Biologjia

Jump to navigationJump to search

Për përdorime të tjera të kësaj fjale, shiko Biologjia
(kthjellim).

Biologjia merret me studimin e jetës dhe organizmave..

 lart: bakteret E. coli and gazela
 poshtë: Bleta Golaithus and fier

Biologjia është shkenca natyrore që studion jetën dhe

organizmat e gjallë, duke përfshirë strukturën e tyre fizike,
proceset kimike, bashkëveprimet molekulare, mekanizmat
fiziologjikë, zhvillimin dhe evolucionin.Përkundër
ndërlikueshmërisë së shkencës, ekzistojnë disa koncepte
unifikuese që e konsolidojnë atë në një fushë të vetme,
koherente. Biologjia njeh qelizën si njësinë themelore të
jetës, gjenet si njësinë themelore të trashëgimisë dhe
evolucionin si motorin që shtyn krijimin dhe zhdukjen
e specieve. Organizmat e gjallë janë sisteme të hapura që
 mbijetojnë duke shndërruar energji dhe duke zvogëluar
entropinë e tyre lokale për të mbajtur një gjendje të
qëndrueshme dhe jetësore të përcaktuar si homeostazë.
Nën disiplinat e biologjisë përcaktohen nga metodat e
hulumtimit të përdorura dhe lloji i sistemit të studiuar:
biologjia teorike përdor metoda matematikore për të
formuar modele sasiore ndërsa biologjia eksperimentale
kryen eksperimente empirike për të provuar vlefshmërinë e
teorive të propozuara dhe për të kuptuar mekanizmat që
themelojnë jetën dhe si u shfaq dhe evoluoi nga materia jo
e gjallë rreth 4 miliardë vjet më parë përmes një rritje
graduale të kompleksitetit të sistemit.

Lëndë

 1Etimologjia
 2Historia e biologjisë
 3Bazat e biologjise moderne
o 3.1Teoria Qelizore
o 3.2Teoria e Evolucionit
o 3.3Gjenetika
o 3.4Homeostaza
o 3.5Energjia
 4Taksonomia
 5Galeria
 6Referimet

Etimologjia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

jalët e lashta Greke të βίος; bíos të romanizuar që do të
thotë "jetë" dhe -ologji; logía e romanizuar (-logy) që do të
thotë "degë e studimit" ose "të flasësh". Ata të kombinuar e
bëjnë fjalën greke βιολογία; biologí e romanizuar që do të
thotë biologji. Përkundër kësaj, termi βιολογία si një e tërë
nuk ekzistonte në Greqinë e Lashtë. E para që huazoi ishte
Anglezisht dhe Frëngjisht (biologie). Që nga ardhja e
epokës shkencore, e ranalizueshme si një kompleks duke
përdorur format e kombinimit bio + logos.

Historia e biologjisë[Redakto | Redakto
nëpërmjet kodit]
 Një diagram i një mize nga Micrographia inovative e Robert Hookut,
1665

Pema e jetës e Ernest Hekel(1879)

Termi "biologji" (greq. βίος - jetë, dhe λόγος - fjalë,

shkence) shfaqet për here te pare
ne 1763 kur Lineus përdor termin biologi ne librin e
tij "Bibliotheca Botanica". Përdorimi i pare ne gjuhen
gjermane, biologie, ishte ne 1771, ne një përkthim te punës
se Lineusit. Karl Frederik Burdak e përdori termin ne librin
e tij "Propädeutik zum Studien der gesammten Heilkunst"
ne 1800, ne një sens me te kufizuar duke nënkuptuar
studimin e qenieve njerëzore nga ana morfologjike,
fiziologjike dhe psikologjike. Termi erdhi ne përdorimin e tij
modern nga traktati me gjashte volume i quajtur "Biologie,
oder Philosophie der lebenden Natur" ne 1802-1822
nga Gotfrid Reinhold Treviranus i cili deklaroi:
"Qëllimi i kërkimit tone do jene format e ndryshme te
manifestimit te jetës, kushtet dhe ligjet ne te cilat këto
fenomene ndodhin, dhe shkaqet nga te cilat ato janë
prekur. Shkencën qe merret me këto tema ne do ta quajmë
me emrin "biologji" ose, "lebenslehre" (doktrina e jetës)."
Biologjia moderne është një shkencë relativisht e re, por
shkencat e përfshira në të janë studiuar që në
lashtësi. Filozofia natyrore, p.sh. është studiuar ne
civilizimet e lashta
të Mesopotamisë, Egjiptit, Indisë dhe Kinës, ndërkohe që
origjina e biologjisë moderne mund të ndiqet deri
në Greqinë e lashte. Studimi i mjekësisë daton që në
kohën e Hipokratit, por ishte Aristoteli ai që kontribuoi
gjerësisht në zhvillimin e biologjisë. "Historia e
Kafshëve" ishte një nga punimet e tij të spikatura për
diversitetin e jetës, ku tregohen dhe prirjet e tij natyraliste.
Pasuesi i Aristotelit, Teofrasti, shkroi një seri librash për
botaniken që i mbijetuan kohës si kontributet më të
rëndësishme të lashtësisë, për shkencat e bimëve.
Biologjia filloi të zhvillohej shpejt dhe të rritet me
përmirësimin dramatik të mikroskopit të Anton van
Leeuwenhoek. Atëherë studiuesit zbuluan spermatozoide,
baktere, infusoria dhe larminë e jetës mikroskopike.
Hetimet nga Jan Swammerdam çuan në një interes të ri në
entomologji dhe ndihmuan në zhvillimin e teknikave
themelore të diseksionit mikroskopik dhe ngjyrosjes.
Përparimet në mikroskopi gjithashtu kishin një ndikim të
thellë në të menduarit biologjik. Në fillim të shekullit të 19-
të, një numër i biologëve treguan rëndësinë qendrore të
qelizës. Pastaj, më 1838, Schleiden dhe Schwann filluan të
promovojnë idetë tani universale që (1) njësia themelore e
organizmave është qeliza dhe (2) që qelizat individuale
kanë të gjitha karakteristikat e jetës, megjithëse
kundërshtuan idenë që (3) të gjitha qelizat vijnë nga ndarja
e qelizave të tjera. Falë punës së Robert Remak dhe
Rudolf Virchow, megjithatë, nga vitet 1860 shumica e
biologëve pranuan të tre parimet e asaj që u bë e njohur si
teori e qelizave.
Ndërkohë, taksonomia dhe klasifikimi u bënë fokusi i
historianëve të natyrës. Karl Linneu botoi një taksonomi
bazë për botën natyrore në 1735 (variacionet e së cilës
kanë qenë në përdorim që nga ajo kohë), dhe në vitet 1750
prezantuan emra shkencorë për të gjitha speciet e saj.
Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon, i trajtoi speciet si
kategori artificiale dhe format e jetesës si të lakueshme -
madje duke sugjeruar mundësinë e prejardhjes së
zakonshme. Megjithëse ishte kundër evolucionit, Buffon
është një figurë kryesore në historinë e mendimit
evolucionar; vepra e tij ndikoi në teoritë evolucionare të dy
Lamarck dhe Darvin.
Mendimi serioz evolucionar filloi me veprat e Jean-Baptiste
Lamarck, i cili ishte i pari që paraqiti një teori koherente të
evolucionit. Ai mendoi se evolucioni ishte rezultat i stresit
mjedisor në pronat e kafshëve, që do të thotë se sa më
shpesh dhe me rigorozitet të përdoret një organ, aq më
komplekse dhe efikase do të bëhet, duke e përshtatur
kështu kafshën në mjedisin e saj. Lamarck besonte se këto
tipare të fituara më pas mund t'i kalonin pasardhësve të
kafshës, të cilat do t'i zhvillonin dhe përsosnin më tej ato.
Sidoqoftë, ishte natyralisti britanik Charles Darwin, duke
ndërthurur qasjen biogjeografike të Humboldt, gjeologjinë
uniformitare të Lyell, shkrimet e Malthus mbi rritjen e
popullsisë, dhe ekspertizën e tij morfologjike dhe vëzhgime
të gjëra natyrore, të cilët krijuan një teori evolucionare më
të suksesshme të bazuar në seleksionimin natyror. ;
arsyetimet dhe provat e ngjashme e shtynë Alfred Russel
Wallace të papritur të arrinte në të njëjtat
përfundime.Megjithëse ishte subjekt i polemikave (që
vazhdon edhe sot e kësaj dite), teoria e Darvinit u përhap
shpejt në bashkësinë shkencore dhe shpejt u bë një
aksiomë qendrore e shkencës në zhvillim të shpejtë të
biologjisë.
Zbulimi i përfaqësimit fizik të trashëgimisë erdhi së bashku
me parimet evolucionare dhe gjenetikën e popullsisë. Në
vitet 1940 dhe në fillim të viteve 50, eksperimentet treguan
për ADN-në si përbërësin e kromozomeve që mbanin
njësitë që mbartin tipare që ishin bërë të njohura si gjenet.
Një përqendrim në llojet e reja të organizmave model si
viruset dhe bakteret, së bashku me zbulimin e strukturës
dyfishe spirale të ADN-së në 1953, shënoi kalimin në
epokën e gjenetikës molekulare. Nga vitet 1950 e deri në
ditët e sotme, biologjia është shtrirë shumë në fushën
molekulare. Kodi gjenetik u godit nga Har Gobind Khorana,
Robert W. Holley dhe Marshall Warren Nirenberg pasi ADN
u kuptua se përmbante kode. Më në fund, Projekti i
Gjenomit Njerëzor u lançua në 1990 me qëllim të hartës së
gjenomit të përgjithshëm njerëzor. Ky projekt në thelb u
përfundua në 2003, me analiza të mëtutjeshme ende duke
u publikuar. Projekti i Gjenomit Njerëzor ishte hapi i parë në
një përpjekje të globalizuar për të përfshirë njohuritë e
akumuluara të biologjisë në një përcaktim funksional,
molekular të trupit të njeriut dhe trupave të organizmave të
tjerë.

Bazat e biologjise moderne[Redakto | Redakto

nëpërmjet kodit]
Teoria Qelizore[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Qelizat HeLa me bërthamat (konkretisht ADN) e njollosura blu. Qeliza

qendrore dhe e djathtë janë në interfazë, kështu që të gjitha bërthamat
janë etiketuar. Qeliza në të majtë po kalon në mitozë dhe ADN-ja e saj
është kondensuar

Teoria qelizore mund te ndahet ne dy epoka, ate klasiken

dhe modernen. Teoria qelizore klasike u formulua nga
shkencëtaret Matias Xhekob Shleiden, Teodor Shvan,
Robert Remak dhe Rudolf Virshkov gjate shek. XIX dhe u
bazua ne tre parime kryesore:

1. Njësia baze ndërtimore e te gjitha gjallesave është

qeliza.
2. Çdo qelize ruan ne vetvete te gjitha karakteristikat e
jetës.
3. Te gjitha qelizat vijnë nga ndarja qelizore e qelizave
mëmë.
Gjate dy shekujve ne vijim, teoria qelizore perfshiu
koncepte te reja te dala nga biokimia, teoria e evolucinit
dhe ligjet e Mendelit duke u zgjeruar ne ate qe njihet si
"Teoria moderne qelizore" e cila tashme perfshin 4 parime
te rejat te cilat nuk gjendeshin me pare ne ate klasiken:

1. Aktiviteti i një organizmi varet nga aktiviteti total i

qelizave individuale.
2. Levizja e energjisë (metabolizmi dhe biokimia)
ndodh brenda qelizave.
3. Qelizat përmbajnë informacionin gjenetik (ADN-ne) i
cili kalohet nga njëra qelize ne tjetren nëpërmjet
ndarjes qelizore.
4. Te tera qelizat janë pothuajse te njëjta ne përbërjen
kimike ne organizmat e specieve te ngjashme.
Teoria e Evolucionit[Redakto | Redakto nëpërmjet
kodit]

Seleksionimi natyror një popullate për ngjyrosje të errët..

Teoria e evolucionit gjithashtu mund te ndahet ne dy

epoka. Teoria klasike e evolucionit u formulua nga Carls
Darvini dhe Alfred Rasell Uallis ne mesin e shek te XIX dhe
ishte e para teori evolucionare qe perfshinte mekanizmin
e perzgjedhjes natyrore. Sipas Darvinit dhe Uallisit, te
gjitha gjallesat e sotme ne Toke kane një prejardhje te
perbashket nga një "paraardhes universal" qe jetoi rreth 3.8
miliard vjet me pare. Me pas ato u ndane ne specie te
ndryshme për shkak te pershtatjes ndaj mjedisit ku jetonin.
Duke qene se numri i individeve ne popullata te ndryshme
ishte shume here me i madh se sa numri i rezervave
ushqimore për to, vetem "me mire te pershtaturit" ndaj
mjedisit arrinin te jetonin dhe te trashegonin tiparet e tyre
tek pasardhesit duke bere te mundur kështu procesin e
evolucionit. Teoria moderne e evolucionit e njohur si
"Sinteza moderne evolucionare", u formulua ne vitet 30'-40'
nga një numer i madh biologesh si Ronald
Fisher, Teodosius Dobzhanski, Xhon Burdon Sanderson
Halldejn, Suoll Rajt, Edmund Briskou Henri Ford, Ernst
Mijr, Bernhard Rens, Sergei Shetvierrokov, Xhorxh Gejlord
Simpson dhe Xhorxh Ledjard Stebens i riu. Kjo teori
kombinon principet Mendeliane të trashëgimisë me teorinë
e Darvinit mbi perzgjedhjen natyrore,duke shpjeguar
trashegimin e tipareve ose krijimin e specieve te reja me
ane te parimeve gjenetike.
Gjenetika[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Një katror Punnett që përshkruan një kryqëzim midis dy bimëve

heterozigoze të bizeles për lulet e purpurta (B) dhe të bardha (b)

Gjenetika është dega e cila studion gjenet, trashëgiminë,

dhe ndryshimin e organizmave. Trashëgimia e tipareve te
ndryshme tek gjallesat behet e mundur nëpërmjet tejçimit
te materialit gjenetik nga njeri brez ne tjetrin. Ky material
gjenetik gjendet i koduar ne acidin dezoksiribunukleik i
njohur shkurt si ADN. Kater baza te azotuara te
quajtura adenina, guanina, citozina dhe timina përbejnë
ADN-ne. Këto baza janë te vendosura ne dy zinxhirë
spiralor të cilët lidhen me njeri tjetrin me ane te lidhjeve
hidrogjenore. Kështu, adenina lidhet gjithmonë me timinën
me dy lidhje hidrogjenore, ndërsa guanina me citozinën me
ane te tri lidhjeve hidrogjenore.
Segmente te caktuara te acidit dezoksiribunukleik njihen
me emrin gjene. Gjenet janë njësite baze te trashëgimisë
tek gjallesat dhe përmbajnë informacionet e duhura për
sintetizimin e proteinave te nevojshme për funksionimin e
organizmit. Bashkësia e te gjitha gjeneve te një gjallese
njihet me emrin gjenotip, ndërsa bashkësia e veçorive te
shfaqura për shkak te veprimtarisë se gjeneve dhe
ndërveprimit te organizmit me mjedisin, përben atë qe
quhet fenotip.
Shkaqe te shumta mund te sjellin ndryshime ne kodin
gjenetik, qe njihen si mutacione. Këto ndryshime ndodhin si
rezultat gabimeve gjate kopjimit të materialit gjenetik, i
ekspozimit ndaj rrezatimit ultravjollce ose jonik, i shfaqjes
se mutagjeneve te ndryshëm kimike, i vënies ne kontakt
me viruset ose mund të shkaktohen nga vetë organizmi
gjatë një procesi të quajtur hipermutacion. Ndryshimet e
shfaqura zakonisht shkaktojnë keqfunksionimin dhe
vdekjen e qelizave duke qene shpeshherë dhe përgjegjës
për shfaqjen e kancerit ne gjallesat shumëqelizore. Ne disa
raste ndodh qe mutacioni te jete i favorshëm për individin
qe e ka. Mutacione te tilla, duke u grumbulluar nder vite
nga përzgjedhja natyrore, janë ato qe bëjnë te mundur
procesin e evolucionit.
Homeostaza[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Hipotalamusi sekreton hormonin CRH i cili e drejton gjëndrën e

hipofizës që të sekretojë ACTH. Nga ana tjetër, ACTH drejton gjëndrën
mbiveshkor që të sekretojë glukokortikoidet, siç është kortizoli. GC-të
më pas zvogëlojnë shkallën e sekretimit nga hipotalamusi dhe gjëndra
e hipofizës sapo të lëshohet një sasi e mjaftueshme e GC.. [1]

Homeostaza është aftesia qe kane organizmat e ndryshem

biologjik, qofshin keta një apo shumeqelizore, për ta
mbajtur mjedisin e tyre te brendshem ne një ekuiliber
dinamik dhe kushte te stabilizuara. Për ta bere këtë gje,
gjallesat ne fillim dallojne turbullimet e ndryshme qe mund
te jene prezente ne organizem dhe pastaj i pergjigjen
ketyre turbullimeve duke rritur ose ulur aktivitetin e një
 organi, sistemi apo aparati ne menyre qe kushtet te
stabilizohen serish. Clirimi i glukagonit kur nivelet e
sheqerit ne gjak janë te uleta ose drejtimi i gjetheve nga
dielli për te marre me shume drite tek bimet, janë shembuj
te perkryer te homeostazes.
Energjia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Çdo gjallese ka nevoje për energji te vazhdueshme për te mbijetuar,

energji e cila perftohet gjate përpunimit te ushqimit ne proceset metabolike.

Gjallesat te cilat janë pergjegjese për futjen ne perdorim te

energjise ne një ekosistem njihen si prodhues
ose autotrofe. Foto-autotrofet perdorin energjine diellore,
ne procesin e fotosintezes, për te shnderruar dioksidin e
karbonit dhe ujin ne molekula organike si ATP-ja, lidhjet e
te ciles mund te prishen për te cliruar energji. Ne te njejtin
grup me foto-autotrofet bëjnë pjese dhe kemo-autotrofet te
cilet arrijne te prodhojne energji nëpërmjet oksidimit te
elementeve te ndryshme qe gjenden rreth tyre
si hekuri, metani, sulfidet, etj ne një proces qe njihet
si kemosinteze.
Por jo te gjitha gjallesat mund te jene prodhuese
energjie. Heterotrofet apo konsumatoret, duhet ta marrin
ate te gatshme për te mbijetuar. Shumica e heterotrofeve,
te njohura si kemo-heterotrofe, arrijne ta marrin energjine e
nevojshme duke u ushqyer me gjallesa te tjera dhe duke i
zberthyer perberjet e tyre komplekse organike
si karbohidratet, yndyrnat dhe proteinat ne perberje me te
thjeshta si glukoza, acidet yndyrore, gliceroli dhe amino
acidet. Nga ana tjetër foto-heterotrofet, ne ndryshim nga
kemo-heterotrofet, përveç zberthimit te molekulave
organike mund te perdorin dhe dritën për te perftuar
energji.

Taksonomia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

 Artikulli kryesor: Taksonomia.
 Tetë hierarkitë e mëdha të klasifikimit biologjik të renditjeve
Taksonomike. Renditjet e mesme të ndërmjetme nuk janë treguar.

Taksonomia është fusha e cila studion marrëdhëniet e

grupeve te ndryshme biologjike dhe i kategorizon ato ne
baze te ngjashmërive ose ndryshimeve qe shfaqin.
Tradicionalisht qeniet e gjalla janë ndare ne pese mbretëri:
Monera, Protista, Fungi, Plantae dhe Animalia. Sidoqoftë
shume shkencëtare tani e konsiderojne sistemin e pese
mbretërive te prapambetur duke preferuar ne vend te tij një
klasifikim, qe fillon me 3 sfera kryesore si Arkaea (ne fillim
Archaebakteria), Bakteria (ne fillim Eubacteria)
dhe Eukariotet (ku përfshihen protistet, kërpudhat, bimët
dhe kafshët) i cili bazohet ne faktin nëse qelizat e
gjallesave kane berthame qelizore apo jo si dhe ne
ndryshimet ne përbërjet kimike te pjesëve te jashtme te
qelizave. Me pas, çdo sfere e mbretëri zbërthehet me tej
derisa çdo specie te jete klasifikuar ne baze te rendit:
Sfere, Mbreteri, Filume, Klase, Rend, Familje, Gjini, Lloj
duke përfunduar me një gjallese me një emër shkencor te
përbëre nga gjinia dhe lloji i tij. Për shembull njerëzit
listohen si Homo sapiens. Homo është gjinia dhe sapiens
lloji. Viruset, viruidet, prionet dhe satelitet janë jashtë këtyre
kategorive te cilësuar si "ne cep te jetës" ne kuptimin qe
shume shkencëtare nuk i klasifikojnë këto qenie si tamam
te gjalla për shkak te mungesës se një ose me shume
karakteristikave jetësore.

Galeria[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]



Panthera tigris i përket mbretërisë Animalia

 

Plantae - Triticum
 

Fungi - Morchella esculenta

 

Stramenopila/Chromista - Fucus serratus

 
 

Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)

 

Archaea - Halobacteria
 

Virus - Gamma phage

Referimet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

1. ^ Raven, PH; Johnson, GB (1999).  Biology  (bot. Fifth)). Boston:
Hill Companies. fq. 1058.  ISBN  978-0-697-35353-5. Mungon ose
është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Kategoritë: 
 Gabime CS1: Mungon parametri i gjuhës
 Pages using multiple image with auto scaled images
 Shkencë
 Biologji
Menyja e lëvizjeve
 Nuk keni hyrë brenda
 Diskutimi
 Kontribute
 Krijo llogari
 Hyni
  Artikulli
 Diskutim
 Lexo
 Duke kontrolluar
 Redakto
 Redakto nëpërmjet kodit
 Shihni historikun
Kërko
Kërko Shko

 Mirë se vini!
 Rregullat Kryesore
 Faqet Ndihmëse
 Projektet
 Artikuj të mirë
 Artikuj të përkryer
 Çmimet
 Ndryshimet më të fundit
 Artikull i rastit
 Dhuroni
Komuniteti
 Kuvendi
 Portali i Komunitetit
 Pyetje e Përgjigje
 Zyra e Ankesave
 Administrata
 Ofiçina
 Forumi i grisjes
 Ambasadat
 Livadhi
Mjete
 Lidhjet këtu
 Ndryshime të ndërvarura
 Faqet e veçanta
 Lidhja e përhershme
 Informacioni i faqes
 Cito artikullin
 Objekt Wikidata
Print/export
 Create a book
 Download as PDF
 Version shtypi
Në projekte të tjera
 Wikimedia Commons
Në gjuhë të tjera
  ‫العربية‬
 Azərbaycanca
 Ελληνικά
 English
 Esperanto
 Հայերեն
 ភាសាខ្មែរ
 Македонски
 Svenska
Edhe 224 të tjera
Përpunoni lidhje
 Kjo faqe është redaktuar për herë te fundit më 31 maj 2020, në orën 15:51.
 Të gjitha materialet që gjenden në këtë faqë janë të mbrojtura nga Creative Commons Attribution/Share-Alike License;.
Shiko Terms of Use për më shumë informacione.