TUrk Dimyasr'run Siyasi Srrurlan

Pro£:Dr. Hayati DOGANAY*

Ozet
Turk Dtlnyasr, alaru 11.2 milyon km 2.yi 3§<In ve nttfusu, 1990'da 140 milyona ulasan, bir
buyak slyest cogeafya birliginin adidrr. Bu buyuk siyasl dunyarun sinrrlan, Adriyatik denizi
kryrlanndan baslar ve Cin'in baskenti Pekin .yakmlarmdaki, unlu tarihi (in seddine kadar
devam eder. Srrurlan icindc, 1991 yilmda 8 bagnnsrz Turk devleti verdi. Ama bunlar, buytrk
TUrk Dunyasi arazisinin, ancak % 44'f1.l1e (4.9 milyon km 2 .) egemendi. Kalan %66 gibi yuksek
bir paymdaki (5.3 milyon km 2.) Turk devletleri, henna bagunsrz ve egemen degillerdir. Sovyet
imparatorlugunun yerini alan Rusya Federasyonu,.GUrcistan ve Cin'in i.§galleri altmdadirlar.
Bir kazekistan veya Azerbaycan Turk devletlerinin, ne derecede bagunsrz ve ozgur olma
haklan ise, TUrk milletiniu ccdedmm ana yurdu olan A-Uaylar da, 0 olt;iide bagnnsizolma
hakkma sahiptir. SiflCIlII-~lygllr Cb:rk Cumlwriyeti, mutlaka bagunsrz bir devlet olmaltdrr. Bu
topraklar, ikinci ana 'yurttaki buyuk Turk milletinin, dede yurdudur. Bu tarihi gercegi.:
milletimizin dusmanlan da inkar edemezler.
Turkiye'mizin, Turk Dunyasma donuk kultrrrel politikasr yanhsnr. Sadece dil ve
edeblyat arasnrmalan bu ulkelerle aranuzdaki iktisadi bag/an kurmaya yeterli. degtldtr. Bu
buyuk dunya, Ttirk cografyacr bilirn adamlan tarahndan de: ulke ulke, bclge bolge 've yore yore
etud edilerek, yeraltrve yerustu potansiyel ekonomik kaynaklan tanmmnh: Anadolu ile bu
ulketer arasmd a kur ulmasr zoru nlu clan kopru, Iktisadt kaynak lar uzerine
temellendirilmelidir.

Summary
Turkish World is the name of alarge political geography the area of which· exceeds 11.2 millon
square kilometers and the population of which.is about 140 million in 1990. The boardersof
this big political world starts from Adriatic coasts and ends at Chine Wall near Pekin, capital
city of Turkey. There were 8 independent Turkish states within these borders in 1991. But; they
included only 44 % (4.9 million square kilometers) of great Turkish World area. The Turkish
states in the rest 66 % (5.3million oquare kilometers) of area are not.Independet yet. They" are
under the occupation of Russlan Pcdcrntion, taking the place of Russian Empire, Georgia, and
China. As it is the right of such Turkish states as Kazakistan and Azerbaycan to be
independent, Sillcall.-L1!igll;· AI/t~mot1lous Republic must, swely, be independent. These lands are
the motherlan~,of Turkish nntio~.settIing insecond motherland. The enemies of our.natioa-
cannot deny this historical fact.

* Kazun Karabekir Egitirn f<l~ii1(L'Si; Cogrefya Egitimi Bolfunli. Ogre.tim uyesi ve SOlUm: l1.~kruudIr.
 TUrk Danyesi'run Siyasi Silurian 133.

Giri~:

Eski Sovyet, imparatorlugunzm dagllmasl somrcu Tilrkiye',~ill o1tiille, Adriyatik'ten 9in

seddine, gei~j~ "fuklar Rfdml~hr.... '
,
22 Arahk 1991
r.c,
Ba~~akanl

Bu gorli~, Dokuzuncu Cumhurbaskaru'rruz (17 Mayis 1993 tarihinde, yedi yrllik bir sUre
icin seeilmistir} saym DEMlREL'e aittir. Eski Sovyet imparatorlugunun resmen dagrlmasr (21
Arahk 1991, Alma-Ata ,toplanhsl) ve onun siyasf snurlan tdnde bagnnsra TUrk devletlert
(Azerbaycan, Kazakistan, Krrgizistan, Lurkmenistan, Taciksitan ve Ozbekistan) kurulmasryla
ilgili olarak, Basbakan sifatiyla gorasunun sorulmasi uzerine, yapttgl bir degerlendirmedir.
Gercekten de, XXI. yuzyila girerken meydana gelen en onemli kuresel slyast olay, 74 yrlhk
. ideolojik bir iskencenin (1917-1991) sona ermesi: hUrriyet, egitlik ve ekmek iddialanyla dUnya
kamu oyunun aldahldlgi ~topik bir sistemin, iflasuun tescil edilmesidir.
Rus imparatorlugunun dagilmasi, TUrk Dunyasma da rahat bir soluk aldrrtrrusnr. Bu
bakimdan, urua Devlet adammuz Demirel'in vardlgl yargi, dogru ve yerinde bir goru§ttir. Bir
sartla ki, sayet TUrk tarihi boyunca onumuze cken bu en bcyuk firsatr, cok iyi ve aktlct bir '
bicimde d~gerlendirebilirsek ....
Gercekten de, bu kuresel styasl degi§iklik, .Turk Dunyasrrun online, gents ufuklar
acrrusnr. Hatrrlanacagr uzere TUrk Dlinyasi, sadece-bugunku 814578 km 2.lik Anadolu (790
200 km 2 .) ve Trakya (24378km 2.) topraklarmdan ibaret deglldir. Bu topraklar, buyuk T,~rk
milleiinin ikinciana yurdu olup, Turk Dunyasr toplam ulke buyUklUgU,nun (11.2 mllyon kn12 .),
sadece % 7.2'sine esittir. Genis TUrk Dunyasr arazisinin yaklasrk % 97si, Turkiye'rtin mtlli .
strurlanrun drsmda kalrr. Bu da, 10.3 milyon km 2.yi ajar. Baska bir ifadeyle, AB.D (9 529 063
kIn'.) ve Kenada (9 970 610 kIn') gibi iki buyuk dunya iilkesinden de, daha buyiiktilr.
Cerci toplam alanlarr 4 milyon km 2.ye yaklasan (3 994 400 km 2;) be§ Bah Tiirkistan
Tiirk devleti He alaru 86'.6 bin km 2 . kadar olan Azerbaycan Tiirk devleti,21 Arahk 1991
tarihi jtibarlyle, resmen bagimsrz ve egemen devletler olmuslardir. Boylece de, ikinci ana yurt
drsmdaki TUrk Dunyasi'run hemen hemen % 40'a yakiru (4 081 000 km 2 .si) i§gal~en
kurtulmustur. Bu basan, sevinc ve heyecan vericidir. Cunku, npkr 74 yrl onceslnde oldugu gibi,
bu nlkelerin semalannde, yine TUrkbayraklan dalgalanmaktadir.
Bu gelismeler, bir baslangrc sayilmahdrr. Hedefe varmak icin, Turk milletinin onunde,
daha uzun ve donemedi bir yol vardir. Cunku..1990 tahminl nUfusu151llilyonu asan vesinam-
Uygur (Sinkhlng..Uygur) ozerk cumhuriyeti adiyla Cin'e bagh olan Dogu Tiirkistan ileRusya
Federasyonu isgalinde bulunan 20 ozerk Tiirk cumhurlyeti, bugun de isgal aitmda esir TUrk
Dunyasr uniteleridir. Aynca, Balkan ulkeleri ve Orta Dogu ulkelerlndeki Tiir~ tophrluklan,
. adun ad[l~l_,~~i~il~~yesaJI§lln~~lc~a,'. sistemli, bir asimiHisyoll F'()litikasma "muarrz
bulunmaktadtrlar. ..- .. - .. - .. . ..

Boyle,de olsa, sevirunemizve Turk Dtmyasr'run gelecegi admn umitlerle dolu olmamlz
i~jn,pek ~ok sebep vardtr. Herhalde bunlann en onellllisi, i§galciemperyalist Sovyet
imparatorlug,:,nun nihayet y1kIlJllIll oIinasldlr.. Gerc;i Tfuk5leminin bUyU'k ve ezeli dU§mam Rus .
134 Pi'Of.or liayarj-[)()(;ANAY
I

ulusunun, tUrk miiIetirte y6neHk bit pctansfyel tehIike: kaynatt otmasr, hennz bertaraf
edilememi,tir>An\a yine de,XXLyOzyda girerken, her zamankinden daha belirgiil bir bictmde
giderek kUtesene~ ve $eff'lfla~an dunyamrzm, hi~ ~phesiz en Onem1i siyasal olayr, RU5
imparalorfugunun dagllmasl ve 22.4 milyon km 2.1ik bu buytik arazinirt, % 23.7.oranmd.
kli~illmli,olma..drr (y.k/",k 53 milY6nkm2.). Bu geli,me, komfmizm karsrsmda, demckrasinin
mutlek bir zaferldir. C>nciisfl Ise, SS.C.B'nin son devlet baskanr MihaiI Gcrbacovolmustur,
iktldari devresinde,lilkede ba,lattlgl gl••nest (aokfrk politikasr) ve pereslroyika(yeniden
yaprlanma) gibi demokratik reform hereketi, Rus halki ve 1949'dan beri bu Imperatorlugun
hegemonyasi aftmda bulunan Dogu Avrupa iilkeleri toplumlanne, konusma ve siyasal sistemini
secme ozgtJrlCtgtt getlrnustir. Cerek bu Imparatorlugun uydusu olen ttlkelerin ve gerekse Rus
topumunun tercfhi, demokrasiden yena olmustur. Bu nedenle Gorba~ov, birdemokrasi kahramam
kabul edilmelic1it, '
Dentokrasinln, komunizrne kar~l en onemf zaferi clan bu sryasr deglsme, TUrk Dtinyasr
acrsmdan daha bti.YOk bir oner» tasrr. Cunku TUrk milletinin online, Adrlyetik'ten On seddine
kadar, genls bir siyasl ve iktlsadl hayat sahasi ac;rnl~br. Bunu sezmek, yeterIi degildir.TUrk
.oUnYfl.Sj ufuklarrnrn ardrudaki ytlksek slyasj ve iktisadi potansiyeJi, cok iyi gdrmemiz
ve te§hls etmemiz gerekir. Bunun yolu da, tarihte blr kez daha ender rastlanma ihtimali clan
bu fusatl, eok iyi ve dikkatll bir bieimde degerlendfrmemizden gccer.
Belkl yadirganacnk arna, gunu aC;lkc;a itiraf etmek durumundayiz ki, TUrk aydnu ve
Devlet adamlannuz Ttrrk Dunyasi'nin heyecan verici buyiikliJ"gUrii ve potanslyel gUcUnU, gel;
kegfebuislerdlr. C er ~i e,siz under Atalilrk, daha 1935 yilmda Oil ve Tarfh-Cografya
Fakiiltesi'nL her aaha ve eephesiyle Turk Dunyasi'ru tammak ve tarutmak uzere kurmustur.
Yuzyrllanrr Ihmalinden dolayi, kaybolme tehlikesi bulunan milletimizin zengin kultur ve
uygarhgml gUn 1~1l\Ill' ~Ik.tmak 19n, uzun yillardan beri bu yuksekogretim kururnunda yogun
bu
bir cebe harcanmaktadir, Ama bu cabalar, yeterli olamanushr, Ciinkii konuda, Ataturk'ten
sonra hemen hemen 1991·1992)ye dek, Turkiye'nin Turk Dtlnyasi'na ycnelik resmi bir
politikas. yokl\l. Bunun da, bazi siyasl hedenleri bulunuyordu. Ornegin, TUrk DOny'51 ile
iigilenmenin, tUrtltCll,k akmu 'tataftall kabul edllmesl; hatta lrkt;l ve istilacl fikirler ta§nnakla .
su~lan1nalar'l gibi.8e~k dl~l iddialar, ·ara~brmacllarl rencide ediyordu. Aynea komUnist
yoneU"" 70 yd. a,\an bir sUre, tuilli k.bul ettigi suurl.nm, iideta demir .glarla orm~~ine,
.ta~lIrma Ye ..y~hl1l htlrriyeline k.p.m"b. Tilrkiye'ye TUrk DilnyaSl'ndan bilgi akmu, ~k
s.tllrh ~attil1rda ve BalI'bilhu ~vreleli yoluyla 8~e,ebiliyordu.
Siyasl p.tilertlslil bir T.C. oeYlelpolllaSl kabul edilmesi gereken bu gOrev, zaman zaman
b.Z1 pl1rlilerin lehle veya aleyhteki politalanna malzeme de yapdllll}l1. Oysa bu milli va illvl
gllrev, lek bit siyl1stk.dronun tel,elinde l,alamayacag, gibi. trk9hk ya da tutanahk
gllrIIsleriyle de ilgisi bulun",ayan milliblr mesele idi; bugun de,yafJn da-oyle kalmahdlr. Zalen
uzun ydlardan beri, larih~bilim adom1.nm•• TUrklalihini, mdikal ve rasyoneJ Cephesiyle .
Incelemi§ler; bu &<!rrtllbillmsel"",unun pek toIt yllnil, <Jbjeklif bir bi~mde. orltl<
ay,bnl'bll1ll$br.Ailtotk,,~&etrilinoklaytdabbuletmekdurumundaytz1d,AnadoIu~
TUtk))ilnyam'n""~in, ryokljil:, "'" og<' iii<,anttopolojik; tdaAC;it;jOOk¥k; metakljefuI<
lie cograli bilimsel sorunlonhokktnda, bu -ll'ln bile bilgilerimiz·~ eksiklir. Aynca, 1991
$Onra.mila, Tutk Dlinyast'na yOilelik oIarak "Ygulanan Devld Kiiltiir poliIibsJ da, y.,n"
d!lz,mJ",,,,,~lir, Bi~ ,uphesiz kidil, larih ve din birliginin sag!anmaSl, toplumsal tesaniltlin
le>l\elld1r. AI'" i", "'Dleller 'hhrken,siyasib<>glarmhedefi oIawiktisaci1 buglan k"rma!<.ilurutl
 TUrk Dunyesi'run Siyasi 51iurlarI 135

edilemez esaslardan biridir. Bu ulkelerln, yeralti ve yerustu dognl kaynaklan tarunmadikca,

iktisadi baglarm kurulmasr, uzun yillar gecikecektir. Cunku, nelerin isletmeye acilacagr,
Anadolu TUrklUgU He bu ulkelerin toplumlan arasmda nelerin ticaretinin yaprlacagr, mechul
kalacaktrr.
Aynca, unutmarnak gerekir ki, kultnr ve uygarhktarlhi olgulanna, edina uatan, veya
yllrd dediguniz, cografi birlikler gosterrnek zorundayrz. Bunlarm ana yurdlan tarunmadan,
olusma.ve yok olma sebepleri aoklenamaz. Ileri surulen tezler, karutlanamaz. Tarihi gorU~,.
veya edebi iiri.i:nler; oykU, menkibe, efsane, maselyada destan mertebesini ileri gecemez. .
Bu onemli gorev, cografya ilmi ve dolayrsiyla da, cografyacilara duser. Cerci buguntm
TUrk cografya bilim adamlan, ~agda~ cografi goruslerle yetismislerdir. UnlU cografyacrlar
Humboldt'un Asya 've Cuney Amerika gozlemlerini, Meckinder'in jeopolitik teorilerini, .veya
lngiliz Kraliyet Cografya enstittrsu'nun daha 1830 ytlmda faaIiyete ge~tigini ... cok iyi bilirler.
Ama cografyaci bilim adamlarmuz, henUz Tiirk Dnnyasr cografyasr sorunlart hakkmda,
tarihcllertmtztn TUrk tarihine yonelik olarak yaptiklan yaymlar kadar yaym
yapamarruslardir. Bunun da; cografya ilminin, tarih ilmi gibi, bir ar~jv ilmi olmayisn
laboratuvarrrun, bizzat arazi olusu: yeride gozlem yapma zorunlulugu bulunmasr....glbi
guduklerden kaynaklandigr ~iiphesizdir.
Gerci bugun, TUrkDunyasr'ru her saha ve cephesiyle daha yakmdan tarumarruz icin, her
zamankinden cok daha uygun bir ortam olusmustur. Arhk TUrk milletinin aha yurdu He
ilgilenen bilim adamlanna, bir slyasi kadronun taraftan, turanci veya fasist goztuguyle
bakrlrruyor. Zaten bunlar, gecmtste de temelsiz goruslerdi. Ote yandan olaym, rrki
mulahazalarla bir ilgisi olmadrgr gibi, Turkiye Cumhuriyeti Devleti'nin, Turk Dunyasl
devletlerini idare etmekgibi bir talebi, yada hevesi de yoktur. Onlarm, ulkelerinde bagimsrz ve
egemen devlefler olarak yasamalanru istiyoruz. Aranuzda, siyasi ve iktisadi baglar kurmayr
amachyoruz.
Bu konuda, ozellikle 1991 sonresmde, pek cok engel ortadan kalkrrushr. Arhk kahcr
bir'TUrk Dfmyasr polkfikasr olusturmarun, tam zamarudir. Elbette Avrasya televizyon
yayrnlarr, bu konuda bayak bir basandir. Dil, tarih ve din birligi kurma cabalan da, cok
gerekli ve yerinde.kararlardrr.
Ancak 'yine de, T.e. Devleti'mizin Tiirk Dtinyasr'na doniik politikasr, yanla§hr.
Toplumsal baglan guclendlrici tedbirler ahrurken. ekonomik baglan guclendlrici tedbirler..
siirekli ihmal edilmektedir. Ornegin, Tuva, Buryat ve Komi ozerk TUrk cumhuriyetlerinin
yerlerini ~.ogu ayduurruzm bilmeleri bir yana, alaru Turkiye'nin iie; katmdan daha buynk olan
Kazakistan TUrk Cumhuriyeti hakkmda bile, pek bir fieY bilmezler. Yerini, yeraln kaynaklan
ve yerustu kayneklan potanslyelini hie; tarumadigunrz bu ulkelerle nasrl iktisadi baglar
kuracaglz? Maden zenginliklerini, tanmsal potansiyelini, su gUcu. kaynaklaruu, turistik
zenginliklerini... velhasrhkelam, hicblr fjeyini tarumazsuuz. Peki, neye talipsiniz? Hie, rast
. gele iktisaqi po!itika ol~ur nlu~_. '
l~te biitUn bunlarm, etiid edihne ve iktisadi politikanm, dogal ve be~eri potansiyel .
kaynaldar iizerine temellendirilmesi i~in, §unlar yaptlmalIdJr:
1- Tiirk Diinyasl Ara~t1Cma Merkezi, bu konuda bUliin akndemik cografyacl1arm uye
oldugu,-birmerkezdurumuna getirilmeIidir.
136 Prof.Dr Heyeti [X)(",ANAY

2- Ataturk Kaltur, Dil ve T~rih Yiiksek Kurun~u'nun adr, kurulus yasasmda yaprlacak
bit degi~iklikle, Atatiirk Kiiltiir, Oil .ve Tarlh-Cografya Yiiksek Kurumu sekltnde
degi§tirilmeli ve kurum bunyesinde, bit Turk Dllnyasr Cografya Ara'§ttrrnalan Enstiliisii
kurulmahdrr. Bu enstitude arastmna konulan, tamamen..TUrkiye disrndeki TUrk ulkelerlnden
seeilmelidir. .

3- Tiirkiyat enstltdlerf kadrolarma, yeter sayrda cografyacl arastrrmactlar da

,ahnmalldu. Bunlann iistuts ii-sUi arasttrma fez konuton, hep TUrk Dunyasr ulkelerinden
secilmeli ve daha cok, bOlgese1 (regioual) metot ile cabstmlmahdrrler.
Tfltk, Dunyesi, her saha ve cephesiyle, ama bzellikle de, bu cok gents cografi imitelerin,
yeralti ve yerustu kaynaklan bnkruundan, etUd edilmeli vetarunmahdtr. Onalara, Anadolu'yu
yani TUrkiye'yi de.tarutnrak zorundayiz. Hie zaman yitirmeden, 1991 sonrasmda olusturulan .
Ttirk Dunyasr Ara§brma Merkealeri ile daha once olusturulrnus Ttlrklyat enstitiileri
akademik kadrolarma, yeter sayrda cogrefyacr- ahnmahdir. Uzun yillardan bed, bu hatada
israr edilmektedir. Aksinin yaprlmasina devam edilirse, tarih ve dil bilinci nrunlerini, oyku-
menkrbe-efsane-masal ve destan mertebesinde tutmaya rnahkUm ederjz. Bu milli soruna, hep
bizim brang 'mensuplart soz saltibi olsun gibi, ebatlan kueucuk bir pencereden- bakmaya.chic
kimsenin hak ve yetkisi yoktur.
~illtiir Bakanhgr'nuzt, bu buyuk eksikligi duzeltmeye davetediyorum. Turk Dunyasiru
etud edecek heyetler icinde: t;ak sayula cogrnfyael, arkeolog, sanat tariltci, etnoieg-etnogmf..
sosyolog, je~/og, ormmlCl, ueteriner, zimat uzmam gibi bilim adamlan da, mutlaka yer almahdrr.
C~rafya ilminin g'UcUnU, her yetkili ve sorumlu, iyi anlamahdrr. Unutmayahm ki, bir
zamanlarm dey Bii.yii.k Britauya imparatorlllKu ve ondan turemls bugunku gUC;lii A.B.D,Kanada,
GUney Afrika Cumhuriyeti, Avustralya ve Yeni-Zelanda gibi geli~mi~ devletler, astlnda Biiyiik
Cografya Keslfleri ve sonuclartrun eseridir. Cografyacr heyetIer gondermisler: uzun yillar
Idnde tarurrusler, somurmosler. i§gaI etmislerdtr.
Biz de gigecegiz; taruyacagrz: ama Isgal etmeyecegiz. Boyle bir niyetimiz yok. Bagunsrz
TUrk devletlerinin, kalkmmasma: esir olanlarm da, begunsiz ve ozgUr olmalarma yarduncr
olacegiz. Karsrhkh ticaret yapacagrz. Kardesler.birbirlerinin siyasal ve ekonomik gucunden
yararlanacak. Ancak, bilegik aile olmaya heveslenmeyecegfz. Cimku, ~aglllllz Idn, gecerli bir
modeidegtldtr. . .
Bu temel goruslert, bir ke~ daha karar organlannm yetkililed~e su~duktan sonra,
simdi, TUrk Dunyasr He ilgili bir makro ennantet crkarmak istiyorum. Bunu yaparken,
umuyorum lei TUrk Dunyasi, yakm bir 'gelecekte; iUke iilke, bOlge bOige ve hatta yore yore
parsellenip, cografya~l bilim ademlarmuz tarafrndan sevkle etud edilecek ve TUrk aydnuna
yeterince tamt,tlacakhr ...
,
Tiirk Diinyasl iilkelerinin Cografi Daglh§1
Bu b~§hk altmda, TUrk DUnyasl iilkelerini, ,b.ugiink~, yani 1993~1994, Ylhdururnuna gore, U~
gruba aYllarak incelememin,sistematik'olacagtm saruyorum. Bunlar;
'.' i. Baglmsl~ ;iirk D~;l~asl Olkeleri;' '
 TUrk DUnY<lSl'l1In Siyasl Snurlari 137

2· Ozerk (muhtar, yan bagunslZ) Turk O1keleri,

3- Tiirk Nillus Toplulugu Dagdl~ Blilgeleri,
diye srralanabilirler.
Anadolu-RumeH (Trakya) topraklarmdan olusan TUrkiye Cumhurlyeti Devleti, 21
Arahk 1991 tarihi itibariyle olusan Rusya Federasyonu (17 miyIon km 2.) Avrupa ve Asya
topraklan srrurlan. icinde kalan ozerkTUrk cumhuriyetleii, Kafkasya TUrk.devletleri ve ozerk
TUrk curnhuriyetleri, Bah Turkistan Turk devletleri, Dogu TUrkistan ozerk Turk devletleri He
Orta Dcgu ve Balkan nlkelerlndekl TUrk topluluklanrun, ktsaca, bu geni§ TUrk Dlinyasmm
adak merkezi; baska bir ifadeyle tarih sahnesine ~~·kl$ ve dagtll~ yen, 1ti~ $Uphesiz Turk
Orta Asyasi'dir. Asya ana karasmm bu gents bolgesl (yaklasrk 6 milyon km 2.), cogrefyecler
tarafmdan, iki buyak U~iteye aynlarak incelemir:
1- Bab Tiirkistan, yani Bah TUrk Ulkesi
2- Dogu Tiirkislan, veya Dagu Turk iilkesi
Bunlardan BahTtlrkistan. alaru 4 milycn km- ,yo yakm (3 994 400 km',), buyuk cagralt
uniteler olup; Kazakistan, Tiirkmenistan, Ozbe.kistQIl, Kirgtzistan ye Tacikistan diye, bes
bagrmsrz.Ttlrk devleti topraklanndan.olusur (Harita 1). Bu tarihi TUrk bolgesi, uzun yillar
Rus hegemonyasr altmda kahrus ve ozellikle 1917·1991 devresi kominist yonetimi tarafmdan,
tarihi siyasal kimlik, etkili bir bicimde yok edilerek: buyuk bir millet,· yapay olarak bese
bolunmustnr. Aynca bu tilkelere, ~ok sayrda rus ntifus .da yerlestirerek, nufusun ari'ligi
bozulmustur. Ama bu 70 yih askm zulum veistibdat devri, 1991 yrlmda, resmert sona ermistir.
Arhk bu gents cografl uniteler uzerinde, Bah Tiirkist~n Tiirk Devletleri, veya Devlet
adamlarmuzm srk kullandrklan bir terimle, Ona Asya Turk Devletelri adiyla, bes bagimsrz .
TUrk devleti vardrr (Tablo 1). 21 Arahk 1991'de onaylanan bu statunan, ebedf olmasr
baknrundan bu iikelerin, biran once demokratik yonetim acrsmdan kurumsallasmalanru
tamamlamalan ve ekonomik yaprlanrun gUc;lti olmasr, vurucu guca yuksek silahlt kuvvetIer
olusturmalan gerekir. <;Unkti,Rusya Federasyonu Devletinin emperyalist hedefleri, her zaman
diriligini koruyacaktrr.
Tli~k Orta Asyasi'run dogusu: yaklasik Pamirplatolan-Alt~y daglan dogrultusunun
dogusunde: icinde gents tatun hauzast, Takla-Makall r01ii. ve C;ungarya havzaslmn yer aldlgli
guneyeden Karakurum ve Altm daglan ile kuzeydogudan Bayuk Altay daglan ile
suurlandmlrrus genie cografl nniteler, Dogu Ttirkistan '(Dogu TUrk ulkesi) olarak tarumlarur.
Bu bolgeler, TUrk milletinin tarihi kokeni bakmundan, ayn bir onem tasrr. Cnnku, Tanm
havzasr ve <;ungarya havzast arasmda yer alan, yaklasrk E·W yonunde uzanan bu daglenn
cevresi (Ururnci, Turfan, Nansan gibi), TUrk milletinin dogu$; c;ogah§ ve dort biryana yeyihs
merkezi olarak kabul edilir (Harita 2).
Bu bolgeler. bugun Slncan-Uygur (~inkiang-Uygur>"Ozerk- Cumhuriyeti adiyla,
,_ C;~n'i!!.i.§g<:llinc:iedjr. Oy_sa, alaru 1.Zmilyon.km2.y-e_yakl~an ve tamrurunUfusu 15milyonu asan
bu ozerk curnhuriyetin, 'nufusunun % 9O'ayakm bir oraru, TUrk nUfustur (Tablo 2). Mutlaka
.'ba~mslZ bir ulke olmasr gerekir.
138 Prof.Dr Hayati rx::>CANAY

Harita 1- Batt Turkistan ve,21 Arahk 1991 tarihinde -burade olusan bagUTISIZ bes TUrk
. cumhuriyeti: Kazakistan, Ozbekistan, TUrkmenistan, Krrgrzlstan ve Tacikistan.

Tabla 1
Bah Turkistan'm Siyasl Boliinii~ii: Ban TUrkistan .Turk Devletleri
(21 Arahk 1991)

Devlet Al.nt(km2 .) Nufusu (1990, bin) Baskenti

Kazaklstan 2717300 16.300.0 Alma-Ate

TUrkmenistan 488 100 3 714.3. Askabad

Ozbekistan 447400 20706.2 Taskent

Krrgrzlstan . 198500 4422.2 Biskek

Tacikistan 143 100 5358.3 Dusanbe

Top lam 3 994 400 50 501.0 ..

 TUrk Dunyasr'run Siyasi Snurlarr 139

Tablo 2
Dogu Turkistan'm Siyasi Boliinii~ii (Cin'e bagh)

Ozerk C;'m. Alaru' (km'.) Nii1usu (bin) Baskenti

Sincan-Uygur 1 646 900 15 811.7 Ururnd

Harita 2- Dogu Ttirkistan, Sincan-Uggur (~irtkiang-lJygur) Ozerk Cumhuriyeti statusunde,

Cin'e bagh esir birTurk yurdudur.

Bu acrklamalar da gosteriyor ki, Turk milletinin ata yurdu Ttlrk Orta Asyasi, yaklasrk
5.6 milyon km-Jik, cok buyck bir ulkenin adidir. Alam, ornegin Hindistan'm (3.1 milyon km 2.)
iki katma yakm, 'Avrupa ana karasrrun yansmdan buyuk ve ikinci ana yurdumuz
Anadolu'mm, yedi kah biiyiikliikte bir araziden olusur. Niifusu ise, 199C) yill tahmini olerak,
__ 66 mllyonu a~m..ktadrr.fl'ablo.S),
I~te bugun.Bski Diinya ana karalannda genis siyasi cografya iinitelerinde yasamakta
alan TUrk nafus.oncelikle Dogu Tiirkistan ve daha sonra da, Bail Turkistan kckenlidir. D~ eski
DUnya a~a karesrrun, fiziki ve beserf kesisme bolgeslnde; Anadcilu ve Dogu Trakya
140 Prof.Dr 1-iay a li [')()(;A~AY

topraklan -irzerinde yer alan ~a~da~ Ttlrklye 'Cumhuriyeti Devlef.. aslinda ecdadt (atalan)
Dogu ve Bah Turkistan'h olan, tarihin en eski milletlerinden birinin sOy una dayarur.

Tabla 3
Orta Asya Turk Dunyasmm Alan ve Nufus Biiyiikliigii

Cografi Oniteler Alant (bm: kni 2.J . Niifusu (1990- bin)

Bah Turkistan 3994.4 50656.0

Dogu Turkistan 1 646.9 15 811.7

Taplam , 5641.3 66467.7

Gerci 21 Arahk 1991 tarihi itibariyle, dagI1an"eski S.Birligi'nin yerini, Rusya

Federasyon alrmstir. Alaru 22.4 mityon km:!:. kadar olan bu eski imparatorluk topraklan
uzerinde, 14 yeni bagrmsiz devlet olusmustur (Table 4). Bununla birlikte Rusya Federasyonu
topraklan.i l Z milyon km 2.y i rlt'.ul1 alaruyla, eskiden oldugu gibi, yine dunyarun en buyck
iilkesidir (dunya toplam karnlnr olarurun, % Hl'undan fazla). Ancak, bu ulkenin siyasal
sirurlari ieinde, gents bir eslr TIirk Dtmyasr daha vardrr. Baska bit ifadeyle, Bah Tiirkistan
Tilrk: Deuletleri ve Azerbaycnn bagllnslz clmakla, Rusya'nm isgallndekl 'butun Turk devletleri
baglmslzhgln<l kavusmus degfldir. Bu TUrk nufus da, ashnda suphesiz orta Asya (ozellikle
Dogu Turkistan) kokenlidir. Bu bolgelerden, gerek bugunku Dcgu Avrupa'ya ve gerekse Orta ve
Dogu Sibirya'ya dogru cereyan ermis ve oralara yerlesrnls TUrk niifIlsgorleri sonucu, aradan
bunca yuzyillar ger;tigi halde, bugun bu nnfus, TUrk olma ozelliklerini korumaktadir. Bunlara
da bagrmsizhklanrun verimesi gerekir.
Rusya Pederasyonu'na bagh bu ozark TUrk devletleri 20 kadar olup, toplam alanlan 45
miyon kril.2.yi, yani bugUnkU Rusya Federasyonu ulkesinin %26,5'ini olusturur. Tahmini toplam
nufuslan ise, 1990'da 20.6 milyon kadar olup, bu ulke nUfusun~n %13.7'ine esitti.
Bugun, Rusya Federasyonu ulkesi siyasi sirurlan icinde kalan ve baglmslz TUrk
devletleri olmalan gereken Szerk Turk Cumhuriyetleri, cografi daglh~ bakrmm, uce
aynlarak gczden gecirilebilir:
a) Aompa Rusyas"lltltlki Ozerk Tilrk: Deotetler!
b) Asy:a Rusynsl'lldaki iizerk: Tiirk Deoletleri
c) ~usya'ya Bagil Kuzey Kajkasya Ozerk Tfi.tk Deotetteri
Avrupa Rusyasr Ozerk Turk Devletleri nUfusunun yasama bolgeleri, tarihi bir ad
?~~~~~.,y~~g.a:.~.r.~.l_ !~!~l.~.~)l.ai~I1.~~_b?lg.e!~~.i!?)y~ .~~a_rl~!~ll~r_(H_afI~~)!J:~~~~_~), .?~Yl_Sl .~-'iL_
toplam alaru 713 bin km 2.yi ve tahminl1990 nufusu 13.2 milyonu bulan bu cumhuriyetlerin
yasama bogeleri, Dogu Avrupa platfonnu veya Ural dn-gukuru adiyla, bugunku Rusya'run da,
dagilan S.Birligi'nin del ell zengin petrol lilkarilla bOigesidir. Bugun ~lke uretiminin (450-500
 TUrk DiinY:lSl'rnn Siyasl Suurlan 141

milyon ton), yaklasrk % 60 ila %70'i, ikinci Bnkii. petrol Iiretim bolgest adiyla, bu bolgeden
crkanhr. Ama ozerk TUrk devletlerine, herhangi bir ekonomik yaran olmaz.

Tabln 4
S.S.C.B'nin 21 Arahkl991 Alma-Ate Toplantrsiyla Resmen Dagrlmasr Sonucu Bu ulke
Tapraklan uzerinde Olusan Bagmlslz Devletler

Devle! Alam (km'.l Ninnon (1992, bin) Baskenti

Rusya Federasyonu 17075400 149 469 Moskova

Estonya . 42215 1592 Tallin
Lelonya 64610 2685 Riga
Litvanya 65301 380 Vilnius
Beyaz Rusya (Belarus) . 207600 13321 Minsk
Ukrayna 603700 52135 Kiev
Moldavya 33700 4800 Kisinev

Gtircistan 69700 5482 Tiflis

Ennenistan 29800 3426 Erivan .

Azerbaycan 86600 7237 Baku

Kazakistan 2717300 16793 Alma-At~

TUrkmenistan 488 100 3 714 Askabad

Ozbekistan 447400 20707 Taskent
Kirgrzistan 198 500 4422 Biskek

Tacikistan 143 100 5358 Dusanbe

Asya Rusyasr'ndaki Ozerk Turk Devletlerl; Orta Sibirya'nm gUney bolgelerinde yer
alan Tu'va ve Buryat cumhuriyetJeri He Dogu .Sibiryarun gents bolgelerine sahip (3 milyon
km2.den fazla) olan Yakut cumhuriyetinden olusur. BlJ, tiC; ozerk TUrk devletmin, toplam alaru
3.6 milyon km2.yi a~hgl halde, top hun nufuslan, tahminen yaklasik Z'l milyon (1990) kadardir.
Bunlann da bagnnsrz olmalan gereklr (Harita 4, Tabid 6). Buttm bu bolgeleri, Carhk Rusyasr
ylInelimi XVLyiizyddan>onr<t;adnnadnn~lederek,UzakDogu'd"~Biiyiik0kyanusve
BeringBogazl'na ulasrrustir.
142

Tabla 5
Volga-Ural Boylan veya Ural Daglan Bahsmdaki Rusya Federasyonu'na Bagh Ozerk Turk
Dlkeleri

Ozerk Alam (km2. ) Tahmini Baskenti

Cumhuriyetler Ntifus (Bin)

Komi (Zirya~) 372 000 335 (1978) Syktyvkdr

Mordvin (Mordovan) . 26 000 971 (1978) Saransk

Cuvas 13 300 1 314 (1982) Ceboksariy

Mari 23200 703 (1982) Yoskar-Ola

Tatar 66 000 1 500 (1978) Kazan

Udmur 42100 1 494 (1978) Ijevski

Baskirdistan 43600 3 848 (1978) Ufa

Kinm 27 000 2277 (1990) Bahcesaray ?

Tc:»plam 713 400 13201 ... ~

"m t
~r
~
CUM 0
D ...,no - Syklyvk~r 160

( : • •erm
-
~

-c
~

MARl CUM. UDMUR CUM. ~

.'SKI.CU~
Yo,kar-Ola
• !jeov.s-: :
~zon
C~okSOSorly
CUVAS CU"..

MOROVIN

Saransk•
CUM.
TATAR CUM.

"vi;
I ~-".
_.
_ o$lcl!'nl .

r-": ......
,
Q~-~P)~-
. _". _ (:J"f; ....., _."\
- --
.,..'" q., . \).-
. .) K A .... ZAKiSTAN

Harita 3- Rusya Federasyonu'nun Avrupa topraklarmdaki ozerk Turk Cumhuriyetleri, Volga-

.Ural boylannda yer ahrlar.
 TUrk Dunycsi'run Siyasi Snurlnn 143

Tablo 6
Rusya Federasyonu'na BrighOrta Asya ve Dogu Sibirya Turk Ulkeleri

Czerk Cumhuriyet Alaru (km2 . ) Niifusu (bin)

Yakutistan 3 103 200 944 Yakutsk

Buryat 351 400 900 Ulan-Ude
.Tuva 170 500 276 KIZI1
Toplam 3 625 100 2120

o 6fOKm.

Turk Olkel~rj
• Ba$k~n1

Harita 4- Rusya Federasyonu'nun Asya topraklanndakiozerk Turk cumhuriyetleri: "Tuva,

" _!3~~ya_t ('f~~k nufus, M",?g~list,!n~,,!_ d9gi''':I ya:xli~~I~tI!>, ve Yakut __oze~k_._
euinhuriyetlerinden closer.
Rusya'nm Kuzey Kafkasya Ozerk Tiirk Devletleri; sayIS! 7'yi, toplam alaru 187.7
bin km 2 .yi ve 1990 tahmini nUfuslan5.2 milyoriu bulan, bir baske esir TUrk ulkeleri bolgesini
 144 pror.Dr H"r<1ti cx::>CANAY

olusturur. Bunlar, srrayla kalil/Ilk,DaglStall, C;e,elf-iJlgll~, Kartr~ay.C;erkez, Kabarflly-Balkar,

Adigey(C;erkgez) ve Kuzey Q;dyllozerk cumhurlyetlerlnden olusur (Harita 5 ve Tablo 7).
Tabla 7
Rusya Federasyonu'na Bagh Kafkasya Ozerk TUrk Devletleri
Ozerk Cumhurlyeli Alam(km2 ) Niifusu (bin) Baskenfi
Kalmuk 75900 310 Elislra
Adigey (Cerkez) 7600 417 Maykop
Karacay-Cerkez 14 100 369 .<;:erkesk
Kabarlay-Balkar 12500 681 Nal<;lk
<;ec;en-Ingu~ 19 300 ., 154 Gtozni
<;:..en-Osetya 8000 610· Viladikafas
50300 1 704 Mahackale
Toplam 187 700 5245

ASVONU

N
N

z
w z
c w
-c
0:

r
Hopo
. / " - -......""ize
o-,--'_
. 120
_ Km.

-----.-- 6:t~k Cumhuriy~t

• Bosk~1

- -. ·~KAF~ASVA TURKoLiELE~I-- ~
Gun~y Azerbaycan

Harita 5- Rusya Federasyonu'na bagh ozerk Turk Cumhuriyetleri. Diger ozerk cumhuriyetler,
Azerbaycan ve Gurcistan bagunsiz devletlerine beghdir.
 TUrk ~ilI1)'a$l'l1In Siyasl Silurian 145

Kafkasya'daki diger dzerk ve bagrrnsrz TUrk devletlerh Azerbaycan ve

Gurcistan'la temsil edilirler. Bunlardan Azerbaycan, tamamen bir TUrk devleti olup, kendisine
ba'glt, Nahcioan ve Yuknn Knrabag ozerk cumhuriyetleri vardir. GUrcU toplumu hiristiyan
olmakla birlikte, onlar da Turk astlhdir. Aynca bu ulkeye bagh Abhazya, Acara ve Gihley
Osetya ozerk cumhuriyetleri, birer TUrk tilkesidirler (Tabla 8).

Tabln B
Ganey Kafkasya Ozerk ve Bagunsrz TUrk Olkeleri

Ulke· Alam (km') Niifus (1991, bin) Baskenti

Azerbaycan ~6 600 7 136.6 BakU

a) Anavatan 76670 6 637.6 .. --

b) Nahcivan 5530 305.7 Nahcrvari

c) Yukari Karabag 4400 193.3 Agdam

Toplam 86600 7 136.6 --

GUrcistan 69700 5482.0 Tiflis

a) Anavatan 54200 ·441;8.7 --

b) Abhazya 8600 533.8 Suhwni

-c) Acara 3000 381.5 Batum

d) Ganey bsetya 3900 98.0 Sinvali

Toplam 69700 5482.0 --

Gen~l Toplam 102 1001 8 149.9' --
(1) Gurcistan'm ana vatan topraklart ve
(2)yine bu ulkerun ana vatan nUfusu harte.

Buraya kadar, ozetle daglh~lafl belirtilmis alan bagunslz Turk devletleri ve

bagunh Turk devletlerinin top lam alaru, daha once de deginildigi uzere, 11.2 milyon km2
dolaymdadrr. Bunlardan, bagrmsrz TUrk devletleri, 4..9 milyon km 2lik bir araziye ve 1990'da,
11.4 milj':onu .~n_pir n\!f~~~ s_ahi-ptir.cr:aplo._~)'AD.~<:1k,J:iirl<, p~nY~.~I_ ~ril_~i~~t:!jr:t~ h~~_i.i:Z:_ilr:t£il_k:~_
% 44'U (4 898 933 krn 2 . ) bagnnsiz TUrk devletlerine aittir. Geriye kalan % 56'51 (6243 100
krn 2:), szerk cumhnriyetler adiyla, i~gal altmdadrr (Table 9). Bunlara de, mutlaka bagimslz
devlet alma haklan verilmelidir.
 140 f'fOLD!" J·r~Y.:lli r.XX·~ ..\~.\'

Tabla 8
BnglmSI) Turk Dunyasr'run Alruu ve Nufusu

Devlet Alan! (km 2 ) Nllfusu (1990, bin)

1- T.C. 814 578 56473.0

2- Kazakistau 2717300 16300.0'
3- TUrkmenistan 488 100 3714.3
4- Ozbekistan r 447400 20706.2
5- Ktrgtzistan 198 SOO 4422.2
6- Tacikistan 143 100 5358.3
7- Azcrbaycnn 86 600' 7 136.0

8- K.K.T.C' 3355 171.0

Toplam 4898933 114 281.0

(1 j Nahcivan ve Yukarr Karnbag t1zcrkcumhu,riyctJeri dahif.

(2) Bu devlet, 1983'ten bert bagllllsiz hie cumhuriyettir. Ama, Turkiye'den baska hicbir devlet,
bu devleti tarumarrustrr.

TUrk Dilnyast, burnya kadarveriler tiJ\,UsUlldc -dcvletlerinin adlart, Ulke alanlan vel
nufus sayrlan verilmis olenlar kadnr degildir. Bu buyuk dunyarun hasrnet ve heybetini, daha
\ heIirgin bir .bicimde kavrnyabilmck.il;i'n, baska devletlerin egemenligi altmda ya;:;ayan TUrk
nUfus topululuklan ve b unlarrn cografi dagI1l~ bblgelerl de.. burada mutlaka gozden
gecirilmelidir.

TUrk Dunyasi'nda, faz!a TUrk nufus Yil~<lY<ln ulkelerdenbiri..Afganistanolup, bu Ulke

nufusunun (ulke alaru 652 221) km 2 ve 1992nUfusu 15.4 milyon), hemen hemen %40'a yaknu,
yani 5.5 ila 6 milyonu; T'flCik,-t)zIJt'k, Hazer; ve Tiirkmen gibi, TUrk nufus topluluklanndan
olusur. Tnrkler, Itlkenin her bolgcsine dagrluuslardir. Bu nedenle de, belli bir TUrk nufusu
y~uniuk bolgesinden soz etmck, pck I1lUmkU,~~egildir.
Orta Dogu Iilkelerlicinde, en cck TUrk nufus yasayan ulke, iran olup (Harita 6), bu
ulkede en yogun TUrk nufus ya~nla bolgeleri, su bolgelerdir:
a) TUrkiye ve Kuzey Azerbaycan'a komsu GUney Azerbaycan: Ulkede bu bolgenin
resmt cdr Dogu Azerbayc;//1 olup, merkezi Tebriz, alaru 65 842 km 2 ve nufusu, 4.2 milyon (1986)
kadardrr (~iiphesiz"bu nitfusun hcpsi Turk nufus degildir).
b) Bah Az e rb a yc an : Cuney azerbnycan'm (bu adlandu-ma Kafkasyu'daki
--Azer1jay-c:an·it--gorc---.vapirm-i~tlrr·glin-eY-- vG'bah -bolgdc-rC_y-an{Tur"klye':y~--koil1~u--OIan
bolgeleridir. Merkczi Urumiyc WYil Urmiye, alaru 37600 km 2 ve nufusu (1986)~ 2 milyon
kadardir.
 147

Tabla 9
Ozerk (Yanbagunsiz) TurkDevletlerinin Alan ve Nufuslan

Ozerk Devlet Alam <km 2 ) Niifusu'{1990 bin}

1
Bagh Oldugu Oklo

$inkiang-Uygur 1 646 900 15156 <;:H.c..

Komi 372 000 355 Rusya

Mordovan 26200 971 "Rusya

Cuves 13300 1314 Rusya

Mari 23200 703 Rusya

Tatar . , 66000 1 500 Rusya

Udmur 42100 1 494 Rusya

Baskrrd 43600 3848 Rusya
Kmm 27000 227.7 Rusya
.
Yakut 3 103 200 944 Rusya

Buryat 351 400 900 Rusya

Tuva 170 500 276 Rusya

Kalmuk 75900 310 Rusya

Adigey 7600 417 Rusya
Karacay-Cerkez 14 600, 359 Rusya'
Kabartay-Balkar 12500 681 Rusya
Cecen-lngus 19300 1 154 Rusya

Kuzey Osetya S 000 610 .

Rusya

Dagl~tan 50300 1 704, Rusyn

Gorno-Altay 92600 193 Rusya
Hakasya . 61 900 577 Rusya
"

Abhazya 8600 534 Gurcistan

'Acara 3000 362. Gi.ircistan .

Caney Osetya 3900 98 Curcistan

Toplam 6 243 100 37092 --

 146 . Prol.Dr lloyoti I.XX;ANA Y

c) Fars, veya Faristan; Basra korfezt kiyrlanna komsu, merkezi Siraz, alaru ~25 600
km 2 've ntifusu (1986) 3.2,;:Ulyonkadardir. . .
d) Horasan: Turkmenistan'a komsu olan bu eyelet, ulkenin kuzeydogusundadir.
Merkezi Meshed..alaru 315 700 k111 2 ve nufusu (1986) 5.3 milyon kadardir.
e) Gilan: Ulkenin, Hazar kIYllanru~·adldlr.Merkezi Rest, alanr 14820 km 2 ve nUfusu
(1986) 2 milyon kadardrr.
Aynca blkerun ic bolgelerinde, cok sayida konar-gdcer Turk oymaklan (nornadlar)
yasamaktadrr.
, BugUn lran'm niifusunun (1992'de 595 milyon, tahmini), % 27 gibi yuksek bir payI;
Azer;,ka~kay, Ahar, Kacar, ~ahsevell ve Tiivkmen adlarryla, TUrk nufustan olusur (Tabla 10,
Harita 6). Bu cia, 16 mllyona yakm bir TUrk nufus demektir. Iran yonetimleri, en buyuk azinhk
grubu olusturan bu TUrk nufusun siyasl sorun olabilecegini hep dikkate alrruglar ve birlik: .
olusturmalanm onlemek amaciyla TUrk terimi yerine, hep az once srralanan oymak, veya boy
adlanru kullaruruslardir. Turkce egitim.-Qgretirn gcrmelerini de, surekll onlerler. Olkede Farsca
~renmek -rerunludur ve ana dil kab~l edilir. Ama bu nUfusun hepsi de, Turkce konugmaktadir.

Tablo 10
brta Dogu Ulkeleride TUrk Nufusun Daglh111

Olke Tahminl Niifus (bin) Olke Tahmlni Ntlfus (bin)

lran 16100 Irak 1500

Suriye 120 Afganistan 6200

KKT.C. 171 Toplam 23 091

Orta Dogu nlkelerinde, Irak da onemli bir TUrk niifusa sahiptir. Yaklasik 485 yrl (1533-
1918) osmenh-Turk yonetiminde yasanus bu ulkede, az cok ulkenin her yoresinde Turk nUfusa
rastlanamasr dogaldir. Ama TUrk: nufusun yogun olarak yal1m~a bolgesi, Kuzey Irak
topraklandir. Bu bolgede Debnk, Erbil (Irbil), el-SrUeymalliye. ve MIISIIl, kuzey Irak KUrt
Ozerk Bdlges! diye adlandmhr. Bofgentn alaru 38 650 km 2 ve 1990niifusu, 2.3milyondan
biraz fazIa olarak (2 362 000 kadar) kabul ediliyordu. Ama kUrt bolgesi olarak adlandmlan
bu bolgede, yaklasik 1.5 milyon Tiirkmen yal1adlgl ve bunlarm OZ be OZ Turk oldugu, bolge
nUfusunun da, % 63.5 gibi yuksek bir paynun bu nufustan olustugu, her nedense goz ardr
edilmek istenir (Harita 6 ve Tabla 10).
Suriye'nin her bclgesinde tek tnk de elsa, TUrk nUfus vardrr. Ama en fazla Turk'nufuse:
~ HaIep, Hmna, Httmtt5 veU.':kiyi!<entIeft ve cevrelerinde.rastlarar.Ibu ulke, 400 yrl.kadar TUrk
yonetlminde kalnustrr). DIke nufusunun (1992'c!e18.8 milyon) yaklasrk % 6.5 ita % 7'si, yani
120-125 bin kadan, Turk nufustan olusur. Bu nedenlerle, Liibnan'da da Turk nufus vardrr.
Hatt~ Ordiin,Slmdi Arabistt~lI, YeIl/CIl, Bi~'le~ikArap Emirlikleri, MlSll', libya, Tunus, Cezayir ve
 , TUrk Danyesi'run Siyast Silurian 149

Fas He EtiYOpya ve Sudan'da da, Osmanh-Turk yonetimi devresinden kalma, epeyce TUrk nUfus
yasar. Ama bunlarm, sayisl ve cogr<lfi daglh~ bolgeleri hakkmda/elde veri yoktur.

Harita 6- Orta Dogu ulkelerinde Turk nufus yogunluk bolgeleri

Hattrlanacagt Uzere Krbrrs (9251 km 2 ve 1990'da 980 bin nnfus), 15 Kasrm 1983
tarihinde, -milletlerarasr kuruluslar onaylamasalar da, resmen ikiye bolnnmustur. Adamn
kuzey yarISI uzertnde, 3355 km 2 lik alanda (Adanm % 36.2'sO Kuzey Ktbrrs Turk
Cumhuriyeti olusmustur. Bu bagrmsiz Yavruvatar" 1990'da 171 bin nufusa sahipti. .
TUrk Dunyasi'nda, bugUn de onemli bir TUrk nUfus yasama bolgesi, Balkan
OIke1eri'dir. Bulgaristan'dan; gerek cumhuriyet devri oncesi ve gerekse Cumhuriyet devrinde
(omegin i828-1829, 1877-1878, 1951-1988) cok sayida Turk nufus Anadolu'ya g«tiigu halde,
yine de bugun bu ulke, koyu bir Turk damgasr tasir. Ama, basta Giir,ey Bulgaristan olmak
nzere Rodop daglan cevresi, Tunca, Merle ve Arda boylan, Burgaz cevresc.Guney Dobruca
(Dobruca bolgesinin Bulgaristan'da kalan bolumu), Turklerin yogun olarak yasadiklan
bolgelerdir. Ganey Dobruca'run devanu olen Detionum bolgesi de, TUrk nufusun yogun oldugu
bir bolgedlr. .

Bu ulkedeTurknufus, ~evamhasimile.edilmeye ~<!b§.tll1l1§trr. Zulumve baski g{:)rJIl~§tur.

6zellikle 1949-1990 devnisinde komunist ·y-6netim, TUrk-nUfusu Turkiye'ye g~e·.z~rl~m~~t~r~·
TUrk damgasr tesiyan her seytcenuler, ccsmclcr, medreseler gibi sanat eserleri), sistemli olarak
yak edilmeye ~ah§ml~hr. TUrk nUfusun adlanru, Bulgarca adlarla degi~tirme operasyonuna
girisilmis: sunnet, ibadet ve benzer geleneklerin uygulanmasr yasaklarurus, camiler ibadete
kapatrlnus ve asimillisyoll yoluyla bulgarlagtmwl politikalan uygulannustrr. Bu baskilar
nedeniyle, en yeni g~ dalgasi, 1989'da Anadolu'ya gelmistir (380 bin kadar). Ama yine de,
 150 Prof-Dr Hayati ooGANAY

bugUn Bulgarlstan nufusunun (1992'dc 8 985 000), %lO'u TUrk nufusten OIU§Uf. Bu cia, 900 bin
dolaymdadrr (Tabla 11; Harita 7). Uzun yiller baski goren TUrk nufusun, 1990'da komUnist
yonetimin yikrlmasryla, rahat bir ortama kavustuklanm: adlarmm iade edildtgini,
geleneklerine serbestlik farundrgiru, ozelllkle 1985,-1989 devresinde mallanna el konulan
ailelerin, mallanrun iade edildigfni, Tiirklere iskence ve eziyet eden komunist ycneticilerin
,cezalandmldigrru goruyoruz. Umulur ki, bu arlit ve insani uygulama, hep devam eder.
i Aslmda Yunanistan'da, Lozan Bans Andlasmasi devresine kadar, bugunkunden cok
daha fazla TUrk nufus verdi. Ancak, bu bans (24 Temmuz 1923) uyannca Anadolu'daki 150
bin kadar Rum bu-nlkeye gcndentrnis ve Bah Trakya TUrk nufusu haric (buna karsihk lstanbul
rumlan da haric), bu ulkedeki 400 bin kadar TUrk nUfus da, Anadolu'ya gonderilmistir.
Bununla birlikte, yine de Yunanistan'da Turkler, onemli -bir azuthk IlUfUS olusturur. DIke
nufusunurt (1992'de 10 288 000), yaklasrk % l.5'i yani, 1992'de 150 bine yaknu, Tiirk lIiifu,
azmhgmdan olusuyordu.
TUrk nufus, bu Ulkenin Bah Trakya bolgesinde yasar- Ulkenin yonetim Uniteleri
arasinda bu bolge, Kuzey Ege Bulges; Ctnitesini olusturur.' Ancak Bah Trakya, Turkiye ve
Yunanistan smmru beltrleyen Merle irmagr He banda Vardar irmagr (Selanik batrsr)
tarafmdan srrurlandmlnus bolge olup, 18 binkru-.ye yakm bir arazinin adrdir. Kuzeydeki
smm Rodop daglanrun guney etekleri (Bulgaristan TUrk nufus bolgesi suurlan icine tasar),
guney srrun ise kuzey Ege kiyilandir. Turkiye srrurlan kinde kalan Dcgu Trakya,24 37.8 krn2 .
olup, Meric dogusu, Turkiye topraklan olarak dU§UnUIUr. Boyece Trakya'run alaru, 42 300
km 2.yi asar (Table 12). Ashnda Trakya, butun bir cografi unitedir. Bugunku durum, 1912
Balkan savasr sonucu ortaya t;lklll~~ ve Lozan Bansr i1~ de onaylanrrustrr. Ne var ki Merle
(Rumen Evros), dogal bir srrur degtldir. Bu politik hat, bir bUtUn TUrk Dunyasi'ru ikiye boler.
Bah Ttakya TUrk azmhgma yaprlan zulme ragmen, yine de Vardar'a kadar bu bolge, bizim .
Tarkya'run benzer ozelliklerini tasir. Fiziki ozelliklerde ise, pek fark yoktur. Vardar'dan
istanbul'a (kus W;U§U yaklasrk 500 km), yeknesak bir topografya hakimdir. Etnik aynhk degil,
aksine, etnik birlik vardir. Bugun Meric'in dogusunda, omegin Edime nasil koyu ve silimez
bir Turk damgasi tesirse: bu sozdc ve kaglt uzerinde sirunn batrsmdaki Dedeagec, GUmUlcine,
lskece, onun hemen guneyindeki Venice, Kavala, Drama veserez Ilebutun bunlara bagh koyler
de, a derecede koyu bir Turk damgasr tasimaktadrr. Irkcr Yunan yonetlmi, butun bu
yerlesmelerin adlanru degistirerek: ornegin Dedeagac yerine Alexanhroupolis, Giimii,lcine'ye
Komotini.Iskece'ye Xanthe... deselcr de.bu bolgede dereler, tepelervrrmaklar, daglar, kent ve
koylerin adlan, hep Turkt;e adlardlr ve ,\urk kalacakhr. '
Yunanistao, Bah Trakya Turk Dtmyasl'm eritmeye, asimile etmeye c;ah§maktadlf, Lozan
B~rl§l hukUmleri ve B.M'in azmhk haklan kararIanna tagmen, ta~mlr (menkul) ':Ie tarimmaz
(gayri menkul) mal-rniilk edinmelerini engeller. Ornegin, bir cami veya okulun onarirnma,.
yeniden yapIlmasma, Turk ailelerin birbirlerine ta~mmaz mal (arsa, arazi, bi!la) sah§larma
izinverilmez. TUrk nufusun, dil ve din birliginin geli~tirilmesini sUrekli engeUer. Hatta Yunanh
y6neticiler; Bah Trakya'da Turk yok, mUsliinuin olmu~ rumlar varduiddiasml ileri surerler.
Nitekim-Yunanistan yiiksek mahkemesi, 290cak 1985-larihinde, b6y1e bir-karar d.alml~hr_ -
Hi<; tarihi ger<;ek; mahkeme kamn ile deg-i~ir mi?
 Turk Danyaei'run Siyasi Snurlan lSI

Tablo 11
. Balkan Ulkelerinde TUrk Nufus (1990 tahmini)

Dike Tahmini Niifus (bin) Dike. Tahmirti Niifus (bin

Bulgaristan 900 Yunanistan 150
Romanya 225 Makedonya 180
Bosna-Hersek; 600 Arnavutluk ' 50
Kosova-Sancak
Toplam 2105

Tablo 12
Trakya Topraklanrun. Siyasal BoIUnU~U (Merlc'e gore)

Styasl BOlge Alaru (km') Niifusu (1990, bin) Ail oldugu Dike
Bah Trakya 17993 168.5 Yunanistan
Dogu.Trakya 24378 975.4 Turkiye
Toplem 42371 . 6743.9 --
Degrlan Eski Yugoslavya sirurlan icinde de, hayti TUrk nufus vardir. Bu komunist
federe devletin, 1990-1991 yillan aresmdaresmen dagtlinasi sonucu, slyasal srrurlart lcinde:
kuzeybahden guncy ve guneydoguya dogru, bes siyasal devlet olusmustur (Table 13).
Ozellikle Bosna-Hersek, Makedonya ve Yeni Yugoslavya'run Kosove, Sancak ve
Karadag bolgelerinde; eskiden beri, yani Osmanh lmparatorlugu yonetiminden gunumuze, bir
hayli Turk nufus yasamaktadir. Greci elde kesin istatistiksel veriler yoktur. Ama yaklasik 180
bini. Makedonya, 40-50 bini Arnavutluk ve 600 binden fazlasi da Bosna-hersek ve Yeni-
Yugoslavya'nm Kosova, Sancak ve Karadag bolgelerinde olmak uzere, i 991 yrlmda dagrlan
eski Yugoslavya'da, 1990'd~ Sao binden fazla TUrk nufus yasamakta oldugu soylenebilir.
Balkan ulkelerinde, halen fazla TUrk nufus bulunan ulkelerden bid de, Romanya'dtr•.
Hahrlanacagiuzere bugUnkU Romanya, Bogdan ve Eflak diye iki uniteden olueuyor, ve de
Bogdan-Bflak Beylerbeyllgi adiyla, uzun yillar OS111.anll Imparetortugu'na bagh
bulunuyordu. Iste bu gunku Romanya (alaru 237 bin kri1 2. ve 1992 nUfusu, 23.3 milyon) azmhk
nufusundan olan TUrk nUfus (diger azmhklar Macer, Cingene, alman ve Yehudi), 0 zamandan
bu Ulkede kalrrus TUrk nufusun, bir devarrudir. Bugun bu ulkenin, ozellikle Dobruca bolgesi,
yogun bir TUrk nufus yasama bolgesidir. Turk nufus yasnma bolgesi, buradan Romanya
Moldavyasr (eski Bogdan) ve 1991'de Rusya'dan bagrmsrzhgtru alan Moldavye'ya dogru
devam eder. DobruCf( bOlgesi dalla r;ok Pomak-Tiirkleri ve Moldavya ise, Gagavuz Tiirkleri'nin
ya?Qma bolgeleridir. Aynea Rom any a-Yeni Yugoslavya-Macaristan srrurlannm kesisme
bc>l~esi clan Banat~oIgesindede, ep~yceTurknufu~.ya.~a.r. ?r~egi~ bu bclgede Timisoara, yani
()~rria-nh-y8netimidevririin Teruisiiar kerifi Ve 'cevrestnde de, onem1i btrTnrknuftrs vardrr.:
. Hatta gunumuzde bileTemisuar (Timisoara), Kostence, Babadag (Kostence'nin kuzeybatisi),
Yas (Romanya Moldavyasi) ve Krnyova (Eflak), arleta bjrer Marmara veya Ege kentlenimize
benzerler.
152 Prof.Dr Hayati IXJ(;ANAY

Dike niifusunun yaklasik % 1'i, yani225 bini, Turk nUfus,ta!1 olusur.

Tabln 13
Eski Yugoslavya'run Dagihnasryla olusan Devletler (1991)

Devlelin Ad! Alaru (km') Niifusu (1990) Baskenti

Slovenya 20252 1984 000 Ljubljana
Hrrvatistan 56538 5744000 Zagreb
Bosna-Hersek 51 129 4351 000 Saraybosna
Makedonya 25667 2101 000 Uskup
Yeni Yugoslavya 102173 10 150000 . Belgrad

Balkan ulkelerindeki TUrk nufusun cografl daglh§1nl burada tamamlarken; Romanye-

.Moldavyasi TUrk nufusun yaseme bolgesinin (Gagavuz Turkleri) devanu olmasi dolayisiyla,
Moldavya TUrk ni.ifusunu da, hahrlamak gerekir. Daha once de deginildigi uzere, 1991 yilmda
resmen tarihteki yerini alan eski S,S.C.B'nin topraklan uzerinde, stmdihk kaydiyla, 15
bagtmsrz devlet kurulmustur (Celecekte bu seyu daha da artabilir). Olusan bu yeni devletlerden
bid de, alaru 33 700 km 2 • kadar olaru Muldavya'drr. Romanya'ya kornsu ve zaten
topraklanrun 20 bin km 2. kadarr bu ulkenin Isgalinde olup, gercl Prut lrIilagl, Romanya-
Moldavya. arasmda suur cizerse de, bu rrrnakr aslmda siyasl bir srrurdrr ye Moldavya
ulkesinin birligini parcalanushr. Tipkr Meric gibi. Nufusu 4.8 milyon (1992) kadar clan bu
ulke nufusunun, %3.6'51TUrk nUfl.lstan olu~ur. Eu da, 172 bini a~ar (Gagavuz Turkleri).

." ROMANYA

.w Tur1(Niilus
• Elaskenl

Harita 7- Balkan ulkelerinde TUrk nufus yogunluk bolgelerlnin cografi daglh~l.

 Turk Dcnycei'run Siyasl Suurlan 153

1- TUrk Diinyasr arazi biiyukliigii (TUrk nufus topluluklanmn yasama bolgelerl harte), 11
200 000 k-m.2 kadardu-.Baska bir ifadeyle, Avrupa (10.5 milyon lqn2 ) ve Okyanusya (8.5
milyon km 2 ) aria karalan ile, orneginA.B.D (9.5 milyon ~2 ), <;in (9.6 milyon km 2 )~ Kanada
(9.9 milyon km 2 ) gibi buyuk dunya ulkelerinden, dahebuyuk bir araziye sahiptir.
Arria ne yazik ki,21 Arahk 1991 taribi itibariyle, TUrk Dunyasr bagimsiz TUrk devleti _
sayrsi 8'e !;Ikhgl halde, bu gents dunyanm, ancak % 44'Unde, yani 4 898 933 km 2 si Uzerinde
. TUrk milieti egemendir. Geriye kalan % 56'sl~ veya 6 243 100 km2 si, henuz Isgal altmdadrr.
Uzerinde 2~ czerk TUrk Cumhuriyeti bulunan bu arazideki ozerk (yarrbagrmsrz) devletleriru
biri c;in siyasal snurlan icinde, U~ii Gtlrcistan ve 20'si de 1991 yrhnda resmiyet kazanan,
Rusya Federasyonu siyasal snurlan icinde bulunmaktadrr.
2- BaglmslZ Turk Devletieri, Isgal altmdaki Ozerk Tiirk Cumhuriyetlerl ve Orta
Dogu He Balkan Ulkelerindeki TUrk topluluklan; 1990 yih itibariyle, tahminen 178 800 000
toplam niifusa sahipti.
Ozellikle komUnist Rus yonetimi ve komUnist Cin ycnetlmi, i§galleri altmdaki TUrk
tilkelerinde nufus dengesini, dikkat cekici bir oranda degi§tirmi§lerdir. Bu nedenle, Tiirkiye
harig, TUrk nUfus yasama bclgelerinin siyasal simrlan icinde nUfusun, ancak % 75 ila % 78'i
TUrk niifustur. Omegin bugUn Kazakistan nufusunun, %43.6'SI Rus (% 37.8) ve Alman (% 5.8)
nUfustan olusur. Ama Ozbekistan nufusunda Rus azmhk % 8.3, Tacikistan nufusunda % 7.6,
,TUrkmenistan nufusunda %9"5 ve Kuglzista~ nufusunda ise, %215 dclaymdadrr..
Bundan dolayr, Turk Dunyasr siyasal snurlan iclnde, 1990'da yasamakta olan 178.8·
milyon nufusun, yaklasrk 140 000 OOO'u Tiirk niifus olarak kabul edilebilir. Bu nufus,
Iaponya niifusundan (l990'da 124 milyon), Ingiltere (1990'da 55.5 rnilyon) ve Fransa'nm
(1990'da 56.9 milyon) her ikisinin, veya Fransa ile Almanya'nm·(l990'da79.7 milyon) he!
ikisinin toplam niifusundan, daha fazla idi.
3- Cerci 21 Arahk 1991 tarihinde, TUrk Dunyasi siyasi cpgrafyasl srrurlan icindeki .
bagrmsiz ve egemen TUrk Devleti saYlsl~, 8'e okrrusu. Ama bu, asia yeterli degilm. Cunkn helen,
adma Sincan-Uygur Ozerk Cumhuriyeti deseler de, simgesi Altay daglan olen, TUrk milletinin
ana yurdu ve kaynagr Dogu Tiirkistan, Cin'In Isgali altmdadir. Alam 1.7 milyon km2 ye
yaklasan ve 1990'da nufusu 15 milyonu asan bu topraklar, emperyalist komiinist yoneticiler
tarafmdarr gasp edilmistir. Gurcistan siyasi silurian icinde U~ ve 1991'de olusan Rusya
Federasyonu siyasi suurlan icinde 20 olmak uzere, halen bagrmsiz olmasr gereken, daha 24
Tiirk devleti vardrr. Butun bu ulkelerin arazisi, yaklasik 6.2 milyon km 2 ye ulasmakta ve
fiilen,. Isgal altmda bulunmaktadrr.
4- Vatanlarrrun siyasi srrurlan belli olmayan Turk topluluklart; nufus fazlahgr
yontmden, strayla Afganistan, komsulanrmz -Iran, Irak, Suriye, Yunanistan, Bulgaristan ile
Bosna-Hersek, dagrlan Yugoslavya'dan olusan Strbistan'm Kosova ve Sancak bolgelerl,
Makedonya, Arnavutlu, Romanya, Moldavya v.e diger ulkelerde yasamaktadir.
.Bunlar da, esir seyrhr. Cunkn, milletlerarasi andlasmalarda ifadesini bulan haklan,
Tabi olduklan devletlerin ycneticileri tarafmdan, her devrede ihlal edilmistir. Yuzyillardan
beri, is,tenmeyen uatandaslar damgasml ta§lrlar.
- T~k DUnyaSl~ geli§mesi ve gUgenmesi istenmeyen bit diinyadlr. Tarih boyunca, amanSlZ
-¥e-acllna-8lZ pek-~-ok--d-ii~a-nl-afl,olm~·--bugUnd-e vard.tr, yarm d-a-olac-akhr. $irndi he-de-f,
Orta Dogu,'nun lideri ve 2000'li yl1larm sUper gUcii, ikinci ana yurttaki bUyiik TUrk devleti,
yani Tiirkiye Cumhuriyeti'nin, ekonomik kalkmmasml onelemektir.
 lSi

Kaynakca
Akyol, T., 1990, Azerbaycan-Sovyetler ve Otesi. Istanbul.
Alptekin, l.Y., 1981, Dogu Turkistan Davasr, lstanbui
Ardel, A., 1963, n,KU Tiirkietan, TUrk KUltUrU.CHt: 3, Say" 8, Ankara.
Ardel, A:, 1964, Ball Tilrkistan'tn Be~er1 ve Ekoll01Tiik Cografyasr.. TUrk Kulturu, Sayr: 24,
Ankara. .
Ardel, A" 1964, Esir Turk iilke/erilli1l CografiJaslllu Toplu B~k~: TUrk Kalturu, Sayr: 21,
Ankara.
Ardel, A, 1%4, Or~a ASYfJ Cogmf~fl!sltla Toplu Bakl§. TUrk Kulturu, Cilt: 3, ~aYl: 1, Ankara.
Ardel, A, ~964f Turkmenistan. TUrk KUltUrii, Sayi: 20, Ankara.
Ardel, A" 1992, Turk Wkeleri"ill Tabli CografytlSI. TUrk Dunyasi El Kitabr, Birinci Cilt, TUrk
:KUlturUnU Arasbrme Enstitusu Yay. No. 121,Sayc ~- 23, Ankara. '
Azmun, Y., 1965, Iran Tiirkmenleri. TUrk Kultaru, Sayu 28, Ankara.
Bugra, M., 1964, Dogu Tiirkistan'a Dair, TUrk KiiHUeU, Sayi: 21, Ankara.
<;:aferoglu, A., 1964, Altay Tiirkleri. TUrk Kulturn, Sayr 23, Ankara.
Caferoglu,'A, 1.964,Til,.klllelll~,.. TUrk KUltUrU,Sa'Yl: 20, Ankara.
Caferoglu, A., 1%5, KnJknsya Tiirkleri: TUrk KUIturU, Sayi: 38, Ankara.
Devlet, N., 1985, R,:sya TUrklerinin Milll Nucedele Tarihi (1905-1917). An~ara .
. Devlet, N., 1989,'<;agda§ TUrk Dunyesr. Marmara Oniv. Yay. No. 475, Fen-Edebiyat Fak. Yay.
No. 12, Istanbul. .. .
Donmez, Y., 1964, (uva$tstaJl."Turk Kulturu, Sayr 24, Ankara.
Donmez.Y, 1%4, Yakutistan. TUrk Kulturn, Sayi: 21, Ankara.
Donmez, Y., 1987, TUrk Dtmyasi'run Besert ve Iktisadl Cografyasi. Istanbul Univ. Yay. No.
1878, Cografya B61UmU Yay.No, 74, Istanbul.
Mercil, E., 1965,A!ganista,,'daki Tiirkmenler. TUrk KUltUrU, Sayi: 32, Ankara.
Nadir, D., 1992, Turk DallyaSl'1l111 Demografik ve EkOlw11lik Yaptsma Toplu Bir Bakl$. "TUrk
Dunyasi El Kitabr. Birinci Cilt, TUrk "KUItUrUnU Arashrma EnstitUsii Yay. No. 121,
Sayi: A-23, Ankara. .
Tanoglu, A., 1950-1951~ Bulguristan Tilrklerinin SOil GOf Hareketi. Istanbul Oniv. Iktisat Fak.
Mecmuasi, Cilt: 14, Istanbul.
Ulkusal, M., 1966,'Dobruca ve TUrkler. TUrk KUltiirii Arashrma Enstiti.i.sU 'Yay. No. A. 7,
Ankara.
Yucel, T.; 1960, Asya'mn Fiziki Cografyasl. Barkanoglu Matbaasi, Ankara.
Yucel, T., 1965, Asya'mn Besert ve lktisadl Cografyasi. Eroglu Matbaasr, Ankara.
•
Yiicel, T;1987, Bah Tiirkistan CografyasmaT"1'lu Bakt~-. TiirkKiilHiru,Say" 294,
Ekim 1987, Ankara.