öncesi ve saldırgan dürtüleri denetim altına ala
cak kadar gelişmemiştir. Bu durumdaki çocuklar anal-sadist evreye
geldiklerinde, bu evreye özgü genitallik öncesi eğilimleri etkisizleşti
recek; bu eğilimleri karakter kurmak için gerek duyulan tepki oluştur
malara ve yüceltmelere dönüştürecek kadar olgunlaşmış bir bene sa
hip değillerdir. Veya, fallik evreye geldiklerinde, benleri, parçalanmış
1. Bkz. S. Freud: "Ben gelişiminin libido gelişiminden daha önce oluşunun takıntılı
nevroza yönelik bir yatkınlığa yol açtığını... söylersem fazla cesur mu davranmış olu
rum; bilmiyorum.” (1913:451).
fallik eğilimleri Oidipus kompleksi çerçevesinde bir araya getirerek

örgütleyen nesne ilişkilerinden yoksundur. Keza, ergenlikte fiziksel
olgunluğa eriştiklerinde, benleri, cinsel edime ruhsal anlamını veren
duygusal genital ilişkilere hazır değildir.
Başka sözcüklerle söylemek gerekirse, zamanından önceki ben ge
lişimi iç çatışmalara ve böylelikle de nevroza yol açar. Zamanından
önceki dürtü gelişimi ise sakat ve itkisel bir karakter oluşmasına.
Gelişim Çizgileri Arasındaki Uyumsuzluk

Gelişim çizgileri arasında uyumsuzluk, yukarıda belirtildiği gibi, nor
mallik sınırlan içinde yer ahr; bunlann belli bozukluklann çıkış nok
tası olduklan düşünülebilir.
Böyle bir şey başa geldiğinde, anne babalar ve eğitimciler çok ça
resiz kalırlar. Böyle çocuklara aile üyesi olarak tahammül edilemez;
bu çocuklar sınıfı rahatsız ederler, oyun arkadaşı olarak kavgacıdırlar,
hiçbir topluluğa uyamazlar, nerede bulunurlarsa bulunsunlar tepki
uyandınriar, kendileri de çoğunlukla mutsuz ve hoşnutsuzdurlar.
Klinik muayenede de bunlar bilinen hiçbir kategoriye sığdınla-
mazlar; anormallikleri ancak gelişim çizgileri bakımından incelendik
lerinde anlaşılabilir.
Bu incelemeyi yaptığımızda, çeşitli çizgilerde ulaşılan evrelerin
biıbirleriyle hiçbir bakımdan orantılı olmadıklannı görürüz. Örneğin
yüksek zekâ düzeyinin yanında, yalnızca anlayış alanında kötü perfor
mans değil aynı zamanda duygu olgunluğu, bedensel bağımsızlık, ya
şıtlarla toplumsal ilişkiler ğibi alanlarda da belli bir gerilik gözlenebi
lir. Böyle orantısızlıklar ustaca rasyonalleştirilmiş dürtü davranışları
na, fantezi yaşamının şişmesine, tuvalet terbiyesinde başansızlığa, kı
saca karmaşık/ve nedenleri açısından zor kavranabilen bir semptoma-
tolojiye götürür. Tanımsal yaklaşımlarda böyle olgulara genellikle
"psikotik öncesi" ya da "sınır durum" adı verilir. Sık rastlanan başka
bir durum da çocuğun oyundan çalışmaya doğru uzanan çizgideki geri
kalması; ancak duygu olgunluğu, toplumsal uyum ve bedensel bağım
sızlık açısından yaşma uygun bir düzeye ulaşmış bulunmasıdır. Bu tür
çocuklar, klinik muayeneye ne akıl gelişimleri ne de son derecede
uyumlu olan okul davranışlanyla açıklanabilen öğrenme güçlükleri
nedeniyle getirilirler. Muayenenin amacı burada özgün gelişim çizgi
sinin neresinde id ile ben arasında beklenen uygunluğun olmadığını
saptamaktır. Bunun için hatanın haz ilkesinden gerçeklik ilkesine ge
çişte mi, genitallik öncesi arzulara egemen olarak onların biçimlerinin

değiştirilmesinde mi, etkinliklerden haz alabilme yetisinde mi oldu
ğunu bulmak gerekir. Çocuk kimi zaman yukarıda sayılan süreçlerin
hepsinde, kimi zamansa bunların yalnızca birinde geri kalmış olabilir.
Tanımsal yaklaşımda böyle olgular "zihin işlevlerinde bozukluk
lar" ya da "konsantrasyon yokluğu" diye adlandırılır. 'Halbuki bunlar
birer zihinsel bozukluk değildir. Konsantrasyon yokluğu ise yüzeysel
bir durumdur.
Patojen Gerilemeler
3. Bölüm’de ayrıntılarıyla anlatıldığı gibi, gerilemeler, gelip geçici
belirtiler olarak kaldıkları sürece; yani daha önce ulaşılmış olan geli
şim düzeyi kendiliğinden yeniden ortaya çıkabiliyorsa, zararsız sayıl
malıdırlar. Ancak bu gerilemelerin sonuçlan sürekli olur ve ortaya çı-
kardıklan zararlar kişilik içinde yeniden düzen değişikliklerine yol
açarsa patojen sayılırlar. Bu iki tür gerileme, ruhsal aygıtın herhangi
bir tarafında görülebilir.
Ben ve üstbende başlayan gerilemeler bu ikisinin gücünü azaltırsa
sonuçta id türevleri de zarar görür. Ben ve üstbendeki gerilemelerin
dürtüler üzerindeki egemenlik bakımından da sonuçlan olur. Bu du
rum savunma olanaklanna zarar verir ve idin aşın itkiselliğe, duygu
patlamalanna ve akıl dışı davranışlara yol açacak, çocuğun kişilik res
mini tanınmayacak ölçüde değiştirecek şekilde ben örgütlenmesi içi
ne giımesine neden olur. Muayene sırasında, böyle bir kişilik yitimi,
benin başa çıkmakta yetersiz kaldığı ve bu yüzden zedelendiği du
rumlara; yani kaygılar, aynlıklar, sevgi nesnesinden gelen ağır red
detmeler, özdeşleşme nesneleri nezdinde hayal kırıklığına uğrama gi
bi yaşantılara bağlıdır (Jacobson, 1946). İkinci bir olasılık da gerile
menin idden başlaması-, böylece ben yapılannın daha değişik bir yol
dan başa çıkmak zorunda kalacakları ilkel dürtü türevleriyle doğru
dan doğruya karşı karşıya kalmasıdır. Bu durumda, ben ve üstben,
dürtülerde meydana gelen gerilemeye kapılır ve onlar da gerilerler;
yani, standartlannın ve taleplerinin düzeyini aşağı çekerler. Bu saye
de, id ve ben arasındaki iç çatışma önlenmiş olur; dürtüler ben ile
uyumlu olmayı sürdürürler. Ancak bu yeni düzenin bedeli bütün kişi
liğin, çocuksuluk, suçluluk ve itkisellik yönünde bozulmasıdır. Pato
lojik zarann nereye kadar uzanacağı dürtü ve bendeki geriye hareke
tin ne kadar güçlü olduğuna, dürtülerdeki hareketin hangi saplantı
noktasına kadar gerileyeceğine, hangi ben tutumlannın sağlam kala
cağına ve bütün bu iç değişimin hangi gelişim evresinde durabileceği

ne bağhdır.
öte yandan, ben ile gerilemiş dürtüler arasındaki çatışma bambaş
ka bir biçim de alabilir. Ben ve üstbenleri erkenden gelişmiş olan ço
cuklarda, ben işlevlerinin ikincil otonomisi denilebilecek olan bir du
rum (Hartmann, 1950); yani dürtü yaşamından, dürtü gerilemesini be-
ne yabancı olarak görüp reddedebilecek ölçüde bağımsızlaşma olgu
su ortaya çıkar. Yeni ortaya çıkan genitallik öncesi, saldırgan itkileri
kabul edip onlara uygun fantezilere tahammül etmek yerine bu çocuk
lar kaygı geliştirir, dürtü savunmalarını güçlendirir ve bunun da işe
yaramadığı durumlarda dürtü ve ben arasında kurulacak uzlaşmalara
sığınmaya çalışırlar. Burada semptom oluşmasına yol açan iç çatış
malardır. Kaygı histerileri, fobiler, gece korkulan (pavor noctumus),
takıntı belirtileri, törensi davranışlar, ketlenmeler ve karakter nevroz-
lan bu zeminde oluşurlar.
Dürtü gerilemesinin bene uygun ve bene yabancı sonuçlannın en iyi

örneklerini erkek çocuklarda, hadım edilme kıygısı sonucunda fallik-
oidipal evreden anal-sadistik evreye gerilemede görebiliriz. Birinci
durumda, yani ben ve üstbenin de gerilemesi halinde çocuklar tutum
ve davranışlarında ya eskisine oranla daha saldırgan, ya annelerine
daha bağımlı, dolayısıyla genelde daha az bağımsız; veya edilgin ve
daha az erkeksi bir görünüş kazanırlar. Kısacası, çocuklar önceden aş
mış oldukları özellik ve eğilimleri yeniden benimserler; bu saplantı
noktalan arasında genitallik öncesi cinsellik ve saldırganlık da vardır.
İkinci durumdaki çocuklarda, ben, dürtü gerilemesi karşısında ken
dini kaygı ve suçluluk duygulan ile savunabilecek kadar güçlüdür,
burada, patolojik sonuç onlann benlerinin hangi dürtü unsuruna en
fazla itiraz ettiğiyle ilişkilidir. Anallik, sadizm ve edilgenliğe ben ya
pılarınca aynı şiddetle karşı konulduğu durumlar, semptomatolojinin
en yaygm olduğu durumlardır. Benin karşı çıkışı yalnız pislik zevkine
yönelmişse, aşın temizlik, yıkanma tutkusu, vb. görülür. Saldırganlık
ve sadizme yöneldiğinde ise başan kellenmesi, yarışma yeteneksizli
ği doğal bir sonuç olur. Edilgin-dişil dürtülerden korkutuyorsa yük
sek bir hadım edilme kaygısı ya da aşın ödünleme ve saldırgan erillik
ortaya çıkar. Her durumda sonuç nevrotiktir, yani nevrotik semptom
lar ya da karakterlerdir.
Burada, özellikle yetişkinlerden elde edilmiş olan analitik dene
yimlere dayanarak, nevrozlarda da benin bir dizi gerilemeye uğradığı
nı söyleyebiliriz; Özellikle takıntılı nevrotik savunma biçimleri, örne

ğin yadsıma, büyüsel düşünce, yapma-bozma gibi savunma düzenek
leri, benin işlevini daha aşağı bir düzeye çeker. Ancak bu tür ben geri
lemesi, bozukluğun nedeni değil sonucudur. Buradaki gerileme ben
işlevleriyle sınırlıdır, üstben işlevleri ise sağlam kalır. Hatta nevrotik
ben, üstbene layık olabilmek için her şeyi yapar.
TA NISAL Ö NEM LERİ A ÇISIN D A N ÇA TIŞM A VE KAYGI
Normal gelişim süreçleri sırasında, her birey bir dizi evreden geçer.
Bunlar kişiyi başlangıçtaki farklılaşmamış durumdan çıkarıp çeşitli
yapıların, id, ben, üstben, kişilik yapısı gibi kertelerin bir bileşimi du
rumuna getirir. İlk olarak, başlangıçta ayrışmamış bir kitle olan id ve
ben ayrışır; yani farklı erekler, amaçlar ve çalışma tarzıyla nitelenen
iki yürürlük alanı ortaya çıkar. Bu ilk bölünmeyi, benin kendi içinde
gerçekleşen bir bölünme izler. Bu bölünmenin ardından ortaya çıkan
üstben, ben ideali ve ideal kendiliğin işlevi, benin düşünce ve eylem
lerine rehberlik etmek, bunları eleştirmektir.
Bir çocuğun bu yolda ne kadar ileriye gitmiş ya da geri kalmış ol
duğu muayene sırasında iki görünür belirtiyle, yani çatışmalarının öz
gün biçimi ve bunlara bağlı olan kaygılarla saptanabilir.
Çocuklukta üç tür çatışma ayırt edebiliyoruz: dış çatışmalar, içsel
leştirilmiş çatışmalar ve iç çatışmalar.
Dış çatışmalar. Çocuğun kişiliğiyle dış çevre arasında geçen bu ça
tışmalar, dış çevre çocuğun haz yaşamına rahatsız edici olarak girip
doyumlarını ittiği, kısıtladığı ya da bunlann reddi için baskı yaptığın
da oluşur. Çocuk kendi dürtü uyanlanna egemen olmakta yetersiz
kaldığı, yani beni henüz idiyle birîikte olduğu ve bu ikisi arasında hiç
bir engel bulunmadığı şikece dış çatışmalar kaçınılmazdır. Bunlar ço
cukluğun, yani henüz olgunlaşmanın olmadığı çağm özelliğidir. Dış
çatışmalann geç çağlara kadar sürmesi ya da gerilemeyle yeniden or
taya çıkması durumunda, bunlan yaşayan kişiyi "çocuksu" olarak ta-
nımlanz. Bu tür çatışmaya denk düşen ve bu çatışmanın varlığına işa
ret eden kaygılar, çocuğunyaşma ve öbür yönlerdeki gelişmesinin du
rumuna göre çeşididir, ortak noktalan kaynaklannın dış çevrede bu
lunmasıdır. Bunlann zamansal sıralanışı yaklaşık olarak şöyledir: An
nenin bakımının yitimi sonucunda mahvolma korkusu, sevginin yiti
mi korkusu, eleştiri ve ceza korkusu, hadım edilme korkusu.
İkinci tür, yani içselleştirilmiş olan çatışma çocuk kendini anne ba
basıyla özdeşleştirip onların isteklerini kendisine mal ettikten, anne
baba otoritesinin büyükçe bir bölümü üstben tarafından üstlenildikten
sonra ortaya çıkar. Bir öncekinden pek de farklı olmayan bir şekilde
çatışmalar hep arzu doyumu ya da reddi çevresinde dolanır. Ancak
çarpışma ve uygunsuzluklar artık dışarıda, çocukla nesneleri arasında
değil onun iç yaşamında, benin dürtülerin istekleri ve üstben buyruk
tan arasında seçme yapmak zorunda kaldığı ruhsal yapılann tam orta-
sındadır. Bu durum için tanımlanan korku, üstben karşısında duyulan
korkudur, yani suçluluk duygusudur. Suçluluk duygulan algılanmaya
başlanır başlanmaz muayeneyi yürüten analist, çocuğun ben içindeki
bölünme evresine ulaşmış olduğunu, yani üstbenin yapılandırılmasını
başarmış olduğunu hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak şekilde anlar.
Üçüncü çatışma biçiminin, yani içsel olanın ana belirtisi, dış çevre
nin dış çatışmadaki gibi doğrudan, veya içselleştirilmiş çatışmada ol
duğu gibi dolaylı bir rol oynaması değil, hiçbir rol oynamamasıdır.
Bu tür iç çatışmalar, id ile ben arasındaki gelişime bağlı ilişkilerden
ve her ikisinin örgütlenişindeki farklılıklardan kaynaklanır. Ruhsal
aygıta id ve birincil süreç egemen oldukça, sevgi ve nefret, edilginlik
ya da etkinlik, erillik ya da dişillik gibi karşıt nitelikteki duygular ve
dürtü ürünleri banşçıl bir biçimde yan yana yer alır. Ancak ben olgun
laşıp sentez işlevlerinin yardımıyla bu karşıt içerikleri kendi örgütlen
mesine katmaya başlayınca, sözü edilen duygular ve dürtü türevleri
birbirleriyle uyum içinde var olamaz ve çatışmalara sürüklenirler. İd
içeriklerinin nitelik olarak karşıt olmasalar da yalnızca nicelik olarak
güçlenmeleri bile, bunlann ben tarafından tehdit olarak algılanmaları
ve iç çatışmalara yol açmalan için yeterlidir. Bu nedenle ortaya çıkan
kaygılar özgün niteliktedir ve bireyin ruhsal dengesi için özellikle
tehdit edicidir. Ama dış çevre karşısında duyulan korku ya da suçlu
luk duygulanndan farklı olarak, bu kaygılann kökeni daha derinde
dir, bunlar tanısal muayene sırasında değil, ancak analitik bir tedavi
sırasında tespit edilebilirler.
Çatışma ve korkuların dış, içselleştirilmiş ve iç olarak üç sınıfa bö
lünmesi, çatışmaya bağlı çocuksu ruhsal bozuklukların ve bunlann
ağırlık derecelerinin değerlendirilmesi söz konusu olduğunda, tanı
koymak açısından büyük bir yardımcıdır. Burada neden bazı olgula-
nn dış yaşam koşullanndaki değişimlerle iyileştirilebildiği (dış çev
reyle çatışmaların neden olduğu birinci türden olgular); kimilerine ne
den içsel müdahaleyle ulaşılabildiği ama ortalama bir analiz süresinih
yeterli olduğu (hastalık nedeni içselleştirilmiş çatışmalar olan, ikinci
türden olgular); kimilerinin ise neden çok uzun ve yoğun, zorlu anali
tik çabalar gerektirdiğini (iç dürtü çatışmaları, "bitmeyen" analizler,
bkz. S. Freud, 1937) de açıklayabiliyoruz.
TANI VE TA HM İN D EKİ Ö NEM LERİNE GÖRE

GENEL Ö ZELLİK LER VE TUTUM LAR
Muayeneyi yapan analistten beklenen, yalnızca şu andaki çocuksu

bozukluklan saptaması ve bunlan kişisel geçmişe doğru izlemesi de
ğil, aynı zamanda gelecekteki iyileşme olasılıklannı, yani ruhsal sağ
lığın yeniden kazanılması ve kalıcı olması olasılığım, hiç değilse yak
laşık olarak çıkarsayabilmesidir. Geleceğe ilişkin böyle çıkarsamalar
için yalnızca gelişim süreçlerinin aynntılanna değil; aynca kökenleri
bireyin doğuştan getirdiği yapıda ya da en erken dönem yaşanülann-
da aranabilecek olan, ruhsal dengenin korunması ya da tehlikeye düş
mesinde mühim bir etkisi olan belirli kişisel özelliklere de eğilmek
gerekir. Hem kendilik içinde, hem de kendilik ile dış dünya arasında
aracılık etmesi gereken ben olduğu için, adı geçen kişisel özellikler
çoğunlukla bene aittir. Ortalama istikrar kazandıran etmenler ise şun
lardır: engellenmeye tahammül edebilme, iyi bir yüceltme yetisi, kay
gıyla başa çıkacak etkili yollara başvurabilme, gelişmeyi tamamlama
ya yönelik güçlü bir itki.
Engellenme ile Başa Çtkma ve Yüceltme Yetisi

Bir çocuğun ruhsal açıdan sağlıklı kalma ya da olma şansı, çok önem
li ölçüde, beninin reddedilişleri kaldırabilmesine, yani bu durumda
beliren engellenmeyle başa çıkma yeteneğine bağlıdır. Bu bakımdan,
en küçük yaşlardan itibaren, çocuklar arasında büyük farklılıklar var
dır. Kimi çocuklar bir arzu doyumundaki en küçük bir gecikme ya da
kısıtlamayı dayanılmaz bulup öfke, kızgınlık, huzursuzluk ve sabır
sızlıkla yanıt verir; ilk arzulannın yerine getirilmesinden başka hiçbir
şey onlan hoşnut etmez ve her ikame doyum olanağı hoşnutsuzlukla
reddedilir. Gerekli ve çoğu zaman kaçınılmaz olana karşı bu inat ge
nellikle bebeklikte başlar, kendini önce oral arzularda ortaya koyup
buradan daha sonraki dönemlere ve alanlara yayılır. Kimi çocuklar
ise çok daha kolay doyurulabilirler. Aym dürtü kısıtlamalanna onlar
aym tepkileri göstermeksizin katlanabilir, ikame doyumlar da hoşnut
lukla kabul edilir ve hoşnutsuzluğun dindirilmesine yarar. Erken ka
zanılan bu tutum genellikle ilerki yıllarda da korunur.
tik örnekteki çocuklann, ikinci ömektekilere oranla çok daha bü
yük bir tehlike altında bulunduklan açıktır. Büyük miktarda hoşnut
suzluğu dizginlemek zorunda kalan bir çocuğun beni doğal olarak
yadsıma ve yansıtma gibi en ilkel yardım ve savunma düzeneklerine
ya da öfke, gazap ve diğer duygu patlamalan gibi ilkel boşaltım yolla-
nna başvuracaktır. Bu yardımcı araçlar ile nevrotik, toplum dışı ya da
sapkın semptomlar arasındaki mesafe ise son derece kısadır.
İkinci örnekteki çocuklann dürtü enerjilerini yansızlaştırma ve
bunlan amacı ketienmiş, ulaşılabilir doyumlara kaydırma olanaklan
daha fazladır. Yüceltme yeteneği, ruhsal sağlığın korunması ya da ye
niden kurulabilmesinde çok değerli bir yardımcıdır.
Kaygıyı Yenebilme
Analitik görüş bize kaygı duymayan çocuk olmadığım, yani çeşitli
kaygı türlerinin çeşidi gelişim evrelerinin yan belirtileri olduğunu öğ
retir. Aynlık kaygısı anneyle çocuk arasındaki biyolojik birlik evresi
ne, sevgi yitimi korkusu sabit nesne ilişkilerine, hadım edilme kaygısı
Oidipus kompleksine, suçluluk duygusu üstben oluşumu evresine
denk düşer. Burada tahmin için önemli olan kaygının biçimi ve yo
ğunluğundan çok, çeşidi bireylerde farklı ölçülenle bulunan ve so
nunda ruhsal dengeye bağlı olan, kaygıyla başedebilme yetisidir.
Ortalama düzeyde bir kaygıyı bile katlanılmaz bulan çocuklann di
ğerlerine oranla, nevrotik bozukluklar yaşamalan daha muhtemeldir.
Bunlann beni her tür iç ve dış tehlikenin varlığım, yani her türlü kaygı
kaynağım reddetmek ve bastırmak; yeniden daha büyük kaygılar hali
ne gelip kendilerine geri dönecek olan bütün iç kaygılan dış çevreye
yansıtmak; ya da bütün tehlike ve kaygı ihtimallerinden fobik şekilde
kaçınmak gereksinimi içindedir. Kaygıdan ne pahasına olursa olsun
kaçınma tutumu önce çocukluğa, gelecekte de yetişkin yaşamına ege
men olur ve savunma düzeneklerinin aşın kullanımı kişiyi nevroza
götürür.
Benin kaygıdan kaçmmayıp onu etkin önlemlerle karşıladığı; yani
akıl, mantıklı düşünce, dış çevrenin etkin bir biçimde değiştirilmesi,
saldırgan karşılık verme gibi tutumlar takındığı durumlarda bireyin
ruhsal sağlığı daha iyi bir geleceğe sahiptir. Böyle bir ben yoğun kay
gılarla başedebilir; aşın ¿avunma, uzlaşım ya da semptom oluştur-
maksızm kaygıyla kolaylıkla başa çıkabilir.2 <
2. Kaygıyla etkin şekilde başa çıkma çocuklann bilinen fobi karşıtı eğilimleriyle ka-
İleriye ve Geriye Yönelik Eğilimler

Hem ileriye hem de geriye yönelik çabalara ruhsal aygıtta bütün ço
cukluk boyunca rastlansa da, bunlann biıbirine orantısı her bireyde
aynı değildir. Her yeniliği zevkle karşılayan çocuklar biliriz. Yeni bir
yiyeceğe, hareketlilikte ilerlemeye ve bağımsızlığa, maceraya, kendi
sini annesinden uzaklaştmp yeni yüzlere ve oyun arkadaşlanna götü
ren her şeye sevinir. Bunlar için "büyümek", yetişkinlere eşit olabil
mek her şeyden önemlidir. Bu arzulannı bir parça olsun gerçekleştir
mek bile, onlar için, bu süreçte doğal olarak rastlanan zorluklan, en
gellemeleri ve hayal kmklıklannı telafi eder. Bu tutumun karşıtım
sergileyen çocuklar içinse her ileri adım önceki haz kaynaklanndan
yoksunluk demektir ve bu yüzden korku yaratır. Böyle çocuklann
memeden kesilmesi zordur ve memeden kesilmeyi bir şok olarak algı
larlar. Büyümek istemezler, annelerini ve alıştıklan çevreyi bırak
maktan korkarlar, yabancılardan korkarlar, daha sonra sorumluluktan
korkarlar, vb.
Belirli bir bireyin hangi tipten olduğuna en kolay karar verilen an
lar, başa çıkmanın çocuk için büyük sorun oluşturduğu ağır bir beden
sel hastalık, ya da yeni bir kardeşin doğumu gibi deneyimlerin yaşan
dığı durumlardır. İlerleme isteği geriletici eğilimlerden daha güçlü
olan çocuklar, uzun süren bir hastalık sürecini benin olgunlaşması
için kullanırlar; yeni doğana karşı kendilerini "ağabey" ya da ’’abla”
olarak hissederler. Geriletici eğilimlerin daha güçlü olması durumun
da, çocuk hastalıkta daha "çocuksu" hale gelir, yeni gelen bebeği kıs
kanır ve kendisi de bebekliğe geri dönmek isteğini gösterir.
Bu tür farklılıklar tahmin bakımından anlam taşır. Birinci türden
çocuklann atbklan adımlardan aldıklan hazkazanımlan, olgunlaşma,
gelişim ve uyum sırasında kendisine yardımcı olur. İkinci türden ço
cuklar ise her gelişim evresinde takılıp kalmak ve saplantı noktalan
geliştirmek tehlikesiyle karşı karşıyadırlar. Dengeleri rahatlıkla bozu
lur; gerileme eğilimleri kaygı, savunma ve nevrotik çözümlere neden
olur.
nştmlmamalıdır. Birincide ben doğrudan doğruya tehdit eden bir tehlikeye karşı savun
madadır; İkincide ise fobik kaçınmalara karşı.
Kaygıyla etkin bir şekilde başa çıkmayı gösteren bir ömek, korkmuş bir çocuğun söz
lerini aktaran O. Isakower tarafından verilmiştir: "Askerler bile korkuyor; ama ne mutlu
onlara ki, korkuyu umursamıyorlar."
M ETA PSİK O LO JİK BİR G ELİŞİM TABLOSU
Bir çocuğun psikanalitik muayenesi, kişiliğin her yönü ve tabakasına

dair bilgiler verir; bedensel ve ruhsal unsurlara; çocuğun geçmişine ya
da bugününe; dış ya da iç dünyasına ait bilgilere; zararlı ya da faydalı
etkilere; başarılar ya da başarısızlıklara; fantezi ve korkulara; savun
ma süreçlerine, semptomlara, vb. ilişkin bir dizi gerçeği aydınlatır.
Elde edilen her bir verinin dikkatli bir şekilde araştırılması, hatta
daha sonra, tedavi sırasında bu verilerin doğrulanması veya düzeltil
mesi gerektiği açıktır. Ancak, analitik düşüncenin en temel yaklaşım
larından biri hiçbir verinin değerinin tek başına, yani kendisine bağlı
olan başka verilerden bağımsız olarak saptanmamasıdır. Analist ola
rak insanın kaderini yalnız kalıtımın değil kalıtımsal temelin yaşantı
larla olan karşılıklı etkileşiminin tayin ettiği; bedensel sakatlık ya da
körlük gibi organik zararların, çocuğun karşılaştığı çevre etkilerine ve
zorluklarım yenebilmek için elinde bulunan yardımcı malzemeye
bağlı olarak çok çeşidi sonuçlara yol açabileceği kanısındayız. Kaygı
ların palojenik sayılıp sayılmaması, tür ve güçlerinden çok, çocuğun
beninin bunlarla uğraşacak araçlara sahip olup olmamasına (Muıphy,
1964) bağlıdır. Öfke ve duygu patlamaları, çocuğun gelişimi sırasın
da kendiliğinden ortaya çıkmalarına veya çevrenin taklidi ve çevreyle
özdeşleşme yoluyla edinilmiş olmalarına göre farklı yorumlanmalı-
dırlar. Travmatik olaylar görünüşteki özellikleriyle alınmamalı, ço
cuk için taşıdıkları özgül anlama bakılmalıdır. Cesaret ya da korkak
lık, pintilik ya da cömertlik, akıllı ya da akılsız olmak gibi özellikler,
yaşam koşullarına, yaşa, gelişim evresine ve kökenine göre farklı
ağırlıklar kazanırlar. Klinik malzemenin tekil parçalan, aym ismi taşı-
salar bile, farklı bir kişilik çerçevesinde bambaşka anlamlar taşıyabi
lirler. Bu değişkenler ile başka bireylerde bulunan sözde benzer de
ğişkenler arasında karşdaştırmaya gidilemez; keza, bağlam dışında
ele alındıklannda, yani kişilik yapısının diğer alanlanyla ilişkilendi-
rilmediklerinde, tanı koyarken de bu değişkenlerden yararlanılamaz.
Önünde bulunan malzemeyi örgütlü bir bağlantı düzenine sokmak;
yani metapsikolojik görüş açılanna, dinamik, oluşumsal, ekonomik,
yapısal görüşleri içeren bir çerçevede ilişkilendirmek analistin göre
vidir. Bu tabloya, bir yandan, analistin farklı parçalan bir araya geti
ren bir sentez çabası; öte yandan, tanılamaya yönelik düşüncesinin
analitik parçalanna ayrılmış hali gözüyle bakılabilir. Bu tür profiller,
tanısal muayene sırasında, analitik tedavi sırasında, tedavinin sonun
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ t 114
da, yani çeşitli zamanlarda oluşturulabilir. Bu profil yalnızca tamla

manın tamamlanması ve doğrulanması açısından değil, tedavi sonuç
larının ölçülmesi; yani psikanalitik tedavinin etkililiğinin kontrol
edilmesi açısından da işe yarayan bir araçtır.
"Metapsikolojik profil", semptoma, hastanın betimlenmesine, aile
öyküsüne ve tarihsel gerçeklere ilişkin verilerle başlar. Dış çevre etki
lerinin muhtemel önemlerinin değerlendirilmesini de içerir. Buradan
kişiliğin yapısı, yapılar arasındaki güçlerin dinamik etkileşimi, id ve
ben arasındaki güç dengesi, dış çevreye uyum ve genetik varsayımlar
sırasıyla düzenlenmiş olarak çoeuğun iç yaşamına girer. Böylelikle
ortaya çıkan şema yaklaşık olarak şöyledir:
Metapsikolojik Bir Profil Taslağı
I. BAŞVURU NEDENİ (Gelişim Bozuklukları, Sorunlu Davranışlar,

Kaygılar, Ketlenmeler, Semptomlar, vb.)
n. ÇOCUĞUN BETİMLENMESİ (Dış Görünüş, Geliş ve Muayeneye Giri
şi, Davranışı)
m . AİLE GEÇMİŞİ VE ÇOCUKLUK ÖYKÜSÜ
IV. MUHTEMEL ÖNEMLİ ÇEVRE ETKİLERİ (Olumlu ve Olumsuz)
V. GELİŞİME İLİŞKİN VERİLER
A. Dürtülerin Gelişimi
1. Libido - Şunlar incelenecektir:
a) Libido gelişimine ilişkin olarak:
Çocuk kendi yaşma uygun olan evreye ulaşmış mı (oral,
anal-sadist, fallik, gizil, ergenlik öncesi, ergenlik); özellikle
de anallikten fallik olana doğru cinsellik gelişimi olmuş mu?
Bedensel olarak da o evreye uygun mu?
Muayene sırasında çocuk ulaşmış olduğu en yüksek evrede
mi bulunuyor yoksa daha önceki aşamalara gerilemiş durum
da mı?
b) Libido dağılımına ilişkin olarak:
Libido uğraşları kendiyle nesne dünyasına uygun şekilde da
ğılmış mı?
Narsisistik uğraşlar (bedene, bene ve üstbene yatırılmış bi
rincil ve ikincil narsisizm) uygun bir kendilik duygusu sağla-
PATOLOJİK ÇOCUK GELİŞİMİ 1 115
maya yetiyor mu, kendilik duygusu ne ölçüde nesne ilişkile
rine bağlı?
c) Nesne libidosuna ilişkin olarak:
Nesne ilişkileri düzeyi ve niteliği açısından (narsisistik, gü
venme türünden, nesne sürekliliği, Oidipus-öncesi, amacı
kedenmiş, ergen) zamansal yaşa uygun evreye ulaşmış mı?
Çocuk ulaşmış olduğu en yüksek evrede mi bulunuyor yoksa
daha önceki evrelere gerilemiş durumda mı?
Nesne ilişkilerinin biçimi ulaşılmış olan, ya da gerilenerek
varılmış olan libido gelişim evresine uygun mu?
2. Saldırganlık - Çocuğun elinde saldırganlığın hangi dışavurum
yollarının bulunduğuna bakılacaktır:
a) Niceliğe uygunluk bakımından, yani klinik tabloda bulunup
bulunmaması.
b) Biçim ve türü bakımından, yani libidonun gelişme düzeyine
denk düşüp düşmeme.
c) Dış çevreye ya da kendiliğine yönelik oluşu bakımından.
B. Ben ve Üstben Gelişimi
Şunlar incelenecektin
a) Benin elinde bulunan duyu organları ne ölçüde sağlam ya da
bozuktur?
b) Bellek, gerçekliğin sınanması, sentez işlevi, ikincil süreç gibi
ben işlevleri ne ölçüde sağlamdır? Bozukluklar nevrotik koşul
lardan mı, gelişimsel nedenlerden mi? İşlevler düzgün mü yok
sa düzensiz mi eğitilmiş? Zekâ katsayısı nedir?
c) Ben savunması ne ölçüde gelişmiştir:
Savunma belirli (adı burada verilecek) bireye özgü dürtülere
mi yoksa genel olarak dürtü uğraşları ve dürtü doyumuna mı
karşı?
Kullanıma hazır bulunan savunma düzenekleri yaşa uygun mu
yoksa daha ilkel veya erken olgunlaşmış mı?
Savunma uğraşısı eşit olarak çok sayıda düzeneğe mi yayılmış
yoksa bunlann biıicaçıyla mı sınırlı?
Savunma uğraşısı, özellikle kaygı konusunda işe yanyor mu,
yaramıyor mu? Yapılar arasındaki dengeyi koruyor, yeniden
sağlıyor mu? îç hareketliliğe izin veriyor mu, yoksa onu felç
mi ediyor?
Nesne dünyasından bağımsız mı, yoksa bağımlı mı işliyor?
Eğer bağımsızsa (üstben gelişimi, dış çatışmaların içselleştiril

mesi) ne derecede bağımsız?
d) Ben işlevleri benin savunma uğraşısından ne ölçüde zarar gör
müş? Yani dürtülere karşı savunma ve egemen olmak için yete
nek gücünün ne kadan feda edilmiş?
VI. SAPLANTI NOKTALARI VE GERİLEMELER (Nedensel Veriler)

Düşünüyoruz ki çocuk nevrozlarının ve çocuk psikozlarının bir bölü
münün temellerinde gelişim nedeniyle oluşan saplantı noktalarına ge
rileme yatmaktadır. Bu yüzden bunlann çocuğun öyküsünde saptan
ması hekimin en önemli görevlerindendir. Tam koymanın ilk aşama
sında, aşağıdaki durumlar, böyle saplantı noktalan ve gerilemelerin
varlığım haber verir:
a) Altlarında yatan dürtü süreçlerine ulaşılabilen, ruhsal aygıtın de
rinliklerinde neler olduğunu daha yüzeyden gösteren belli özellik
ler ve davranışlar. Bunlann en bilinen örneği bir takmülı-zorlan-
tılı karakterin, temizlik, düzenlilik, tutumluluk, titizlik, çift değer
lilik ve karar vermede yeteneksizlik gibi özellikleriyle anal-sadis-
tik evreyi, yani bu evredeki bir saplantı noktasını ele veren görü
nür tablosudur. Diğer karakter özellikleri ve davranışlar da aynı
şekilde diğer alanlarda ve evrelerdeki saplantı noktalannı ele ver
mektedirler. (Bir çocuğun, anne babasının ya da kardeşlerinin sağ
lığından kaygılanması, çocuksu ölüm arzulanndan kaynaklanan
özgül çatışmalan gösterir; ilaç almakta zorlanma ve belirli yeme
zorluklan, vb. oral fantezilere karşı savunma savaşımının; utan
gaçlık teşhirciliğe yönelik savunmanın; özlem ise çözülmemiş bir
çift değerliliğin işaretidir.)
b) Uygun koşullarda kendilerim klinik muayene sırasında belli eden,
daha sık olarak da testlerle ortaya çıkanlabilen çocuksu fanteziler.
(Fantezi yaşamına giriş ilk muayenede ne denli zor olsa da bilinçli
ya da bilinçdışı fantezi malzemesi analitik tedavide son derece ve
rimlidir ve hastanın gelişim öyküsünün patojenik yönleri hakkın
da tam bilgi verir.)
c) Bilinçdışı zeminle görünür belirtiler arasındaki ilişkinin saptana
bildiği, tipik olduğu; tıpkı takıntılı nevrozlardaki gibi, tanı koyu
cunun semptom tablosuna bakarak bastınlmış süreçleri bulması
olanağını sağlayan semptomlar. Böyle semptomlann sayısı abar-
tılmamalıdır. Birçok semptom, örneğin yalan söylemek, çalmak,
yatağı ıslatmak, vb. çok çeşitli diidü zeminlerinden kaynaklanır

lar ve muayene sırasında henüz bulanıktırlar.
VII. ÇATIŞMALAR (Dinamik ve Yapısal Veriler)
Bir çocuğun normal gelişimi, tıpkı patolojisi gibi bir yandan dış ve iç
dünyaları arasındaki, öte yandan içsel yapılar arasındaki çatışmaların
etkisi altında bulunur. Tam koyucunun bir görevi de bu güçler savaşı
nı görmek ve bunu kendi dinamik süreçleriyle birlikte bir şemaya
oturtmaktır:
a) Çocuğun bütün kişiliğiyle nesne dünyası arasındaki dış çatışma
lar (refakatinde nesne dünyasından korku)
b) İd ile ben yapılan arasında, ben çevrenin taleplerim alıp içselleş-
tirdikten sonra patlak veren içselleşmiş çatışmalar (refakatinde
suçluluk duygulan)
c) Birbirine karşıt ve birbiriyle geçimsiz dürtü temsilcileri arasında
ki daha derin iç çatışmalar (sevgi ve nefret, etkinlik ve edilginlik,
erillik ve dişillik arasındaki çözülmemiş çift değerlilikler)
Çocuğun yaşamında öne çıkan çatışma biçimine göre şu noktalarda
sonuçlar çıkarılabilir
1. Kişilik yapısının olgunluğu, yani nesne dünyası içindeki bağım
sızlığının derecesi,
2. Bozukluğunun ağırlığı,
3. Hastanın durumunu hafifletme ve iyileştirme için gerekli olan te
rapi yönteminin türü.
VIII. GENEL ÖZELLİKLER VE TUTUMLAR
Belli bir çocuktaki bozukluğun kendiliğinden iyileşme şansının olup

olmadığım ya da çocuğun tedaviye ne tepki vereceğini öngörebilmek
için aşağıdaki kişisel özellikler ve davranış biçimleri önem taşır:
a) Çocuğun engellenmeye tahammül edebilmesi. Reddedilmenin
beklenenden daha kötü karşılandığı durumlarda benin başa çıka
bileceğinden daha fazla kaygı ve hoşnutsuzluk oluşur. Bu yüz
den de patolojik gerileme, savunma ve semptom oluşturma dizi
sinin işlemeye başlaması daha kolay olur. Reddedilmeye daha
iyi tahammül edilebildiği durumlardaysa, bireyin kendi iç den
gesini koruması ve eğer bozulmuşsa yeniden kurabilmesi daha
kolaydır.
b) Çocuğun yüceltme yetisi. Bu noktada bireyler arasında derin
farklılıklar vardır. Amacı ketlenmiş ve yansızlaştırılmış ikame
doyumlar kabul edilebilir olduğunda bunlar çocuğun kaçınılmaz
engellenmelerini onarabilir ve patolojik çözümler olasılığım
azaltırlar. Çocuğun ketlenmiş yüceltme yetisini bu durumdan
kurtarmak tedavinin en önemli görevlerindendir.
c) Çocuğun kaygı karşısındaki tutumu. Burada kaygıdan kaçınma
eğilimi ve kaygıyla etkin şekilde başa çıkma eğilimi arasındaki
ayrım önemlidir. Birincisi kolaylıkla hastalığa sürüklerken İkin
cisi sağlıklı, iyi örgütlenmiş, iş görebilen bir benin işaretidir.
d) Çocuğun gelişim süreçlerinde bulunan ilerleme ve gerileme'nin
orantısı. İleriye yönelik çabaların geriye yönelik olanlardan da
ha güçlü olduğu durumda sağlığın korunması ya da kendiliğin
den iyileşme olasılığı daha yüksektir. Gelişimin ileriye yönelik
güçlü itişleri çocuğun semptomlarım aşmasına yardım eder. Ge
riletiri çabaların üstün olduğu ve çocuğu arkaik haz kaynakları
na sıkı sıkıya bağladığı durumlarda tedaviye direnç de daha bü
yüktür. Her iki eğilim arasındaki güçler orantısı her çocukta,
"büyük" olma arzusu ile bebeksi konumu ve doyumları terk et
mekte direnme arasındaki çatışmadan belli olur.
IX. TANI KATEGORİLERİ
Bu verilerle elde edilen tekil bilgilerin sonuç olarak bir araya getiril
mesi şimdiye kadar elde bulunan tam dizgeleri içinde yapılamaz; çe
şitli bozuklukların gelişimle ve normal gelişim sürecinden sapma de
recesiyle ilişkisinin odak noktasında tutulduğu özgün bir tam şeması
gerekir. Böylece tam koyucu şu olasılıklardan biri üzerinde karar ver
me zorunluluğu ile karşı karşıya bulunmaktadır
1. Bedenin gereksinimlerinin karşılanmasında, çevreyle ilişkilerde,
çocuğun günlük davranışlarında ortaya çıkan zorluklara karşın ge
lişim süreçlerinin kendisinin zarar görmediği, yani bozukluğun
"normal çerçevede" kalması;
2. Klinik tabloda görülen semptomların gelişimin yarattığı basıncın
birer yan üriinü olması; bir sonraki gelişim evresine ilerlemenin
bunları kendiliğinden ortadan kaldıracak olması;
3. Daha önce edinilmiş olan saplantı noktalarına yönelik dürtü geri-
lemesinin sürekli olması; bu durumun nevrotik türden çatışmala
ra, çocuksu nevrozlara ve karakter bozukluklarına yol açması;
4. Gerçekleşmiş olan dürtü gerilemelerinin ben ve üstbendeki gerile
meleri de davet ediyor, çocuksuluk ve itkiselliğe yol açıyor olma-
sı;
5. Kalıtımdaki organik bozukluklara bağlı olan zararların ya da yaşa
mın ilk döneminde, yoksunluklar, redler, bedensel hastalıklar yo
luyla edinilmiş olan yapının gelişim sürecini kısıtlaması; iç yapı
ların eğitimi ve ayrılmasını engellemesi; sakat, gelişimde geri kal
mış ya da başka bir türden atipik olan klinik tablolara yol açması;
6. Organik, toksik ya da ruhsal türden, şimdiye dek bilinmeyen sü
reçlerin kişilik kazanımlan üzerinde bozucu ve değiştirici etkiler
yapmış olması; örneğin konuşmanın, dürtüleri ketleyebilmenin ve
gerçek denetimin yitimi, gelişim sürecinin kendisini durdurması
(çocuksu psikozlar, otizm vb.).
Patolojik Çocuk Gelişimi
n
DAHA SONRAKİ HASTALIKLARIN
ÇOCUKLUKTAKİ ÖN EVRELERİ
Klinik olgularımızın bir yandan gelişim durumlarını, bir yandan psi

kopatolojilerini tartışmamızın birkaç amacı vardır. Öncelikle bir ço
cuğun tedavi gereksinimi üzerinde bir karara varabilmek ve eğer teda
vi girişimi gerekli görülürse en uygun yöntemi bulmak gibi pratik bir
amaç söz konusudur. Kuramsal bir ilgi alanından, yani gelişim süreç
leri üzerindeki bilgimizi derinleştirmek; gelişime bağlı, yani geçici
belirtilerle kalıcı bozukluklar arasında daha net ayrım yapabilmek
amacıyla yola çıkılmıştır. Nihayet ruhsal hastalıkların ön aşamalarına
ilişkin daha fazla bilgi sahibi olmak, bununla analistin yetişkinlerin te
davisiyle daha iyi uğraşabilmesi dileğine de uygun düşmektedir.1
ÇOCUKLUK NEVROZLARI
Çocukluk nevrozları karşısında, kendimize başka herhangi bir alanda

olduğundan daha fazla güvenmenin haklı nedenleri var. Çocukluk
nevrozlarına ilişkin bilgilerimiz analizin erken dönemlerinden kay
naklanmakta; bu hastalık türü üzerindeki görüşler o zamandan beri,
yetişkin nevrozlarına ilişkin görüşlere uygun olarak gelişmektedir.
Freud'da, yetişkin nevrozları için "çocukluk nevrozunun örnek değer
de önemi" olduğu (1909: 377), "bunların yetişkinlerin nevrozlarının
anlaşılmasında, çocuk rüyalarının yetişkin rüyalarını anlamakta gör
düğüne benzer bir iş gördüğü" (1918: 31) yolunda güvenceler vardır,
"Böyle çocukluk nevrozlarının incelenmesi, yetişkinlerin nevrozla-
1. Dr. Lisolette Frankl'a göre bu hastalıkların "doğal tarih"ini incelemek için gerekli
dir bu yaklaşım.
nnda düşülebilecek kimi tehlikeli yanlışlıklardan konır" (1916/17:

378). "Daha ileri yaşlarda bir nevroz patlak verdiğinde analiz bunun o
çocukluk hastalığının doğrudan bir devamı olduğunu daima ortaya çı
karmaktadır" (a .g .e 378).
Aym denkliği çocuk ve yetişkin nevrozlarının semptom tabloların
da da buluyoruz. Histeri örneğinde, hem çocuklarda hem de yetişkin
lerde aynı serbest kaygı ve panikleri, hastalığın bedensel semptomlar
göstermesini, histerik kusmalar ve zehirlenme korkularım, agorafobi
ve hayvan fobilerini görüyoruz. (Ancak çocuklarda kapalı yer korku
su daha az, buna karşılık duruma bağlı olan okul ve dişçi fobileri daha
sık görülür.) Takıntılı nevrozda hem çocuklarda hem yetişkinlerde
duygusal çift değerliliği, uykuya dalmada ve benzeri durumlardaki tö-
rensi davranışları, yıkama zorlantısını; yinelenen düşünceleri, eylem
leri ve saymaları; büyülü sözler ve hareketleri ya da bunlardan kaçın
maları; dokunma zorlantısı ve kaçınmasını, vb. aynen görmekteyiz.
Ketlenmeler söz konusu olduğunda, çocuklardaki oyun ve öğrenme
ketlenmeleri, yetişkinlerdeki iş görme ketlenmelerine denk düşmekte;
ketlenmiş teşhircilik, saldırganlık, rekabet, çocuk ve yetişkinlerin ya
şamım aym şekilde etkilemektedir. Kişiliğin gelişimi açısından, nev-
rotik çocuğun yaşamının sonraki yıllarında, "nevrotik karakter" dedi
ğimiz klinik tablonun bütün ipuçları bulunur.
Semptomatolojideki çakışmadan çok onun temelinde bulunan di
namik ilişkilerdeki çakışmalar önemlidir. Klasik nedensellik formülü
gerek çocuk, gerekse yetişkin nevrozları için geçerlidir: Görece yük
sek dürtü ve ben gelişimi (çocuklar için fallik-oidipal, yetişkinler için
genital evreye hızla ulaşma); bu evrede kaygı ve hoşnutsuzluk yaşan
tıları (çocukta hadım edilme kaygısı); yaşa uygun olan bu düzeyden
genitallik öncesi saplantı noktalarına gerileme; çocuksu cinsel-
saldırgan itkilerin, arzu ve fantezilerin ortaya çıkışı, üstbenin karşı
koymaları yüzünden bu uyarımlara tahammülsüzlük, kaygı ve suçlu
luk duygusu, ben savunmalarının seferber edilişi; savunma çabalan
ve uzlaşma oluşumu, sonuç olarak da dürtülerin gerilediği saplantı
noktalan, karşı çıkılan itki ve fantezilerin içerikleri ve benin kullandı
ğı özgül savunma düzenekleri tarafından belirlenen nevrotik semp
tomlar ve kişilik bozukluklan.
Başlangıç yıllannda, az ve iyi seçilmiş hastalar çocuk analistine
gelirken, olgulann çoğunda "Küçük Hans" ya da "Kurtadam" türün
den çocuk nevrozlan bulacağımızı umuyorduk. Ancak özel muayene
haneden danışma merkezlerine ve çocuk kliniklerine gelindiğinde bu
beklentiler değişti; tümüyle yabancı malzemelerle, yani bir dolu belir

siz, zor görülebilen, saydam olmayan, bulanık klinik tabloyla karşı
laşmaya başladık. Bunlar bir bakışta, bilinen nedensel varsayımlara
dayandınJamıyorlardı.
Analistlerin karşılaştığı ilk düş kırıklıklarından biri, çocuklardaki
semptomların, yetişkinlerdekinden farklı olarak kökende bireyin bü
tün kişilik yapısıyla uyuşmaması; çoğu zaman tek tek belirtiler halin
de, başka tür ve kökenden olan semptomlar ve kişilik özellikleriyle
birlikte ortaya çıkışları oldu. Uykuya dalma törenleri, takıntılı sayı
saymalar gibi takıntılı nevroz semptomları bile, aslında histerik ola
rak tanımlanabilecek çocuklarda sık sık görülebiliyordu. Aynı şekil
de, histerik döndürmeler, fobiler, psikosomatik belirtiler de, takıntılı
nevrozu olan çocuklarda sık sık görülebilir. İyi yetiştirilmiş, topluma
uyumlu, genel olarak vicdan sahibi çocuklar sık sık tekil suçlar işler.
Anne babalarının evinde zor başa çıkılan birçok çocuk okuldayken en
uslu öğrenciler oluverirler.
Analistlerin ikinci düş kırıklığı ise çocuk ve yetişkin nevrozları
arasında doğrudan bir devamlılığın olmayabileceği gerçeğiydi. Hatta
çoğu zaman bunun tam tersi görülmekteydi. Dört yaşındaki "kötü" bir
çocuk, saldırgan tutumu, acımasızlığı, dürtüselliğiyle daha sonraki
başıboş ve suçlu çocukları ne denli andırsa da bu çocukluk durumunu
ilerideki yetişkin bozukluğunun öncülü saymaya hakkımız yoktur.
Önümüzde duran tümüyle başka bir şey, örnekse takıntılı bir nevro
zun ya da takıntılı kişiliğin başlangıç dönemi de olabilir. Erken bir fo
bi ya da kaygı histerisi, çoğu zaman, kural olarak değilse de gelecekte
bir takıntılı nevroza dönüşür. Yetişkinlerdeki biçiminden hiçbir fark
göstermeyen bir takıntılı nevroz ileride belki de bir şizofreniye dönü
şecektir.
Bu uyumsuzlukları açıklama amacıyla bazı varsayımlarda buluna
biliriz. Örnekse, çocuklann ya da yetişkinlerin nevrozlannın dayandı
ğı güçler dengesinin dürtülerle ben arasındaki etkileşime bağlı olduğu
açıktır. Gerilemiş dürtülerin takılı kalmış olduğu durumlarda bile ço
cukta, henüz hastalığa yakalanmamış olan ben yapılan, olgunlaşma
ve gelişme süreçleri yoluyla değişirler. Dört yaşındaki bir aşamada
henüz ben ve üstbene uygun olan öldürme arzulan, saldırganlık ve dü
rüst olmayan davranışlar, bir sonraki aşamada bene yabana hale gelip
yadsınabilirler. Böylece semptomlar suç işlemekten çıkıp zorlantıh
bir hal alırlar. Benin olgunlaşmasının ilerlemesiyle elde bulunan ve
kullanılan savunma düzenekleri de değişir. Döndürme ve kaçınma gi-
bi bedensel savunma biçimleri geri plana çekilir; onların yerini sayı

saymak, büyülü formüller, tersine çeviımek, yalıtmak gibi, düşünce
süreçlerine dayanan savunmalar alır. Burada da histerik semptomların
yerine zorlantılı semptomlar geçer. Histeri ve zorlantılardan kurulu
karma oluşumlar, histerik çocukların anal-sadist evrede bu aşamanın
; savunma çatışmalarına uyan yeni semptomlar edinmeleriyle açıklana
bilir; aynı şekilde, takıntılı nevrozların yüzer gezer kaygılar, fobiler,
l vb. gibi daha önceki gelişim evrelerinin kalıntılarını da taşımaları
böyle karma bir oluşuma yol açabilir. Takıntılı çocuklarda yüksek de-
; recede çift değerlilik ve katı zorlantılı tutumlar gibi anal-sadist dönem
; bulgularının varlığı iyiye işaret değildir. Ruhsal aygıttaki bölünme ve
I uyumsuzluklara ait bu belirtiler, çoğu zaman gelecekteki psikotik, şi-
i zofren çözülmenin öncülleridir.
f Başlangıçtaki beklentilerimizin tersine çocuklardaki psikopatolojik
I belirtiler yetişkinlere oranla daha az değil çok daha fazladır. Önümüz-
{ de zorlantılar, törensi davranışlar, kaygı nöbetleri, fobiler, travmatik
t ve psikosomatik bozukluklar, karakter bozuklukları, vb. gibi tipik ço-
fc cukluk nevrozlan; çocukluk psikozları; otistik durumlar, vb. bulunur,
i Aynca, bu çekirdek dışında daha pek çok durum bulunmaktadır
| önemli becerilerin eğitiminde organik nedenlerden kaynaklanmayan
Î gecikmeler; konuşma yeteneğinde, kas etkinliğine ve boşaltım süreç-
İ lerine egemenlikte, okul yeteneklerinde bozulmalar; narsisizm, nesne
I libidosu gibi uğraşılarda bozukluklar; dürtüler üzerinde yetersiz dene-
( tim, kendini yaralama eğilimleri, vb. bulunmaktadır. Bu çocukların ki
mileri, çocuk nevrozlarının asıl başlangıç noktası olan fallik-oidipal
evreye bile ulaşamazlar. Kimilerinin savunma örgütlenmeleri az geliş
miş, ilkel ve kusurludur; bumın sonucunda, onlarda görülen semptom
lar id ile ben arasındaki uzlaşım oluşturmalardan değil idden doğrudan
çıkıp gelen bazı unsurlardan kaynaklanır. Kimilerinde ise üstben olu
şumu öyle eksik kalmıştır ki, denetim işlevi gören birer içsel güç olan
ahlaki yargı, suçluluk ve iç çatışmaya bu çocuklarda rastlanmaz.
Bu çalışma alanında eksik olan, klinik tabloların anlaşılmasını sağ
layacak psikodinamik açıklamalardır. Tanımlanan belirtilerden kimi-
ş lerinin, kişilik gelişiminin sürmesiyle tipik bir nevroza dönüşecek
olan nevrotik gelişmenin ilk adımı olması; öbürlerinin ise daha çok
başarısız bir nevroz oluşturma girişimi, yani uygunsuz dış ve iç koşul
lar altında kısa süreli bir denge kurmaya yönelik, amaca uygun olma
yan ve işe yaramayan bir çaba olması mümkündür.
G ELİŞİM E BAĞLI BOZUKLUKLAR
Gelişime bağlı bozuklukların nedenleri bir yandan çocuğun nesne

dünyasına olan bağımlılığında, öte yandan gelişim sürecinin kendisi
nin çocuk benine dayattığı zorunluluklardadır.
Çocuktaki Bağımlılığın Sonuçlan

Bir çocuk belli derecede bir bağımsızlığa ulaşmadıkça gereksinimle
rinin doyurulması açısından tümüyle çevresine bağımlıdır. Annenin
ya da önün yerini tutan bakıcının işlemlerini çocuğun gereksinimleri
ne göre değil de katı, kişiliksiz kurallara göre uyguladığı durumlarda,
uyku bozuklukları, yeme bozuklukları, boşaltım işlevlerindeki bozuk
luklar, yalnız kalmaktan korkma gibi zorluklar ortaya çıkar.
Burada, bu dört konuda çocuklann gerçek gereksinimleri kültürü
müzde yaygın olan âdet ve yöntemlere uymaz. Çocuklann, çevrenin
isteklerine ancak nadiren uyan özgün uyku ritimleri vardır. Halbuki
çoğu anneler çocuğu yatağa yatırır, çocuğun uykuya dalması ve uyan
masının kendi günlük programlanna uymasım beklerler. Aynca, ço
cuklann uyanıklıktan uykuya giden yolda kendilerine yardım edecek
araçlan da vardır. Bu amaçla kendine yönelik erotik etkinlikleri, örne
ğin parmak emmeyi, mastürbasyonu, geçiş nesnelerini kullanırlar;
ama bu etkinlikleri gerçekleştirmek için, annenin, pek sık görülmeyen
hoşgörüsüne muhtaçtırlar. Çocuğun doğası gereği uykuya dalmanın
en kolay yolu annenin yatağında, ondan yayılan vücut sıcaklığını his
sedip ona dokunarak uyumaktır; ama bu günümüzün bütün hijyenik
(ve aynı zamanda analitik) görüşlerine aykın olan ilkel bir gereksi
nimden ibarettir.
Beslenme hususunda da mamanın ne zaman verileceği (bebekliğin
ilk günleri sayılmazsa), mama olarak ne verileceği ve çocuğun ne ka
dar mama alacağı çocuğun kendisine nadiren bırakılır. Sonuç da çoğu
zaman çocuğun aç olmasına karşın yemek için beklemek zorunda kal
ması ve hiç de aç olmadığı zaman zorla beslenmesi olmaktadır. Tuva
let terbiyesi çoğunlukla daha ne tutucu kaslara komuta etmenin, ne de
bedensel bağımsızlık için gerekli olgunluğun bulunduğu bir yaşta
başlamaktadır. Hemen bütün Batılı kültürlerde, çocuğun bütün doğal
gereksinimlerine karşın, yalnız uyuması, yalnız dinlenmesi ve daha
sonra da yalnız oynamasının daha sağlıklı olacağına ilişkin saçma bir
inanç nedeniyle çocuklar anne ya da bakıcının rahatlatıcı varlığı ol
maksızın saatlerce yapayalnız kalmaya zorlanmaktadır.

Doğal gereksinimlerin böylece ihmal edilmesi, ne denli iyi niyetli
olursa olsun, arzu ile doyum arasına girmekte ve doyum yaşantıları
nın kolay yaşanmasına engel olmaktadır. Sonuçta anneler yorgun ol
malarına karşın uykuya dalamayan ya da yeterli uykusunu alamayan;
aç olmalarına karşın yeterli yemek yemeyen ya da gerekli şeyleri ye
meyen; annelerinin orada olmasına karşın durmadan ağlayan ve bir
türlü yatıştunlamayan çocukları için yardım istemeye gelirler.
Bebeğin bakımı daha en başından anlayışla, çocuğun gereksinimle
rine göre ayarlansa bu bozuklukların çoğundan kaçınılabilir. Ancak
bu tür bozukluklar bir kere ortaya çıktıktan sonra, anne tutum ve yak
laşımını değiştirmeye hazır olsa da hemen ortadan kaldırılamazlar. Bir
beden ya da dürtü gereksinimiyle ilişkili olarak yaşanmış olan engel
lenme ve hoşnutsuzluk duygulan çocuğun belleğinde bu gereksinme
bağlı olarak kalır. Dürtünün haz yerine hoşnutsuzlukla yüklenmesi
onun etkililiğini, doyuma olumlu yönelişi zayıflatır, bu alanı daha son
raki nevrotik çatışmalar ve ketlenmelere açık hale getirir (A. Freud,
1946).
Çocuk gereksinimlerine karşı anlayışsızlığın yaşamın ilerisine yö
nelik daha başka ve daha ağır sönuçlan da vaıdır. Kişiliğinin gelişimi
sırasında yani dış etkilerin içselleştirildiği sırada, çocuk kendisini
dürtü yaşamı karşısında da annesiyle özdeşleştirir. Annenin onun di
leklerini anlayıp saygı gösterdiği ve olabildiğince karşılamaya çalıştı
ğı durumlarda çocuğun beni de kendi idi karşısında aym şekilde dav
ranır. Annenin çocuğun doyumunu gereğinden fazla ertelediği, kıstığı
ya da reddettiği durumda çocuğun beni dürtülere düşmanca yaklaşır;
yani gelecekteki bir nevrozun ön koşullanndan sayılan bir konumu
benimser.
İçsel Zorluklar
Dış zorluklardan belli ölçülerde kaçınmak mümkün olsa da, çocuğun
iç zorluklardan kaçınabilmesi hayli zordur. İç zorluklar önceki bozuk-
luklann zemin hazırladığı durumlarda daha büyük; bozulmamış bir
dürtü yaşamının çocuğa bolca haz kazandırmış olduğu durumda ise
daha hafiftir. Ama genelde, bu zorluklar, olgunlaşma ve gelişme sü
reçlerinin ortaya çıkışı kadar kaçınılmazdır. Ancak bunlar, yetişkin
lerdeki patolojilerden farklı olarak, kalıcı semptomlar değildir. Bun
lar bir gelişim evresinin refakatçi belirtileri olarak ortaya çıkar ve ge
lişim bir sonraki evreye geçince ortadan kaybolur, yani "aşılır'lar.
Uyku bozuklukları
Çocukların bütün uyku bozuklukları dış çevrenin sonucu olarak ele
alınmamalıdır. Birinci yıl boyunca çocuğun uyku ritmiyle ilgili ola
rak nasıl davranılırsa davranılsın, ikinci yaş girer girmez uyku bozuk
lukları başlar. Bir yaşındaki yorgun bir küçük çocuğun, eğer açlık, be"
densel bir acı, bedensel bir ağrı ya da başka bir bedensel gereksinim
tarafından engellemiyorsa bir anda uykuya dalabilmesi karşısında şa
şırmayız. Ama bundan birkaç ay sonra, aynı çocuk yorgunluğuna hiç
bakmaksızın yatağa götürülmesine karşı çıkacak, bütün gücüyle uya
nık durmaya çalışacak, annesini çağıracaktır. Çünkü bu dönemde uy
ku, daha önce olduğunun aksine basitçe bedensel bir gereksinimin do
yumu değildir. İki yaşındaki çocukta ben ve id, kendilik ve nesne dün
yası birbirinden ayrışmıştır. Artık uyanık durumdan uykuya geçiş üç
ayrı anlam taşımaktadır; Bütün libidonun nesnelerden geri çekilmesi,
bütün ben ilgilerinin dış dünyadan çekilmesi ve benin ide gömülmesi.
Bunların hiçbiri kolay değildir. Bu süreçlerin her biri çocukta kaygı
uyandırır, onun uykuya karşı mücadele etmesine yol açar; çocuğun
annesinin orada durmasını, ışığın açık kalmasını, kapının açık durma
sını talep etmesi, bir bardak su istemesi için nedenler oluşturur. An
cak çocuğun nesne ilişkileri kalıcı olmaya ve ben örgütlenmesi kendi
ni daha güvenli hissetmeye başladığında bu zorluklar yeniden kaybo
lacaktır. Artık büyümüş olan çocuk kendisine uyuma iznini verebilir!
Daha yukarıda değinildiği gibi uyanık yaşamdan uykuya geçiş için
çocukların kendi yardımcı araçları vardır. Kendine yönelik erotizm
etkinlikleri libidonun çocuğun kendi vücuduna dönmesine yarar. Pe
lüş ayıcık gibi "geçiş nesneleri" anne vücuduyla kendi vücudu arasına
sokulur. Daha sonraki çocukluk döneminde, kendine yönelik erotiz
me ve mastürbasyona karşı mücadele edilmeye başlandığı zaman bu
iç çatışmadan ötürü uyku bozuklukları yemden başlar. Bu durum gi
zillik evresinde yaşanırsa, adı geçen alışkanlıkları bırakma mücadele
sine refakat eden görünür belirtiler genellikle takıntılı olanlar, örnek
se takıntılı dualar, takıntılı sayı sayma, takıntılı düşünceler, vb.'dir.
Dışarıdan bakıldığında çocukların uykuya dalma zorlukları, depre-
sif ve melankolik yetişkinlerin uykuya dalma bozukluklarına çok ben
zer. Ama belirli görünür benzerliklere karşın altta yatan metapsikolo-
jik tablo tümüyle başkadır. Gerçekte iki belirtinin tabiriyle pek ilgisi
yoktur ve çocukluk bozuklukları, yetişkinlerinkilerin öncülü olarak
görülmemelidir. İkisi arasındaki ortaklık yalnızca uyku işlevinin zara
ra uğramış olması ve böylece içsel çatışmaların zemini işlevini gör

mesidir.
Yeme bozuklukları
Çocukların yeme bozukluktan hakkında daha fazla bilgiye sahibiz.2
Çeşitli beslenme zorluklan art arda, dürtü ve ben gelişiminin refakatçi
belirtileri olarak görülür.
îlk bozukluklar bebeğin emzirilmesinde ortaya çıkar ve çeşitli ne
denlere dayanır. Anne açısından meme başının biçimi, sütün miktan
gibi bedensel engeller ya da emzirme biçimi gibi ruhsal engeller söz
konusu olabilir. Bebek de daha olgunlaşmamış bir emme refleksi,
beslenme gereksiniminin organik nedenlerle azalmış olması gibi be
densel ya da annenin çift değerliliğine otomatik bir negatif karşılık
verme gibi ruhsal zorluklar yaşayabilir.
Daha sonra sık sık rastlanan bir bozukluk, sütten kesildikten sonra
ki besin reddidir. Bundan, meme ya da biberonun birdenbire değil
adım adım kesilmesi koşuluyla sakınılabilir. Bu durum çocuk tarafın
dan bir zedelenme olarak yaşanırsa, geride beslenmeye karşı olumsuz
tutum, her yeni tada karşı güvensizlik, alışılmamış yemeklerin geri
çevrilmesi, oral haz duygulanmn azalışı, vb. gibi sonuçlar kalır. Kimi
zaman da etki ters yönde olur. Birdenbire sütten kesilmiş olan çocuk
lar yaşamlan boyunca aç ve obur kalırlar.
Bir sonraki adımda yemek, çocuğun annesi karşısındaki çift değer
li duygulanmn dışa vurulabildiği bir savaş alanı olur.3Çocuk belli ye
meklerden kaçınır, büyük bir çabayla başka bir şey yemek ister. Adı
geçen savaşlar ne yenileceği, ne kadar yenileceği, sakin oturup otu
rulmayacağı, sofra adabına uyulup uyutmayacağı konusunda patlak
verir.
Bunun ötesinde, anal eğilimlere yönelik savunmalar nedeniyle bel
li yemeklerden tiksinme; çevresel etkilerden kaynaklandığı durumlar
hariç bastınlmış yamyamlık ve sadizm fantezilerine dayanan vejetar
yenlik; ağızdan döllenme veya gebelik fanezileriyle başa çıkmak için
kimi zaman yemek yemeyi tümüyle reddetme gibi durumlara da rast
lanır.
2. Bu kitapta 3. Bölüm'e bakmız. Ayrıca A. Freud (1946).

3. Bu belitti biçimi için güzel bir klinik örnek, annesine duyduğu öfkeyi dışa vurraa-
maya çalışan, ama hem yemeği reddeden, hem de dilinde kalan yemek artıklarını bile ka
zıyıp atan bir çocuktu.
Anne babalar sık sık bu zorluklardan oldukça zararsız olanların, ya

şamı tehdit edebilen yemek yadsımalarının öncülleri olmasından ve
tedavi edilmezlerse bunlara dönüşeceklerinden korkarlar. Böyle kor
kular gereksizdir. Tanımlanan bozukluklar patolojik değişimlerin be
lirtisi olmayıp gelişime bağlıdır ve bu yüzden de kısa ömürlüdür. An
cak, yeme işleminin aşın derecede bozulmasının yeme zevkini zayıf
latması ve bir sonraki aşamadaki zorluklara yol açması mümkündür.
Çocukluktaki yeme bozukluktan ne ölçüde yaygınlaşırsa, yetişkin ya
şamındaki nevrotik mide-beslenme bozukluklarına da o ölçüde zemin
hazırlayacaktır.
Arkaikkorkular
Bir yandan kendi nesne ilişkilerinin durumuna, öte yandan iç dünyası
nın yapısına uygun olan özgün kaygılar4 gelişmeden de çocuğun duy
gu yaşamında kaygıca rastlanır. Küçük çocuğun "arkaik" denilen kor
kulan kendiliğinden ortaya çıkar; bunlar mevcut tehlike durumlanna
ya da hoşnutsuzluk duygulanna bağlanamaz. Tanımsal olarak karan
lıktan, yalnızlıktan, yabancılardan, yeni izlenimlerden, gökgürültüsü
ve rüzgâr gibi gürültülerden koıku görülür. Bu erken arkaik korkularla
daha sonraki fobiler arasında görünen ama metapsikolojik olarak izle-
nemeyen benzerlikler bulunmaktadır. Fallik evrenin fobileri gelişmiş
ruhsal süreçler, örnekse gerilemeler, yer değiştirmeler, çatışmalardır.
Buna karşılık arkaik korkular benin olgunlaşmamış ve zayıf olduğu
nun belirtileridir; elinde korkuyla başa çıkabilmek için yeterli araç bu
lunmayan ben, uyaranlara panikle yanıt vermektedir. Ben olgunluğun
da ilerledikçe henü? anlayamadığı ve başa çıkamadığı bu tür korkular
geriye çekilir. Gerçeği değerlendirme yetisi, mantıklı düşünme ve ak
lın gelişmesi, yansıtma ve büyülü düşüncenin zayıflaması sonucunda
çevre daha az tehdit edici olarak algılanır.
Küçük çocukların davranış bozuklukları

Kimi küçük çocuklann davranış zorluklan annelerinin başa çıkama
yacağı ölçülere kadar ilerleyebilir. Anal-sadist evrenin en doruk nok
tasında dürtü uyarılan doğrudan doğruya pislik zevki, yıkıcılık ve ye
rinde duramama olarak; ya da ayrılma yeteneğinin olmayışı, acılı dav
ranış, yakınma,, hoşnutsuduk, kaotik duygu boşalmalan biçiminde
kendilerini gösterebilirler. Çevre için böyle zor kaldınlabilen, apaçık
4. Bkz. bu kitapta 4. Bölüm.
patolojik görünen bu belirtilere karşın durum pek de ciddiye alınma

malıdır. Olup bitenler, bu yaştaki çocuklann elinde bulunan dışavu
rum olanaklanıun yetersizliğinden kaynaklanır, bu tablo düşünce, ko
nuşma, oyun ve yüceltme gibi ben işlevlerinin ilerleyen gelişimiyle
ortadan kaybolur.5
Geçici birtakıntt evresi

Düzene düşkünlük, temizlik, büyülü düşünce ve uykuya dalma tören
lerini takıntılı nevroza ya da takıntılı kişiliğe bağlamaya alışmışızdır;
ama öte yandan bunlar hemen bütün çocuklarda anal evrenin doruk
noktasına ulaştığı dönemde veya bu noktanın arifesinde görülür. Kıs
men tuvalet terbiyesinin, kısmen de ben gelişiminin zaman olarak
anal sorunlarla bir araya gelmesinden ötürü (H. Hartmann, 1950) ço
cuklar takıntılı nevrotikler gibi davranırlar. Oysa metapsikolojik ola
rak böyle bir durum söz konusu değildir. Bu yaş döneminin görünüş
teki patolojisi dürtü ve ben gelişimi bir sonraki fallik evreye geçer
geçmez kaybolur.
Buna karşılık gelişime bağlı olan bu takıntı evresiyle daha sonraki
takıntılı nevrozun bağlantısı da gözden kaçmlmamalıdır. Bu dönem
deki yaşantılar, daha sonra fallik evreden anal evreye doğru gerileme
lere yol açan takıntı noktalan teşkil edebilir. Bu erken takıntı evresi
nevrotik sayılamasa da bu evreye geri dönüş, bu geri dönüşe karşı sa
vunma, bundan kaynaklanan çatışmalar ve uzlaşma oluşturmalar so
nunda takıntılı nevroza temel oluşturur.
Fallik evre, ergenlik öncesi ve ergenlikte gelişime bağlı bozukluklar

Gelişim atılımlarının yalnızca bozukluklardan değil aym zamanda
kendiliğinden olan iyileşmelerden de sorumlu olması olgusu, gelişi
me bağlı değişimlerin niceliksel olduğu, yani dürtü yaşamı ve ben ör
gütlenişinin ekonomik ilişkileriyle ilintili olduğu durumlarda iyice
öne çıkar. Örnekse fallik evrede dürtülerin gücü, hadım edilme kaygı
sı, ölüm korkusu, öldürme arzulan ve bunlara karşı savunmalar artar;
ketlenme, aşın ödünleme, geriletici ve edilgen tutumlardan oluşan bir
klinik tablo ortaya çıkar. Son derecede tehdit edici gibi görünen tablo,
Oidipus kompleksinin gücü azalıp çocuk biyolojik olarak belirlenen
gizillik dönemine adımı atarsa, bir çııpıda ortadan kalkabilir. Çocuk
nevrotik dürtü yoğunluğunun azalmasıyla görece sorunsuz bir duru-
5. Bkz. A. Katan (1961).
ma gelir.
Gizillik döneminden ergenlik öncesi evreye geçişte bunun tam ter
si yaşanır. Burada Oidipus-öncesi dönemin ora! ve anal uyaranları ye
niden ortaya çıkar ve çoğu gizillik döneminde sağlanan (sosyal uyum,
yüceltme gibi) kazançları tehdide başlar. Görünüşteki bütün ruhsal
sağlamlık ve içsel denge yeniden ortadan kalkar. Nevrotik tutumlar
ve suç davranışları görülmeye başlanır. Ergenlik öncesinin çelişkili
niteliği de buradan gelir.
Bunun ardından analistin birçok çalışmadan tanıdığı ergenlik tab
losu gelir.6Yeni ortaya çıkan genital uyaranlar erkekliği sağlamlaştır
mada yardımcı olur, Oidipus kompleksinden getirilmiş olan edilgen-
dişil yönelişleri ve öbür genitallik öncesi kalıntıları şimdilik sona er
dirir. Öte yandan ergenlik atılımının da kendi semptomları vardır.
Bunlar uygunsuz koşullarda ruhsal ve davranışsal sorunlar haline ge
lebilir ve ancak yetişkinliğe girişle gerilemeye başlar.7
ÇOCUKLUKTA TA NI K A TEG O RİLERİ OLARAK

SUÇLULUK VE CÜRÜM
Toplumsal Uyum ve Kronolojik Yaş.

Hukuki ve Psikolojik Bakışlar
Bir çocuğun "yalan söylediği" ya da "çaldığı"ndan söz etmeye ne za
mandan sonra hakkımız olduğuna ilişkin daha önce belirtmiş olduğu
muz çekince, soruyu bütün toplumsal uyum ve uyum bozukluklan
alanına yayacak olursak daha da büyür.
Bir gencin hangi yaştan itibaren mahkeme ya da çocuk mahkemesi
önüne çıkartılabileceği ve yasa önünde hareketlerinden sorumlu tutu
labileceği devletlere ve anakaralara göre değişmektedir. Orta Avrupa
devletlerinde ortalama yaş 13-14'tür. İngiltere ve Amerika'da yasal gi
rişimlerde 8 yaşından başlayarak 16, 18 ila 21 yaşa kadar uzanan bir
6. Bkz. Hssler (1958), Geleerd (1958X aynca A. Freud (1936).
7. "Bir Çocukluk Nevrozu'' başlıklı çalışmasında (1966) H. Nagera aşağıdaki sırayı
önermektedir:
a) Gelişim bozukluklan (gelişim sürecine yapılan dış müdahalelere bağlı),
b) Gelişmeye bağlı çatışmalar (gelişim aşamalarının yan belirtileri olarak),
c) Nevrotik çatışmalar (dürtülerden kaynaklanan arzular ile dış dünyanın benimsen
miş istekleri arasında),
d) Çocukluk nevrozları.
PATOLOJİK ÇOCUK GELİŞİMİ I t3 1
derecelendirme görüyoruz. Avrupalı kriminologlar, uluslararası ola

rak "yasa önünde tam ehliyetin 18 yaşından önce olmamasının" uy
gun olacağı konusunda hemfikirdir.
Eğitimciler ve analistler bu alanda, tıpkı hukukçular gibi, belirli bir
saptama yapmış olmaktan uzaktırlar. Çocukların gelişimleri toplum
sal uyumla örtüşebilecek bir duruma gelinceye kadar onlan toplum
karşıtı, topluma uyumsuz ve suçlu olarak tanımlamanın anlamsız ve
amaca uygunsuz olduğunu hissetmekteyiz yalnızca; çocukların tutum
ve eylemlerinin bütün yazılı yönetmeliklere, kurallara, aile ya da top
lumun bütün ahlak gereklerine aykırı olması durumunda bile bu görü
şü savunmaya uğraşıyoruz. Toplumsal uyumdan önce, duygusal ve
zihinsel bakımdan böyle kuralların anlaşılabilmesi; bu kuralların tem
silcileri olan anne babalarıyla özdeşleşmeyi izleyecek bir "toplumsal
taleplerle özdeşleşme yetisinin” oluşabilmesi gereklidir. Böyle uyum
ların ancak yavaş yavaş ve kronolojik yaşla uyumlu olarak oluşabildi
ği konusunda hukuk dünyasıyla aym görüşteyiz, ancak hukukçu ve
kriminologlara oranla bu gelişmenin daha erken dönemde belirdiğini
düşünüyoruz. Oidipus kompleksinin aradan çıkmasıyla kanımızca en
azından toplumsal uyumun ana hatlarının belirmesi gerekir. Kuram
ve uygulama bu konuda her zaman el ele yürümüyor. Kuramsal ola
rak çocukların oidipal evre öncesinde insan toplununum ne yasal ne
de metapsikolojik bağlamda uyumlu üyeleri olabileceğini biliyoruz.
Bununla bitlikte klinik incelemede bu erken yaş dönemleri için de
toplum karşıtı, suçlu, topluma uyumsuz ya da en azından "gizil suçlu"
(Aichhom, 1925a) gibi tanımlan kullanıyoruz. Bizim bu olgularda
değerlendirdiğimiz, olgun bir bireyin tam toplumsal uyumu değil,
toplumsallaşmaya giden yoldaki birçok ara aşama ve kısmi başarılar
dır. Çocuğun bu basamaklarda gereken ilerlemeyi göstermeksizin ge
lişmesi, istenen nihai başanya ulaşamayacağı ya da ulaşmakta yeter
siz kalacağı kaygısını uyandınr.
Nihai toplumsal uyumun bir dizi önkoşula bağlı olduğundan, yani
gelişim yolundaki ilerlemenin bu sonucu sağlamak için ruhsal aygıtın
her yerinde aynı olması gerektiğinden kuşkumuz yoktur. Gelişme ko
şullarına ilişkin ne kadar şey bilirsek o kadar iyidir. Çünkü, tam koy
duğumuz sırada, klinik tabloda gelişim çizgileri arasındaki uyumsuz
luğun, dürtüler ve benin gelişim hızlan arasında üygunsuzluklann ya
da nesne ilişkilerindeki eksiklik ve zayıflıklann sadese çok hafif be
lirtileri bulunsa bile, bunlann ilerideki toplumdışılığı haber verip ver
mediğini saptayabiliriz.
Toplumsal uyumun gelişim öyküsünün alt bölümlerine bu şekilde

bölünmesi, topluma uyumsuzluk ve suçluluğun nozolojik kavramlar
olarak ruhsal ya da ahlaki azgelişmişlik, anne balâ evinden erken ay
rılmak, anne baba tarafından ihmal edilmek, anne baba geçimsizlikle
ri, ailenin bölünmüşlüğü, vb. gibi özgün bir iç nedene bağlanabilecek
başlı başına kavramlar olarak algılanması hatasına düşülmesine de
son verecektir. Topluma uyumsuzluğun özgün nedenlerinden ne ka
dar az söz edersek, toplumsal uyumu dürtülerin ilerleyişinin son ürü
nü olarak görebilmemiz; yani her normal çocukta normal olarak bulu
nan çabaların dönüşümü olarak görebilmemiz o denli kolay olacaktır.
Böyle bir kuramsal tutum, burada söz konusu olan patolojik sonuca
götüren gelişim çizgilerini saptayabilmeyi kolaylaştırır. Beklenebile
ceği gibi, anormale giden bu yolların izlenmesi, daha yukarıda anla
tılmış olan normal gelişim çizgilerine oranla daha zor, bulanık ve tı
kalıdır.
Haz İlkesinin Egemenliğindeki Yeni Doğan

Yeni doğan tek bir yasayı, yani bütün dışavurumlarına körlemesine
tabi olduğu haz ilkesini tanır. Bu ilkenin egemenliği altında haz ya
şantılarından hoşlanılır, hoşnutsuzluk yadsımr ve gerilimler olabildi
ğince düşük tutulur. Yeni doğanın bu haz ilkesini yalnızca kendi be
deni çerçevesinde, ihtiyaçları ve içgüdüsel talepleri kendi bedeni tara
fından karşılanabildiği sürece işletmesi, gelecekteki gelişimi açısın
dan son derece önemlidir.
İlk Yasa Koyucu Olarak Çocuğa Bakan Anne

Açlık, uyku, ısınma gibi bedensel gereksinimlerinin doyumu için be
bek bütünüyle kendisine bakan kimseye emanet edilmiştir. Haz ara
mak ne kadar bir iç ilke olsa da haz doyumu dış dünyanın damgasını
taşır. Çocuğun arzularını anne doyurur ya da yadsır ve bu rolü yüzün
den yalnızca onun ilk sevgi nesnesi değil aynı zamanda ilk yasa koyu
cusu da olur. Dış dünyanın çocuk tarafından fark edilen ilk kural ve
yasaları ona sağlanan doyumların sıklığı ve miktarına ilişkindir. Bu
rada bebek bakımında başvurulan yol ve yöntemlerin çocuğun kendi
sine bağlı olan haz ilkesiyle ne ölçüde uyumlu olduğu, buna karşı mı
geldiği yoksa onun tarafından mı yönetildiği önem kazanmaktadır.
Kimileri şartlı reflekslerden faydalanarak bakımı tamamen çocuğun
dürtü ve gereksinimlerinin düzenlenmesi yolunda kullanırlar; bu
amaçla engeller koyar, doyumları şuurlar, çocuğun keyif ve arzularım

yatay kesen bir yol izlerler (örneğin Truby King yöntemi). Başkaları
ise ters yönde davranır, çocuğu hoşnutsuzluk yaşantılarına terk et
mekten kaçınır, böylece ona olabildiği kadar haz sağlarlar.
Yaşamım sürdürebilmesi açısından annesine bağımlı olan bebek
önüne konulmuş olan kurallar, yönetmelikler ve programlamalara bir
çıkış yolu olmaksızın tabidir. Düzeni kendisine hoşnutsuzluk getirdi
ği oranda düşman bir güç olarak, kendi doyumlarını sağladığı oranda
da dostça olarak algılar. Çaresizliğine karşın bakım zemininde anne
nin belli tutumlarına karşı eğitilmeye başlamıştır. Anneler bu en er
ken yaşlarda bile iki türlü çocuğu ayırt ölebilirler: Kolay yönetilen,
"uslu", bakımı kolay olanlar; sabırsız, bencil, "zor" olan, karşılarına
çıkarılan bütün kısıtlamaları gürültüyle protesto edenler.
Dürtü Doyumuna Dış Kısıtlamalar

Büyüyen çocuk beslenme, uyku, vb. bakımından bağımsızlaştıkça dış
dünya ile bedensel gereksinimleri için sürdürdüğü savaş da geri plana
çekilir; bu gereksinimlerin yerini dürtü türevleri alır. Çocuk bundan
sonra kendi bencil, genitallik öncesi ya da saldırgan arzularının doyu
munu daha önce açlık duygusunun bastırılması için gösterdiği telaşla
izlemeye başlar. Ve daha ikice olduğu gibi dış dünyanın önüne koy
duğu engellerle karşılaşır. Çocuk için dürtülerinin hedefine ısrarla ve
çevre koşullarına aldırmadan ilerlemek çok doğaldır. Yetişkin çevre
istese de istemese de, çocuğu zararlardan korumak için, insanları ve
eşyayı çocuğun saldırılarından korumak için engelleyici olarak müda
hale etmek zorundadır, tç ile dış arasındaki, hazza yönelik ve gerçeğe
uygun çabalar arasındaki uygunsuzluk sonucunda bu yaştaki bütün
çocukların çevreleriyle aralarında sürekli zorluklar bulunur, normal
olarak bu çocuklar itaatsiz, azgın, yaramaz, kısaca "felakettirler.
Dış Kısıtlamaların İçselleştirilmesi

Bir birey, dürtü türevleri ve bunlann doyumu açısından kendisiyle
çevresi arasında böyle parçalanmış olduğunda bu bireyi olgunlaşma
mış diye adlandınyoruz: Bu durumda arzular bireyden, bu arzulann
doyumu ya da reddi çevreden gelmektedir. Çocukluk için normal olan
bu ahlaki bağımlılıktan sonra, olgun kişinin kendi işinin yargıcı oldu
ğu yetişkinlik durumuna kadar uzun ve zahmetli bir gelişim yolu baş
lar. Birey sonunda kendi önüne konulacak beklentilerin ve kendi iç

ideallerinin zemininde, kendi amaçlannı gözden geçirerek akılcı bir
yargıya tabi tutacak; uyanların yadsınmasına, ertelenmesine ya da ey
leme geçirilmesine kendi başına karar verecek duruma gelecektir.
Böyle bir ahlaki bağımsızlığa ulaşmak çelişkiden bağımsız bir süreç
değildir; aksine, bireyin tasarrufundaki yetUer ve eneıjilerin dürtüle
rin veya benin yanında yer aldıklan dinamik bir mücadelenin sonucu
dur. Bu çatışmanın taraflan, toplumsallaşmaya yardımcı olup olma-
malan temelinde, çeşitli başlıklar içinde aşağıdaki sayfalarda incele
necektir.
"Ruhsal işleyiş ilkeleri” ve bunlann bireyin toplumsallaşmasında

oynadıklan rol
En temel biçimiyle haz ilkesi de, onun daha sonra gerçeklik ilkesine
dönüşen hali de ruhsal aygıtın içinde bulunan yasalardır ve her biri za
manı gelince ruhsal süreçlere egemen olurlar. Haz ilkesi, yukanda an
latıldığı gibi, erken çocukluk döneminde, içten gelen bir karşı koyma
olmaksızın egemendir. Ondan sonra da idle yakından ilgili olan bi
linçsiz ve kısmen de bilinçli fantezi yaşamı, rüya yaşamı, nevroz ve
psikozlarda semptom oluşturma gibi bütün ruhsal süreçlerde egemen
liğini sürdürür. Her iki ilke de kuramsal psikolojik kavramlardır, yani
ruhsal olgulann belli türlerini tanımlama ve birbirinden ayırt etme ça-
balanmn ürünüdürler. İlk ortaya atıldıklannda, bu tanımlamalann ah
laki ya da toplumsal değer yargılan bildirmeleri amaçlanmamıştı.
Ancak bireyin toplumsal ve ahlaki gelişimi açısından bu ilkelerin
önem taşıdığı da ortadadır. Haz ilkesinin egemenliğinde olan kimse,
eylemlerinde baştan başa ve dış koşullara aldırmaksızın kendini kendi
haz amaçlanna bırakmıştır. Gerçeklik ilkesi ise erteleme, duraklayıp
düşünme ve toplumsal çevreye dikkat etme olgulanna ve bunlann ge
reklerine yer verir. Haz ilkesiyle toplum dışı ya da karşıtı davranış, tıp
kı gerçeklik ilkesiyle toplumsallaşma gibi birbiriyle çok sıkı ilişkilidir.
öte yandan bu alanda çok dikkatli olmak zorunludur çünkü gerçek
lik ilkesiyle toplumsallaşma arasındaki ilişki ilk bakışta sanıldığı ka
dar açık değildir. August Aichhom (1925a), suç işleyen çocuklar ve
genç suçlulann yüksek bir gerçeklik uyumu gösterdiklerini, ancak bu
yetinin toplumsallaşmaya hizmet etmediğini ortaya çıkaran ilk kişi ol
du. Haz ilkesinden gerçeklik ilkesine geçmenin toplumsallaşma için
bir önkoşul olduğu varsayımı doğrudur. Ancak bu kural tersine işle
mez, yani gerçeklik ilkesine geçmiş olmak tek başına biteyin toplum
sal taleplere uyacağının garantisi değildir.
Gerçeklik ilkesi her şeyden önce, arzuların engellenmesine, erte
lenmesine, amaçlarının ketlenmesine tahammül edebilme; ikame baz
lara, yani haz niteliğinin azalmasına rağmen hoşnut olabilme yetisi
dir. Birçok yazar bu yeteneği toplumsallaşma için son derece önemli
görmektedir; haz kazanmaktaki ısrann sürmesini ise uyumun olmadı
ğının kanıtı kabul etmektedir. Bu tür yargılar kısmen doğrudur; ancak
aym derecede önemli etkileri göz önüne almadıkları için bunlara tü
müyle kablmamaz.
Toplumsallaşmanın ön koşulu olarak ben işlevlerinin gelişimi

Bir çocuğun haz ilkesinden gerçeklik ilkesine geçişi ve böylece top
lumsallaşmanın olanaklı hale gelişi, çeşitli ben işlevleri belli bir geli
şim aşamasına ulaşmadan başarılamaz. Ancak bellek izleri ruhsal ay
gıta yerleştiğinde, yani bir bellek bulunduğunda çocuğun eylemleri
deneyim ve öngörüye göre, yani gerçeğe uygun olarak işlemeye baş
lar. Gerçeği değerlendirme yetisi olmaksızın iç ve dış, fantezi ve ger
çek arasında bir aynm; dolayısıyla sannsal arzu doyumunu uygun
edimlerle değiştirmek için bir neden de yoktur. Ancak konuşmanın
kazanılması çocuğu insan toplumunun bir üyesi haline getirir; konuş
ma yeteneğine bağlı olan ikincil süreçler, yani mantık ve akıl, neden
ile etki arasındaki ilişkinin anlaşılmasını, çevre isteklerine basitçe kör
bir itaat olmadan uyabilmeyi sağlar. Bu gelişmeler sonucunda, edim
leri düşünsel olarak ölçüp biçme de mümkün olur; yani, içgüdüsel bir
arzunun ortaya çıkışı ile bu arzunun doyurulmasına yönelik davranış
arasında, çocuk belli bir akıl yürütmede bulunabilir. Çocuğun kas ha
reketlerinin idden gelen itkilerin değil benin denetiminde olması da
toplumsallaşma açısından önemlidir. Son olarak insanın toplumsal tu
tumu benin bütünleştirme işlevine bağlıdır. O olmadan dürtüler, arzu
lar, tutumlar ve davranışlar, eğilimler, vb. kaodk, tek tek parçalar ha
linde kalırdı. Birey kendini tek bir kişi, kendi olarak çevresine bir bü
tün halinde sunamazdı, insanın toplumsal uyumu söz konusu olma
dan önce birincil süreci aşması gerektiği öylesine doğaldır ki belki bu
yüzden bu durum her açıdan tam olarak değerlendirilememektedir.
Küçük çocukların anımsayamadan, konuşamadan, düşünemeden ve
dalla yargılayamadan önce toplumsal olarak davranmalarını bekle
meyiz. Aym şekilde, ruhsal bakımdan düşük bir gelişme düzeyine sa
hip olanlar ile benleri organik açıdan zarar görmüş bulunanlardan top
lumsal tutumlar beklemeyiz. Keza, yaşamın bir anında ben gerileme
leri nedeniyle benin işlevlerinin konuşma öncesine, birincil süreç dü
zeyine düşmesi de toplumsallaşmayı ortadan kaldırabilir.
Toplumsallaşmadaki rolleriyle ben düzenekleri

Bir yandan gerçeklik ilkesinin oluşturulması, öte yandan ikincil dü
şünce süreçleri sayesinde çocuk kendi iç değerlendirmeleriyle çevre
nin değerlendirmelerini karşılaştırmaya ve yaklaştırmaya başlar. Ama
ikisi arasındaki uzaklık ancak daha başka etkiler, yani çocuğun libidi
nal bağlarıyla ilgili olan ben düzenekleri etkili olmaya başladığında
kaybolur, böylece kendilik ile nesne dünyasımn farklılıkları arasında
köprüler kurulmaya başlar. Burada ilk olarak önem taşıyan güdü, ken
dini erkenden hissettiren, dış dünyaya olan ilginin ve dikkatin çoğal
masıyla hızla artan taklit güdüsüdür. Küçük çocuk hep edilgin kal
maz; en azından fantezisinde kendisine bakan annenin rolüne girme
ye ve böylelikle onun kendi doyum süreçleri üzerindeki egemenliğin
den kendisi de pay almaya çalışır.
Oidipus-öncesi evrelerden itibaren, zaman zaman yapılan taklitle
rin haz vermesi durumunda, çocuk bu hazzı sürekli kılmaya çalışır.
Kendi kişiliğini değiştirmeye ve böylece anne babasının o hayran ol
duğu özelliklerini gittikçe daha fazla edinme arzusuna uygun olarak
özdeşleşmeye doğru ilerler. Anne babanın toplumsal tutumları, böyle
ce çocuğun dış dünyasından iç dünyasına alınır, onun ideal benliği ve
üstbeninin de öncülü olur. Böyle özdeşleşmeler çocuğa, o eski günler
deki gibi kendisini annesiyle bir hissetmesi olanağını -bu yeni birlik
yalnızca ahlak ve ideal oluşturma düzeyiyle sınırlı olsa bile- sağlar.
Oidipal dönem sırasında ve sonrasında bu yeni yapı, anne babadan
alınmış olan otoriteyle de donanır, içe atım yoluyla bu otorite içsel bir
yasa koyucu haline gelir. O zamana kadar yalnızca arzulanan bir ideal
olan bu otorite etki ve güncellik kazanarak üstbene dönüşür ve bun
dan böyle dürtüleri içsel olarak denetlemeye başlar. Ben bunları yeri
ne getirdikçe üstben tarafından kendinden hoşnut olma ve kendine de
ğer verme duygularıyla ödüllendirilir. Eğer ben dürtüleri üstlenir ve
üstbenin buyruklarına uymazsa üstben tarafından suçluluk duygulan
yoluyla cezalandırılır. O halde önceleri toplumsal uyum konusunda
anne babayla çocuk arasında verilen mücadele; böylece çocuğun ar
zulan ile dış dünya örneğine göre yaratılmış bir içsel yasa koyucu ara
sındaki bir iç çatışma haline gelir.

Etkin bir üstbenin oluşturulması çocuk için toplumsallaşma yolun
da atılmış önemli bir adımdır; toplumsal çevresinin ahlaki isteklerine
tabi olmak yerine artık kendisi onun bir parçasıdır ve kendisini onun
bir temsilcisi olarak hissedebilir. Bununla birlikte, çok katı da olsa bir
çocuk üstbeninin bağımsızlığım olduğundan daha büyük sanmak bir
hata olur, tçsel otorite daha yıllarca korunmaya ve dış dünyanın otori
te örneklerine tutunmaya muhtaçtır, anı» babasıyla kurduğu nesne
ilişkileri ya da özdeşleşme ağır düş kırıklıkları ya da şok türünden bir
yaşantıyla bozulursa bu içsel otorite tamamen yıkılabilir.
Toplumsallaşmanın önünde bir engel olarak id

Normal çocukta ben ve üstben oluşumu kısa zamanda büyük bir yol
katetdği için gözlemci, aşılması gereken diğer sayısız zorluk ve engel
leri kolayca hafife alabilir. Çocuğu toplumsal taleplere yatırım yap
maya, onlan kabule ve sonunda benimsemeye yönlendiren güdüler
onun en önemli nesneleriyle, anne babasıyla kurduğu duygusal ilişki
lerinden kaynaklanır ve o denli de güçlüdür. Öte yandan çocuk için
kendi içgüdüsel arzularının doyumunun da daha az önemli olmadığını
unutmamak gerekir. Genitallik öncesi cinsellik ve çocuksu saldırgan
lığın, yani dürtü yaşamının çekirdeğini oluşturan ilk temel biçimlerin
tepki uyandırması; yetişkinlerin dünyasına uymaması ve izin verilen
dışavurumlara geçinceye kadar birçok değişime uğramasının gerek
mesi gerçeği hemen her çocuk için çok acı veren bir deneyimdir. On
dan istenen toplumun bir üyesi olabilmesi için kendinden bir parçayı
terk etmesidir.
Yine de, bütün gerekli dürtü değişimlerinin iç çatışmalarla kazanıl
masının gerekmeyişi; hiç değilse birkaçının kendiliğinden, olgunlaş
ma ve büyümeyle değişmesi çocuğa bir parça yardımcı olur.
Örnekse en erken yamyamca fanteziler birincil bastırmaya kurban
giderler, yani bunlar benin bütünlüğüne hiç alınmaz ve daha ben ken
di savunma çabalarını seferber etmeden kaybolurlar. Küçük çocuğun
serbest saldırganlık ve tahripkârlığı da kendiliğinden; benin çaba ve
zorlamaları ya da eğitinde değil, çocuk libidosunun hizmetine girerek
boyunduruk altına alınır ve denetlenir (libido ve saldırganlık arasın
daki kaynaşma). Bizim kültürümüzün çocuklarının bazı anal eğilim
leri de neredeyse otomatik olarak amacı keüenmiş yer değiştirme ve
yüceltme yoluyla etkisizleştirilir, tabii bu alandaki eğitim önlemleri-
nin doğal sürece uyması ve dikkatli yürütülmesi koşuluyla.

Çocuktaki bütün dürtü türevleri uysal değildir; çoğu zaman önce
çevreyle, daha sonra ben yapılarıyla çatışmalara yol açarlar. O zaman
ben dürtüyü bir haz kaynağı olarak ele alma yetisini yitirir; onun dış
çevrenin ve kendi üstbeninin gözünde uygun ya da itici mi, kabul edi
lebilir yada edilemez mi olduğunu incelemeye başla-. Nesnel olarak
bakılırsa çocuğun dürtü yaşamının neredeyse bütün elementleri; hırs,
açgözlülük, kıskançlık/rekabet, ölüm arzulan, vb. bireyi toplumdışı-
na doğru itmektedir, toplumsallaşma bunlara karşı savunmayla eşan
lamlıdır. îdin kimi ürünleri bilinçli benden tümüyle dışlanacak (bas
tırma), diğerleri tam tersine çevrilecek (karşıt tepki kurma), dürtü
amaçlanndan uzak amaçlara yönlendirilecek (yüceltme), kendinden
başka kişilere taşınacaktır (yansıtma). Fallik cinsellik gibi bene daha
az yabancı olan heyecanlarsa gelecekte doyurulmak üzere askıya alı
nacaktır.
Görevi bireyin toplumsal geleceğini güvenceye almak olan savun
ma süreçleri aym zamanda kişinin bütünlüğü üzerinde keüeyen, kısıt
layan ve yoksullaştıran bir etkiye sahiptir. Bu zarar ne savunma düze
neklerinin seçimine ne de eğitimin aşın baskısına yüklenebilir. Savun
ma düzenekleri kimi yazarlarca ileri sürüldüğü gibi sadece patolojik
ya da sağlık koruyucu değildir. Her ikisi birdendir, yani aym zamanda
hem içsel dürtülerle başa çıkma hem dışanya uyum sağlamanın hiz
metindedir. Bunlar sonuç olarak aynı sürecin iki yanıdır. Gelişim sü
reçleriyle savunma süreçleri arasında hiçbir içsel çelişki yoktur. Tam
tersine savunma süreçlerinin örgütlenmesi ben oluşumunun önemli ve
vazgeçilmez parçasıdır. Bizim burada karşılaştığımız gerçek çelişki
ler daha derinde, bireyle toplum arasındadır. Bu çatışma bireysel kişi
liğin özgürlüğüyle bireyin topluluk içinde düzene sokulması arasın
dadır. Bu iki amaç arasındaki çelişki toplumsallaşma sürecinin başan-
sının önündeki en büyük engeldir.8
8. Normal ve patolojik savunma düzeneklerini birbirinden ayırt etmek yerine bunları

aşağıdaki bakış açılarına göre incelemek amaca daha uygundur:
a) Yaşa uygunluk. Savunma düzeneklerinin en azından kısmen bildiğimiz kendi kro
nolojileri vardır. Çok erken ortaya çıkarlar ya da normalden daha uzun sürerlerse patolo
jik sonuçlara neden olmaları büyük bir olasılıktır. Örneğin yadsıma ve yansıtma erken bir
çocukluk evresinde "normaTdir, daha sonraki bir evredeyse patolojik etki yapar. Bastır
ma ve tepki oluşturma eğer çok erken kullanılırsa çocuk kişiliğinin felç olmasına yol
açar.
b) Denge. Bir savunma düzeneği yalnızca belirli önlemlerle sınırlı kalmayıp çeşitli
tehlikeler için çeşitli yöntemleri kullanabiliyorsa bunu olumlu olarak değerlendiririz.
Toplumsallaşmanın Olmayışı
Bir gelişim süreci için ne kadar çok önkoşul gerekirse sürecin karşıla
şacağı bozukluklar da o kadar çok olur. Çocuğun toplumsallaşması
olaymda yukanda belirtildiği gibi önkoşullar iki alanda bulunmakta
dır dışsal olarak eğitim etkilerinde, içsel olarak id, ben ve Üstbenin ol
gunlaşması, gelişmesi ve büyümesinde. Dış etkiler aileye, toplumsal
duruma ve kültür kökenine göre değişir, içsel etkiler de dürtü ve ben
gelişiminin kişisel kaderine göre değişmektedir. Bunun sonucu, top
lumsal vicdanın ortaya çıkış anı, genişliği ve güvenilirliği bakımından
olabildiğince farklılaşmasıdır. Varyasyonların böylesine çeşitli oldu
ğu durumlarda kuramsal normlar koymaya kalkmanın hiçbir anlamı
yoktur.
Toplumsallaşmanın yürümemesi psikanalitik yazında genellikle te
kil etkilere bağlanır. Yüksek ben gelişimindeki bozuklukların toplum-
dışılığa götürdüğü gerçeği, birçok suçlu çocuğun test sonuçlarıyla da
uyum içindedir.9Anne babaların toplum dışı tutumlarının onlarla nor
mal özdeşleşme sonucunda çocuğun üstbenine alındığına birçok yazar
dikkat çekmiştir (A. Aichhom, 1925a; Augusta Bonnard, 1950). Anne
babayla olan nesne ilimcilerinin zorla kopmasının da toplumsallaşma
bozulduklarım ortaya çıkaracağı ilk olarak A. Aichhom'da (1925a),
sonra John Bowlby'de (1944) öne çıkarılmıştır; bu olgu bugün genel
olarak kabul edilmektedir.
Yazarların çoğunda, patolojik gelişim açısından nitel etmenlere,
daha önemsiz olmayan nicel etmenlerden daha fazla önem verildiği
görülmektedir. Dürtü ve ben gücündeki ya da ikisinin ilintisindeki her
değişiklik, toplumsal konumu henüz çok güvensiz olan çocuk için bir
tehlike oluşturur. Hangi nedenden olursa olsun benin gücünü yitirme
siyle çocuk normal dürtü etkinliği üzerindeki egemenliğini de yitirir.
Böylece ilkel haz dürtüsü ve bencil tutum, yaşa uygun, topluma uyum
lu davranışın yerine geçer. Dürtü etkinliğinin uğraşısının geneli ya da
özel olarak belli bir kısmi dürtü artarsa, normal savunma işlevi, top
lumsal uyum için gerekli olan egemenliği sağlayamaz. Öte yandan,
c) Yoğunluk. Bir savunma çabasının nevroza mı yoksa toplumsal uyuma mı götürece

ği yalnızca düzeneklerin seçimine değil aym zamanda kullanımındaki yoğunluğa da bağ
lıdır. Dürtülere egemen olmaktaki aşırılık da nevroza götürebilir.
d) Geri dönüşlülük. Hiçbir savunma düzeneği başlangıçta ortaya çıkmasına neden
olan tehlikenin ortadan kalkmasının ardından varlığını devam ettirmemelidir.
9. "Suçluların itkisel karakteri” üzerine bkz. J.J. Michaels, 1955.
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ 1,140
böyle nicel dalgalanmalar normal gelişim kaderine dahildir. Bedensel

ağrı, bedensel hastalık, korku, şok türünden yaşantılar ben üzerinde
zayıflatıcı etki yapar. Dürtü gücü dış deneyimlere göre ya artar ya da
azalır; baştan çıkarma, cinsel gözlemler, red ve doyumların aşın veril
mesi ya da çeşidi gelişim aşamalanna geçişler bu güçte değişikliklere
yol açar.10Bu tür nicel dalgalanmalar olup bittiği sürece çocuğun top
lumsal uyumu çeşidi değişimlere tabi olarak kalır.
Birçok yazann görüşüne göre, toplumsal uyumun sık sık başansız
olmasının nedeni bir ölçüde çocuk cinselliğine, fakat büyük ölçüde
çocuk saldırganlığının inatçılığına bağlıdır. Ancak bence yapılan göz
lemler bu görüşü desteklememektedir. Saldırgan uyaranlar libidoyla
normal oranda kaynaştığı zaman toplumsallaşma üzerinde kedeyici
değil destekleyici etki etmektedir. Bebeğin dış dünyaya girmesini ve
ona sıkıca tutunmasını güvencelemek için saldırgan, yani etkin uya
ranlara gereksinimi vardır. Küçük çocukta saldırganlık büyüyüp ba
ğımsız olmak ve anne babasının yerine geçmek dileğini, yani onlarla
özdeşleşme dileklerini güçlendirir. Üstben oluşumu saldırganlığa ba
ğımlıdır çünkü dışan yönelik saldırgan uyaranlar nesne dünyasından
geri çekilerek üstbenin kullanımına sunulacaktır.
Yalnızca libidoyla saldırganlık arasındaki kaynaşma oluşmazsa ya
da ileride aynşmalar olursa saldırganlık, saf saldırganlık ya da tahrip
karlık olarak toplumsal davranış için tehdit oluşturacaktır. Bunun ne
denleri genellikle saldırganlık dürtüsünün kendisinde değil libidinal
süreçlerdedir. Libido ilişkileri gelişimde geri kalır ya da nesneden düş
kınklıklan, nesneden aynlış, nesne yitimi, nesneden zarar görmek gi
bi olaylarla zarara uğrarsa saldırganlığın tümünü içeremez. Saldırgan
lığın normal olarak bir zirve noktasına ulaştığı, bu saldırganlığın top
lumsal yararlılığının eşit libido miktarlanyla yakın bir birliktelik kur
masına bağlı olduğu anal-sadist evrede böyle bir aynşmanm yaşanma
sı özellikle tehlikelidir. Bu aşamada saldırgan uyaranlar sık sık libido
nun etkisinden kurtulup saf bir tahripkârlık olarak kısmen dış dünyaya
kısmen çocuğun kendi kişiliğine yönelirler. Böyle çocuklar acımasız,
açgözlü, kavgacı ve dış dünyaya karşı olan tutumlannda düşmanca
olur; eğitimsel etkilere ya da üstbenden gelecek isteklere yanıt ver
mezler. Saldırganlıkla libido arasındaki kaynaşma yeni, mutiu bir nes
ne bağlantısıyla yeniden oluşmazsa gelişimin yolu suçluluğa çıkar.
10. Bir örnek Oidipus kompleksinden gizillik evresine geçişte diiıtti gücünün düşme
sidir. Gizillik evresinde toplumsal uyumun fazla olması, bu güçteki düşüşün sonucudur.
Aile Birliğinden Toplumsal Birliğe

Bütün gelişim boyunca sürüp giden taklit, özdeşleşme ve içe atım ço
cuğun anne babasına benzemesinden öteye geçmez. Onlar daha sonra
yetişkinlerin dünyasına girmesi için vazgeçilmez önkoşullardır ama
gene de bir başlangıçtan fazla bir anlama gelemezler. Aileden daha
öteye adım atılmadıkça, ailenin ahlakıyla kamu ahlakı arasında hiçbir
önemli farkın bulunmadığı durumlarda bile, sonuç güvenli olamaz.
Aile içindeki ahlaki ve etik normların çocuk için iki yönü vardır.
Bunlar bir yandan anne baba kişiliklerinin önemli öğeleridir. Bu saye
de çocuk nesne sevgisinden özdeşleşmeye giden yolu benimseyebilir.
Öte yandan bunlar anne baba tarafından çocuğun özgül özeliklerine;
onun özel zorluktan, hoşlandığı ve hoşlanmadığı şeyler göz önünde
tutularak sunulabilir. Böyle bir durumda anne baba çocukla narsisis-
tik bir özdeşleşme içinde olduğundan, çocuğun kavrayamayacağı ya
da onun ben gücünü aşan istekleri zaten ileri sürmezler. Çocuğun ya
şı, bireyselliği, aile birliği içindeki yeri göz önünde tutulur. Çocuğun
aile içinde böyle ele almışının birçok olumlu yanlan olduğu kadar
olumsuz yanlan da vardır. Kimi çocuklar aynı hoşgörüyü aile dışında
da bulacaklanm kendiliğindenmiş gibi bekler ve bu beklentilerinde
düş kırıklığına uğradıldannda buna şokla yanıt verirler. Bununla bir
likte çocuğa başlangıçta gösterilen hoşgörü yaşamsal önemdedir. Bu
olmadığı zaman çocuk libido uğraşılannı çevresinden geri çeker ve
böylece onlann etkinliğine de kapanmış olur.
Çocuğun bundan sonra girdiği okul, çocuğa yönelik istekler bir
otoriteden, yani olumlu durumlarda sevilen, hayran olunan ve özdeş
leşme nesnesi olarak kullanılacak olan öğretmen tarafından geldiği
sürece, aileyi andırmaktadır. Bunun ötesinde okul düzeni kişisellikten
uzaktır. Kurallar ve programlar aşağı ve yukan sınıflara, yani yaşlara
göre farklı olsa da bir sınıfın içinde bütün çocuklar için aynı düzen
vardır. Birbirlerinden ancak birey olarak bir parça ayırt edilebilirler.
Birçok çocuk bu yüzden okula alışmakta güçlük çeker. Aile uyumu
okula sorunsuz olarak aktanlmaz.
Okuldan kamu yaşamına ablan son adımla bireyselliğin son kalıntı-
lan da yitip gider. Kanun önünde bütün yurttaşlann eşit oluşunun yal
nız faydalan yoktur. Bu aynı zamanda bütün kişisel ayncalıklann bıra
kılması da demektir. Kanunlar katı ve kişiliksizdir, onlara aykın hare
ketlerin yaptınmlan vardır. Bu, bunlara uymanın birey için ne tür feda
kârlıklar demek olduğuna, onun kişiliğinin ve zekâ durumunun böyle
bir fedakârlığı kolaylaştırıp kolaylaştırmadığına bakılmaksızın geçer-
lidir. Bu bağlamda tek istisnalar, sakatlıklarının kendilerini "iyi"yi
"kötü"den ayırmalarını Önlediği ruh hastalan ve ruhsal bakımdan sa
katlanmış kimselerdir; yada en azından yakın zamana kadar böyleydi.
Biz normal bireylerden kanunlan kendi iç diinyalannın bir parçası
kılmalannı beklemeyiz. Bireyin (istbeninden beklenen, ahlak ve eti
ğin temel kurallanm saymazsak, yalnızca hukuk ve kanunun gerekli
liğini tanıması ve ilke olarak onlara uymaya hazır olmasıdır. Kanun
önünde "iyi vatandaş"ın konumu, anne babanın otoritesini gözü kapa
lı kabul eden çocuğunkinden aslında farklı değildir. Suçlular, hangi
nedenle suç işlemiş olurlarsa olsunlar, anne babasının otoritesini say
mayan, ondan kaçman ve ona karşı eylemde bulunan çocuğu andırır.
Ancak, şimdiye kadar tanımlananlardan faiklı olarak; kendilerine yö
nelik ahlaki beklentileri, toplumun ve çevrenin onlardan beklediği ve
istediğinden çok daha fazla olan birçok insan vardır. Bunlann idealle
ri gerçek anne babalanndan değil idealleştirilmiş anne baba imgesin
den kaynaklanmaktadır. Onlann üstbeni diğer kimselerin dış dünyay
la savaş için kullandığı saldırganlığı içe yönelik olarak kullanarak
kendi görüşlerini egemen kılmaktadır. Takıntılı nevrotik kişiliklerinin
önlerine koyduğu bütün sınırlamalanyla bu kimseler kendilerine gü
venir ve kendilerini öbürlerinden üstün görürler. Kendi konulannda
"kendi kendilerinin efendisi" olma durumuna ulaşmışlardır; yasalann
dışında değil üzerinde bulunmaktadırlar.
ÇOCUKLUK SORUNLARINDA BÎR TANI KATEGORİSİ

OLARAK EŞCİNSELLİK
Gelişim sırasında ortaya çıkan eşcinsel dışavurumlan bir kategoriye
yerleştirmek, topluma uyumsuzluk örneğinde olduğu gibi, kolay de
ğildir. Aynı soruyla karşı karşıya buluruz kendimizi: Hangi yaştan
sonra eşcinsel tanımı anlamlıdır, normal psikoseksüel gelişim aşama-
lanyla eşcinsel belirtiler arasında hangi ilişkiler vardır, eşcinselliğin
ön basamaklanyla yetişkin yaşamının anormal cinsel sapmalannı ilk
belirtilerinden başlayarak önceden görmek ne kadar olasıdır?
"Cinsel Kuram Üzerine Üç Deneme"nin ilk yayımından (S. Freud,
1905) başlayarak gittikçe artan sayıda psikanalitik çalışma eşcinsellik
konusuyla ilgilenmiş bulunuyor. Bu yayınlann tümü çocukluk yıllan
üzerine değil. Açık ve gizil eşcinsellik arasındaki önemli fark, yetiş
kinlerdeki cinsel eylemlerin gerçek uygulamalanna, yani bilinçdışı
PATOLOJİK ÇOCUK GEIİŞİMİ I 143
fanteziler ya da açık eylemler şeklinde oluşuna dayanır; çocukların

cinsel oyunlarına kolaylıkla uygulanamaz. Edilgin ve etkin eşcinsel
lik ya da bunların temelinde yatan fanteziler cinsel eylemdeki eşin ro
lüne, yani ancak ergenlikten sonra söz konusu olacak olan eyleme da
yalıdır. Ayrıca eşcinselliğin ne ölçüde tedavi edilebileceğine ilişkin
çok sorulan soru da yalnız bu sapmayı ya benine uygun bulan ve tem
sil eden, ya da bundan yakınan ve bunun basıncı altında tedavi çaresi
arayan yetişkinler için söz konusudur.
Öte yandan psikanaliz literatüründe ortaya çıkan bir dizi soru ço
cuk analisti için büyük anlam taşımaktadır. Burada ortaya çıkarılması
önemli olan üç konu vardın nesne seçiminin niteliği; cinsel yönelişin
değerlendirilmesinde yetişkin analizindeki yeniden kurgulama ile ço-
cuklann doğrudan gözleminin farkları; eşcinselliğin doğuştan gelen
ya da edinilmiş olan etkilere ve bu etkilerin birbiriyle karşılıklı ilişki
sine bağlanmasına ilişkin mesele.
Yaş Aşamaları İle İlişkili Olarak Nesne Seçimi

Her iki cinsin çocuklukta hem eril, hem dişil nesnelere libidinal ola
rak bağlandıkları, psikanalizin temel bulgulanndandır. Çeşitli yaş ve
gelişim basamaklarında nesne seçimi çeşitli gereksinim ve zorunlu
luklar temelinde olur. Bu nedenle aym cinsten kişilereolan bağlanma
lar da, başka cinsten olanlara bağlanmalar kadar normaldir ve bu çö
zümlerin hiçbiri sonraki normallik ya da anormalliğin öncülleri ola
rak görülemez.11
Küçük çocuklar yaşamın başlangıcında nesnelerini, cins farkı gö
zetmeksizin, kendi gereksinim ve arzularının doyumuna göre seçer
ler. Anne libidoyla yüklenir çünkü onun bakım için yaptıklan haz da
vermektedir. Baba hayran olunan gücü ve otoritesiyle, koruyucu ola
rak ve annenin sahibi olarak, vb. aym şekilde yüklenmektedir. Baba
nın anne yerine çocuğun bakımım üstlendiği durumda çocuk onunla
bir "anne ilişkisi” kurar, annenin ailede yönlendirici bir rol oynadığı
durumdaysa "baba ilişkisi" anneye doğru yönlenir. Böyleçe normal
olarak küçük çocuk her iki cinse karşı libidinal bağlantılara sahiptir.
Haklı olarak küçük çocuğun ne eşcinsel ne zıtcinsel olduğunu söyle-
11. Bkz. S. Frcud: "Psikanaliz, eril ve dişil nesneleri aynı şekilde elinde bulunduran
çocukluk çağında, ilkel dununlaıda ve tarihin erken dönemlerinde nesne seçiminin nes
nenin cinselliğinden bağımsız olduğunu düşünmektedir. Bu temelde, taraflardan birinin
kısıtlanmasıyla, normal ya da eşcinsel tip gelişir" (19 İS: 44).
riz. Aynı derecede haklı olarak çocuğun aym anda her ikisi olduğunu
söylemekteyiz.
İnsanların ilk nesne seçiminin bu temelde oluştuğunu tedavi sıra
sında terapiste olan aktarım da ispat etmektedir. Burada da cinsiyet
hiç fark etmez. Baba ya da anne ilişkisi gerek erkek, gerek kadın tera
piste aynı şekilde aktarılır.
Bu ilk "güvene bağlı nesne seçimi"nin ötesinde, bütün genitallik
öncesi kısmi dürtüler aym biçimde davranırlar. Hepsi hoşnutluktan
yola çıkar, bunun için de eşin cinsel aygıtları değil, çok daha başka
özellikleri rol oynar. Anne çocuğuna oral ya da anal bir haz sunduğu
sırada, erkek çocuğun o aşamada zıtcinsel, kız çocuğun ise aym aşa
mada eşcinsel olduğunu söyleyebiliriz. Eğer baba ve anne rollerini
değiştirirlerse sonuç da tersinedir. Burada nesne seçimi için göz önün
de tutulan kısmi dürtünün özgül amacıdır ve bu da cinsellikten bağım
sızdır.
Daha önceki gelişim evrelerinin tersine fallik evrede sevgi nesnesi
nin cinsiyeti birinci planda bulunur. Gelişim gereği erkek organına
değer verilmesi oğlanların da kızların da penis sahibi olan bir nesne
seçmelerini, en azından fantezi olarak bir penise sahip olduğu düşü
nülen bir nesne seçmelerini (fallik anne) gerektirir. Cinsel gelişimleri
nin o zamana kadarki gelişimi nasıl olursa olsun, çocuklar bu evrede
"özel bir koşulla belirlenmiş olan nesneden vazgeçmezler."12
Gerek pozitif gerek negatif Oidipus kompleksi elbette cins ayrımı
na dayalıdır ve oidipal çocukların nesne seçimi yetişkinlerinkinden
farklı olmaz. Karşı cinsten olan ebeveyne oidipal bağlanma her ba
kımdan yetişkin zıtcinselliğini, aym cinsten olan ebeveyne bağlanma
da görünüşte yetişkin eşcinselliğini andıracaktır. Her iki olgu normal
gelişim çerçevesi içindedir ve insanın biyolojik koşullu iki-cinsliliği-
ne dayalıdır. Öbür yandan burada ilişkilerde ve uğraşıda, daha sonra
normal cinsellikten sapmaların öncü belirtileri sayılabilecek olan ni
cel farklılıklar görülebilir. Çocuk erkek ya da kadın nesneden yayılan
çekim gücüne, Oidipus-öncesi döneme ait kimi tercihlere doğru yöne
lebilir. Burada anne ve babanın kendi dişil ya da eril rollerini nasd
doldurdukları da önem taşır. Anal evrenin saldırgan-sadist takıntıları
na saplanmak erkek çocuğu pozitif Oidipus kompleksine ve daha son
12. "Oğlanlara da kızlara da ayrım yapmaksızın sevgi gösteren ve zaman zaman da ar-
kadaşı Fritzl'i sevdiği kız olarak ilan eden kfl(iik Hans'ımız gibi. Hans bütiin çocuklar gibi
eşcinseldir. Unutulmamalıdır ki bu durum kendisininkinden başka hiçbir genital organ ta-
nımayışıyla uyumludur" (S. Fıetıd, 1909:344/45).
PATOLOJİKÇOCUK GELİŞİMİ I 145
raki zıtciaselliğe iter. Ora! ve anal edilginliğe saplanmada buna karşı

lık negatif Oidipus kompleksi ve daha sonraki eşcinselliğe iter.
Gizillik evresine girilmesiyle bu ön belirtiler çözülmemiş oidipal
bağlantıları dan nevrotik çocuklar hariç gene geriye çekilir. Sağlıklı
gizillik dönemi çocuğunda amacı ketlenmiş, ertelenmiş ve yüceltil
miş eğilimler ön plandadır ve bunlar nesnelerini cinselliğine pek bak
maksızın seçerler. Örnekse, okul çocuğu için büyük bir rol oynayan
öğretmenler erkeklik ya da kadınlıklarından dolayı değil, yardımcı,
anlayışlı, uyarıcı ya da katı, yaklaşılmaz ve korku uyandırıcı olmaları
na göre pozitif ya da negatif yüklenirler; yani sevilir, sayılırlar, onlar
dan nefret edilir, korkulur, vb.
Gizillik evresinde akranlarla libidinal ilişkilerin yetişkinlerden baş
ka türlü kurulmuş olduğunu gözden kaçırmamak da önemlidir. Oğlan
çocukların erkek oyun arkadaşlarım ve arkadaşlarını yeğleyip kızlar
dan geri çekilmeleri görünüşte eşcinsel bir nesne seçimi izlenimi ve
rir, fakat gerçekte sağlıklı bir erkekliğin belirtisidir. Gelecekteki eş
cinsel ise tersine yönelir, yani kızlarla birlikteliği arar ve onlann
oyuncaklarını, kitaplarını ve uğraşılarını yeğler. Gizillik dönemindeki
kızlar için gözlemciler benzeri davranışın anlamı üzerinde hiçbir kuş
ku taşımamışlardır. Oğlanlarla oynamaya, onlann ilgilerini paylaşma
ya, vb. çalışan kızlar erkek eş arama peşinde değillerdir; dişil eğilim
leriyle değil yalnızca penise imrenme ve erillik arzulanyla oraya yö
nelmektedirler.
O halde gizillik evresinde eşcinsel olarak görünenler zıtcinsel eği
limler, zıtcinsel gibi görünenler de eşcinsel eğilimler olarak algılan
malıdır. Bu dönüşüm, adı geçen gelişim evresinde akranlarla ilişkile
rin eşe yönelik nesne seçimine değil onunla özdeşleşmeye yönelik ol
masıyla açıklanabilir. İstenen ve uğraşılan şey arkadaşla "eşitlik"tir
ve bu da doğal olarak cinsel eşitliği gerektirmeyebilir.13
Ergenlik öncesinde eşcinsel bağlar, zıtcinsel olanlardan ne daha az
dır ne de daha az normaldir. Bunlar da daha sonraki nesne seçimini ya
hiç göstermez ya da çok az gösterir; her şeyden önce eski genitallik
öncesi ilişkilerin yinelenmesine dayalıdır.
Ergenlikteki eşcinsel nesne seçimi büyük ölçüde bu yaşam evresin
de sık görülen bir durumun, nesne yatırımından kendine yönelik sev
giye ve nesneyle özdeşleşmeye gerilemenin sonucudur. Bu durumda
cinsel eş ergenin kendi kinciliği yerine geçer ya da daha doğru bir de-
13. "Dengi dengine' deyimine bak.

yişle kendi benliğinin bir ideal resmi olur. Buna kendi idealize edil
miş cinsel işlevi de dahildir. Böyle ilişkilerin yetişkin erkekler arasın
daki eşcinsel ilişkilere benzediği yalnızca yüzeyseldir. Metapsikolo-
jik açıdan eşcinsellik eşin nesne libidosuyla yüklenmesidir. Gençler
de olansa narsisistik görüngülerdir ve ergenlikte ortaya çıkan birçok
diğer şizoid belirtiyle aynı gruba girer. Bu, bir olguda libido gerileme
sinin ne kadar derine gittiğini gösterir ve bireyin daha ilerideki aşk ya
şamının nasıl olacağına ilişkin pek bir şey söylemez.
Eşcinsellik Alanında Yeniden Kurgulama ve Tahmin

Çeşitli gelişim evrelerinin daha önceki inceleniş! daha sonraki eşcin
selliğe ilişkin şaşırtıcı azlıkta veri sağlamaktadır. Bunun tam tersine
olarak yetişkin eşcinsellerin analizleri, bunların normal cinsel amaç
tan sapmalarının çocukluktaki kökenlere dayalı olduğuna, genitallik
öncesi kısmi dürtülere ve erken nesne bağlantılarına bağlı olduğuna
dair en küçük bir kuşkuya bile yer bırakmamaktadır. Psikanalitik lite
ratürde aşağıdaki noktalarda bu ilintiye dair kanıtlar buluyoruz. Bu
hastaların öykülerinin yeniden kurgulanışmda çocukluk öyküsünün
patolojik olarak etkidiği gösterilmiş bulunuyor
a) Yapısal zemin, yani eşcinselliğin temeli olarak doğuştan gelen iki-
cinslilik (Freud, 1905, özellikle 1915'te eklenen dipnot, 1915,
1909; Böhm, 1920; Sadger, 1921; Bryan, 1930; Nunberg, 1947;
Gillespie, 1964);
b) Bireyi cinsel eşini kendi imgesine göre seçmeye yönlendiren narsi
sizm (Ferenczi, 191-1,1914; Freud, 1914; Böhm, 1933);
c) Eşcinselliğin oral ve anal kökenleri (Böhm, 1933; Grete Bibring,
1940; Sadger, 1921; Lewin, 1933);
d) Fallik evrede penise aşın değer yüklenmesi (Freud, 1909; Sadger,
1920; Jones, 1932; Lewin, 1933; Loewenstein, 1935; Fenichel,
1936; Pasche, 1964);
e) Anne ya da babaya aşın olumlu ya da olumsuz bağlantı (sevgi ya
da nefret) (Freud, 1905, 1918, 1922; Sadger, 1921; Weiss, 1925;
Böhm, 1930,1933; Wulff, 1941);
f) Dişil cinsel organların travmatik etki yapan görünümü, ya da âdet
görmenin gözlenmesi (Daly, 1928; Nunberg, 1947);
g) Annenin vücudunu kıskanma (Böhm, 1930; Klein, 1957);
h) Daha sonra bir sevgi nesnesi haline gelen küçük erkek kardeşe yö
nelik kıskançlık (Freud, 1922; Lagache, 1950), vb.
Bu tür tahminler, geçmişleriyle bugünleri arasındaki ilinti analiz

den elde edilen malzemeyle iyi belgelenmiş olan yetişkin nevrotikle-
rin analizlerinden elde edilmiştir. Bununla birlikte bu bulgular ters
yönde değerlendirilememektedir. Yani uygun verilerin gözlemle ya
da analizle göze çarptığı çocuklarda daha sonraki eşcinselliğin önce
den tahmin edilmesinde işe yaramamaktadırlar. Her varsayımı güven-
sizleştiren durum aşağıdaki örnekte daha iyi görülebilir:
Erkek eşcinselliğinin çeşitli biçimleri arasında dişil-edilgin tip, çe
şitli tedaviler nedeniyle analistlerce çok iyi bilinmektedir. Görünür
davranışlarında böyle erkekler anneye bağımlı; dişi cinsle cinsel iliş
kiye isteksiz ve yetersiz; genellikle aşağı toplumsal sınıflardan olan
ve bedensel özellikleriyle erkeksi özellikleri, yani kas gücü, fazla kıl
lılık gibi özellikleri fazlaca belirgin erkekler arayan kişiler olarak gö
rünmektedirler. Çocukluk öykülerinin yeniden kurgulanması, oral
aşamadan fallik gelişim aşamasına ve bunun ötesine kadar anneye yö
nelik bariz bir bağımlılık; genellikle annede ya da kız kardeşte kadın
cinsel organlarının travmatik şekilde keşfi; baba penisine büyük hay
ranlıkla geçen bir dönem gibi verileri ortaya çıkarır. Bu unsurların eş
cinsellik oluşumundaki etkileri bu olgularda hiçbir kuşkuya yer bırak
mamaktadır.
öte yandan aynı fizik gerçekler yalnızca edilgin-dişil eşcinsellerde
bulunmaz, her erkek gelişiminin normal içerikleridir de. Gelecekteki
eşcinsellerde baba önünde hadım edilme kaygısını artıran ve çocuğu
anal ya da oral evreye geri fırlatan aynı anne bağımlılığı, normal ço
cuk için pozitif Oidipus kompleksinin kaçınılmaz bir parçasıdır ve da
ha sonraki zıtcinselliğimn öncülüdür. Dişi cinsel organlarının keşfi
birinin her zaman için kadın cinsinden korkmasına yol açarken nor
mal gelişim yaşantılarından hiç de eksik değildir. Bu normal olarak
çocuğun herkeste bir penis bulunduğunu düşündüğü dönemi sona er
dirir. Erkek çocuklarda normal olarak hadım edilme kaygısının geçici
bir süre için yükselmesinden; bunun yanında dişil eğilimlere karşı sa
vunmasının artmasından; kendi erkekliğinden gurur duymasından;
hadım kızlara karşı kendi üstünlüğü inancında bir artma sağlamaktan
başka hiçbir şeye yol açmaz. Büyük adamın penisine olan hayranlık
da edilgin eşcinselin aşk yaşamına egemenken, babayla olan ilişkide
normal bir basamaktır. Gelecekteki eşcinsel orada saplanıp kalır, eril
nesnelerini bütün belirtileriyle hayran olunacak güç, büyüklük ve er
kekliğin simgesi olarak almayı sürdürür; gelecekteki zıtcinsel ise bu
evreyi geçer, kendini de penis sahibi olarak babayla özdeşleştirir ve

babanın erkekliğine kendi adına sahip çıkmaya çalışır.
Bu örneğin ışığında tanımlanan çocuksu faktörlerin tek başına da
ha sonraki cinsel kimliği betimlemediğini, bunun daha sonraki süreci
nin eş ya da zıtcinselliğini oluşturabildiğini öğrenmiş oluyoruz. Bu
süreç bir dizi refakatçi koşula da bağlıdır. Bunlar analitik kurgulama
da kolay saptanamaz ve bir çocuk için geleceği tahminde ise hiç işe
yaramaz. Dış ve iç, nicel ve nitel etkiler birlikte faaliyette bulunurlar.
Bir oğlan çocuğun annesine bağlılığının onun erkekliğe ilk adımı
mı olacağı, yoksa annesine olan sevgisi nedeniyle eril-saldırgan yön
lerini bastırmaya mı yöneleceği yalnızca kendi seçimine, yani fallik
cinselliğine, kendi hadım edilme kaygılannın ve arzularının yoğunlu
ğuna ya da eski saplanma noktalarından gelen çekime bağlı değildir.
Annenin tutum ve davranışları da aynı derecede büyük bir rol oynar.
Onun çocuğun oral ve anal gelişim evresini, beslemeyi ve tuvalet ter
biyesini nasıl ele aldığı, bağımlılığından mı hoşlandığı yoksa bakım
dan bağımsızlaşmasından kıvanç mı duyduğu, fallik erkekliğine hay
ran mı olduğu yoksa oidipal yaklaşımlarım geri mi çevirdiği hiç de
önemsiz değildir. Olup bitenlerin zamansal sıralan da anlam bakımın
dan önemsiz sayılmamalıdır. Her çocukta tehditler, gözlemler, tıbbi
ameliyatlar şeklinde görülen hadım edilme şokları, büyüklükleri açı
sından, ortaya çıktıktan zamana bağlıdır; fallik mastürbasyonun, ba
baya yönelik edilgin-dişil arzulann, suçluluk duygulanmn dorukta ol
duğu noktada bunlann etkileri daha büyük olur. Hadım edilme kaygı
lan ve istekleri babanın bireysel kişiliğine, sertliğine ya da hoşgörülü
oluşuna, erkeksi örnek olarak yetkinliğine, vb. de bağlıdır. Aile birliği
içinde babanın olmadığı durumda oidipal çocuk için anneye karşı cin
sel yaklaşımlannda güvenlik de eksiktir. Fantezilerde babanın olma
yışı anneye bağlanır, yani çocuk annenin babayı saldırgan erkekliğin
den ötürü yok ettiğini sanır ve kendisinin de benzer arzulardan dolayı
cezalandınlacağmı bekler. Cinsel gelişimi etkileyen şeyler sonsuz
dur. Buna kazalar, baştan çıkarmalar, hastalıklar, anne babanın ölü
müyle nesne yitimi, ergenlik sırasında çevrede uygun zıtcinsel nesne
lerin oluşu ya da olmayışı da eklenir. Bu tür olaylann önceden görül
mesi olası değildir ama bunlar bir çocuğun gelişim yönünü her an dur
durabilir, değiştirebilir ya da tam tersine çevirebilir. Etkilerin sayısı
ne denli çoksa tam koyan için bu alanda gelecekte neler olabileceğini
bilmek de o denli zorlaşacaktır.
Gelişimde Eşcinselliği Ketleyen ya da Kolaylaştıran Etkiler

Yetişkin eşcinselliğinin çocukluktaki ilk evrelerini aramaktan vazge
çip, normal gelişim evrelerinin hangilerinin ilerideki eşcinsellik üze
rinde destekleyici, hangilerinin kedeyici bir etki yapacağım incele
mek daha iyi olacaktır. Böyle bir inceleme, çocuk gelişiminin tamamı
boyunca her iki cinsel akımın yan yana bulunduğu, birbiriyle egemen
lik için çekiştiği ve libidinal konumlardan şuayla çıkar sağladıktan,
bu çıkarlann gelişim yolu boyunca etkilerinin olacağı varsayımına
dayanmaktadır.
Bu bakış açısından görüldüğünde aşağıdaki etmenler eşcinsellik
için destekleyici olarak alınabilir.
1. Bütün bireyleri eril ve dişil özelliklerle donatan; onlan erkek ve di
şileri sevgi nesnesi olarak almayı ya da onlan sevgi nesneleri ola
rak libidoyla yüklemeyi olanaklı kılan doğuştan gelme iki-cinsli-
lik. Oidipus-öncesi aşamada anne ve babanın her ikisiyle olan öz
deşleşme, iki-cinsli tabam güçlendirir ve daha sonra öbür kaynak
lardan gelecek verilerle oluşacak yapısal temeli sağlamlaştım.
2. Birincil ve ikincil narsisizm, yani çocuğun kendi benliğinin narsi-
sistik libidoyla yüklenmesi. Daha sonraki çocuklukta nesne seçimi
bu örneği izlerse, kendi benliğine en benzer olan kimseler, kendi
cinsiyetini taşıyanlar da dahil, olumlu yüklenecektir. Böyle narsi-
sistik türden ilişkiler gizillik evresi, ergenlik öncesi ve ergenlik
için karakteristiktir.
3. Cinselliğin söz konusu olmadığı, güven tipinde sevgi bağlan. Bu
aşamadaki saplanma. Örneğin çocuğun kendisine bakan anneye
saplanıp kalması, kadın eşcinselliği için erkek eşcinselliğine göre
daha anlamlıdır.
4. Anüsün libidine oluşu ve anal aşamanın gelişime bağlı edilgin yö
nelişleri oğlan çocuklann dişil yönelişine zemin oluşturur.
5. Kızlann erkeksi özdeşleşmesi için temel oluşturan penis haseti.
6. Fallik evrede penisin aşın değerlendirilmesi. Bu durum oğlanlann
penisi olmayan, yani hadım edilmiş bir sevgi nesnesinden yüz çe
virmelerine neden olabilmektedir.
7. Normal "eşcinsel" gelişim aşaması olan negatif Oidipus kompleksi.
Eşcinsel etkilerin ketlenişi ve normal zıtcinselliğin güvenceye alı

nışı için de aşağıdaki etkiler alınabilin
1. Bütün çocukluk boyunca her iki cinsel yönelişten hangisinin daha

işe yarar olduğuna karar verdiren libidinal-ekonomik etmen. Zıt-
cinselliği sağlayan her şey eşcinselliği ketler; örnekse eril fallik
fantezi ve olumlu Oidipus kompleksi, anal edilginliğin ve onunla
ilişkili olabilecek eşcinsel eğilimlerin kalıntılarını yok eder. Ergen
likte génital cinsellik itkileri de aym zıtcinsel yönde etkir.
2. Belirli koşullarda dişi cinsel organlarından yüz çevirmeye ve sonuç
olarak eşcinselliğe yol açan hadım edilme kaygılan, başka koşul
larda tersine etki yapar. Babaya yönelik edilgin-dişil yaklaşımlara
karşı savunmaya iter; bir "yalancı erkeklik"le saldırgan tutumun
abartılmasına, kadınlara yönelik cinsel saldırganlığa, hadım edilme
ve dişil arzulann her türlüsünün yadsınmasına yol açar.
3. Analliğe karşı tepki oluşturma, özellikle iğrenme açık eşcinsel uğ
raşılan büyük ölçüde engeller. Ancak eşcinselliğin gizil türleri üze
rinde etkin değildir.
4. Gelişim yolunu tamamlama çabası, "biyolojik sağduyu" (Edward
Bibring, 1936), normal çözümlerin normal dışı olanlara oranla
yeğlenişi, zıtcinselliğin lehine çalışan etkilerdir.
Genel olarak her iki yöneliş arasındaki güçler oram bütün çocukluk
boyunca salınır durur. Bu oran iç ve dış, rastlantılara ya da gelişime
bağlı koşullarla değişmektedir. "En son cinsel davranışa karar veriş...
ancak ergenlikten sonra kesinleşir" (S. Freud, 1905/1915:44).
ÇOCUK K LİN İĞ İN D E TA NI K A TEG O RİLERİ OLARAK

ÖBÜR SA PIK LIK LA R , BA Ğ IM LILIK LA R, VB.
Çocuklarda tartışmasız şekilde kullanılamayan öbür tam kategorileri

transvestitizm, fetişizm ve bağımlılıktır.
Her sapıklıkta olduğu gibi burada da ilgili nedenler elde bulunmak
tadır. Çocuk cinselliği bu açıdan çok yönlü sapık olduğundan, çocuk
muayenehanelerinde sık sık yapıldığı gibi çocuğun belli uğraşılannı
sapıklık olarak kabul etmek doğru değildir. Sorunun başka türlü ele
alınması gerekir. Tam ve gidiş öngörüsü için, hangi kısmi dürtülerin
ya da kısmi dürtülerin hangi bölümünün génital bölgelerin egemenli
ğine karşı koyduğunu; hangilerinin yetişkinlikte ilerki sapıklıklara ze
min oluşturacağım bilmek önemlidir.
Birçok çocuk görünen klinik tablo bakımından yetişkin sapıklar
dan hiç de ayırt edilemeyeceği için, bu tür saptamalar çok zordur. Ta
PATOLOJİK ÇOCUK GELİŞİMİ 1 151
nı koyan farkları net bir şekilde görebilmek için tek tek çeşitli unsur
lar arasındaki metapsikolojik ayrıma sıkı sıkıya tutunmalıdır. Bir ye
tişkini eğer cinsel organ bölgesi onun cinsel yaşamında hiç önem taşı
mıyor ya da daha ikincil bir rol oynuyorsa "sapık" olarak adlandırıyo
ruz. Yani cinsel eylemin kendisinde bile kısmi dürtünün payı genital
cinsel birleşme ve buna hazırlayıcı eylemlerden daha fadaysa bunu
kullanıyoruz. Bu tür bir tanım elbette ki, cinsel ilişkinin söz konusu
olmayacağı, genitallik öncesi bölgelerin doğal ve meşru olarak cinsel
yaşamda başrolü oynadığı durumlarda kullanılamaz. O halde ergenlik
öncesi çocuklar sapık olamazlar ya da normal olarak zaten sapıktırlar,
bu durumda biz sapık görünen belirtileri psikanalitik yönelişli bir ço
cuk psikopatolojisinde yerine koyabilmek için başka bakış açılan ara
mak zorundayız.
Klinik deneyimler, çocuğun sapık denilen belirtilerinin normal ge
lişim sürecinin uğradığı iki türlü sapmaya bağlı olabileceğini göster
mektedir. Bunlar zamansal sıralamadaki sapmalara ve dürtü şiddetine
bağlı olanlardır. Erotojen beden bölgelerinin beklenen ya da yaşa gö
re olması gereken sırayla öne çıkmadığı; ya da rollerini bir sonraki
bölgeye vereceklerine cinsel yaşamdaki önemlerini sürdürdükleri du
rumlarda zamansal sıralamada bozukluk düşünüyoruz. Böyle olgular
diğer gerilemeleri hesaba katmasak bile, hiç de nadir değildir.
Burada örnek olarak, deri erotizmi alınabilir. Yaşamın başında bu
erotizm büyük önem taşır. Vücut yüzeyine anne tarafından haz verir
şekilde dokunulması, çocuk bakımından çok yönlü roller oynar. Bazı
beden bölgelerini Iibidinize eder, betten beninin oluşmasına yardım
eder, narsisizmi yükseltir ve aym zamanda anneyle çocuk arasındaki
nesne ilişkisini sağlamlaşünr. Normal olarak ilk iki yılı aşmayan bu
gereksinim doyurulduktan sonra deri erotizminin durumu da değişir.
Anal ya da fallik evrede bulunan çocuklar gene de derinin haz dolu
uyanmını, özellikle de o sırada çocuğun cinsel uyanmı daha başka çı
kış yollan bulmuşken, bütün öbür hoşlanmalara yeğlerlerse artık bu
nu daha başka bir gözle görütüz. Örnekse bir oğlan çocuğu oidipal
aşamadayken anne tarafından deri temasıyla uyanlır ve uyanlmasını
fallik mastürbasyonla boşaltırsa bu, genitallik öncesi bir bölgenin
uyanlmasınm genital orgazmı sağlayabildiği bir yetişkin sapığa ben
zemektedir. Burada önemli olan, uyanlma kaynağı ile uygulama or
ganı arasındaki uzaklıktır.14
14. Böyle "sapık" bir erkek çocuk örneği için Hampstead Çocuk Terapisi Klini-
Alışılmış dürtü gücünden sapmalar öylesine sık görülen bir durum
dur ki artık az çok normal sınırlar içinde sayılmalıdır. Her cinsel kıs
mi dürtü ve her tülden saldırganlık çocuklukta her an güçlenebilir ve
çocuğun dürtü yaşamına egemen olabilir. Kimi olgularda böyle bir
öne çıkış yapıya bağlıdır, örnekse alkoliklerin, bağımlıların ve ma-
nik-depresiflerin, oral yönelişleri ön planda olan çocukları gibi. Keza,
takıntılı ana babaların çocuklarında yoğun anal eğilimler görülür; an
cak, bu durumlarda, doğuştan gelen özelliklerin, takıntılı ana babanın
çocuğun tuvalet terbiyesinde uyguladığı yöntemler tarafından güçlen
dirilmesi de söz konusudur. Yanlış eğitimin etkileri, baştan çıkarma,
dürtülere egemenlikte yetersiz eğitimsel yardım gibi dış çevre etkileri
de aym yönde işleyebilirler.
Belli bir kısmi dürtünün diğerlerinden daha üstün bir duruma gel
mesinin nedeni, dışsal etmenler ile içsel etmenler arasındaki etkile
şimdir; bu içsel etmenler arasında ben ya da üstbenin güdüleri denet
lemekteki göreli zayıflığı, veya üstbenin aşın bir savunma etkinliğine
yed açacak kadar katı olması sayılabilir.
Bu sonuncusu için iyi bir örnek fallik teşhirciler gibi davranan ve
öyle olduklan da sanılan; ama bu davranıştan hadım edilme kaygısı
ve arzusuna karşı savunmadan kaynaklanan, aslında yetişkin teşhirci-
ler gibi haz kazanmaya yönelik olmayan oğlan çocuklardır.
Çocuklukta Bağımlılık
Çocuklukta bağımlılık gibi ortaya çıkan ve oral yönelişlerin güçlen
mesine bağlı olan durum hemen her zaman tatlı ve şekerlere karşı olu
şur. Bazı çocuklar tatlılara karşı, yetişkin bağımlılann alkol ve uyuş
turucu maddeler karşısında davrandıklan gibi davranırlar. Tıpkı yetiş
kinler gibi kaygı, boşluk, engellenme, depresyon, vb. duygulannı dü
şük düzeyde tutabilmek için aynı karşı konulamaz gereksinimi duyar
ve bu maddelerin verdiği doyumu da tıpkı onlar gibi kullanırlar. Ye
tişkinlerden farksız olarak bağımlılıklannı doyurmak için her şeye ha
zırdırlar, yani kendilerine gereken şekerlere ulaşabilmek için yalan
söylerler, çalarlar, vb.
Ancak çocuk ve yetişkin bağımlılığı arasındaki benzerlik yalnız
ği'ndelti Isabel Paret'in bir hastası iyi bir örnek olabilir (2.S-4.S yaşlan arasında analiz
edilmiştir). Onun olgusunda okşanmadan alınan cinsel zevk baştan çıkarılmaya, yani an
nesinin çocuğuyla olan bu özgün ilişki biçimini tercih ediyor olmasına bağlanabiliyordu.
yüzeyseldir, yani görünür davranıştadır ve metapsikolojik olarak fark

lıdır. Çocuklann tatlı bağımlılığı görece daha basittir« yadsıma, vb. gi
bi erken dönem yaşantilan yoluyla güçleri artmış olan (sal kısmi dür
tülerin doğrudan dışavurumudur. Oral doyum isteği daha sonra da tat
lılardan başka şeylere kayarak, yemekten özel zevk alarak, sigara iç*
mekle,15vb. sürer. Böyleleri aşk yaşamlarında, yaşamın bütün zorluk
tan karşısında teselli, yardım ve destek bulabilecekleri sevgi nesneleri
ararlar.
Yetişkinlerin bağımlılıklanysa daha başkadır. Bir yandan oral ar
zulardan, öte yandan edilgin-dişil ve kendine zarar verici eğilimlerden
gelen çok karmaşık ve karışık bir semptom yapısıdır. Yetişkin için ba
ğımlılığının yönelmiş olduğu nesne ya da madde, yalnızca çocuğun
tatlılan gibi iyi, haz veren, doyuran değil aynı zamanda zararlı, zayıf
düşürücü, bastıncı ve hadım edicidir. Ancak birbirine zıt iki arzunun,
örnekse güç ve zayıflık, etkinlik ve edilginlik, erkeklik ve dişillik gibi
iki gücün bir araya gelişi gerçek bağımlıyı bağımlılığının nesne ve
maddesine bağlar. Bu sürecin benzerini çocuklarda bulamayız.
Çocuklukta Transvestitizm
Tıpkı tatlı ve şekerlere olan bağımlılık gibi çocukluktaki transvesti
tizm de genel olarak belli bir düzeyi aşmadıkça, normal gelişime ait
çabaların nicel abartısından ibarettir. Bu olgularda dürtü gücünün ar
tışı çocuğun eril ya da dişil yönüyle ilişkilidir.
Karşıt cinse ait giysilerin çocuklar üzerinde özellikle bir uyarıcı et
kisi olduğu bilinmektedir. Giysi değiştirmek, çocuklara baba ya da
anne olarak, erkek ya da kız kardeş olarak rol düşleme ve onlann iş
levlerini taklit etme olanağını veren, sevilen bir oyundur. Babanın bir
şapkası, şemsiyesi ya da bastonu, çocuğun düş gücünde, babaya dö
nüşmek için yeterlidir. El çantası, pabuçlar ve dudak boyası da anne
olmak için aynı işi görür. Oyuncakçılarda polis ya da pilot olmak için
miğfeıler, demiryolu kondüktörü olmak için kasketler, kızılderili ol
mak için tüy süsl«', hemşire için kepler ve formalar bulunur. Çocuk
için giysi, hayran olunan herhangi bir örnek kimseye dönüşmek için
kullanılan büyülü araçtır. Cinsel farklılıklar bu giysi değiştirmede, en
azından kız çocuk!an için, daha önemsiz bir rol oynar, önemli olan
yaş, önem ve statü gibi farklılıklardır.
15. Özgün bir olguda ölçüsüz derecede su içmek de görülmüştür.

Kız çocuklarında oyun dışında da penis haseti döneminde erkek

giysilerine düşkünlük o denli yaygındır ki artık yaşa uygun bir durum
olarak kabul edilmektedir. Anne babalar, kızlan bütün koşullarda, ço
cuklar arasındaki toplantı ve oyunlarda bile dişil giysileri giymeyi
reddetmeye, batta gelin olmayı dahi istememeye koyulduğunda telaş
lanmaya başlar. Ama penis hasetinin, erkek olma dileğinin ve dişilli
ğe karşı savunmanın anormal ölçüde yükselmiş olduğu durumlarda
bile, ericek çocuk giysisi içindeki kız çocuğu, erkek giysisi içindeki
bir yetişkin kadınla aym konumda değildir. Bu İkincinin tutumu, doğ
rudan doğruya cinsel yaşamın dışavurumuna ve orgazmik haz duygu
lan sağlamaya yöneliktir. İlkindeyse cinsel uyarılmadan çok oğlanla-
nn kızlardan daha becerili olduklan durumlara karşı bir kıskançlık ve
imrenme, çocuğun fantezisinde hadım edilmeye yol açtığı düşünülen
mastürbasyon karşısındaki suçluluk duygulan ve hadım edilme fante
zilerinin yadsınması önemlidir. Fallik kızlann erkek kılığında dolaş
ması denilen şey, hem eril çabalannm hem de savunma örgütlenişinin
parçasıdır.
Oğlan çocuklardaki transvestitizm aym koşullan izlemez. Bugün
kü törelerimizde, erkek çocuklara dişil giysiler hiçbir gelişim evresin
de anlaşılır sayılmaz, hoş görülmez.16 Böyle bir düşkünlük gene de
görülürse bu gelecekteki bir cinsel sapıldık belirtisi olarak kaygı
uyandınr. Bu tür olgulardan birçoğunda bu sapma açıklanabilmiştir.
Kimi çocuklardan elde edilen klinik bulgular da birbiriyle uyuşmakta
dır.17
Semptom, yani dişil giysiye düşkünlük, bu deneyimlere göre üçün
cü ve beşinci yaşlarda belirir. Ancak tek başına değil diğer dişil tu
tumlarla, örnekse açıkça kız olma isteğini, bir kız adıyla çağınlma is
teğini dile getirmek; bebeklerle ya da kızlann kendisiyle paylaştığı
oyuncaklarla oynamayı yeğlemek gibi davranışlarla birlikte ortaya çı
kar. Aranan ve istenen ya da gerçekten giyilen giysiler ve iç çamaşır-
lan genellikle anne ya da kız kardeşe, bakıcı kıza, vb. ait olabilir;
özellikle dişil, dantelli ve süslü giysi ve çamaşırlar yeğlenir. El altında
böyle giysiler bulunmadığında, çocuk kendi giysilerini kız elbiseleri
ne çevirmeye çalışır; örnekse bele oturan, beli ince gösteren bluzlar,
giymek gibi yöntemler kullanılır. Kimi çocuklar bu giysilerle görü-
16. Daha elli yıl öncesine kadar oğlan çocukları 2. ya da 3. yaşlarına kadar kız çocuk
lar gibi giydirmek âdetti.
17. Bu bulgular Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği'nde, muayenede ya da analitik te
rapide elde edilmiştir.
ntirler, kimileriyse edindikleri bu tür giysileri saklayıp gizli gizli, ya

tağın içinde, vb. giyerler. Anne babalar durama el koyduklarında ço
cuk bu davranışı inkâr eder ya da bunları akılcı gibi görünen yoldan
açıklamaya girişir; veya bu çabalan engellenecek olursa, "yürek par
çalayacak" kadar ağlamaya18başlar.
Tekil olgulann dış koşullan arasındaki benzerlikler gözden kaç
maz. Neredeyse her dorumda ya anne bir kızını oğluna açıkça yeğle
mektedir ya da çocuğun doğumlundan önce bir kız çocuğu beklemiş
tir.19 Sık sık anneler oğullannın tutumuna yardımcı olur, onlara dişil
giysiler satın alırlar. Bunu örneğin çocuklar arasındaki çekişmeye son
vermek için yaparlar. Söz konusu çocukların özgeçmişinde çoğu za
man bir nesneden ayrılış, nesne yitimi; örnekse annenin yitimi, bir ba
kıcı kızdan aynlma gibi travmalar vardır.
Analitik malzemeden hareketle görünür belirtilerin bir dizi nedeni
ortaya çıkanlabilir yeğlenen kız kardeşin rolüne girerek anne sevgisi
ni kazanmak, annenin hatın için fallik erilliğin yadsınması, yitirilmiş
bir dişil sevgi nesnesinin kısmi özdeşleşme yoluyla tutulması. Kızlar
gibi oğlanlarda da libido ekonomilerinde nicel değişiklikler söz konu
su olur. Yalnızca dişil öğelerin özellikle ve belirgin şekilde güçlenmiş
olduğu durumlarda erkeklikle övünme, erkekçe giyim, vb. o denli ge
riye çekilebilir ki bu semptom ortaya çıkabilir. Böyle bir güçlenmenin
ve gerilemenin bulunmadığı durumlarda kız kardeşe yönelik aym kıs
kançlığı, annenin sevgisini kazanmaya çalışmayı, onunla özdeşleşme
yi, vb. dışavurmanın başka yollan bulunabilir. Transvestitizmin bir
başka kaynağı çocuğun, nesnenin bir parçasının nesnenin tümünün
ikamesi olarak kabul edildiği bir evreye saplanıp kalmasıdır. Bu evre
de, erkek ya da kadın bedeninden bu bedeni örten giysilere geçmek
kolaydır. Flugel’e göre (1930) elbise simgeciliği bu evreye dayalıdır.
Çocuk transvestitizminin yetişkin sapıklığının öncülü olarak görü
lüp görülemeyeceği sorusu bu açıklamalardan harekede kolayca ya-
nıtlanamaz. Herhalde çocuğun bu semptomatik davranışı çoğu olguda
erillik ve dişillik arasındaki çatışmayla ilgili öbür uzlaşma oluşumla-
nndan daha ciddiye ya da daha hafife alınamaz. Kızlarda bu belirti pe
nis haseti evresine bağlıdır ve bu evrenin andından kaybolur. Oğlan
larda ise anal dönemin edilgin-dişilliğine, negatif Oidipus kompleksi
18. Bu bilgi çocuğun annesinden alınmıştır.

19. Ya da küçük bir hastanın sözleriyle "Annem erkekleri sevmez çünkü babamı sev
mez.”
ne veya bu tavırlara gerilemeye bağlıdır. Transvestitizm ayrılık kay

gısı, sevgi nesnesinin yitiminden korku ve hadım edilme kaygısı gibi
korkulara karşı savunmalara bağlı olduğunda bu korkuların en yüksek
olduğu evrelerden sonra ortadan kalkması beklenir.
Bunlann yanında çocuksu transvestitizmin bu amaçlann hiçbirine
yönelik olmadığı, çocuk cinselliğinin taşıyıcısı olarak güçlü bir cinsel
heyecanın biitün belirtileriyle bitlikte görüldüğü olgular da vardır. Bu
semptom o zaman yetişkin sapıklığına eşittir ve bir olasılıkla o şekil
de sürecektir.20Bu bakımdan tehlikede olan çocuklar olasılıkla trans-
vestitizmi gizlice, akşamlan, yatakta uygulayanlardır. Az çok zararsız
olan ve kaygı verici olan olgular arasındaki aynm gene de kolay de
ğildir. Çocuklar cinsel uyanlmadan başka nedenlerle de gizlenme ge
reksinimi duyabilirler. Yalnız transvestitizme mastürbasyon ve erek-
siyonun refakat ettiğinin kesinlikle saptanabildiği durumlarda, geçici
bir belirti değil de sürekli bir semptomun yani gelecekteki bir sapkın
lığın bâşlangıcmda olduğumuzu düşünebiliriz.
Çocuklukta Fetişizm
Görünüşte sapık olan davranışın bir yandan bir savunma aracı olarak,
öte yandan cinsel gereksinimlerin dışavurumu olarak taşıdığı iki yan
lılık, psikanalitik literatürde bol bol incelenmiş olan21 çocuk "fetişiz
mi" söz konusu olduğunda daha da belirgindir. Kimi görüş farklanna
karşın yazarlann çoğu "çocuk fetişizmi yetişkinlerdekinin benzeri ol
sa da" çocuklann fetişlerinin "kimi olgularda yetişkin fetişizmine yol
açan, kimilerindeyse yol açmayan bir sürece bağlı" olduğu konusun
da fikir birliği içindedir (Sperling, 1963). Wulff (1946), "Oidipus-ön-
cesi evredeki... bu patolojik belirtilerin çocuğun ketlenmiş ya da do
yurulmamış dürtülerine yönelik tepki oluşturmalardan başka bir şey
olmadığı"m ya da "fetişist davranışlar çocuklarda sık olsa da" bunla
nn temelinde yatan psikolojik yapılann "yetişkin fetişizminden faiklı
olduğunu" vurgulayarak belirtirken aynı görüşü temsil etmektedir.
Her iki yazann açıklamalan, aym tanımlamayı hem çocuk hem de ye
tişkinlerdeki görünüm türleri için kullanmanın ve aynı görünür yüze
yin ardında aynı metapsikolojik yapımn bulunduğunu varsaymanın
20. Yetişkinlerin analizinde böyle semptomlar çoğunlukla 3., S. yaşa kadar geri götli-
rülebilir.
21. Ayrıntılı bir bibliyografya için bkz. Melitta Sperling (1963), "Çocuklarda Feti
şizm“.
anlamsızlığı konusunda hiçbir kuşkuya yer bırakmamaktadır.

Burada çocuklar ve yetişkinler arasında ortak olan şey, kendinin ya
da bir başkasının bir beden patçasına büyük nesne libidosu yatırmak
tır. Bu yatırım sonucunda bu şey ya da vücut parçası bir kısmi nesne
rolü oynamaya başlar ve söz konusu kişi için vazgeçilemez olur. Ye
tişkin fetişistlerin analizlerinde fetişin bilinçdışı anlamım bulmak pek
zor olmaz. Birçok erkeğin fetişi fallik annenin hayali penisidir; bire
yin cinsgl tatmini bu fetişe bağlanmıştır. Edilgin eşcinsellerin fetişle
ri, daha önce de belirtildiği gibi babanın bireyin kendi erkekliğinin
yerini almış olan fallusudur. Bu olgularda da cinsel uyanm ve doyum
fetişin bulunuşuna ve görülmesine bağlıdır. Fetiş zorlantılı bir şekilde
aranır, buna ulaşılamadığında eşcinsel kendini boş, hadım edilmiş
hisseder ve cinsel yoksunluktan yakınır.
O halde yetişkinlerin fetişlerinin cinsel yaşamdaki rolleri kuşkuya
yer bırakmayacak ölçüde açıktır. Bu onlarda bütün cinsel uyarılmanın
ve boşaltım olanaklarının çevresinde döndüğü şaşmaz merkezdir. Ço
cukta ise bambaşkadır, fetişsi nesne ulaşılmış olan gelişim aşamasına
göre her türlü anlamı taşıyabilir, her türlü ben ve id amacına hizmet
edebilir. Örnekse bebek için oral haz doyumunun sağlamasını ve haz-
zın sürekliliğini güvenceye alarak çocuğun ayrılık kaygılarını gider
mesi koşuluyla her şey aşın bir yatırım nesnesi olabilir ve vazgeçil
mez hale gelebilir. Wulffa göre (1946) fetişin değeri, onun "annenin
vücudunun ve özellikle de anne memesinin" yerini alabildiği zaman
lardan kalmadır. Bu tür fetişler bir sonraki aşamada "geçiş nesnesi"
(Winnicott, 1953) olarak çocuğun kendi bedeni ile dış dünyamn bir
nesnesi haline gelmekte olan anne vücudu arasındaki köprüyü oluştu
rabilecek bir oyuncak, battaniyenin köşesi ya da küçük bir yastık gibi
yumuşak bir cisimle yedeklenir. Winnicott'a göre bu geçiş nesnesi dö
nemi "normal duygu gelişimi" sürecine ilişkindir ve nedeni annede
değil, çocuğun kendisindedir. Melitta Sperling'e (1963) göreyse bura
da, suçun annenin bilinçdışı duygu ve yönelişlerinde olduğu bir "duy
gu gelişimindeki özgül bozukluk ve bunun patolojik dışavurumu" söz
konusudur.
"Geçiş nesneleri" ve "fetişsi" nesnelerin, akşam uykuya dalmakta,
çocuğun ilgisini dış dünyadan geri çekmekte, yani uyku durumuna
hazırlanmakta ve uykuyu sağlamakta önemli bir rolü vardır. Çoğu ço
cuk, böyle Önemli bir nesne herhangi bir nedenle ulaşamayacağı bir
yerdeyse, yeti değiştirilmiş ya da yitmişse uykuya dalamazlar. Birçok
anne çocuklann ağlama ve sızlanmasını sona erdirebilmek için büyük
bir istekle bu nesneyi atarlar. Melitta Sperling, "aslında değersiz olan

bir nesnenin çocuk için annenin kendisinden daha önemli olabili-
şi"nin nasıl olduğunu sormakta ve bundan, böyle bir yer değiştirme
nin "annenin müdahalesi olmaksızın" kendiliğinden gerçekleşemeye
ceği sonucuna varmaktadır. Burada Winnicott'un ileri sürdüğü karşıt
gerekçe daha akla yakın görünmektedir. Geçiş nesnesi, hem kendine
yönelik erotizme, hem nesne sevgisine yarayan ikili yüklenimi nede
niyle çocuğu doyurmakta ve sakinleştirmektedir. Ayrıca, annenin ak
sine kendi istencinin olmaması, gelip gitmemesi ve ondan korkulma
sının gerekmemesi gibi faydalı bir özelliği de vardır. Sperling'in, "an
nenin fetişist davranışa yol açtığı ve fetişin seçimini birlikte tayin etti
ği" savına karşıt olarak, çocuğun kendine yönelik erotizm, narsisizm
ve nesne sevgisi arasındaki gelişime bağlı gidip gelmeler ile çakışma-
sa annenin faaliyetlerinin bu konuda tümüyle etkisiz kalacağını sa
vunmaktadır.
Fetiş nesnenin libido gelişimindeki rolünden başka çocuğun çok
yönlü sapıklığıyla daha birçok ilintisi vardır. Dokunmak, ritmik ola-
rak okşamak, didiklemek, yumuşak yüzeyi ovuşturmak ciltte haz duy
gulan uyandırmaktadır (deri erotizmi). Kokusu, özellikle de üzerine
bulaşan vücut kokulan, anal bölgeye ilişkin bir haz da sağlar. Burada
karşı cinsin kullanılmış giysi ve çamaşırlannın fetiş olarak kullanıldı
ğı transvestitizmle de ilintisi vardır. Anal sadizm evresinde geçiş nes
nesinden vazgeçilemez çünkü çocuğun bütün çift-değeriiliği onun
üzerinden anlatım bulabilir. Fallik devrede fetiş sonunda kendinin,
babanın penisinin ya da annenin hayali penisinin yerini alır.
Bu çocuksu yalancı fetişizmin, gelecekteki sapıklığın ne ölçüde
öncülü olacağını söylemek kolay değildir. Yetişkin fetişistlerin anali
zi, fetişlerinin kökeninin erken çocukluk döneminde olduğuna ve o
erken dönemden, hiçbir değişiklik olmadan yetişkin yaşama alınmış
olduğuna dair hiçbir kuşkuya yer bırakmamaktadır. Ayak ya da par
mak, belli bir giysi parçası, bir eldiven, anneden yayılan belli bir koku
ya da ses bireyin bütün yaşamı boyunca cinsel olarak uyarılması ve
boşalması için vazgeçilemeyen bir koşul olarak kalır. Ama çocukların
gözlemi ve analizi çocuk fetişlerinin yetişkin sapıklıkla oranlanama-
yacak kadar sık görüldüğünü göstermektedir ki bu da çocuktaki feti
şist davranışın yalnız belli bir gelişim evresine bağlı olduğu ve olgula-
nn büyük çoğunluğunda bu evrelerin geçilmesiyle kaybolduğu yani
aşıldığı anlamına gelir.
Geçici ve kalıcı fetişizm türleri arasındaki ayrımın tek dayanağı bu
rada da "geçiş nesnesi "nin ben ve savunma çabalarına yaradığı durum

larda görülmeyen cinsel uyarılmadır. Çocuk cinsel yaşamının odak
noktası olan fetişin gelecekte de bu konumda kalması olasılığı vardır.
Bu tür çocuk olguları psikanalitik literatürde hayli sık tanımlanmış
tır.22
Çocuksu sapıklıkların tahmin bakımından önemi: Daha önce belir
tilen incelemeler analistleri karşılaştırmalı çıkarsamalardan sakınma
ya davet etmektedir. Belirtilen bağlamlarda zaman ya da şiddet bakı
mından normdan sapan bir kısmi dürtü bir yandan genital bölgelerin
egemenliği altına alınabilir ama öte yandan da merkezi konumunu ko
ruyarak gelecekteki bir sapıklığın çekirdeğini oluşturabilir. Bunun ge
lecekteki durumunu ergenlikten önce kararlaştırmak olası değildir; o
zaman bile böyle bir saptamada bulunmak şu aşağıdaki koşullara bağ
lıdır
1. Genitallik öncesi kısmi dürtülere ve ergenlikte ortaya çıkan genital
uyarımlara;
2. Gelişim sırasında genitallik öncesi saplanma noktalarında takılıp
kalmış olan libido miktarına ve bunun çekim gücünün genitallik
üzerindeki zayıflatıcı etkisinin niteliğine;
3. İleri ve geriletiri çabaların güçler dengesine, yani büyük olma iste
ğinin çocuksu haz kaynaklarına sıkı sıkı bağlanma dileğinden daha
güçlü olup olmamasına;
4. Ergenin ilk genital nesne ilişkilerinin başarılı ya da başarısız oluşu
na.
Yukarıdaki nitel etmenler ve onlara eklenen diğer nicel etmenleri,
gelecekteki sonucun ne olacağına dair tahminde bulunmayı zorlaştır
makta ve güvenilir olmaktan çıkarmaktadır.
22. Bakınız Melitta Speriing, 1963; A. Freud ve S. Dann, 1951. Bu ikinci çalışmad
doyumunu zorlantılı parmak emme, zorlantıh mastüıbasyon, kendine yönelik erotizm ve
fetişizmde bütan yetim ve grupta büyümüş olan 4.5 yaşındaki bir oğlan tanımlanmakta
dır. "Öbür çocukların banyoda asılı duran sabunlanma bezlerini emme alışkanlığını edin-
mişti ve onlan emerken bütün konsantrasyonunu bu uğraşıya veriyordu... Çocukların sa
bunlanma bezleri ve alt bezleri onun fetişleriydi. Emerken bezlerle burnunu da okşuyor
du. Alt bezini birden kucaklıyor ya da bacaklarının arasında sıkıştırıyordu. Gezmeye git
tiğinde yetimhaneye dönmek için sabırsızlanıyor ve dönünce sevinçle 'Bezler, bezler,' di
ye bağırarak hemen banyoya koşuyordu." Fallik uyarılması ve fallik mastürbasyonu ko
layca gözlenebiliyordu. Ama fetişin kendisi hiç de fallik bir simge değildi. Aym sabun
lanma ya da alt bezleri temiz, yıkanmış yani kokusuz oldukları zaman bütün çekicilikleri
ni yitiriyorlardı. Buradan hareketle kokuyla uyarılma durumunun belki de bebek mamala
rının oral doyum sağlayışına bağlı olduğu söylenebilirdi.
Terapi Yollan ve Olanakları
Psikanalitik bir çocuk polikliniği1 çocukluğun bütün psikopatolojisi

ni, bütün çevresiyle ve çerçevesiyle görebilme olanağım sağlamakta
dır. Kliniğe getirilen vakalar bir uçta bilinen gelişim ve eğitim bozuk
lukları, okul başarısızlıkları ve olgunlaşma sürecinde yavaşlıklar gibi
olgularla başlar; travmaya uğramış ve baştan çıkarılmış olanları, ger
çek çocukluk nevrozlarım kapsayarak öbür uca, organik açıdan zede
lenmiş olanlardaki ağır ben ve dürtü bozukluklarına, suçluluk ve psi
kozun sınır vakalarına, otistik çocuklara, vb. kadar uzanır.
Analiz çalışması iki noktaya yöneltilmiştir: terapi ve araştırma.
Aynı teknik önlemler her ikisine de yarar, duruma göre bu amaçlar
yan yana ilerler, bir arada akar, ya da yer değiştirerek sırayla biri diğe
rinden daha fazla ön plana çıkar. Kimi vakalaıda çocuk analisti, anne
babaya yönelik danışma hizmeti ve eğitim yardımı zamanında yapıla^
bilmiş olsaydı, yani dış koşulların düzeltilmesiyle daha iyi iç gelişim
olanakları sağlanabilseydi, zaman alan analitik terapiden tasarruf
edilmiş olacağı duygusuna kapılır. Başka vakalarda ise güvenle tanı
koyar ve analizin çocuğun terapisinde en uygun yöntem olacağından
hiçbir kuşku duymaz. Daha başka kimi vakalardaysa bilinmeyen ve
bilinemeyen faktörler öne geçmektedir. Analist o durumlarda kendi
yönteminin karanlığı aydınlatmakta öbürlerinden daha uygun olduğu
kanısıyla yetinmek zorundadır. Ancak bu hastalık türlerinde genetik,
dinamik ve libidinal-ekonomik koşullar üzerinde bilgi edinildikçe
bunlan çocuk psikopatolojisi içinde sıralayıp yerleştirmek; tanı ve
tahmine dayalı olarak en uygun terapi yöntemini önermek mümkün
olabilecektir.
Bir çocuk analizinin istenen amaca ulaşamaması durumunda başa
rısızlığı uygunsuz dış koşullara; örnekse analistin terapi yeteneğinde
1. Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği gibi.

TERAPİ YOLLARI VE OLANAKLARI I 161
ki eksikliğe, anne babanın işbirliğindeki yetersizliğe, terapi sareanm

kısalığına; bedensel hastalıklar, kaderin darbeleri, zedeleyici
olaylar, terapistin değişmesi gibi koşullara yüklemeye ep a lijû .
Analiz işe yaradığındaysa bu sonucu doğal karşılar, aym yOMeaia,
bu kadar çok hastalık türünde nasıl olup da aynı şekilde uygalattfa9-
diğini kendimize sormayız.
Y ETİŞK İN LER İN K LASİK PSİK A N A L İZ İ.

UYGULAM A ALANI VE TANIM
Psikanalizin başlangıçtaki asıl uygulama alanı yetişkin nevrozları, bu

na denk düşen çocuk analizi alanı da çocukluk nevrozuydu.2 Yetiş
kinlerden edinilen deneyim arttıkça analistin çalışma alanı da genişle
miş3 ve küçük teknik değişikliklerle4 psikozlara, sapıklıklara, bağım
lılıklara ve çeşitli suçluluk biçimlerine de ulaşmaya başlamıştır. O
günden beri benzeri bir gelişim çocuk analizi alanında da izlenebil
mektedir.
Yetişkin analizi söz konusu olduğunda psikanalitik literatürde son
30 yılda psikanalitik yöntemin kuram ve uygulanışı üzerine, analizin
işlettiği süreçlerin açıklanmasına ilişkin artan sayıda çalışma bulmak
mümkündür.5
2. Daha başından itibaren çocuk analizini ağır ben bozukluklarında ve psikozlarda
kullanan Melani Klein ve takipçileri bunun istisnasıdır.
3. Bkz. Sempozyum (1954), "The Widening Scope of Psychoanalysis".
4. Ya da "parametreler" ile, bkz. K. R. Eissler, 1953.
5. Teker teker yazarları ve düşüncelerini saymak yerine aşağıda bu tema üzerinde du
ran sempozyumların bir listesi verilmektedir.
1936: XIV. Uluslararası Psikanaliz Kongresi, Maricnbad. "Terapi Sonuçlarının Kura
mı Üzerine Sempozyum" (Glover, Fenichel, Strachey, Bergler, Nunberg, E. Bibring), Int.
Z.f.PsA, XXIII, 1. Tek tek katkılar için bkz. Sempozyum (1937).
1952: American Psychoanalytic Association Kı; Toplantısı, New York. "The Traditi
onal Psychoanalytic Technique and Its Variations" (Orr, Greenacre, Alexander, Weigert),
J. Amer. Psychoanal. Assn., 2. Panel raporu için bkz. Zetzel (1953). Tek tek katkılar için
bkz. Sempozyum (1954a).
1953: American Psychoanalytic Association, Yıllık Toplantı, L. Angeles. "Psychoa
nalysis and Dynamic Psychotherapy" (E. Bibring, Gill, Alexander, Fromm-Reichmann,
Ranged), J. Amer. Psychoanal. Ass., 2. Panel raporu için bkz. Rangell (1954); tek tek kat
kılar için bkz. Panel (1954b).
1954: Arden House'da düzenlenen sempozyum, New York, "The Widening Scope of
Indications for Psychoanalysis" (Stone, Jacobson, A. Freud), J. Amer. Psychoanal. Ass., 2.
Tektek katkılar için bkz. Sempozyum(1954).
1957: Sempozyum, Uluslararası Psikanaliz Kongresi, Paris, "Variations in Classical
Psychoanal. Technique" (Greenson, Loewenstein, Bouvet, Eissler, Reich, Nacht), Int. J.
Psychoanal., 39. Tek tek katkılar için bkz. Sempozyum (1958).
Tartışmalara yapılan katkılardan analitik terapinin amaçlarıyla ilgi

li olarak aşağıdaki noktalar çıkartabilmektedir:
- Analizin bir amacı id, ben ve üstben arasındaki karşılıklı etkileşimi
değiştirmektir (E. Bibring, 1937);
- Analitik terapi, savunma süreçlerini geriye çekmek ya da değiştir
mek ve "benin bozulmamış ve değişmemiş id ürünlerine karşı daha
hoşgörülü olarak eğitilmesini sağlamak" için çabalar (Fenichel,
Sempozyum, 1937);
- Analiz üstbenin hoşgörüsüzlüğünü azaltır (Strachey, Sempozyum,
1937);
- Analizin amacı hastanın kişiliğinde ruh içi değişimler sağlamaktır
(Gill, Panel, 1954b);
- Analistin amacı, hastanın içgörüsünü, kendi nevrotik çatışmalarına
kendi çözümlerini bulabilecek, ben, id ve üstbende sürekli değişik
likler yapabilecek ve böylelikle benin öbür yapılar üzerindeki ege
menliğini sağlamlaştıracak duruma getihnektir (Greensön, Sem
pozyum, 1958).
Bunlar ve adı burada sıralanamamış olan daha birçok yazar anali
zin terapötik etkisinin her şeyden önce id, ben ve üstben arasındaki
güçler dengesini değiştirmekte, bunlann karşılıklı hoşgörüsünü artır
makta ve böylece daha iyi bir ruhsal denge oluşturmakta yattığı üze
rinde fikir birliği içindedir. Terapinin amacına dair bu tanımlar, anali
ze gelmiş olan hastanın yakındığı bozukluklann her şeyden önce ruh
sal çatışmalara bağlı olduktan, olabilecek diğer bütün patolojik etken
lerin, çatışmanın patojen etkisinden çok daha geride durduğu varsayı
mına dayalıdır.
Bu yazarlara göre çeşitli teknik önlemlerin değeri, her önlemin yu-
kanda tanımlanan terapi amaçlanna ne ölçüde yararlı olduğuna bağlı
dır.
ÇOCUK A N A LİZİN İN GEREK ÇELERİ
Yukanda verilen tanımlamalar yetişkinlerin analizlerinden elde edil

miş olmakla birlikte çocuk analisti için de daha az önemli değildir.
Adı geçen tanımlamalar çocuk analizini ruhsal çatışma, ruhsal bozuk
luk ve ruhsal tedavi arasındaki aym ilişkilerin kendi çalışma alanında
da geçerli olup olmadığım araştırmaya iter. Sonuçta çocuk analizim
klasik yetişkin analiziyle bir arada ele almak, her iki yöntemin aynı
önkoşullara sahip olup olmayışına ve aym temel ilkelere dayanıp da
yanmadığına bağlıdır.
TERAPİ YOLLARI VE OLANAKLA« I 1 6 3
Çocuk Analizinde Ruhsal Çatışmalar

Analiz ve "normal"çatışmalar (Tanı kategorisi 1)
Daha önce ayrıntılı olarak belirtildiği gibi iç çatışmalar, kişiliğin daha
yüksek bir gelişimi için olmazsa olmaz bir normal belirtidir. Bunlar
çocukta önce id ve ben, daha sonra da ben ve üstben birbirlerinden ay
rışmaya başlayınca, yani her ruhsal yapı kendi özgün amaçlanm izle
meye başladığı andan sonra faik edilir.
Normal olarak yapılar arasındaki aracı rolünü üstlenmek ve arala
rında dengeyi sağlamak benin işidir. Fakat bu görev, çocuklukta an
cak anne babanın desteği ve yardımıyla yerine getirilebilir. Böyle bir
yardımın olmadığı durumda çocuk bir şaşkınlık ve çaresizlik içinde
kalır ve bu durum analizi zorunlu kılabilir. O zaman çocuk analizinin
görevi çocuğun ortaya çıkan zorluklarım kelimelere dökmek, bilinç-
dışı olmaları halinde bunları yorumlamak, ortaya çıkan kaygılan gi
dermek, gereksiz savunma önlemlerini bunlar gelişmeyi felç etmeden
önce geriletmek, dürtülere boşaltım ve dışavurum yollarını açmak ya
da açık tutmaktır. Bu tür analitik çalışma sözcüğün tam anlamıyla bir
eğitim ve gelişim yardımı etkisi yapar. Bu bağlamda, her çocuğun, is
ter hasta ister sağlıklı olsun, yaşamın erken yıllannda bir analizden
fayda sağlayacağı varsayımı doğrudur. Yine de, çocuk analisti, terapi
nin aslında bir yandan çoctiğun beni, öte yandan anne babası tarafın
dan yerine getirilmesi gereken bir görevi üsdendiği hissine sık sık ka
pılır.
Analiz ve gelişim bozuldukları (Tanı kategorisi 2)

Çocuğun içsel dengesindeki bozulma dürtü ve benin gelişim sürecin
de birbirlerine ayak uyduramamalan raddesine vardığı zaman anne
babalann çaresizlik duyup terapiye başvurmalarına hak verilebilir.
Yukanda tanımlandığı gibi6ben ve üstbeni erkenden gelişen çocuklar
oral ve anal kısmi dürtülerin saldırgan ve zalim içerikleriyle karşı kar
şıya kaldıklannda iç çatışmalardan acı çekerler. Her ne kadar dürtüler
yaşa uygun olsa da çocuk bu dunımlan bene uygun olarak algılamaz
ve bu yüzden kendini bunlara karşı savunmak zorunda kalır. Durum
bunun tersine olduğunda, yani ben gelişmesi dürtü gelişmesine oranla
daha yavaş olduğunda ise çocuğun beni genitallik öncesine ait dürtü
ler karşısında çaresiz kalacaktır.
6. Bkz. 4. Bölüm.
öznel acı duygularına ve ortaya çıkan semptomlara rağmen böyle

olgularda da bir terapinin lehine ya da aleyhine karar verebilmek hiç
kolay değildir. Dürtü ve ben gelişimleri arasındaki uzaklık bir sonraki
yaş döneminde analiz olmadan da kendiliğinden kapanabilir; öte yan
dan, bu durumun uzaması halinde daha ağır sonuçlar vermemesi için
analizin zorunlu olması da mümkündür.
Tam koyan burada henüz tamamlanmamış olan gelişimlerin sonuç
larını önceden görebilmek gibi ağır bir görevle karşı karşıyadır.
Çocuk analizinin uygulamm alanı olarak çocuk nevrozu

(Tanı kategorisi 3)
Tanı koyan böyle kuşkulara yer bırakmayan bir çocuk nevrozuyla
karşılaştığında rahatlar. Analist, metapsikolojik olarak nevrozun ya
pısını çok iyi tanımaktadır. Burada çocukla yetişkinler arasındaki fark
yalnızca bunu başlatan nedendir, bu neden çocuklarda Oidipus evresi
nin çatışmalarında bulunur. Semptomatoloji ele alındığında gerek ço
cuk, gerekse yetişkin nevrozunda aym oluşum dizgesi söz konusudur.
Bu sıra yadsınma, dürtünün engellenmesi, hadım edilme tehdidi,
muhtemel sevgi yitimi gibi yaklaşan bir tehlikeden nesne yitimi kay
gısı, sevgi yitimi kaygısı, hadım edilme kaygısı, suçluluk duygusu gi
bi bir kaygıya; korkudan libido gelişiminin daha erken dönemlerinde
ki bir saplanma noktasına gerilemeye; bu gerileme nedeniyle genital-
lik öncesi dürtülerin ortaya çıkmasına ve bunlara dayanılamayışına;
bu yüzden de bu dürtülerin benle yeniden barıştıracak savunma süreç
lerine başvurmaya; bu savunma çabalarının işe yaramayışı üzerine de
dürtü ile ben arasında uzlaşmaya ve böylece de semptomların ortaya
çıkışına doğru gider. Analistin terapi sırasındaki rolü de yetişkinler
karşısındakinin hemen hemen aynıdır. Çocuğun benine yürüttüğü bu
içsel savaşta yardım ölebilir ve uygun koşullarda çocuk bu yardımı
sevinçle kabul eder.
Çocuğun hangi yaştan itibaren analitik bir terapiyi hoş karşılaması
nın beklenebileceği sorusu sık sık sorulur. Bunun yanıtı kuşkusuz ki
kronolojik yaşta değil, diğer ilişkilerde bulunmaktadır. Bir benin iç
çatışmalara karışması ve dürtüsel yaşamı uzlaşmaya, yani semptom
lara zorlaması kendine güvenmeye niyetli olduğunun bir belirtisidir.
Bu durumda en azından kuramsal olarak, bir analistle terapötik bir
birlik oluşturmaya da niyetli olabileceğini çıkarsayabiliriz. Çocukla
böyle bir birlik, nevrotik semptomların çocuğun duygulan açısından
hoşnutsuz bulunması ölçüsünde erken kurulabilir. Bir hastalığın nes

nel ağırlığım saptamak söz konusu olduğunda hiç de iyi birişarct ol
mayan öznel acı etmeni, bir çocuğun kendi analizi için ne derecede iş
birliğine hazır olduğunu tahmin etmekte çok güvenilir bir noktadır.
Çocuklar psikosomatik mide ve bağırsak bozukluklarından, ekzema-
lardan, astım nöbetlerinden, baş ağrılarından ve uyku bozuklukların
dan acı çekerler, ruhsal olarak fobilerinin neden olduğu korkulardan
ve özgürlüklerinin kısıtlanmasından yakınırlar. Takıntılı çocuklar,
kendilerim zor ve anlamsız hareketlere zorlayan bilmedikleri güçler
karşısında kendilerini çok çaresiz hissederler. Kimi zaman çocuklar
bu duygulan açıkça dile getirebilecek durumdadırlar. Aşağıdaki ör
nekler bunu göstermektedir. 4.5 yaşındaki bir hasta analistinin önün
de zorlantılı edimini yaptıktan sonra "Gördün işte, istesem de isteme
sem de neyi yapmak zorunda olduğumu," der. Ya da okul fobisi olan 6
yaşındaki bir çocuk annesine "Okula gitmek istemediğimi sanma. İsti
yorum, ama yapamam," der. Birçok kardeşin en büyüğü olan, bastınl-
mış kıskançlık ve penis haseti yüzünden büyük zorluklar çeken ağır
bir gizillik dönemi çocuğu "Bütün çocuklar uslu; yalnız ben kötüyüm.
Neden ben kötüyüm?” diye şarkı söyler. Bu çocuklann bu yolla dışa-
vurduklan, kendilerinin olmak istedikleri gibi olamadıklan duygusu
ve kendi benlerinin, üstbenin buyruklannı yerine getiremediğidir.7
öte yandan kendi zorluklan üzerinde böyle bir içgörü sahibi olma
nın, bir çocuğu terapiye hazırlaması da beklenemez. Analizde direnç
ve aktanm ortaya çıkmaya başlar başlamaz içgörüler ortadan kalkar.
Bunlar, yetişkinlerdekinden farklı olarak, süreklilik göstermez; duy-
gulann terapi sırasındaki çıkış ve inişlerine, bir analizde kaçınılmaz
olan yadsımalara, düş kırıklıklarına, korkulara, vb. karşı koyabilecek
kadar sağlam değildir.
Yetişkinlerin beni analizde ikili bir rol oynar, terapi sırasında bir
gözleyen ve bir de gözlenen parçaya bölünür. Bu, hastalara birçok
zorluğu aşmakta yardımcı olan ve ancak aktanm nevrozunun doru
ğunda kendisini aşan duygular tarafından ortadan kaldmlabilen bir tu
tumdur. Richard Sterba'nm (1934) aynntılı olarak tanımladığı gibi be
nin gözleyen yanı kendini analist ile özdeşleştirir, onun içsel süreçler
üzerindeki artan anlayışım paylaşır ve terapi çalışmasına etkin katkı
larda bulunur. Çocuktan kendi iç süreçleri üzerinde buna benzer bir
içgörü beklemeye hiç hakkımız yoktur. İçe bakış denilen şey yetişkin
7. Bkz. Bornstem (1951).

bir yetenektir ve çocuklukta henüz oluşmamıştır. Bu yönde katkıların

bulunduğu durumlar normal gelişimden değil, sevgi ve nefret arasın
daki yükselmiş çift değerlilik; takıntılı çocuk nevrozlarında ve takıntı
lı kişiliklerde görülen ben ve üstben arasındaki suçluluk duygusu;
özeleştiri ve kendine eziyet gibi patolojik bölünmelerden kaynaklanır.
Böyle olgular sayılmazsa, çocuklar kendi içlerinde olup biteni sa
yıp dökmeye hevesli değildirler. Meraklan ve araştırma hazlan uzun
yıllar dış dünyaya yönelmiş kalır. Ancak ergenlikte, kimi şizoid tip
lerde kendi kişiliğine ve iç süreçlerine yönelik aşın, çoğunlukla da
eziyetli bir uğraşı görebiliriz.
Çocuklann her iç çatışmayı dış dünyadaki bir çatışmaya dönüştür
me eğilimleri, içgörünün bu iç yaşamdan kaçınmasmdandır. Eylemle
rinde kendi vicdanlarına tosladıklarında, kendi üstbenlerinin yaymak
ta olduğu suçluluk duygulannı hissetmektense, anne babalanmn ço
ğunlukla çok uzaktaki bir başka itaatsizlik nedeniyle cezalandırmala-
nm yeğlerler. Örnekse, kendi cinsel fantezi ve uğraşlanndan kaçın
maya çalışan gizillik dönemi çocuktan, her mastürbasyon eylemin
den sonra dış dünyanın, anne babalanmn, öğretmenlerinin, vb. kendi
lerine karşı çıkmasını sağlamak için ellerinden gelen her şeyi yapar
lar. Çocuklann suç davramşlan, birçok olguda aynı şekilde cezalandı-
nlma aranmasına dayanıyor olabilir.
Benin bildiğimiz savunma düzeneklerinin birçoğu aynı amaca yö
neliktir. Çocukluk nevrozunda korku uyandıran oral ve anal çabalar,
anne babaya ya da kardeşlere yönelik ölüm arzulan, vb. iç dünyadan
dış dünyadaki kişilere çevrilir, yani yansıtılır. Böylelikle yasaklanmış
olan bir dürtü içsel arzuya karşı sürdürülecek savaş, varsayılan bir
baştan çıkancıya ya da zulmedici kişiye karşı sürdürülecek bir dış sa
vaşa dönüşür ve çocuk kendini suçsuz hisseder. Burada kullanılan
mekanizmalar özellikle analistin, görünüşte dışardan gelen tehlikeyi
yeniden onun altında yatan; id, ben ve üstben arasında süren iç çatış
maya dayandırmaya çalışacağı çocuksu fobilerde görülebilir.
Çocuk analisti için çocuğun iç çatışmadan kaçmasının, çocuğun te
rapiye karşı tutumunu ne ölçüde etkileyeceğini anlayabilmek önemli
dir. Çocuğun kendi rahatlaması için umduğu şey iç değişiklikler de
ğil, dış dünyadaki değişikliklerdir. Kendi iç vicdanının bir dış temsi
linden başka bir şey olmayan bir öğretmenden, kendi dürtüsel arzula
rının yansıtılmasıyla baştan çıkancı olarak algılanan bir sınıf arkada
şından kurtulmak; aslında yalnızca kendi edilgin mazoşist arzulan ne
deniyle korktuğu saldırgan arkadaşlardan uzaklaşmak için okulunun
değiştirilmesini ister. Böyle “iyileşme girişimlerine" haklı olarak kar

şı çıkan terapist çocuğun gözünde istenen bir yardımcı olmaktan çı
kar, yeni ve fazladan bir tehlike halini alır.
Analiste üzüntü verecek şekilde, anne babalar da çok sık olarak ço
cuğun yanında yer alırlar. Onlar da çocuğun kendisinde olacak deği
şikliklerden çok, çevrede yapılacak bir değişikliğin etkili olacağına
inanırlar.
Teknik olarak bu tür zorlukları, analizin içinde bastırmalar ve akta
rımlar nedeniyle ortaya çıkan, ancak yorumlar yoluyla çözülebilen di
rençlerle karıştırmamak önemlidir. Hastalık içgörüsündeki eksiklik
ve iç çatışmadan kaçış analitik terapinin önündeki engellerdir fakat
çocukluktaki zayıf benin kendini büyük korku ve hoşnutsuzluk yığı
nına karşı savunmasına yarayan normal araçlardandır. Ancak bir ye
tişkine duyulan güvenin çok büyük olabildiği durumlarda çocuk,
onun yardımıyla iç dünyasımn tehlikeleriyle böyle kaçınmalar olma
dan yüzleşmeye cesaret edebilir.
Burada birçok yetişkin nevıotiğin de hastalık içgörüsünde benzeri
bir yetersizlik; buna uygun olarak da iç çatışmalarının yadsınmasında
benzeri bir eğilim gösterdiklerini söylemek kolaydır. Ama gene de te
rapi açısından aradaki farklar çok büyüktür. Bu tutumun çok güçlü ol
duğu yetişkinler yalnızca iç çatışmalarının algılanışından değil aym
zamanda analitik terapiden de kaçınırlar ve sağlıklarını dış dünyada
bitmez tükenmez çabalarla aramayı sürdürürler. Çocuk analizinin
kendine özgü bir zorluğu da, hastaların, bilerek veya kendi iradeleriy
le seçmedikleri bir sürece tabi olmaları ve belli taleplerle karşı karşıya
kalmalarıdır.
Çocuk analizinde çocuk nevrozunun değişik bir türü

(Tanı kategorisi 4)
Ben yapılarının gerilemiş olan dürtü ürünlerine karşı koymadığı; ken
dilerini gerileterek onlara uyum sağladığı, yani daha önceki bir geli
şim aşamasına gerilediği ve bu yolla id ve ben arasındaki her türlü ça
tışma olasılığını ortadan kaldırdığı durumlarda; yukarıda değişik bir
tür olarak adlandırılan çocuksuluklar, tipik olmayan bozukluklar, top
luma uyumsuzluk belirtileri gibi durumlar söz konusu olduğunda; kı
sacası çocuk iç çatışmasını tam olarak bir çocuk nevrozuyla çözmedi
ğinde analistle kurulan ilişiri çok değişik olacaktır. Böylelikle çocu
ğun bütün kişiliği daha aşağı bir konuma indirilmiştir ve oluşturulmuş
olan dengeyi bozacağından hiçbir terapi girişimi istenmez. Analist

böyle durumlarda bir huzur kaçıncıdan daha fazla bir şey olmayı dili
yorsa ben ve id arasındaki iç çatışmaları yeniden oluşturmaya çalış
malıdır; yani kendisi asıl nevrotikleri kurtarmaya çalıştığı aynı çatış
maları onaylamalı hatta oluşturmalıdır.
Çocuk analizi özelinde, çelişkili görünen bu terapi görevi iki yazar
tarafından ele alınmıştır.
İlk olarak August Aichhom (1925a ve b) genç suçlular karşısında,
onların beni diirtüsel arzulan onayladıkça, kendisinin ve biitün dış
dünyanın yadsınmasına yol açtıkça kendini çok çaresiz hissettiğini
belirtmişti. Bu durumda narsisist bir bağ kurma, gencin kendisiyle ve
kendi değerleriyle özdeşleşmesini sağlama ve çatışmalan böylece
gencin kişiliğinin çekirdeğine iletmeyi çare görmüştü. Böylece bir
suçlu bir nevrotiğe dönüştükçe onun bilinen kurallara göre yürütüle
cek bir analitik terapiye yatkınlaştığını görmüştü. Aichhom için de,
daha birçok yazarda olduğu gibi iç çatışmalann varlığı bireyin analiz
edilebilirliğiyle eşanlamlıydı.
Benim tarafımdan 1926'da önerilmiş olan çocuk analizine başlan
gıç aşaması aynı amaca yönelikti.8Çocuğun özel yaşamına ve gizleri
ne girmeyi amaçlayan ilk yoklayıcı girişimlerin yanında analist bura
da çocuğun dikkatini kendi içindeki zıtlıklara çekmek ve bunlann
yadsınmasına karşı çıkmak görevini de üstlenmektedir. Aichhom'la
birlikte ben de iç çatışmalann algılanmasının ve yemden yaşanması
nın, onlann yorumlanması ve yeni çözümler aranmasından daha önce
gelmesi gerektiği kamsındaydım.
Başlangıç aşaması yaklaşımını bugün artık kullanmıyoruz. Teknik
olarak, savunma düzeneklerinin ve onlar tarafından bastırılan bilinç-
dışı içeriklerin yorumlanmasının, id ile ben arasındaki çatışmanın yo
rumlanmasıyla aym amaca hizmet ettiğini düşünüyoruz.
Özet olarak denilebilir ki bir ruhsal bozukluk çocuğun iç dünyasında

ki çatışmalardan kaynaklanıyorsa, bunlar ister gelip geçici ve gelişi
me bağlı, ister nevrotik nitelikte ve kalıcı olsunlar, çocuk analizi
olumlu bir rol üstlenebilir. Çocuğun analiste karşı duyduğu olumlu
duygulara bağladığımız yüzeysel iyileşmeler yani aktanm başanlan
sayılmazsa, kısmi ya da tam iyileşmeler genel olarak bastmlmış mal-
8. Çoğu zaman sanıldığının aksine, buradaki amacım kolay aktanm başarılan sağla
mak değildi.
zemenin bilince çıkartılmasıyla, direnç ve aktarımların yorumuyla,

yani sözcüğün tam anlamıyla analitik çalışmayla sağlanabilir.
Gelişim bozukluklarında (Tanı kategorisi 2) iyileşme her şeyden
önce tehlikeli durumların ve kaygıların yorumlanması ve çalışılması,
gerilemelerin düzeltilmesi ve ileriye yönelik gelişimin tıkandığı yer
den yeniden yola koyulması ile sağlanır. Çocukluk nevrozlarında (Ta
nı kategorisi 3) kaygı nöbetleri, uykuya dalma törenleri, takıntılı tu
tumlar, vb., bilinçdışı içeriklerinin bilince çıkanlması durumunda
kaybolurlar. Dokunma zorlantılan ya da dokunma korkulan ancak ço
cuk bunlann mastürbasyonla ya da saldırgan fantezilerle ilgisini anlar
sa terk edilir. Fobiler oidipal yer değiştirmelerin yorumu sonucunda
çözülür. Travmatik yaşantılara saplanma, travmanın kendisi bilinçli
belleğe getirilebilir ya da aktarim sırasında yeniden yaşanabilir ve yo
rumlanabilirse çözümlenebilir.
Yukanda anlatıldığı gibi nevrotik semptom oluşumu çocuğa bir
yandan dürtü yaşamının zayıflamasıyla, öte yandan benin çabalan ve
becerilerinin kısıtlanmasıyla iki yönden zarar verir. Bununla koşut
olarak çocuk analizinin görevi de ikilidir. Savunmayla savunulan ara
sında gidip gelen yorum çalışması bir yandan korkmuş olan bene, öte
yandan yetersiz doyurulan ve boşalımı elinden alınmış olan dürtülere
rahatlama sağlar. Sonuçta nevrotik çocuklann analizinden beklediği
miz, kişiliklerinin özgürleşmesi, zenginleşmesi ve rahatsız edilmeden
gelişmeyi sürdürebilmesidir.
Nevrotik Olmayan Nitelikteki Bozukluklarda Terapötik Önlemler

Çatışmaya bağlı olan nevrotik bozukluklardan, yani 1-4 arası tam ka
tegorilerinden uzaklaştıkça, çocuk analizinin yöntemleri kullanılabi
lir ve iyileşme sağlayabilir durumda olsa da, terapi sürecinin aynntıla-
n değişikliğe uğrar.
Psikanalitik yöntemde terapötik öğeler9

Analitik yöntemin analistin en fazla umut bağladığı aynntılan direnç
ve aktannun yorumu, id, ben ve üstbenin bilinçdışı bölümünün zaran-
na olarak bilincin genişletilmesi, bundan sonra da kişiliğin öbür kı
sınılan üzerindeki ben egemenliğinin artırılmasıdır. Bu önemli öğeler
yanında, niyet dahilinde olmasalar bile kaçınılmaz şekilde karşılaşı-
9. Bkz. E. Bibring (1954).
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ İ 170
lan başka bir dizi öğe de bulunmaktadır. Çocuk analizinde özellikle

Önbilinç içerikleriyle uğraşmak büyük bir rol oynar. Analist bunları
çocuk için sözcüklere döktüğünde ve tümüyle bilince çıkardığında bi-
linçdışının her doğrudan yorumuyla ortaya çıkan kaygılan azaltmış
olur. Telkin öğeleri analizden hiçbir zaman tam olarak dışlanamazlar.
Özellikle de analisti hep bir otorite halinde görecek olan çocuk için bu
mümkün değildir. Analizin eğitici denilen işlevi buna bağlıdır. Ço
cuklar analisti aktarım nesnesi olarak değil de gerçek ve yeni bir nes
ne olarak aldıklannda, ona olan duygusal ilişkilerini geçmişin açık
lanması için değil, geçmiş zamanlarda sevgi nesnelerinde yaşadıklan
düş kınklıklanmn düzeltilmesi ve zararlann giderilmesi için kullan
maya başlarlar. Korkulann yüzeysel olarak yatıştınlmast da analizde
az çok kaçınılmazdır. Güvenilebilir bir yetişkinin orada olması bile
çocuğun korkulanmn yatışması için yeterli etki yapar. Analistin gös
tereceği dostça paylaşım da buna eklenir.
Kurala uygun bir analiz sürdümıeyi isteyen bir analist, bu analiz dı
şı araçlann etkisini de analize katmak için elinden geleni yapar. An
cak çabalannın her zaman başanlı olamayacağım da görmelidir. Te
rapi yöntemi ve sürecinin seçimi onun ellerindeyse de iyileşme süre
cinin doğası sonuçta ona değil, hastasının bireysel yapısına, kişiliğine
ve hastalığının özgül türüne bağlıdır.
Ferenczi (1909) Freud'un bir sözünü naklederek nevrotiklerin, ana
list nasıl bir terapi izlerse izlesin kendi kendilerini aktanmlar yoluyla
iyileştirdiklerini söylediğini bildirir. Buna karşılık başka kaynaklar
dan, kısmen sözlü olarak aktanldığına göre Freud'un şöyle bir izleni
mi de vardır: Analist hangi araçlan kullanırsa kullansın, hastalar ken
di hastalık türlerine göre analitik dunıma tutunurlar: Histerikler tut
kun olduklan sevgi ve nefreti analistleriyle doyurmaya çalışarak; ta
kıntılı nevrotikler mutlak güç dileklerini, hiç değilse hayallerinde ger
çekleştirmelerine katkıda bulunmuş olan analistlerine yansıtarak; ma-
zoşistler tedavi sürecinden hayali acılar türeterek; sadistler eziyet et
menin zevkini analistin kişiliğinde yaşayarak; bağımlılar bağımlı ol
duklan maddenin yerine analisti koyarak, vb.
Buna benzer biçimde K. R. Eissler (1950), ben patolojisiyle ilişkili
olarak, her hastanın kendi bireysel patolojisine uygun şekilde analisti
teknik yöntem değiştirmeye zorladığım ve bu zorlamalar aracılığıyla
hastadaki ben bozukluğunun çıkarsanabileceğini belirtmektedir.
Her iki yazann sözleri kimi değişikliklerle çocuk analizinde de kul
lanılabilir. Analist olarak terapide bulunan çocuğa, yöntemin içerdiği
bütün terapi öğelerini sunarız. Ve sonra da tekniğin hep aynı kaldığı

durumda bile çocuktaki iyileşme sürecimi) faiklı yollar izlediğini* ya
ni özgül hastalığa en uygun olan terapi öğesinin çocuk tarafından en
etkin şekilde alındığım görürüz.
Hastalık biçimi, terapötik araçlar ve iyileşme süreci arasındaki ilinti

Çocuğun psikopatolojisine yeni bir düzen vermeye çalışan tam kate
gorilerimiz (bkz. 4. Bölüm), aym zamanda çocuk analizindeki iyileş
me sürecinin kuram ve tekniği üzerinde de yeni görüşler sağlamakta
dır. Aşağıdaki satırlarda gösterildiği gibi bozukluklann her biri yalnız
terapinin amacı üzerinde değil aracın etkisi ve iyileşme sürecinin do
ğası üzerinde de belirleyici bir etkiye sahiptir.
Yukarıda belirtildiği gibi terapi süreci en iyi olarak çocuk nevrozu
nun çeşidi ön aşamalarında ve nevrozun kendisinde uygulanabilir.
Burada analitik araçlar, sözcüğün tam anlamıyla değişikliklere ve iyi
leşmelere yed açarlar. Analist rolüne uygun davrandığı sürece ne tel
kin, ne eski duygu ilişkilerinin düzeltilmesi, ne korkunun yatıştmlma-
sı önemli bir rol oynar. Nevrotik çocuğun bu araçları yeğlemesi bir di
rencin ifadesidir; böyle bir anda analizden kaçmak, içgörü kazanmak
tan daha önemli olarak algılanır. Ancak bu araçların biri veya birkaçı,
çocuk nevrozu üzerinde, analistin iyileşme anlayışım andıran terapö
tik bir etki yaratamaz. Çocuk terapistleri ve eğitim danışmanlarının
çeşitli psikoterapilerde bu yoldan yapabildikleri şey, id, ben ve üstben
arasındaki karşılıklı ilişkilerde bir değişiklik değil, çok başka ve ço
ğunlukla yüzeysel süreçlere dair değişikliklerdir; bu çabalar nevrozun
kendisine hiç dokunmazlar.
Nevrotik olmayan bozukluklarda (Tanı kategorisi 5) durum tama
men değişiktir. Burada bilinçdışının yorumu, aktanm ya da direnç et
kisiz kalır ya da zaman zaman istenmeyen sonuçlara yol açabilirken,
ikincil araçlar tek tek veya hep birlikte ön plana çıkabilirler.
Örneğin, yorum sonucunda kötüleşme çocukluk psikozunun sınır
durumlarında gözlenebilir. Böyle çocuklarda genellikle aşın bir fan
tezi yaşamı bulunur. Bu çocujklann hayal gücünün verileri nevrotik
çocuklann bilinçli fantezilerinin aksine çarpıtmaya uğramamıştır.
Bunlar analist için kolay kavranabilir, kolay anlaşılabilir ve kaygılara,
id içeriklerine ilişkin yeterli bilgi verir. Ama bu fanteziler eğer nevro-
tiklerle aynı yoldan yorumlanacak olursa kaygı ve iç gerilimin düş
mesine yol açmaz. Tam tersine, analistin şaşkın bakışları önünde yo-
ÇOCUKLUKTA NORMALÜK VE PATOLOJİ t 172
ramlar çocuğun kendi patolojisi bağlamında kollanılır. Çocuk yalnız

ca sözcükleri alır ve analistin söylediğinden hareketle durmadan ge
nişleyen fanteziler oluşturur. Analist analitik tekniğe ne denli uygun
davranırsa çocuk da o denli beklenmedik davranır. Analisti fantezile
rinin tanığı haline getirir; ama bu sırada amacı bunlardan kurtulmak
değil onları analistin yardımıyla yaşamak, onunla bir tür folie à deux
(iki kişilik delilik) oluşturmaktır. Çocuk analisti fantezinin içeriğini
yorumlamanın böyle olgularda amaca uygun olmadığım; çalışmanın
önbilinçteki tehlike durumları ve korkulan çocuk adına dile getirmek
ten ve onun bunlan anlamasına yardım etmekten ibaret kalması ge
rektiğini öğrenir. Bu yolla çocuk adı geçenleri kendi düşünce sürecine
alabilecek ve bilinçli beninin egemenliğini sağlayabilecektir. Sınır
durumlar ile ağır nevrozlar arasında ayıncı tam zorluğu çekildiğinde
bu özellik bir işaret değeri taşıyabilir.
Duygu yaşamı ağır bir şekilde zedelenmiş olan çocuklarda faik
özellikle aktaranın yorumundadır. Hastalar analiste yönelik algılama-
lannda libidinal aşamanın bütün belirtilerini gösterirler. Burada yo
rum ancak bozukluğun travmatik bir yaşantıya ya da libidonun görece
daha yüksek aşamalanna gerilemeye dayandığı durumlarda işe yarar.
Zedelenmelerin çok geride kalmış çarpıtma ve yadsımalara dayalı ol
duğu durumlarda aktanmın yorumu hiçbir etki yapmaz. Öte yandan
böyle durumlarda bile analiz sırasında iyileşme görülür ve çocuklar
aşağı libido evrelerinden üst evrelere ilerlerler. Burada analist için,
iyileşmenin analizin kendisinden kaynaklanmadığını bilmek önemli
dir. Bu hastalarda terapötik olarak etkiyen yetişkinin sabırlı, paylaşan
ve hiçbir şeyle eksilmeyen ilgisidir. Bu, eğer çok geç kalınmamışsa
çocukta yankı bulur ve libido kalıntılanm yeniden gelişme yönünde
uyanr. Burada çocuk analizinde karşılaştığımız şey aslında geçmişin
analizi değil, düzeltümesidir.10
Ağır zekâ bozukluklan olan çocuklarda burada incelenen farklar
korkunun giderilmesinde görülür. Böyle hastalar büyük ölçüde arkaik
korkularla ezilmektedir. Ben işlevlerinin geri kalmış olmasından do
layı onlar iç ve dış dünyada yollarım bulabilecek durumda değildir.
Her iki taraftan gelen uyanlarla başa çıkılamaz ve bunlar korkuya yol
10. Bu tür iyileşmeler ya da düzelmelerin analitik haşandan farta, belli bir zamanla sı
nırlı olmasıdır. Gerekli düzeltmelerin bozukluğun ortaya çıktığı gelişim evresi içinde ya
pılması zorunludur. Çok erken ortaya çıkan zedelenmeler çocukluğun daha ileri yaşların
da artık düzeltilemezler. Yani eğer öngörülmüş oldukları süre geçmişse artık belli geliş
meleri yeniden ortaya çıkarmak mümkün değildir.
açar. Burada terapi müdahale eder; terapist çocuğa çabalarında yar

dımcı olur, gerilimleri gevşetir ve böylece güçleri gelişim için serbest
bırakır. Çocuk o zaman korku türlerinde ilerlemeler gösterir, yani ar
kaik yok olma korkusundan ayrılık korkusu, sevgi nesnesi yitimi kor
kusu gibi korkulara geçer. Burada da iyileşmeyi sağlayan analitik uğ
raşı değil çocuk tarafından korkulan kaydırmakta kullanılan terapist
tir. Beklentilerimizin aksine analiz, organik vakalarda bile iyileşmele
re yol açar. Zarann özellikle dürtülerde fakirleşme yarattığı ve ben iş
levlerinin görece sağlam kaldığı durumlarda terapi fantezi yaşamının
uyanlmasıyla ve olabilecek bütün dürtü türevlerinin desteklenmesiy
le gerçekleştirilir. Buna karşılık benin ağır zarar gördüğü ve görece
normal bir dürtü yaşamının bulunduğu vakalarda çocuğun kişiliği
analistte bulabildiği ben desteklerinden faydalanır. Bu vakalarda da
uygun terapötik etkiyi sağlayan, analizin kendisi değil onda bulunan
ikincil elementlerdir.
Dengesiz ergenlerin analizinde psikopatolojilerinin karmaşık özel
liği ile analitik terapiye karşı olan tutumlanndaki sürekli değişim ara
sında bir uygunluk görürüz. K. R. Eissler'in bir tanımına göre (1958)
bu gençlerde nevroz ve psikozlann, suçluluk ve bağımlılığın, vb. be
lirtileri bir araya gelmektedir. Bu yüzden analistten de tekniğinin dur
madan değişmesi ve bu farklı hastalık türlerine uyması beklenir. Eiss
ler'in buradan terapi tekniği için çıkardığı sonuçlan biz tersine doğru
izleyerek analiz edilen kişinin davranışlanna da uyarlayabiliriz. Genç
de kendi iç durumundaki değişimlere uygun olarak analizin teknik
araçlan arasından arka arkaya kendisini rahatlatacak olanlan seçip
alır. Nevrotik olduğu sırada düzenli analitik yorumlan dikkate alır,
bağımlılık durumunda analistin kişiliği onun için vazgeçilmez ola
caktır, dürtüler altında boğulduğu sırada analisti bir yardımcı ben ola
rak kullanacaktır; ben ve idi birlikte çalıştıklannda ise analizi bir teh
dit olarak algılayacak, terapi çabalanm kesmek ve kırmak için uğraşa
caktır, vb.
SONUÇLAR
Çocuklukta terapi yollan ve araçlan gelişim sürecinde ortaya çıkan

bozukluklar kadar çok, çocuk kişiliğinin çeşidi tasımlan kadar da
farklıdır. Çocuğu olduğu yerde durduran ketlenmeler ve kökleşmiş
nevrotik semptomlann söz konusu olduğu durumlarda ancak ruhsal
yapılar arasındaki güçler dengesini değiştiren bir çocuk analizi yar
dımcı olabilir. Dış dünyayla bağlantının olabildiğince korunduğu
öbür bozukluklarda ev, okul ve yüzeysel psikoterapiler de etkilerini
gösterebilirler.
Bu tür dış etkilenmelerin iyi bir örneği, çocuğa bakan annenin gö
rüş ve tutumlarının çocuğun hızlı ya da yavaş gelişimi için son derece
önemli olduğu birinci yıldır. Daha sonraki yıllarda da anne babalar
gelişim hızı uygunsuzluklarım düzeltmek için birçok şey yapabilirler.
Onlar kendi ilgi, dikkat ve libidolannı çocuğun geri kaldığı alanlara
yöneltirlerse çocuğun ilgi ve libidosu da ottlan izler ve bu şimdiye ka
dar geri kalınmış olan konuda ilerlemeyi kolaylaştırır. Ancak anne ba
balar çoğunlukla aksi yönde etkide bulunmaktadırlar. Çocuğun zekâ
sının erken geliştiği yerde onu durmadan beslemek için her şeyi yap
maya hazırdırlar, konuşma yeteneği erken gelişmişse çocukla durma
dan konuşurlar, hareketliliğin özellikle çok geliştiği durumlarda da
ona durmadan yeni uygulama olanaklan yarattılar. Anne babalann
üzerlerine düşen terapötik olanaklan tam zamanında fark edebilmele
ri, bu tür hatalardan kaçınmakta ve etkenden çok işe yarayan etkiler
sağlamakta hayli faydalı olur.
Yıkıcı eğilimler örneğinde dış dünya sanıldığı kadar etkisiz değil
dir. Çocuğun yüksek saldırganlık ve yıkıcılığının yetersiz sevgi bağ-
lanyla ilgili okluğu durumlarda yeni bir çevreyle libidinal ilişki ola
naklan durumun hafiflemesine yardımcı olur. Libido gelişiminin ken
disi çocuğun çevresindeki kişilerin çocuğa ve onun sevgi gereksini
mine nasıl yaklaştıklanna bağlıdır. Çocuğun beni nesne dünyasının
kendisine sunduğu özdeşleşme olanaklanna yanıt verir. Çocuğun
içindeki çok katı bir üstben karşısındaki suçluluk duygulan ve korku,
dış çevredeki kişilerden biri geçici olarak onun vicdanı rolünü üstle
nir ve acısını azaltırsa dindirilebilir. Böyle olumlu değişimlerle karşı
laştıkça çocuk gelişiminin anne baba tarafından iyileşme yönünde et
kilenmesi olanaklannın neredeyse sınırsız olduğuna inancımız art
maktadır. '
Bu kitabın bir önceki bölümünden hareketle, her bir hastalığın öz

gül yapısına uygun terapi yöntemini uygulamanın avantajlı olacağı
sonucu çıkartılabilir. Pratikte bu yaklaşım libidinal bozukluğa uğra
mış çocukların doğrudan doğruya ortakyaşamsal ya da otistik tutumla
rına yöneltilmiş bir tekniği gereksindikleri; ilk yaşlardaki ruhsal yok
sunluklar nedeniyle hastalanmış çocuklara anne benzeri bir nesneyle
daha önceki eksiklikleri giderme olanağı verilmesi gerektiği (Augusta
Alpert, 1959); ağır ben sakatlanmaları olgularında ya da psikotik sınır
durumlarda beni güçlendirici bir terapiye ihtiyaç duyulduğu, vb. anla
mına gelir.
Bu tür özgül terapiler çocuk analizine göre kuşkusuz çok daha az
masraflı ve çok daha kısa sürelidir. Bu yöntemler çocuğun kullanama
yacağı terapi olanaklarını sunmadıkları için ekonomiktir de. Onlar
tekniklerinin asıl bileşeni olarak, analitik yöntem için ancak ikincil
belirtiler sayılan şeyleri alır ve geliştirirler.
Bu tür gerekçeler ilk bakışta çok şey vaat etmektedir ama yakından
bakıldığında bunun böyle olmadığı görülür. Bir kez, olguların çoğu
nun telli bir tanı kategorisinde sınıflandırılması olanaksızdır. Karşı
mızda çoğunlukla hastalığa çeşitli oranlarda katkı yapan farklı öğeler
den oluşan durumlar bulunmaktadır. Örneğin çocuğun duygusal yaşa
mındaki bozukluklar onun ilgisinin dış dünyadan çekilmesine ve böy-
lece zihinsel bozukluklara yol açar. Akut travmalar genellikle tek ba
şına değil, tam tersine yinelenen yani kronikleşen zedelenmelerle bir
liktedir. Suçluluk belirtilerinin çoğu olguda nevrotik bir temeli de var
dır. Tipik olmayan gelişmeler ve sınır durumlar çocuk nevrozuyla bir
çok semptomu paylaşırlar. En ağır olgular sayılmazsa (Tanı kategori
si 6) ruh hastası çocuklarda da kişiliğin birçok sağlıklı yönünü bulabi
liriz. O yönleri tamamen normal bir gelişim göstermiştir.
Çocukluğun psikopatolojisi bilebildiğimiz kadarıyla hiç de tek
yönlü değildir. Birbiriyle çelişkili birçok etkiye bağlıdır ve bir dizi
biıbiriyle çelişkili hastalık tablosu ortaya çıkarır. Bir yöntem ne kadar
çok terapi olanağı sunarsa çocuğun çok yönlü terapi gereksinimleri
nin karşılanması adeiüi doyum imkânı bulabilir.
Çocuk analizinin çocukluk nevrozları alanının ötesinde kullanımı
için bir gerekçe daha vardır. Yalnızca analitik yöntem aynı zamanda
iki amaca birden yönelebilin terapi ve araştırma. Bunlardan vazgeçti
ğimizde aynı zamanda çocukluk psikopatolojisinin karanlıkta kalan
alanlanm zorlama olanaklanmızdan da vazgeçmiş oluruz. Gelecekte
tanısal kararlarımızın, bir çocuğun terapisini daha başından yalnızca
bir amaçla sınırlamamızı sağlayacak ölçüde keskinleşmesi olanaksız

değildir. Ancak bilgilerimizin şu andaki durumu bize böyle bir kesin
lik hakkım vermiyor, öğrendikçe terapiste durmadan yeni görüşler
kazandıran ve çocuğa da kendi iyileşme yolunu kendiliğinden bulma
olanaklarını sağlayan bir yöntemle çalışmanın üstünlüğüne giderek
daha fazla inanıyoruz.
Kaynaklar
AICHHORN, A. (1925a): Verwahrloste Jugend. Die Psychoanalyse in der Fürsor

geerziehung, Bern (Huber) 1951.
------- (1925b): Erziehungsberatung und Erziehungshilfe. 12 Vorträge über
psychoanalytische Pädagogik, Bern/Stuttgart (Huber) 1959.
ALPERT, A. (1959); "Reversibility of Pathological Fixations Associated with Ma
ternal Deprivation in Infancy", The Psychoanalytic Study o f the Child, 14, 169-
85 (1).
ANGEL, A. (1937): "Die Rolle der Verschiebung bei der Straßenangst", Int. Z
Psychoanal., 23,376-92. Bkz, KATAN, A.
BIBRING, E. (1936): "Zur Entwicklung und Problematik der Triebtheorie'', Ima
go, 22,147.
------- (1937): "On the Theory of thé Therapeutic Results of Psycho-Analysis", Int.
J. Psycho-Anal., 18,170-189.
------- (1954): "Psychoanalysis and the Dynamic Psychotherapies", J. Amer.
Psychoanal. Assn., 2,745-70.
BIBRING, GRETE L. (1940): "Über eine orale Komponente der männlichen In
version", Int. Z Psychoanal., 25,124-30.
BÖHM, F. (1920): "Beiträge zur Psychologie der Homosexualität", Int. Z Psycho-
anal., 6,297-319.
------- (1930): "Über den Weiblichkeitskomplex des Mannes", Psyche, 14,38.
------- (1933): "Über zwei Typen von männlichen Homosexuellen", Int. Z Psycho-
anai, 19,499-506.
BONNARD, A. (1950): "Environmental Backgrounds Conducive to the Producti
on of Abnormal Behaviour and Character Structure, Including Delinquency",
Congrès International de Psychiatrie içinde, Paris (Hermann).
BORNSTEIN, B. (1949): "Die Analyse eines phobischen Kindes", Psyche, 20,72.
------- (1951): "On Latency", The Psychoanalytic Study of the Child, 6,279-85.
BOWLBY, J. (1944): Forty-four Juvenile Thieves. Londra (Baillière, Tindall &
Cox), 1946. /
------- (1960):”Die Trennungsangst", Psyche, 15,411.
------- ROBERTSON. JAMES ve ROSENBLUTH, D. (1952): "A Two-Year-Old
Goes to Hospital", The Psychoanalytic Study of the Child, 7, 82-94.
BREUER, J. ve FREUD, S. (1893): "Studien über Hysterie", S. Freud, Ges. Werke
1 (2).
BRODEY, W. M. (1965): "On the Dynamics of Narcissism: I. Extemalization and
Early Ego Development”, The Psychoanalytic Study o f the Child, 20,165-93.
BRYAN, D. (1930): "Bisexuality",/«/. J. Psycho-Anal., 11, 150-66.
BÜHLER, C. (1928): Kindheit und Jugend, Leipzig (Hirzel).
------- (1935): From Birth to Maturity, Londra (Routledge & Kegan Paul).
BURLINGIIAM, D. (1952): Twins: A Study of Three Pairs o f Identical Twins,
New York (International Universities Press).
------- GOLDBERGER, A. ve LUSSIER, A. (1955): "Simultaneous Analysis of
Mother and Child", The Psychoanalytic Study of the Child, 10,165-86.
DALY.C. D.(1928): "Der Menstruationskomplex", Imago, 14,11-75.
------- (1943): "The Role of Menstruation in Human Phylogenesis and Ontogene
sis", Int. J. Psycho-Anal., 24,151-70.
DANZIGER, L. ve FRANKL, L. (1934): "Zum Problem der Funktionsreifung", Z
Kinderforsch, 43,219-54.
EiSSLER, K. R. (1950): "Ego-Psychological Implications of the Psychoanalytic
Treatment of Delinquents", The Psychoanalytic Study of the Child, 5,97-121.
------- (1953): "The Effect of the Structure of the Ego on Psychoanalytic Techni
que", J. Amer. Psychoanal. Assn., 1,104-43.
------- (1958): "Bemerkungen zur Technik der psychoanalytischen Behandlung Pu-
bertierender nebst einigen Überlegungen zum Problem der Perversion", Psyche,
20,837.
FENICHEL, O. (1936): "Die symbolische Gleichung: Mädchen = Phallus", Int. Z.
Psychoanal., 22,299-314.
FERENCZI, S. (1909): "Introjection und Übertragung", Bausteine zur Psychoa
nalyse, 1, Bern/Stuttgart (Huber) 1964,9.
------- (1911): "Über die Rolle der Homosexualität in der Pathogenese der Parano
ia", Bausteine zur Psychoanalyse, 1,120.
------- (1913): "Die Entwicklungsstufen des Wirklichkeitssinnes", Bausteine zur
Psychoanalyse, 1,62.
------- (1914): "Zur Nosologie der männlichen Homosexualität (Homoerotik)", Ba
usteine zur Psychoanalyse, 1,152.
FLÜGEL, J. C. (1930): The Psychology c f Clothes, Londra (Hogarth Press).
FREUD, A. (1926-1946): Einführung in die Technik der Kinderanalyse, Londra
(Imago) 1949 ve MUnih (Kindler) 1966.
------- (1945): "Indikationsstellung in der Kinderanalyse", Psyche, 21,233-53.
------- (1946): "The Psychoanalytic Study of Infantile Feeding Disturbances", The
Psychoanalytic Study of the Child, 2,119-32.
------- (1949): "Aggression in Relation to Emotional Development", The Psychoa
nalytic Study o f the Child, 3/4,37-42.
------- (1951): "Observations on Child Development", The Psychoanalytic Study of
the Child, 6,18-30.
------- (1952): "The Role of Bodily Illness in the Mental Life of Children", The
Psychoanalytic Study of the Child, 7,69-81.
------- (1936): Das Ich und die Abwehrmechanismen, Londra (Imago), Miinih
(Kindler), 1964.
------- (1936): Einführung in die Psychoanalyse für Pädagogen, Bern/Stuttgart
(Hub«), 1956.
------- (1962): "Assessment of Childhood Disturbances", The Psychoanalytic
Study of the Child, 17,149-58.
FREUD, A. ve BURLINGHAM, D. (1949): Kriegskinder, Londra (Imago Publ.
Co.).
--------------- (1950): Anstaltskinder, Londra (Imago Publ. Co.).
KAYNAKLAR I 179
FREUD, A. ve DANN, S. (1951): "Gemeinschaftsleben im frühen Kindesalter",

Jahrb. d. Psychoanalyse, 2,201-48; Köln (Westdeutscher Verlag) 1961/62.
Bkz. ROBERTSON, JOYCE, LEVY, KATAN.
FREUD, S. (1893): "Über (ten psychischen Mechanismus hysterischer Phäno
mene", Ges. Werke I.
------- (1900): "Die Traumdeutung", Ges. Werke II ve III.
------- (1905): "Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie", Ges. Werke V.
------- (1907): "Zur sexuell«! Aufklärung der Kinder", Ges. Werke VII.
------- (1909): "Analyse der Phobie eines fünfjährigen Knaben", Ges. Werke VII.
------- (1913): "Die Disposition zur Zwangsneurose", Ges. Werke VIII.
------- (1914): "Zur Einführung des Narzißmus", Ges. Werke X (Türkçesi: Narsizm
Üzerine, Metis, 1998).
— — (1916-1917 [1915-1917]): "Vorlesungen zur Einführung in die Psychoa
nalyse", Ges. Werke XI. - _
—■ — (1918 [1914]): "Aus der Geschichte der infantilen Neurose", Ges. Werke XII.
------- (1919): "Vorrede zu 'Probleme der Religionspsychologie' von Dr. Theodor
Reik", Ges. Werke XII.
------- (1922): "Über einige neurotische Mechanismen bei Eifersucht, Paranoia
und Homosexualität", Ges. Werke XIII.
------- (1924): "Kurzer Abriß der Psychoanalyse", Ges. Werke XIII.
------- (1926 [1925]): "Hemmung, Symptom und Angst”, Ges. Werke XIV.
------- (1927): "Die Zukunft einer Illusion", Ges. Werke XIV.
------- (1930 [1929]): "Das Unbehagen in der Kultur”, Ges. Werke XIV (Türkçesi:
Uygarlığın Huzursuzluğu, Metis, 1999).
------- (1931): "Das Fakultätsgutachten im Fall Hallsmann", Ges. Werke XIV.
------- (1932): "Neue Folge der Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse",
Ges. Werke XV.
------- (1937): “Die endliche und die unendliche Analyse", Ges. Werke XVI.
Bkz. BREUER.
GELEERD, E. R. (1958): "Borderline States in Childhood and Adolescence",.The
Psychoanalytic Study c f the Child, 13,279-95.
GILLESPIE, W. H. (1964): "Symposium on Homosexuality", Int. J. Psycho-Anal.,
45,203-209.
GREENACRE, P. (1960): "Considerations Regarding the Parent-Infant Relations
hip", Int J. Psycho-Anal., 41,571-84.
GYOMROI, E. L. (1963): "The Analysis of a Young Concentration Camp Vic
tim", The Psychoanalytic Study o f the Child, 18,484-510.
HARTMANN, H. (1947): "On Rational and Irrational Action", Psychoanalysis and
the Social Sciences, 1,359-92^New York (Int Univ. Press).
------- (1950a): "Psychoanalyse und Entwicklungspsychologie", Psyche, 18, 354,
1964.
------- (1950b): "Bemerkungen zur psychoanalytischen Theorie des Ichs", Psyche,
18,330,1964.
HELLMANN, I., FRIEDMANN, O. ve SHEPHEARD, E. (1960): "Simultaneous
Analysis of Mother and Child", The Psychoanalytic Study o f the Child, 15, 359-
77.
HOFFER, W. (1950): "Development of the Body. Ego", The Psychoanalytic Study
of the Child 5,18-23.
------- (1952): "The Mutual Influences in the Development of Ego and Id: Earliest
Stages”, The Psychoanalytic Study o f the Child, 7,31-41.
ISAKOWER, O.: Kişisel görüşme.
JACOBSON, E. (1946): "The Effect of Disappointment on Ego and Superego For
mation in Normal and Depressive Development", Psychoanal. Rev., 33, 129-
47.
JAMES, M. (1960): "Premature Ego Development: Some Observation upon Dis
turbances in the First Three Years of Life”, Int. J. Psycho-Anal., 41,288-94.
JAMES, T. E. (1962): Child Law, Londra (Sweet & Maxwell).
JONES, E. (1932): "Die phallische Phase", Int. Z Psychoanal, 19,322-51.
KATAN, ANNY (1937): "The Role of Displacement' in Agoraphobia", Int. J.
Psycho-Anal., 32,41-50,1951.
------- (1961): "Some Thoughts about the Role of Verbalization in Early Childhood”,
The Psychoanalytic Study of the Child, 16,184-88.
KLEIN, M. (1957): "Neid und Dankbarkeit", Das Seelenleben des Kleinkindes
içinde, Stuttgart (Klett) 1962.
KRIS, E. (1950): "Notes on the Development and on Some Current Problems of
Psychoanalytic Child Psychology", The Psychoanalytic Study of the Child, 5,
24-46.
------- (1951): "Opening Remarks on Psychoanalytic Child Psychology", The
Psychoanalytic Study o f the Child, 6,9-17.
LAFORGUE, R. (1936): "La Névrose Familiale", Rev. Franç. Psychanal., 9, 327-
59.
LAGACHE, D. (1950): "Homosexuality and Jealousy", Int. J. Pscyho-Anal., 31,
24-31.
LAMPL-DE GROOT, J. (1950): "On Masturbation and Its Influence on General
Development", The Psychoanalytic Study o f the Child, 5,153-74.
LEVY, K. (1960): "Simultaneous Analysis of a Mother and Her Adolescent Daugh
ter: The Mother's Contribution to the Loosening of the Infantile Object Tie”, An
na Freud'un sunuşuyla, The Psychoanalytic Study o f the Child, 15,378-91.
LEWIN, B. D. (1933): "The Body as Phallus”, Psychoanal. Quart., 2,24-47.
LITTLE, M. (1958): "On Delusional Transference (Transference Psychosis)", Int.
J. Pscyho-Anal., 39,134-38.
LOEWENSTEIN, R. M. (1935): "Phallic Passivity in Men", Int. J. Psycho-Anal.,
16,334-40.
MAHLER, M. S. (1952): "Ü b» Psychose und Schizophrenie im Kindesalter, Au
tistische und symbiotische frühkindliche Psychosen", Psyche, 21,895.
MAHLER, M. S. ve GOSLINER, B. J. (1955): "On Symbiotic Child Psychosis:
Genetic, Dynamic and Restitutive Aspects", The Psychoanalytic Study of the
Chad, 10,195-212.
MICHAELS, J. J. (1955): Disorders o f Character: Persistent Enuresis, Juvenile
Delinquency and Psychopathic Personality, Springfield, HI. (Charles C. Tho
mas).
------- (1958): "Character Disorder and Acting upon Impulse", Readings in
Psychoanalytic Psychology içinde, der. M. Levitt, New York (Appleton).
MURPHY, L. B. (1964): "Some Aspects of the First Relationship", Int. J. Psycho-
Anal., 45,31-43.
NAGERA, H. (1966): "Early Childhood Disturbances, the Infantile Neurosis and
KAYNAKLAR I 181
the Adulthood Disturbances”, New York (Int. Univ. Press).

NUNBERG, H. (1947): Problems o f Bisexuality as Reflected in Circumcision,
Londra (Imago Publishing Co.) 1949.
PANEL (1954a): "The Traditional Psychoanalytic Technique and Its Variations",
J. Amen Psychoanal. Assn., 2,621-710.
------- (1954b): "Psychoanalysis and Dynamic Psychotherapies: Similarities and
Differences", J. Amer. Psychoanal. Assn., 2,711-97.
PASCHE, F. (1964): “Symposium on Homosexuality", Int. J. Psycho-Anal., 45,
210-13.
PECK, N. (1962): Chronological Age and the Rehabilitative Process, Tez, Cezi
Hukuku Böliimü, Yale Law School, New Haven..
RANGELL, L. (1954): "Panel Report: Psychoanalysis and Dynamic Psychothe
rapy-Similarities and Differences", J. Amer. Psychoanal. Assn., 2,152-66.
ROBERTSON, JAMES (1958): Young Children in Hospital, Londra (Tavistocl
Publications), New York (Basic Books) 1959.
ROBERTSON, JOYCE (1956): "A Mother's Observations on the Tonsillectomy oi
Her Four-Year-Old Daughter", Anna Freud'un yorumlanyla, The Psychoanaly
tic Study o f the Child, 11,410-33.
------- (1962): "Mothering as an Influence on Early Development A Study o:
Well-Baby Clinic Records”, The Psychoanalytic Study o f the Child, 17, 245-64
SADGER, J. (1920): "Psychopathia sexualis und innere Sekretion", Fortschr
Med., 1.
------- (1921): Die Lehre von den Geschlechtsverirrungen, Leipzig & Wien (Deu
ticke).
SARNOFF, C. (1963): "Discussion of The Analysis of a Transvestite Boy' by Me
litta Sperling", Psychoanalytic Association, New York toplanüsimn özeti
Psychoanal Quart., 32,471.
SEMPOZYUM (1937): "The Theory of the Therapeutic Results of Psycho
Analysis", Int. J. Psycho-Anal., 18,125-89.
------- (1954): "The Widening Scope of Indications for Psychoanalysis", J. Amei
Psychoanal Assn., 2,567-620.
------- (1958): "Variations in Classical Psycho-Analytic Technique", Int. J
Psycho-Anal., 39,200-42.
SPERLING, M. (1963): "Fetishism in Children", Psychoanal Quart., 32,374-92.
SPITZ, R. A. (1945): "Hospitalism", The Psychoanalytic Study of the Child, 1, 53
74.
------- (1946): "Anaclitic Depression", The Psychoanalytic Study of the Child, 1
313-42.
------- (1954): Die Entstehung der ersten Objecktbeztehungen, Stuttgart (Kletl
1957. x
---- — (1957): Nein und /¿ , Stuttgart (Klett) 1960.
------- (1965): Vom Säugling zum Kleinkind, Stuttgart (Klett) 1967.
SPRINCE, M. P. (1962): "The Development of a Preoedipal Partnership betwee
an Adolescent Girl and Her Mother, The Psychoanalytic Study of the Child, 11
418-50.
STERBA, R. (1934): "Das Schicksal des Ichs im therapeutischen Verfahren", In
Z Psychoanal, 20,66-73.
WEISS, E. (1925): "Über eine noch nicht beschriebene Phase der Entwicklung zi
heterosexuellen Liebe", Int. Z Psychoanal., 11,429-43.

WINNICOTT, D. W. (1949): The Ordinary Devoted Mother and Her Baby, Lond
ra (Tavistock Publications).
------- (1953): "Transitional Objects and Transitional Phenomena: A Study of the
First Not-Me Possession", Int. J. Psycho-Anal., 34, 89-97 (Türkçesi için bkz.
Oyun ve Gerçeklik, Metis, 1998).
------- (1955): "Metapsychological and Clinical Aspect of Regression within the
Psycho-Analytical Set-up", Int. J. Psycho-AnaL, 36,16-26.
------- (1960): "The Theory of the Parent-Infant Relationship", Int. J. Psycho-
Anal, 41,5S5-95.
WULFF, M. (1941): "Über einen Fall von männlicher Homosexualität", Int. Z
Psychoanal., 2 6 , 105-21.
------- (1946): "Fetishism and Object Choice in Early Childhood", Psychoanal.
Quart, 15,450-71.
ZETZEL, E. R. (1953): "Panel Report: The Traditional Psychoanalytic Technique
and Its Variations", J. Amer. Psychoanal. Assn., 1,526-37.
Sigm und Freud

NARSİZM ÜZERİNE ve SCHREBER VAKASI ✓
(Tek ciltte)
D.W. W fnnicott
OYUN VE GERÇEKLİK ✓
Heinz Kohut
KENDİLİĞİN ÇÖZÜMLENMESİ ✓
Heinz Kohut
KENDİLİĞİN YENİDEN YAPILANMASI ✓
Sigm und Freud

UYGARLIĞIN HUZURSUZLUĞU ✓
M elanie Klein
HASET VE ŞÜKRAN ✓
O tto Kemberg
SİNİR DURUMLAR VE PATOLOJİK NARSİSİZM ✓
A nna Freud
ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ ✓
O tto K em berg
SAPIKLIKLARDA VE KİŞİLİK BOZUKLUKLARINDA
SALDIRGANLIK
Sigm und Fteııd

HAZ İLKESİNİN ÖTESİNDE v e BEN VE İD
(Tek ciltte)
Edith Jacobson
KENDİLİK VE NESNE DÜNYASI
D. W. W innlcott
OYUN VE GERÇEKLİK ✓
Ingiliz "nesne ilişkileri okulu“nda M. Klein'dan

sonra öne çıkan isimlerden D.W. W innicott'in en
belirleyici katkılanndan biri, kişisel ve içsel sayılan
ruhsal gerçeklikle dışsal ya d a ortak gerçeklik
arasındaki ara deneyim bölgesine dikkat çekmiş
olmasıdır. "Geçiş Nesneleri ve Geçiş Olguları" adlı
önemli ya 2isından yola çıkarak oluşturduğu Oyun
ve Cerçeklik'te W innicott, bu geçiş aşamasının
gerek bireyin yaşamındaki yerini, gerekse sanat,
din, düşsel yaşam ve yaratıcı bilimsel çalışma gibi
alanlarda yaşanan yoğun deneyim ler içindeki
payını tartışıyor.
M elanfe Klein
HASET VE ŞÜKRAN ✓
Haset ve Şükran Freud sonrası psikanalizde en

büyük isim olan M. Klein'ın yapıtının doruk
noktasıdır.
Klein insan ruhunda iyi ile kötünün mücadelesini
gözlemiştir. Sevgi ve nefret Klein’ın tem el
konulandır. Haset ve Şükran'd a Klein nefretin ve
saldırganlığın en karmaşık yönlerini ortaya koyar;
iyi olan karşısında duyulan nefret, insanın iyiye
düşmanlığı, husum eti. Ama aynı zam anda
insandaki iyi; şükran. İnsanın bu garip paradoksu
Klein'ın eserinin tem elinde yer alır.
Ben psikolojisinin önde gelen isimlerinden Anna Freud
psikanalitik ilkelerin çocuk terapisine uygulanmasına
öncülük etmiştir. Kendisi gibi çocuk psikanalizini temel
alan, ancak nesne ilişkileri kuramını yerleştirmeye
çalışan Melanie Klein ile giriştiği kuramsal tartışma
Ingiliz psikanaliz çevrelerinde ciddi bölünm elere sebep
olmuştur. Yazarın son kitabı olan ve görüşlerini özetler
nitelikteki Çocuklukta Normallik ve Patoloji, çocukluk ve
gençlikle ilgili pek çok gündelik soruna eğilişiyle uzman
ların yanı sıra çocuk yetiştiren herkesin de ilgisini çeke
cek temel bir kitaptır.
Ö tekini D inlem ek uzm anlaşm ış b ir dizi. Ama d izid e yer alacak

bütün kita p la r doğrudan insana dair. Hayatlarım ıza, kendi kişise l
deneyim alanımıza, ana babalarım ıza, onlarla iliş k ile rim iz e , zor
büyüm e yıllarım ıza dair bir bilgi... K endim iz ve d iğ e r insanlarla ilgili
se zg ile rim izi g e liştirm e m ize yardım cı olacak, yeni kavrayış
im kânları verecek ve kuşkusuz öğre n irke n herkesin kendi
deneyim leriyle sınayacağı tü rden bir bilgi... P sikiyatri ve psikanaliz
alanında yüzyıl boyunca yazılm ış te m e l yapıtları bir kütüphane
o lu ştu ra ca k kapsam da bir araya g e tirirke n bunu am açladık.

Anna Freud - Cocuklukta Normallik Ve Patoloj

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anna Freud - Cocuklukta Normallik Ve Patoloj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

M ETİS ÖTEKİNİ DİNLEM EK

1895'te Viyana'da doğup 1982'de Londra'da ölen Anna Freud,

ö zg ü n adı: Normality and Pathology in Childhood:

© International Universities Press, Inc., 1965

Birinci Basım: Ocak 2000

Dizi Yayın Yönetmeni: Saffet Murat Tura

Film: Doruk Grafik

Dizi Yayın Yönetmeni

Sunuş, BEN PSİKOLOJİSİ VE ANNA FREUD

Yazarın Kitabın Almanca Baskısına Ö nsözü 21

ÇOCUKLUKTA NORMALLİK VE PATOLOJİ

Psikanaliz sınırlan dahilinde kaldığı kabul edilen dört büyük okul

nıldığı kadar uzlaşmaz olmadığı görüldü; özellikle Edith Jacobson,

Anna Freud'un bu kitabını Türkçe’ye kazandırabilmek benim için bü-

Sigmund ve Martha Freud'un altıncı ve son çocuğu olarak 3 Aralık

bir analitik ilişkinin olabilirliği daha o günlerden başlayarak çok tartı­

Yukarıda da belirtildiği gibi kitabın Almanca çevirisinden Türkçe'ye

Yakanda belirtilen zorlukların aşılması dışında çeviri sırasında karşı­

Doç. Dr. Ali NahitBabaoğlu

Elinizde bulunan kitap, İngiltere'de Londra Hampstead Çocuk Tera­

Londra, Aralık 1967

Çocukluğun Psikanalttik Psikolojisi

Psikanalizin ilk günlerinden beri, "histeriklerin büyük ölçüde, anıla­

ÇOCUK A N A LİZİN İN ORTAYA Ç IK IŞI VE SON U ÇLA RI

Eğitim uygulamalanyla nevrozdan konuna çabalan sınırlarına dayan­

ÇOCUĞUN DOĞRUDAN G Ö ZLEM LEN M ESİN İN

Psikanaliz kuramcıları arasında ilk olarak Heinz Hartmann, genel ola­

Analistin Yalmzca Gizli Derinlikler Üzerinde Yoğunlaşması

3. Bkz. Bemfeld, Aichom, Alice Balint, A. Freud. Ayrıca Zeitschriftfür psychoanaly-

4. Halsmann olayı. Bkz. S. Freud(1931).

Gözlem Malzemesi Olarak Bilinçdışmm Türevleri

Gözlem Malzemesi Olarak Benin Savunma Mekanizmaları

Gözlem Malzemesi Olarak Çocuk Davranışı Özellikleri

6. Bkz. Hartmann (1950a).

7. Bkz. bu kitapta 5. Bölüm.

Benin Doğrudan Gözlemlenmesi

8. Bkz. Hartmann (1950a).

10. Ayncabkz. JohnBowlby (1960).

Çocuk Analiziyle Yetişkin Analizi

A N ALİTİK TERA PİN İN İLK ELERİ

Yeni uzmanlık alanı varlığım başarıyla sürdürürken çocuk analiziyle

İYİLEŞM E EĞ İLİM LERİ

Çocuk analizi, kendisinden daha önce gelen yetişkin analizine yön­

Terapi kuramı açısından "çocuk analizi yöntemi" olgun ve olgunlaş­

Serbest Çağrışımın Yokluğu

Yorumlamak ve Sözcüklere Dökmek

3. Bkz. yukarıda "serbest çağrışım yerine eylem",

Çocuk Analizinde Aktarım

Hastalan İçin "Yeni Bir Nesne" Olarak Çocuk Analisti

7. Bkz. bu bölümde, "İyileşme Eğilimleri" başlıklı altbölüm.

Libidinal ve Saldırgan Aktarımın Nesnesi Olarak Çocuk Analisti

Bir Dışsallaştırma Nesnesi Olarak Çocuk Analisti

ÇOCUK VE Y ETİŞK İN A N A LİZİN D EK İ

Bir hastanın anne babasının, çocuk analistinin tedavi çalışmalanna ne

Yetişkin Analizinde Çocuksu Bağımlılık

9. Bu bağlamda S. Freud'un aşağıdaki yazılansa bakınız:

Çocuk Analizinde Çocuksu Bağımlılık

11. Bu münasebetle Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği'nin yayınlarına ve Dorothy

Son Yıllardaki Bağımlıtık Araştırmaları

ÇOCUK VE Y ETİŞK İN A N A LİZLERİN İN IŞIĞ IN D A

Çocuk analistinin çalışmasında her gün karşılaştığı çocuksu bağımlı­

Normal Çocuk Gelişimi

Resmi psikanalitik kuramlardaki çocuk analizi dersi hemen tümüyle

bir analitik ilişkinin olabilirliği daha o günlerden başlayarak çok tartı

Yakanda belirtilen zorlukların aşılması dışında çeviri sırasında karşı

Elinizde bulunan kitap, İngiltere'de Londra Hampstead Çocuk Tera

Psikanalizin ilk günlerinden beri, "histeriklerin büyük ölçüde, anıla

Eğitim uygulamalanyla nevrozdan konuna çabalan sınırlarına dayan

Psikanaliz kuramcıları arasında ilk olarak Heinz Hartmann, genel ola

Çocuk analizi, kendisinden daha önce gelen yetişkin analizine yön

Terapi kuramı açısından "çocuk analizi yöntemi" olgun ve olgunlaş

Çocuk analistinin çalışmasında her gün karşılaştığı çocuksu bağımlı

Anne babalar ve eğitimciler çocuk analistine ne denli güvenirlerse gü

Böyle bir gelişim çizgisinin pratik meselelere uygulanması, analis

lığa ve kazalara karşı korunma gibi meselelerin «menin denetimin

künlük şeklinde belirir. Tuvalet terbiyesinin sonucu olarak yeni ye

9. Çocuk analizi uygulamalarında gerileme biçimleri arasında aynm yapabilmek ol

Normallik çerçevesi içindeki sayısız çeşitlemelerden gerçekten pato

Yetişkinlerde olduğu gibi çocuklardaki bozuklukların bölümletme

Yaygın olarak kullandığımız tanısal tanımlamalar yetişkin yaşamın

Çocuklukta olan bir ruhsal bozukluğun hafif mi yoksa ciddi mi oldu

cağına ve bütün bu iç değişimin hangi gelişim evresinde durabileceği

nı söyleyebiliriz; Özellikle takıntılı nevrotik savunma biçimleri, örne