vkarfjd ngu batu

ikB dk mn~ns‛;
ikB ds iw.kZ gksus ds i‛pkr vki fuEukafdr rF;ksa ls
voxr gks tk,saxs %&
• batu dh ifjÒk‘kk
• batu ds izdkj
• batu laca/kh dqN rduhdh ‚kCn
• batu ds lkbdy ds ckjs esa tkudkjh
• isVªksy batu ,oa Mhty batu esa rqyuk
• ikoj Vªkalfelu
• dwfyax flLVe
 Hkwfedk

;krk;kr ds lk/kuksa vFkkZr fdlh Hkh Ádkj ds okgu dks

pykus ds fy, fofHkUu Ádkj ds ÅtkZ dh vko‛;drk gksrh gSA
mnkgj.kr% dkj dks vkxs c<kuk gks rks ;kaf=d ÅtkZ dh
vko‛;drk gksrh gSA mlds gsMykbV dks tykuk gks rks fo|qr
ÅtkZ dh vko‛;drk gksrh gSA
batu] Ãa/kuksa esa lafpr jklk;fud ÅtkZ dks ;kaf=d dk;Z esa
ifjofrZr dj nsrs gSa ftldk mi;ksx okgu dks pykus ds fy,
fd;k tkrk gSA ;g dk;Z batu ds fofHkUu iqtksZa }kjk fd;k tkrk
gSA
 batu
dksbZ e‛khu tks fd m’eh; ÅtkZ
dks ;kaf=d dk;Z esa ifjofrZr djs]
mls batu dgrs gSa A
 batu ds izdkj

• Ckkg~; ngu batu

• vkarfjd ngu batu

 Ckkg~; ngu batu
og batu ftuesa bZa/ku] batu ds ckgj tyrk gS] Ckkg~;
ngu batu gksrk gS tSls fd ok’i batu esa A

fp=% ok’i batu ¼Ckkg~; ngu batu½

 vkarfjd ngu batu
og batu ftuesa bZa/ku] ¼isVªksy ;k Mhty½ batu ds vanj ,d
ngu dks’B esa tyrk gS] vkarfjd ngu batu gksrk gS A
 vkarfjd ngu batu
• bl batu esa ,d ngu dks’B esa Ãa/ku dk ok;q ds lkFk ngu
gksrk gS A ngu ds QyLo#i mPp rki o mPp nkc okyk xSl
mRiUu gksrk gS tks batu ds fiLVu dks laihfM+r djrk gS
ftlls og dqN nwjh rd xfrfof/k djrk gS ,oa Qyr% bl
izdkj jklk;fud ÅtkZ] ;kaf=d dk;Z esa ifjofrZr gks tkrk gS A

• bldk vfo’dkj ƒŠ‰ˆ esa Jh fudksyl vkWxLV vkWVks us fd;k

Fkk A blh dkj.k Qksj LVªksd lkbdy dks vkWVks lkbdy Hkh
dgk tkrk gS A
 vkarfjd ngu batu dk oxhZdj.k

• Á;qDr gksus okys Ãa/ku ds vk/kkj ij

– isVªksy batu
– Mhty batu

• dwfyax flLVe ds vk/kkj ij

– ,;j dwYM
– okVj dwYM
 &yxkrkj&
• okYo dh fQfVax ds vk/kkj ij
– vkb Vkbi gsM
– ,Q Vkbi gsM
– ,y Vkbi gsM
– Vh Vkbi gsM

• flfyaMj dh fQfVax ds vk/kkj ij

– bu ykbu
– Okh Vkbi
– viksTM Vkbi
– gksfjtsaVy Vkbi
– jsfM;y
ikoj ds vk/kkj ij

– dkWUlVsaV LihM batu & fctyh ds tsujsVj lsV vkfn e‛khuksa esa
– oSfj,cy LihM batu & vkWVkseksfVo batu
vkb Vkbi gsM
,Q Vkbi gsM
,y Vkbi gsM
Vh Vkbi gsM
bu ykbu batu
Okh Vkbi batu
viksTM Vkbi batu
gksfjtsaVy Vkbi
jsfM;y batu
 vkarfjd ngu batu ds izdkj
ngu ds Ádkj ds vk/kkj ij

d½ LikdZ bXuh‛ku batu

 Qksj LVªksd
 Vw LVªksd

[k½ daizslu bXuh‛ku batu

 Qksj LVªksd
 Vw LVªksd
 Qksj LVªksd batu
Qksj LVªksd batu 4 LVªksd fl)kar ij dk;Z djrk gS%&
• baMDlu LVªksd
• daizs‛ku LVªksd
• ikoj LVªksd
• ,DlkWLV LVªksd
 Vw LVªksd batu
Vw LVªksd batu ;k Vw lkbfdy batu og batu gS
tks ØSadlk¶V ds ,d pDdj vkSj fiLVu ds nks LVªksd ds }kjk
,d ikoj lkbfdy iwjk djrk gSA

;g fØ;k ngu LVªksd dh lekfIr o daçslu LVªksd

ds çkjaHk ¼tks ,d lkFk gksrh gS½ esa gksrh gSA blh le; buVsd
o ,DlkWLV Hkh lkFk lkFk gksrk gS A
Vw LVªksd batu
 Vw LVªksd lkbdy
• igyk LVªksd % bUMDlu o dEÁslu

• nwljk LVªksd % ikoj o ,DlkWLV

 LikdZ bXuh‛ku batu
 bl batu esa gok ,oa Ãa/ku ds feJ.k dks ngu dks’B esa bysfDVªd LikdZ
dh lgk;rk ls tyk;k tkrk gSA
 cSVjh ds yks oksYVst dks bXuh‛ku Dok;y gkb oksYVst esa cny nsrk gSA
 bXuh‛ku Dok;y ls LikdZ Iyx tqM+k gksrk gSA
 LikdZ Iyx batu ds flfyaMj gsM esa fQV jgrk gSA
 tc gok ,oa Ãa/ku ds feJ.k dks ngu dks’B esa laihM+hr fd;k tkrk gS
Bhd mlh le; LikdZ Iyx ls tks bysfDVªd LikdZ iSnk gksrk gS og
gok ,oa Ãa/ku ds feJ.k dks ngu dks’B esa tyk nsrk gSA
 Qyr% ,d fu;af=r foLQksV gksrk gS ftlls fiLVu ij ncko iM+rk gS
vkSj og uhps dh vksj xfr djrk gSA
 ;g çfØ;k yxkrkj pyrh jgrh gSA
LikdZ bXuh‛ku batu
 daizslu bXuh‛ku batu
bl batu esa ngu dks’B esa gok ds ,d pktZ dks 21%1 ds
vuqikr esa laihM+hr fd;k tkrk gSA ¼ LikdZ bXuh‛ku batu esa
laihM+.k 9%1 ds vuqikr esa gksrk gS ½
blds QyLo:i ml feJ.k dk rkieku yxHkx 450 ls
6500 lsaVhxzsM rd igq¡p tkrk gSA mlh le; ,d uksty }kjk
Ãa/ku dks cgqr gh eghu QOokjs ds :Ik esa ngu dks’B esa Lizs
fd;k tkrk gSA Qyr% Ãa/ku esa vkx yx tkrh gS ,oa ,d
fu;af=r foLQksV gksrk gS ftlls ?kweus okys fgLlksa dks ‚kfDRk
feyrh gSA ;g izfØ;k yxkrkj pyrh jgrh gSA
daizslu bXuh‛ku batu
 batu ds eq[; Hkkx
• flfyaMj gsM
• flfyaMj CykWd
• flfyaMj
• fiLVu
• dusfDVax jkWM
• ØSadlk¶V
• dSelk¶V
• okYo
fp= % flfyaMj gsM
fp= % flfyaMj CykWd
fp= % fiLVu
fp= % dusfDVax jkWM
fp= % ØSadlk¶V
fp= % dSelk¶V
 fooj.k
batu ds e/; esa flfyaMj CykWd esa ,d [kks[kyh V~;wc gksrh gS ftls flfyaMj dgrs gSa A

Åij okys Hkkx dks ,d <Ddu ls cUn fd;k tkrk gS ftls flfyaMj gsM dgrs gSa A

flfyaMj ds vUnj ,d fiLVu tks [kks[kyk gksrk gS ijUrq mlds Åij dk Hkkx cUn jgrk gS] flfyaMj
ds vUnj vklkuh ls jsflijksdsfVax eks‛ku esa Åij uhps pyrh gS A

fiLVu ,d dusfDVax jkWM ls ØSad lk¶V ij fQV jgrh gS A

fiLVu tc jsflijksdsfVax eks‛ku djrk gS rc ØSad lk¶V jksVjh eks‛ku esa ?kwerh gS A

fiLVu dh Åij ls uhps ,oa uhps ls Åij rd dh pky dks LVªksd dgrs gSa A

nks LVªksd esa ØSad lk¶V ,d iwjk xksy pddj yxkrh gS A

 dqN rduhdh ‚kCn
cksj % flfyaMj dk vkarfjd O;kl

LVªksd % VkWi MsM lsaVj ls ckWVe MsM lsaVj rd ;k blds

foijhr tkrs le; fiLVu }kjk r; dh xà nwjh

VkWi MsM lsaVj % fiLVu dh ØSad lk¶V ls vf/kdre nwjh

ckWVe MsM lsaVj % fiLVu dh ØSad lk¶V ls lcls utnhd

dh nwjh
Dyh;jsal okWY;qe % flfyaMj dk vk;ru tc fiLVu VkWi MsM
lsaVj ij gks A

LosIV okWY;qe % tc fiLVu VkWi MsM lsaVj ij gks ml le; ds

flfyaMj dk vk;ru ,oa tc fiLVu ckWVe MsM lsaVj ij gks
ml le; ds flfyaMj dk vk;ru ds varj dks LosIV okWY;qe
dgrs gSaA
daÁslu js‛kks % flfyaMj ds dqy vk;ru ,oa Dyh;jsal okWY;qe dk
vuqikr A
 Qksj LVªksd lkbdy
• bUMDlu LVªksd

• dEÁslu LVªksd

• ikoj LVªksd

• ,DlkWLV LVªksd
isVªksy batu
Mhty batu
 isVªksy batu ,oa Mhty batu esa rqyuk
• lLrh gksrh gSA • egaxh gksrh gSA
• Ãa/ku dh [kir T;knk gksrh gSA • Ãa/ku dh [kir de gksrh gSA
• T;knk j[kj[kko djuk iM+rk gSA • T;knk j[kj[kko ugha djuk iM+rk
• batu dh vk;q de gksrh gSA gS
• Lis;j ikVZ egaxs gksrs gSaA • batu dh vk;q vf/kd gksrh gSA
• LVkVZ djus esa leL;k ugha • Lis;j ikVZ lLrs gksrs gSaA
gksrhA • LVkVZ djus esa leL;k gksrh gSA
• Ánw’k.k T;knk gksrk gS • Ánw’k.k de gksrk gSA
• BaMs okrkoj.k esa Hkh LVkVZ djus • BaMs okrkoj.k esa Hkh LVkVZ djus esa
esa leL;k ugha gksrhA leL;k gksrh gSA ghVj Iyx dh
vko‛;drk gksrh gSA
• batu fcuk daiu ds pyrh gSA • batu daiu ds lkFk pyrh gSA
• Ifjpkyu rki vf/kd gksrk gSA • Ifjpkyu rki de gksrk gSA
 Ikkoj Vªkalfelu
• batu
• ¶ykb Oghy
• xh;j ckWDl
• Áksisyj lk¶V
• fMQjsafl;y
• fiNys pDds dk lk¶V
• fiNys pDdk
Ikkoj Vªkalfelu
 dwfyax flLVe

vkUrfjd ngu batu esa ngu ds QyLo#i mPp

rki o mPp nkc okyk xSl mRiUu gksrk gS ftldk
rkieku 2300 ls 2500 fMxzh lsaVhxzsM rd gksrk gSA
brus vf/kd rkieku ij ?kweus okys fgLlksa ds chp tks
rsy dh ijr gksrh gS og ty tk,xh vkSj batu lht
gks tk,xh ;k fi?ky tk,xhA
batu dks lgh dke djus ds fy, 100 ls 150
fMxzh lsaVhxzsM ds e/; dk rkieku cuk jguk pkfg,A
 Tkc batu BaMk gksrk gS rc og n{krk ls dk;Z ugha dj
ldrk gSA vr% dwfyax flLVe dk fMtkbu bl izdkj fd;k
tkrk gS fd okeZ vi ds le; ;g dwfyax ugha djrk gSA tc
batu Ik;kZIr xeZ gks tkrk gS rc dwfyax ‚kq: gks tkrk gSA
 dwfyax flLVe ds Ádkj

• ,;j dwfyax flLVe

• okVj dwfyax flLVe

,;j dwfyax flLVe
okVj dwfyax flLVe