ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Απαρχές Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

Η λογοτεχνία πριν την Άλωση (11ος -15ος )

• Πολλοί μελετητές διαφωνούν με τη χρονολογική τοποθέτηση των απαρχών της Νεοελληνικής
Λογοτεχνίας.
• Επικρατέστερη άποψη είναι εκείνη που υποστηρίζει ότι η αρχή της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας
βρίσκεται στις αρχές του 11ου αιώνα, με το πρώτο λογοτεχνικό (γραπτό) κείμενο που είναι
γραμμένο στην Νεοελληνική γλώσσα, το έπος του Διγενή Ακρίτα. Είναι ένα έργο που γράφεται
στην λαϊκή (ομιλούμενη) γλώσσα και έχει ταυτιστεί με τις απαρχές της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Ηρωικό έπος
Στη Ευρώπη του 10-11ου αιώνα υπάρχει μία αναβίωση του ηρωικού έπους. Οι λαοί μέσα από το ηρωικό
έπος εξυμνούν τα κατορθώματα των εθνικών τους ηρώων, αρχικά προφορικά και στη συνέχεια γραπτά.

Γαλλία: Το τραγούδι του Ρολάνδου

Γερμανία: Το τραγούδι του Νιμπελούγκεν

Ισπανία: Το άσμα του Σιντ

Τα ακριτικά τραγούδια
• Η ηρωική ποίηση των Βυζαντινών έχουν ως ιστορικό πλαίσιο τις συνεχείς συγκρούσεις τους με
τους Άραβες από τον 7ο έως τις αρχές του 11ου αιώνα.
• Τα ακριτικά τραγούδια είναι δημοτικά αφηγηματικά τραγούδια που εξυμνούσαν τη ζωή και τα
κατορθώματα των Ακριτών, δίνοντάς τους υπερφυσικές ιδιότητες.
• Ακρίτες ήταν συνοριακοί φύλακες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που ζούσαν σε
«στρατιωτόπια». Καλλιεργούσαν τη γη και ζούσαν οργανωμένα με στρατιωτικό τρόπο. Υπήρξαν
σημαντική άμυνα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας απέναντι στους Άραβες.
 ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Το Έπος του Διγενή Ακρίτα

• Εκτενές ποίημα αγνώστου ποιητή, βασισμένο κυρίως στα ακριτικά τραγούδια και θρύλους γύρω
από τη ζωή των Ακριτών.
• Είναι ποίημα γραμμένο στην λαϊκή, ομιλούμενη (νεοελληνική) γλώσσα σε στίχο ιαμβικό
δεκαπεντασύλλαβο.
• Έγινε γνωστό το 1875 από τους βυζαντινολόγους Κ.Ν. Σάθα και E. Legrand, που δημοσίευσαν την
πρώτη παραλλαγή του έπους, που βρέθηκε στην Τραπεζούντα.
• Συνολικά υπάρχουν 6 χειρόγραφες παραλλαγές:
1. το χειρόγραφο του Εσκοριάλ
2. της Τραπεζούντας
3. το χειρόγραφο Άνδρου-Αθηνών
4. της Κρυπτοφέρρης (από την μονή της Grottaferrata στην Ιταλία)
5. της Οξφόρδης,
6. της Άνδρου
• Πιο αξιόπιστη θεωρείται η παραλλαγή του Escorial, η οποία αντιγράφηκε στην Κρήτη και
εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1911. Κανένα από αυτά τα χειρόγραφα δεν αναφέρουν τίτλο ούτε
όνομα ποιητή.

Υπόθεση του έργου

• Κεντρικός ήρωας του Έπους είναι ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτης
• Το πρώτο μέρος του έργου αφηγείται την ιστορία του πατέρα του, αμιρά της Συρίας Μουσούρ.
• Ο Μουσούρ άρπαξε την κόρη ενός Έλληνα στρατηγού, με αποτέλεσμα να καταδιώκεται από
τους 5 αδελφούς της. Αφού μονομάχησε με τον νεότερο αδελφό και έχασε, έγινε χριστιανός και
παντρεύτηκε την κόρη. Από το γάμο τους προήλθε ο γιος τους Βασίλειος Διγενής (αυτός που
κατάγεται από δύο γένη, το ελληνικό και το συριακό), οποίος είναι και ο ήρωας του έπους.
• Το δεύτερο μέρος του έργου περιλαμβάνει την ενηλικίωση και τα υπερφυσικά κατορθώματα
του ποιητή. Αυτά είναι:
1. Η αρπαγή της κόρης ενός Βυζαντινού στρατηγού και ο γάμος μαζί της.
2. Η θανάτωση ενός δράκοντα
 ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

3. Η αναμέτρηση με τους απελάτες (άτακτα στρατιωτικά σώματα με ληστρικό χαρακτήρα) και

η μονομαχίες με τους τρεις ανδρείους αρχηγούς τους (Φιλοπαππού, Κίνναμο και Γιαννάκη),
τους οποίους κερδίζει
4. Η νίκη ενάντια στη Μαξιμού, η οποία έχει υπερφυσική ομορφιά και δύναμη και ήρθε ως
βοήθεια στους απελάτες.
• Τέλος ο Διγενής αφού έχει επικρατήσει επί των εχθρών του χτίζει ένα παλάτι στην περιοχή του
Ευφράτη και τελικά πεθαίνει από φυσικά αίτια.

Επίδραση του Διγενή στη νεότερη παράδοση

Οι γραπτές επεξεργασίες του Διγενή έχουν δημιουργήσει ένα νέο κύκλο δημοτικών τραγουδιών
και μερικά από αυτά έχουν σωθεί μέχρι τον 20ο αιώνα. Σε πολλές συλλογές δημοτικών τραγουδιών πολλά
από τα τραγούδια χαρακτηρίζονται ως ακριτικά, χωρίς όμως να ανήκουν στην προφορική παράδοση της
βυζαντινής εποχής, αλλά σε μεταγενέστερα χρόνια. Μέσα από αυτά τα τραγούδια επιβιώνει ο μύθος του
Διγενή σε γραπτά κείμενα. Στην ελληνική προφορική παράδοση ο Διγενής νικιέται μονάχα από το Χάρο,
έπειτα από σκληρή μονομαχία. Επίσης η επίδραση του μύθου υπήρξε σημαντική στη νεότερη λογοτεχνία.
Τέτοιες επιρροές βρίσκουμε μεταξύ άλλων στα έργα του Κ. Παλαμά (Ίαμβοι και Ανάπαιστοι, Η φλογέρα
του βασιλιά και ο δωδεκάλογος του γύφτου) και του Άγγελου Σικελιανού (Ο θάνατος του Διγενή).
 ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Τα ιπποτικά μυθιστορήματα

Ιστορικό πλαίσιο
Το 1204 γίνεται η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους σταυροφόρους, που θα
μείνουν στο Βυζάντιο έως το 1261. Παρά την μικρή σε διάρκεια παραμονή τους, οι Φράγκοι ίδρυσαν
μικρά κρατίδια και τα οργάνωσαν σύμφωνα με το δυτικό φεουδαρχικό τρόπο. Αρκετά από αυτά
παρέμειναν έως την Άλωση του 1453 ή και αργότερα. Κατά το διάστημα αυτό οι Φράγκοι συγκρούστηκαν
με τους ντόπιους πληθυσμούς, αλλά μέσα από την επαφή των δύο πολιτισμών έγιναν και πολιτιστικές
ανταλλαγές. Η ανταλλαγή αυτή υπήρξε γόνιμη και αποδοτική καθώς από το 13ο αιώνα η Δύση βρίσκεται
σε μία περίοδο δημιουργικής ακμής και παρατηρείται άνθηση στην ποίηση και στις εθνικές λογοτεχνίες.
Τα χαρακτηριστικά των έργων της εποχής αυτής είναι ο λαϊκός χαρακτήρας και ο συνδυασμός του
ακριτικού με το ιπποτικό πνεύμα. Τα πιο σημαντικά είναι το Χρονικόν του Μορέως, τα έμμετρα
μυθιστορήματα και οι διάφορες Διηγήσεις.

Το Χρονικόν Του Μορέως

Γύρω στα 1300 γράφτηκε το Χρονικόν του Μορέως, το οποίο είναι ένα χρονικό γραμμένο στα ελληνικά
σε 10.000 περίπου δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Συγγραφέας είναι πιθανό ένας εξελληνισμένος
Φράγκος από τη γενιά αυτών που παρέμειναν στον ελλαδικό χώρο μετά την Άλωσης του 1204. Πρόκειται
για εξιστόρηση της κατάκτησης της Πελοποννήσου από τους Φράγκους και παρουσιάζεται από την
πλευρά των κατακτητών. Το μεγαλύτερο μέρος καλύπτεται από τα γεγονότα στα χρόνια που κυβερνά ο
Γουλιέλμος Β’ Βιλλαρδουίνος, τον οποίο ο συγγραφέας παρουσιάζει ως πρότυπο ιπποτικής αρετής. Το
έργο αυτό δεν έχει ιδιαίτερες ποιητικές ή λογοτεχνικές αρετές όμως λειτουργεί σαν απόδειξη των
πολιτισμικών ανταλλαγών που έγιναν κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας.

Ιπποτικά ή ερωτικά μυθιστορήματα

Πρόκειται για μία σειρά από έμμετρα μυθιστορήματα που τοποθετούνται στους δύο τελευταίους
βυζαντινούς αιώνες (μέσα 13ου –μέσα 15ου ).
 ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

• Ερωτικά γιατί πάντα διηγούνται την ιστορία ενός ζευγαριού, που χωρίζει και περνά περιπέτειες
ώσπου να φτάσει στην πολυπόθητη επανένωση
• Ιπποτικά γιατί σε αυτά είναι φανερή η επίδραση του Μεσαιωνικού ιπποτισμού:
o Ο άντρας υποτάσσεται στον έρωτα
o Μονομαχίες κονταροχτυπήματα
o Πόθος για περιπέτειες σε μακρινές χώρες
o Στοιχεία παραμυθιού, υπερφυσικού και μαγικού
Εκτός από την επίδραση που έχουν δεχτεί από τη Δύση, ταυτόχρονα έχουν επηρεαστεί και από την
Ανατολή αλλά και από τη λόγια βυζαντινή παράδοση.

Στα ιπποτικά μυθιστορήματα παρατηρείται μία πιο λυρική και ρομαντική στροφή του νέου ελληνισμού.
Σε αντίθεση με το Διγενή όπου κυριαρχεί το επικό στοιχείο και οι αναμετρήσεις με εχθρούς του κράτους,
στα ιπποτικά μυθιστορήματα επικρατεί η φαντασία, η αφηγηματική περιγραφή, το ερωτικό στοιχείο, η
μάχη για την απελευθέρωση της αγαπημένης. Από την εποχή αυτή έχουν σωθεί πέντε ιπποτικά
μυθιστορήματα:

• Λίβιστρος και Ροδάμνη

• Καλλίμαχος και Χρυσορρόη
• Βέλθανδρος και Χρυσάντζα
• Ιμπέριος και Μαργαρώνα
• Φλώριος και Πλάντζιαφλόρα
Τα δύο τελευταία αποτελούν διασκευές από γαλλικά μυθιστορήματα, ενώ στον Καλλίμαχο και
Χρυσορρόη η φράγκικη επίδραση είναι λιγότερο εμφανής.

Καλλίμαχος και Χρυσορρόη

Είναι ένα ερωτικό μυθιστόρημα σε δημώδη γλώσσα και αποτελείται από 2.607 στίχους σε
δεκαπεντασύλλαβο, χωρίς ομοιοκαταληξία. Χρονολογείται ανάμεσα στα 1310 και 1340. Η υπόθεση του
έργου έχει ως εξής:

Υπόθεση
Ένας βασιλιάς με τρεις γιους προσπαθεί να καταλάβει ποιος είναι ο πιο ικανός για να αναλάβει
το θρόνο. Για να μπορέσει να αποφασίσει, τους στέλνει στον έξω κόσμο ώστε να δει ποιος είναι πιο
ικανός να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις.
 ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Ο Καλλίμαχος, ο οποίος είναι ο μικρότερος από τους τρεις, παίρνει τα αδέλφια του και τα
πηγαίνει σε ένα βουνό. Εκεί υπάρχει ένα κάστρο περιτριγυρισμένο από φίδια και δράκοντες. Οι
μεγαλύτεροι αδελφοί φοβούνται και φεύγουν, ενώ αφήνουν τον Καλλίμαχο δίνοντάς του ένα μαγικό
δαχτυλίδι. Εκείνος μπαίνει στο κάστρο, το οποίο είναι έρημο, αλλά περίτεχνα στολισμένο. Καθώς
θαυμάζει την οροφή βλέπει εκεί μία πανέμορφη γυναίκα κρεμασμένη από τα μαλλιά της. Ξαφνικά
εμφανίζεται ένας δράκος και ο Καλλίμαχος κρύβεται. Ο δράκος αρχίζει να χτυπά βάναυσα τη γυναίκα,
έπειτα τρώει και πέφτει για ύπνο. Ο Καλλίμαχος τότε τον σκοτώνει, απελευθερώνει τη Χρυσορρόη και
αυτή του διηγείται τα παθήματά της. Ο δράκος επιθυμούσε να την κάνει γυναίκα του, σκότωσε τους
γονείς της, ερήμωσε τη χώρα της και έφαγε τους κατοίκους της για να μπορέσει να την αρπάξει. Ανάμεσα
στους νέους αναπτύσσεται ο έρωτας και από εκεί και πέρα ζουν ανέμελα στο Δρακοντόκαστρο.
Εμφανίζεται όμως ένας ανταγωνιστής, ένας βασιλιάς μια γειτονικής χώρας που έχει εντοπίσει το κάστρο
και ερωτεύτηκε τη Χρυσορρόη. Αρπάζει τη Χρυσορρρόη με τη βοήθεια μιας μάγισσας, ενώ ο Καλλίμαχος
νεκρώνεται από ένα χρυσό μήλο που έχει ρίξει επάνω του η μάγισσα.

Τα αδέλφια του Καλλίμαχου μαθαίνουν σε οπτασία τι του έχει συμβεί και καταφθάνουν στο
Δρακοντόκαστρο. Παίρνουν από πάνω του το χρυσό μήλο και έτσι ο Καλλίμαχος επανέρχεται στη ζωή.
Στη συνέχεια αναζητά την αγαπημένη του, τη βρίσκει και καταφέρνει να προσληφθεί στο παλάτι του
βασιλιά ως κηπουρός. Το ζευγάρι συναντιέται κρυφά στον κήπο, όμως τους ανακαλύπτουν οι ευνούχοι
και τους οδηγούν στο βασιλιά. Μετά από ένα συγκινητικό λόγο της Χρυσορρόης, το ζευγάρι
απελευθερώνεται και επιστρέφει στο Δρακοντόκαστρο. Η μάγισσα κρίνεται υπεύθυνη για όλα τα δεινά
που συνέβησαν και οδηγείται στην πυρά.

Από τα ιπποτικά μυθιστορήματα της εποχής το Καλλίμαχος και Χρυσορρόη είναι εκείνο με τη
λιγότερη επιρροή από τους Φράγκους, ενώ σε σχέση με τα υπόλοιπα η γλώσσα είναι κάπως λογιότερη.