g. \0...

1))'
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΠΟΥΡΑΣ - ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΜΠΟΥΡΑ

Η ΕΛΛΑΔΙΚΗ ΝΑΟΔΟΜΙΑ
κατά τόν 120 αιώνα

ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΑΘΗΝΑ 2002
γιά νά εκτεθσυν στό Βυζαντινό Μουσείο. Ή περιγραφή τους εΙναι τόσο συνοπτική, ωστε αποκλείεται ή ταύτι­
σή τους, μέ μοναδική εξαίρεση τή στήλη πού δημοσίευσε αργότερα ό Πάλλας. Βλ. καί Κόκκου, δ.π., σ. 288.
3. Κομμάτια από τή συλλογή τού Θησείου μεταφέρθηκαν επίσης στό Βυζαντινό Μουσείο. Βλ Κόκκου, δ.π.,
σ. 170 κ.έ.
4. Μπούρας, Κατάλογος.
5. J. Strzygowski, Δ.ΙΕ.Ε. 3, 1889, σ. 120 κ.έ.
6. Π. Λαζαρίδης, Συλλογή γλυπτών, 'Αθήνα, 1982 (μικρό τεύχος προσαρτημένο στόν κατάλογο της εκθέσεως
Ειδική εκθεση κειμηλίων προσφύγων, 'Αθήνα, 1982).
7. Τό επιστύλιο τού καθολικού της Μονης τού Κυνηγού, μέ τά εξεργα ανάγλυφα πτηνά, τήν ακρίβεια τού σχε­
δίου καί τά πυκνά φυτικά θέματα, ακριβώς χρονολογημένο στό τέλος της περιόδου (120ς αΙ), εχει θεωρηθεί
(Bouras, Sculptures, σ. 68) ασφαλής αφετηρία γιά τίς χρονολογήσεις. Στόν 120 αιώνα ανήκουν επίσης τά γλυπτά
της δεύτερης οικοδομικης φάσεως τού Άγίου 'Ιωάννη Μαγκούτη (εΙκ. 14,15). 'Έχουν δημοσιευθεί πολλές φορές
καί προσφέρουν δυνατότητες συγκρίσεων τόσο μέ βάση συγκεκριμένα θέματα (δπως ό πλεκτός σταυρός) δσο
καί μέ τήν ακρίβεια τού σχεδίου.
8. Βλ σχετικώς Bouras, Sculptures.
9. Grabar, Sculptures, αρ. 57 σ. 67, αρ. 89 σ. 106, αρ. 90 σ. 107, αρ. 91, 92, 93 σ. 108, αρ. 96, 97 σ. 109, αρ. 105 σ.
111, αρ. 106 σ. 112, αρ. 110 σ. 113.
10. Α. Ξυγγόπουλος, Α.Ε. 1931, σ. 98, εΙκ. 32. Sotiriou, Guide, εΙκ. 9Α.
11. Μ. Χατζηδάκης, Α.Δ. 21, 1966, Β', σ. 16.
).2. Μ. Μαυροειδη, Κατάλογος εκθέσεως, Βυζαντινή καί μεταβυζαντινή τέχνη, 'Αθήνα, 1985, σ. 24-26, εΙκ. 7.
13. Μ. Chatzidakis, Athenes, εΙκ. 76. S. Bettini, Ή βυζαντινή γλυπτική, Κατάλογος εκθέσεως, Ή βυζαντινή τέχνη,
τέχνη ευρωπαϊκή, 'Αθηναι, 1964, σ. 92, αρ. 13 (Βυζαντινό Μουσείο Τ. 345).
14. Χαρακτηριστική εΙναι ή σχηματοποίηση της χαίτης. Βλ. Α. 'Ορλάνδος, Έργασίαι αναστηλώσεως, Α.Β.Μ.Ε.
3, 1937, σ. 204-206, εΙκ. 13.
15. Μ. Σκλάβου-Μαυροειδή, Δ.ΧΑ.Ε., περ. Δ', 11, 1982-83, σ. 105, εΙκ. 11, μέ παράσταση δύο σφιγγών καί φυλ­
λοφόρου σταυρού. Γιά τή χρονολόγησή του στήν εξεταζόμενη περίοδο, βλ Μ. Σωτηρίου, Τό καθολικόν τής
Μονής Πετράκη 'Αθηνών, Δ.ΧΑ.Ε., περ. Δ', 2, 1960-61, σ. 112-113.
16. Sotiriou, Guide, εΙκ. 27Β. Ή χρονολόγησή του δέν εΙναι βεβαία.
17. Α. Grabar, Sculptures byzantines de Constantinople, Paris, 1963, σ. 114, 137, πίν. LXII 5. Sotiriou, Guide, σ. 53.
ΕΙναι φιλοτεχνημένα μέ τήν τεχνική τού διπλεπίπεδου αναγλύφου, μέ παράσταση ζώων, αλλά μέτριας τέχνης.
18. Μ. Σκλάβου-Μαυροειδή, Παράσταση προσωπείου σέ βυζαντινά γλυπτά, Δ.ΧΑ.Ε., περ. Δ', 13, 1985-86, σ.
175-180.
19. Ν. Δημητρακοπούλου-Σκυλογιάννη, Τέσσερα επιπεδόγλυφα ύστεροβυζαντινά γλυπτά από τό Βυζαντινό Μου­
σείο, Δ.ΧΑ.Ε., περ. Δ', 16, 1991-92, σ. 277-282.
20. Πάλλας, 'Ανάγλυφος στήλη, σ. 273, εΙκ. 5.
21. Sotiriou, Guide, σ. 48δ, εΙκ. 30. Πάλλας, 'Ανάγλυφος στήλη, σ. 278, εΙκ. 12. Ό Grabar, Sculptures, σ. 109, αρ. 97,
πίν. CXXXc, τό θεωρεί, χωρίς επιχειρήματα, ώς ήμίεργο τού 130υ αιώνα. Βλ καί Ε.Μ.Μ.Ε., Α', 1927, σ. 32, εΙκ. 12α.
22. Γ. Μαστορόπουλος, «Μαιστρος ό Κόητος», ενας μαρμαράς τού ΙΒ' αΙ στή Νάξο, ~ντίφωνoν, 'Αφιέρωμα στόν
καθηγητή Ν.Β. Δρανδάκη, Θεσσαλονίκη, 1994, σ. 436-443, 799-801.
23. Sotiriou, Guide, σ. 62, εΙκ. 31Β.
24. Φιλιππίδου-Μπούρα, Έξωνάρθηκας, σ. 20, εΙκ. 4, πίν. 13.
25. Ή απόλυτη όμοιομορφία τών στιγμάτων μαρτυρεί τή χρήση ένός τρυπανιού ειδικής κατασκευής.

'Αθήνα. Κοίμηση της θεοτόκου. Παναγία ή Γοργοεπήκοος

Ή Παναγία ή Γοργοεπήκοος είναι ενα πολύ γνωστό μνημείο, όχι μόνο χάρη στήν αισθητική πρωτοτυπία
του -επειδή εχει κτισθεί εξ όλοκλήρου σχεδόν από spolia- αλλά καί γιατί βρίσκεται στό κέντρο τής κλα­
σικής πόλεως τών Άθηνών. 'Έτσι, ή σχετική βιβλιογραφία είναι πλουσιότατη, αν καί μόνο μία επιστημο­
νική μελέτη εχει αφιερωθεί στό μνημείο!, κι αυτή ξεπερασμένη σήμερα καί ατελής. Ή Γοργοεπήκοος, ώς
μνημείο unicum, δέν προσφέρεται γιά συγκρίσεις στίς λεπτομέρειες καί ή πολυμορφία τού γλυπτού της
διακόσμου φαίνεται ΟΤΙ εχει αποθαρρύνει τούς ειδικούς μελετητές. Ή σχεδιαστική πάντως τεκμηρίωση
πού εχει δημοσιευθεί (1970) μπορεί νά θεωρηθεί επαρκή ς2.
Ή εκκλησία τής Γοργοεπηκόου ανήκε, από τόν 170 αιώνα τουλάχιστον, στή Μητρόπολη τών Άθηνών.
Είναι πολύ γνωστό τό σχέδιο τού V. Barskij, ό όποίος τό 1745 τήν απεικονίζει ώς ευκτήριο τού μητροπο-

44
23

23. <Η βόρεια, ή δυΤΙΚlί, ή νότια καί ή ανατολική κατά σειρά όψη τιϊς Παναγίας Γοργοεπηκόου (Αρχείο Ε.Μ.π.,
σχέδια Κ. Παπαϊωάννου). 'Αρίθμηση των αναγλύφων κατά Α. Struck.

45
 24

24. Γενική αποψη

τού ναού τής

Παναγίας
. Γοργοεπηκόου
στήν ~θήνα άπό
τά νοτιοδυτικά.

25. Μερική αποψη

τής κόγχης τού ίερού
καί τής άνατολικής
πλευρας τού ναού.

26. Θωράκιο άπό

τή δυτική πλευρά
τού ναού μέ
περιμετρικώς
ήμίεργο βλαστό.

27. Λεπτομέρεια
τής δυτικής όψεως
τού ναού (γλυπτά
W.l7εως W.23).

λίτη 3. Μετά τήν 'Επανάσταση, καί ϋστερααπό όρισμένες εργασίες επισκευών 4 , πηρε τό όνομα τού Σωτηρος
καί τού Άγίου 'Ελευθερίου. Δέν ύπάρχουν συγκεκριμένες ίστορικές μαρτυρίες η επιγραφές γιά τήν ϊδρυ­
σή της.
Ή Γοργοεπήκοος είναι εν ας ήμισύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός μέ τρούλλο (είκ.
23-25). 'Έχει τόν συνήθη σταυρεπίστεγο νάρθηκα καί προεξέχει μόνον ή κόγχη τού ίερού βήματος. 'Εξω­
τερικώς διατηρείται σέ αριστη κατάσταση, στό εσωτερικό δμως εχει αλλοιωθεί ή μορφή του: οί αρχικοί
κίονες (από λευκό μάρμαρο κατά τόν Barsk.ij) αντικαταστάθηκαν από κτιστούς πεσσούς (1850) καί οί
τοίχοι επιχρίσθηκαν, μέ αποτέλεσμα νά εξαφανισθεί δ,τι σωζόταν από τόν τοιχογραφικό της διάκοσμο5.
Οί τοιχογραφίες πού διακοσμούσαν αλλοτε τήν κάτω ζώνη στήν εξωτερική όψη τού ναού, γνωστές από
τήν απεικόνιση τού J. Gailhabaud, ηταν μαλλον μεταγενέστερες.
Ή αυστηρότητα της εξωτερικης μορφης, ή ενάργεια τών όγκων, ή καθαρότητα τών περιγραμμάτων καί
οί άρμονικές αναλογίες είναι τά στοιχεία πού χαρακτηρίζουν τή Γοργοεπήκοο. Ή φυσική πολυχρωμία τών

46
όψεων εχει ηδη ύποκαταστάθεί από μιά ιδιόμορφη πλαστικότητα πού κλιμακώνεται στίς έξωτερικές έπιφά­
νειες μέ τή χρήση παλαιών αναγλύφων (εΙκ. 26, 27, 532, 558), πολλά από τά όποία πηραν στόν ναό θέσεις
όμόλογες μέ αυτές πού είχαν στήν πρώτη τους χρήση. Συγχρόνως, νέα μέλη αντιγράφουν τά αρχαία (τά
γείσα λ.χ.) γιά νά χρησιμοποιηθούν στήν κατάλληλη θέση. Μέ εμφαση τονίσθηκε στήν έκκλησία ή τριπλή
καθ' ϋψος διάταξη, αλλά καί ή όριζόντια, στή βάση μέ ύψηλή κρηπίδα6 καί στήν έπίστεψη μέ ογκώδη
γείσα.

Τό αποτέλεσμα δλων αυτών τών στοιχείων είναι ενας ναός «πάνυ ώραΙος» κατά τόν Barskij πού, ένώ δια­
τηρεί τό βυζαντινό ϋφος, έκφράζει ενα πνεύμα κλασικισμού? Διάφοροι μελετητές έπεσήμαναν τό πνεύμα
αυτό καί ό Μ. Χατζηδάκης τό απέδωσε8 στόν Μητροπολίτη Μιχαήλ Χωνιάτη, πού ή στροφή του πρός
τήν κλασική 'Αθήνα είναι πολύ γνωστή. Ή χρονολόγηση της Γοργοεπηκόου στά τέλη τού 120υ αιώνα9 δέν
αντιτίθεται στήν απόδοση αυτή.
Όρισμένα από τά γλυπτά πού εχουν έντοιχισθεί στήν έκκλησία χρονολογούνται στόν 120 αιώνα καί μπο­
ρούν νά αποτελέσουν πολύτιμο ύλικό γιά τή μελέτη της αττικης διακοσμητικης γλυπτικης κατά τήν έξετα­
ζόμενη χρονική περίοδο. Κατά τόν σχολιασμό τους στό κεφάλαιο γιά τή διακοσμητική γλυπτική χρησι­
μοποιείται ή αρίθμηση τού Α. Struck, τών αρχών τού αιώνα. Μέ βάση τεχνοτροπικά καί θεματολογικά
(}εδομένα μπορεί νά θεωρηθούν δτι ανήκουν ασφαλώς στή μεσοβυζαντινή περίοδο καί πιθανώς στόν 120
αιώνα τά παρακάτω γλυπτά: W. 5, 6, 11, 12, 14, 17, 19,23, S. 30,31,36,37,43,44, Ο. 50, 60, 61, 62, 63, 66,
71, 74, Ν. 80, 87, 90, 93.

Βιβλιογραφία
κ. Ρ ί t t a k ί s, L' ancienne Athenes, Athenes, 1835, σ. 103-107. Α. S t r u c k, Die Κirche Panaghja Gorgoepikoos,
ΑΜ. 31, 1906, σ. 279-324, πίν. 1-29. C a s t e !! a Ζ Ζ ί, Ricordi, πίν. 29-30. Ρ. S t e ί η e r, Antike Sku!pturen an der
Panagilla Gorgoepikoos Ζυ Athen, ΑΜ. 31, 1906, σ. 325-341. Μ ί !! e t, EcoJe, σ. 86, 136, 144, 192 σημ. 3,273 σημ.
4. Μ e g a w, Chrono!ogy, σ. 100, 112. Ξ υ γ γ ό π ο υ λ ο ς, Μνημεία Άθηνών, σ. 71, εΙκ. 58-60. Κ r a u t h e ί­
m e r, Architecture, σ. 526 σημ. 44. Η a m ί ! t ο π, Architecture, σ. 100-102, πίν. ν, XLI. Μ ι Χ ε λ η ς, Alσθητική
θεώρηση, σ. 3, 11,81, 149, εΙκ. 125, 150. Μ ί Ι e s, Byzantium and Arabs, σ. 29 σημ. 151, εΙκ. 69-72. C h a t Ζ ί d a-
k ί s, Attica, σ. 23-24. G r a b a r, ScuJptures, σ. 4, 8, 11, 14, 16,39,67,96-100, 109, 110, πίν. LXV-LXX. Μ u t s 0-
Ρ u ! ο s, Haπnonische Bauschmtte, σ. 278. Δ η μ η τ Ρ ο κ ά λ λ η ς, Καταγωγή, σ. 197, 199, 203, 205, 209. C h r.
Β δ r k e r, Zwei vergessene Giebe! ίη Athen, ΑΑ 91, 1976, σ. 276, εΙκ. 13,14. Χ α τ ζ η δ ά κ η ς, Μεσοβυζαντι­
νή τέχνη, σ. 397-399. Μ. C h a t Ζ ί d a k ί s, Athen und Umgebung, AJte Κirchen, σ. 171, 176, εΙκ. 60, 61. Ch a-
t Ζ ί d a k ί s, Arcilltektur, σ. 236, εΙκ. 170. Π. Λ α ζ α Ρ ί δ η ς, Α.Δ. 26, 1971, Β', σ. 63, πίν. 57,28, 1973, Β', σ.
57,29, 1973-74, Β', σ. 182. Μ. Χ α τ ζ η δ ά κ η ς, Α.Δ. 29, 1973-74, Β', σ. 184. C h. D e ! v ο Υ e, L' art byzantin,
Paris, 1967, σ. 206. Α. Κ ό κ κ ο υ, Ή μέριμνα γιά τίς αρχαιότητες στήν Έλλάδα καί τά πρώτα μουσεία, Άθήνα,
1977, σ. 114, 115, εΙκ. 43-44. Μ π ο ύ Ρ α ς, Άναγεννήσεις, σ. 257, 258, 259 σημ. 1, 263, 264. Μ π ο ύ Ρ α,
Διάκοσμος, σ. 33, 51, 54, 55. Κ Υ r ί e ! e ί s, Kunstdenkmfi1er, Ι, σ. 411-412, πίν. 88, 89. Β ε λ έν η ς, Έρμηνεία,
σ. 53. Η a d j ί - Μ ί n a g ! ο u, Alliphi, σ. 613, 614. Μ α μ α λ ο ύ κ ο ς, 'Εκκλησίες, Β', σ. 230 σημ. 13. ν ο n
S c h e v e n - C h r ί s t ί a n s, Samari, σ. 52, 82, 94, 103, 104, 109,204, πίν. 110b, 111. Β ο u r a s, Church Architecture,
σ. 273, 275, 276, εΙκ. 6, 7. Μ α μ α λ ο ύ κ ο ς, Παρόρι, σ. 509. J a n ί η, Centres, σ. 310-311. Τ σ ο υ Ρ η ς, Κερα­
μοπλαστικός διάκοσμος, σ. 75 σημ. 150, 177, 425. C. Μ a η g ο, Antique Statuary and the Byzantjne Beho!der, D.o.P.
17, 1963, σ. 64, εΙκ. 3. Μ ο υ τ σ ό π ο υ λ ο ς, Ταξιάρχης, σ. 207 σημ. 7. Α. Δ ε λ η β ο Ρ Ρ ι a ς, Interpretatio
Christiana. Γύρω από τά δρια τού παγανιστικού καί τού χριστιανικού κόσμου, Ευφρόσυνον, Α', σ. 115-116, πίν.
55-57. Κ Ρ ί σ τ ε ν σ ε ν, ~θήνα, σ. 108, εΙκ. 134. Η. Μ a g u ί r e, Byzantine Art History in the Second Ha!f of the
Twentieth Century, Byzantium, a WorJd CiviJjzation (Α. Laiou and Η. Maguire eds), Washington D.C., 1992, σ. 140 κ.Ι,
εΙκ. 23-25, 28, 29. Η a d j ί - Μ ί π a g ! ο u, Merbaka, σ. 53. Β e π d t s e π, Sketches, σ. 446. Δ η μ η τ Ρ 0-
κ ά λ λ η ς, Μεσσηνία, σ. 266. Η. Μ a g u ί r e, The Cage of Crosses: Ancient and Mediaeva! Sculptures οπ the «Litt!e
Metropolis» ίπ Athens, Θυμίαμα, σ. 169-172. C h a t Ζ ί d a k ί s, Athenes, σ. 9, 12, εΙκ. 33,36-51. Ό Ρ λ ά ν δ ο ς,
Παρηγορήτισσα, σ. 102 σημ. 3, 103 σημ. 1. Μ π ο ύ Ρ α ς, 7στορία, σ. 213, 221, 235, εΙκ. σ. 252. Η a d j ί - Μ ί­
n a g ! ο u, Grand apparei!, σ. 167, 168, 170, 182,183,184. Ά λ π ά γ κ ο Ν ο β έ λ λ ο - Δ η μ η τ Ρ ο κ ά λ­
λ η ς, Βυζαντινή τέχνη, σ. 27, 102,124.

48
Ύπσσημειώσεις
:ι Πρόκειται γιά τή μελέτη τού Α. Struck τού 1906.
2. Βυζαντινά Μνημεία, αρ. 1-11.
3. V B8Iskίj, Stranstbobanija, τόμο 4, αρ. 14.
4. Κατεδαφίσθηκε επίσης τό μεταγενέστερο τετράτοξο κωδωνοστάσιο πού δέσποζε σέ παλαιότερες απεικονί­
σεις πάνω από τή δυτική κεραία τού ναού.
5_ 'Ορισμένα από τά εσωτερικά επιχρίσματα αφαιρέθηκαν τό 1970-72. Τότε προστέθηκε καί τό τέμπλο στό εσωτε­
ρικό του ναού. Βλ. σχετικως Α.Δ. 26, 1971, Β', σ. 63. 28, 1973, Β', σ. 57. Γιά τήν καταστροφή των τοιχογραφιων,
βλ. Α Κόκκου, Ή μέριμνα γιά τίς αρχαιότητες στήν Έλλάδα καί τά πρώτα μουσεία, Άθήνα, 1977, σ. 114-116.
Μία φωτογραφία μεταξύ των ετων 1850 καί 1855 δείχνει τ11 Γοργοεπήκοο αμέσως μετά τίς επισκευές στό εσωτε­
ρικό τού ναού, καί φαίνονται στή βόρεια πλευρά του, αφημένοι στό εδαφος, οί κορμοί των κιόνων τού ναού.
Ήλ. Μουσείο Μπενάκη, ~θήνα, 1839-1900. Φωτογραφικές μαρτυρίες, Άθήνα, 1985, αρ. 56.
6. Μ. Χατζηδάκης, Α.Δ. 29, 1973-74, Β', σ. 184.
7. Τήν αποψη αυτή εχουν εκφράσει οί Struck, Delνoye, Hamilton καί Χατζηδάκης.
8. Cbatzidalάs, Attica, σ. 23, 24, καί Athenes.
9. 'Η παλαιά χρονολόγηση τού Struck στόν 90 αιώνα θεωρείται πρό πολλού λανθασμένη. Βλ. Megaw, Chronology,
9". 100, 112. Cbatzidalάs, Architektur, σ. 236. Χατζηδάκης, Μεσοβυζαντινή τέχνη, σ. 399.

Άθήνα. Κοίμηση της Θεοτόκου. Καπνικαρέα. Δυτικό προστώο

Στή δυτική πλευρά τού ναού της Καπνικαρέας ύψώθηκε στόν 110 η 120 αιώνα ενα ανοιχτό προστώο μέ
δίλοβα καί μονόλοβα ανοίγματα, μέ τέσσερις δικλινείς στέγες πάνω από ισάριθμους θόλους και μέ ενα κομ­
,ψό δικιόνιο πρόπυλο στή νότια πλευρά του (εΙκ. 29, 398, 400, 439). Σήμερα, μετά τό κλείσιμο τών τοξωτών
ανοιγμάτων μέ ύαλοστάσια, τό προστώο εχει πάρει μορψιΊ έξωνάρθηκα. Διατηρείται σέ αριστη κατάσταση.

29

28. Λεπτομέρεια του

δiα<cΡ.σμου από τό
δυτικό προστώο - -
της Καπνικαρέας.

29. Τό δυτικό προστώο

από τά νΟ7;ιοδυτικά.

49