Makro Eko No Mia

Redakcja naukowa przekładu
BOGUSŁAW CZARNY
Tłumaczenie
BOGUSŁAW CZARNY (wstęp, o autorach, podziękowania,

rozdziały 2−3, 7, 10, 12, 15, słownik)
PATRYCJA GRACA-GELERT (rozdział 8)
KRZYSZTOF MAKOWSKI (rozdział 5)
ZBIGNIEW MATKOWSKI (rozdziały 1, 11, 13)

MATEUSZ MOKROGULSKI (rozdział 14)
MARIUSZ PRÓCHNIAK (rozdział 4)
AGNIESZKA STĄŻKA (rozdział 9)
MAŁGORZATA ZNOYKOWICZ-WIERZBICKA (rozdział 6)
Dla Catherine, Nicholasa i Petera

oraz
dla Benjamina, Olivera i Harriet,
którzy także sa˛ naszym darem dla przyszłych pokoleń
Dane oryginału
N. Gregory Mankiw, Mark P. Taylor
Economics
Copyright  2006 Thomson Learning.

All rights reserved by Thomson Learning 2006. The text of this publication, or any part thereof,
may not be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical,
including photocopying, recording, storage in an information retrieval system, or otherwise,
without prior permission of the publisher
Projekt okładki
Jolanta Krafft-Przeździecka
Redaktor
Violetta Kownacka
 Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Warszawa 2009
ISBN 978-83-208-1818-5
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

ul. Canaletta 4, 00-099 Warszawa
tel. (centrala) (0-22) 827 80 01, faks (0-22) 827 55 67
e-mail: pwe@pwe.com.pl
http://www.pwe.com.pl
Skład i łamanie: A. Ćwil, tel. (0-22) 644 99 55

SKRÓCONY SPIS TREŚCI
Wstęp ............................................. 17
O Autorach ......................................... 23
Podziękowania ....................................... 25
CZĘŚĆ I. DANE MAKROEKONOMICZNE ............... 27
ROZDZIAŁ 1. Mierzenie dochodu narodowego ................. 29
ROZDZIAŁ 2. Mierzenie kosztów utrzymania .................. 52
CZĘŚĆ II. GOSPODARKA REALNA W DŁUGIM OKRESIE . . . 73
ROZDZIAŁ 3. Produkcja i wzrost ........................... 75
ROZDZIAŁ 4. Oszczędności, inwestycje i system finansowy . . . . . . . 104
ROZDZIAŁ 5. Podstawowe narzędzia finansów . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
ROZDZIAŁ 6. Bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
CZĘŚĆ III. PIENIĄDZ I CENY W DŁUGIM OKRESIE . . . . . . 181
ROZDZIAŁ 7. System pieniężny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
ROZDZIAŁ 8. Pieniądz, wzrost i inflacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

6 Skrócony spis treści
CZĘŚĆ IV. MAKROEKONOMIA GOSPODARKI

OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
ROZDZIAŁ 9. Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojęcia 247
ROZDZIAŁ 10. Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej . . . . . . 275
CZĘŚĆ V. KRÓTKOOKRESOWE FLUKTUACJE

W GOSPODARCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
ROZDZIAŁ 11. Zagregowany popyt i zagregowana podaż . . . . . . . . . 301
ROZDZIAŁ 12. Wpływ polityki pieniężnej i polityki budżetowej

na zagregowany popyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
ROZDZIAŁ 13. Wybór między inflacją a bezrobociem w krótkim okresie 371
CZĘŚĆ VI. EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA

I WALUTOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
ROZDZIAŁ 14. Wspólny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza
i Walutowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
CZĘŚĆ VII. ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
ROZDZIAŁ 15. Pięć debat o polityce makroekonomicznej . . . . . . . . . . 449
Słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
SPIS TREŚCI
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
O Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
CZĘŚĆ I
DANE MAKROEKONOMICZNE .......... 27
ROZDZIAŁ 1
MIERZENIE DOCHODU NARODOWEGO . . . . . . . . . 29
1.1. Dochód narodowy i wydatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

1.2. Pomiar produktu krajowego brutto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.3. Składniki PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Konsumpcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Inwestycje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Wydatki państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Eksport netto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.4. Realny PKB a nominalny PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Deflator PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
1.5. Produkt krajowy brutto a dobrobyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Podsumowanie ....................................... 48
ROZDZIAŁ 2
MIERZENIE KOSZTÓW UTRZYMANIA . . . . . . . . . 52
2.1. Wskaźnik cen konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Jak oblicza sie˛ wskaźnik cen konsumenta? . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
8 Spis treści
Problemy zwia˛zane z mierzeniem kosztów utrzymania . . . . . . . . 56

Wskaźnik cen konsumenta, zharmonizowany wskaźnik cen konsu-
menta i wskaźnik cen detalicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Deflator PKB a wskaźnik cen konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.2. Korygowanie zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji . . . . . . 63
Kwoty pienia˛dza pochodza˛ce z różnych okresów . . . . . . . . . . . . 63
Indeksacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Realne i nominalne stopy procentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Podsumowanie ....................................... 68
CZĘŚĆ II
GOSPODARKA REALNA
W DŁUGIM OKRESIE . . . . . . . . . . . . . . 73
ROZDZIAŁ 3
PRODUKCJA I WZROST . . . . . . . . . . . . . . . 75
3.1. Wzrost gospodarczy na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

3.2. Znaczenie produkcyjności i czynniki, które wpływają na produk-
cyjność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Dlaczego produkcyjność jest aż tak ważna? . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Od czego zależy produkcyjność? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.3. Wzrost gospodarczy a polityka państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
O ważności oszcze˛dności i inwestycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Maleja˛ce przychody i efekt doganiania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Inwestycje zagraniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Oświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Prawa własności i stabilność polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Wolny handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Badania i prace rozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Wzrost liczby ludności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Podsumowanie ....................................... 99
ROZDZIAŁ 4
OSZCZĘDNOŚCI, INWESTYCJE
I SYSTEM FINANSOWY . . . . . . . . . . . . . . . 104
4.1. Instytucje finansowe w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Spis treści 9
Instytucje pośrednictwa finansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
4.2. Oszczędności i inwestycje w systemie rachunkowości społecznej 112
Kilka ważnych tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Czym dokładnie sa˛ oszcze˛dności i inwestycje? . . . . . . . . . . . . . . 115
4.3. Rynek funduszy pożyczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Popyt i podaż funduszy pożyczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
ROZDZIAŁ 5
PODSTAWOWE NARZĘDZIA FINANSÓW . . . . . . . . 129
5.1. Wartość zaktualizowana: mierzenie zmian wartości pieniądza, na-
stępujących wraz z upływem czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5.2. Zarządzanie ryzykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . . . 133
Nieche˛ć do ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . . . 133
Rynki ubezpieczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . . . 135
Dywersyfikacja ryzyka indywidualnego . . . . . . .......... . . . 136
Odwrotna zależność mie˛dzy ryzykiem i zyskiem z inwestycji . . . 138
5.3. Wycena aktywów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Analiza fundamentalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Hipoteza efektywnych rynków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Nieracjonalność rynków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
ROZDZIAŁ 6
BEZROBOCIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
6.1. Definicja bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Co to jest bezrobocie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
W jaki sposób mierzymy bezrobocie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Jak długo bezrobotni pozostaja˛ bez pracy? . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Dlaczego w gospodarce zawsze sa˛ jacyś bezrobotni? . . . . . . . . . . 160
6.2. Poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Dlaczego pewien poziom bezrobocia frykcyjnego jest nieunikniony? 161
Polityka państwa i poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Ubezpieczenie od bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6.3. Ustawy o płacach minimalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
10 Spis treści
6.4. Związki zawodowe i negocjacje zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Ekonomia zwia˛zków zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Czy zwia˛zki zawodowe sa˛ dobre, czy złe dla gospodarki? . . . . . . 169
6.5. Teoria płac efektywnościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Zdrowie pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Rotacja kadr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Wysiłek wkładany w prace˛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Jakość pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
CZĘŚĆ III
PIENIĄDZ I CENY W DŁUGIM OKRESIE . . . . . 181
ROZDZIAŁ 7
SYSTEM PIENIĘŻNY . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
7.1. Znaczenie pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Funkcje pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Rodzaje pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Pienia˛dz w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
7.2. Rola banków centralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.3. Europejski Bank Centralny i system euro . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
7.4. Bank Anglii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
7.5. System Rezerwy Federalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.6. Banki a podaż pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
System rezerwy bankowej równej 100% . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Tworzenie pienia˛dza przez system bankowy oparty na rezerwie
cze˛ściowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Mnożnik kreacji pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Narze˛dzia, za pomoca˛ których bank centralny kontroluje podaż
pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Problemy utrudniaja˛ce kontrolowanie podaży pienia˛dza . . . . . . . . 204
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
ROZDZIAŁ 8
PIENIĄDZ, WZROST I INFLACJA . . . . . . . . . . . 213
8.1. Klasyczna teoria inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Poziom cen i wartość pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Spis treści 11
Podaż pienia˛dza, popyt na pienia˛dz oraz stan równowagi na rynku

pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... 216
Skutki zwie˛kszenia podaży pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . ....... 218
Proces dostosowawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... 219
Klasyczna dychotomia i neutralność pienia˛dza . . . . . . . ....... 220
Szybkość obiegu pienia˛dza i równanie ilościowe . . . . . ....... 222
Podatek inflacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... 226
Efekt Fishera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... 227
8.2. Koszty inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Spadek siły nabywczej? Złudzenie inflacyjne . . . . . . . . . . . . . . . 230
Koszt zdzieranych zelówek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Koszty zmienianych jadłospisów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Zmieniaja˛ce sie˛ ceny wzgle˛dne i nieefektywna alokacja zasobów 233
Zmiany wielkości zobowia˛zań podatkowych, spowodowane inflacja˛ 233
Zamieszanie i niewygoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Dodatkowy koszt nieoczekiwanej inflacji: arbitralna redystrybucja
dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Cena lodów czekoladowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
CZĘŚĆ IV
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . 245
ROZDZIAŁ 9
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ:
PODSTAWOWE POJĘCIA . . . . . . . . . . . . . . 247
9.1. Międzynarodowe przepływy dóbr i kapitału . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Przepływ dóbr i usług: eksport, import i eksport netto . . . . . . . . . 248
Przepływ zasobów finansowych: odpływy kapitałowe netto . . . . . 251
Równość eksportu netto i odpływów kapitałowych netto . . . . . . . 253
Oszcze˛dności i inwestycje oraz ich zwia˛zek z przepływami mie˛dzy-
narodowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
9.2. Ceny w transakcjach międzynarodowych: realne i nominalne kursy
walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Nominalne kursy walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Realne kursy walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
12 Spis treści
9.3. Teoria parytetu siły nabywczej: pierwsza teoria kursu walutowego 263
Podstawowa logika parytetu siły nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . 264
Wnioski z teorii parytetu siły nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Ograniczenia teorii parytetu siły nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . 268
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
ROZDZIAŁ 10
MAKROEKONOMICZNA TEORIA
GOSPODARKI OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . . . 275
10.1. Podaż i popyt na rynku funduszy pożyczkowych i rynku walutowym 276
Rynek funduszy pożyczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Rynek walutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
10.2. Stan równowagi w gospodarce otwartej . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Odpływ kapitału netto: ła˛cznik mie˛dzy oboma rynkami . . . . . . . 282
Jednoczesna równowaga dwóch rynków . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
10.3. Wpływ działań państwa i innych zdarzeń na gospodarkę otwartą 286
Deficyt budżetowy państwa . . . . . . . . . . . ......... ...... 286
Polityka handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......... ...... 289
Niestabilność polityczna i ucieczka kapitału ......... ...... 292
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
CZĘŚĆ V
KRÓTKOOKRESOWE
FLUKTUACJE W GOSPODARCE . . . . . . . . . 299
ROZDZIAŁ 11
ZAGREGOWANY POPYT
I ZAGREGOWANA PODAŻ . . . . . . . . . . . . . 301
11.1. Trzy podstawowe fakty dotyczące wahań koniunktury . . . . . . . 302
Fakt 1. Wahania aktywności gospodarczej sa˛ nieregularne i trudne
do przewidzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Fakt 2. Wie˛kszość zmiennych makroekonomicznych waha sie˛
w podobny sposób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Fakt 3. Kiedy spada produkcja, wzrasta bezrobocie . . . . . . . . . . 303
11.2. Wyjaśnienie krótkookresowych wahań w gospodarce . . . . . . . . 304
Czym krótki okres różni sie˛ od długiego okresu? . . . . . . . . . . . 304
Podstawowy model fluktuacji gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . 305
Spis treści 13
11.3. Krzywa zagregowanego popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Dlaczego krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne? 308
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu może sie˛ przesuna˛ć? . . . 309
11.4. Krzywa zagregowanej podaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
Dlaczego krzywa zagregowanej podaży jest w długim okresie
pionowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Przyczyny przesunie˛ć długookresowej krzywej zagregowanej po-
daży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
Nowy sposób przedstawienia wzrostu gospodarczego i inflacji . . . 316
Dlaczego krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży jest na-
chylona dodatnio? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
Powody przesunie˛ć krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży 321
11.5. Dwie przyczyny wahań gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Skutki zmian zagregowanego popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
Skutki zmian zagregowanej podaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
ROZDZIAŁ 12
WPŁYW POLITYKI PIENIĘŻNEJ
I POLITYKI BUDŻETOWEJ
NA ZAGREGOWANY POPYT . . . . . . . . . . . . . 339
12.1. Jak polityka pieniężna wpływa na zagregowany popyt? . . . . . . 340
Teoria preferencji płynności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu . . . . . . . . . . 346
Zmiany podaży pienia˛dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Rola stóp procentowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
12.2. Jak polityka budżetowa wpływa na zagregowany popyt? . . . . . 352
Zmiany wielkości wydatków państwa na zakup dóbr i usług . . . 352
Efekt mnożnikowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Wzór mnożnika wydatków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Inne zastosowania efektu mnożnikowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Efekt wypierania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Zmiany podatków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
12.3. Polityka gospodarcza jako narzędzie stabilizowania gospodarki . . . 360
Argumenty za aktywna˛ polityka˛ stabilizacyjna˛ . . . . . . . . . . . . . 360
Argumenty przeciwko aktywnej polityce stabilizacyjnej . . . . . . . 362
Automatyczne stabilizatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
14 Spis treści
ROZDZIAŁ 13
WYBÓR MIĘDZY INFLACJĄ
A BEZROBOCIEM W KRÓTKIM OKRESIE . . . . . . . 371
13.1. Krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Pochodzenie krzywej Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Zagregowany popyt i zagregowana podaż a krzywa Phillipsa . . . 373
13.2. Przesunięcia krzywej Phillipsa i rola oczekiwań . . . . . . . . . . . 376
Długookresowa krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Wpływ oczekiwań inflacyjnych na krótkookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa 379
Odwrotna zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem . . . . . . . . . 383
13.3. Długookresowa krzywa Phillipsa jako argument za niezależnością
banku centralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
13.4. Przesunięcia krzywej Phillipsa: rola szoków podażowych . . . . . 388
13.5. Koszty spowalniania inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Stopa poświe˛cenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
Racjonalne oczekiwania i możliwość dezinflacji bez kosztów . . . 394
Dezinflacja za rza˛dów Margaret Thatcher . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
13.6. Polityka celu inflacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
Polityka pienie˛żna w Wielkiej Brytanii: od zarza˛dzania podaża˛
pienia˛dza do polityki celu inflacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
Ustalanie celów polityki pienie˛żnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
CZĘŚĆ VI
EUROPEJSKA UNIA
GOSPODARCZA I WALUTOWA . . . . . . . . . 409
ROZDZIAŁ 14
WSPÓLNY OBSZAR WALUTOWY
I EUROPEJSKA UNIA
GOSPODARCZA I WALUTOWA . . . . . . . . . . . . 411
14.1. Euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
Jednolity Rynek Europejski i euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
14.2. Korzyści i koszty wspólnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Korzyści z przyje˛cia wspólnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Koszty wspólnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
Spis treści 15
14.3. Teoria optymalnych obszarów walutowych . . . . . . . . . . . . . . . 422

Okoliczności, które sprzyjaja˛ zmniejszeniu kosztów przyje˛cia wspól-
nej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
Okoliczności, które sprzyjaja˛ zwie˛kszeniu korzyści z przyje˛cia
wspólnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
14.4. Czy Europa jest optymalnym obszarem walutowym? . . . . . . . . 429
Integracja handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
Gie˛tkość płac realnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Mobilność siły roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Mobilność kapitału finansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Symetryczne szoki popytowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
Czy zatem Europa jest optymalnym obszarem walutowym? . . . . 436
14.5. Polityka fiskalna a wspólne obszary walutowe . . . . . . . . . . . . 437
Federalizm fiskalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
Krajowe polityki fiskalne w unii walutowej i problem gapowicza . . . 438
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
CZĘŚĆ VII
ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
ROZDZIAŁ 15
PIĘĆ DEBAT O POLITYCE
MAKROEKONOMICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . 449
15.1. Czy należy stabilizować gospodarkę za pomocą polityki pieniężnej
i polityki budżetowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Argumenty zwolenników stabilizowania gospodarki . . . . . . . . . . 450
Argumenty przeciwników stabilizowania gospodarki . . . . . . . . . 451
15.2. Podporządkowana stałym regułom czy uznaniowa polityka pie-
niężna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
Argumenty za stałymi regułami polityki pienie˛żnej . . . . . . . . . . 453
Argumenty przeciwko stałym regułom polityki pienie˛żnej . . . . . 455
15.3. Czy państwo ma dbać o równowagę budżetu? . . . . . . . . . . . . 456
Argumenty za równowaga˛ budżetu państwa . . . . . . . . . . . . . . . 457
Argumenty przeciwko równowadze budżetu państwa . . . . . . . . . 458
15.4. Czy należy zreformować system podatkowy tak, aby sprzyjał
oszczędzaniu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Argumenty za reforma˛ systemu podatkowego, maja˛ca˛ zache˛cić do
oszcze˛dzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
16 Spis treści
Argumenty przeciwko reformie systemu podatkowego, maja˛cej za-

che˛cić do oszcze˛dzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
Czy Wielka Brytania powinna sie˛ przyła˛czyć do Europejskiej Unii
Gospodarczej i Walutowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Argumenty za przyła˛czeniem sie˛ Wielkiej Brytanii do EMU . . . 465
Argumenty przeciwko przyła˛czeniu sie˛ Wielkiej Brytanii do EMU 467
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
WSTĘP
„Ekonomia jest analiza˛ zachowań ludzi w ich codziennym życiu” — napisał

Alfred Marshall, wielki dziewie˛tnastowieczny ekonomista brytyjski, w swoim
podre˛czniku zatytułowanym Principles of Economics, opublikowanym po raz
pierwszy w 1890 r.1. Chociaż od czasów Marshalla wiele nauczyliśmy sie˛
o gospodarce, ta definicja ekonomii jest prawdziwa także dziś.
Dlaczego Ty, student z pocza˛tku XXI w., miałbyś poświe˛cać czas na nauke˛
ekonomii? Oto trzy ważne powody.
Pierwszym powodem, dla którego powinieneś studiować ekonomie˛, jest to,
że pomoże Ci ona zrozumieć świat, w którym żyjesz. Wiele problemów doty-
cza˛cych gospodarki może wzbudzić Twoja˛ ciekawość. Dlaczego linie lotnicze
ustalaja˛ niższe ceny za bilet powrotny, jeśli pasażer pozostaje w miejscu prze-
znaczenia przez sobotnia˛ noc? Dlaczego honorarium Catheriny Zety Jones za
role˛ w filmie jest tak wysokie? Dlaczego poziom życia w wielu krajach
afrykańskich jest tak niski? Dlaczego w jednych krajach tempo inflacji jest
wysokie, podczas gdy w innych krajach ceny sa˛ stabilne? Dlaczego cze˛ść krajów
europejskich przyje˛ła wspólna˛ walute˛? To tylko przykłady pytań, na które
odpowiedzi znajdziesz na zaje˛ciach z ekonomii.
Drugim powodem, który uzasadnia studiowanie ekonomii, jest to, że dzie˛ki
niej staniesz sie˛ bardziej świadomym uczestnikiem procesu gospodarowania, co
może mieć także znaczenie praktyczne. W swoim życiu podejmujesz wiele
decyzji ekonomicznych. Be˛da˛c studentem, rozstrzygasz, ile lat pobierać nauke˛
na regularnych studiach. Podja˛wszy prace˛, decydujesz, jaka˛ cze˛ść swojego
dochodu wydać, a jaka˛ zaoszcze˛dzić, a także jak zainwestować swoje oszcze˛d-
ności. Pewnego dnia może sie˛ okazać, że kierujesz mała˛ firma˛, a może wielkim
przedsie˛biorstwem, i musisz ustalać wysokość cen na swoje produkty. Wiado-
mości, które znajdziesz w naste˛pnych rozdziałach, pomoga˛ Ci podja˛ć takie
1
Zob. A. Marshall, Zasady ekonomiki, t. 1, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1925 ( przyp. tłum.).
18 Wste˛p
decyzje w najlepszy sposób. Same studia ekonomii nie uczynia˛ Cie˛ bogatym,
jednak dzie˛ki nim zdobe˛dziesz pewne narze˛dzia, które moga˛ Ci pomóc w osia˛g-
nie˛ciu tego celu.
Trzeci powód, który sprawia, że warto studiować ekonomie˛, jest taki:
dzie˛ki tym studiom lepiej zrozumiesz możliwości i ograniczenia polityki
gospodarczej. Jako wyborca przyczyniasz sie˛ do podje˛cia decyzji, których
wynikiem jest konkretna alokacja zasobów społeczeństwa. Chca˛c zdecydować,
czy poprzesz konkretne działania, be˛dziesz — być może — szukał odpowiedzi
na wiele różnych pytań, dotycza˛cych gospodarki. Jakie obcia˛żenia odpowiadaja˛
alternatywnym formom opodatkowania? Jakie skutki ma wolny handel z innymi
krajami? Jak najlepiej chronić środowisko naturalne? Jak deficyt budżetu
państwa wpływa na gospodarke˛? Takie i podobne pytania zadaja˛ sobie zawsze
politycy gospodarczy.
Główne zasady ekonomii maja˛ zatem zastosowanie w wielu życiowych
sytuacjach. W przyszłości — wszystko jedno, czy przegla˛daja˛c gazete˛, czy też
kieruja˛c przedsie˛biorstwem lub całym krajem — be˛dziesz zadowolony, że
studiowałeś ekonomie˛.
Dla kogo jest ta książka?

Kiedy zawodowy ekonomista pisze podre˛cznik, kusi go, aby przyja˛ć własny
punkt widzenia i położyć nacisk na te tematy, które on sam i jego koledzy
uważaja˛ za fascynuja˛ce. Robiliśmy, co w naszej mocy, aby nie ulec tej pokusie.
Próbowaliśmy sie˛ wczuć w sytuacje˛ kogoś, kto po raz pierwszy styka sie˛
z ekonomia˛. Naszym celem było uwypuklenie tych spraw, które sa˛ i powinny
być interesuja˛ce dla samych studentów.
W efekcie ksia˛żka ta jest bardziej zwie˛zła od wielu innych publikacji, które
wprowadzaja˛ studentów w świat ekonomii. Inny skutek jest taki, że wie˛ksza
jej cze˛ść jest poświe˛cona zastosowaniom ekonomii i polityce gospodarczej,
a mniejsza — formalnemu wykładowi teorii ekonomicznej, co różni to dzieło od
wielu innych podre˛czników dla pocza˛tkuja˛cych ekonomistów. W całej ksia˛żce
tak cze˛sto, jak to tylko było możliwe, próbowaliśmy sie˛ odwoływać zarówno do
przykładów wykorzystania wiedzy ekonomicznej i głównych zasad ekonomii,
jak i do problemów z zakresu polityki gospodarczej. W zwia˛zku z tym w prawie
wszystkich rozdziałach umieściliśmy studia przypadku.
Warto jeszcze podkreślić, że ksia˛żka ta dotyczy przede wszystkim Europy.
Nie oznacza to, że stanowi ona wprowadzenie do ekonomii gospodarki europej-
skiej. Nie ignorujemy gospodarki amerykańskiej i reszty świata. Efektem byłby
bardzo asymetryczny obraz gospodarki. Naszym celem jest natomiast osadzenie
teorii ekonomicznej w realiach gospodarczych znanych i ciekawych dla europej-
skiego studenta. Ponadto badamy problemy, które sa˛ szczególnie ważne dla
gospodarki europejskiej, czego przykładem jest wspólna waluta europejska.
Wste˛p 19
W studiach przypadku również bardzo cze˛sto odwołujemy sie˛ do wydarzeń

dzieja˛cych sie˛ w Europie. Ta ksia˛żka została zaprojektowana jako podre˛cznik
dla studentów, którzy ucza˛ sie˛ myśleć o świecie jak ekonomiści. W efekcie
szczegóły dotycza˛ce konkretnych instytucji przedstawiono w niej głównie po to,
aby zilustrować pewne zasady ekonomiczne. Mimo to, tak cze˛sto, jak to tylko
było możliwe, posługiwaliśmy sie˛ przykładami europejskich rozwia˛zań instytu-
cjonalnych. Kiedy zaś ze wzgle˛du na ograniczona˛ obje˛tość podre˛cznika musie-
liśmy sie˛ skoncentrować na konkretnej gospodarce — było tak np. przy analizie
systemu podatkowego — odwoływaliśmy sie˛ do realiów Wielkiej Brytanii.
Struktura książki
Chca˛c napisać zwie˛zła˛ i przydatna˛ dla studenta ksia˛żke˛, musieliśmy rozważyć
nowe sposoby zorganizowania starych treści. Oto burzliwa podróż w gła˛b tego
tekstu. Mamy nadzieje˛, że choć w pewnym stopniu uświadomi ona nauczy-
cielom logike˛ konstrukcji tego podre˛cznika.
Makroekonomia
Ogólnie nasze podejście do nauczania makroekonomii jest naste˛puja˛ce: najpierw
badamy gospodarke˛ w długim okresie, kiedy ceny sa˛ „gie˛tkie”, i dopiero potem
w krótkim okresie, kiedy ceny sa˛ „lepkie”. Uważamy, że takie uporza˛dkowanie
materiału upraszcza uczenie sie˛ makroekonomii z kilku powodów. Po pierwsze,
w takim układzie klasyczne założenie o gie˛tkości cen jest lepiej powia˛zane
z podstawowymi informacjami o podaży i popycie, z którymi studenci już sie˛
zapoznali. Po drugie, taki klasyczny podział materiału umożliwia rozbicie
analizy procesów długookresowych na kilka łatwych do zrozumienia cze˛ści. Po
trzecie, cykl koniunkturalny składa sie˛ z przejściowych odchyleń gospodarki od
ścieżki długookresowego wzrostu; ich analizowanie jest zatem bardziej proste
po zrozumieniu stanu równowagi długookresowej. Po czwarte, makroekonomi-
czna teoria okresu krótkiego jest, według ekonomistów, bardziej kontrowersyjna
niż makroekonomiczna teoria okresu długiego. Właśnie te powody sprawiaja˛, że
na zaje˛ciach z makroekonomii dla zaawansowanych najcze˛ściej procesy długo-
okresowe sa˛ dziś omawiane przed procesami krótkookresowymi. Wykorzystuja˛c
w tym podre˛czniku to samo podejście, chcemy umożliwić osobom studiuja˛cym
podstawy ekonomii osia˛gnie˛cie tych samych korzyści, którymi ciesza˛ sie˛ już ich
starsi koledzy.
Powróćmy do szczegółowej struktury ksia˛żki. Prezentacje˛ makroekonomii
rozpoczynamy od kwestii pomiaru. W rozdziale 1 pt. Mierzenie dochodu naro-
dowego omawiamy produkt krajowy brutto, a także zwia˛zane z nim mierniki
z systemu rachunków społecznych. Natomiast rozdział 2 pt. Mierzenie kosztów
utrzymania jest poświe˛cony konstrukcji i zastosowaniu indeksów cen.
20 Wste˛p
W naste˛pnych czterech rozdziałach opisano gospodarke˛ realna˛ w długim

okresie. W rozdziale 3 pt. Produkcja i wzrost badamy przyczyny wielkiego
zróżnicowania poziomu życia w różnych epokach i różnych krajach. Rozdział 4
pt. Oszcze˛dności, inwestycje i system finansowy zawiera analize˛ różnych rodza-
jów instytucji finansowych, wyste˛puja˛cych we współczesnej rozwinie˛tej gos-
podarce, a także analize˛ ich roli w alokacji zasobów. W rozdziale 5 pt. Pod-
stawowe narze˛dzia finansów opisujemy wartość zaktualizowana˛, zarza˛dzanie
ryzykiem i wycene˛ aktywów. Rozdział 6 pt. Bezrobocie jest poświe˛cony długo-
okresowym czynnikom, od których zależy wysokość stopy bezrobocia, w tym
poszukiwaniu pracy, ustawom o płacy minimalnej, sile rynkowej zwia˛zków
zawodowych i płacom efektywnościowym.
Po opisaniu zachowań gospodarki realnej w długim okresie zabieramy sie˛
za długookresowe procesy dotycza˛ce pienia˛dza i cen. W rozdziale 7 pt. System
pienie˛żny wprowadzamy ekonomiczne poje˛cie pienia˛dza i omawiamy role˛ banku
centralnego, kontroluja˛cego ilość pienia˛dza. Opisujemy również niektóre szcze-
góły dotycza˛ce ram instytucjonalnych gospodarki, zwłaszcza funkcjonowanie
Europejskiego Banku Centralnego, Banku Anglii i Systemu Rezerwy Federal-
nej w Stanach Zjednoczonych. W rozdziale 8 pt. Pienia˛dz, wzrost i inflacja
omawiamy klasyczna˛ teorie˛ inflacji i badamy koszt inflacji ponoszony przez
społeczeństwo.
Naste˛pne dwa rozdziały poświe˛camy makroekonomii gospodarki otwartej
(nadal trwamy przy założeniach o gie˛tkości cen i pełnym zatrudnieniu, dotycza˛-
cych długiego okresu). W rozdziale 9 pt. Makroekonomia gospodarki otwartej:
podstawowe poje˛cia wyjaśniamy zwia˛zek mie˛dzy oszcze˛dnościami, inwesty-
cjami i bilansem handlowym, rozróżnienie mie˛dzy nominalnym i realnym kur-
sem walutowym oraz teorie˛ parytetu siły nabywczej. W rozdziale 10 pt. Makro-
ekonomiczna teoria gospodarki otwartej przedstawiamy klasyczny model mie˛-
dzynarodowych przepływów dóbr i kapitału. Przyczynia sie˛ on do wyjaśnienia
wielu kwestii, w tym m.in. zwia˛zku deficytu budżetowego z deficytem hand-
lowym oraz makroekonomicznych efektów polityki handlowej.
Przedstawiwszy teorie˛ gospodarki dotycza˛ca˛ długiego okresu (rozdzia-
ły 3−10), zabieramy sie˛ za wyjaśnienie krótkookresowych wahań aktywności
gospodarczej wokół trendu długookresowego. Taki układ materiału upraszcza
nauczanie teorii wahań krótkookresowych, ponieważ na tym etapie nauki
studenci dysponuja˛ już dobrymi podstawami w postaci wielu, spośród najważ-
niejszych, koncepcji makroekonomicznych. W rozdziale 11 pt. Zagregowany
popyt i zagregowana podaż rozpoczynamy od zaprezentowania pewnych faktów
dotycza˛cych cyklu koniunkturalnego, a naste˛pnie wprowadzamy model zagre-
gowanego popytu i zagregowanej podaży. W rozdziale 12 pt. Wpływ polityki
pienie˛żnej i polityki budżetowej na zagregowany popyt pokazujemy, jak politycy
gospodarczy moga˛ wykorzystywać narze˛dzia, którymi dysponuja˛, w celu wpły-
wania na położenie krzywej zagregowanego popytu. W rozdziale 13 pt. Wybór
mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w krótkim okresie wyjaśniamy, dlaczego politycy
Wste˛p 21
gospodarczy, którzy kontroluja˛ zagregowany popyt, musza˛ wybierać mie˛dzy

inflacja˛ a bezrobociem. Sprawdzamy tutaj, dlaczego możliwość takiego wyboru
dotyczy tylko krótkiego okresu, dlaczego zmienia sie˛ ona w miare˛ upływu czasu
i znika w długim okresie.
W rozdziale 14 pt. Wspólny obszar walutowy i Europejska Unia Gospo-
darcza i Walutowa przygla˛damy sie˛ kosztom i korzyściom wprowadzenia wspól-
nej waluty w pewnej grupie krajów, koncentruja˛c swoja˛ uwage˛ na Europejskiej
Unii Gospodarczej i Walutowej. Przy tej okazji wykorzystujemy wiele narze˛dzi
analizy makroekonomicznej, które zostały wprowadzone we wcześniejszych
rozdziałach. Efektem jest teoria optymalnych obszarów walutowych i jej zasto-
sowanie do analizy przypadku europejskiego.
Ksia˛żke˛ kończy rozdział 15 pt. Pie˛ć debat o polityce makroekonomicznej.
Ten rozdział wieńcza˛cy nasze dzieło poświe˛camy analizie pie˛ciu spornych
problemów, w obliczu których stoja˛ politycy gospodarczy. Chodzi o: właściwa˛
skale˛ zaangażowania państwa, które stara sie˛ reagować na zmiany cyklu
koniunkturalnego; polityke˛ pienie˛żna˛ i wybór mie˛dzy stabilnymi regułami
działania a działaniami uznaniowymi; znaczenie równowagi budżetu państwa;
potrzebe˛ reformy systemu podatkowego w celu zwie˛kszenia oszcze˛dności; to,
czy Wielka Brytania powinna przyja˛ć euro i przyła˛czyć sie˛ do Europejskiej Unii
Walutowej. W przypadku każdej z tych kontrowersji przedstawiamy pogla˛dy
obu stron uczestnicza˛cych w dyskusji i zache˛camy studentów do wyrobienia
sobie własnego pogla˛du na omawiane sprawy.
Narzędzia ułatwiające naukę

Ksia˛żka ta ma pomóc studentom ucza˛cym sie˛ podstaw ekonomii, a także ma
pokazać, w jaki sposób podstawowe ustalenia ekonomistów moga˛ być wykorzy-
stane w świecie, w którym żyjemy. Chca˛c osia˛gna˛ć ten cel, użyliśmy różnych
narze˛dzi ułatwiaja˛cych nauke˛. Regularnie sie˛gamy po nie w całej ksia˛żce.
● Studia przypadku. Teoria ekonomiczna jest użyteczna i interesuja˛ca tylko

wtedy, kiedy można ja˛ wykorzystać w celu zrozumienia rzeczywistych
zdarzeń i działań. To właśnie dlatego ksia˛żka ta zawiera liczne studia
przypadku, które sa˛ zwykle przykładami wykorzystania poznanej teorii.
● Ramki. Zawieraja˛ dodatkowe informacje, zazwyczaj zaczerpnie˛te z historii
myśli ekonomicznej. Czasami wyjaśnia sie˛ w nich sprawy techniczne ba˛dź
analizuje problemy uzupełniaja˛ce, a nauczyciele moga˛ je albo wykorzystać
jako materiał do dyskusji, prowadzonych zaje˛ć, albo pomina˛ć.
● Definicje najważniejszych poje˛ć. Kiedy w konkretnym rozdziale wprowa-
dzamy jakieś kluczowe poje˛cie, sygnalizujemy to pogrubiona˛ czcionka˛.
Dodatkowo definicje takich poje˛ć umieszczamy na marginesie strony. Powin-
no to ułatwić studentom uczenie sie˛ i powtarzanie materiału.
22 Wste˛p
● Szybki sprawdzian. Po każdej ważnej cze˛ści rozdziału zapraszamy studentów

na szybki sprawdzian. Celem jest sprawdzenie stopnia zrozumienia prze-
studiowanego materiału. Jeśli studiuja˛cy nie jest w stanie poradzić sobie
z takim sprawdzianem, powinien sie˛ zatrzymać i jeszcze raz przeczytać odpo-
wiedni fragment rozdziału.
● Streszczenie. Każdy rozdział kończy sie˛ zwie˛złym streszczeniem. Przypomina
ono studentom najważniejsze spośród ustaleń poczynionych w tekście tego
rozdziału. Na dalszych etapach nauki te streszczenia stanowia˛ skuteczne
narze˛dzie, ułatwiaja˛ce powtórzenie materiału przed egzaminem.
● Najważniejsze poje˛cia. Umieszczona na końcu każdego rozdziału lista naj-
ważniejszych poje˛ć umożliwia studentom sprawdzenie zrozumienia nowych
terminów, które pojawiły sie˛ w tym rozdziale.
● Pytania powtórzeniowe. Na końcu każdego rozdziału umieściliśmy także
pytania powtórzeniowe, które dotycza˛ wszystkich najważniejszych wniosków
z tego rozdziału. Studenci moga˛ wykorzystać te pytania w celu sprawdzenia
stopnia, w jakim zrozumieli materiał, a także w celu przygotowania sie˛ do
egzaminu.
● Zadania. Każdy rozdział zawiera również wiele różnorodnych problemów
i zadań, których rozwia˛zanie wymaga od studentów wykorzystania zdobytych
wiadomości. Jedni nauczyciele uznaja˛ je za zadania do rozwia˛zania w domu,
inni uczynia˛ z nich pretekst do dyskusji na zaje˛ciach.
O AUTORACH
N. GREGORY MANKIW pracuje jako profesor ekonomii na Uniwersytecie

Harvarda. Ekonomie˛ studiował na Uniwersytecie Princeton i w Massachusetts
Institute of Technology. Uczy makroekonomii, mikroekonomii, statystyki i pod-
staw ekonomii. Dawno temu zdarzyło mu sie˛ nawet spe˛dzić lato jako instruktor
żeglarstwa na Long Beach Island.
Profesor Mankiw jest płodnym twórca˛ i regularnie bierze udział w debatach
akademickich i publicznych. Jego prace ukazuja˛ sie˛ w specjalistycznych
periodykach, takich jak „American Economic Review”, „Journal of Political
Economy” i „Quarterly Journal of Economics”, oraz w bardziej popularnych
czasopismach, np. „New York Times”, „Financial Times”, „Wall Street Journal”
i „Fortune”. Niezależnie od pracy dydaktycznej, badawczej i pisarskiej profesor
Mankiw jest również pracownikiem naukowym w amerykańskim Narodowym
Biurze Badań Ekonomicznych, a także doradca˛ Bank of Boston, należa˛cego do
systemu Rezerwy Federalnej, i Biura Budżetu Kongresu. W latach 2003−2005
kierował Rada˛ Doradców Ekonomicznych Prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Profesor Mankiw mieszka w Wellesley w Massachusetts z żona˛ Deborah,
trójka˛ dzieci i border terrierem o imieniu Tobin.
MARK P. TAYLOR pracuje jako profesor ekonomii na uniwersytecie
w Warwick. Swój pierwszy stopień naukowy uzyskał na uniwersytecie w Oks-
fordzie. Naste˛pnie przez dwa lata pracował jako dealer walutowy w Londynie,
jednocześnie studiuja˛c zaocznie ekonomie˛ na tamtejszym uniwersytecie, gdzie
przyznano mu tytuł doktora ekonomii.
Profesor Taylor uczy m.in. mikroekonomii, makroekonomii i ekonometrii
na wielu uniwersytetach (w tym w Warwick, Oksfordzie, Marsylii i Nowym
Jorku) i na różnych poziomach (od podstaw ekonomii po ekonomie˛ dla
zaawansowanych i kursy MBA). Przez kilka lat pracował również w Banku
Anglii, a potem jako starszy ekonomista w Mie˛dzynarodowym Funduszu
24 O Autorach
Walutowym. Jego prace były cze˛sto publikowane w specjalistycznych czasopis-

mach, takich jak „Journal of Political Economy” i „Economic Journal”. Profesor
Taylor jest obecnie jednym z najcze˛ściej cytowanych ekonomistów, zajmuja˛-
cych sie˛ praca˛ badawcza˛ na świecie. W dodatku pracował jako doradca
Mie˛dzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Światowego, Banku Anglii,
Komisji Europejskiej i członków rza˛du brytyjskiego. Jest także pracownikiem
brytyjskiego Ośrodka Badań Polityki Ekonomicznej, członkiem Królewskiego
Towarzystwa Ekonomicznego i członkiem zarówno Królewskiego Towarzystwa
Statystycznego, jak i Królewskiego Towarzystwa Sztuk.
Profesor Taylor mieszka z żona˛, trójka˛ dzieci i trzema psami (Byronem,
Shelley i Aphra˛) w pobliżu Kenilworth w Warwickshire, zbieraja˛c zegary
i hoduja˛c pszczoły.
PODZIĘKOWANIA
26 Podzie˛kowania
Xander Koolman — Erasmus University Medical Centre,

Richard Ledward — Staffordshire University,
Michael J. McCrostie — University of Buckingham,
Lukas Menkhoff — University of Hannover,
Jonathan Michie — Professor of Management at the University of Birmingham
and Director and Head of Birmingham Business School,
Kerry Patterson — University of Reading,
Martin Peitz — International University in Germany,
Tom Segers — Group T Leuven Engineering School,
Franz Seitz — University of Applied Sciences, Amberg-Weiden,
Kunal Sen — University of East Anglia,
Lorena Škuflic — University of Zagreb,
Tilman Slembeck — University of St. Gallen and Zurich University of Applied
Sciences,
Ian Smith — University of St. Andrews,
Remigiusz Smolinski — Leipzig Graduate School of Managment,
Frank H. Stephen — Manchester School of Law,
Kristan Sund — University of Applied Sciences, Chur,
Benjamin Swalens — Vrije Universiteit Brussel,
Oliver Taylor — University of Cambridge,
Elise Tosi — Ceram EAItech,
Linda Yueh — University of Oxford.
Oliverowi Taylorowi dzie˛kujemy za znakomite badania, które pomogły
nam w pracy.
CZĘŚĆ I
DANE
MAKROEKONOMICZNE
ROZDZIAŁ 1
MIERZENIE DOCHODU
NARODOWEGO
dy skończysz studia i zaczniesz szukać pracy, Twoje szanse be˛da˛ zależeć

G przede wszystkim od bieża˛cej sytuacji gospodarczej w kraju. W nie-
których latach przedsie˛biorstwa zwie˛kszaja˛ produkcje˛ dóbr i usług, liczba
zatrudnionych wzrasta i znalezienie pracy jest łatwe. Jednak w innych okresach
firmy zmniejszaja˛ produkcje˛, zatrudnienie maleje, a znalezienie dobrej pracy
zajmuje wiele czasu. Nic dziwnego zatem, że każdy absolwent szkoły wyższej
wolałby sie˛ pojawić na rynku pracy w czasie gospodarczego ożywienia, a nie
w czasie recesji.
Ponieważ ogólna kondycja gospodarki bardzo silnie wpływa na sytuacje˛
każdego z nas, zmiany koniunktury gospodarczej sa˛ szeroko komentowane
w środkach masowego przekazu. Niemal w każdej gazecie znajdujemy nowe
dane statystyczne na temat stanu gospodarki. Dotycza˛ one: poziomu dochodu
narodowego (PKB), tempa inflacji, stopy bezrobocia, wielkości sprzedaży
detalicznej w sklepach lub deficytu w handlu zagranicznym. Wszystkie te dane
maja˛ charakter makroekonomiczny, gdyż przedstawiaja˛ stan całej gospodarki,
a nie położenie poszczególnych rodzin ba˛dź przedsie˛biorstw.
Jak wiemy z rozdziału 2 Mikroekonomii, ekonomie˛ dzieli sie˛ na dwie
dziedziny: mikroekonomie˛ i makroekonomie˛. W mikroekonomii Mikroekonomia
jest analiza˛ decyzji
(microeconomics) bada sie˛ decyzje poszczególnych gospodarstw podejmowanych
domowych i przedsie˛biorstw oraz ich współdziałanie na rynku, przez pojedyncze
natomiast w makroekonomii (macroeconomics) ocenia sie˛ ogólny gospodarstwa domowe
i przedsie˛biorstwa,
stan gospodarki. Celem makroekonomii jest objaśnienie zachodza˛- a także ich
współdziałania
cych w gospodarce zmian, które wpływaja˛ na położenie pojedyn- na rynku.
czych gospodarstw domowych, przedsie˛biorstw oraz na sytuacje˛ na Makroekonomia
poszczególnych rynkach. Makroekonomiści zajmuja˛ sie˛ różnymi jest analiza˛ zjawisk
zachodza˛cych w całej
ważnymi kwestiami. Oto przykłady. Ska˛d wynikaja˛ różnice pozio- gospodarce, takich jak
mu dochodów w poszczególnych krajach? Dlaczego w niektórych inflacja, bezrobocie
i wzrost gospodarczy.
okresach ceny rosna˛ szybko, podczas gdy w innych okresach ceny
30 Dane makroekonomiczne
sa˛ wzgle˛dnie stabilne? Dlaczego produkcja i zatrudnienie w niektórych latach

zwie˛kszaja˛ sie˛, a w innych maleja˛? Co może zrobić rza˛d, aby zapewnić
szybki wzrost dochodów, niska˛ inflacje˛ i stały poziom zatrudnienia? Wszystkie
te pytania maja˛ charakter makroekonomiczny, gdyż dotycza˛ stanu całej gos-
podarki.
Ponieważ gospodarka jako całość składa sie˛ z wielu gospodarstw domo-
wych i przedsie˛biorstw, które współdziałaja˛ na wielu rynkach, mikroekonomia
i makroekonomia sa˛ ze soba˛ ściśle zwia˛zane. Na przykład, analiza˛ popytu
i podaży zajmuja˛ sie˛ te obie dziedziny. Jednak badanie stanu gospodarki jako
całości stawia przed nami nowe i intryguja˛ce wyzwania.
W tym rozdziale, podobnie jak w rozdziale naste˛pnym, omawiamy niektóre
dane wykorzystywane przez ekonomistów i polityków w celu opisania ogólnego
stanu gospodarki. Opisuja˛ one zmiany, które pragna˛ objaśnić makroekonomiści.
W tym rozdziale zajmujemy sie˛ produktem krajowym brutto (PKB; gross
domestic product, GDP), który stanowi miare˛ całkowitego dochodu narodowego
kraju. Produkt krajowy brutto to najważniejszy i bacznie obserwowany wskaźnik
makroekonomiczny, uznawany za najlepszy (choć niedoskonały) pojedynczy
miernik dobrobytu społecznego.
1.1
Dochód narodowy i wydatki
Gdybyś miał ocenić ekonomiczne dokonania pewnej osoby, musiałbyś przede
wszystkim przyjrzeć sie˛ jej dochodom. Ktoś, kogo dochody sa˛ wysokie, łatwiej
może pozwolić sobie na zakup zarówno niezbe˛dnych, jak i luksusowych dóbr.
Niewa˛tpliwie osoby bogatsze ciesza˛ sie˛ wyższym standardem życia: maja˛ lepsze
mieszkania, lepsza˛ opieke˛ medyczna˛, bardziej luksusowe samochody, jeżdża˛ na
droższe urlopy itp.
To samo odnosi sie˛ do całej gospodarki. Oceniaja˛c stan gospodarki, należy
spojrzeć na sume˛ dochodów jej wszystkich podmiotów. Odpowiednia˛ miare˛
stanowi produkt krajowy brutto.
Za pomoca˛ produktu krajowego brutto mierzy sie˛ dwie zmienne naraz:
dochód całkowity mieszkańców kraju oraz sume˛ wydatków na dobra i usługi.
Wynika to z tego, że w skali gospodarki suma dochodów i wydatków musi być
równa.
Dlaczego dochód narodowy jest równy sumie wydatków? Otóż w każdej
transakcji uczestnicza˛ dwie strony: nabywca i sprzedawca. Pienia˛dze wydane
przez nabywce˛ staja˛ sie˛ dochodem sprzedawcy. Na przykład, załóżmy, że
Victoria płaci Davidowi 100 euro za koszenie jej trawnika. W tym przypadku
chłopak jest sprzedawca˛, a dziewczyna — nabywca˛ tej usługi. David otrzymuje
100 euro, a Victoria wydaje 100 euro. Ta transakcja wywiera zatem jednakowy
Mierzenie dochodu narodowego 31
wpływ na sume˛ zarówno dochodów, jak i wydatków. Produkt krajowy brutto,

niezależnie od tego, czy jest rozumiany jako suma dochodów, czy jako suma
wydatków, wzrasta o 100 euro.
Także rysunek 1.1, na którym przedstawiono ruch okre˛żny w gospo-
darce, ułatwia dostrzeżenie równoważności dochodów i wydatków. (Przy-
pomnij sobie podobny rysunek zamieszczony w rozdziale 2 Mikroekonomii.)
Na rysunku tym widzimy wszystkie transakcje zawierane przez gospodarstwa
domowe i przedsie˛biorstwa w pewnej uproszczonej gospodarce. Gospodar-
stwa domowe nabywaja˛ dobra i usługi wytwarzane przez przedsie˛biorstwa,
a ich wydatki przepływaja˛ przez rynki dóbr i usług. Z kolei przedsie˛bior-
stwa wykorzystuja˛ uzyskane wpływy na opłacenie swoich pracowników, czyn-
szów dzierżawnych, a także na wypłate˛ zysku dla właścicieli. Dochody te
przepływaja˛ przez rynki czynników produkcji. Pienia˛dze we˛druja˛ od gos-
podarstw domowych do przedsie˛biorstw, a naste˛pnie wracaja˛ do gospodarstw
domowych.
RYSUNEK 1.1
Wykres ruchu okrężnego
Gospodarstwa domowe kupuja˛ dobra i usługi od przedsie˛biorstw, które wykorzystuja˛ swoje dochody
na opłacenie pracowników, czynszów dzierżawnych i na wypłate˛ zysków dla właścicieli. Produkt
krajowy brutto jest równy sumie wydatków gospodarstw domowych na zakup dóbr i usług. Jest on
zarazem równy sumie dochodów, tj. płac, czynszów i zysków wypłaconych przez przedsie˛biorstwa
na rynkach czynników produkcji.
Produkt krajowy brutto w tej gospodarce możemy zatem zmierzyć, sumuja˛c

albo wszystkie wydatki gospodarstw domowych, albo wszystkie uzyskane
dochody (płace, czynsze i zyski) wypłacone przez przedsie˛biorstwa. Ponieważ
wszelkie poniesione wydatki staja˛ sie˛ dochodami innych ludzi, PKB jest taki
sam, niezależnie od tego, w jaki sposób go obliczymy.
W rzeczywistości gospodarka jest oczywiście bardziej złożona niż uprosz-
czony model przedstawiony na rysunku 1.1. Gospodarstwa domowe nie wydaja˛
swoich wszystkich dochodów — cze˛ść z nich przeznaczaja˛ na opłacenie
podatków, a cze˛ść oszcze˛dzaja˛ na przyszłe potrzeby. Ponadto, nie kupuja˛ one
wszystkich produkowanych w danym kraju dóbr i usług. Niektóre dobra i usługi
sa˛ nabywane przez państwo, a inne przez przedsie˛biorstwa, które zużywaja˛
je w celu wytworzenia własnej produkcji1. Jednak bez wzgle˛du na to, kto kupuje
dane dobra — gospodarstwa domowe, przedsie˛biorstwa czy też państwo
— w każdej transakcji wyste˛puja˛ nabywca i sprzedawca. W skali całej gospo-
darki suma wydatków i dochodów jest wie˛c zawsze równa.
Szybki sprawdzian
Wymień dwie zmienne, które mierzy się za pomocą produktu krajowego brutto. Jak
to jest możliwe, że mierzy on dwie rzeczy naraz?
1.2
Pomiar produktu krajowego brutto
Po ogólnym wyjaśnieniu poje˛cia produktu krajowego brutto rozpatrzymy teraz
dokładniej, w jaki sposób jest on mierzony.
Produkt krajowy ● Produkt krajowy brutto (PKB) to wartość rynkowa wszyst-
brutto (PKB) stanowi
wartość rynkowa˛
kich finalnych dóbr i usług, wytworzonych w kraju w danym
wszystkich finalnych okresie.
dóbr i usług,
wytworzonych w kraju Ta definicja wydaje sie˛ jasna. Jednak w rzeczywistości przy
w danym okresie.
obliczaniu PKB wyste˛puja˛ liczne problemy. Dlatego warto roz-
ważyć starannie każda˛ cze˛ść tej definicji.
Produkt krajowy brutto to wartość rynkowa... Jest takie powiedzenie:
„Nie można porównywać jabłka z pomarańcza˛”, natomiast przy obliczaniu PKB
właśnie tak sie˛ czyni. Za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ wartość różnych rodzajów
dóbr i usług nabywanych na rynku, a wie˛c poziom aktywności gospodarczej.
W tym celu sa˛ stosowane ceny rynkowe. Stanowia˛ one kwoty, które nabywcy sa˛
1
Istnieja˛ poza tym eksport i import ( przyp. tłum.).
skłonni zapłacić za poszczególne dobra, a zatem odzwierciedlaja˛ wartość tych

dóbr. Jeżeli cena rynkowa jabłek be˛dzie dwukrotnie wyższa od cen pomarańczy,
to na wielkość PKB jabłko wpłynie dwukrotnie bardziej niż pomarańcza.
... wszystkich... Produkt krajowy brutto jest bardzo pojemnym miernikiem.
Obejmuje wszystkie dobra i usługi, wytworzone w danej gospodarce i sprzedane
w sposób legalny na rynku. Wyraża wartość rynkowa˛ nie tylko jabłek i pomarań-
czy, lecz także gruszek, grejpfrutów, ksia˛żek i filmów, usług fryzjerskich
i medycznych itp.
Produkt krajowy brutto uwzgle˛dnia także wartość rynkowa˛ mieszkanio-
wych usług ogólnokrajowego zasobu mieszkań. W przypadku mieszkań wynaje˛-
tych wartość te˛ łatwo obliczyć. Płacony czynsz jest wtedy zarówno wydatkiem
użytkownika, jak i dochodem właściciela. Jednak wielu ludzi ma własny dom
lub mieszkanie i nie płaci czynszu. Przy obliczaniu PKB uwzgle˛dnia sie˛ zatem
korzyści z posiadania własnego mieszkania, oszacowuja˛c wartość rynkowa˛
ewentualnego czynszu. Przyjmuje sie˛ zatem założenie, że właściciel płaci sam
sobie czynsz, który wówczas staje sie˛ cze˛ścia˛ zarówno jego wydatków, jak
i dochodów.
Jednak pewne dobra i usługi sa˛ pomijane w rachunku PKB ze wzgle˛du na
trudności w mierzeniu ich wartości. Produkt krajowy brutto nie uwzgle˛dnia
produktów produkowanych i sprzedawanych nielegalnie, takich jak np. nar-
kotyki. Nie obejmuje też dóbr i usług wytwarzanych i konsumowanych przez nas
samych w naszych domach. Warzywa, które kupujemy w sklepie, sa˛ wliczane do
PKB, ale warzywa uprawiane w naszym własnym ogrodzie i niesprzedane na
rynku zostana˛ pominie˛te.
Te wyła˛czenia w rachunku PKB prowadza˛ czasem do paradoksalnych
ustaleń. Na przykład, gdy Victoria zapłaci Davidowi za skoszenie trawnika,
transakcja ta zostanie wliczona do PKB. Gdyby jednak razem wzie˛li ślub,
sytuacja uległaby zmianie. Nawet jeżeli chłopak be˛dzie nadal piele˛gnował
trawnik, wartość tej usługi zostanie pominie˛ta w rachunku PKB, ponieważ
usługa ta nie zostanie sprzedana na rynku. Jeśli zatem Victoria i David sie˛
pobiora˛, wielkość PKB sie˛ obniży.
... dóbr finalnych... Kiedy fabryka celulozy sprzedaje swój produkt firmie
zajmuja˛cej sie˛ produkcja˛ kart z życzeniami, papier ten jest nazywany dobrem
pośrednim (intermediate good), a kartke˛ z pozdrowieniami nazywa sie˛ dobrem
finalnym ( final good). Produkt krajowy brutto obejmuje jedynie wartość dóbr
finalnych. Przecież wartość dóbr pośrednich jest już uwzgle˛dniona w cenach
dóbr finalnych. Dodawanie wartości tego papieru do wartości tych kart ozna-
czałoby podwójne liczenie. Byłoby rzecza˛ niewłaściwa˛ (i błe˛dna˛) obliczanie
wartości papieru dwukrotnie.
Istotnym wyja˛tkiem od tej reguły jest przypadek, gdy wytworzone dobro
pośrednie nie zostaje zużyte w trakcie produkcji, lecz wchodzi w skład zapasów
przedsie˛biorstwa, które moga˛ być później zużyte lub sprzedane. W takim
przypadku jest ono chwilowo traktowane jak dobro finalne, a jego wartość
zostaje dodana do PKB w charakterze „inwestycji w zapasy”. Jeżeli w naste˛p-
nym okresie dobro to zostanie zużyte przez firme˛ lub sprzedane, zapasy tego
przedsie˛biorstwa zmaleja˛, co zredukuje odpowiednio przyszła˛ wielkość PKB.
... i usług... Produkt krajowy brutto obejmuje zarówno dobra materialne

(takie jak żywność, odzież i samochody), jak i różne usługi (fryzjer, sprza˛tanie
mieszkania, wizyta u lekarza). Kiedy kupujesz płyte˛ kompaktowa˛ z nagraniem
Twego ulubionego zespołu, nabywasz dobro, którego cena zostanie uwzgle˛d-
niona w rachunku produktu krajowego brutto. Gdy pójdziesz na koncert tego
samego zespołu, płacisz za usługe˛, a cena biletu zostanie wliczona do PKB.
... wytworzonych... Produkt krajowy brutto obejmuje dobra i usługi

wytwarzane w danym okresie. Nie uwzgle˛dnia on transakcji dotycza˛cych dóbr
wytworzonych w przeszłości. Gdy Aston Martin wyprodukuje i sprzeda nowy
samochód, jego wartość zostanie wliczona do produktu krajowego brutto, ale
gdy ktoś sprzeda używany samochód innej osobie, jego wartość zostanie
pominie˛ta w rachunku PKB.
... w kraju... Produkt krajowy brutto mierzy wartość produkcji wy-

tworzonej na terenie danego kraju, czyli w jego geograficznych granicach. Jeżeli
obywatel Australii pracuje okresowo w Wielkiej Brytanii, wytworzona przez
niego produkcja jest wliczana do brytyjskiego PKB. Jeżeli obywatel Wielkiej
Brytanii posiada fabryke˛ w Bułgarii, jej produkcja jest wliczana do bułgarskiego
PKB. Poszczególne dobra sa˛ zatem wła˛czane do PKB danego kraju, o ile sa˛ one
w nim wytwarzane, bez wzgle˛du na narodowość producenta.
... w danym okresie. Produkt krajowy brutto mierzy wartość produkcji

wytworzonej w konkretnym okresie. Zazwyczaj jest to rok albo kwartał (3 mie-
sia˛ce). Produkt krajowy brutto odzwierciedla sume˛ dochodów i wydatków
powstałych w danym kraju w tym okresie.
Dane kwartalne o produkcie krajowym brutto sa˛ zwykle przedstawiane
w skali rocznej. Oznacza to, że wartość kwartalna PKB jest mnożona przez 4.
Urze˛dy statystyczne robia˛ tak, aby zapewnić łatwa˛ porównywalność danych
kwartalnych i rocznych.
Ponadto dane kwartalne o PKB podlegaja˛ procedurze usuwania wahań
sezonowych (seasonal adjustment). Dane surowe ujawniaja˛ oczywiście, że
poziom produkcji w poszczególnych kwartałach jest różny (np. okres przed-
świa˛teczny w grudniu w wielu krajach charakteryzuje sie˛ rekordowa˛ wielkościa˛
zakupów). Oceniaja˛c stan gospodarki, ekonomiści i politycy cze˛sto chca˛ sie˛
przyjrzeć danym bez wahań sezonowych. Dlatego urze˛dy statystyczne podaja˛
dane kwartalne z poprawka˛ sezonowa˛. Dane o PKB podawane w środkach
masowego przekazu sa˛ zawsze uje˛te w postaci oczyszczonej z wpływu wahań
sezonowych.
Powtórzymy teraz definicje˛ PKB.

● Produkt krajowy brutto stanowi wartość rynkowa˛ wszystkich dóbr i usług,
wytworzonych w kraju w danym okresie.
Jest oczywiste, że PKB to bardzo złożony miernik aktywności gospodar-
czej. W trakcie bardziej zaawansowanych studiów makroekonomii dowiesz sie˛
wie˛cej o problemach, jakie powstaja˛ w trakcie jego obliczania. Jednak już teraz
widzisz, że każda cze˛ść definicji PKB ma duże znaczenie.
Szybki sprawdzian
Co przyczyni się bardziej do wzrostu PKB: wyprodukowanie hamburgera za 1 euro
czy wyprodukowanie kawioru za 1 euro? Odpowiedź uzasadnij.
Ramka 1.1
Inne mierniki dochodu narodowego
Urząd Statystyczny Wielkiej Brytanii (UK Office of National Statistics) co 3 miesiące oblicza
wartość brytyjskiego PKB. W celu uzyskania bardziej kompletnego obrazu stanu gospodarki
ustala on również wielkość różnych innych mierników dochodu, które różnią się od produktu
krajowego brutto na skutek uwzględniania lub nieuwzględniania pewnych rodzajów docho-
dów. Poniżej podajemy krótkie objaśnienie sposobu konstrukcji tych mierników, zaczynając
od najpojemniejszego i kończąc na najmniej pojemnym z nich.
● Produkt narodowy brutto (PNB; gross national product, GNP) jest miarą dochodu
całkowitego uzyskanego przez stałych mieszkańców kraju, nazywanych rezydentami
(nationals). Różni się on od PKB tym, że obejmuje dochody uzyskiwane przez Brytyj-
czyków za granicą, a pomija dochody uzyskiwane przez obcokrajowców w Wielkiej
Brytanii2. Na przykład, jeżeli obywatel Australii pracuje okresowo w Wielkiej Brytanii,
wytworzona przez niego produkcja jest wliczana do brytyjskiego PKB, jednak nie wchodzi
do PNB tego kraju, lecz jest składnikiem australijskiego PNB. W większości krajów, także
w Wielkiej Brytanii, mieszkańcy wytwarzają większość produkcji, a więc wielkości PKB
i PNB są zbliżone3.
● Produkt narodowy netto (PNN; net national product, NNP) to suma dochodów stałych
mieszkańców kraju (PNB) pomniejszona o straty z tytułu amortyzacji. Amortyzacja
(depreciation) to miara wartości zużycia dóbr kapitałowych, czyli zasobu środków trwałych
w gospodarce (np. skorodowane ciężarówki czy też przestarzałe komputery).
2
Wcze˛ści transferowanej do danych krajów ( przyp. tłum.).
3
W krajach o dużym udziale firm zagranicznych, które wysyłaja˛ za granice˛ znaczna˛ cze˛ść
swoich zysków, np. w Polsce, PNB jest zazwyczaj niższy od PKB ( przyp. tłum.).
● Dochód narodowy (national income) to łączny dochód stałych mieszkańców kraju,

uzyskany dzięki produkcji dóbr i usług. Różni się on od produktu narodowego netto tym, że
nie uwzględnia podatków pośrednich, natomiast obejmuje subsydia dla przedsiębiorstw.
Wielkości PNN oraz dochodu narodowego nie są równe także z powodu różnic statystycz-
nych, spowodowanych problemami z gromadzeniem danych.
● Dochód osobisty (personal income) to suma dochodów uzyskanych przez gospodarstwa
domowe i przedsiębiorstwa niebędące spółkami. W odróżnieniu od dochodu narodowego,
nie obejmuje on zysków zatrzymanych w przedsiębiorstwach, a niewypłaconych właścicie-
lom. Nie uwzględnia także podatków dochodowych przedsiębiorstw oraz płaconych przez
nie składek ubezpieczeniowych. Ponadto dochód osobisty obejmuje odsetki od obligacji
skarbowych oraz dochody gospodarstw domowych uzyskiwane z tytułu zasiłków i ubez-
pieczeń społecznych.
● Dochód rozporządzalny (disposable personal income) to suma dochodów pozostających
w dyspozycji gospodarstw domowych oraz przedsiębiorstw niebędących spółkami po
spłaceniu wszelkich zobowiązań wobec Skarbu Państwa. Jest on równy dochodowi
osobistemu pomniejszonemu o podatki dochodowe i pewne inne wydatki (np. bilety
parkingowe).
Chociaż opisane mierniki dochodu różnią się między sobą pewnymi szczegółami, niemal
zawsze wszystkie podobnie opisują gospodarkę. Gdy PKB wzrasta w szybkim tempie, inne
wskaźniki dochodu narodowego także szybko rosną, a gdy PKB spada, to inne wskaźniki na
ogół także maleją. Kiedy chcemy ustalić skalę wahań aktywności gospodarczej, nie jest zatem
zbyt ważne, który z mierników dochodu narodowego zastosujemy.
1.3
Składniki PKB
Wydatki w gospodarce maja˛ różnoraka˛ postać: rodzina Smitha płaci za obiad
w londyńskiej restauracji; Honda buduje nowa˛ fabryke˛ samochodów na północy
Anglii; Royal Navy zamawia nowa˛ łódź podwodna˛ u brytyjskiego producenta
okre˛tów; teatr w Nowym Jorku ubezpiecza nowe wystawienie spektaklu Cats
w firmie Lloyds w Londynie. Produkt krajowy brutto Wielkiej Brytanii uwzgle˛d-
nia wszystkie te rodzaje wydatków na wytwarzane w kraju dobra i usługi.
W celu zrozumienia, jak gospodarka zużywa swe ograniczone zasoby,
ekonomiści cze˛sto odwołuja˛ sie˛ do rachunku wydatków. W tym celu PKB
(oznaczmy go jako Y) jest dzielony na cztery składniki: konsumpcje˛ (C),
inwestycje (I), wydatki państwa (G) oraz eksport netto (NX):
Y Y C + I + G + NX.
Równanie to jest tożsamościa˛, która jest zawsze prawdziwa dzie˛ki sposo-
bowi zdefiniowania zmiennych. (Dlatego w równaniu tym zastosowaliśmy
znak „Y”, chociaż normalnie używamy znaku „=”.) W tym przypadku, ponie-
waż każdy funt wydatków wła˛czanych do produktu krajowego brutto jest uje˛ty
w jednym z jego czterech składników, suma tych składników musi być równa
PKB. Przyjrzyjmy sie˛ jednak bliżej poszczególnym składnikom produktu krajo-
wego brutto.
Konsumpcja
Konsumpcja (consumption) stanowi wydatki gospodarstw domo- Konsumpcja stanowi
wydatki gospodarstw
wych na dobra i usługi. Dobra moga˛ być trwałe (np. samochody domowych na dobra
i urza˛dzenia gospodarstwa domowego w rodzaju pralek i lodówek) i usługi, z wyja˛tkiem
wydatków na zakup
lub nietrwałe (np. żywność i ubranie). Wydatki na usługi obejmuja˛ nowych domów
np. usługi fryzjerskie i usługi medyczne. Wydatki gospodarstw lub mieszkań.
domowych na wykształcenie sa˛ również uje˛te w konsumpcji usług
(chociaż można by też uznać, że sa˛ to wydatki inwestycyjne).
Inwestycje
Inwestycje (investment) to zakupy dóbr, które w przyszłości Inwestycje stanowia˛

wydatki na zakup
zostana˛ użyte do wytwarzania innych dóbr i usług. Jest to suma maszyn i urza˛dzeń,
wydatków na zakup maszyn i urza˛dzeń produkcyjnych, budynków budynków i budowli
przedsie˛biorstw,
˛
i budowli oraz nagromadzenie zapasów. Przyjmuje sie także, że a także na zapasy,
zakup nowego domu lub mieszkania wchodzi w skład inwestycji, ła˛cznie z zakupem
nowych mieszkań
a nie konsumpcji. i domów przez
Jak wspomnieliśmy wcześniej w tym rozdziale, godny uwagi gospodarstwa domowe.
jest sposób traktowania inwestycji ponoszonych w celu zwie˛k-
szenia zapasów. Kiedy Aston Martin wyprodukuje samochód i nie sprzeda go,
lecz wła˛czy do swoich zapasów, przyjmujemy, że producent ten „kupił” go sam
dla siebie. W rachunku dochodu narodowego samochód ten zostanie potrak-
towany jako cze˛ść wydatków inwestycyjnych firmy. (Gdy producent sprzeda
potem ten samochód ze swoich zapasów, inwestycje tej firmy w zapasy stana˛ sie˛
ujemne, co skompensuje dodatni wydatek poniesiony przez nabywce˛.) Zapasy sa˛
traktowane w ten sposób, ponieważ za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ ogólna˛ wartość
wytworzonej w kraju produkcji, a dobra wła˛czone do zapasów także stanowia˛
składnik produkcji wytworzonej w danym kraju i danym okresie.
Wydatki państwa
Wydatki państwa (government purchases) obejmuja˛ wydatki na Wydatki państwa
sa˛ to wydatki na zakup
dobra i usługi ponoszone zarówno przez samorza˛dy, jak i przez dóbr i usług, ponoszone
rza˛d. Uwzgle˛dniaja˛ one wynagrodzenia pracowników zatrudnia- przez władze lokalne
i rza˛d centralny.
nych przez państwo i wydatki na prace publiczne.
Znaczenie terminu „wydatki państwa” wymaga pewnego uściślenia. Jeśli

państwo wypłaca uposażenie generałowi, jest oczywiste, że to wynagrodzenie
stanowi cze˛ść wydatków państwa. Jak jednak potraktować wypłacenie przez
państwo pewnej starszej osobie zasiłku z ubezpieczenia społecznego? Tego
rodzaju wydatki nazywamy wydatkami transferowymi (transfer payments),
ponieważ nie sa˛ one dokonywane w zamian za wytworzone obecnie dobro
lub usługe˛. Płatności transferowe zmieniaja˛ dochody gospodarstw domowych,
lecz nie odzwierciedlaja˛ wielkości produkcji. (Z makroekonomicznego punktu
widzenia płatności transferowe przypominaja˛ ujemne podatki.) Ponieważ za
pomoca˛ PKB mierzy sie˛ dochody uzyskane z produkcji dóbr i usług oraz
wydatki poniesione na ich zakup, płatności transferowe nie sa˛ wliczane do sumy
wydatków państwa.
Eksport netto
Eksport netto Eksport netto (net exports) jest równy sumie wydatków na dobra
sa˛ to ponoszone
przez cudzoziemców
wytworzone w kraju i sprzedane za granica˛ (eksport), pomniej-
wydatki na dobra szonej o sume˛ wydatków krajowych na zakup dóbr wyprodukowa-
produkowane w kraju
nych za granica˛ (import). Sprzedaż towarów wyprodukowanych
(eksport), pomniejszone
o wydatki na dobra w danym kraju do innych krajów, np. sprzedaż samochodów wy-
wytworzone za granica˛,
poniesione przez
twarzanych przez firme˛ brytyjska˛ Aston Martin do USA, powie˛k-
mieszkańców danego sza eksport netto kraju eksportuja˛cego (w tym przypadku Wielkiej
kraju (import).
Brytanii).
Słowo „netto” w nazwie „eksport netto” zwraca uwage˛ na to, że wartość
importu jest odejmowana od wartości eksportu. Jest to konieczne, ponieważ
wydatki na importowane dobra i usługi sa˛ wła˛czone do innych składników PKB.
Załóżmy np., że obywatel brytyjski za 30 000 funtów kupuje auto volvo, wy-
produkowane w Szwecji. Ta transakcja zwie˛ksza sume˛ wydatków konsump-
cyjnych o 30 000 funtów, jednak jednocześnie o te˛ sama˛ kwote˛ zmniejsza
eksport netto Wielkiej Brytanii, ponieważ samochód pochodzi z importu. Ina-
czej mówia˛c, eksport netto uwzgle˛dnia import dóbr i usług wytworzonych za
granica˛ ze znakiem ujemnym, gdyż te dobra i usługi (ze znakiem dodatnim)
zostały wła˛czone do sumy wydatków krajowych na konsumpcje˛, inwestycje
i wydatki państwa. Ilekroć zatem jakaś osoba, firma ba˛dź rza˛d zakupuje dobra
i usługi za zagranica˛, zakupy te zmniejszaja˛ eksport netto, a ponieważ zwie˛k-
szaja˛ one również odpowiednio sume˛ wydatków, nie maja˛ wpływu na wiel-
kość PKB.
STUDIUM PRZYPADKU
Składniki PKB
Tablica 1.1 zawiera informacje o strukturze PKB Wielkiej Brytanii w 2004 r.

Wartość produktu krajowego w tym roku wyniosła 1165 mld funtów. Dziela˛c to
przez liczbe˛ mieszkańców, która wynosiła wówczas około 59,5 mln, otrzymuje-
my PKB per capita równy około 19 580 funtów.
Konsumpcja stanowiła około 2/3 PKB, czyli 12 790 funtów na osobe˛.
Inwestycje były równe 3277 funtów w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Wydatki
państwa wynosiły 4151 funtów na osobe˛, a wartość eksportu netto wyniosła
−638 funtów. Ta ostatnia liczba jest ujemna, ponieważ mieszkańcy Wielkiej
Brytanii zarobili mniej na sprzedaży własnych dóbr za granica˛, niż wydali na
zakup towarów zagranicznych.
Dane te pochodza˛ z UK Office for National Statistics. Nowsze informacje
na temat PKB można znaleźć na stronie internetowej: www.statistics.gov.uk.
TABLICA 1.1
PKB i jego składniki
Tablica zawiera informacje o wartości całkowitej PKB w Wielkiej Brytanii w 2004 r. oraz o jego
strukturze według czterech składników. Analizuja˛c dane przytoczone w tej tablicy, pamie˛taj
o tożsamości: Y Y C + I + G + NX.
Ogółem Na 1 mieszkańca Procent

Wyszczególnienie
(w mld funtów) (w funtach) całości
Produkt krajowy brutto Y 1 165 19 580 100

Konsumpcja C 761 12 790 65
Inwestycje I 195 3 277 17
Zakupy państwa G 247 4 151 21
Eksport netto NX −38 −638 −3
Ź r ó d ł o: UK Office for National Statistics.
Szybki sprawdzian
Wymień cztery składniki wydatków krajowych. Który z nich jest największy?
1.4
Realny PKB a nominalny PKB
Jak widzimy, za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ wielkość całkowita˛ wydatków na dobra
i usługi w całej gospodarce. Jeżeli wydatki całkowite w danym roku wzrastaja˛,
to przyczyna˛ tego moga˛ być dwa czynniki: albo gospodarka zwie˛kszyła swa˛
produkcje˛ dóbr i usług w porównaniu z rokiem poprzednim, albo też sprzedaje
obecnie swe dobra i usługi po wyższych cenach. Analizuja˛c zmiany zachodza˛ce
w gospodarce, ekonomiści staraja˛ sie˛ oddzielić te dwa efekty. Chca˛ zwłaszcza
zmierzyć ilość całkowita˛ dóbr i usług wytwarzanych w danej gospodarce, bez
wzgle˛du na zmiany cen.
W tym celu ekonomiści stosuja˛ miernik zwany realnym PKB, dzie˛ki
któremu otrzymuja˛ odpowiedź na pytanie: „Jaka byłaby wartość dóbr i usług
wytworzonych w danym roku, gdyby wyrazić ja˛ w cenach obowia˛zuja˛cych
w pewnym, konkretnym roku w przeszłości?”. Mierza˛c produkcje˛ bieża˛ca˛
w cenach obowia˛zuja˛cych w poprzednich latach, realny PKB pokazuje zmiany
ogólnej wielkości produkcji dóbr i usług w danym kraju.
Chca˛c sie˛ przyjrzeć bliżej konstrukcji wskaźnika realnego PKB, rozważmy
nastepuja˛cy przykład.
˛
Przykład liczbowy. Tablica 1.2 zawiera informacje o gospodarce, która pro-
dukuje tylko dwa dobra — hot-dogi i hamburgery. Pokazano w niej ilości
obydwu produktów, wytworzone w latach 2003−2005.
Chca˛c obliczyć całkowita˛ sume˛ wydatków w tej gospodarce, mnożymy
liczbe˛ hot-dogów i hamburgerów przez ich ceny. W 2003 r. 100 hot-dogów
zostało sprzedanych po cenie 1 euro za sztuke˛, a zatem wydatki na te dobro
wyniosły 100 euro. W tym samym roku sprzedano 50 hamburgerów po cenie
2 euro za sztuke˛, wie˛c wydatki na to dobro wyniosły także 100 euro. Całkowita
suma wydatków w tej gospodarce, tzn. suma wydatków na zakup hot-dogów
i hamburgerów, była równa 200 euro. Te˛ wielkość, czyli wartość produkcji
Nominalny PKB mierzona˛ w cenach bieża˛cych, nazywamy nominalnym PKB
to wartość produkcji
dóbr i usług
(nominal GDP).
w cenach bieża˛cych. W tablicy pokazano sposób obliczania nominalnego PKB
w trzech kolejnych latach. Całkowita wielkość wydatków wzrosła z 200 euro
w 2003 r. do 600 euro w 2004 r. i 1200 euro w 2005 r. Wzrost ten wynikał
cze˛ściowo ze zwie˛kszenia sie˛ liczby konsumowanych hot-dogów i hambur-
gerów, ale także ze wzrostu cen.
W celu uzyskania miernika wielkości produkcji, którego wskazania nie
Realny PKB to wartość byłyby zakłócane zmianami cen, wykorzystujemy realny PKB
produkcji dóbr i usług
w cenach stałych.
(real GDP), który jest miara˛ wielkości produkcji dóbr i usług
w cenach stałych. Obliczamy go, wybieraja˛c najpierw rok bazowy
(base year). Naste˛pnie uwzgle˛dniamy ceny hot-dogów i hamburgerów z roku
bazowego do obliczenia wartości produkcji w poszczególnych latach. Innymi
słowy, ceny z roku bazowego sa˛ podstawa˛ porównywania wielkości produkcji

w kolejnych latach.
Załóżmy, że w rozpatrywanym przykładzie rokiem bazowym jest 2003.
Możemy wówczas wykorzystać ceny hot-dogów i hamburgerów z 2003 r., aby
obliczyć wartość dóbr i usług wytworzonych w latach 2003−2005. Tablica 1.2
ilustruje te obliczenia. Chca˛c obliczyć realny PKB w 2003 r., mnożymy ceny
hot-dogów i hamburgerów z tego roku przez wielkość produkcji. (W roku
bazowym nominalny i realny PKB sa˛ sobie zawsze równe.) W celu ustalenia
realnego PKB w 2004 r. stosujemy ceny z 2003 r. (ten rok uznaliśmy za rok
bazowy) i mnożymy je przez liczbe˛ hot-dogów i hamburgerów wytworzonych
w 2004 r. W podobny sposób obliczamy realny PKB w 2005 r., biora˛c pod
uwage˛ ilość dóbr wytworzonych w tym roku i mnoża˛c je przez ceny z 2003 r.
Jeśli w efekcie okazuje sie˛, że wielkość realnego PKB wzrosła z 200 euro
w 2003 r. do 350 euro w 2004 r. i 500 euro w 2005 r., to możemy być pewni, że
wynikało to wyła˛cznie ze wzrostu produkcji, ponieważ ceny zostały „za-
mrożone” na poziomie z roku bazowego.
TABLICA 1.2
Realny i nominalny PKB
W tablicy pokazano sposób obliczania nominalnego i realnego PKB, a także deflatora PKB
w hipotetycznej gospodarce, która produkuje tylko dwa dobra: hot-dogi i hamburgery.
Cena Cena
Liczba Liczba
Lata hot-dogów hamburgerów
hot-dogów hamburgerów
(w euro) (w euro)
2003 1 100 2 50
2004 2 150 3 100
2005 3 200 4 150
Lata Nominalny PKB
2003 (1 euro · 100 hot-dogów) + (2 euro · 50 hamburgerów) = 200 euro

2005 (3 euro · 200 hot-dogów) + (4 euro · 150 hamburgerów) = 1 200 euro
Lata Realny PKB (rok bazowy 2003)

Lata Deflator PKB

2003 (200 euro/200 euro) · 100 = 100
2004 (600 euro/350 euro) · 100 = 171
2005 (1 200 euro/500 euro) · 100 = 240
Oto podsumowanie: nominalny PKB wyraża wartość produkcji dóbr i usług

w danej gospodarce w cenach bieża˛cych, natomiast realny PKB wyraża ja˛
w cenach stałych z roku bazowego. Ponieważ wielkość realnego PKB jest nie-
zależna od zmian cen, jego wzrost odzwierciedla jedynie zwie˛kszenie wielkości
produkcji. Realny PKB jest wie˛c dobrym miernikiem zmian produkcji w kraju.
Obliczaja˛c PKB, chcemy ustalić, w jakim stanie znajduje sie˛ gospodarka
danego kraju. Ponieważ realny PKB wyraża faktyczna˛ wielkość produkcji dóbr
i usług, odzwierciedla on zdolność gospodarki do zaspokojenia potrzeb miesz-
kańców kraju. Realny PKB jest zatem lepsza˛ miara˛ dobrobytu niż nominalny
PKB. Kiedy ekonomiści wypowiadaja˛ sie˛ na temat produktu krajowego brutto,
maja˛ zwykle na myśli jego wielkość realna˛, a nie nominalna˛. Natomiast kiedy
mówia˛ o wzroście gospodarczym, mierza˛ go jako wyrażona˛ w procentach zmia-
ne˛ realnego PKB z danego okresu w porównaniu z poziomem realnego PKB
z okresu wcześniejszego.
Deflator PKB
Jak już wiemy, nominalny PKB odzwierciedla zarówno ceny, jak i ilości dóbr
oraz usług produkowanych w danej gospodarce w pewnym okresie, natomiast
realny PKB pokazuje tylko wielkość produkcji. Znaja˛c nominalny PKB i realny
PKB, możemy obliczyć miernik trzeci, a mianowicie deflator PKB, który
informuje o zmianach cen dóbr i usług, ale nie o ich wytwarzanych ilościach.
Deflator PKB Deflator PKB (GDP deflator) jest obliczany w naste˛puja˛cy
to inaczej miernik
poziomu cen, obliczany
sposób:
jako relacja mie˛dzy
nominalnym i realnym deflator PKB = (nominalny PKB/realny PKB) · 100.
PKB pomnożona
przez 100. Ponieważ wielkość nominalnego i realnego PKB w roku
bazowym jest taka sama, deflator PKB dla roku bazowego ma zawsze wartość
100. Za pomoca˛ deflatora dla naste˛pnych lat mierzy sie˛ zmiany nominalnego
PKB, których przyczyna˛ nie sa˛ zmiany realnego PKB.
Deflator PKB mierzy bieża˛cy poziom cen w stosunku do poziomu cen
z roku bazowego. Chca˛c sie˛ o tym przekonać, rozważmy kilka prostych
przykładów. Po pierwsze, wyobraźmy sobie, że wielkość produkcji w pewnym
kraju rośnie, a ceny pozostaja˛ niezmienne. W tym przypadku zarówno nominal-
ny, jak i realny PKB rosna˛ w tym samym tempie, a deflator PKB jest wielkościa˛
stała˛. Po drugie, załóżmy, że ceny rosna˛, ale poziom produkcji pozostaje
niezmieniony. W tym przypadku nominalny PKB wzrasta, choć realny PKB
pozostaje taki sam. Deflator PKB oczywiście sie˛ zwie˛ksza. Zauważ, iż w obu
przypadkach deflator PKB odzwierciedla jedynie zmiany cen, a nie zmiany
wielkości produkcji.
Powróćmy teraz do przykładu liczbowego z tablicy 1.2. W 2003 r.
nominalny i realny PKB wynosiły po 200 euro, a zatem deflator PKB dla tego
roku jest równy 100. W 2004 r. nominalny PKB równał sie˛ 600 euro, a realny
PKB — 350 euro, wie˛c deflator PKB dla tego roku wynosi 171. Oznacza to, że
ogólny poziom cen podniósł sie˛ o 71%.
Deflator PKB stanowi jedna˛ z miar, którymi posługuja˛ sie˛ ekonomiści,
obserwuja˛c przecie˛tny poziom cen w gospodarce. W naste˛pnym rozdziale
zbadamy inna˛ miare˛ tego rodzaju, czyli wskaźnik cen konsumenta, a także
opiszemy różnice mie˛dzy tymi dwoma miernikami.
STUDIUM PRZYPADKU
Kształtowanie się PKB w ostatnich czasach
Wiemy już, co oznacza realny PKB i w jaki sposób jest mierzony. Spójrzmy
teraz na kształtowanie sie˛ tej wielkości w Wielkiej Brytanii. Rysunek 1.2 za-
wiera dane kwartalne, dotycza˛ce realnego PKB w tym kraju od 1965 r.
RYSUNEK 1.2
Realny PKB w Wielkiej Brytanii
Na rysunku przedstawiono kwartalne dane o poziomie realnego PKB w Wielkiej Brytanii od 1965 r.
Ź r ó d ł o: UK Office of National Statistics.
Najbardziej oczywistym wnioskiem jest to, że realny PKB zwie˛ksza sie˛
w miare˛ upływu czasu, np. w 2004 r. w Wielkiej Brytanii był on około 2 razy
wie˛kszy niż w 1974 r. Inaczej mówia˛c, w ostatnich 30 latach produkcja dóbr
i usług w tym kraju rosła w tempie prawie 2,3% rocznie. Ten wzrost realnego
PKB zapewnił współczesnym Brytyjczykom o wiele wie˛kszy poziom dobrobytu
niż ten, którym cieszyli sie˛ ich ojcowie i dziadkowie.
Innym spostrzeżeniem jest to, że wzrost gospodarczy jest niestabilny.

Nieustanne zwie˛kszanie sie˛ realnego PKB jest niekiedy przerywane w okresach
recesji, kiedy produkt krajowy brutto sie˛ zmniejsza. Recesje oznaczaja˛ nie tylko
spadek dochodów, lecz także inne rodzaje problemów ekonomicznych, np.
wzrost bezrobocia, spadek zysków, duża˛ liczbe˛ bankructw.
Znaczna cze˛ść makroekonomii jest poświe˛cona badaniom wzrostu długo-
okresowego i krótkookresowych wahań wielkości realnego PKB. W naste˛pnych
rozdziałach dowiemy sie˛, że potrzebujemy różnych modeli do osia˛gnie˛cia tych
dwóch celów. Ponieważ wahania krótkookresowe stanowia˛ jedynie odchylenia
od długookresowego trendu, najpierw zbadamy kształtowanie sie˛ kluczowych
zmiennych makroekonomicznych, w tym realnego PKB, w długim okresie.
W naste˛pnych rozdziałach rozpatrzymy problem krótkookresowych fluktuacji
Szybki sprawdzian
Podaj definicje realnego i nominalnego PKB. Który z nich jest lepszym miernikiem
dobrobytu? Odpowiedź uzasadnij.
1.5
Produkt krajowy brutto a dobrobyt
Nieco wcześniej w tym rozdziale powiedzieliśmy, że PKB stanowi najlepszy
pojedynczy miernik dobrobytu społeczeństwa. Teraz, wiedza˛c już dokładnie, co
oznacza produkt krajowy brutto, możemy dokładnie rozpatrzyć te˛ kwestie˛.
Jak sie˛ przekonaliśmy, za pomoca˛ PKB mierzy sie˛ ogólny dochód miesz-
kańców kraju oraz sume˛ ich wydatków na dobra i usługi. Produkt krajowy brutto
na 1 mieszkańca informuje wie˛c o dochodach i wydatkach przecie˛tnego obywa-
tela kraju. Ponieważ wie˛kszość ludzi pragnie uzyskiwać jak najwie˛ksze do-
chody, a także mieć zdolność do ponoszenia wyższych wydatków, PKB
w przeliczeniu na osobe˛ wydaje sie˛ być naturalnym miernikiem poziomu życia
przecie˛tnego mieszkańca kraju.
Jednak niektórzy kwestionuja˛ znaczenie PKB jako miernika dobrobytu.
Przecież w ocenie dobrobytu nie powinniśmy polegać tylko na dobrach
materialnych i wysokości dochodu. Z pewnościa˛ powinniśmy wzia˛ć pod uwage˛
także inne elementy wpływaja˛ce na jakość życia i dobrobyt, które nie sa˛
uwzgle˛dnione w rachunku PKB, takie jak stan zdrowia mieszkańców, jakość
edukacji, a nawet pie˛kno poezji, stanowia˛cej składnik dziedzictwa narodowego
w zakresie literatury.
Im wie˛kszy jest jednak PKB, tym wie˛ksze sa˛ nasze szanse na dobre życie.
Produkt krajowy brutto: nie mierzy stanu zdrowia naszych dzieci, jednak nie
ulega wa˛tpliwości, że kraje o wyższym poziomie PKB na osobe˛ moga˛ sobie
pozwolić na lepsza˛ opieke˛ zdrowotna˛; nie mierzy także jakości edukacji, ale
kraje o wyższym poziomie tego wskaźnika moga˛ zapewnić sobie lepsze systemy
szkolnictwa; nie uwzgle˛dnia również pie˛kna naszej narodowej poezji, lecz kraje
o wyższym poziomie tego wskaźnika na 1 mieszkańca moga˛ sobie pozwolić na
kształcenie wie˛kszej liczby ludzi tak, aby mogli oni czytać poezje˛ i cieszyć sie˛
z niej; nie uwzgle˛dnia naszej inteligencji, prawości, odwagi i rozsa˛dku, ale
wszystkie te pozytywne cechy charakteru łatwiej jest kształtować i wspierać,
kiedy ludzie sa˛ mniej zaje˛ci walka˛ o niezbe˛dne do życia dobra materialne.
Krótko mówia˛c, PKB nie mierzy bezpośrednio wszystkich aspektów dobrobytu,
ale ułatwia ustalenie naszej zdolności do zdobycia środków niezbe˛dnych do
prowadzenia dobrego życia.
Jako miernik dobrobytu PKB nie jest jednak pozbawiony wad. Pomija on
wiele istotnych czynników, które wpływaja˛ na poziom życia. Jednym z nich jest
ilość czasu wolnego od pracy. Załóżmy np., że każdy pracownik w kraju posta-
nawia nagle pracować przez cały tydzień, rezygnuja˛c z wypoczynku podczas
weekendów. Oczywiście, gospodarka wytworzy wie˛ksza˛ ilość dóbr i usług,
a PKB wzrośnie. Jednak mimo wzrostu produktu krajowego brutto nie możemy
stwierdzić, że wiedzie sie˛ nam lepiej. Strata wynikaja˛ca z krótszego wypoczynku
kompensuje korzyści ze zwie˛kszonej produkcji oraz konsumpcji dóbr i usług.
Ponieważ PKB mierzy wartość sprzedawanych dóbr i usług, nie uwzgle˛dnia
on w zasadzie żadnej aktywności gospodarczej prowadzonej poza rynkiem.
Pomija on zwłaszcza wartość dóbr i usług wytwarzanych na własne potrzeby
w domu. Kiedy szef kuchni przygotowuje wykwintny posiłek i sprzedaje go
w restauracji, wartość tego dania zostanie wliczona do PKB. Jednak kiedy
przyrza˛dzi on podobne danie dla swojej żony w domu, to wartość jego pracy
(poza wartościa˛ zakupionych składników) nie be˛dzie uwzgle˛dniona w rachunku
produktu krajowego brutto. Podobnie, opieka nad dziećmi oferowana przez
profesjonalne ośrodki opieki dziennej jest wliczana PKB, podczas gdy podobna
opieka wykonywana przez rodziców w domu jest pomijana. Nieodpłatnych prac
świadczonych dobrowolnie na rzecz osiedla ba˛dź miasta, choć wpływaja˛ one na
dobrobyt mieszkańców, także nie ujmuje sie˛ w rachunku PKB.
Produkt krajowy brutto nie uwzgle˛dnia również stanu środowiska natural-
nego. Wyobraźmy sobie, iż państwo uchyla wszelkie przepisy prawa, dotycza˛ce
ochrony środowiska. Przedsie˛biorstwa moga˛ wówczas wytwarzać dobra i usługi
bez wzgle˛du na zanieczyszczenia, a PKB może wzrastać. Jednak poziom dobro-
bytu społecznego niewa˛tpliwie sie˛ obniży. Strata spowodowana pogorszeniem
czystości powietrza i wody może sie˛ okazać wie˛ksza od korzyści ze zwie˛kszenia
produkcji.
Produkt krajowy brutto nie informuje także w ogóle o rozkładzie docho-
dów. Kraj, w którym 100 mieszkańców osia˛ga dochody wynosza˛ce 50 000 euro
rocznie, ma PKB równy 5 mln euro, a dochód na osobe˛ wynosi 50 000 euro. Tak
samo be˛dzie w kraju, w którym 10 mieszkańców osia˛ga dochód 500 000 euro
rocznie, a 90 pozostałych mieszkańców nie ma żadnych dochodów. Trudno
uznać te dwie sytuacje za równorze˛dne. Wielkość PKB na osobe˛ informuje
o sytuacji przecie˛tnego mieszkańca kraju, ale średnia taka pomija ogromne
różnice w położeniu różnych ludzi.
Kończa˛c, możemy stwierdzić, że zwykle produkt krajowy brutto jest dobra˛
miara˛ dobrobytu. Ważne jest jednak to, abyśmy pamie˛tali, co PKB uwzgle˛dnia,
a co pomija.
STUDIUM PRZYPADKU
Międzynarodowe różnice w PKB a jakość życia
Jednym ze sposobów oceny jakości PKB jako miernika dobrobytu jest analiza
porównawcza danych mie˛dzynarodowych. Kraje bogate i kraje biedne maja˛
zupełnie różne poziomy PKB na 1 mieszkańca. Jeśli wysoki PKB oznacza
wyższy poziom życia, to wartość PKB na osobe˛ powinna być silnie skorelowana
z innymi miernikami poziomu życia i rzeczywiście tak jest.
W tablicy 1.3 wymieniono 13 najwie˛kszych, pod wzgle˛dem liczby lud-
ności, krajów na świecie, uszeregowanych według poziomu PKB na osobe˛.
W tablicy podano także informacje o oczekiwanej długości życia noworodków
oraz poziomie wykształcenia mieszkańców (odsetek osób dorosłych potrafia˛-
cych czytać). Znaczenie tych danych jest jasne. W krajach zamożnych, takich
jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Japonia i Niemcy, ludzie dożywaja˛
wieku niemal 80 lat, a prawie wszyscy mieszkańcy kraju potrafia˛ czytać.
Natomiast w krajach ubogich, takich jak Nigeria, Bangladesz lub Pakistan,
obywatele żyja˛ zaledwie 50−60 lat i tylko połowa ludności potrafi czytać.
Chociaż dane na temat innych aspektów jakości życia sa˛ niekompletne,
potwierdzaja˛ one wcześniejsze wnioski. W krajach o niskim PKB na osobe˛:
wie˛cej noworodków ma niska˛ wage˛ w momencie urodzenia, wyższe sa˛ też
wskaźniki umieralności niemowla˛t i wskaźniki umieralności matek w trakcie
porodu i bezpośrednio po nim, wie˛cej dzieci jest niedożywionych, gorszy jest
doste˛p do czystej wody pitnej. W krajach tych mniejsza liczba dzieci ucze˛szcza
do szkół, w których jest mniej nauczycieli. Mieszkańcy tych krajów posiadaja˛
także mniej telewizorów i telefonów, mniej dobrych dróg i mniej domów
wyposażonych w doste˛p do elektryczności. Przegla˛d danych mie˛dzynarodowych
nie pozostawia wa˛tpliwości, że wielkość PKB na 1 mieszkańca jest ściśle
skorelowana z poziomem życia obywateli danego kraju.
STUDIUM PRZYPADKU
Kto wygra na olimpiadzie?
Co cztery lata różne kraje świata konkuruja˛ na igrzyskach olimpijskich.

Gdy olimpiada sie˛ kończy, komentatorzy uznaja˛ liczbe˛ zdobytych medali
za miare˛ sukcesu poszczególnych krajów. Ta miara wydaje sie˛ bardzo różna
od PKB jako miernika sukcesu gospodarczego. Okazuje sie˛ jednak, że różnice
nie sa˛ wcale duże.
Dwaj ekonomiści, Andrew Bernard i Meghan Busse, przeanalizowali czyn-
niki, ktore decyduja˛ o olimpijskich sukcesach. Jednym z tych czynników jest
oczywiście liczba ludności. Kraje o wie˛kszej liczbie mieszkańców, przy innych
czynnikach równych, maja˛ wie˛cej wybitnych sportowców. Nie tłumaczy to
jednak wszystkiego. Chiny, Indie, Indonezja i Bangladesz skupiaja˛ ła˛cznie
ponad 40% ludności świata, a zdobywaja˛ zwykle około 6% ogólnej liczby
medali. Przyczyna˛ tego jest fakt, że kraje te sa˛ ubogie. Mimo dużej liczby
ludności ich udział w światowym PKB wynosi tylko 5%. Niski poziom docho-
dów uniemożliwia wielu utalentowanym sportowcom wykorzystanie w pełni
swego potencjału.
Bernard i Busse doszli do wniosku, że najlepszym miernikiem zdolności
poszczególnych krajów do przygotowania sportowców światowej klasy jest
wielkość całkowita PKB. Wie˛kszy produkt krajowy brutto zapewnia uzyskanie
wie˛kszej liczby medali bez wzgle˛du na to, czy wynika to z wysokiego poziomu
PKB na 1 mieszkańca, czy też z dużej liczby ludności. Inaczej mówia˛c, jeżeli
dwa kraje maja˛ taka˛ sama˛ wielkość całkowita˛ PKB, to można sie˛ spodziewać, że
uzyskaja˛ one taka˛ sama˛ liczbe˛ medali, nawet jeżeli jeden z nich (jak Indie) ma
duża˛ liczbe˛ ludności, ale niski poziom PKB na 1 mieszkańca, a drugi (jak
Holandia) — mała˛ liczbe˛ ludności, lecz wysoki PKB na 1 mieszkańca.
Poza produktem krajowym brutto jeszcze dwa inne czynniki wpływaja˛ na
liczbe˛ zdobytych medali. Po pierwsze, kraj organizuja˛cy igrzyska zwykle
zdobywa dodatkowe medale, jego reprezentanci wyste˛puja˛ bowiem na własnym
terenie. Po drugie, niektóre kraje, jak np. byłe kraje socjalistyczne w Europie
Środkowo-Wschodniej (takie jak ZSRR, Rumunia, NRD itp.), uzyskiwały
wie˛cej medali niż inne kraje o podobnej wielkości PKB. Te centralnie planowa-
ne gospodarki przeznaczały wie˛cej środków na szkolenie olimpijczyków niż
kraje o gospodarce wolnorynkowej, których mieszkańcy cieszyli sie˛ wie˛ksza˛
wolnościa˛.
Szybki sprawdzian
Dlaczego politycy gospodarczy powinni się przejmować wielkością PKB?
Podsumowanie
W tym rozdziale wyjaśniliśmy, w jaki sposób jest mierzony dochód narodowy,
ale pomiar tego dochodu jest, rzecz jasna, jedynie punktem wyjścia do dalszych
rozważań. Znaczna cze˛ść makroekonomii jest poświe˛cona wyjaśnieniu czyn-
ników określaja˛cych wielkość dochodu narodowego w krótkim i długim okresie.
Dlaczego np. PKB w Wielkiej Brytanii czy Japonii jest wyższy niż w Indiach
ba˛dź Nigerii? Co moga˛ zrobić rza˛dy w najbiedniejszych krajach w celu przy-
spieszenia wzrostu produktu krajowego brutto? Dlaczego wielkość PKB w kra-
jach Europy i Ameryki Północnej rośnie w niektórych latach szybko, a w innych
latach spada? Co moga˛ uczynić politycy w celu zmniejszenia tych wahań? Sa˛ to
kwestie, którymi zajmiemy sie˛ niebawem.
W tym miejscu ważne jest to, że zapoznaliśmy sie˛ z zasadami mierzenia
PKB. Każdy z nas ma pewne wyobrażenie o stanie gospodarki. Jednak ekono-
miści, którzy badaja˛ sytuacje˛ gospodarcza˛ kraju, oraz politycy gospodarczy
chca˛cy ja˛ zmieniać nie moga˛ polegać tylko na takich subiektywnych odczuciach
obywateli; potrzebuja˛ oni konkretnych danych, na których moga˛ oprzeć swoje
opinie. Skwantyfikowany opis zachowania sie˛ gospodarki, dokonywany za
pomoca˛ danych statystycznych, takich jak dane o PKB, jest zatem pierwszym
krokiem w tworzeniu nauki makroekonomii.
☞ Streszczenie
● Ponieważ w każdej transakcji bierze udział nabywca i sprzedawca, całkowita
wielkość wydatków w kraju musi być równa całkowitej sumie dochodów.
● Produkt krajowy brutto (PKB) mierzy całkowita˛ wielkość wydatków na nowo
wyprodukowane dobra i usługi oraz całkowita˛ wielkość dochodów uzyska-
nych dzie˛ki ich produkcji. Dokładniej mówia˛c, PKB wyraża wartość rynkowa˛
wszystkich dóbr i usług wytworzonych w kraju w danym okresie.
● Produkt krajowy brutto składa sie˛ z czterech grup wydatków: konsumpcji, in-
westycji, wydatków państwa oraz eksportu netto. Konsumpcja obejmuje wy-
datki na dobra i usługi, dokonywane przez gospodarstwa domowe, z wyja˛t-
kiem wydatków na zakup nowych mieszkań lub domów. Inwestycje obejmuja˛
wydatki na zakup nowych budynków, budowli, maszyn i urza˛dzeń przedsie˛-
biorstw oraz wydatki gospodarstw domowych na zakup nowych mieszkań.
W skład wydatków państwa wchodza˛ wydatki na dobra i usługi nabywane
przez samorza˛dy lokalne i rza˛d centralny. Eksport netto to wartość dóbr i usług
wytworzonych w kraju, a sprzedanych za granica˛ (eksport), pomniejszony o war-
tość dóbr i usług wytworzonych za granica˛, a zakupionych w kraju (import).
● Nominalny PKB jest obliczany przy wykorzystaniu bieża˛cych cen dóbr i usług
w danym kraju, a realny PKB — przy wykorzystaniu cen stałych z roku bazo-
wego (przyje˛tego za podstawe˛ obliczeń). Obliczany jako stosunek nominal-
nego i realnego PKB deflator PKB stanowi miare˛ poziomu cen w gospodarce.
● Produkt krajowy brutto jest dobrym miernikiem dobrobytu, ponieważ

wszyscy ludzie pragna˛ mieć jak najwyższe dochody. Jednakże pomija on np.
wartość czasu wolnego oraz wartość czystego środowiska.
☞ Najważniejsze poje˛cia
Mikroekonomia, s. 29 Wydatki państwa, s. 37
Makroekonomia, s. 29 Eksport netto, s. 38
Produkt krajowy brutto (PKB), s. 32 Nominalny PKB, s. 40
Konsumpcja, s. 37 Realny PKB, s. 40
Inwestycje, s. 37 Deflator PKB, s. 42
☞ Pytania powtórzeniowe
1. Wyjaśnij, dlaczego dochody w pewnej gospodarce musza˛ być równe wy-
datkom w tej gospodarce.
2. Co przyczynia sie˛ w wie˛kszym stopniu do tworzenia PKB — produkcja
samochodów średniej klasy czy produkcja samochodów luksusowych?
Wyjaśnij odpowiedź.
3. Farmer sprzedaje pszenice˛ piekarzowi za 2 euro. Piekarz przetwarza ja˛
w pieczywo, które jest sprzedawane za 3 euro. Ile wynosi ła˛czny wkład tych
transakcji do PKB?
4. Przed laty Jamanda wydała 500 euro na swój zbiór płyt. Dzisiaj sprzedała
swoja˛ kolekcje˛ na wyprzedaży za 100 euro. Jak ta transakcja wpłynie na
wielkość PKB?
5. Wymień cztery składniki PKB i podaj przykład każdego z nich.
6. Dlaczego ekonomiści, oceniaja˛c poziom dobrobytu, opieraja˛ sie˛ najcze˛ściej
na realnym, a nie nominalnym PKB?
7. W 2004 r. pewien kraj wytworzył 100 bochenków chleba, które zostały
sprzedane po 2 euro za jednostke˛. W 2005 r. kraj ten wytworzył 200 bo-
chenków chleba, sprzedanych po 3 euro za jednostke˛. Oblicz wielkość
nominalnego i realnego PKB w obydwu latach oraz poziom deflatora PKB
(przyjmuja˛c za podstawe˛ ceny z 2004 r.). O ile procent wzrosły te wskaźniki?
8. Dlaczego wytwarzanie możliwie najwie˛kszego PKB jest zwykle korzystne?
Podaj przykład sytuacji, w której PKB wzrasta, choć nie jest to poża˛dane.
☞ Zadania
1. Które ze składników PKB zmieniłyby sie˛ pod wpływem naste˛puja˛cych
transakcji.
a. Rodzina kupuje nowa˛ lodówke˛.
b. Ciocia Jane nabywa nowy dom.
c. Firma Aston Martin sprzedaje samochód DB7 ze swoich zapasów.
d. Kupujesz pizze˛.
e. Rza˛d buduje nowa˛ autostrade˛.

f. Kupujesz butelke˛ kalifornijskiego wina.
g. Honda rozbudowuje swoja˛ fabryke˛ w Derby (Anglia).
2. Składnik PKB, wydatki państwa, nie obejmuje płatności transferowych,
takich jak zasiłki społeczne. Odwołuja˛c sie˛ do definicji PKB, wyjaśnij,
dlaczego wydatki transferowe państwa sa˛ wyła˛czone z rachunku PKB.
3. Dlaczego, twoim zdaniem, zakupy nowych domów i mieszkań sa˛ wła˛czane
w rachunku PKB do wydatków inwestycyjnych, a nie do wydatków kon-
sumpcyjnych? Czy nie sa˛dzisz, że zakupy nowych samochodów powinny
także być zaliczane do wydatków inwestycyjnych? Czy to rozumowa-
nie może sie˛ odnosić także do innych dóbr konsumpcyjnych? Podaj przy-
kłady.
4. Jak wyjaśniono w tym rozdziale, PKB nie uwzgle˛dnia wartości używanych
dóbr, które sa˛ odsprzedawane. Dlaczego wła˛czenie takich transakcji do
rachunku PKB mogłoby zmniejszyć wartość poznawcza˛ PKB jako miernika
dobrobytu społecznego?
5. Poniższe zestawienie zawiera dane o produkcji mleka i miodu w pewnym
kraju.
Cena mleka Ilość mleka Cena miodu Ilość miodu

Lata
(w euro) (w litrach) (w euro) (w litrach)
2003 1 100 2 50
2004 1 200 2 100
2005 2 200 4 100
a. Oblicz nominalny i realny PKB w poszczególnych latach oraz deflator

PKB, przyjmuja˛c za podstawe˛ 2003 r.
b. Oblicz procentowe zmiany nominalnego i realnego PKB oraz deflatora
PKB w latach 2004 i 2005 w stosunku do poprzedniego roku. Wskaż dla
obu lat zmienna˛, która nie uległa zmianie. Objaśnij to.
c. Czy poziom dobrobytu mieszkańców wzrósł w wie˛kszym stopniu
w 2004 r., czy też w 2005 r.? Odpowiedź uzasadnij.
6. Przy wzroście cen dochody uzyskiwane ze sprzedaży dóbr rosna˛. Jednak
wskaźniki wzrostu realnego PKB pomijaja˛ te korzyści. Dlaczego wie˛c
ekonomiści wybieraja˛ właśnie realny PKB jako miernik dobrobytu?
7. Znajdź artykuł w gazecie, przedstawiaja˛cy najnowsze dane o PKB Wiel-
kiej Brytanii lub innego kraju, w którym studiujesz. Dane te możesz też
uzyskać bezpośrednio z Internetu, wyszukuja˛c odpowiednia˛ strone˛ urze˛du
statystycznego (w przypadku Wielkiej Brytanii: www.statistics.gov.uk).
Omów ostatnie zmiany realnego i nominalnego PKB oraz zmiany jego
struktury.
8. W cia˛gu jednego dnia firma Barry the Barber osia˛ga 400 euro dochodu ze
sprzedaży swoich usług. W tym samym czasie zużycie sprze˛tu kosztuje
50 euro. Z pozostałej kwoty 350 euro właściciel firmy przeznacza 30 euro
na podatek od sprzedaży, zabiera 220 euro jako równowartość swojej płacy
oraz zachowuje 100 euro na zakupy nowego wyposażenia firmy w przy-
szłości. Z kwoty 220 euro zabranej dla siebie właściciel płaci 70 euro
podatku dochodowego. Na podstawie tych informacji oblicz wkład tej firmy
w tworzenie: produktu krajowego brutto, produktu narodowego netto, do-
chodu narodowego, dochodu osobistego, rozporza˛dzalnego dochodu osobis-
tego.
9. Dobra i usługi niesprzedawane na rynku, takie jak np. żywność wytworzona
i skonsumowana w domu, nie sa˛, ogólnie biora˛c, uwzgle˛dniane w rachunku
PKB. Dlaczego może to spowodować, że liczby podane w kolumnie drugiej
tablicy 1.3 wprowadzaja˛ w bła˛d przy porównaniu poziomów życia w Wiel-
kiej Brytanii i Indiach? Odpowiedź uzasadnij.
10. Niekiedy ekonomiści wola˛ stosować raczej PNB niż PKB do mierzenia
poziomu dobrobytu. Który z tych mierników powinniśmy wybrać, jeżeli
chcemy ocenić dochód całkowity mieszkańców kraju, a który z nich można
wykorzystać do analizy ogólnego poziomu aktywności gospodarczej w da-
nym kraju?
11. W cia˛gu ostatnich 30 lat bardzo zwie˛kszyła sie˛ aktywność gospodarcza
kobiet w Europie i Ameryce Północnej.
a. Jak, twoim zdaniem, wpłyne˛ło to na wielkość PKB?
b. Jak zmieniałby sie˛ miernik dobrobytu, który obejmuje także czas
poświe˛cany na prace domowe oraz wypoczynek, w porównaniu z PKB?
c. Czy dostrzegasz jeszcze inne zmiany dobrobytu, zwia˛zane ze wzrostem
aktywności zawodowej kobiet? Co powiesz o możliwości skonstruowa-
nia wskaźnika dobrobytu obejmuja˛cego również te zjawiska?
@ Chcąc znaleźć dodatkowe zasoby ułatwiające naukę, odwiedź serwis internetowy:

http://www.cengage.co.uk/mankiw−taylor
ROZDZIAŁ 2
MIERZENIE KOSZTÓW
UTRZYMANIA
rytyjski parlament jest cze˛sto nazywany „matka˛ wszystkich parlamen-

B tów”, co oznacza, że jest on jednym z najstarszych i że w wie˛kszym lub
mniejszym stopniu służył za wzór przy tworzeniu systemów parlamentarnych
w innych krajach. Pocza˛tki brytyjskiego parlamentu, czyli miejsca spotkań
reprezentantów różnych regionów i miast z całego kraju, staraja˛cych sie˛
wywrzeć wpływ na polityke˛ państwa, sie˛gaja˛ pocza˛tków XIII w. Dość dziwne
jest zatem, że parlamentarzyści nie otrzymywali za swoja˛ prace˛ żadnego
wynagrodzenia aż do 1911 r., kiedy po raz pierwszy przyznano im stała˛ pensje˛
w wysokości 400 funtów rocznie. W 1931 r. sume˛ te˛ zmniejszono do 360 fun-
tów, jednak zwykle rosła ona wraz z upływem czasu i np. w 1937 r. wynosiła już
600 funtów, w 1977 r. — 6270 funtów i w 2004 r. — 57 485 funtów. Poziom
wynagrodzenia parlamentarzysty z 2004 r. nie wydaje sie˛ niski, zwłaszcza jeśli
uświadomimy sobie, że podana kwota nie obejmuje różnych dodatków i ulg, do
których ma on prawo. Jest ono przecież ponad trzy razy wyższe od przecie˛tnego
zarobku brytyjskiego kierowcy autobusu i około dwa razy wyższe od prze-
cie˛tnego wynagrodzenia nauczyciela w szkole średniej. Jednak równa 400 fun-
tów rocznie (około 6 funtów tygodniowo) pensja członka parlamentu z 1911 r.
wydaje sie˛ dość niska, a przecież w cia˛gu naste˛pnych 20 lat obniżyła sie˛
ona o 10%.
Jednak, jak powszechnie wiadomo, ceny dóbr i usług również zmieniały sie˛
wraz z upływem czasu, zwykle rosna˛c. Ponieważ ceny w 1911 r. były o wiele
niższe od cen dzisiejszych, nie jest jasne, czy poziom życia parlamentarzysty
w 1911 r. był wyższy, czy też niższy niż dzisiaj.
W poprzednim rozdziale przygla˛daliśmy sie˛ sposobowi, w jaki ekono-
miści wykorzystuja˛ produkt krajowy brutto, mierza˛c ilość dóbr i usług wytwa-
rzanych przez gospodarke˛. W tym rozdziale zbadamy, jak mierza˛ oni ogólny
poziom kosztów utrzymania. Chca˛c porównać pensje˛ członka parlamentu rów-
Mierzenie kosztów utrzymania 53
na˛ 400 funtów w 1911 r. z dzisiejsza˛ pensja˛ parlamentarzysty, musimy znaleźć

jakiś sposób zamiany kwot pienia˛dza w sensowne miary siły nabywczej.
Właśnie taka˛ funkcje˛ spełnia statystyczna miara nazywana wskaźnikiem cen
konsumenta (consumer price index, CPI). Przyjrzawszy sie˛ konstrukcji tego
wskaźnika, zbadamy, w jaki sposób możemy wykorzystać ten indeks cen do
porównania kwot pienia˛dza pochodza˛cych z różnych okresów.
Wskaźnik cen konsumenta umożliwia obserwacje˛ zmian kosztów utrzyma-
nia. Kiedy wskaźnik ten zwie˛ksza sie˛, przecie˛tna rodzina zmuszona jest wydać
wie˛cej pienie˛dzy, aby utrzymać dotychczasowy poziom życia. Terminem infla-
cja (inflation) ekonomiści nazywaja˛ sytuacje˛, kiedy ogólny poziom cen w gos-
podarce wzrasta. Natomiast stopa inflacji (inflation rate) oznacza procentowa˛
zmiane˛ tego poziomu cen w porównaniu z poprzednim okresem. Jak sie˛ prze-
konamy w naste˛pnych rozdziałach, inflacja jest jednym z najbaczniej obser-
wowanych aspektów sytuacji makroekonomicznej; stanowi ona także kluczowa˛
zmienna˛, od której zależa˛ działania polityków gospodarczych. Ten rozdział
stanowi wste˛p do analizy polityki gospodarczej. Zawiera on opis sposobu, w jaki
ekonomiści mierza˛ stope˛ inflacji, wykorzystuja˛c przy tym wskaźnik cen kon-
sumenta.
2.1
Wskaźnik cen konsumenta
Wskaźnik cen konsumenta (CPI) lub — inaczej — indeks cen Wskaźnik cen
konsumenta (CPI)
konsumenta stanowi miare˛ ogólnego poziomu cen dóbr i usług jest miara˛ kosztu
kupowanych przez typowego nabywce˛. Co miesia˛c odpowiednia całkowitego dóbr
i usług, kupowanych
instytucja państwowa — w Wielkiej Brytanii jest to UK Office for przez typowego
National Statistics (ONS; Brytyjskie Narodowe Biuro Statystycz- nabywce˛.
ne) — oblicza i publikuje wskaźnik cen konsumenta. W tym
podrozdziale opiszemy sposób konstrukcji tego wskaźnika, a także problemy
towarzysza˛ce jego pomiarowi. Porównamy go również z deflatorem PKB, inna˛
miara˛ ogólnego poziomu cen, która˛ analizowaliśmy w poprzednim rozdziale.
Jak oblicza się wskaźnik

cen konsumenta?
Kiedy ONS oblicza wskaźnik cen konsumenta i stope˛ inflacji, wykorzystuje

dane o poziomie cen tysie˛cy dóbr i usług. Chca˛c dokładnie zrozumieć,
jak powstaja˛ te informacje statystyczne, zbadajmy prosta˛ gospodarke˛, w której
nabywcy kupuja˛ tylko dwa dobra: hot-dogi i hamburgery. W tablicy 2.1
przedstawiono 5 etapów pracy ONS.
TABLICA 2.1
Przykład obliczeń wskaźnika cen konsumenta i stopy inflacji
W tablicy pokazano, w jaki sposób jest obliczany wskaźnik cen konsumenta i stopa inflacji
w przypadku hipotetycznej gospodarki, w której nabywcy kupuja˛ tylko hot-dogi i hamburgery.
Krok 1. Zbadaj nabywców w celu określenia stałego koszyka dóbr
4 hot-dogi, 2 hamburgery
Krok 2. Ustal ceny każdego z dóbr w poszczególnych latach
Cena hot-dogów Cena hamburgerów

Lata
(w euro) (w euro)
2004 1 2
2005 2 3
2006 3 4
Krok 3. Oblicz koszt koszyka dóbr w poszczególnych latach
2004 (1 euro za hot-doga · 4 hot-dogi) + (2 euro za hamburgera · 2 hamburgery) = 8 euro

Krok 4. Określ jeden rok jako bazowy (2004) i oblicz wskaźnik cen konsumenta
w poszczególnych latach
2004 (8 euro/8 euro) · 100 = 100

2005 (14 euro/8 euro) · 100 = 175
2006 (20 euro/8 euro) · 100 = 250
Krok 5. Wykorzystaj wskaźnik cen konsumenta do obliczenia stopy inflacji

w porównaniu z poprzednim rokiem
2005 (175 − 100)/100 · 100 = 75%

2006 (250 − 175)/175 · 100 = 43%
1. Dokonaj wyboru koszyka dóbr. Pierwszym krokiem w trakcie obliczania

wskaźnika cen konsumenta jest ustalenie, które ceny sa˛ najważniejsze dla
typowego nabywcy. Jeśli kupuje on wie˛cej hot-dogów niż hamburgerów,
cena hot-dogów jest ważniejsza od ceny hamburgerów, a zatem jej wpływ na
wynik pomiaru wysokości kosztów utrzymania powinien być wie˛kszy. UK
Office for National Statistics określa odpowiednie wagi, ustalaja˛c, jaki
koszyk dóbr i usług kupuje typowy nabywca. W przykładzie z tablicy nabywa
on koszyk składaja˛cy sie˛ z 4 hot-dogów i 2 hamburgerów.
2. Ustal ceny. Drugim krokiem w trakcie obliczania wskaźnika cen konsumenta
jest ustalenie cen wszystkich dóbr i usług w koszyku we wszystkich
analizowanych okresach. W tablicy pokazano ceny hot-dogów i hambur-
gerów w 3 różnych latach.
3. Oblicz wartość koszyka. Trzecim krokiem jest wykorzystanie danych o ce-

nach w celu obliczenia kosztu koszyka dóbr i usług w różnych okresach.
Tablica zawiera te obliczenia dla każdego z trzech analizowanych lat.
Zauważ, że w obliczeniach tych zmieniaja˛ sie˛ tylko ceny. Nie zmieniaja˛c
składu koszyka dóbr (4 hot-dogi i 2 hamburgery), oddzielamy wpływ zmian
cen od wpływu wszelkich zmian ilościowych, które mogłyby nasta˛pić w tym
samym czasie.
4. Wybierz rok bazowy i oblicz wskaźnik. Czwartym krokiem jest wybranie roku
bazowego, stanowia˛cego punkt odniesienia, z którym sa˛ porównywane
inne lata. W celu obliczenia wskaźnika należy podzielić cene˛ koszyka dóbr
i usług w konkretnym roku przez cene˛ tego koszyka w roku bazowym,
a naste˛pnie pomnożyć powstały iloraz przez 100. Uzyskana liczba stanowi
wskaźnik cen konsumenta. W przykładzie z tablicy rokiem bazowym jest
2004. W tym roku koszyk hot-dogów i hamburgerów kosztuje 8 euro, a zatem
jego cena w poszczególnych latach jest dzielona przez 8 euro i mnożona
przez 100. Wskaźnik cen konsumenta wynosi 100 w 2004 r. (w roku
bazowym wskaźnik jest zawsze równy 100), a w 2005 r. — 175. Oznacza to,
że cena tego koszyka w 2005 r. stanowi 175% jego ceny w roku bazowym.
Innymi słowy, koszyk dóbr, który kosztuje 100 euro w roku bazowym,
w 2005 r. ma już wartość 175 euro. Podobnie, wskaźnik cen konsumenta
wynosi 250 w 2006 r., wskazuja˛c, że poziom cen w 2006 r. stanowi 250%
poziomu cen w roku bazowym.
5. Oblicz stope˛ inflacji. Pia˛ty krok polega na wykorzystaniu wskaźnika cen
konsumenta w obliczeniach stopy inflacji, która stanowi wy- Stopa inflacji
jest wyrażona˛
rażona˛ w procentach zmiane˛ wskaźnika cen w porównaniu w procentach zmiana˛
z rokiem poprzednim. Innymi słowy, stopa inflacji w dwóch wskaźnika cen
naste˛puja˛cych po sobie kolejno latach jest obliczana w naste˛- z rokiemw poprzednim.
porównaniu
puja˛cy sposób:
stopa inflacji
w roku 2 = 100 · (CPI w roku 2 − CPI w roku 1)/CPI w roku 1.
W przykładzie stopa inflacji równa sie˛ 75% w 2005 r. i 43% w 2006 r.
Chociaż ten przykład jest uproszczony rzeczywisty świat, ponieważ doty-

czy jedynie dwóch dóbr, pokazuje on, w jaki sposób ONS oblicza wskaźnik cen
konsumenta i stope˛ inflacji. W każdym miesia˛cu instytucja ta zbiera i przetwarza
dane o cenach tysie˛cy dóbr i usług. Naste˛pnie, zgodnie z opisana˛ pie˛cioetapowa˛
procedura˛, ustala, jak szybko rośnie koszt utrzymania typowego nabywcy. Kiedy
ONS wydaje swój comiesie˛czny komunikat o wysokości wskaźnika cen kon-
sumenta, zwykle możesz usłyszeć te˛ liczbe˛ w wieczornych wiadomościach
telewizyjnych lub znaleźć ja˛ w gazetach naste˛pnego dnia.
Niezależnie od wskaźnika cen konsumenta dla całej gospodarki, ONS
oblicza również wskaźniki cen oddzielnie dla podkategorii „dobra” i „usługi”,
Wskaźnik a także wskaźnik cen producenta ( producer price index, PPI),

cen producenta
który jest miara˛ wartości koszyka dóbr i usług, kupowanych przez
stanowi miare˛ kosztu
przedsie˛biorstwa, a nie przez nabywców. Ponieważ w ostatecznym
nabycia koszyka dóbr
i usług, kupowanego
rachunku przedsie˛biorstwa przerzucaja˛ swoje koszty na konsumen-
przez przedsie˛biorstwa.
tów w formie wyższych cen dóbr konsumpcyjnych, informacje
o zmianach wskaźnika cen producenta cze˛sto sa˛ uznawane za przydatne przy
prognozowaniu zmian wskaźnika cen konsumenta.
Problemy związane z mierzeniem

kosztów utrzymania
Wskaźnik cen konsumenta ma mierzyć zmiany kosztów utrzymania. Innymi
słowy, pomaga ustalić, o ile powinny wzrosna˛ć dochody, aby poziom życia sie˛
nie zmienił. Jednak wskaźnik ten nie jest doskonała˛ miara˛ kosztów utrzymania.
Powszechnie znane, a jednak trudne do rozwia˛zania, sa˛ 3 problemy powstaja˛ce
przy obliczaniu wskaźnika cen konsumenta.
Pierwszy problem jest nazywany problemem substytucji (substitution bias).
Zmieniaja˛ce sie˛ z roku na rok ceny nie zmieniaja˛ sie˛ w takim samym stopniu:
jedne ceny rosna˛ bardziej, a inne mniej. Nabywcy reaguja˛ na te zróżnicowane
zmiany cen, kupuja˛c mniej dóbr, których ceny bardzo wzrosły, i kupuja˛c wie˛cej
dóbr, których ceny wzrosły w mniejszym stopniu, a może nawet spadły. Innymi
słowy, konsumenci przestawiaja˛ sie˛ na dobra, które podrożały stosunkowo
mniej. Jeśli wskaźnik cen jest obliczany przy założeniu stałego koszyka dóbr, ta
możliwość zaste˛powania dóbr przez nabywców jest ignorowana, co sprawia, że
wskaźnik przeszacowuje wzrost kosztów utrzymania w danym roku.
Ramka 2.1
Co to jest koszyk dóbr odpowiadający CPI?
Ustalając formułę, zgodnie z którą jest obliczany wskaźnik cen konsumenta, ONS próbuje
uwzględnić wszystkie te dobra i usługi, które kupuje typowy nabywca. Co więcej, instytucja ta
usiłuje przypisać tym dobrom i usługom wagi, odpowiadające wielkości zakupów każdego
z nich.
Na rysunku 2.1 widzimy podział wydatków konsumentów w 2005 r. między główne
kategorie dóbr i usług. Dwie największe pozycje to wypoczynek i kultura oraz transport, na
które przypada — odpowiednio — 15,1% oraz 14,8% wydatków typowego nabywcy.
Transport obejmuje wydatki na zakup samochodów, paliwa, na przejazdy autobusami itp.,
a wypoczynek i kultura — wydatki na bilety do kina lub opery, bilety na mecze piłkarskie
i mecze rugby, abonament płacony za studio fitness itp. Następną co do wielkości kategorię
stanowią wydatki na wizyty w restauracjach i hotelach (13,9%), a potem wydatki na cele
mieszkaniowe, zaopatrzenie w wodę i opał, a także na żywność i napoje bezalkoholowe
(odpowiednio: 10,6% i 10,5%). Kolejne miejsce zajmują wydatki na: meble oraz wyposażenie
gospodarstwa domowego i jego konserwację (6,5%); odzież i obuwie (6,3%); napoje

alkoholowe i wyroby tytoniowe (4,6%); łączność — opłaty pocztowe i telefoniczne itp.
— (2,5%); usługi służby zdrowia i edukację (odpowiednio: 2,4% i 1,7%).
Na rysunku uwzględniono również wydatki różne (11,1% wszystkich wydatków),
obejmujące wszystkie te rzeczy, które nabywcy kupują i które nie pasują do żadnej innej
kategorii, takie jak wydatki na fryzjera i pogrzeb.
RYSUNEK 2.1
Typowy koszyk dóbr i usług
Na rysunku pokazano, w jaki sposób typowy nabywca brytyjski dzieli swoje wydatki mie˛dzy
rozmaite rodzaje dóbr i usług.
Przyjrzyjmy sie˛ prostemu przykładowi. Powiedzmy, że w roku bazowym

jabłka sa˛ tańsze niż gruszki, wie˛c nabywcy kupuja˛ wie˛cej jabłek niż gruszek.
Konstruuja˛c swój koszyk dóbr, ONS umieści w nim wie˛cej jabłek niż gruszek.
Załóżmy, że w naste˛pnym roku gruszki sa˛ tańsze od jabłek. Oczywiście,
nabywcy zareaguja˛ na te zmiany cen, kupuja˛c wie˛cej gruszek i mniej jabłek.
Jednak, obliczaja˛c wskaźnik cen konsumenta, ONS posługuje sie˛ koszykiem
dóbr o stałym składzie, co w istocie oznacza przyje˛cie założenia, że konsumenci
nadal kupuja˛ jabłka w niezmienionej ilości mimo wzrostu ich ceny. Sprawia to,
że wskaźnik cen konsumenta znacznie przeszacowuje rzeczywisty wzrost kosz-
tów utrzymania.
Drugi problem dotycza˛cy CPI ma zwia˛zek z pojawianiem sie˛ nowych dóbr.
W takiej sytuacji możliwości wyboru nabywców sie˛ zwie˛kszaja˛. Ta wie˛ksza

różnorodność sprawia z kolei, że każdy funt staje sie˛ cenniejszy, wie˛c nabywcy
potrzebuja˛ mniej funtów, aby utrzymać dany poziom życia. Jednak ponieważ
wskaźnik cen konsumenta jest obliczany przy wykorzystaniu koszyka dóbr
i usług o stałym składzie, nie odzwierciedla on tej zmiany siły nabywczej funta.
Znowu posłużmy sie˛ przykładem. Kiedy na rynku pojawiły sie˛ odtwarzacze
wideo, nabywcy uzyskali możliwość ogla˛dania w domu ulubionych filmów.
Było to wygodniejsze i tańsze w porównaniu z wizyta˛ w kinie. Doskonały
wskaźnik kosztów utrzymania zareagowałby na wprowadzenie na rynek od-
twarzacza wideo, informuja˛c o spadku kosztów utrzymania. Jednak wskaźnik
cen konsumenta nie zmniejszył sie˛ na skutek pojawienia sie˛ tego dobra.
Ostatecznie ONS zmienił skład standardowego koszyka dóbr, uzupełniaja˛c go
o odtwarzacz wideo, wie˛c od tej pory wskaźnik ten odzwierciedlał zmiany ceny
tego dobra. Niemniej, pocza˛tkowe zmniejszenie sie˛ kosztów utrzymania, towa-
rzysza˛ce wprowadzeniu odtwarzacza wideo na rynek, nigdy nie znalazło odbicia
w zmianie poziomu tego wskaźnika.
Trzecim problemem dotycza˛cym wskaźnika cen konsumenta jest pomijanie
zmian jakości. Kiedy w pewnym roku jakość jakiegoś dobra sie˛ pogarsza,
wartość funta sie˛ zmniejsza, nawet jeśli cena tego dobra sie˛ nie zmienia.
Podobnie, jeśli jakość dobra polepsza sie˛ z roku na rok, wartość funta sie˛
zwie˛ksza. W swoich obliczeniach ONS stara sie˛ uwzgle˛dnić zmiany jakości.
Jeśli jakość pewnego dobra w koszyku sie˛ zmienia — np. kiedy w pewnym roku
pewien model samochodu zostaje wyposażony w silnik o wie˛kszej liczbie koni
mechanicznych lub kiedy zmniejsza sie˛ zużywana przez ten pojazd ilość
benzyny — to aby uwzgle˛dnić ten fakt, UK Office for National Statistics
dokonuje dostosowawczej zmiany ceny tego dobra. W gruncie rzeczy sprowadza
sie˛ to do próby obliczenia ceny koszyka dóbr o stałej jakości.
Oto inny przykład: w 2004 r., obliczaja˛c wskaźnik cen konsumenta, ONS
po raz pierwszy zacza˛ł uwzgle˛dniać kamery cyfrowe, z czym wia˛ża˛ sie˛ oma-
wiane wcześniej problemy zwia˛zane z rozszerzaniem koszyka o nowe dobra.
Jednakże w przypadku kamer naste˛puje bardzo szybki poste˛p technologiczny, bo
takie ich parametry, jak zoom i liczba magapikseli, które wpływaja˛ na jakość
wykonanego zdje˛cia, sa˛ nieustannie i szybko ulepszane. Mimo że przecie˛tna
cena kamery cyfrowej w pewnym okresie może sie˛ nie zmieniać, jej przecie˛tna
jakość może sie˛ znacznie zwie˛kszyć. UK Office for National Statistics usiłuje to
uwzgle˛dnić w swoich obliczeniach, stosuja˛c przy tym metode˛ znana˛ jako
dostosowywanie ceny do wartości użytkowej. Metoda ta polega na ustaleniu
przecie˛tnego poziomu ważnych cech (np. rozmiary ekranu ciekłokrystalicznego,
liczba megapikseli, cechy zoomu) typowej kamery cyfrowej, a naste˛pnie na
dokonywaniu odpowiedniej zmiany jej ceny wtedy, kiedy któraś z tych cech sie˛
zmienia, ponieważ dobro to zostaje ulepszone.
Mimo tych wysiłków zmiany jakości stanowia˛ nadal trudny do rozwia˛zania
problem, ponieważ jakość jest bardzo trudno mierzalna˛ cecha˛ dobra.
Wskaźnik cen konsumenta,

zharmonizowany wskaźnik cen konsumenta
i wskaźnik cen detalicznych
Przed 2003 r. w Wielkiej Brytanii poziom cen mierzono zwykle za pomoca˛
wskaźnika znanego pod nazwa˛ wskaźnika cen detalicznych (retail price index,
RPI). Jednak w grudniu 2003 r. brytyjski minister finansów ogłosił, że od tej
pory wszystkie komunikaty na temat polityki gospodarczej, a zwłaszcza inflacji
i cen, be˛da˛ dotyczyć wskaźnika cen konsumenta, a nie wskaźnika cen detalicz-
nych. Tym samym zmiany poziomu CPI stały sie˛ główna˛ miara˛ inflacji. Na czym
polega różnica mie˛dzy CPI a RPI i co było przyczyna˛ tego przestawienia sie˛?
Wskaźnik cen detalicznych różni sie˛ od wskaźnika cen konsumenta przede
wszystkim konkretnymi dobrami i usługami, które wła˛czono do koszyka, a także
rodzajem branych pod uwage˛ gospodarstw domowych. Wskaźnik cen kon-
sumenta nie uwzgle˛dnia wielu dóbr i usług, które ujmuje z kolei wskaźnik cen
detalicznych. Chodzi głównie o koszty zwia˛zane z mieszkaniem, takie jak
podatek gminny1 oraz płatności odsetek z tytułu kredytu hipotecznego. W przy-
padku CPI nie zostaja˛ one wzie˛te pod uwage˛, aby unikna˛ć sytuacji, kiedy wzrost
stóp procentowych powoduje podwyżke˛ podatków gminnych lub płatności
z tytułu odsetek od kredytu hipotecznego, co sprawia, że — mimo iż realna
presja inflacyjna w gospodarce może sie˛ nie zmienić — rośnie z kolei stopa
inflacji mierzona za pomoca˛ RPI. Dalej, wskaźnik cen konsumenta dotyczy
wszystkich prywatnych gospodarstw domowych, podczas gdy wskaźnik cen
detalicznych nie uwzgle˛dnia najbogatszych 4% gospodarstw domowych, a także
gospodarstw emerytów, w przypadku których przynajmniej 3/4 dochodu po-
chodzi z zasiłków społecznych. Indeks cen konsumenta obejmuje również
mieszkańców zinstytucjonalizowanych gospodarstw domowych, takich jak do-
my studenckie, a także przybyszów z zagranicy odwiedzaja˛cych Wielka˛ Bryta-
nie˛. W efekcie uwzgle˛dnia on pewne pozycje, których nie ujmuje indeks cen
detalicznych, takie jak opłaty maklerów giełdowych, opłaty pobierane przez
szkoły wyższe za zakwaterowanie w akademikach i czesne płacone przez
zagranicznych studentów za studia. Oba wskaźniki różnia˛ sie˛ także pewnymi,
bardzo drobnymi szczegółami, które dotycza˛ sposobu mierzenia cen (chodzi np.
o sposób uwzgle˛dniania zmian jakości dobra). Ogólnie, te dwa mierniki
zmieniaja˛ sie˛ w bardzo podobny sposób, chociaż w ostatnich latach wskaźnik
cen konsumenta zwykle wzrastał wolniej niż wskaźnik cen detalicznych
(w latach 1996−2004 różnica wynosiła przecie˛tnie około 0,5% rocznie). Spowo-
dowane jest to głównie tym, że CPI nie obejmuje wie˛kszości kosztów zwia˛za-
nych z mieszkaniem, które uwzgle˛dnia wskaźnik cen detalicznych (przez
ostatnie kilka lat w Wielkiej Brytanii koszty te rosły stosunkowo szybko).
1
Podatek gminny w Wielkiej Brytanii jest odpowiednikiem polskiego podatku od nierucho-
mości ( przyp. red. nauk.).
Powstaje pytanie: skoro CPI i RPI sa˛ do siebie tak podobne, to po co

wprowadzono ten pierwszy wskaźnik? Jednym z powodów jest to, że niektórzy
ekonomiści sa˛dza˛, iż wskaźnik cen konsumenta lepiej odpowiada poje˛ciu
ogólnego poziomu cen, wykorzystywanemu w analizie makroekonomicznej.
Natomiast inni twierdza˛, że wskaźnik ten może być myla˛cy, ponieważ zaniża
koszty zwia˛zane z mieszkaniem, nie uwzgle˛dniaja˛c spłat odsetek od kredytów
hipotecznych i podatków gminnych. Jednak głównym powodem zastosowania
CPI jest to, że jego konstrukcja jest taka sama jak konstrukcja wskaźników
stosowanych w innych krajach Unii Europejskiej. Ponieważ sposób obliczania
tych wskaźników cen jest w różnych krajach identyczny, w Europie nazywa sie˛
TABLICA 2.2
Stopy inflacji w krajach Unii Europejskiej
Roczny wzrost
Kraj HICP w 2004 r.
(w %)
Austria 2,5
Belgia 1,9
Cypr 3,9
Czechy 2,5
Dania 1,0
Estonia 4,8
Finlandia 0,1
Francja 2,2
Niemcy 2,2
Grecja 3,1
We˛gry 5,5
Irlandia 2,4
Włochy 2,4
Łotwa 7,4
Litwa 2,8
Luksemburg 3,5
Malta 1,9
Holandia 1,2
Polska 4,4
Portugalia 2,6
Słowacja 5,8
Słowenia 3,3
Hiszpania 3,3
Szwecja 0,9
Wielka Brytania 1,6
Ź r ó d ł o: Eurostat.
je zharmonizowanymi wskaźnikami cen konsumenta (harmonized index of

consumer prices, HICP). Umożliwiaja˛ one bezpośrednie porównania stóp
inflacji w różnych krajach Unii Europejskiej. Porównania takie nie sa˛ możliwe
przy wykorzystaniu krajowych wskaźników cen konsumenta z powodu zróż-
nicowania „pola widzenia” wskaźnika i metody jego konstrukcji. Wskaźnik cen
konsumenta, publikowany przez UK Office for National Statistics, jest w rzeczy-
wistości brytyjskim HICP.
Zharmonizowany wskaźnik cen konsumenta został stworzony i be˛dzie
doskonalony przez Eurostat, czyli urza˛d statystyczny Unii Europejskiej, we
współpracy z urze˛dami statystycznymi krajów członkowskich, takimi jak brytyj-
ski ONS. Jego zakres i budowa zostały określone za pomoca˛ serii obowia˛zuja˛-
cych prawnie przepisów Unii Europejskiej. Wskaźnik cen konsumenta jest po
prostu nazwa˛ zharmonizowanego wskaźnika cen konsumenta, stosowana˛ w Wie-
lkiej Brytanii.
W tablicy 2.2 dla wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej
podaliśmy, obliczone za pomoca˛ HICP, roczne stopy inflacji w 2004 r. Ponie-
waż wiemy, że sposób obliczania tego wskaźnika cen jest taki sam w każdym
kraju, można bezpośrednio porównać te liczby i ocenić, w jakim stopniu doszło
do zbliżenia sie˛ poziomu stóp inflacji w poszczególnych krajach Unii. Na
przykład, możemy dostrzec, że w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, które
ostatnio przyła˛czyły sie˛ do Unii, inflacja jest wzgle˛dnie wysoka. Na przykład,
roczna stopa inflacji na Łotwie wynosiła 7,4%, a inflacja: w Estonii, na
We˛grzech, w Polsce i na Słowacji przewyższała 4% rocznie. Jednak Słowenia
z roczna˛ stopa˛ inflacji równa˛ 3,3% radziła sobie równie dobrze jak Hiszpania
i odrobine˛ lepiej niż Luksemburg, w którym roczna stopa inflacji równała sie˛
3,5%. Litwa, gdzie roczna stopa inflacji wyniosła 2,8%, zbliża sie˛ do niskich
stóp inflacji dużych gospodarek Unii Europejskiej, takich jak Niemcy, Francja
i Wielka Brytania.
Deflator PKB a wskaźnik cen konsumenta

W poprzednim rozdziale zbadaliśmy inna˛ miare˛ ogólnego poziomu cen w gos-
podarce, czyli deflator PKB, który stanowi stosunek nominalnego PKB do
realnego PKB. Ponieważ nominalny PKB jest miara˛ bieża˛cej produkcji wycenio-
nej za pomoca˛ cen bieża˛cych, a realny PKB — miara˛ bieża˛cej produkcji
wycenionej w cenach roku bazowego, deflator PKB informuje o stosunku
bieża˛cego poziomu cen do poziomu cen z roku bazowego.
Chca˛c precyzyjnie zmierzyć tempo wzrostu cen, ekonomiści i politycy
gospodarczy obserwuja˛ poziom zarówno deflatora PKB, jak i wskaźnika cen
konsumentów. Zwykle oba te wskaźniki podaja˛ podobne informacje. Jednak
dwie ważne różnice mie˛dzy tymi wskaźnikami moga˛ sprawić, że te dane zaczna˛
sie˛ od siebie różnić.
Pierwsza różnica polega na tym, że deflator PKB informuje o cenach

wszystkich dóbr i usług wytwarzanych w kraju, podczas gdy wskaźnik cen
konsumenta — o cenach dóbr i usług kupowanych przez konsumentów. Na przy-
kład, załóżmy, że cena samolotu wyprodukowanego przez British Aerospace
i sprzedanego Royal Air Force wzrosła. Mimo że samolot ten stanowi cze˛ść
PKB, nie wchodzi on w skład koszyka dóbr i usług kupowanego przez typowego
konsumenta. Wzrost jego ceny przyczynia sie˛ zatem do zwie˛kszenia poziomu
deflatora PKB, lecz nie powoduje wzrostu wskaźnika cen konsumenta.
Oto inny przykład. Załóżmy, że Volvo podnosi cene˛ swoich pojazdów.
Ponieważ samochody te sa˛ produkowane w Szwecji, nie stanowia˛ one cze˛ści
brytyjskiego PKB. Jednak brytyjscy klienci kupuja˛ samochody firmy Volvo,
a wie˛c wchodza˛ one w skład koszyka dóbr typowego nabywcy. Wzrost ceny
importowanego dobra konsumpcyjnego, takiego jak volvo, wpływa zatem
na poziom wskaźnika cen konsumenta, lecz nie oddziałuje na poziom defla-
tora PKB.
Druga różnica mie˛dzy deflatorem PKB i CPI dotyczy tego, w jaki sposób
różne ceny sa˛ ważone, w celu uzyskania jednej liczby, która informuje
RYSUNEK 2.2
Dwie miary inflacji
Na rysunku widzimy stope˛ inflacji w Wielkiej Brytanii, czyli wyrażona˛ w procentach zmiane˛
ogólnego poziomu cen, która˛ zmierzono za pomoca˛ zarówno deflatora PKB, jak i wskaźnika cen
konsumenta, posługuja˛c sie˛ przy tym danymi rocznymi z okresu po 1989 r. Zauważ, że te obie miary
inflacji zachowuja˛ sie˛ prawie tak samo.
Ź r ó d ł o: Jak rysunku 2.1.

o ogólnym poziomie cen. Wskaźnik cen konsumenta powstaje w wyniku porów-

nania bieża˛cej ceny danego koszyka dóbr i usług z jego cena˛ w roku bazowym.
UK Office for National Statistics dokonuje zmiany składu koszyka jedynie co
jakiś czas. Natomiast deflator PKB powstaje w wyniku porównania ceny
wytwarzanych obecnie dóbr i usług z cena˛ tych samych dobr i usług w roku
bazowym. Skład grupy dóbr i usług wykorzystywanej w celu obliczenia defltora
PKB zmienia sie˛ zatem automatycznie wraz z upływem czasu. Różnica ta nie
jest ważna, jeśli wszystkie ceny zmieniaja˛ sie˛ o tyle samo, jednak jeśli ceny
różnych dóbr i usług zmieniaja˛ sie˛ w różnym stopniu, sposób, w jaki je ważymy,
jest istotny i wpływa na ogólna˛ stope˛ inflacji.
Na rysunku 2.2 widzimy stope˛ inflacji w Wielkiej Brytanii, mierzona˛ za
pomoca˛ zarówno deflatora PKB, jak i wskaźnika cen konsumenta dla lat
1989−2004. Można łatwo zauważyć, że niekiedy oba mierniki różnia˛ sie˛ od
siebie, co dotyczy zwłaszcza stopy inflacji po 1996 r. Deflator PKB wykazuje
przy tym wyższe tempo rocznej inflacji. Jednak obie miary zwykle zmieniaja˛ sie˛
w te˛ sama˛ strone˛ i obie wykazuja˛ wzgle˛dnie niskie stopy inflacji.
Szybki sprawdzian
Wyjaśnij ogólnie, co próbują zmierzyć ekonomiści za pomocą wskaźnika cen
konsumenta, a także jak go się oblicza.
2.2
Korygowanie zmiennych ekonomicznych
o efekty inflacji
Celem obliczeń ogólnego poziomu cen w gospodarce jest umożliwienie porów-
nania wyrażonych w pienia˛dzu zmiennych, które pochodza˛ z różnych okresów.
Teraz, kiedy wiemy już, jak oblicza sie˛ wskaźniki cen, przyjrzymy sie˛, jak
moglibyśmy je wykorzystać w celu dokonania porównania pewnej kwoty
z przeszłości z pewna˛ kwota˛ z teraźniejszości.
Kwoty pieniądza pochodzące

z różnych okresów
Na pocza˛tek wrócimy do kwestii wynagrodzenia członków parlamentu za prace˛.
Czy wynagrodzenie w wysokości 400 funtów rocznie, wypłacone po raz
pierwszy parlamentarzystom w 1911 r., było wysokie, czy też niskie w porów-
naniu z dzisiejszym wynagrodzeniem?
Chca˛c odpowiedzieć na to pytanie, musimy znać poziom cen zarówno

w 1911 r., jak i dzisiaj. Cze˛ść wzrostu wynagrodzenia członków parlamentu
stanowi jedynie rekompensate˛ dzisiejszego wyższego poziomu cen. W celu
porównania wysokości wynagrodzenia parlamentarzystów dziś i przed laty
musimy odpowiednio powie˛kszyć wynagrodzenie z 1911 r., uwzgle˛dniaja˛c
inflacje˛ i zamieniaja˛c funty z tego roku na dzisiejsze funty. Wielkość tej
inflacyjnej korekty zależy od wielkości wskaźnika wzrostu cen.
Dane statystyczne z przeszłości pokazuja˛, że brytyjski wskaźnik cen
konsumenta, dla którego rokiem bazowym jest 1911, czyli wskaźnik równy
w tym roku 100, w 2004 r. osia˛gna˛łby poziom 5040 (zgodnie z najnowszymi
danymi rocznymi, jakie były doste˛pne w czasie pisania tego rozdziału). Ogólny
poziom cen wzrósł zatem 50,4 razy (5 040/100 = 50,4). Możemy wykorzystać
te dane, aby wyrazić wynagrodzenie parlamentarzystów z 1911 r. w funtach
z 2004 r. Obliczenia wygla˛daja˛ naste˛puja˛co:
wynagrodzenie  poziom cen w 2004 r.

wynagrodzenie z 1911 r. = w funtach z 1911 r. · =
 poziom cen w 1911 r.
 5 040
= 400 funtów · = 20 160 funtów.
 100 
Okazuje sie˛, że wynagrodzenie za prace˛ wypłacane parlamentarzyście

w 1911 r. stanowi ekwiwalent wypłacanego dzisiaj wynagrodzenia w wysokości
nieco wyższej niż 20 000 funtów. To mniej niż przecie˛tne roczne wynagrodzenie
we wszystkich zawodach z 2004 r., wynosza˛ce nieco ponad 25 000 funtów.
Jednocześnie jest to tylko około 1/3 wynagrodzenia członka parlamentu,
wypłacanego w 2004 r. i wynosza˛cego 57 000 funtów. W takim sensie
parlamentarzyści odnieśli zatem sukces.
STUDIUM PRZYPADKU
Korekta inflacyjna
Który film był najbardziej popularnym filmem wszech czasów? Odpowiedź

może Cie˛ zaskoczyć. Miara˛ popularności filmu jest zwykle wysokość przy-
chodów z jego sprzedaży na całym świecie. Zgodnie z takim kryterium w końcu
2004 r. pierwsze miejsce na odpowiedniej liście zajmował Titanic (wszedł na
ekrany w 1997 r.), potem Władca pierścieni: powrót króla z 2003 r., Harry
Potter i kamień filozoficzny z 2001 r. oraz Gwiezdne wojny epizod 1: mroczne
widmo z 1999 r. Jednak ranking ten pomija oczywisty, lecz ważny fakt: ceny,
w tym ceny biletów do kina, wzrastaja˛ wraz z upływem czasu. Kiedy skoryguje-
my wielkość przychodów o wpływ inflacji, obraz sytuacji zmienia sie˛ zasad-
niczo.
TABLICA 2.3
Najbardziej popularne filmy wszech czasów
(dane po uwzględnieniu inflacji)
Rok wejścia
Film
na ekrany
1. Przemine˛ło z wiatrem 1939
2. Gwiezdne wojny 1977
3. Dźwie˛ki muzyki 1965
4. E.T. 1982
5. Dziesie˛cioro przykazań 1956
6. Titanic 1997
7. Szcze˛ki 1975
8. Doktor Żiwago 1965
9. Ksie˛ga dżungli 1967
10. Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków 1937
Ź r ó d ł o: „The Movie Times” (http://www.the-movie-times.com).
W tablicy 2.3 widzimy liste˛ dziesie˛ciu najbardziej popularnych filmów

wszech czasów, uszeregowanych według wielkości dochodów ze sprzedaży
biletów na całym świecie, skorygowanej o wpływ inflacji. Gwiezdne wojny
z 1977 r. przesuwaja˛ sie˛ na miejsce drugie, natomiast Dźwie˛ki muzyki zajmuja˛
miejsce trzecie, a miejsce pierwsze przypada Przemine˛ło z wiatrem z 1939 r.
Film ten znacznie wyprzedził Titanica, który spadł na miejsce szóste. W latach
trzydziestych XX w. nikt nie miał jeszcze w domu telewizora i do kina chodziło
3−4 razy wie˛cej osób niż dziś. Jednak filmy powstałe w tych czasach rzadko
pojawiaja˛ sie˛ w rankingach popularności, ponieważ ceny biletów były wówczas
o wiele niższe od dzisiejszych cen. Kiedy, uwzgle˛dniaja˛c inflacje˛, dokonamy
odpowiedniej korekty, Scarlett i Rhett wypadaja˛ o wiele lepiej, podobnie jak
Królewna Śnieżka, Apsik, Śpioszek i pozostałe pie˛ć krasnoludków (miejsce
dziesia˛te na liście). Do 1977 r., kiedy na ekrany weszły Gwiezdne wojny,
telewizor stał sie˛ dobrem powszechnego użytku (ludzie uzyskali doste˛p nawet do
wielu programów telewizyjnych jednocześnie). Drugie miejsce tego filmu na
wiadomej liście (po uwzgle˛dnieniu inflacji) może sprawić, że Luke Skywalker
wywrze na nas jeszcze wie˛ksze wrażenie.
Indeksacja
Jak sie˛ przed chwila˛ przekonaliśmy, kiedy porównujemy kwoty pienia˛dza
pochodza˛ce z różnych okresów, wykorzystujemy wskaźniki cen w celu usunie˛-
cia skutków inflacji. Tego rodzaju korekty moga˛ dotyczyć wielu procesów
w gospodarce. Kiedy na mocy obowia˛zuja˛cej w sensie prawnym umowy pewna

ilość pienia˛dza jest automatycznie korygowana o wskaźnik inflacji, mówi sie˛
Indeksacja jest zmiana˛ o niej, że jest indeksowana (indexed).
wielkości pewnej kwoty
pienia˛dza, dokonywana˛
Na przykład, wiele długookresowych umów, zawieranych
automatycznie na mocy przez przedsie ˛biorstwa i zwia˛zki zawodowe, wprowadza cze˛ś-
umowy prawnej, maja˛ca˛
na celu uwzgle˛dnienie
ciowa ˛ lub całkowita ˛ indeksacje˛ płac z wykorzystaniem wskaź-
skutków inflacji. nika cen konsumenta. Taki wzrost wynagrodzenia nazywa sie˛
dodatkiem wyrównuja˛cym wzrost kosztów utrzymania (cost-of-
-living allowance, COLA), który automatycznie powie˛ksza płace˛
wtedy, kiedy rośnie CPI.
Również progi podatkowe, czyli poziomy dochodu, po przekroczeniu
których zmieniaja˛ sie˛ stopy opodatkowania, sa˛ cze˛sto zmieniane w cyklu
rocznym, zależnie od tempa inflacji, chociaż w zdecydowanej wie˛kszości krajów
formalnie nie podlegaja˛ one indeksacji. Jednak w istocie rzeczy system podat-
kowy nie jest indeksowany, mimo że — być może — powinien być indek-
sowany, co ma wiele szczegółowych przyczyn. Dokładniej zajmiemy sie˛ tymi
sprawami w dalszych cze˛ściach tej ksia˛żki, przy okazji omawiania kosztów
inflacji.
Realne i nominalne stopy procentowe

Korygowanie zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji jest szczególnie
ważne, a niekiedy również bardzo trudne, w przypadku danych o stopach
procentowych. Kiedy lokujesz swoje oszcze˛dności na rachunku w banku,
dostajesz odsetki od ulokowanej kwoty. Odwrotnie, kiedy zacia˛gasz w banku
pożyczke˛, aby kupić samochód, płacisz odsetki od tej pożyczki. Oprocentowanie
stanowi przyszła˛ płatność za transfer pienie˛dzy dokonany w przeszłości. W efek-
cie stopom procentowym zawsze towarzyszy porównywanie wartości kwot
pienia˛dza, które pochodza˛ z różnych okresów. Chca˛c w pełni zrozumieć
działanie stóp procentowych, powinniśmy wiedzieć, jak je korygować o skutki
inflacji.
Rozważmy przykład. Załóżmy, że Mildred lokuje 1000 euro na rachunku
bankowym, który jest oprocentowany zgodnie z roczna˛ stopa˛ procentowa˛ równa˛
10%. Po upływie roku dziewczyna dostaje odsetki w wysokości 100 euro
i wyjmuje z banku swoje 1100 euro. Czy Mildred jest wówczas bogatsza
o 100 euro, niż była wtedy, kiedy przed rokiem lokowała w tym banku swoje
1000 euro?
Odpowiedź zależy od tego, co rozumiemy przez słowo „bogatsza”. Mildred
ma teraz o 100 euro wie˛cej niż przed rokiem. Innymi słowy, kwota posiadanych
przez nia˛ euro zwie˛kszyła sie˛ o 10%. Jednak jeśli w tym samym czasie ceny
wzrosły, za każde euro Mildred może teraz kupić mniej niż przed rokiem. Siła
nabywcza pienie˛dzy dziewczyny nie zwie˛kszyła sie˛ zatem o 10%. Jeśli stopa
inflacji wynosiła 4%, ilość dóbr, które może ona kupić, wzrosła jedynie o 6%.
Jeśli zaś tempo inflacji wyniosło 15%, cena dóbr powie˛kszyła sie˛ bardziej niż
liczba euro na rachunku Mildred. W takim przypadku siła nabywcza pienie˛dzy
dziewczyny w rzeczywistości zmalała o 5%.
Ta stopa procentowa, zgodnie z która˛ bank nalicza odsetki, jest nazywana
nominalna˛ stopa˛ procentowa˛ (nominal interest rate), a stopa Nominalna
procentowa skorygowana o skutki inflacji — realna˛stopa˛procen- jest ta˛ stopa procentowa
stopa˛ procentowa˛,
towa˛ (real interest rate). Zwia˛zek nominalnej stopy procentowej która zwykle obrazuje
i realnej stopy procentowej możemy opisać w naste˛puja˛cy sposób: nie jestinformacje z rynku;
ona skorygowana
o skutki inflacji.
realna nominalna
stopa procentowa = stopa procentowa − stopa inflacji.
Realna stopa procentowa
jest ta˛ stopa˛ procentowa˛,
która została skorygowana
Realna stopa procentowa stanowi różnice˛ nominalnej stopy o skutki inflacji.
procentowej i stopy inflacji. Nominalna stopa procentowa infor-
RYSUNEK 2.3
Realne i nominalne stopy procentowe
Na rysunku pokazano realne i nominalne stopy procentowe w Wielkiej Brytanii, wykorzystuja˛c przy
tym dane miesie˛czne od 1975 r. Nominalna stopa procentowa jest stopa˛ oprocentowania trzy-
miesie˛cznych bonów skarbowych. Realna stopa procentowa jest równa nominalnej stopie procen-
towej minus roczna stopa inflacji, której miara˛ jest wskaźnik cen detalicznych. Zauważ, że
nominalna i realna stopa procentowa nie zawsze zmieniaja˛ sie˛ w podobny sposób.
Ź r ó d ł o: Bank of England; UK Office for National Statistics.

muje o tym, jak powie˛ksza sie˛ liczba funtów lub euro na Twoim rachunku
bankowym w miare˛ upływu czasu. Realna stopa procentowa obrazuje to, jak
szybko zwie˛ksza sie˛ siła nabywcza środków zgromadzonych na Twoim rachun-
ku bankowym.
Na rysunku 2.3 widzimy realne i nominalne stopy procentowe w Wielkiej
Brytanii po 1975 r. Nominalna stopa procentowa stanowi stope˛ procentowa˛
trzymiesie˛cznych bonów skarbowych. Realna˛ stope˛ procentowa˛ obliczono,
odejmuja˛c od tej nominalnej stopy procentowej roczna˛ stope˛ inflacji. W tym
przypadku jako miara˛ inflacji posłużyliśmy sie˛ wskaźnikiem cen detalicznych.
Można łatwo dostrzec, że realna i nominalna stopa procentowa nie zawsze
zmieniaja˛ sie˛ dokładnie tak samo. Na przykład, w końcu lat siedemdziesia˛tych
XX w. nominalne stopy procentowe były wysokie. Jednak ponieważ tempo
inflacji również było bardzo duże, realne stopy procentowe były niskie. Co
wie˛cej, w niektórych latach realne stopy procentowe były ujemne, ponieważ
inflacja pomniejszała oszcze˛dności ludzi szybciej, niż powie˛kszały je płatności
odsetek, naliczanych zgodnie z nominalnymi stopami procentowymi. Natomiast
w latach dziewie˛ćdziesia˛tych XX w. nominalne stopy procentowe były niskie.
Ponieważ jednak inflacja była również niska, realne stopy procentowe były
wzgle˛dnie wysokie. W naste˛pnych rozdziałach, badaja˛c przyczyny i skutki
zmian stóp procentowych, powinniśmy pamie˛tać o rozróżnianiu realnych i no-
minalnych stóp procentowych.
Szybki sprawdzian
Członkowie brytyjskiego parlamentu otrzymywali roczne wynagrodzenie w wysoko-
ści: 360 funtów w 1931 r., 600 funtów w 1937 r., 6270 funtów w 1977 r., 57 485
funtów w 2004 r. Jeśli 1911 uznamy za rok bazowy (CPI = 100), okaże się, że
wskaźnik cen konsumenta wynosił: 151 w 1931 r., 164 w 1937 r., 1335 w 1977 r.
i 5040 w 2004 r. Ile wynosiła wartość wynagrodzenia brytyjskiego parlamentarzy-
sty w każdym z tych lat, wyrażona w funtach o wartości z 2004 r.?
Podsumowanie
W ostatnich latach realna wartość najważniejszych walut, takich jak funt, euro
i dolar, nie była stabilna. Norma˛ stał sie˛ nieustanny wzrost ogólnego poziomu
cen w rozwinie˛tych gospodarkach, np. brytyjskiej, innych krajów europejskich
i amerykańskiej. W miare˛ upływu czasu taka inflacja zmniejsza siłe˛ nabywcza˛
każdej jednostki pienia˛dza. Kiedy porównujemy nominalna˛ wartość kwot
pienia˛dza pochodza˛cych z różnych okresów, ważne jest, abyśmy pamie˛tali, że
dzisiejszy funt nie jest taki sam jak funt sprzed 20 lat, a także — najpraw-
dopodobniej — funt, którym be˛dziemy dysponowali za 20 lat.
W tym rozdziale pokazaliśmy, w jaki sposób ekonomiści mierza˛ ogólny

poziom cen w gospodarce i jak wykorzystuja˛ wskaźniki cen w celu skorygowa-
nia zmiennych ekonomicznych o efekty inflacji. Ta analiza stanowi jedynie
punkt wyjścia. Nie zbadaliśmy jeszcze przyczyn i skutków inflacji, a także jej
zwia˛zków z innymi zmiennymi ekonomicznymi. Chca˛c to zrobić, musimy wyjść
poza kwestie pomiaru. Właśnie to jest naszym naste˛pnym zadaniem. Wyjaśniw-
szy w dwóch poprzednich rozdziałach, jak ekonomiści mierza˛ zmienne makro-
ekonomiczne i ceny, jesteśmy teraz gotowi do budowy modeli, za pomoca˛
których tłumaczy sie˛ zmiany tych zmiennych, zachodza˛ce w długim i krótkim
okresie.
☞ Streszczenie
● Wskaźnik cen konsumenta informuje o zmianie kosztu zakupu koszyka dóbr

i usług w porównaniu z tym kosztem w roku bazowym. Jest on wykorzys-
tywany do mierzenia ogólnego poziomu cen w gospodarce. Wyrażona w pro-
centach zmiana CPI stanowi miare˛ tempa inflacji.
● Trzy powody sprawiaja˛, że wskaźnik cen konsumenta jest niedoskonała˛ miara˛
kosztów utrzymania. Po pierwsze, nie uwzgle˛dnia on możliwości stop-
niowego przestawiania sie˛ nabywców na dobra, które staja˛ sie˛ wzgle˛dnie
tańsze. Po drugie, nie uwzgle˛dnia on wzrostu siły nabywczej pienia˛dza,
spowodowanego pojawianiem sie˛ nowych dóbr. Po trzecie, jego wskazania sa˛
zakłócane przez zmiany jakości dóbr i usług. Te trudności pomiaru powoduja˛,
że CPI zawyża tempo inflacji.
● Chociaż deflator PKB także mierzy ogólny poziom cen w gospodarce, różni
sie˛ on od wskaźnika cen konsumenta, ponieważ dotyczy dóbr i usług, które sa˛
produkowane, a nie dóbr i usług, które sa˛ konsumowane. W efekcie dobra
importowane wpływaja˛ na poziom wskaźnika cen konsumenta i nie wpływaja˛
na poziom deflatora PKB. W dodatku wskaźnik cen konsumenta dotyczy
stałego koszyka dóbr, a deflator PKB — grupy dóbr i usług, której skład
zmienia sie˛ automatycznie wraz ze zmianami struktury PKB.
● Pochodza˛ce z różnych okresów dane wyrażone w pienia˛dzu (np. w euro) nie
umożliwiaja˛ porównania siły nabywczej. Chca˛c porównać kwote˛ pienia˛dza
z przeszłości z dzisiejsza˛ kwota˛ pienia˛dza, należy ustalić obecna˛ wartość tej
przeszłej kwoty pienia˛dza, wykorzystuja˛c w tym celu wskaźnik cen.
● Wiele różnych aktów prawnych i wiele prywatnych umów odwołuje sie˛ do
wskaźników cen, wykorzystuja˛c je w celu zniwelowania skutków inflacji.
● Kompensowanie skutków inflacji jest szczególnie ważne w przypadku stóp
procentowych. Informacje o stopie procentowej dotycza˛ zwykle nominalnej
stopy procentowej. W tym przypdku chodzi o tempo wzrostu kwoty pienia˛-
dza, ulokowanej na rachunku oszcze˛dnościowym. Natomiast realna stopa
procentowa równa sie˛ nominalnej stopie procentowej pomniejszonej o tempo
inflacji.
Wskaźnik cen konsumenta (CPI), s. 53 Indeksacja, s. 66
Stopa inflacji, s. 55 Nominalna stopa procentowa, s. 67
Wskaźnik cen producenta, s. 56 Realna stopa procentowa, s. 67
1. Które z naste˛puja˛cych zdarzeń, Twoim zdaniem, bardziej wpłynie na wiel-
kość wskaźnika cen konsumenta: wzrost cen kurczaków o 10% czy wzrost
cen kawioru o 10%? Dlaczego?
2. Opisz trzy problemy, które sprawiaja˛, że wskaźnik cen konsumenta jest
niedoskonała˛ miara˛ kosztów utrzymania.
3. Który z tych wskaźników — wskaźnik cen konsumenta czy też deflator PKB
— bardziej zareaguje na wzrost ceny okre˛tu podwodnego dla Royal Navy?
Dlaczego?
4. W długim okresie cena czekoladowego batonu wzrosła z 0,10 euro do
0,60 euro. W tym samym okresie wskaźnik cen konsumenta wzrósł ze 150
do 300. Uwzgle˛dniaja˛c ogólne tempo inflacji, odpowiedz na pytanie, o ile
zmieniła sie˛ cena tego czekoladowego batona.
5. Wyjaśnij, co to jest nominalna stopa procentowa i realna stopa procentowa.
Na czym polega ich zwia˛zek?
☞ Zadania
1. Załóż, że ludzie konsumuja˛ tylko trzy dobra, tak jak pokazano to w ze-
stawieniu poniżej.
Piłki Rakiety
Wyszczególnienie Cola
tenisowe tenisowe
Cena w 2003 r. (w euro) 2 40 1

Ilość w 2003 r. (w sztukach) 100 10 200
Cena w 2004 r. (w euro) 2 60 2
Ilość w 2004 r. (w sztukach) 100 10 200
a. Ile wynosi wyrażona w procentach zmiana ceny każdego z tych trzech

dóbr i zmiana ogólnego poziomu cen?
b. Czy rakiety tenisowe podrożały, czy też potaniały w porównaniu z cola˛?
Czy poziom życia niektórych ludzi zmienił sie˛ w porównaniu z poziomem
życia innych ludzi? Odpowiedź uzasadnij.
2. Załóżmy, że mieszkańcy Vegopii wszystkie swoje dochody wydaja˛ na
kalafiory, brokuły i marchew. W 2004 r. kupili oni 100 kalafiorów za
200 euro, 50 główek brokuł za 75 euro i 500 marchwi za 50 euro. Natomiast
w 2005 r. nabyli 75 kalafiorów za 225 euro, 80 główek brokuł za 120 euro
i 500 marchwi za 100 euro. Powiedzmy, że rokiem bazowym jest 2004. Ile
wynosi wskaźnik cen konsumenta w obu latach? Ile wynosi stopa inflacji
w 2005 r.?
3. Odwiedź serwis internetowy UK Office for National Statistics (http://www.
.ONS.gov.uk) i znajdź dane o wysokości wskaźnika cen konsumenta. Ile
w poprzednim roku wyniósł wskaźnik dotycza˛cy wszystkich rodzajów
wydatków? W przypadku jakich dóbr ceny wzrosły najbardziej? W przypad-
ku jakich dóbr ceny wzrosły najmniej? Czy któreś z dóbr potaniały? Czy
potrafisz wyjaśnić te wszystkie zdarzenia?
4. Które z problemów dotycza˛cych konstrukcji wskaźnika cen konsumenta
można zilustrować za pomoca˛ każdej z naste˛puja˛cych sytuacji? Odpowiedzi
wyjaśnij.
a. Wynalezienie walkmana przez Sony.
b. Wyposażenie samochodów w poduszki powietrzne.
c. Zwie˛kszone zakupy komputerów osobistych, spowodowane spadkiem
ich cen.
d. Rozpowszechnienie kamer cyfrowych.
e. Rozpowszechnienie samochodów spalaja˛cych mało paliwa po wzroście
cen benzyny.
5. Powiedzmy, że rza˛d ustalił poziom emerytury państwowej w Wielkiej
Brytanii tak, że corocznie wzrasta ona proporcjonalnie do wzrostu CPI (mimo
że zdecydowana wie˛kszość ekonomistów uważa, iż wskaźnik ten prze-
szacowuje rzeczywisty wzrost cen).
a. Powiedzmy, że osoby starsze konsumuja˛ taki sam rynkowy koszyk
dóbr jak inne osoby. Czy taka polityka spowoduje, że poziom życia
osób starszych be˛dzie sie˛ podnosił wraz z każdym rokiem? Odpowiedź
uzasadnij.
b. Osoby starsze korzystaja˛ z wie˛kszej liczby usług służby zdrowia niż osoby
młodsze, a ceny tych usług zwykle rosna˛ szybciej od pozostałych dóbr
i usług. Co, Twoim zdaniem, należy zrobić, aby ustalić, czy sytuacja osób
starszych rzeczywiście polepsza sie˛ z roku na rok?
6. Jak sa˛dzisz, czym kupowany przez Ciebie koszyk dóbr i usług różni sie˛ od
koszyka kupowanego przez typowe gospodarstwo domowe? Czy uważasz, że
ceny kupowanych przez Ciebie dóbr i usług rosna˛ szybciej, czy wolniej, niż
wynika to z poziomu CPI? Dlaczego?
7. W niektórych latach w pewnych krajach progi podatku dochodowego nie sa˛
podwyższane w tempie równym tempu inflacji. Jak sa˛dzisz, co może być
powodem takiego poste˛powania państwa? (Wskazówka: zjawisko to nosi
nazwe˛ „pełzania progu”; bracket kreep.)
8. Powiedzmy, że pracownicy maja˛ podja˛ć decyzje o tym, jaka˛ cze˛ść swoich
dochodów zaoszcze˛dzić na starość. Czy powinni oni brać pod uwage˛
nominalna˛ stope˛ oprocentowania swoich oszcze˛dności, czy też stope˛ realna˛?
Odpowiedź uzasadnij.
9. Powiedzmy, że pożyczkobiorca i pożyczkodawca uzgodnili poziom nominal-

nej stopy procentowej, która dotyczy zacia˛ganej pożyczki. Naste˛pnie okazało
sie˛, że inflacja jest wyższa, niż oczekiwano.
a. Czy dotycza˛ca tej pożyczki realna stopa procentowa jest wyższa, czy
niższa, niż oczekiwano?
b. Czy nieoczekiwanie wysoka inflacja stała sie˛ przyczyna˛ zysków, czy strat
pożyczkodawcy? Jak jest w przypadku pożyczkobiorcy?

CZĘŚĆ II
GOSPODARKA
REALNA
W DŁUGIM OKRESIE
ROZDZIAŁ 3
PRODUKCJA I WZROST
eżdża˛c po świecie, widzisz ogromne zróżnicowanie poziomu życia. Prze-

J cie˛tny mieszkaniec bogatego kraju, np. Europy Zachodniej, dysponuje
dochodem ponad 10 razy wie˛kszym od przecie˛tnego mieszkańca kraju biednego,
takiego jak Indie, Indonezja, Nigeria. Te wielkie różnice dochodu znajduja˛
odzwierciedlenie w wielkich różnicach jakości życia. Kraje bogatsze maja˛
wie˛cej samochodów, telefonów, telewizorów, ich mieszkańcy odżywiaja˛ sie˛
lepiej, maja˛ bezpieczniejsze mieszkania, lepsza˛ służbe˛ zdrowia i dłuższa˛
oczekiwana˛ długość życia.
Nawet w pojedynczych krajach poziom życia zmienia sie˛ wraz z upływem
czasu. W cia˛gu ostatniego stulecia w Wielkiej Brytanii przecie˛tny poziom
dochodu, mierzony realnym PKB na osobe˛, rósł w tempie około 1,3% rocznie.
Chociaż wartość ta może wydawać sie˛ mała, taka stopa wzrostu powoduje, że
przecie˛tny dochód podwaja sie˛ co 50 lat. To właśnie ten wzrost sprawił, że
przecie˛tny dochód w Wielkiej Brytanii jest dziś około 4 razy wyższy od
przecie˛tnego poziomu dochodu 100 lat temu. W efekcie poziom życia typowego
Brytyjczyka jest w dzisiejszych czasach o wiele wyższy od poziomu życia jego
rodziców, dziadków i pradziadków.
Tempo wzrostu gospodarczego jest bardzo różne w różnych krajach.
W Azji Wschodniej, np. w Singapurze, Korei Południowej i na Tajwanie, prze-
cie˛tny dochód w ostatnich dziesie˛cioleciach zwie˛kszał sie˛ w tempie około 7%
rocznie. Takie tempo wzrostu powoduje, że przecie˛tny dochód podwaja sie˛ co
mniej wie˛cej 10 lat. Za życia jednego pokolenia te biedne kraje stały sie˛ jednymi
z najbogatszych na świecie. Natomiast w niektórych krajach afrykańskich,
np. w Czadzie, Etiopii i Nigerii, przecie˛tny dochód nie zmienił sie˛ od wielu lat.
Co jest przyczyna˛ tych wielkich różnic? W jaki sposób kraje bogate moga˛
utrzymać swój wysoki poziom życia? Jakich środków powinny użyć kraje
biedne, aby przyśpieszyć tempo swojego wzrostu i doła˛czyć do krajów roz-
76 Gospodarka realna w długim okresie
winie˛tych? Te pytania należa˛ do najważniejszych w makroekonomii. Laureat

Nagrody Nobla, ekonomista Robert Lucas, uja˛ł to kiedyś w naste˛puja˛cy sposób:
„Wpływ odpowiedzi na te pytania na poziom ludzkiego dobrobytu jest po prostu
zadziwiaja˛cy: kiedy zaczynamy o nich myśleć, trudno jest myśleć o czymkol-
wiek innym”.
W poprzednich dwóch rozdziałach analizowaliśmy, jak ekonomiści mierza˛
zmienne makroekonomiczne i poziom cen. W tym rozdziale rozpoczynamy
badanie czynników, które decyduja˛ o zachowaniu tych zmiennych. Jak sie˛
przekonaliśmy, produkt krajowy brutto (PKB) stanowi miare˛ zarówno do-
chodów całkowitych powstałych w gospodarce, jak i wydatków całkowitych
poniesionych na wytworzone w tej gospodarce dobra i usługi. Poziom realnego
PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu ekonomicznego, a wzrost realnego PKB
— poste˛pu ekonomicznego. W tym miejscu skoncentrujemy uwage˛ na czyn-
nikach, które w długim okresie decyduja˛ o poziomie i tempie wzrostu realnego
PKB. W dalszych cze˛ściach tej ksia˛żki zbadamy krótkookresowe wahania
realnego PKB wokół trendu długookresowego.
Analiza składa sie˛ z trzech cze˛ści. Po pierwsze, badamy mie˛dzynarodowe
dane o poziomie realnego PKB na osobe˛. Informacje te pozwola˛ Ci, choćby
w przybliżeniu, uświadomić sobie, jak bardzo sa˛ zróżnicowane poziom życia
i tempo jego zmian w różnych krajach. Po drugie, badamy role˛ produkcyjności,
czyli ilości dóbr i usług wytwarzanej przecie˛tnie w cia˛gu godziny pracy
pracownika. Przekonamy sie˛ zwłaszcza, że o poziomie życia społeczeństwa
decyduje produkcyjność jego pracowników, a także zbadamy czynniki, które
decyduja˛ o produkcyjności społeczeństwa. Po trzecie, poddamy analizie zwia˛zek
mie˛dzy produkcyjnościa˛ a polityka˛ gospodarcza˛, na która˛ decyduje sie˛ społe-
czeństwo.
3.1
Wzrost gospodarczy na świecie
Analize˛ długookresowego wzrostu gospodarczego zaczniemy od przedstawie-
nia doświadczeń niektórych gospodarek. Tablica 3.1 zawiera informacje o wiel-
kości realnego PKB na osobe˛ w 13 krajach. W przypadku każdego z tych kra-
jów dane dotycza˛ około stulecia. Kolumny pierwsza i druga informuja˛ o tym,
o jaki kraj i jaki okres chodzi. (Okresy różnia˛ sie˛ nieco zależnie od kraju,
czego przyczyna˛ jest zróżnicowana doste˛pność danych.) W kolumnach trzeciej
i czwartej pokazano szacunki poziomu realnego PKB na osobe˛ dla okresu sprzed
około 100 lat i ostatniego roku. Ponieważ celem w tym rozdziale sa˛ porów-
nania mie˛dzynarodowe, dane o poziomie dochodu w różnych krajach wyrażamy
we wspólnej walucie. Ekonomiści cze˛sto wykorzystuja˛ w tym celu dolary
amerykańskie, wie˛c w tablicy 3.1 także zdecydowaliśmy sie˛ na takie rozwia˛-
Produkcja i wzrost 77
TABLICA 3.1
Odmienny przebieg wzrostu w różnych krajach
Realny PKB Realny PKB Stopa wzrostu

na osobe˛ na osobe˛ (w uje˛ciu
Kraj Lata
na pocza˛tku na końcu rocznym,
okresu okresu w %)
Japonia 1890−2000 1 256 26 460 2,81

Brazylia 1900−2000 650 7 320 2,45
Meksyk 1900−2000 968 8 810 2,23
Kanada 1870−2000 1 984 27 330 2,04
Niemcy 1870−2000 1 825 25 010 2,03
Chiny 1900−2000 598 3 940 1,90
Argentyna 1900−2000 1 915 12 090 1,86
Stany Zjednoczone 1870−2000 3 347 34 260 1,81
Indie 1900−2000 564 2 390 1,45
Indonezja 1900−2000 743 2 840 1,35
Wielka Brytania 1870−2000 4 107 23 550 1,35
Pakistan 1900−2000 616 1 960 1,16
Bangladesz 1900−2000 520 1 650 1,16
U w a g a: Realny PKB jest mierzony w dolarach amerykańskich z 2000 r.

Ź r ó d ł o: R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, Economic Growth, McGraw-Hill, New York 1995, tablice 10.2 i 10.3;
World Development Report 2002, tablica 1; obliczenia własne autorów.
zanie. Dane urealniliśmy, eliminuja˛c wpływ inflacji i mierza˛c dochody w dola-

rach z 2000 r.
Prezentowane dane o poziomie realnego PKB na osobe˛ pokazuja˛, że
poziom życia w różnych krajach jest bardzo zróżnicowany. Na przykład, dochód
na osobe˛ w Stanach Zjednoczonych jest około 9 razy wie˛kszy niż w Chinach
i około 14 razy wie˛kszy niż w Indiach. W krajach najbiedniejszych przecie˛tny
dochód ma poziom w krajach rozwinie˛tych niespotykany od wielu dziesie˛cio-
leci: realny dochód przecie˛tnego obywatela Chin w 2000 r. jest mniej wie˛cej
równy dochodowi przecie˛tnego Brytyjczyka z 1870 r.; przecie˛tny mieszkaniec
Bangladeszu w 2000 r. miał dochód niższy niż przecie˛tny Niemiec 100 lat temu.
Ostatnia kolumna tablicy zawiera informacje o stopie wzrostu gospo-
darczego we wszystkich krajach. Stopa wzrostu stanowi miare˛ przecie˛tnego
tempa wzrostu realnego PKB na osobe˛. Na przykład, w Wielkiej Brytanii
poziom realnego PKB na osobe˛ w 1870 r. wynosił 4107 dolarów, a w 2000 r.
— 23 550 dolarów. Stopa wzrostu wynosiła 1,35% rocznie. Oznacza to, że jeśli
realny PKB na osobe˛, zaczynaja˛c z poziomu 4107 dolarów, zwie˛kszałby sie˛
o 1,35% w każdym roku w cia˛gu 130 lat, w końcu tego okresu osia˛gna˛łby
poziom 23 550 dolarów. Oczywiście ten realny PKB na osobe˛ w rzeczywistości

nie powie˛kszał sie˛ o dokładnie 1,35% w każdym z tych lat; w niektórych latach
rósł w wie˛kszym stopniu, a w innych latach — w mniejszym stopniu. Stopa
wzrostu równa 1,35% rocznie pomija krótkookresowe wahania wokół trendu
długookresowego i stanowi przecie˛tna˛ stope˛ wzrostu realnego PKB na osobe˛
w Wielkiej Brytanii w cia˛gu wielu lat.
Kraje wymienione w tablicy 3.1 zostały uporza˛dkowne według kryterium
wysokości stopy wzrostu, od krajów rozwijaja˛cych sie˛ najszybciej do krajów
rozwijaja˛cych sie˛ najwolniej. Na szczycie listy znajduje sie˛ Japonia, której stopa
wzrostu wynosiła 2,81%. Przed 100 laty kraj ten nie był bogaty. Przecie˛tny
dochód był w nim tylko odrobine˛ wyższy niż w Meksyku i o wiele niższy niż
przecie˛tny dochód w Argentynie, a w 1890 r. był mniejszy od dochodu Indii
w 2000 r. Jednak dzie˛ki swojemu spektakularnemu wzrostowi Japonia jest
dzisiaj ekonomicznym supermocarstwem, a jej przecie˛tny dochód jest tylko
nieco mniejszy od przecie˛tnego dochodu w Stanach Zjednoczonych. Na dole
listy krajów z tablicy 3.1 znajduja˛ sie˛ Bangladesz i Pakistan, w których tempo
wzrostu w ostatnim stuleciu wynosiło jedynie 1,16% rocznie. W efekcie prze-
cie˛tny mieszkaniec tych krajów nadal żyje w skrajnej ne˛dzy.
Zróżnicowanie stóp wzrostu sprawia, że ranking krajów sporza˛dzony
według kryterium poziomu dochodu zmienia sie˛ znacznie wraz z upływem
czasu. Jak sie˛ przekonaliśmy, Japonia jest krajem, który przesuna˛ł sie˛ w góre˛
w tym rankingu. Zwraca uwage˛ fakt, że pozycja Wielkiej Brytanii w tej
mie˛dzynarodowej hierarchii pogorszyła sie˛. W 1870 r. Zjednoczone Królestwo
było najbogatszym krajem na świecie, z przecie˛tnym dochodem o 20% wyższym
od przecie˛tnego dochodu w Stanach Zjednoczonych i ponaddwukrotnie wyż-
szym od przecie˛tnego dochodu w Kanadzie. Dziś przecie˛tny dochód w Wielkiej
Brytanii jest niższy od przecie˛tnego dochodu w tych dwóch byłych koloniach
brytyjskich. Te dane pokazuja˛, że najbogatsze kraje świata nie maja˛ żadnej
gwarancji, że pozostana˛ najbogatsze i że mieszkańcy najbiedniejszych krajów
świata nie sa˛ na zawsze skazani na życie w ne˛dzy. Jednak co wyjaśnia te
przetasowania? Dlaczego niektóre kraje rozwijaja˛ sie˛ bardzo szybko, podczas
gdy inne kraje w tym samym czasie rozwijaja˛ sie˛ wolno? Właśnie tymi
pytaniami zajmiemy sie˛ w dalszej cze˛ści naszych rozważań.
Szybki sprawdzian
Ile w przybliżeniu wynosi stopa wzrostu realnego PKB na osobę w Twoim kraju?
Wskaż kraj, w którym wzrost był szybszy, a także kraj, w którym wzrost był
wolniejszy.
Ramka 3.1
Czy jesteś bogatszy od najbogatszej osoby na świecie?
W październiku 1998 r. magazyn „American Heritage” opublikował listę najbogatszych Amery-

kanów wszech czasów. Pierwsze miejsce przypadło Johnowi D. Rockefellerowi, przedsię-
biorcy naftowemu, który żył w latach 1839−1937 i założył Standard Oil, firmę znaną dziś pod
nazwą Esso (skrót od inicjałów Standard Oil i Exxon). Z wyliczeń magazynu wynika, że mają-
tek Rockefellera wynosił 200 mld dzisiejszych dolarów, czyli był 4 razy większy od majątku
Billa Gatesa, producenta oprogramowania, który w 2004 r., a także przez ponad 10 ostatnich
lat, był najbogatszym Amerykaninem i najbogatszym człowiekiem na świecie. Jednak
w kategoriach realnych Rockefeller był bogatszy.
Mimo swojego ogromnego bogactwa Rockefeller nie cieszył się wieloma udogod-
nieniami, które uznajemy dziś za oczywiste. Nie mógł oglądać telewizji, grać w gry wideo,
surfować po Internecie lub wysłać komuś e-maila. W czasie letnich upałów nie chłodził
swojego domu za pomocą klimatyzacji. Przez wielką część swojego życia nie mógł
podróżować samochodem lub samolotem, a także zadzwonić przez telefon do przyjaciół
lub rodziny. Kiedy zachorował, nie przyjmował wielu lekarstw, takich jak antybiotyki,
które współcześni lekarze rutynowo przepisują w celu przedłużenia i ulepszenia ludz-
kiego życia.
Zastanów się teraz, ile pieniędzy musiałby Ci ktoś zapłacić, abyś do końca życia
zrezygnował z tych wszystkich udogodnień, bez których obywał się Rockefeller. Czy
zgodziłbyś się na 200 mld dolarów? Być może nie... Czy można zatem stwierdzić, że powodzi
Ci się lepiej niż Johnowi D. Rockefellerowi, rzekomo najbogatszemu człowiekowi wszech
czasów?
W poprzednim rozdziale przekonaliśmy się, że posługując się standardowymi indeksami
cen, które służą do porównywania kwot pieniądza pochodzących z różnych okresów, nie
jesteśmy w stanie w pełni uwzględnić skutków pojawiania się nowych dóbr w gospodarce.
W efekcie stopa inflacji okazuje się przeszacowana. Odwrotnie, oznacza to także, że stopa
realnego wzrostu gospodarczego jest niedoszacowana. Analiza życia Rockefellera pokazuje,
jak ważny może się okazać ten problem. Bardzo szybki postęp technologiczny sprawił, że
przeciętna osoba, która żyje w rozwiniętej współczesnej gospodarce, przez niektórych może
zostać uznana za „bogatszą” od najbogatszej osoby świata sprzed 100 lat, nawet jeśli przeczą
temu standardowe dane statystyczne.
Osobną sprawa jest to, czy zamienilibyśmy się miejscami z Billem Gatesem...
3.2
Znaczenie produkcyjności i czynniki,
które wpływają na produkcyjność
W pewnym sensie wyjaśnienie wielkiego zróżnicowania poziomów życia
w różnych krajach świata jest bardzo łatwe. Jak sie˛ przekonamy, może ono
zostać sprowadzone do jednego słowa — produkcyjność. Jednak w innym sensie
te mie˛dzynarodowe różnice sa˛ bardzo zagadkowe. Chca˛c wyjaśnić, dlaczego

w jednych krajach dochody sa˛ aż o tyle wyższe niż w innych krajach,
powinniśmy sie˛ przyjrzeć wielu czynnikom, od których zależy produkcyjność
społeczeństwa.
Dlaczego produkcyjność
jest aż tak ważna?
Analize˛ produkcyjności i wzrostu gospodarczego rozpocznijmy od stworzenia
prostego modelu, który nawia˛zuje do popularnej ksia˛żki Daniela Defoe z 1719 r.
pt. Robinson Crusoe. Wielu jest zdania, że była ona pierwsza˛ angielska˛
powieścia˛. Być może pamie˛tasz, że Robinson Crusoe był rozbitkiem, który jako
jedyny przeżył katastrofe˛ swojego okre˛tu i którego fale wyrzuciły na plaży na
bezludnej wyspie. Ponieważ bohater ten żył samotnie, sam łowił ryby, uprawiał
warzywa i robił sobie odzież, jego działania — produkcje˛ i konsumpcje˛ ryb,
warzyw i odzieży — możemy uznać za prosta˛ gospodarke˛. Badaja˛c gospodarke˛
Robinsona Crusoe, możemy dojść do pewnych wniosków, które odnosza˛ sie˛
również do bardziej złożonych i realistycznych gospodarek.
Od czego zależy poziom życia Robinsona? Odpowiedź jest oczywista. Jeśli
złowi on wiele ryb, wyhoduje wiele warzyw i zrobi dużo ubrań, be˛dzie żył
dostatnio. Jeśli zaś wyprodukuje mało, be˛dzie żył w biedzie. Jego poziom życia
zależy od jego zdolności wytwarzania dóbr, ponieważ może konsumować tylko
to, co wytworzy.
Produkcyjność Termin produkcyjność ( productivity) oznacza ilość dóbr
oznacza ilość dóbr
i usług, jaka˛ pracownik
i usług, jaka˛ pracownik jest w stanie wyprodukować w cia˛gu
jest w stanie godziny pracy. W przypadku gospodarki Robinsona nie jest trudno
wyprodukować
w cia˛gu godziny.
zauważyć, że zwie˛kszenie sie˛ produkcyjności jest głównym czyn-
nikiem, od którego zależy wzrost poziomu życia. Im wie˛cej ryb jest
w stanie złowić Robinson w cia˛gu godziny, tym wie˛cej zje ich na obiad. Jeśli
znajdzie lepsze miejsce do łowienia, jego produkcyjność wzrośnie. Ten wzrost
produkcyjności sprawia, że poziom życia bohatera sie˛ zwie˛ksza: może on teraz
zjeść dodatkowa˛ rybe˛. Może także mniej czasu przeznaczyć na łowienie ryb
i wie˛cej czasu poświe˛cić na produkcje˛ innych dóbr, które lubi.
Teza o kluczowym znaczeniu produkcyjności, jako czynnika określaja˛cego
poziom zycia, jest tak samo prawdziwa w przypadku całych narodów jak
w przypadku Robinsona. Przypomnijmy, że wytworzony w gospodarce produkt
krajowy brutto (PKB) mierzy naraz dwie rzeczy: całkowity dochód wszystkich
mieszkańców w tej gospodarce oraz całkowite wydatki na wytworzone w tej
gospodarce dobra i usługi. Może on mierzyć jednocześnie te dwie rzeczy,
ponieważ — w przypadku gospodarki jako całości — musza˛ sie˛ one sobie
równać. Ujmuja˛c rzecz bardzo prosto, dochód powstały w gospodarce jest równy
wartości produkcji tej gospodarki.
Podobnie jak Robinson, także całe społeczeństwo może sie˛ cieszyć wyso-
kim poziomem życia jedynie wtedy, kiedy jest w stanie wyprodukować wiele
dóbr i usług. Poziom życia mieszkańców Europy Zachodniej jest wyższy niż
poziom życia mieszkańców Nigerii, ponieważ pracownicy europejscy sa˛ bar-
dziej produktywni niż pracownicy afrykańscy. Tempo wzrostu poziomu życia
Japończyków było szybsze niż tempo wzrostu poziomu życia mieszkańców
Argentyny, ponieważ produkcyjność japońskich pracowników rosła szybciej
niż produkcyjność pracowników argentyńskich. Pamie˛taj, że według jednej
z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii poziom życia zależy od ilości wypro-
dukowanych dóbr i usług.
Chca˛c zatem zrozumieć ogromne różnice poziomu życia w różnych krajch
i różnych czasach, musimy skoncentrować uwage˛ na produkcji dóbr i usług.
Jednak dostrzeżenie zwia˛zku mie˛dzy poziomem życia a produkcyjnościa˛ jest
tylko pierwszym krokiem. W sposób naturalny prowadzi on do naste˛pnego pyta-
nia: dlaczego gospodarki w pewnych krajach sa˛ aż o tyle lepsze w wytwarzaniu
dóbr i usług od gospodarek w innych krajach?
Od czego zależy produkcyjność?

Produkcyjność jest niesłychanie ważnym czynnnikiem, od którego zależy
poziom życia Robinsona Crusoe. Jednak na jej poziom wpływa wiele oko-
liczności. Na przykład, Crusoe łowiłby wie˛cej ryb, jeśli: miałby wie˛cej
we˛dek; znałby najlepsze metody połowu; jego wyspa obfitowałaby w ryby;
wynalazłby lepsza˛ przyne˛te˛. Każdy z tych czynników, od których zależy pro-
dukcyjność Robinsona (możemy je nazwać kapitałem rzeczowym, kapitałem
ludzkim, zasobami naturalnymi i wiedza˛ technologiczna˛), ma swój odpowied-
nik w bardziej złożonych i realistycznych gospodarkach. Rozważmy je wszyst-
kie po kolei.
Kapitał rzeczowy. Pracownicy sa˛ bardziej produktywni, jeśli maja˛ Kapitał rzeczowy
stanowi zasób
odpowiednie narze˛dzia pracy. Zasób wyposażenia i urza˛dzeń wy- wyposażenia
korzystywanych do produkcji dóbr i usług jest nazywany kapi- i urza˛dzeń, które
tałem rzeczowym ( physical capital) lub po prostu kapitałem sa˛produkcjiwykorzystywane przy
dóbr i usług.
(capital). Na przykład, kiedy stolarze robia˛ meble, posługuja˛ sie˛
piłami, tokarkami i wiertarkami. Wie˛ksza liczba narze˛dzi umożliwia szybsze
i dokładniejsze wykonanie pracy. Innymi słowy, stolarz, który ma tylko
podstawowe re˛czne narze˛dzia, jest w stanie w cia˛gu tygodnia zrobić mniej mebli
niż stolarz dysponuja˛cy skomplikowanym i specjalistycznym wyposażeniem do
obróbki drewna.
Jak być może pamie˛tasz z rozdziału 2 Mikroekonomii, nakłady wykorzys-
tywane do produkcji dóbr i usług, czyli np. praca i kapitał, sa˛ nazywane
czynnikami produkcji (factors of production). Ważna˛ cecha˛ kapitału jest to, że
jako czynnik produkcji powstaje on w wyniku produkcji. Kapitał jest takim

zużywanym w trakcie procesu produkcyjnego nakładem, który w przeszłości
sam powstał jako efekt innego procesu produkcyjnego. Stolarz posługuje sie˛
tokarka˛, aby zrobić noge˛ od stołu. Wcześniej to narze˛dzie stanowiło produkt
przedsie˛biorstwa, które wytwarza tokarki. Kapitał jest zatem czynnikiem pro-
dukcji, który służy do wytwarzania różnych rodzajów dóbr i usług, w tym
kolejnych porcji kapitału.
Kapitał ludzki Kapitał ludzki. Naste˛pnym czynnikiem, od którego zależy pro-

stanowi wiedze˛
i umieje˛tności,
dukcyjność, jest kapitał ludzki (human capital). Ekonomiści wy-
które pracownicy korzystuja˛ to poje˛cie do określenia wiedzy i kwalifikacji, które
zdobywaja˛ dzie˛ki nauce,
szkoleniu i gromadzeniu
pracownicy zdobywaja˛ dzie˛ki nauce, szkoleniom i gromadzeniu
doświadczeń. doświadczeń. Kapitał ludzki obejmuje umieje˛tności, które zostały
zdobyte we wczesnym dzieciństwie, w szkole podstawowej, szkole średniej,
szkole wyższej lub na uniwersytecie, a także w czasie szkolenia zawodowego
dorosłych osób, wchodza˛cych w skład zasobu siły roboczej.
Chociaż wiedza, umieje˛tności i doświadczenie sa˛ mniej realne od tokarek,
buldożerów i budynków, kapitał ludzki pod wieloma wzgle˛dami przypomina
kapitał rzeczowy, ponieważ zwie˛ksza zdolność społeczeństwa do wytwarzania
dóbr i usług oraz jest czynnikiem produkcji, który powstaje w wyniku produkcji.
Wyprodukowanie kapitału ludzkiego wymaga nakładów w postaci nauczycieli,
wykładowców, bibliotekarzy i czasu studentów. W istocie rzeczy studentów
można uznać za „pracowników” wykonuja˛cych ważna˛ prace˛, polegaja˛ca˛ na
wytwarzaniu kapitału ludzkiego, który w przyszłości zostanie wykorzystany do
produkcji dóbr i usług.
Dostarczane Zasoby naturalne. Innym czynnikiem, od którego zależy produk-

przez przyrode˛
zasoby naturalne,
cyjność, sa˛ zasoby naturalne (natural resources). W procesie
takie jak ziemia, wody, produkcji zasoby naturalne, takie jak ziemia, rzeki, złoża mine-
złoża minerałów,
stanowia˛ nakłady,
rałów, stanowia˛ nakłady dane od natury. Przyjmuja˛ one dwie for-
które sa˛ zużywane my: zasobów odnawialnych i zasobów nieodnawialnych. Las jest
w procesie produkcji
dóbr i usług.
przykładem zasobu odnawialnego. Kiedy zetniemy drzewo, na
jego miejscu można zasadzić sadzonke˛, która zostanie ście˛ta
w przyszłości. Ropa naftowa jest przykładem zasobu nieodnawialnego. Ponie-
waż w naturze powstaje ona w trakcie procesu, który trwa wiele tysie˛cy, a nawet
milionów lat, na świecie istnieje tylko jej ograniczony zasób. Kiedy już cały
zasób ropy zostanie zużyty, nie be˛dzie możliwe stworzenie nowych pokładów
(przynajmniej nie w cia˛gu paru tysie˛cy lat).
Różnice ilości posiadanych zasobów naturalnych sa˛ jedna˛ z przyczyn
zróżnicowania poziomu życia w różnych krajach świata. Przyczyna˛ historycz-
nego sukcesu Stanów Zjednoczonych była m.in. posiadana przez ten kraj
ogromna ilość ziemi, która dobrze nadawała sie˛ do wykorzystania w rolnictwie.
Współcześnie niektóre kraje na Bliskim Wschodzie, takie jak Kuwejt i Arabia
Saudyjska, sa˛ bogate tylko dlatego, ponieważ na ich terenie znajduja˛ sie˛ jedne
z najwie˛kszych złóż ropy naftowej na świecie.
Zasoby naturalne, choć bywaja˛ ważne, nie sa˛ warunkiem koniecznym
wysokiej produkcyjności gospodarki. Na przykład, Japonia jest jednym z naj-
bogatszych krajów świata, mimo że ma niewiele zasobów naturalnych. Sukces
tego kraju stał sie˛ możliwy dzie˛ki handlowi zagranicznemu. Japonia importuje
zasoby naturalne, których potrzebuje, takie jak ropa naftowa. Jednocześnie
eksportuje wytwarzane przez siebie dobra przemysłowe do krajów, które
posiadaja˛ wiele zasobów naturalnych.
Wiedza technologiczna. Kolejnym czynnikiem, od którego za- Wiedza technologiczna

to inaczej wiedza
leży produkcyjność, jest wiedza technologiczna (technological społeczeństwa
knowledge), czyli wiedza społeczeństwa o najlepszych metodach o najlepszych metodach
wytwarzania dóbr
wytwarzania dóbr i usług. Przed setkami lat zdecydowana wie˛k- i usług.
szość Europejczyków i mieszkańców Ameryki Północnej praco-
wała w gospodarstwach rolnych, ponieważ technologia wykorzystywana w rol-
nictwie wymagała wielkich nakładów pracy w celu wyżywienia całej ludności.
Obecnie, dzie˛ki poste˛powi technologicznemu w dziedzinie uprawy ziemi, nie-
wielka cze˛ść ludności Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych i Kanady jest
w stanie wyprodukować wystarczaja˛co dużo żywności, aby wyżywić wszystkich
mieszkańców tych krajów. Ta zmiana technologiczna sprawiła, że zasoby pracy
mogły zostać wykorzystane przy produkcji innych dóbr i usług.
Wiedza technologiczna ma wiele form. Niekiedy jest ona ogólnie doste˛pna;
wystarczy, że wykorzysta ja˛ jedna osoba, aby wszyscy stali sie˛ jej świadomi.
Na przykład, kiedy Henry Ford z powodzeniem zastosował taśme˛ produkcyjna˛
w Stanach Zjednoczonych, producenci samochodów i innych dóbr przemysło-
wych na całym świecie szybko skopiowali jego pomysł. Inne rodzaje technologii
sa˛ przedmiotem własności: wiedza taka jest znana tylko temu przedsie˛biorstwu,
które ja˛ odkryło. Na przykład, jedynie Coca-Cola Company zna tajny przepis na
sporza˛dzanie swojego popularnego napoju. Jeszcze inne rodzaje wiedzy technolo-
gicznej sa˛ przedmiotem własności tylko w cia˛gu krótkiego okresu. Kiedy firma
farmaceutyczna opracuje recepture˛ nowego lekarstwa, system patentowy zapew-
nia jej przejściowe prawo do bycia jedynym wytwórca˛ tego leku. Jednak po
wygaśnie˛ciu patentu innym przedsie˛biorstwom wolno podja˛ć jego produkcje˛.
Wszystkie te rodzaje wiedzy technologicznej sa˛ ważne dla produkcji dóbr i usług
w gospodarce.
Warto rozróżniać wiedze˛ technologiczna˛ i kapitał ludzki. Choć sa˛ one ze
soba˛ ściśle powia˛zane, istnieje także ważna różnica mie˛dzy nimi. Wiedza
technologiczna jest wynikiem rozumienia przez społeczeństwo sposobu działa-
nia świata, natomiast kapitał ludzki — wynikiem zużywania zasobów w celu
wyposażenia w te˛ wiedze˛ siły roboczej. Odwołuja˛c sie˛ do trafnej metafory,
możemy powiedzieć, że wiedza jest cecha˛ podre˛czników, którymi dysponuje
społeczeństwo, a kapitał ludzki — ilościa˛ czasu, która˛ to społeczeństwo
poświe˛ciło na czytanie tych podre˛czników. Produkcyjność pracowników zależy

zarówno od jakości doste˛pnych podre˛czników, jak i od ilości czasu, która˛ ludzie
przeznaczyli na ich studiowanie.
Szybki sprawdzian
Wymień i opisz cztery czynniki, od których zależy produkcyjność pracowników
w kraju.
Ramka 3.2
Funkcja produkcji
Opisując związek między ilością nakładów zużywanych w trakcie produkcji a ilością po-
wstałego produktu, ekonomiści często posługują się funkcją produkcji (production function).
Na przykład, przypuśćmy, że Y oznacza wielkość produkcji, L — ilość pracy, K — ilość
kapitału rzeczowego, H — ilość kapitału ludzkiego, a N — ilość zasobów naturalnych.
Możemy wtedy zapisać:
Y = AF(L, K, H, N),
gdzie F(L, K, H, N) jest funkcją, która pokazuje, jak nakłady są łączone ze sobą w celu
wytworzenia gotowego produktu, natomiast A stanowi zmienną, która opisuje dostępną
technologię produkcji. Kiedy technologia zostaje udoskonalona, A się zwiększa, więc gos-
podarka wytwarza więcej gotowych produktów z każdej danej kombinacji nakładów.
Wiele funkcji produkcji ma cechę nazywaną stałymi przychodami ze skali (constant
returns to scale). Jeśli funkcja produkcji odznacza się stałymi przychodami ze skali,
podwojenie wszystkich nakładów powoduje, że podwaja się również wielkość produkcji.
W sensie matematycznym funkcja produkcji ma stałe przychody ze skali, jeśli dla wszystkich
możliwych liczb x:
xY = AF(xL, xK, xH, xN).
W przypadku tego równania podwojenie wszystkich nakładów odpowiada sytuacji,

w której x = 2. Jego strona prawa pokazuje podwojenie nakładów, a strona lewa — po-
dwojenie wielkości produkcji.
To, że funkcja produkcji odznacza się stałymi przychodami ze skali, ma interesujący
skutek. Chcąc zrozumieć, na czym on polega, załóżmy, że x = 1/L. Wtedy powyższe równanie
przybiera następującą formę:
Y/L = AF(1, K/L, H/L, N/L).
Zauważ, że Y/L stanowi wielkość produkcji przypadającą na 1 pracownika, czyli jest

miarą produkcyjności. Z równania tego wynika, że produkcyjność zależy od ilości kapitału
rzeczowego przypadającego na 1 pracownika (K/L), ilości kapitału ludzkiego przypadającego
na 1 pracownika (H/L) i ilości zasobów naturalnych przypadających na 1 pracownika (N/L).
Produkcyjność zależy również od stanu technologii, co pokazuje zmienna A. Równanie to
stanowi zatem matematyczne podsumowanie dokonanej przed chwilą analizy czterech
czynników, od których zależy poziom produkcyjności.
STUDIUM PRZYPADKU
Czy brak zasobów naturalnych zahamuje wzrost?
Liczba ludności na świecie jest dziś znacznie wie˛ksza niż przed stuleciem
i wielu ludzi cieszy sie˛ o wiele wyższym poziomem życia niż ich przodkowie.
Przedmiotem niekończa˛cej sie˛ dyskusji jest to, czy ów wzrost liczby ludności
i poziomu życia może trwać również w przyszłości.
Wielu twierdzi, że ilość zasobów naturalnych wyznacza nieprzekraczalna˛
granice˛ wzrostu gospodarki światowej. Może sie˛ wydawać, że argument ten
jest trudny do odparcia. Skoro doste˛pny na świecie zasób nieodnawialnych
zasobów naturalnych jest ograniczony, to w jaki sposób możliwy miałby być
nieskończony wzrost liczby ludności, produkcji i poziomu życia? Przecież
w końcu zasoby ropy i surowców mineralnych zaczna˛ sie˛ wyczerpywać. Czy
ich powie˛kszaja˛cy sie˛ niedobór nie spowoduje zahamowania wzrostu gospodar-
czego, a może nawet obniżenia sie˛ poziomu życia?
Mimo pozornej słuszności tego rodzaju argumentacji zdecydowana wie˛k-
szość ekonomistów raczej nie przejmuje sie˛ takimi granicami wzrostu. Twierdza˛
oni, że poste˛p technologiczny zwykle umożliwia ich ominie˛cie. Jeśli współczes-
na˛ gospodarke˛ porównamy z gospodarka˛ z przeszłości, zauważymy poste˛p
w sposobie wykorzystania zasobów naturalnych. Nowoczesne samochody zuży-
waja˛ mniej paliwa na każdy przejechany kilometr. Nowe domy sa˛ lepiej
izolowane i wymagaja˛ mniej energii do ogrzewania i chłodzenia. Nowe, bardziej
skuteczne urza˛dzenia wiertnicze powoduja˛ utrate˛ mniejszej ilości ropy podczas
jej wydobycia. Recycling umożliwia powtórne wykorzystanie niektórych nie-
odnawialnych zasobów. Wynalezienie paliw alternatywnych, takich jak etanol
(zamiast benzyny), powoduje, że możliwa jest substytucja zasobów nieodna-
wialnych zasobami odnawialnymi.
Przed 50 laty cze˛ść konserwatywnych ekonomistów była zaniepokojona
nadmiernym zużyciem cyny i miedzi. W tamtych czasach były to bardzo ważne
dobra: cyne˛ wykorzystywano do produkcji wielu pojemników na żywność,
a miedź była stosowana do produkcji przewodów telefonicznych. Niektórzy
zalecali przymusowy recycling oraz racjonowanie cyny i miedzi, aby pewna˛ ich
ilość zachować dla przyszłych pokoleń. Jednak współcześnie plastik zasta˛pił
cyne˛ w roli materiału, z którego sa˛ wytwarzane opakowania produktów
żywnościowych, a do rozmów telefonicznych cze˛sto wykorzystuje sie˛ wy-
twarzane z piasku kable światłowodowe. Poste˛p technologiczny uczynił niektóre
z zasobów naturalnych mniej niezbe˛dnymi.
Jednak czy te wszystkie wysiłki wystarcza˛, aby umożliwić dalszy wzrost
gospodarczy? Krótka analiza cen zasobów naturalnych ułatwi odpowiedź na to
pytanie. W gospodarce rynkowej rzadkość zasobów znajduje odbicie w cenach
rynkowych. Jeśli zasoby naturalne na świecie kończyłyby sie˛, ich ceny rosłyby
w miare˛ upływu czasu. Jednak w rzeczywistości te ceny raczej spadaja˛, a nie
rosna˛. Ceny zasobów naturalnych (po uwzgle˛dnieniu ogólnej inflacji) sa˛ najcze˛ś-
ciej stabilne lub sie˛ obniżaja˛. Wydaje sie˛, że zdolność do oszcze˛dzania tych
zasobów rośnie szybciej, niż wyczerpuje sie˛ ich ilość. Obserwacja cen rynko-
wych w żaden sposób nie uzasadnia przekonania, że zasoby naturalne stanowia˛
granice˛ wzrostu gospodarczego.
3.3
Wzrost gospodarczy
a polityka państwa
Do tej pory ustaliliśmy, że poziom życia społeczeństwa zależy od jego zdolności
do wytwarzania dóbr i usług, a produkcyjność — od ilości kapitału rzeczowego,
kapitału ludzkiego, zasobów naturalnych i wiedzy technologicznej. Zajmijmy sie˛
teraz problemem, który staraja˛ sie˛ rozwia˛zać politycy gospodarczy na całym
świecie: co może zrobić państwo, aby zwie˛kszyć produkcyjność i poziom życia?
O ważności oszczędności i inwestycji

Ponieważ kapitał stanowi czynnik produkcji, który sam powstaje w procesie
produkcji, społeczeństwo jest w stanie zmienić jego ilość, jaka˛ dysponuje. Jeśli
dziś gospodarka wytworzy wiele nowych dóbr kapitałowych, jutro be˛dzie
dysponowała wie˛kszym zasobem kapitału i be˛dzie zdolna wytworzyć wie˛cej
wszystkich rodzajów dóbr i usług. Jednym ze sposobów zwie˛kszenia przyszłej
produkcyjności jest zainwestowanie w produkcje˛ kapitału wie˛kszej ilości do-
ste˛pnych dziś zasobów.
Według jednej z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii z rozdziału 1 ludzie
zmuszeni sa˛ dokonywać wyborów. Zasada ta jest szczególnie ważna, kiedy
myślimy o akumulacji kapitału. Ponieważ zasoby sa˛ rzadkie, przeznaczenie ich
wie˛kszej ilości na produkcje˛ kapitału wymusza poświe˛cenie mniejszej ilości
zasobów na wytwarzanie dóbr i usług na cele bieża˛cej konsumpcji. Oznacza to,
że chca˛c zwie˛kszyć inwestycje, dzie˛ki którym powstaje kapitał, społeczeń-
stwo musi zmniejszyć konsumpcje˛ i zaoszcze˛dzić wie˛ksza˛ cze˛ść swojego
bieża˛cego dochodu. Wzrost, który jest wynikiem akumulacji kapitału, nie
stanowi „darmowego obiadu”: aby móc sie˛ cieszyć wie˛ksza˛ konsumpcja˛
w przyszłości, społeczeństwo musi zrezygnować z cze˛ści dzisiejszej konsumpcji
dóbr i usług.
W naste˛pnym rozdziale bardziej szczegółowo analizujemy, jak rynki
finansowe koordynuja˛ oszcze˛dności i inwestycje. Badamy również, jak działania
państwa wpływaja˛ na wielkość oszcze˛dności i inwestycji. W tym miejscu ważne
jest, aby zauważyć, że zwie˛kszenie oszcze˛dności i inwestycji jest jednym

ze sposobów, którymi państwo jest w stanie pobudzić wzrost gospodarczy
i — w długim okresie — podnieść poziom życia.
Chca˛c zrozumieć znaczenie inwestycji dla wzrostu gospodarczego, przyj-
rzyj sie˛ rysunkowi 3.1, na którym przedstawiono dane z 15 krajów. W cze˛ści (a)
widzimy tempo wzrostu gospodarczego w każdym z tych krajów w okresie
40 lat. Kraje uporza˛dkowano według kryterium przecie˛tnej rocznej stopy wzros-
tu, od rozwijaja˛cych sie˛ najszybciej do rozwijaja˛cych sie˛ najwolniej. W cze˛-
ści (b) widzimy odsetek PKB, przeznaczany w poszczególnych krajach na
inwestycje. Korelacja mie˛dzy wzrostem a inwestycjami, choć niedoskonała, jest
silna. Kraje, które przekazuja˛ na inwestycje duża˛ cze˛ść PKB, takie jak Korea
Południowa i Japonia, zwykle maja˛ wysokie stopy wzrostu gospodarczego.
Kraje, które przekazuja˛ na inwestycje mała˛ cze˛ść PKB, takie jak Rwanda
i Bangladesz, zwykle maja˛ niskie stopy wzrostu gospodarczego. Analizy, które
dotycza˛ wie˛kszych grup krajów, potwierdzaja˛ istnienie tej silnej korelacji
mie˛dzy inwestycjami a wzrostem.
Interpretacja tych danych wia˛że sie˛ jednak z pewnym problemem. Zgodnie
z analiza˛ z dodatku do rozdziału 2 Mikroekonomii, korelacja dwóch zmiennych
nie rozstrzyga, która z nich jest przyczyna˛, a która skutkiem. Możliwe jest, że
duże inwestycje wywołuja˛ szybki wzrost gospodarczy, lecz możliwe jest
również, iż szybki wzrost powoduje duże inwestycje (może zarówno szybki
wzrost, jak i duże inwestycje sa˛ spowodowane działaniem trzeciej zmiennej,
która˛ pomine˛liśmy w trakcie analizy). Same dane te nie wskazuja˛ kierunku
zwia˛zku przyczynowego. Niemniej, ponieważ akumulacja kapitału w tak oczy-
wisty i bezpośredni sposób wpływa na produkcyjność, wielu ekonomistów
uznaje je za dowód, że duże inwestycje sa˛ przyczyna˛ przyśpieszenia wzrostu
gospodarczego.
Malejące przychody i efekt doganiania

Załóżmy, że uwzgle˛dniaja˛c dane z rysunku 3.1, państwo podje˛ło działania, które
doprowadziły do wzrostu krajowej stopy oszcze˛dności, czyli odsetka PKB
przeznaczanego na oszcze˛dności, a nie na konsumpcje˛. Jakie be˛da˛ tego skutki?
Kiedy społeczeństwo oszcze˛dza wie˛cej, mniej zasobów musi zostać prze-
znaczone na produkcje˛ dóbr konsumpcyjnych, a wie˛cej na produkcje˛ dóbr
kapitałowych. W efekcie ilość dóbr kapitałowych w gospodarce sie˛ zwie˛ksza, co
powoduje wzrost produkcyjności i przyśpieszenie tempa wzrostu PKB. Jednak
jak długo be˛dzie sie˛ utrzymywać ta wyższa stopa wzrostu? Przyjmijmy, że stopa
oszcze˛dności na trwałe zostanie na nowym, wyższym poziomie. Czy stopa
wzrostu PKB pozostanie na nowym, wyższym poziomie nieskończenie długo,
czy też jedynie przez pewien okres?
Zgodnie z tradycyjnym pogla˛dem na proces produkcji, przychody z kapi-
tału sa˛ maleja˛ce (diminishing returns). Kiedy ilość kapitału w gos- Maleja˛ce przychody
pojawiaja˛ sie˛ wówczas,
podarce rośnie, przyrost produkcji wytwarzanej przez dodatkowa˛ gdy wielkość nakładów
jednostke˛ kapitału maleje. Innymi słowy, gdy pracownicy dyspo- rośnie, a przyrost
nuja˛ już duża˛ ilościa˛ kapitału wykorzystywanego przy produkcji korzyści z dodatkowej
jednostki nakładów
dóbr i usług, dostarczenie im dodatkowej porcji kapitału zwie˛ksza maleje.
ich produkcyjność jedynie w niewielkim stopniu. Maleja˛ce przy-
chody sprawiaja˛, że zwie˛kszenie stopy oszcze˛dności przyśpiesza wzrost gos-
podarczy jedynie na chwile˛. Kiedy wyższa stopa oszcze˛dności umożliwia
nagromadzenie wie˛kszej ilości kapitału, korzyści z dodatkowej ilości kapitału
okazuja˛ sie˛ coraz mniejsze, co oznacza spowolnienie wzrostu. W długim okresie
wyższa stopa oszcze˛dności jest przyczyna˛ wie˛kszej produkcyjności i dochodu,
lecz nie szybszego tempa wzrostu tych zmiennych. Mimo wszystko długość tego
długiego okresu może sie˛ okazać znaczna. Analizy danych mie˛dzynarodowych
dotycza˛cych wzrostu gospodarczego pokazuja˛, że zwie˛kszenie stopy oszcze˛d-
ności może spowodować istotne przyśpieszenie wzrostu gospodarczego nawet
na kilka dziesie˛cioleci.
Maleja˛ce przychody z kapitału maja˛ jeszcze jedna˛ ważna˛ konsekwencje˛:
kiedy kraj jest wzgle˛dnie ubogi, ceteris paribus łatwiej jest mu osia˛gna˛ć wysokie
tempo wzrostu. Ten wpływ warunków pocza˛tkowych na wzrost gospodarczy
niekiedy jest nazywany efektem doganiania (catch-up effect). Efekt doganiania
W krajach ubogich pracownicy sa˛ pozbawieni nawet najbardziej polega na tym, że wzrost
gospodarczy w krajach,
podstawowych narze˛dzi, wie˛c ich produkcyjność jest niska. Nie- które sa˛ ubogie,
jest zwykle szybszy
wielkie inwestycje przeznaczone na tworzenie dóbr kapitałowych niż w krajach,
znacznie zwie˛kszyłyby produkcyjność tych pracowników. Nato- które sa˛ bogate.
miast w krajach bogatych pracownicy dysponuja˛ duża˛ ilościa˛
kapitału, który wykorzystuja˛ w pracy, co cze˛ściowo tłumaczy ich wysoka˛
produkcyjność. Ponieważ ilość kapitału przypadaja˛ca w tych krajach na 1 pra-
cownika jest już tak duża, dodatkowe inwestycje przeznaczone na tworzenie
kapitału rzeczowego wywieraja˛ stosunkowo niewielki wpływ na produkcyjność.
Oparte na danych mie˛dzynarodowych badania wzrostu gospodarczego potwier-
dzaja˛ istnienie tego rodzaju efektu doganiania: po wyeliminowaniu wpływu
innych zmiennych, takich jak odsetek PKB przeznaczany na inwestycje, kraje
ubogie zwykle rozwijaja˛ sie˛ w szybszym tempie niż kraje bogate.
Efekt doganiania pomaga wyjaśnić niektóre spośród zagadkowych wy-
ników pokazanych na rysunku 3.1. W cia˛gu analizowanego okresu 40 lat Wiel-
ka Brytania przeznaczała na inwestycje przecie˛tnie około 20% swego PKB,
podczas gdy Chiny inwestowały około 17% PKB. Jednak Wielka Brytania
rozwijała sie˛ w tempie niemal dokładnie 2 razy niższym od chińskiej rocznej
stopy wzrostu, która wynosiła 4,3%. Wyjaśnieniem jest efekt doganiania.
W 1960 r. PKB na osobe˛ w Chinach wynosił około 1/14 poziomu w Wielkiej
Brytanii, co cze˛ściowo było spowodowane bardzo niskim poziomem chińskich
inwestycji w przeszłości. Z powodu niewielkiej pocza˛tkowej ilości kapitału
korzyści z tworzenia kapitału w Chinach były o wiele wie˛ksze, co zaowocowało
wyższa˛ stopa˛ wzrostu gospodarczego w tym kraju. Podobny efekt jest oczywisty
dla kogoś, kto porównuje Indie i Francje˛. W rozważanym okresie roczna stopa
wzrostu gospodarczego w tych obu krajach wynosiła około 2,7%, jednak rów-
na 27% francuska przecie˛ta stopa inwestycji była ponad 2 razy wie˛ksza od indyj-
skiej stopy inwestycji, równej 12,5%. Produkt krajowy brutto na osobe˛ w In-
diach w 1960 r. równał sie˛ jedynie około 1/10 PKB na osobe˛ we Francji.
Efekt doganiania wyste˛puje również w innych dziedzinach życia. Kiedy np.
na koniec roku pewna szkoła przyznaje nagrode˛ uczniowi, którego poste˛py
w nauce były najwie˛ksze, zwycie˛zca˛ okazuje sie˛ zwykle ktoś, kto rozpocza˛ł rok
bez wie˛kszych osia˛gnie˛ć. Uczniom, którzy rozpoczynali rok, nie ucza˛c sie˛, było
łatwiej osia˛gna˛ć poste˛p niż uczniom, którzy zawsze cie˛żko pracowali. Zauważ,
że dobrze być uczniem, którego poste˛py w nauce były najwie˛ksze, jednak
jeszcze lepiej jest być najlepszym uczniem. Podobnie, w cia˛gu minionych kilku
dziesie˛cioleci wzrost gospodarczy był o wiele szybszy w Korei Południowej niż
w Stanach Zjednoczonych, gdzie jednak PKB na osobe˛ nadal jest wyższy.
Inwestycje zagraniczne
Do tej pory analizowaliśmy, jak działania, których celem jest zwie˛kszenie stopy
oszcze˛dności w pewnym kraju, moga˛ spowodować zwie˛kszenie sie˛ inwestycji,
a dzie˛ki temu przyśpieszenie wzrostu gospodarczego w długim okresie. Jednak
oszcze˛dności mieszkańców nie sa˛ dla tego kraju warunkiem koniecznym in-
westowania w nowy kapitał. Alternatywa˛ sa˛ inwestycje zagraniczne.
Inwestycje zagraniczne przyjmuja˛ kilka form. Firma BMW może wybudo-
wać fabryke˛ samochodów w Portugalii. Inwestycja w tworzenie dóbr kapitało-
wych, której właścicielem i zarza˛dca˛ jest podmiot zagraniczny, jest nazywana
bezpośrednia˛ inwestycja˛ zagraniczna˛ (foreign direct investment). Oto inna moż-
liwość: obywatel Niemiec może kupić akcje portugalskiego przedsie˛biorstwa,
czyli nabyć udział w jego własności. Ta portugalska firma może wykorzystać
przychody ze sprzedaży akcji w celu wybudowania nowej fabryki. Inwestycja,
która jest finansowana ze środków zagranicznych, lecz zarza˛dzana przez
mieszkańców kraju, jest nazywana zagraniczna˛ inwestycja˛ portfelowa˛ ( foreign
portfolio investment). W obu przypadkach Niemcy oferuja˛ niezbe˛dne środki, aby
zwie˛kszyć ilość kapitału w Portugalii. Oznacza to, że niemieckie oszcze˛dności
sa˛ wykorzystywane do sfinansowania portugalskich inwestycji.
Inwestorzy zagraniczni inwestuja˛ w danym kraju, ponieważ spodziewaja˛
sie˛ osia˛gna˛ć zyski ze swoich inwestycji. Fabryka samochodów BMW zwie˛ksza
ilość kapitału w Portugalii, a zatem przyczynia sie˛ do wzrostu produkcyjności
portugalskich pracowników i portugalskiego PKB. Jednak cze˛ść tych dodat-
kowych dochodów BMW zabiera z powrotem do Niemiec w formie zysku.
Podobnie, kiedy niemiecki inwestor kupuje portugalskie akcje, ma prawo do
cze˛ści zysku osia˛ganego przez portugalskie przedsie˛biorstwo.
W efekcie inwestycje zagraniczne nie wpływaja˛ w taki sam sposób na

wszystkie mierniki wyników gospodarowania. Przypomnijmy, że produkt krajo-
wy brutto jest dochodem osia˛gnie˛tym w kraju zarówno przez jego mieszkańców,
jak i przez inne osoby, podczas gdy produkt narodowy netto jest dochodem
uzyskanym przez mieszkańców kraju zarówno u siebie, jak i za granica˛. Kiedy
BMW otwiera w Portugalii swoja˛ fabryke˛ samochodów, cze˛ść osia˛ganych do-
chodów trafia do osób, które nie mieszkaja˛ w tym kraju. W efekcie inwestycja
zagraniczna zwie˛ksza dochody Portugalczyków (miara˛ tych dochodów jest
PNB) o mniej, niż wynosi spowodowany przez nia˛ przyrost produkcji w Por-
tugalii (jego miara˛ jest PKB).
Niemniej, inwestycje zagraniczne stanowia˛ jeden ze sposobów umoż-
liwiaja˛cych krajowi wzrost gospodarczy. Chociaż cze˛ść zysków z tych inwes-
tycji odpływa z powrotem do zagranicznych właścicieli, powie˛kszaja˛ one zasób
kapitału, którym dysponuje gospodarka, co powoduje zwie˛kszenie sie˛ produk-
cyjności i wynagrodzeń. Co wie˛cej, inwestycje zagraniczne sa˛ jednym ze
sposobów, dzie˛ki któremu kraje uboższe moga˛ opanować najnowocześniejsza˛
wiedze˛ technologiczna˛, powstała˛ i wykorzystywana˛ w krajach bogatszych.
Wszystko to sprawia, że wielu ekonomistów, doradzaja˛cych rza˛dom w krajach
mniej rozwinie˛tych, zaleca działania, których celem jest pobudzenie inwestycji
zagranicznych. Cze˛sto chodzi tu o usunie˛cie ograniczeń, jakie państwo nakłada
na zagranicznych właścicieli krajowego kapitału.
World Bank (Bank Światowy) jest mie˛dzynarodowa˛ organizacja˛, która
próbuje przycia˛gna˛ć kapitał do krajów ubogich. Otrzymuje ona środki od krajów
wysoko uprzemysłowionych i wykorzystuje je do udzielania kredytów krajom
mniej rozwinie˛tym, umożliwiaja˛c im w ten sposób inwestowanie w budowe˛
dróg, systemów kanalizacyjnych, szkół i innego rodzaju kapitału. Oferuje ona
tym krajom również usługi doradcze w zakresie najlepszego wykorzystania tych
funduszy. Bank Światowy, tak jak Mie˛dzynarodowy Fundusz Walutowy (Inter-
national Monetary Fund), powstał po II wojnie światowej. Jedna˛ z nauk wy-
nikaja˛cych z wojny było przekonanie, iż kryzys gospodarczy cze˛sto prowadzi
do politycznych zakłóceń, mie˛dzynarodowych napie˛ć i zbrojnego konfliktu.
W interesie wszystkich krajów leży zatem wspieranie gospodarczej prosperity na
całym świecie. Bank Światowy i Mie˛dzynarodowy Fundusz Walutowy pow-
stały, aby da˛żyć do osia˛gnie˛cia tego wspólnego celu.
Oświata
Jako czynnik, który przyczynia sie˛ do długookresowego rozwoju gospodarczego

kraju, inwestycje w tworzenie kapitału ludzkiego, czyli oświata, sa˛ równie
ważne jak inwestycje w tworzenie kapitału rzeczowego. W krajach wysoko
uprzemysłowionych Europy Zachodniej i Ameryki Północnej każdy dodatkowy
rok spe˛dzony w szkole zwie˛ksza dochód pracownika przecie˛tnie o około 10%.
W krajach rozwijaja˛cych sie˛, gdzie kapitał ludzki jest szczególnie rzadki,

różnica mie˛dzy wynagrodzeniami pracowników wykształconych i pracowników
niewykształconych jest nawet jeszcze wie˛ksza. Politycy gospodarczy moga˛
zatem podnieść poziom życia w kraju, dbaja˛c o wysoki poziom nauczania
w szkołach i zache˛caja˛c mieszkańców do korzystania z tych szkół.
Inwestycjom w tworzenie zarówno kapitału rzeczowego, jak i kapitału
ludzkiego towarzyszy koszt alternatywny. Ucza˛c sie˛, studenci rezygnuja˛ z do-
chodów z pracy, które mogliby w tym czasie osia˛gna˛ć. W krajach rozwijaja˛cych
sie˛ dzieci cze˛sto rezygnuja˛ z nauki, choć korzyści z dodatkowego kształcenia sie˛
sa˛ bardzo wysokie, ponieważ ich praca stanowi po prostu warunek utrzymania
rodziny.
Cze˛ść ekonomistów twierdzi, że kapitał ludzki jest szczególnie ważny dla
wzrostu gospodarczego, ponieważ jest on źródłem pozytywnych efektów ze-
wne˛trznych. Efekt zewne˛trzny (externality) to wpływ działań jednej osoby na
poziom życia osób postronnych. Na przykład, osoba wykształcona może
tworzyć nowa˛ wiedze˛ o tym, jak najlepiej produkować dobra i usługi. Jeśli jej
pomysły poszerza˛ zasób wiedzy społeczeństwa i każdy be˛dzie mógł z nich
korzystać, to okaża˛ sie˛ one pozytywnym efektem zewne˛trznym z kształcenia sie˛.
W takim przypadku zysk z ucze˛szczania przez kogoś do szkoły jest dla
społeczeństwa wie˛kszy niż dla tej osoby. Argument ten usprawiedliwia inten-
sywne subsydiowanie inwestycji w tworzenie kapitału ludzkiego, które obser-
wujemy w formie wydatków na oświate˛ publiczna˛.
Jednym z problemów, z którymi borykaja˛ sie˛ kraje ubogie, jest drenaż
mózgów (brain drain), czyli emigracja wielu najlepiej wykształconych pracow-
ników do krajów bogatych, gdzie ich poziom życia jest wyższy. Jeśli kapitałowi
ludzkiemu rzeczywiście towarzysza˛ pozytywne efekty zewne˛trzne, drenaż móz-
gów czyni ludzi, którzy pozostaja˛ w kraju, uboższymi. W zwia˛zku z tym
politycy gospodarczy maja˛ dylemat. Z jednej strony, kraje bogate, takie jak kraje
w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, maja˛ najlepsze systemy kształcenia
akademickiego i dlatego najlepszym rozwia˛zaniem dla krajów ubogich jest
wysyłanie najlepszych studentów za granice˛, aby tam zdobyli dobre wykształ-
cenie. Z drugiej strony, ci studenci, którzy przez jakiś czas przebywaja˛ za
granica˛, moga˛ sie˛ zdecydować nie wracać do ojczyzny, co sprawi, że drenaż
mózgów jeszcze bardziej zmniejszy zasób kapitału ludzkiego, którym dysponuje
ubogie społeczeństwo.
Prawa własności i stabilność polityczna

Innym sposobem przyśpieszenia wzrostu gospodarczego, którym moga˛ sie˛
posłużyć politycy gospodarczy, jest ochrona praw własności i wspieranie stabil-
ności politycznej. Produkcja w gospodarkach rynkowych jest wynikiem współ-
działania milionów osób i przedsie˛biorstw, co po raz pierwszy zauważyliśmy
w rozdziale 3 w Mikroekonomii, analizuja˛c współzależność ekonomiczna˛. Na

przykład, kiedy kupujesz samochód, nabywasz produkt jego sprzedawcy, pro-
ducenta, huty stali, kopalni rudy żelaza i tak dalej. Podział produkcji mie˛dzy
wiele przedsie˛biorstw pozwala na najbardziej efektywne, spośród możliwych
wykorzystanie czynników produkcji, którymi dysponuje gospodarka. W celu
osia˛gnie˛cia tego wyniku trzeba sprawić, aby transakcje zawierane w gospodarce
przez te przedsie˛biorstwa, a także transakcje przedsie˛biorstw z gospodarstwami
domowymi, były skoordynowane. W gospodarkach rynkowych koordynacje˛ te˛
zapewniaja˛ ceny rynkowe. Oznacza to, że ceny te sa˛ narze˛dziem, za pomoca˛
którego „niewidzialna re˛ka” rynku doprowadza do zrównoważenia podaży
i popytu.
Ważnym warunkiem wste˛pnym, który musi być zrealizowany, aby system
cen spełniał swoja˛ funkcje˛, jest powszechne przestrzeganie praw własności
(property rights) w gospodarce. Prawa te dotycza˛ możliwości dysponowania
przez ludzi posiadanymi zasobami. Jeśli kopalnia rudy żelaza spodziewa sie˛, że
wydobyta ruda zostanie skradziona, nie zada sobie wysiłku jej wydobycia.
Przedsie˛biorstwo to wydobe˛dzie ten minerał jedynie wtedy, kiedy be˛dzie pewne,
że odniesie korzyści z jego sprzedaży. Właśnie dlatego sa˛dy spełniaja˛ ważna˛
funkcje˛ w gospodarce rynkowej: wymuszaja˛ przestrzeganie praw własności.
Dzie˛ki systemowi prawa karnego sa˛dy znieche˛caja˛ do bezpośredniej kradzieży.
W dodatku sa˛dy cywilne zapewniaja˛, że nabywcy i sprzedawcy zazwyczaj
dotrzymuja˛ zawartych umów.
Choć osoby żyja˛ce w krajach rozwinie˛tych cze˛sto uznaja˛ istnienie praw
własności za oczywistość, mieszkańcy krajów mniej rozwinie˛tych wiedza˛, że
brak praw własności może stanowić bardzo poważny problem. W wielu krajach
system wymiaru sprawiedliwości nie działa skutecznie. Trudno jest wymusić,
aby zawarte umowy były dotrzymywane, a oszustwa — karane. W bardziej
skrajnych przypadkach państwo nie tylko nie jest w stanie zapewnić prze-
strzegania praw własności, lecz także w rzeczywistości samo je łamie. W wielu
krajach warunkiem prowadzenia działalności gospodarczej jest opłacenie wpły-
wowych urze˛dników państwowych. Taka korupcja niszczy zdolność rynków do
koordynowania zachowań. Ponadto mieszkańców kraju znieche˛ca ona do
oszcze˛dzania, a kapitał zagraniczny — do inwestowania.
Zagrożeniem dla praw własności jest brak politycznej stabilności. Kiedy
cze˛sto dochodzi do rewolucji i zamachów stanu, nie wiadomo, czy w przyszłości
prawa własności be˛da˛ respektowane. Jeśli rewolucyjny rza˛d może skonfiskować
maja˛tek cze˛ści przedsie˛biorstw, co cze˛sto zdarzało sie˛ po rewolucjach komunis-
tycznych, mieszkańcy kraju traca˛ motywacje˛ do oszcze˛dzania, inwestowania
i uruchamiania nowych firm. Jednocześnie słabnie motywacja inwestorów
zagranicznych do inwestowania w takim kraju. Nawet samo zagrożenie rewolu-
cja˛ może powodować obniżenie sie˛ poziomu życia społeczeństwa.
Sprawne działanie gospodarki cze˛ściowo zależy zatem od sprawnego dzia-
łania systemu politycznego. Mieszkańcy krajów, w których sa˛dy działaja˛ sku-
tecznie, urze˛dnicy państwowi sa˛ uczciwi, a konstytucja jest przestrzegana, pod

wzgle˛dem gospodarczym osia˛gaja˛ wyższy poziom życia niż kraje, w których
system sa˛downiczy działa źle, urze˛dnicy sa˛ skorumpowani i cze˛sto dochodzi do
rewolucji i zamachów stanu.
Wolny handel
Niektóre spośród najbiedniejszych krajów świata próbuja˛ przyśpieszyć wzrost

gospodarczy, wspieraja˛c gospodarke˛ krajowa˛ (inward-oriented policies).
Chodzi o ograniczenie kontaktów z reszta˛ świata i zwie˛kszenie w ten sposób
produkcyjności i poziomu życia w kraju. Podejście takie popiera cze˛ść krajo-
wych przedsie˛biorstw, które domagaja˛ sie˛ ochrony przed zagraniczna˛ konkuren-
cja˛, twierdza˛c, że zagraża ona ich przetrwaniu i rozwojowi. Tego rodzaju
argumenty o konieczności ochrony nowych sektorów gospodarki, w poła˛czeniu
z ogólnym brakiem zaufania do cudzoziemców, skłaniały niekiedy polityków
gospodarczych w krajach mniej rozwinie˛tych do wprowadzenia ceł i innych
ograniczeń wolnego handlu.
Współcześnie ekonomiści uważaja˛ zwykle, że dla krajów ubogich lepsze
jest wspieranie kontaktów z zagranica˛ (outward-oriented policies) w celu zin-
tegrowania sie˛ z gospodarka˛ światowa˛. Kiedy wcześniej w tej ksia˛żce badaliśmy
handel mie˛dzynarodowy, pokazaliśmy, w jaki sposób może on przyczynić sie˛ do
wzrostu dobrobytu ekonomicznego obywateli kraju. W pewnym sensie handel
jest rodzajem technologii. Kiedy kraj eksportuje pszenice˛ i importuje stal, jego
korzyści przypominaja˛ korzyści kraju, który wynalazł technologie˛ umożliwia-
ja˛ca˛ zamiane˛ pszenicy w stal. Rezygnuja˛c zatem ze stosowania ograniczeń
wolnego handlu, kraj doświadczy takiego samego wzrostu gospodarczego jak
kraj, w którym dokonał sie˛ wielki poste˛p technologiczny.
Szkodliwy wpływ niedoceniania kontaktów z zagranica˛ staje sie˛ oczy-
wisty, kiedy uświadomimy sobie, że gospodarki wielu krajów mniej roz-
winie˛tych sa˛ małe. Na przykład, cały PKB Argentyny jest mniej wie˛cej równy
PKB wytwarzanemu w Wielkiej Brytanii w regionie południowo-wschodnim
(ła˛cznie z Londynem). Wyobraźmy sobie, co stałoby sie˛, jeśli region ten
ogłosiłby nagle, że handel z kimkolwiek spoza jego obszaru jest nielegalny.
W obliczu niemożności osia˛gnie˛cia korzyści z handlu region południowo-
-wschodni musiałby wytwarzać wszystkie dobra, które konsumuje. Zamiast
importować nowoczesne wyposażenie z innych miast, musiałby również produ-
kować wszystkie wykorzystywane przez siebie dobra kapitałowe. Poziom życia
w tym regionie natychmiast obniżyłby sie˛ i wraz z upływem czasu problem
prawdopodobnie tylko pogarszałby sie˛. Dokładnie to zdarzyło sie˛ wówczas, gdy
przez duża˛ cze˛ść XX w. Argentyna ograniczała kontakty gospodarcze z za-
granica˛. Natomiast kraje wspieraja˛ce kontakty gospodarcze z innymi krajami,
takie jak Korea Południowa, Singapur i Tajwan, odnotowały wysokie stopy

wzrostu gospodarczego.
Skala handlu konkretnego kraju z zagranica˛ zależy nie tylko od polityki
państwa, lecz także od geografii. Krajom z dobrymi portami morskimi łatwiej
jest handlować z innymi krajami niż krajom, które sa˛ pozbawione tego zasobu.
To nie przypadek, że wiele spośród najważniejszych miast świata, takich jak
Paryż, Nowy Jork, Hongkong i Londyn, leży albo nad oceanem, albo na brzegu
wielkiej rzeki, co umożliwia łatwy doste˛p morskim statkom handlowym.
Podobnie, ponieważ krajom bez doste˛pu do morza trudniej jest prowadzić
handel mie˛dzynarodowy, zwykle maja˛ one niższy poziom dochodu niż kraje
z łatwym doste˛pem do światowych dróg wodnych.
Badania i prace rozwojowe

Główna˛ przyczyna˛, która sprawiła, że poziom życia jest dzisiaj wyższy niż przed
100 laty, jest poste˛p wiedzy technologicznej. Wśród tysie˛cy innowacji, które
przyczyniły sie˛ do wzrostu produkcyjności, sa˛: telefon, tranzystor, komputer
i silnik spalinowy.
Chociaż poste˛p technologiczny dokonuje sie˛ przede wszystkim dzie˛ki
pracom badawczym prywatnych przedsie˛biorstw i pojedynczych wynalazców,
także państwo jest zainteresowane wspieraniem tych wysiłków. Wiedza bardzo
przypomina dobro publiczne: kiedy jedna osoba odkrywa pewna˛ idee˛, ta zostaje
wła˛czona do zasobu wiedzy społeczeństwa i inni ludzie bez ograniczeń moga˛ ja˛
wykorzystywać. Państwo powinno wspierać badania i prace rozwojowe, doty-
cza˛ce nowych technologii, podobnie jak czyni to z dobrem publicznym, np.
z obrona˛ narodowa˛. Rza˛dy rozwinie˛tych gospodarczo krajów zwykle czynia˛ to
na wiele sposobów, np. za pomoca˛ naukowych laboratoriów badawczych, które
stanowia˛ własność państwa lub zostały założone przez nie, a także za pomoca˛
systemu grantów badawczych, przydzielanych obiecuja˛cym badaczom. Państwo
może również przyznawać ulgi podatkowe i inne przywileje przedsie˛biorstwom
angażuja˛cym sie˛ w badania i prace rozwojowe.
Jeszcze innym sposobem wspierania przez państwo prac badawczych jest
system patentowy. Kiedy jakaś osoba lub przedsie˛biorstwo wynajdzie inno-
wacyjny produkt, np. nowy lek, może sie˛ ubiegać o patent. Jeśli ten produkt
zostanie uznany za naprawde˛ oryginalny, państwo przyznaje wynalazcy patent,
który daje mu wyła˛czne prawo do wytwarzania tego produktu przez określona˛
liczbe˛ lat. W gruncie rzeczy patent zapewnia prawo własności do wynalazku,
przekształcaja˛c nowa˛ idee˛ z dobra publicznego w dobro prywatne. Umożliwiaja˛c
wynalazcom osia˛ganie choćby przez pewien okres zysków ze swoich wynalaz-
ków, system patentowy zwie˛ksza motywacje˛ osób i przedsie˛biorstw do pro-
wadzenia prac badawczych.
Wzrost liczby ludności
Ekonomiści i inni naukowcy społeczni od dawna badaja˛ skutki wzrostu liczby

ludności dla społeczeństwa. Bezpośrednio wpływa on na rozmiary zasobu siły
roboczej, zwie˛kszaja˛c liczbe˛ pracowników zdolnych produkować dobra i usługi.
Ponadto wie˛cej ludzi konsumuje te dobra i usługi. Niezależnie od tych oczy-
wistych efektów, istnieja˛ jeszcze inne, bardziej skomplikowane i mniej jasne
zwia˛zki mie˛dzy wzrostem liczby ludności a pozostałymi czynnikami produkcji.
Coraz bardziej intensywne wykorzystywanie zasobów naturalnych. Thomas

Robert Malthus (1766−1834), minister w angielskim rza˛dzie i jeden z pierw-
szych wielkich myślicieli zajmuja˛cych sie˛ ekonomia˛, zdobył sławe˛ dzie˛ki swojej
ksia˛żce pt. An Essay on the Principle of Population as It Affects the Future
Improvement of Society (Esej o prawie ludności i jak ono wpływa na przyszły
poste˛p społeczeństwa)1. W pracy tej Malthus wyraził opinie˛, która jest, być
może, najbardziej przygne˛biaja˛ca˛ przepowiednia˛ w historii. Myśliciel ten twier-
dził, że nieustannie powie˛kszaja˛ca sie˛ liczba ludności trwale ogranicza zdolność
społeczeństwa do zapewnienia sobie środków utrzymania. W efekcie ludzkość
jest skazana na wieczne życie w ubóstwie.
Sposób myślenia Malthusa był prosty. Rozpocza˛ł on od stwierdzenia, że
„żywność jest niezbe˛dna dla życia człowieka” i że „poża˛danie sie˛ płci jest
konieczne i zawsze be˛dzie istniało w formie podobnej do tej, która˛ znamy”.
Wycia˛gał sta˛d wniosek, że „zdolność rozrodcza ludności jest nieskończenie
wie˛ksza od zdolności ziemi do produkowania środków utrzymania”. Według
Malthusa jedyna˛ granica˛ hamuja˛ca˛ wzrost populacji jest ne˛dza i zło, a próby
organizacji charytatywnych i rza˛dów w zakresie ograniczenia biedy nie maja˛
sensu, ponieważ umożliwiaja˛ one jedynie wydanie przez ubogich na świat
wie˛kszej liczby dzieci, co jeszcze bardziej obcia˛ża zdolności produkcyjne
społeczeństwa.
Na szcze˛ście ponure przepowiednie Malthusa okazały sie˛ błe˛dne. Chociaż
w cia˛gu ostatnich dwóch stuleci liczba ludności powie˛kszyła sie˛ około sześcio-
krotnie, poziom życia na całym świecie jest, przecie˛tnie biora˛c, o wiele wyższy.
Wzrost gospodarczy sprawił, że chroniczny głód i niedożywienie sa˛ dziś o wiele
mniej powszechne niż za czasów Malthusa. To prawda, kle˛ski głodu pojawiaja˛
sie˛ od czasu do czasu, jednak cze˛ściej sa˛ one skutkiem nierówności docho-
dowych lub braku politycznej stabilności niż zbyt małej produkcji żywności.
Na czym polegała pomyłka Malthusa? Zakładał on poprawnie, że liczba
ludności na świecie rośnie wykładniczo, ponieważ kiedy rodzi sie˛ i przeżywa
wie˛cej ludzi, płodza˛ oni coraz wie˛cej dzieci i tak dalej. Jednak Malthus przyj-
1
Wie˛cej na ten temat zob. R.L. Heilbroner, Wielcy ekonomiści. Czasy, życie, idee, PWE,
Warszawa 1993, s. 68; T.R. Malthus, Rozprawa o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły
poste˛p społeczeństwa, Gebethner i Wolff, Warszawa 1925 (przyp. tłum.).
mował również błe˛dnie, że wytwarzana ilość żywności może sie˛ powie˛kszać
tylko liniowo, a to dzie˛ki zwie˛kszaniu sie˛ ilości uprawianej ziemi, przy stałej jej
produkcyjności. Tymczasem przez lata poste˛p technologiczny kompensował
skutki wzrostu liczby ludności. Środki ochrony roślin, sztuczne nawozy, maszy-
ny rolnicze, nowe odmiany roślin uprawnych i inne osia˛gnie˛cia technologiczne,
których Malthus nie był w stanie sobie nawet wyobrazić, umożliwiały każdemu
rolnikowi wyżywienie rosna˛cej liczby ludzi. Na 1 rolnika przypada dziś wie˛cej
osób do wyżywienia, a jednak rolników jest mniej niż kiedyś, ponieważ sa˛ oni
o wiele bardziej produktywni, niż sa˛dził Malthus.
Podział zasobu kapitału mie˛dzy coraz wie˛ksza˛ liczbe˛ pracowników. Inaczej

niż Malthus, twórcy niektórych współczesnych teorii wzrostu gospodarczego
kłada˛ nacisk na wpływ wzrostu liczby ludności na akumulacje˛ kapitału. Zgodnie
z tymi teoriami szybki wzrost liczby ludności powoduje, że pojedynczy
pracownik jest wyposażony w coraz mniejsza˛ ilość dóbr kapitałowych. Mniejsza
ilość kapitału na 1 pracownika sprawia, że maleje jego produkcyjność i przy-
padaja˛ca na niego cze˛ść PKB.
Problem ten jest najlepiej widoczny w przypadku kapitału ludzkiego.
W krajach, w których tempo wzrostu liczby ludności jest wysokie, jest wiele
dzieci w wieku szkolnym. Efektem jest wie˛ksze obcia˛żenie systemu oświaty.
Nie jest zatem zaskakuja˛ce, że osia˛gnie˛cia w dziedzinie oświaty zwykle okazuja˛
sie˛ niewielkie w krajach, w których tempo wzrostu liczby ludności jest szybkie.
Zróżnicowanie tempa wzrostu liczby ludności na świecie jest duże. W kra-
jach rozwinie˛tych, takich jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i inne kraje
Europy Zachodniej, w ostatnich dziesie˛cioleciach liczba ta powie˛ksza sie˛
w tempie około 1% rocznie i oczekuje sie˛, że tempo to ulegnie nawet
spowolnieniu w przyszłości. Natomiast w wielu ubogich krajach afrykańskich
wzrasta ona w tempie około 3% na rok, co oznacza, że podwaja sie˛ co 23 lata.
Ten szybki wzrost sprawia, że trudno jest wyposażyć pracowników w narze˛dzia
i kwalifikacje, których potrzebuja˛, aby osia˛gna˛ć wysoki poziom produkcyjności.
Chociaż szybki wzrost liczby ludności nie jest głównym powodem tego, że
kraje mniej rozwinie˛te sa˛ ubogie, niektórzy analitycy uważaja˛, że zmniejszenie
tego tempa ułatwiłoby tym krajom osia˛gnie˛cie wyższego poziomu życia.
W niektórych krajach cel ten próbuje sie˛ osia˛gna˛ć za pomoca˛ przepisów prawa,
określaja˛c maksymalna˛ liczbe˛ dzieci w rodzinie. Na przykład w Chinach wolno
mieć tylko 1 dziecko; pary, które nie przestrzegaja˛ tego przepisu, podlegaja˛
dotkliwym karom. W krajach, w których ludzie ciesza˛ sie˛ wie˛ksza˛ wolnościa˛, cel
w postaci zmniejszenia tempa wzrostu liczby ludności osia˛ga sie˛ w sposób mniej
bezpośredni, upowszechniaja˛c wiedze˛ o technikach kontroli urodzin.
Jeszcze inny sposób, za pomoca˛ którego kraj może wpływać na wzrost
liczby ludności, polega na wykorzystaniu jednej z dziesie˛ciu głównych zasad
ekonomii, zgodnie z która˛ ludzie reaguja˛ na bodźce. Jak każdej innej decyzji,
także decyzji o urodzeniu dziecka towarzyszy koszt alternatywny. Kiedy koszt
ten wzrośnie, ludzie zdecyduja˛ sie˛ na posiadanie mniejszej rodziny. Kobiety,

maja˛ce możliwość zdobycia dobrego wykształcenia i atrakcyjnego miejsca
pracy, zwykle maja˛ mniej dzieci niż kobiety o mniejszych możliwościach
robienia kariery. Działania, które wspieraja˛ równouprawnienie kobiet, sa˛ zatem
jednym ze sposobów, za pomoca˛ których kraje mniej rozwinie˛te moga˛ zmniej-
szyć tempo wzrostu liczby ludności i — być może — podnieść poziom życia
ludności.
Wspieranie poste˛pu technologicznego. Szybkie powie˛kszanie sie˛ populacji

może hamować wzrost gospodarczy, zmniejszaja˛c ilość kapitału, która˛ dys-
ponuje każdy pracownik. Jednak moga˛ mu także towarzyszyć pewne korzyści.
Cze˛ść ekonomistów sugeruje, że wzrost liczby ludności na świecie jest przy-
czyna˛ poste˛pu technologicznego, przyczniaja˛c sie˛ do wzrostu dobrobytu ekono-
micznego. Mechanizm tego oddziaływania jest prosty: im wie˛cej ludzi, tym
wie˛ksze prawdopodobieństwo, że ktoś wpadnie na nowy pomysł, którego
efektem be˛dzie poste˛p technologiczny i korzyści dla wszystkich.
W artykule pt. Population Growth and Technological Change: One Million
B.C. to 1990, opublikowanym w „Quarterly Journal of Economics” w 1993 r.,
ekonomista Michael Kremer dostarczył pewnych argumentów za ta˛ hipoteza˛.
Autor zaczyna od uwagi, że w historii ludzkości stopy wzrostu zwykle rosły
wraz ze wzrostem liczby ludności. Na przykład, globalny wzrost gospodarczy
był szybszy, kiedy ludność świata wynosiła 1 mld osób (około 1800 r.), niż
wtedy, kiedy było jej jedynie 100 mln (około 500 r. p.n.e.). Fakt ten pozostaje
w zgodzie z hipoteza˛, że wzrost liczby ludności pobudza poste˛p technologiczny.
Inny argument empiryczny Kremera jest wynikiem porównania różnych
regionów świata. Topnienie lodowych czap na biegunach około 10 000 lat p.n.e.,
w końcu ery lodowcowej, spowodowało zatopienie la˛dowych poła˛czeń i po-
dzieliło świat na kilka odseparowanych od siebie regionów, co trwało tysia˛ce lat.
Jeśli poste˛p technologiczny rzeczywiście jest szybszy, kiedy ludzi zdolnych
dokonywać odkryć jest wie˛cej, to w wie˛kszych regionach wzrost gospodarczy
powinien być szybszy.
Według Kremera tak właśnie jest. W 1500 r., kiedy Kolumb wznowił
kontakty technologiczne mie˛dzy poszczególnymi cze˛ściami świata, regionem,
który odniósł najwie˛kszy sukces, okazał sie˛ obszar „starego świata”, obejmuja˛cy
cywilizacje Euroazji i Afryki. Naste˛pnym regionem w hierarchii technologicz-
nego zaawansowania były cywilizacje Azteków i Majów w Ameryce, dalej zaś
trudnia˛ce sie˛ myślistwem i zbieractwem cywilizacje Australii, natomiast na
końcu znajdowały sie˛ prymitywne ludy Tasmanii, które nie odkryły nawet ognia
i wie˛kszości narze˛dzi kamiennych i kościanych.
Najmniejszym z izolowanych regionów była Flinders Island, mała wyspa
położona mie˛dzy Tasmania˛ i Australia˛. Z powodu bardzo małej liczby miesz-
kańców wyspa ta miała znikome szanse na rozwój technologiczny i rzeczy-
wiście, jak sie˛ wydaje, cofne˛ła sie˛ w rozwoju. Około 3000 lat p.n.e. ludzka
społeczność na Flinders Island całkowicie wymarła. Podsumowuja˛c, Kremer
stwierdza, że duża liczba ludności stanowi warunek konieczny poste˛pu tech-
nologicznego.
Ten wniosek wydaje sie˛ pozostawać w sprzeczności z empirycznymi
wynikami obserwacji współczesnego świata. Jak już zauważyliśmy wcześniej,
w ostatnich dziesie˛cioleciach w wielu krajach bogatych i rozwinie˛tych tempo
wzrostu gospodarczego wynosiło jedynie około 1% na rok, podczas gdy w wielu
biednych krajach, takich jak afrykańskie kraje regionu Sahary, było ono o wiele
szybsze. Dlaczego zatem, jeśli argumentacja Kremera jest prawdziwa, szybsze
tempo wzrostu liczby ludności w tych biednych krajach nie przyczynia sie˛ do
przyśpieszenia wzrostu gospodarczego? Rzecz w tym, że w rzeczywistości
ekonomista ten analizował wzrost gospodarczy raczej w izolowanych regionach
świata. Współcześnie jest nieprawdopodobne, że w bardzo biednym kraju
zostana˛ dokonane technologiczne ulepszenia, które nie sa˛ już znane w krajach
rozwinie˛tych; problemem nie jest brak poste˛pu technologicznego, lecz problemy
z zastosowaniem odpowiednich technologii, spowodowane niedoborem kapitału
ludzkiego, a także — być może — polityczna˛ niestabilnościa˛ i korupcja˛, o czym
pisaliśmy wcześniej. Co wie˛cej, ponieważ wielu utalentowanych ludzi z krajów
mniej rozwinie˛tych zwykle emigruje do bogatszych krajów rozwinie˛tych, gdzie
czeka na nich praca (nazwaliśmy to zjawisko drenażem mózgów, a przykładem
sa˛ naukowcy i przedsie˛biorcy), w rzeczywistości wzrost liczby ludności w kra-
jach mniej rozwinie˛tych może przyśpieszać wzrost gospodarczy w krajch
rozwinie˛tych.
Szybki sprawdzian
Opisz trzy sposoby, dzięki którym sprawujący władzę polityk gospodarczy może
spróbować zwiększyć tempo wzrostu poziomu życia społeczeństwa. Czy te
działania mają jakieś wady?
Podsumowanie
W tym rozdziale dokonaliśmy analizy czynników, które decyduja˛ o poziomie
życia społeczeństwa. Zastanawialiśmy sie˛ również, w jaki sposób politycy
gospodarczy moga˛ próbować podnieść ten poziom życia, wspieraja˛c wzrost
gospodarczy. Prawie cały ten rozdział można streścić za pomoca˛ jednej
z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii: poziom życia zależy od ilości wy-
produkowanych dóbr i usług. Politycy gospodarczy, którzy chca˛ pobudzić
wzrost poziomu życia, powinni próbować zwie˛kszyć zdolność swoich społe-

czeństw do produkowania dóbr, wspieraja˛c szybka˛ akumulacje˛ czynników
produkcji i zapewniaja˛c, że te czynniki sa˛ wykorzystywane tak efektywnie, jak
to tylko jest możliwe.
Ekonomiści różnia˛ sie˛ od siebie pogla˛dami na wspieranie przez państwo
wzrostu gospodarczego. Jest ono w stanie pomóc „niewidzialnej re˛ce” rynku,
zapewniaja˛c stabilność praw własności i stabilność polityczna˛. To, czy państwo
subsydiami powinno wspierać wybrane przez siebie konkretne sektory gospo-
darki, które moga˛ sie˛ okazać szczególnie ważne dla poste˛pu technologicz-
nego, jest bardziej kontrowersyjne. Nie ulega wa˛tpliwości, że problemy te należa˛
do najważniejszych w ekonomii. Sukces polityków gospodarczych i ich zdol-
ność do poznania i wykorzystania najistotniejszych praw dotycza˛cych wzro-
stu gospodarczego decyduje o tym, w jakim świecie be˛dzie żyć naste˛pne po-
kolenie.
☞ Streszczenie
● Poziom mierzonego przez PKB per capita dobrobytu ekonomicznego znacz-
nie różni sie˛ w zależności od regionu świata. Przecie˛tny dochód w najbo-
gatszych krajach świata jest ponad 10 razy wyższy niż w najbiedniejszych
krajach świata. Ponieważ stopy wzrostu realnego PKB również różnia˛ sie˛
znacza˛co, miejsce różnych krajów w światowej hierarchii zamożności może
sie˛ dramatycznie zmieniać wraz z upływem czasu.
● Poziom życia mieszkańców kraju zależy od zdolności gospodarki do produ-
kowania dóbr i usług, a produkcyjność — od ilości kapitału rzeczowego,
kapitału ludzkiego, zasobów naturalnych i wiedzy technologicznej, którymi
dysponuja˛ pracownicy.
● Państwo może wieloma sposobami próbować wpłyna˛ć na stope˛ wzrostu
gospodarczego, np. poprzez: zache˛canie do oszcze˛dzania i inwestowania;
zache˛canie inwestorów zagranicznych do inwestowania; rozwijanie systemu
edukacji; zapewnianie stabilności praw własności i stabilności politycznej;
wspieranie wolnego handlu; wspieranie badań nad nowymi technologiami
i prac wdrożeniowych; kontrolowanie wzrostu liczby ludności.
● Akumulacji kapitału towarzysza˛ maleja˛ce przychody: im wie˛cej kapitału
jest w gospodarce, tym mniejszy jest przyrost produkcji uzyskiwany dzie˛ki
dodatkowej jednostce kapitału. Maleja˛ce przychody sprawiaja˛, że przez
jakiś czas zwie˛kszenie oszcze˛dności powoduje szybszy wzrost gospodarczy,
jednak wzrost ten stopniowo zwalnia w miare˛, jak gospodarka osia˛ga wyż-
szy poziom wyposażenia w kapitał, wyższa˛ produkcyjność i wyższy po-
ziom dochodu. Maleja˛ce przychody sprawiaja˛ również, że zwrot z kapitału
jest szczególnie wysoki w krajach ubogich. Przy innych czynnikach ta-
kich samych te kraje sa˛ w stanie rozwijać sie˛ szybciej dzie˛ki efektowi
doganiania.
Produkcyjność, s. 80 Wiedza technologiczna, s. 83
Kapitał rzeczowy, s. 81 Maleja˛ce przychody, s. 89
Kapitał ludzki, s. 82 Efekt doganiania, s. 89
Zasoby naturalne, s. 82
1. Co mierzy PKB społeczeństwa? Co mierzy stopa wzrostu PKB? Czy
wolałbyś żyć raczej w społeczeństwie, w którym poziom PKB jest wysoki,
a stopa wzrostu gospodarczego niska, czy też w społeczeństwie, w którym
poziom PKB jest niski, a stopa wzrostu gospodarczego wysoka?
2. Oblicz i opisz cztery czynniki, od których zależy produkcyjność.
3. W jakim sensie tytuł naukowy jest forma˛ kapitału?
4. Wyjaśnij, w jaki sposób wie˛ksze oszcze˛dności przyczyniaja˛ sie˛ do wyższego
poziomu życia. Co może znieche˛cić polityków gospodarczych do podej-
mowania prób zwie˛kszenia stopy oszcze˛dności?
5. Czy wzrost stopy oszcze˛dności przyśpiesza tempo wzrostu jedynie przejścio-
wo, czy też na stałe?
6. Dlaczego usunie˛cie ograniczeń wolnego handlu, takich jak cła, powoduje
przyśpieszenie tempa wzrostu gospodarczego?
7. W jaki sposób tempo wzrostu liczby ludności wpływa na poziom PKB per
capita?
8. Opisz dwie metody pobudzania przez państwo rozwoju wiedzy techno-
logicznej.
☞ Zadania
1. Zdecydowana wie˛kszość krajów importuje znaczne ilości dóbr i usług
z innych krajów. Jednak w tym rozdziale stwierdziliśmy, że społeczeństwo
może osia˛gna˛ć wyższy poziom życia jedynie pod warunkiem, że samo jest
w stanie produkować wiele dóbr i usług. Czy potrafisz pogodzić ze soba˛ te
dwa fakty?
2. Wymień nakłady kapitału, które sa˛ niezbe˛dne, aby wyprodukować na-
ste˛puja˛ce dobra.
a. Samochody.
b. Średnie wykształcenie.
c. Przewozy lotnicze.
d. Owoce i warzywa.
3. W Wielkiej Brytanii dochód per capita jest w przybliżeniu 4 razy wie˛kszy niż
100 lat temu. Również w wielu innych krajach wzrost gospodarczy był w tym
czasie szybki. Posługuja˛c sie˛ konkretnymi przykładami, pokaż, że Twój
poziom życia różni sie˛ od poziomu życia Twoich pradziadków.
4. W tym rozdziale opisujemy proces, w wyniku którego w krajach rozwinie˛-

tych gospodarczo zatrudnienie w rolnictwie zmalało w porównaniu z wiel-
kościa˛ produkcji. Czy potrafisz wskazać inny sektor gospodarki, w którym
takie zjawisko wysta˛piło w ostatnich czasach? Czy sa˛dzisz, że zmiana
wielkości zatrudnienia w sektorze, który wskazałeś, była sukcesem, czy też
kle˛ska˛ z punktu widzenia społeczeństwa jako całości?
5. Załóżmy, że społeczeństwo decyduje sie˛ zmniejszyć konsumpcje˛ i zwie˛k-
szyć inwestycje.
a. Jak ta zmiana wpłynie na tempo wzrostu gospodarczego?
b. Które grupy w społeczeństwie skorzystaja˛ dzie˛ki tej zmianie, a które
moga˛ ponieść straty?
6. Społeczeństwa podejmuja˛ decyzje, jaka˛ cze˛ść swoich zasobów przeznaczyć
na konsumpcje˛, a jaka˛ na inwestycje. Niektóre z tych decyzji dotycza˛
wydatków prywatnych, a inne — wydatków państwa.
a. Opisz pewne rodzaje wydatków prywatnych, które stanowia˛ konsumpcje˛,
i te, które stanowia˛ inwestycje.
b. Opisz pewne rodzaje wydatków państwa, które stanowia˛ konsumpcje˛, i te
ich rodzaje, które stanowia˛ inwestycje.
7. Co jest kosztem alternatywnym inwestowania w tworzenie kapitału rzeczo-
wego? Czy uważasz za możliwe, że jakiś kraj zainwestuje zbyt wiele
w tworzenie kapitału rzeczowego? Co jest kosztem alternatywnym inwes-
towania w tworzenie kapitału ludzkiego? Czy uważasz za możliwe, że jakiś
kraj zainwestuje zbyt wiele w tworzenie kapitału ludzkiego? Wyjaśnij swoja˛
odpowiedź.
8. Załóżmy, że pewne przedsie˛biorstwo produkuja˛ce samochody, którego
właścicielami sa˛ wyła˛cznie obywatele Korei, otwiera nowa˛ fabryke˛ na
północy Anglii.
a. O jaki rodzaj inwestycji zagranicznych chodzi w takim przypadku?
b. Jak te inwestycje wpłyna˛ na poziom PKB w Wielkiej Brytanii? Czy ich
wpływ na poziom PNB w tym kraju okazałby sie˛ wie˛kszy, czy też
mniejszy?
9. W latach osiemdziesia˛tych XX w. inwestorzy japońscy dokonali znacznych
inwestycji bezpośrednich i inwestycji portfelowych w Stanach Zjednoczo-
nych. Wielu Amerykanów było wtedy z tego powodu niezadowolonych.
a. Dlaczego lepszym rozwia˛zaniem dla Stanów Zjednoczonych było doko-
nanie tych inwestycji niż ich niedokonanie?
b. Dlaczego lepszym rozwia˛zaniem dla gospodarki Stanów Zjednoczonych
byłoby dokonanie tych inwestycji przez samych Amerykanów?
10. W 1992 r. w krajach południowej Azji na każde 100 młodych kobiet tyl-
ko 56 uczyło sie˛ w szkole średniej. Opisz kilka zależności, dzie˛ki którym
wie˛ksze możliwości kształcenia sie˛ młodych kobiet mogłyby przyśpieszyć
wzrost gospodarczy w tych krajach.
11. Z analizy danych mie˛dzynarodowych wynika, że istnieje pozytywna korela-

cja mie˛dzy stabilnościa˛ polityczna˛ a wzrostem gospodarczym.
a. W jaki sposób stabilność polityczna może spowodować szybki wzrost
gospodarczy?
b. W jaki sposób szybki wzrost gospodarczy może sie˛ przyczynić do
stabilności politycznej?

ROZDZIAŁ 4
OSZCZĘDNOŚCI,
INWESTYCJE
I SYSTEM FINANSOWY
W yobraź sobie, że niedawno skończyłeś studia (oczywiście na uczelni

ekonomicznej) i zdecydowałeś sie˛ założyć własne przedsie˛biorstwo,
zajmuja sie˛ sporza˛dzaniem prognoz gospodarczych. Zanim zarobisz jakiekol-
˛ce
wiek pienia˛dze, jesteś zmuszony ponieść znaczne koszty na zorganizowanie
firmy. Musisz kupić komputery, za pomoca˛ których be˛dziesz sporza˛dzał
prognozy, a także meble do biura: biurka, krzesła i szafki na dokumenty. Każda
z tych rzeczy jest dobrem kapitałowym, potrzebnym Twojej firmie do produkcji
dóbr i sprzedaży usług.
W jaki sposób zdobywasz pienia˛dze na zakup tych dóbr kapitałowych? Być
może jesteś w stanie je kupić dzie˛ki zgromadzonym wcześniej oszcze˛dnościom.
Jednak, jak w przypadku wie˛kszości pocza˛tkuja˛cych przedsie˛biorców, bardziej
prawdopodobne jest, że masz za mało pienie˛dzy na rozpocze˛cie działalności
gospodarczej. W efekcie środki, których potrzebujesz, musisz pozyskać z innych
źródeł.
Istnieje wiele sposobów umożliwiaja˛cych sfinansowanie takich inwestycji
kapitałowych. Możesz pożyczyć pienia˛dze np. z banku, od przyjaciela lub
rodziny. Zobowia˛zujesz sie˛ wówczas nie tylko zwrócić pożyczona˛ kwote˛, lecz
także wypłacić odsetki wierzycielowi za korzystanie z jego pienie˛dzy. Możesz
także przekonać kogoś, aby udoste˛pnił Ci odpowiednie środki finansowe
w zamian za udział w Twoich przyszłych zyskach, niezależnie od ich wysokości.
W obu przypadkach Twoje inwestycje w sprze˛t komputerowy i meble do biura
sa˛ finansowane oszcze˛dnościami kogoś innego.
System finansowy System finansowy ( financial system) składa sie˛ z instytucji,
to zbiór instytucji,
które pomagaja˛
które pomagaja˛ uzgodnić oszcze˛dności jednej osoby z inwesty-
uzgodnić oszcze˛dności cjami drugiej. Jak wiemy z poprzedniego rozdziału, oszcze˛dności
jednej osoby
z inwestycjami drugiej.
i inwestycje stanowia˛ podstawe˛ długookresowego wzrostu gos-
podarczego: jeżeli kraj oszcze˛dza duża˛ cze˛ść PKB, wie˛cej środków
jest przeznaczanych na inwestycje w kapitał rzeczowy, a wie˛kszy zasób kapi-
tału powoduje wzrost produkcyjności pracy i poprawe˛ warunków życia. W po-
Oszcze˛dności, inwestycje i system finansowy 105
przednim rozdziale nie wyjaśniliśmy jednak, w jaki sposób w gospodarce zarza˛dza

sie˛ oszcze˛dnościami i inwestycjami. Zawsze znajdzie sie˛ ktoś, kto chce zaoszcze˛-
dzić troche˛ pienie˛dzy na przyszłość, a także ktoś, kto chce zapożyczyć sie˛ w celu
sfinansowania inwestycji w nowe i rozwijaja˛ce sie˛ przedsie˛biorstwo. W jaki spoób
dochodzi do spotkania sie˛ tych dwóch grup ludzi? Co sprawia, że podaż środków
finansowych, pochodza˛ca od osób chca˛cych oszcze˛dzać, zrównuje sie˛ z popytem
na środki finansowe, pochodza˛cym od osób chca˛cych inwestować?
W tym rozdziale analizujemy działanie systemu finansowego. Po pierwsze,
omawiamy liczne instytucje tworza˛ce system finansowy. Po drugie, analizujemy
zwia˛zek mie˛dzy systemem finansowym a podstawowymi zmiennymi makroeko-
nomicznymi, zwłaszcza oszcze˛dnościami i inwestycjami. Po trzecie, budujemy
model popytu i podaży funduszy pożyczkowych na rynkach finansowych. W mo-
delu tym stopa procentowa jest cena˛, która dostosowuje sie˛ do sytuacji na rynku,
zrównuja˛c popyt z podaża˛. Pokazuje on, jak różne działania państwa wpływaja˛ na
stope˛ procentowa˛ i tym samym na alokacje˛ rzadkich zasobów w społeczeństwie.
4.1
Instytucje finansowe w gospodarce
Najogólniej, system finansowy umożliwia transfer rzadkich zasobów w gospodar-
ce od pożyczkodawców (osób, które wydaja˛ mniej, niż zarabiaja˛) do pożycz-
kobiorców (osób, które wydaja˛ wie˛cej, niż zarabiaja˛). Pożyczkodawcy czynia˛ to
z różnych przyczyn, np. chca˛ za kilka lat sfinansować studia swoich dzieci lub
zapewnić sobie godziwe warunki życia na emeryturze za kilka dziesie˛cioleci.
Także pożyczkobiorcy kieruja˛ sie˛ różnymi motywami, np. chca˛ kupić mieszkanie
lub rozpocza˛ć działalność gospodarcza˛. Pożyczkodawcy dostarczaja˛ pienia˛dze do
systemu finansowego z nadzieja˛ otrzymania ich w przyszłości z powrotem wraz
z odsetkami. Pożyczkobiorcy zgłaszaja˛ zapotrzebowanie na pienia˛dz świadomi
tego, że w przyszłości be˛da˛ je musieli zwrócić wraz z oprocentowaniem.
System finansowy składa sie˛ z różnych instytucji, pomagaja˛cych skoor-
dynować zachowania pożyczkodawców i pożyczkobiorców. Zanim zajmiemy sie˛
analiza˛ sił ekonomicznych, które rza˛dza˛ tym systemem, omówimy najważniejsze
z tych instytucji. Instytucje finansowe można podzielić na dwie grupy: rynki
finansowe i instytucje pośrednictwa finansowego. Opiszemy teraz każda˛ z nich.
Rynki finansowe
Rynki finansowe
to instytucje finansowe,
Rynkami finansowymi (financial markets) nazywamy instytucje, które umożliwiaja˛
które umożliwiaja˛ bezpośredni transfer pienie˛dzy od pożyczkodaw- bezpośredni transfer
pienie˛dzy
ców do pożyczkobiorców. W rozwinie˛tych gospodarkach najważ- od pożyczkodawców
niejszymi rynkami finansowymi sa˛ rynek obligacji i rynek akcji. do pożyczkobiorców.
Rynek obligacji. Kiedy koncern naftowy British Petroleum (BP) szuka

środków na sfinansowanie nowego, dużego projektu inwestycyjnego w przemyś-
le naftowym, może pożyczyć pienia˛dze bezpośrednio od społeczeństwa. Umoż-
Obligacja liwia to emisja obligacji. Obligacja (bond) jest dłużnym papierem
to dłużny papier
wartościowy.
wartościowym, który potwierdza zobowia˛zanie pożyczkobiorcy
wobec posiadacza obligacji. W je˛zyku angielskim obligacja jest
nazywana papierem wartościowym typu IOU („I Owe yoU”)1. Każda obligacja
ma określony termin spłaty pożyczki, czyli jej tzw. termin wykupu (date of
maturity), oraz stope˛ oprocentowania, czyli wysokość odsetek, które be˛da˛
wypłacane pożyczkodawcy co okres, aż do nadejścia terminu wykupu obligacji.
Nabywca obligacji przekazuje swoje pienia˛dze koncernowi BP w zamian za
obietnice˛ zwrotu pożyczonego kapitału (principal) wraz z odsetkami, a potem
może trzymać ten papier wartościowy aż do upływu terminu wykupu lub może
go wcześniej sprzedać komuś innemu.
W rozwinie˛tych gospodarkach w obrocie handlowym znajduja˛ sie˛ dosłownie
miliony obligacji. Kiedy wielkie przedsie˛biorstwa, rza˛d centralny lub samorza˛dy
lokalne chca˛ pożyczyć pienia˛dze, np. na budowe˛ nowej fabryki, zakup myśliwca
lub nowa˛ szkołe˛, cze˛sto emituja˛ obligacje. Jeśli zajrzysz do „Financial Timesa”
lub na strony działu ekonomicznego dowolnej ogólnokrajowej gazety, znajdziesz
tam zestawienie cen i oprocentowania najważniejszych obligacji. Co prawda,
obligacje różnia˛ sie˛ wieloma cechami, jednak ich dwie cechy sa˛ najważniejsze.
Po pierwsze, chodzi o długość obligacji, czyli okres, na jaki została wy-
emitowana. Niektóre obligacje sa˛ krótkoterminowe, np. kilkumiesie˛czne, inne zaś
długoterminowe, np. trzydziestoletnie. (Rza˛d brytyjski wyemitował nawet obliga-
cje bez terminu wykupu — perpetuities. Odsetki od nich sa˛ wypłacane bezter-
minowo, natomiast kapitał nigdy nie zostaje spłacony.) Stopa oprocentowania
obligacji zależy m.in. od długości obligacji. Obligacje długoterminowe sa˛ bardziej
ryzykowne niż obligacje krótkoterminowe, ponieważ wymagaja˛ od posiadacza
dłuższego czasu oczekiwania na spłate˛ kapitału. Jeśli posiadacz obligacji długoter-
minowej chce dostać swoje pienia˛dze przed upływem terminu wykupu, musi
sprzedać obligacje˛ komuś innemu, być może nawet po niższej cenie. Ponoszone
ryzyko wynagradza mu ta okoliczność, że obligacje długoterminowe sa˛ zazwyczaj
(choć nie zawsze) wyżej oprocentowane niż obligacje krótkoterminowe.
Po drugie, istotna˛ cecha˛ obligacji jest ryzyko kredytowe (credit risk), czyli
prawdopodobieństwo niespłacenia przez pożyczkobiorce˛ cze˛ści odsetek lub
cze˛ści kapitału. Takie niespłacenie długu określa sie˛ terminem „niezapłacenie”
(default). Pożyczkobiorcy moga˛, co sie˛ czasami zdarza, nie spłacić długu,
ogłaszaja˛c bankructwo. Jeżeli nabywcy obligacji sa˛dza˛, że prawdopodobieństwo
niespłacenia długu jest wysokie, ża˛daja˛ wyższej stopy procentowej, co jest dla
nich rekompensata˛ za zwie˛kszone ryzyko. Ponieważ w przypadku brytyjskiego
rza˛du ryzyko kredytowe uznaje sie˛ za małe, obligacje państwowe (skarbowe)
1
Zwrot „I owe you” oznacza w je˛zyku polskim „Jestem ci winien” ( przyp. tłum.).
w Wielkiej Brytanii sa˛ zwykle nisko oprocentowane. Z tych samych powodów

sa˛ one nazywane obligacjami złotymi (gilt-edged bonds, gilts), ponieważ
— odnośnie do ryzyka kredytowego — sa˛ „tak dobre jak złoto”. Odwrotnie,
przedsie˛biorstwa o niepewnej sytuacji finansowej zdobywaja˛ pienia˛dze, emitu-
ja˛c obligacje śmieciowe (junk bonds), które sa˛ bardzo wysoko oprocentowane.
Nabywcy obligacji moga˛ ocenić ryzyko kredytowe, korzystaja˛c z informacji
różnych prywatnych agencji (np. Standard & Poor’s), które szacuja˛ ryzyko
kredytowe dla różnych rodzajów obligacji. Obligacje śmieciowe sa˛ czasami
nazywane eufemistycznie, lecz za to mniej obrazowo, obligacjami, które nie
skłaniaja˛ do inwestycji (below investment grade bonds).
Rynek akcji. Innym sposobem zgromadzenia przez koncern BP środków na

sfinansowanie projektu naftowego, o którym była mowa, jest sprzedaż akcji.
Akcja (stock, share, equity) jest tytułem własności przedsie˛bior- Akcja to prawo
˛ściowej własności
stwa, a zatem daje prawo do zysków firmy. Na przykład, jeśli BP do cze w przedsie˛biorstwie.
sprzedało ła˛cznie 1 mln akcji, każda z nich jest tytułem własności
1/1 000 000 cze˛ści tej firmy.
Pozyskiwanie pienie˛dzy za pomoca˛ sprzedaży akcji jest nazywane finan-
sowaniem kapitałowym (equity finance), a za pomoca˛ sprzedaży obligacji
— finansowaniem dłużnym (debt finance). Chociaż przedsie˛biorstwa stosuja˛
obie metody zdobywania środków na nowe inwestycje, akcje i obligacje bardzo
sie˛ różnia˛. Posiadacz akcji BP jest współwłaścicielem przedsie˛biorstwa, nato-
miast posiadacz obligacji BP — wierzycielem spółki. Kiedy BP osia˛ga wysokie
zyski, ich cze˛ść przypada akcjonariuszom, a właściciele obligacji otrzymuja˛
tylko należne im odsetki. Z kolei kiedy BP ma problemy finansowe, zobowia˛za-
nia w stosunku do posiadaczy obligacji sa˛ realizowane przed jakimikolwiek wy-
płatami dla akcjonariuszy. W porównaniu z obligacjami akcje sa˛ bardziej ryzy-
kowne, jednak zapewniaja˛ właścicielowi wyższa˛ potencjalna˛ stope˛ zwrotu.
Jak zauważyliśmy przed chwila˛, akcje (stocks) sa˛ również nazywane udzia-
łami (shares) lub kapitałem ba˛dź kapitałem własnym (equites). Jakby nie
było to wystarczaja˛co myla˛ce, z powodów historycznych, zwłaszcza w Wielkiej
Brytanii, obligacje państwowe (government bonds) także czasami nazywa
sie˛ akcjami (stocks). Chodzi tu po prostu o brytyjska˛ osobliwość. Jeśli pewien
inwestor posiada brytyjskie akcje państwowe (government stocks), nie oznacza
to oczywiście, że jest on właścicielem kawałka państwa (nie jest nawet
jasne, co miałoby to oznaczać). W takiej sytuacji jest on po prostu wierzycielem
państwa. Nazwa „obligacje państwowe” weszła do obiegu w Anglii u schyłku
XVII w. i jest powszechnie stosowana. Jednak aby unikna˛ć pomyłki, termin
ten jest cze˛sto uzupełniany i przyjmuje forme˛ akcje państwowe (government
stocks) lub złote akcje (gilt-edget stocks). Jednak ogólnie, mimo irytuja˛cej
brytyjskiej skłonności do niejasnego posługiwania sie˛ je˛zykiem, termin akcje
(stocks) odnosi sie˛ do własności przedsie˛biorstwa.
Kiedy już przedsie˛biorstwo sprzeda swoje akcje w ofercie publicznej, staja˛
sie˛ one przedmiotem handlu mie˛dzy akcjonariuszami na zorganizowanych

giełdach papierów wartościowych. Samo przedsie˛biorstwo nie osia˛ga żadnych
zysków w wyniku tych transakcji giełdowych, w trakcie których zmienia sie˛
właściciel akcji. W wie˛kszości krajów świata działaja˛ giełdy papierów wartoś-
ciowych, na których handluje sie˛ akcjami krajowych spółek.
Ceny akcji na giełdach zależa˛ od podaży akcji i popytu na akcje danej spółki.
Ponieważ akcja jest tytułem własności przedsie˛biorstwa, popyt na akcje (i zarazem
ich cena) odzwierciedla przewidywane przyszłe zyski tej firmy. Kiedy ludzie sa˛
optymistami co do przyszłości przedsie˛biorstwa, popyt na jego akcje sie˛ zwie˛ksza,
co powoduje wzrost ich cen. Odwrotnie, kiedy ludzie dochodza˛ do wniosku, że
spółka be˛dzie miała małe zyski, a może nawet straty, ceny jej akcji spadaja˛.
Obserwacje˛ ogólnego poziomu cen akcji na giełdach papierów wartościo-
wych ułatwiaja˛ różne wskaźniki giełdowe. Wskaźnik giełdowy (indeks giełdowy
— stock index) jest średnia˛ cen akcji pewnej grupy przedsie˛biorstw. Zapewne
najbardziej znanym wskaźnikiem giełdowym jest Dow Jones Industrial Average
(DJIA), który jest obliczany dla nowojorskiej giełdy regularnie od 1896 r.
Obecnie obejmuje on ceny akcji 30 najwie˛kszych przedsie˛biorstw w USA.
Innym ważnym wskaźnikiem giełdowym, uwzgle˛dniaja˛cym stosunkowo niewie-
lka˛ liczbe˛ spółek, jest Financial Times Stock Exchange (FTSE) 100 Index, który
jest obliczany na podstawie cen 100 najwie˛kszych (pod wzgle˛dem kapitalizacji)
przedsie˛biorstw notowanych na giełdzie w Londynie. Natomiast FTSE All-Share
Index uwzgle˛dnia wszystkie spółki z londyńskiej giełdy. Wskaźnikami gieł-
dowymi we Frankfurcie sa˛ DAX 30 i DAX 100, które obejmuja˛, odpowiednio,
30 i 100 spółek. Natomiast NIKKEI 225 lub — po prostu — NIKKEI Index
uwzgle˛dnia 225 najwie˛kszych (pod wzgle˛dem kapitalizacji) przedsie˛biorstw
notowanych na giełdzie w Tokio.
Ponieważ ceny akcji odzwierciedlaja˛ oczekiwana˛ rentowność spółek,
wskaźniki giełdowe sa˛ pilnie obserwowanymi zwiastunami przyszłej koniunk-
tury gospodarczej.
Instytucje pośrednictwa finansowego
Instytucje pośrednictwa finansowego (financial intermediaries)

Instytucje pośrednictwa
finansowego
sa˛ instytucjami
ułatwiaja˛ transfer pienie˛dzy od pożyczkodawców do pożyczkobior-
finansowymi, ców. Termin pośrednictwo (intermediary) dobrze charakteryzuje
które umożliwiaja˛
pośredni transfer
role˛ tych instytucji. Omówimy dwie najważniejsze instytucje
pienie˛dzy pośrednictwa finansowego: banki i fundusze inwestycyjne.
od pożyczkodawców
do pożyczkobiorców.
Banki (banks). Potrzebuja˛c funduszy na rozszerzenie swojej
działalności gospodarczej, właściciel małego supermarketu podej-
mie zapewne inne działania niż BP. W przeciwieństwie do tego koncernu,
drobnemu przedsie˛biorcy trudno byłoby zdobyć środki za pomoca˛ emisji akcji
lub obligacji. Wie˛kszość nabywców woli kupować akcje i obligacje wielkich,
znanych firm. Drobny przedsie˛biorca prawdopodobnie sfinansuje rozszerzenie

swojej działalności gospodarczej za pomoca˛ kredytu bankowego.
Banki sa˛ najbardziej znanymi instytucjami pośrednictwa finansowego. Ich
podstawowa˛ funkcja˛ jest przyjmowanie lokat od ludzi, którzy chca˛ oszcze˛dzać,
i ich zamiana na kredyty dla pożyczkobiorców. Właścicielom wkładów banki
płaca˛ odsetki od powierzonych oszcze˛dności, natomiast pożyczkobiorców ob-
cia˛żaja˛ odsetkami naliczanymi według nieco wyższej stopy procentowej. Róż-
nica mie˛dzy stopa˛ oprocentowania kredytów i stopa˛ oprocentowania lokat
pozwala bankowi pokryć koszty działalności i osia˛gna˛ć zysk dla właścicieli.
Poza pośrednictwem finansowym banki odgrywaja˛ również inna˛ ważna˛ role˛
w gospodarce, a mianowicie ułatwiaja˛ zakupy dóbr i usług. Jest tak, ponieważ
umożliwiaja˛ ludziom wystawienie czeku oraz użycie karty płatniczej w celu
dokonania elektronicznego przelewu pienie˛dzy na rachunek osoby lub przedsie˛-
biorstwa, od których coś kupuja˛. Innymi słowy, banki pomagaja˛ tworzyć
specjalne aktywa, którymi ludzie posługuja˛ sie˛ jako środkiem wymiany (medium
of exchange), ułatwiaja˛cym uczestnictwo w transakcjach. (Od innych instytucji
finansowych banki różnia˛ sie˛ właśnie tym, że wytwarzaja˛ środek wymiany.
Podobnie jak wkłady bankowe, także akcje i obligacje sa˛ środkiem przechowy-
wania wartości — store of value — maja˛tku zgromadzonego przez ludzi
w przeszłości dzie˛ki oszcze˛dnościom, jednak doste˛p do tego maja˛tku nie jest tak
łatwy, tani i szybki jak wystawienie czeku lub użycie karty płatniczej.) Na razie
pomijamy te˛ druga˛ funkcje˛ banków. Wrócimy do niej w dalszej cze˛ści
podre˛cznika, omawiaja˛c system pienie˛żny.
Ramka 4.1
Jak czytać informacje prasowe dotyczące rynku giełdowego?
Wiele renomowanych dzienników publikuje tabele giełdowe, zawierające dane o obrotach

akcjami kilku tysięcy przedsiębiorstw. Na przykład, „Financial Times” przedstawia dokładne
dane dotyczące giełdy w Londynie. Zwykle te tabele zawierają następujące informacje.
● Cena. Najważniejszą informacją o akcji jest jej cena. Jest to zazwyczaj „cena zamknięcia”,
czyli cena ostatniej transakcji, jaka odbyła się poprzedniego dnia przed zamknięciem giełdy.
Zwykle tabele zawierają także informację o zmianie ceny zamknięcia w porównaniu z ceną
zamknięcia w dniu poprzedzającym dzień poprzedni. Ponadto, wiele gazet informuje
o najwyższej i najniższej cenie w pewnym okresie. Na przykład, „Financial Times” podaje
najwyższe i najniższe ceny zamknięcia z ostatnich 52 tygodni.
● Stopa dywidendy. Przedsiębiorstwa wypłacają część zysków swoim akcjonariuszom
w postaci tzw. dywidendy. (Zyski niewypłacone są nazywane zyskami zatrzymanymi
— retained earnings — i są wykorzystywane przez przedsiębiorstwo jako źródło
finansowania dodatkowych inwestycji.) Po podzieleniu dywidendy przez cenę akcji uzys-
kujemy stopę dywidendy (yield, dividend yield).
● Wskaźnik cena/zysk. Zysk przedsiębiorstwa jest równy utargowi ze sprzedaży towarów
minus koszty księgowe produkcji. Zysk przypadający na 1 akcję to zysk spółki podzielony
przez liczbę wyemitowanych akcji. Przedsiębiorstwa przeznaczają część zysku na dywi-

dendę dla akcjonariuszy, a resztę wykorzystują na finansowanie inwestycji. Wskaźnik
cena/zysk lub — inaczej — wskaźnik P/E (price/earnings ratio, P/E) jest równy cenie akcji
podzielonej przez ubiegłoroczny zysk przypadający na 1 akcję. Dane historyczne pokazują,
że zwykle wskaźnik cena/zysk wynosi około 15. Wyższa wartość wskaźnika oznacza, że
cena akcji jest wysoka w stosunku do zysków firmy. Może to wskazywać, że w przyszłości
ludzie spodziewają się wzrostu zysków lub że akcje są przewartościowane. Odwrotnie,
mniejsza od 15 wartość wskaźnika P/E oznacza, że cena akcji jest niska w stosunku do
zysków firmy, co może wskazywać, że w przyszłości ludzie spodziewają się spadku
zysków lub że akcje są niedowartościowane. Zauważ, że wysoka wartość wskaźnika P/E
nie gwarantuje, że zyskasz, kupując te akcje: oczekiwane wysokie zyski przedsiębiorstwa
są już uwzględnione w wysokich cenach akcji (właśnie dlatego wskaźnik cena/zysk jest
wysoki).
● Obrót. W tabeli giełdowej zazwyczaj znajdziesz też dane o liczbie akcji sprzedanych
podczas ostatniego dnia sesji giełdowej (w zaokrągleniu do tysiąca sztuk). Jest to dzienny
obrót lub po prostu obrót (daily volume, volume).
W tabeli poniżej przedstawiono wybrane informacje o trzech przedsiębiorstwach notowa-
nych na giełdzie w Londynie (Body Shop, Cadbury Schweppes, które występuje pod skróconą
nazwą Cadbury, i Tesco), opublikowane w „Financial Times” w czwartek, 4 sierpnia 2005 r.
Na przykład, poprzedniego dnia sesji giełdowej, tj. w środę, 3 sierpnia, cena zamknięcia akcji
spółki Body Shop wyniosła 233 pensy, czyli o 1,5% mniej w porównaniu z ceną zamknięcia
z wtorku, 2 sierpnia. W ciągu ostatnich 52 tygodni najwyższa cena zamknięcia była równa
240 pensów, a najniższa — 148,5 pensów. Stopa dywidendy, czyli iloraz dywidendy i ceny
zamknięcia, wyniosła 2,4%. Wskaźnik cena/zysk dla akcji spółki Body Shop był równy 15,1,
co oznacza, że ludzie nie oczekiwali zmiany poziomu zysków przedsiębiorstwa. Zupełnie
inaczej było w przypadku spółki Cadbury, której wskaźnik cena/zysk wynosił 21,7, co
wskazywało, że ludzie spodziewali się wzrostu jej zysków. Obrót akcjami spółki Body Shop był
równy 170 000 akcji, czyli stosunkowo niewiele np. w porównaniu z wielkością obrotów
akcjami spółki Cadbury (niecałe 41 mln akcji).
Cena akcji z 52 tygodni

Cena Zmiana Stopa Wskaźnik Obrót
Spółka cena cena
akcji ceny dywidendy cena/zysk (w tys.)
maksymalna minimalna
Body Shop 233 −11/2 240 1481/2 2,4 15,1 170

Tesco 335 /21
− /4
1 3
335 /4 2541/4 2,3 18,7 40 742
Cadbury 542 +41/2 567 421 2,4 21,7 8 648
Ź r ó d ł o: „Financial Times”, 4 sierpnia 2005 r. (czwartek).
Dlaczego wszystkie te informacje są codziennie publikowane w gazetach? Wiele osób

inwestujących swoje oszczędności dokładnie przygląda się tym danym, podejmując decyzje,
które akcje kupić, a które sprzedać. Natomiast inni akcjonariusze postępują zgodnie z zasadą
„kup i trzymaj”: kupują akcje dobrze zarządzanych przedsiębiorstw i długo je trzymają, nie
reagując na dzienne wahania ich cen, o których informują gazety. Jednak niezależnie od
wybranej strategii, inwestorzy chcą wiedzieć, czy ceny ich akcji rosną, co czyni ich
bogatszymi, czy spadają, co czyni ich biedniejszymi.
Fundusze inwestycyjne. Instytucjami pośrednictwa finansowego o coraz wie˛k-

szym znaczeniu sa˛ fundusze inwestycyjne. Fundusz inwestycyjny Fundusz inwestycyjny
to instytucja,
(investment fund) sprzedaje swoje jednostki uczestnictwa, a przy- która sprzedaje swoje
chody ze sprzedaży wykorzystuje w celu zakupu portfela (port- jednostki uczestnictwa,
a przychody
folio) wybranych akcji i/lub obligacji. Udziałowiec funduszu in- ze sprzedaży
westycyjnego akceptuje ryzyko i stope˛ zwrotu tego portfela ak- przeznacza na zakup
portfela akcji
tywów. Osia˛ga on korzyści, kiedy wartość portfela rośnie, lub i obligacji.
ponosi straty, kiedy jego wartość maleje.
Podstawowa˛ zaleta˛ funduszy inwestycyjnych jest to, że umożliwiaja˛ one
ludziom, którzy dysponuja˛ stosunkowo niewielka˛ kwota˛ pienie˛dzy, zróżnicowa-
nie (dywersyfikacje˛) portfela aktywów. Dobra˛ wskazówka˛ dla nabywców akcji
i obligacji jest powiedzenie: „Nie wkładaj wszystkich jajek do jednego koszy-
ka”. Ponieważ wartość pojedynczej akcji lub obligacji jest ściśle zwia˛zana
z wynikami jednego przedsie˛biorstwa, trzymanie jednego rodzaju akcji lub
obligacji jest bardzo ryzykowne. Natomiast osoby ze zróżnicowanym portfelem
akcji i obligacji ponosza˛ mniejsze ryzyko, ponieważ posiadaja˛ tylko niewielkie
udziały w pojedynczych przedsie˛biorstwach. Fundusze inwestycyjne ułatwiaja˛
zróżnicowanie portfela. Już za kilkaset euro możesz kupić jednostki uczestnic-
twa w funduszu inwestycyjnym i w ten sposób stać sie˛ pośrednio współwłaś-
cicielem lub wierzycielem kilkuset wielkich przedsie˛biorstw. Za swoje usługi
fundusz inwestycyjny pobiera od udziałowca opłate˛; rocznie jest to zwykle od
0,5% do 2,0% wartości danego portfela aktywów. Bardzo podobne do funduszy
inwestycyjnych sa˛ fundusze powiernicze (unit trusts). Różnica polega na tym, że
lokuja˛c pienia˛dze w funduszu powierniczym, sprawiamy, iż emituje on nowe
jednostki uczestnictwa, natomiast przyste˛puja˛c do funduszu inwestycyjnego
kupujemy już istnieja˛ce jednostki uczestnictwa. Z tego powodu fundusze
powiernicze nazywane sa˛ czasami funduszami otwartymi.
Inna zaleta funduszy inwestycyjnych jest taka, że zapewniaja˛ one zwykłym
ludziom doste˛p do wiedzy posiadanej przez wysokiej klasy specjalistów od
zarza˛dzania pienie˛dzmi. Menedżerowie ci nieustannie analizuja˛ obecna˛ i przy-
szła˛ sytuacje˛ przedsie˛biorstw, których akcje sa˛ kupowane przez fundusz inwes-
tycyjny. W efekcie decyduja˛ sie˛ na zakup akcji tych firm, których perspektywy
sa˛ dobre, a sprzedaja˛ akcje tych spółek, których przyszłość nie wygla˛da
optymistycznie. Twierdzi sie˛, że dzie˛ki tego rodzaju profesjonalnemu zarza˛-
dzaniu rośnie stopa zysku osia˛gana przez osoby inwestuja˛ce swoje oszcze˛dności
w akcje funduszu inwestycyjnego.
Ekonomiści, którzy zajmuja˛ sie˛ finansami, cze˛sto sa˛ sceptyczni w stosunku
do powyższego pogla˛du. Ponieważ tysia˛ce menedżerów ds. zarza˛dzania pienie˛-
dzmi z wielka˛ dokładnościa˛ analizuje perspektywy każdego przedsie˛biorstwa,
cena akcji zazwyczaj dobrze odzwierciedla prawdziwa˛ wartość spółki. W efek-
cie trudno jest pokonać rynek, kupuja˛c dobre akcje i sprzedaja˛c złe akcje.
W rzeczywistości fundusze inwestycyjne, które kupuja˛ wszystkie lub znaczna˛
wie˛kszość akcji spółek, wchodza˛cych w skład pewnego indeksu giełdowego
( fundusze indeksowe — index funds, tracker funds), przecie˛tnie osia˛gaja˛ nieco

lepsze wyniki od funduszy aktywnie zarza˛dzaja˛cych portfelem, które korzystaja˛
z zaleceń specjalistów od zarza˛dzania pienie˛dzmi. Te pierwsze maja˛ dobre wy-
niki dzie˛ki niższym kosztom, ponieważ rzadko kupuja˛ i sprzedaja˛ akcje, a także
nie musza˛ płacić wynagrodzeń profesjonalnej kadrze menedżerów.
Wnioski
W rozwinie˛tej gospodarce działa wiele różnych instytucji finansowych. Oprócz

rynku obligacji, rynku akcji, banków i funduszy inwestycyjnych istnieja˛ także
fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe, a nawet — zwłaszcza
w Wielkiej Brytanii i USA — lombardy. (Lombardem nazywamy miejsce,
w którym osoby niemaja˛ce zdolności kredytowej moga˛ pożyczyć pienia˛dze pod
zastaw wartościowego przedmiotu, np. zegarka lub biżuterii. Zastaw służy jako
zabezpieczenie na wypadek niespłacenia pożyczki.) Oczywiście, poszczególne
instytucje finansowe różnia˛ sie˛ mie˛dzy soba˛ pod wieloma wzgle˛dami. Jednak
kiedy analizujemy role˛ systemu finansowego w gospodarce, ważniejsze sa˛
podobieństwa tych instytucji niż ich różnice. Wszystkie te instytucje finansowe
spełniaja˛ te˛ sama˛ funkcje˛: umożliwiaja˛ i ułatwiaja˛ transfer zasobów od pożycz-
kodawców do pożyczkobiorców.
Szybki sprawdzian
Co to jest akcja? Co to jest obligacja? Jakie są ich podobieństwa i różnice?
4.2
Oszczędności i inwestycje
w systemie rachunkowości społecznej
To, co sie˛ dzieje w systemie finansowym, ma decyduja˛ce znaczenie dla zrozu-
mienia działania całej gospodarki. Jak sie˛ przed chwila˛ przekonaliśmy, instytu-
cje tworza˛ce system finansowy (np. rynek obligacji, rynek akcji, banki i fun-
dusze inwestycyjne) umożliwiaja˛ skoordynowanie oszcze˛dności i inwestycji
w gospodarce. Z poprzedniego rozdziału wiemy z kolei, że oszcze˛dności
i inwestycje sa˛ ważnymi czynnikami, od których zależy długookresowy wzrost
gospodarczy i warunki życia. Makroekonomiści musza˛ zatem zrozumieć, jak
działaja˛ rynki finansowe i jak wpływaja˛ na nie różne zdarzenia, w tym działania
państwa.
Analize˛ rynków finansowych rozpoczynamy od omówienia podstawowych
zmiennych makroekonomicznych, które stanowia˛ miare˛ intensywności proce-
sów zachodza˛cych na tych rynkach. W tym miejscu interesuje nas rachun-

kowość, a nie zachowanie tych zmiennych. Rachunkowość (accounting) dotyczy
sposobu definiowania różnych liczb i ich interpretowania. O ile ksie˛gowy może
nam pomóc obliczyć dochody i wydatki, o tyle pracownik urze˛du statystycz-
nego, zajmuja˛cy sie˛ rachunkami narodowymi, oblicza dochody i wydatki dla
całej gospodarki. System rachunkowości społecznej obejmuje statystyke˛ produk-
tu krajowego brutto oraz wiele powia˛zanych z nia˛ rachunków.
W systemie rachunkowości społecznej jest stosowanych kilka ważnych
tożsamości. Przypomnijmy, że tożsamościa˛ (identity) nazywamy równanie, które
musi być prawdziwe za sprawa˛ sposobu zdefiniowania w nim zmiennych.
Tożsamości sa˛ przydatne, ponieważ wyjaśniaja˛ wzajemne relacje zmiennych,
dlatego omówimy te z nich, które pomagaja˛ zrozumieć makroekonomiczna˛ role˛
rynków finansowych.
Kilka ważnych tożsamości

Jak wiemy, PKB jest równy dochodowi całkowitemu w gospodarce, a także
wydatkom całkowitym na dobra i usługi produkowane w tej gospodarce. Produkt
krajowy brutto (oznaczony symbolem Y) składa sie˛ z czterech rodzajów wy-
datków: konsumpcji C, inwestycji I, wydatków państwa G i eksportu netto NX,
co zapisujemy w naste˛puja˛cej formie:
Y = C + I + G + NX.
Powyższe równanie jest tożsamościa˛, ponieważ każde wydane euro, które
pojawia sie˛ po lewej stronie równania, musi także wysta˛pić po prawej stronie
równania jako jeden z czterech rodzajów wydatków. Równanie to zawsze musi
być prawdziwe za sprawa˛ sposobu zdefiniowania i sposobu mierzenia zmien-
nych. W celu podkreślenia, iż ta zależność ma charakter tożsamości, używamy
niekiedy znaku „Y” zamiast zwykłego znaku równości „=”:
Y Y C + I + G + NX.
Jednak, ogólnie biora˛c, można sie˛ posługiwać zwykłym znakiem równości.
W tym rozdziale zakładamy w celu uproszczenia, że analizowana gospo-
darka jest zamknie˛ta. Gospodarka zamknie˛ta (closed economy) to taka gospodar-
ka, która nie utrzymuje kontaktów z innymi gospodarkami. Nie uczestniczy ona
zwłaszcza w mie˛dzynarodowej wymianie handlowej dobrami i usługami, a także
nie bierze udziału w mie˛dzynarodowych przepływach kapitału. Rzeczywiste
gospodarki sa˛ oczywiście gospodarkami otwartymi (open economies), co ozna-
cza, że sa˛ powia˛zane z innymi gospodarkami świata. Niemniej założenie, że
gospodarka jest zamknie˛ta, stanowi wygodne uproszczenie, dzie˛ki któremu
możemy poczynić wiele ustaleń, które odnosza˛ sie˛ do wszystkich gospodarek.
Co wie˛cej, założenie to w pełni dotyczy gospodarki światowej.
Ponieważ gospodarka zamknie˛ta nie uczestniczy w mie˛dzynarodowej

wymianie handlowej, import i eksport sa˛ równe zeru, a zatem eksport netto NX
jest także równy zeru. Skoro tak, to możemy zapisać:
Y = C + I + G.
Zgodnie z powyższym równaniem PKB jest suma˛ wydatków konsumpcyj-
nych, wydatków inwestycyjnych i wydatków państwa na zakup dóbr i usług.
W gospodarce zamknie˛tej każda jednostka produkcji sprzedanej jest kon-
sumowana, inwestowana lub kupowana przez państwo.
Chca˛c przekonać sie˛, co z powyższego równania można wywnioskować
o rynkach finansowych, odejmijmy C i G od jego obu stron. Otrzymamy wtedy:
Y − C − G = I.
Strona lewa (Y − C − G) równania jest równa dochodowi całkowitemu w tej
gospodarce minus wydatki na konsumpcje˛ i wydatki państwa na zakup dóbr
Oszcze˛dności krajowe i usług. Wielkość te˛ nazywamy oszcze˛dnościami krajowymi
(oszcze˛dności) stanowia˛
całkowity dochód
(national saving) lub po prostu oszcze˛dnościami i oznaczamy
w gospodarce, który symbolem S. Podstawiaja˛c S w miejsce Y − C − G, otrzymujemy:
pozostaje po opłaceniu
konsumpcji i wydatków S = I.
państwa na zakup
dóbr i usług.
Zgodnie z tym równaniem oszcze˛dności sa˛ równe inwestycjom.

W celu lepszego zrozumienia, czym sa˛ oszcze˛dności krajowe, prze-
kształćmy nieco ich definicje˛. Niech T oznacza kwote˛, jaka˛ państwo pobiera
od gospodarstw domowych w postaci podatków, pomniejszona˛ o płatności
transferowe państwa dla gospodarstw domowych (np. wydatki na ubezpieczenia
społeczne). Równanie oszcze˛dności krajowych możemy wówczas zapisać
na dwa sposoby:
S=Y−C−G
lub:
S = (Y − T − C) + (T − G).
Oba równania sa˛ takie same, ponieważ zmienna T, wyste˛puja˛ca dwu-
krotnie w drugim równaniu, redukuje sie˛. Niemniej każde z tych równań opi-
suje oszcze˛dności krajowe w inny sposób. Drugie równanie pokazuje zwłaszcza,
że oszcze˛dności krajowe składaja˛ sie˛ z dwóch cze˛ści: oszcze˛dności prywa-
tnych (Y − T − C) i oszcze˛dności publicznych (T − G).
Oszcze˛dności prywatne Rozważmy każda˛ z tych obu cze˛ści oszcze˛dności krajowych.
stanowia˛ dochód,
jaki pozostał
Oszcze˛dności prywatne (private saving) to dochód, jaki pozostał
gospodarstwom gospodarstwom domowym po opłaceniu podatków i konsumpcji.
domowym po opłaceniu
podatków i konsumpcji.
Ponieważ gospodarstwa domowe otrzymuja˛ dochód Y, płaca˛ po-
datki T i wydaja˛ C na konsumpcje˛, oszcze˛dności prywatne wy-
nosza˛ Y − T − C. Oszcze˛dności publiczne (public saving) to do- Oszcze˛dności publiczne

stanowia˛ przychody
chody podatkowe, jakie pozostały państwu po opłaceniu wydat- podatkowe, jakie
ków. Państwo otrzymuje T w postaci podatków i wydaje G na pozostały państwu
po opłaceniu
dobra i usługi. Jeżeli T jest wie˛ksze niż G, państwo ma nadwyżke˛ swoich wydatków.
budżetowa˛ (budget surplus), ponieważ otrzymuje wie˛cej pienie˛- Nadwyżka budżetowa
dzy, niż wydaje. Nadwyżka równa T − G stanowi oszcze˛dności pojawia sie˛ wtedy,
kiedy przychody
publiczne. Jeżeli państwo wydaje wie˛cej, niż otrzymuje w postaci podatkowe sa˛ wie˛ksze
podatków, G jest wie˛ksze niż T. W takim przypadku państwo od wydatków państwa.
Deficyt budżetowy
odnotowuje deficyt budżetowy (budget deficit), a oszcze˛d- pojawia sie˛ wtedy,
ności publiczne T − G sa˛ ujemne. kiedy przychody
sa˛ mniejsze
Zastanówmy sie˛ teraz, co wspólnego maja˛ te tożsamości podatkowe
od wydatków państwa.
z rynkami finansowymi. Równanie S = I ujawnia ważny fakt:
w gospodarce jako całości oszcze˛dności musza˛ być równe inwestycjom. W tym
momencie pojawiaja˛ sie˛ jednak dwa ważne pytania. Po pierwsze, jaki mecha-
nizm kryje sie˛ za ta˛ równościa˛? Po drugie, co koordynuje zachowania osób
decyduja˛cych o tym, ile oszcze˛dzać, z zachowaniami osób decyduja˛cych o tym,
ile inwestować? Odpowiedź na oba pytania brzmi: system finansowy. Rynek
obligacji, rynek akcji, banki, fundusze inwestycyjne oraz inne rynki finansowe
i instytucje pośrednictwa finansowego znajduja˛ sie˛ pomie˛dzy obiema stronami
równania S = I. Instytucje te gromadza˛ oszcze˛dności krajowe, a naste˛p-
nie przekształcaja˛ je w inwestycje krajowe.
Czym dokładnie
są oszczędności i inwestycje?
Bywa, że nazwy oszcze˛dności i inwestycje okazuja˛ sie˛ myla˛ce. Wie˛kszość ludzi
posługuje sie˛ nimi z duża˛ swoboda˛, a czasami nawet zamiennie. Natomiast
ekonomiści, którzy zajmuja˛ sie˛ systemem rachunkowości społecznej, stosuja˛ te
terminy ostrożnie i precyzyjnie.
Rozważmy naste˛puja˛cy przykład. Załóżmy, że Rutvij zarabia wie˛cej, niż
wydaje, a zaoszcze˛dzony dochód lokuje w banku lub przeznacza na zakup
obligacji ba˛dź akcji. Ponieważ jego dochód jest wie˛kszy niż jego konsumpcja,
me˛żczyzna przyczynia sie˛ do wzrostu oszcze˛dności krajowych. Być może myśli
on, że „inwestuje” swoje pienia˛dze, jednak makroekonomista nazwałby jego
poste˛powanie raczej oszcze˛dzaniem, a nie inwestowaniem.
W je˛zyku makroekonomii inwestycje oznaczaja˛ zakup nowego kapitału
rzeczowego, np. urza˛dzeń technicznych lub budynków. Kiedy Gilbert pożycza
pienia˛dze z banku na budowe˛ nowego domu, przyczynia sie˛ do wzrostu
inwestycji krajowych. Podobnie, kiedy przedsie˛biorstwo Sullivan Corporation
emituje nowe akcje, a pienie˛dzmi zgromadzonymi dzie˛ki ich sprzedaży finan-
suje budowe˛ fabryki kołatek do drzwi, także przyczynia sie˛ do wzrostu
inwestycji krajowych.
Zgodnie z tożsamościa˛ S = I na poziomie całej gospodarki oszcze˛dności sa˛

równe inwestycjom. Równość ta nie musi jednak zachodzić w przypadku
każdego gospodarstwa domowego i przedsie˛biorstwa. Oszcze˛dności Rutvija sa˛
wie˛ksze niż jego inwestycje, a nadwyżke˛ posiadanych pienie˛dzy lokuje on
w banku. Natomiast oszcze˛dności Gilberta sa˛ mniejsze od jego inwestycji, co
sprawia, że w banku pożycza on niezbe˛dna˛ kwote˛. W przypadku pojedynczego
gospodarstwa domowego lub przedsie˛biorstwa inwestycje i oszcze˛dności nie
musza˛ sie˛ równać właśnie dzie˛ki bankom i innym instytucjom finansowym,
które umożliwiaja˛ finansowanie inwestycji jednej osoby oszcze˛dnościami innej
osoby.
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj: oszczędności prywatne, oszczędności publiczne, oszczędności krajowe,
inwestycje krajowe. Opisz związki tych zmiennych.
4.3
Rynek funduszy pożyczkowych
Zbadawszy kilka najważniejszych instytucji finansowych w gospodarce oraz
ich makroekonomiczne funkcje, jesteśmy przygotowani do stworzenia modelu
rynków finansowych. Celem jest wyjaśnienie, w jaki sposób rynki te koordy-
nuja˛ oszcze˛dności i inwestycje w gospodarce. Nasz model stanowi także
narze˛dzie analizy wpływu różnych działań państwa na wielkość oszcze˛dności
i inwestycji.
W celu uproszczenia zakładamy, że w gospodarce istnieje tylko jeden rynek
Na rynku funduszy finansowy, nazywany rynkiem funduszy pożyczkowych (market
pożyczkowych osoby
oszcze˛dzaja˛ce oferuja˛
for loanable funds). Na rynku tym sa˛ obecni wszyscy pożycz-
swoje fundusze, kodawcy, którzy chca˛ powierzyć komuś swoje oszcze˛dności, a tak-
na które zgłaszaja˛
zapotrzebowanie osoby
że wszyscy pożyczkobiorcy, którzy poszukuja˛ kredytu. Termin
poszukuja˛ce kredytu fundusze pożyczkowe (loanable funds) oznacza te˛ cze˛ść dochodu,
inwestycyjnego.
która jest przez ludzi oszcze˛dzana i przeznaczana na kredyty, a nie
konsumowana. Na rynku funduszy pożyczkowych istnieje jedna stopa procen-
towa, która określa jednocześnie zysk z oszcze˛dności oraz koszt zacia˛gnie˛cia
kredytu.
Oczywiście, założenie o istnieniu tylko jednego rynku finansowego nie
jest prawdziwe. Jak wiemy, w gospodarce funkcjonuje wiele różnych insty-
tucji finansowych. Niemniej, jak pokazywaliśmy w rozdziale 2 Mikroekono-
mii, sztuka budowania modelu ekonomicznego polega na uproszczeniu rzeczy-
wistości tak, aby można było ja˛ wyjaśnić. Ze wzgle˛du na nasze potrzeby
możemy pomina˛ć fakt istnienia wielu instytucji finansowych i założyć, że
w gospodarce jest tylko jeden rynek finansowy.
Popyt i podaż
funduszy pożyczkowych
Rynkiem funduszy pożyczkowych, podobnie jak innymi rynkami w gospodarce,

rza˛dza˛ siły popytu i podaży. Chca˛c zatem zrozumieć działanie tego rynku,
przyjrzymy sie˛ najpierw źródłom podaży i popytu.
Podaż funduszy pożyczkowych pochodzi od ludzi, którzy cze˛ść swojego
dochodu chca˛ zaoszcze˛dzić i pożyczyć innym ludziom. Kredytu można udzie-
lić bezpośrednio (np. kupno obligacji od przedsie˛biorstwa) lub pośrednio (np.
lokata bankowa, która˛ bank wykorzystuje do sfinansowania kredytów). W obu
przypadkach źródłem podaży funduszy pożyczkowych sa˛ oszcze˛dności.
Popyt na fundusze pożyczkowe pochodzi od gospodarstw domowych
i przedsie˛biorstw, które chca˛ zacia˛gna˛ć kredyt, aby dokonać inwestycji. Zgła-
szaja˛ go np. osoby chca˛ce skorzystać z kredytów hipotecznych przy zakupie
mieszkań, jak również przedsie˛biorstwa, które kredytem finansuja˛ zakup no-
wych urza˛dzeń produkcyjnych lub budowe˛ fabryki. W obu przypadkach źródłem
popytu na fundusze pożyczkowe sa˛ inwestycje.
Cena˛ kredytu jest stopa procentowa. Decyduje ona o koszcie kredytu dla
pożyczkobiorców oraz wysokości wynagrodzenia dla pożyczkodawców. Zapo-
trzebowanie na fundusze pożyczkowe maleje, kiedy stopa procentowa rośnie,
ponieważ koszty kredytu zwie˛kszaja˛ sie˛ wraz ze wzrostem stopy procentowej.
Analogicznie, ilość oferowana funduszy pożyczkowych rośnie wraz ze wzros-
tem stopy procentowej, ponieważ przy wyższej stopie procentowej oszcze˛dzanie
staje sie˛ bardziej atrakcyjne. Innymi słowy, krzywa popytu na fundusze po-
życzkowe ma nachylenie ujemne, a krzywa podaży funduszy pożyczkowych
— nachylenie dodatnie.
Na rysunku 4.1 przedstawiono stope˛ procentowa˛, przy której popyt na
fundusze pożyczkowe zrównuje sie˛ z ich podaża˛. W stanie równowagi stopa
procentowa wynosi 5%, natomiast popyt na fundusze pożyczkowe i podaż
funduszy pożyczkowych wynosza˛ po 500 mld euro.
Przyczyny, które sprawiaja˛, że stopa procentowa osia˛ga poziom równo-
wagi, sa˛ takie same jak na innych rynkach. Jeżeli stopa procentowa byłaby
niższa niż w stanie równowagi, ilość oferowana funduszy pożyczkowych byłaby
mniejsza od zapotrzebowania na te fundusze. W efekcie na rynku powstałby
niedobór funduszy pożyczkowych, co zache˛ciłoby pożyczkodawców do pod-
niesienia oprocentowania. Wzrost stopy procentowej zache˛ciłby do oszcze˛dza-
nia, zwie˛kszaja˛c podaż funduszy, i jednocześnie znieche˛ciłby do zacia˛gania
RYSUNEK 4.1
Stopa procentowa w gospodarce zmienia sie˛, zrównuja˛c popyt na fundusze pożyczkowe z ich
podaża˛. Źródłem podaży funduszy pożyczkowych sa˛ oszcze˛dności krajowe, zarówno prywatne, jak
i publiczne. Popyt na fundusze pożyczkowe pochodzi od gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw,
które chca˛ zacia˛gać kredyty w celach inwestycyjnych. Na rysunku stopa procentowa w stanie
równowagi wynosi 5%, a popyt na fundusze pożyczkowe i podaż funduszy pożyczkowych wynosza˛
po 500 mld euro.
kredytów, obniżaja˛c popyt na fundusze. Odwrotnie, jeżeli stopa procentowa

byłaby wyższa niż w stanie równowagi, ilość oferowana funduszy pożycz-
kowych byłaby wie˛ksza od zapotrzebowania na te fundusze. W sytuacji nie-
doboru pożyczkobiorców konkurencja wśród pożyczkodawców doprowadziłaby
do obniżenia stopy procentowej. W ten sposób stopa procentowa osia˛ga poziom
równowagi, przy którym naste˛puje dokładne zrównanie sie˛ popytu na fundusze
i podaży funduszy pożyczkowych.
Jak pamie˛tamy, ekonomiści rozróżniaja˛ realna˛ stope˛ procentowa˛ i nominal-
na˛ stope˛ procentowa˛. Nominalna stopa procentowa jest ta˛ stopa˛ procentowa˛,
o której zwykle mówimy; to ona decyduje o wyrażonych w pienia˛dzu korzyś-
ciach z oszcze˛dzania, a także o koszcie kredytu. Realna stopa procentowa to
skorygowana o inflacje˛ nominalna stopa procentowa. Obliczamy ja˛, odejmuja˛c
stope˛ inflacji od nominalnej stopy procentowej. Ponieważ inflacja powoduje
spadek wartości pienia˛dza, realna stopa procentowa lepiej informuje o rzeczywi-
stych korzyściach z oszcze˛dzania i rzeczywistym koszcie kredytu. Także popyt
na fundusze i podaż funduszy pożyczkowych zależa˛ od realnej, a nie od
nominalnej stopy procentowej. W stanie równowagi rynkowej na rysunku 4.1
zostaje zatem wyznaczona realna stopa procentowa w gospodarce. W dalszej
cze˛ści rozdziału, mówia˛c o stopie procentowej (interest rate), be˛dziemy mieli na
myśli realna˛ stope˛ procentowa˛.
Model popytu na fundusze i podaży funduszy pożyczkowych pozwala

uświadomić sobie, że rynki finansowe sa˛ bardzo podobne do innych rynków
w gospodarce. Na przykład, na rynku mleka cena zmienia sie˛ tak, że w efekcie
ilość oferowana zrównuje sie˛ z zapotrzebowaniem. W ten sposób „niewidzialna
re˛ka” rynku koordynuje zachowania sprzedawców mleka z zachowaniami na-
bywców. Podobnie jest z rynkiem funduszy pożyczkowych. Ponieważ oszcze˛d-
ności stanowia˛ podaż funduszy pożyczkowych, a inwestycje — popyt na te
fundusze, „niewidzialna re˛ka” rynku koordynuje wielkość oszcze˛dności z wiel-
kościa˛ inwestycji. Stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c zrównanie sie˛
popytu i podaży na rynku funduszy pożyczkowych oraz uzgadniaja˛c zachowania
osób, które chca˛ oszcze˛dzać (osób oferuja˛cych fundusze pożyczkowe) z zacho-
waniami osób, które chca˛ inwestować (osób zgłaszaja˛cych zapotrzebowanie na
fundusze pożyczkowe).
Wyniki analizy rynku funduszy pożyczkowych możemy teraz wykorzystać
w celu zbadania wpływu różnych działań państwa na oszcze˛dności i inwestycje
w gospodarce. Ponieważ nasz model jest zwykłym modelem popytu i podaży,
zastosowanym w przypadku konkretnego rynku, działania państwa be˛dziemy
analizować metoda˛ trzech kroków, o której była mowa w rozdziale 4 Mikro-
ekonomii. Po pierwsze, sprawdzamy, czy konkretne działanie państwa przesuwa
krzywa˛ popytu, czy też krzywa˛ podaży. Po drugie, określamy kierunek przesu-
nie˛cia krzywej. Po trzecie, wykorzystujemy wykresy popytu i podaży, aby
ustalić, jak zmienia sie˛ położenie punktu równowagi.
Krok 1. Bodźce skłaniaja˛ce do oszcze˛dzania. Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu

głównych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikroekonomii, poziom życia zależy
od ilości wyprodukowanych dóbr i usług. Z poprzedniego rozdziału wiemy,
że oszcze˛dności stanowia˛ ważny czynnik, od którego zależy wzrost produkcyj-
ności w długim okresie. Jeżeli zatem kraj zwie˛kszy swoja˛ stope˛ oszcze˛dności,
efektem be˛dzie szybszy wzrost PKB i wyższy poziom życia obywateli w długim
okresie.
Według innej z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii ludzie reaguja˛ na
bodźce. Wielu ekonomistów odwołuje sie˛ do tej zasady, twierdza˛c, że stopy
oszcze˛dności w niektórych krajach sa˛ niskie, ponieważ system podatkowy znie-
che˛ca do oszcze˛dzania. Jak wiemy, państwo gromadzi środki, opodatkowuja˛c
dochody, w tym dochody z odsetek i dywidendy. Poddajmy analizie skutki
istnienia podatku od dochodów z odsetek. W tym celu pomyślmy o dwudziesto-
pie˛cioletniej osobie, która oszcze˛dza 1000 euro i za te pienia˛dze kupuje trzy-
dziestoletnia˛ obligacje˛ oprocentowana˛ według stopy 9%. Jeżeli nie ma podat-
ków, ta kwota 1000 euro powie˛kszy sie˛ do 13 268 euro, kiedy osoba ta skoń-
czy 55 lat. Natomiast jeżeli dochód z odsetek jest opodatkowany, np. według
stawki 33%, stopa procentowa po uwzgle˛dnieniu opodatkowania wynosi tylko
6%. W takim przypadku po upływie 30 lat kwota 1000 euro powie˛kszy sie˛
jedynie do 5743 euro. Podatek od dochodu z odsetek znacznie zmniejsza przy-
szłe korzyści z dokonywanych dziś oszcze˛dności i w efekcie osłabia bodźce,

które skłaniaja˛ ludzi do oszcze˛dzania.
Dostrzegaja˛c niekorzystne skutki podatku od dochodów z odsetek, wielu
ekonomistów, a także niektórzy politycy, twierdzi niekiedy, że stosowany
obecnie podatek dochodowy należy zasta˛pić podatkiem konsumpcyjnym.
W przypadku podatku konsumpcyjnego dochód nie zostaje opodatkowany
dopóty, dopóki jest oszcze˛dzany, a nie wydawany. W swej istocie podatek
konsumpcyjny przypomina podatek od wartości dodanej (VAT), który jest
nakładany na wiele dóbr i usług. Jednak VAT jest podatkiem pośrednim, nakła-
danym na dobro lub usługe˛, kiedy sa˛ one kupowane przez ostatecznego na-
bywce˛. Natomiast podatek konsumpcyjny byłby obcia˛żaja˛cym konsumentów
podatkiem bezpośrednim, obliczanym na podstawie całkowitej wielkości wydat-
ków konsumpcyjnych dokonanych w cia˛gu roku, przy czym stawki tego podatku
mogłyby rosna˛ć wraz z wielkościa˛ wydatków konsumpcyjnych.
Mniej radykalnym rozwia˛zaniem byłaby rozbudowa systemu specjalnych
rachunków oszcze˛dnościowych, na których ludzie mogliby gromadzić cze˛ść
swoich oszcze˛dności, chronia˛c je w ten sposób przed opodatkowaniem. Na
rysunku 4.2 analizujemy wpływ takiego, zache˛caja˛cego do oszcze˛dzania, roz-
wia˛zania na rynek funduszy pożyczkowych.
Po pierwsze, która krzywa przesunie sie˛ w wyniku wprowadzenia takiego
rozwia˛zania? Rozważana zmiana wpływa na motywacje˛ gospodarstw domo-
wych do oszcze˛dzania przy dowolnym poziomie stopy procentowej. Skoro tak, to
ilość oferowana funduszy pożyczkowych zmienia sie˛ przy każdym poziomie
stopy procentowej. Na rysunku przesunie sie˛ zatem linia podaży. Popyt na
fundusze pożyczkowe nie zmieni sie˛, ponieważ rozważana zmiana systemu
podatkowego nie wpływa bezpośrednio na ilość pienie˛dzy, jaka˛ pożyczkobiorcy
chca˛ pożyczyć przy poszczególnych poziomach stopy procentowej.
Po drugie, w która˛ strone˛ przesunie sie˛ krzywa podaży? Ponieważ opodat-
kowanie oszcze˛dności sie˛ obniży, gospodarstwa domowe zwie˛ksza˛ swoje
oszcze˛dności, przeznaczaja˛c mniejsza˛ cze˛ść swojego dochodu na konsumpcje˛.
Dzie˛ki dodatkowym oszcze˛dnościom gospodarstwa te zwie˛ksza˛ swoje wkłady
bankowe lub kupia˛ wie˛cej obligacji. Podaż funduszy pożyczkowych zwie˛kszy
sie˛ i na rysunku 4.2 krzywa podaży przesunie sie˛ z położenia S1 do S2.
Po trzecie, możemy porównać dotychczasowy i nowy stan równowagi.
Na rysunku zwie˛kszona podaż funduszy pożyczkowych obniża stope˛ procen-
towa˛ z 5% do 4%. Niższa stopa procentowa powoduje wzrost popytu na fun-
dusze pożyczkowe z 500 mld euro do 600 mld euro. Oznacza to, że przesunie˛-
cie sie˛ krzywej podaży powoduje przemieszczanie sie˛ punktu równowagi ryn-
kowej wzdłuż krzywej popytu. Przy niższym koszcie kredytów gospodarstwom
domowym i przedsie˛biorstwom opłaca sie˛ pożyczać wie˛cej w celu sfinan-
sowania wie˛kszych inwestycji. Kiedy zatem reforma systemu podatkowego
zache˛ca do oszcze˛dzania, skutkiem sa˛ niższe stopy procentowe i wie˛ksze in-
westycje.
RYSUNEK 4.2
Wzrost podaży funduszy pożyczkowych
Zmiana systemu podatkowego, która zache˛ca do oszcze˛dzania, przesuwa krzywa˛ podaży funduszy
pożyczkowych w prawo, z położenia S1 do S2. W efekcie stopa procentowa równowagi sie˛ obniża,
pobudzaja˛c inwestycje. Na rysunku stopa procentowa maleje z 5% do 4%, a rynkowa ilość
równowagi oszcze˛dzanych i inwestowanych funduszy pożyczkowych rośnie z 500 mld euro do
600 mld euro.
Ta analiza skutków zwie˛kszonych oszcze˛dności nie budzi zastrzeżeń wśród

ekonomistów. Jednak odpowiedź na pytanie o to, jakie konkretnie zmiany
w systemie podatkowym należy wprowadzić, jest przedmiotem sporów. Wielu
ekonomistów opowiada sie˛ za reforma˛ podatków, maja˛ca˛ zwie˛kszyć oszcze˛d-
ności, ponieważ przyczyniłaby sie˛ ona do wzrostu inwestycji, przyśpieszaja˛c
wzrost gospodarczy. Jednak inni ekonomiści wa˛tpia˛, czy zmiany podatków
rzeczywiście wywieraja˛ duży wpływ na oszcze˛dności krajowe. Podnosza˛ oni
również kwestie˛ sprawiedliwości proponowanych reform. Ich zdaniem w wielu
przypadkach na proponowanych zmianach skorzystaja˛ przede wszystkim osoby
bogate, które najmniej potrzebuja˛ obniżenia podatków.
Krok 2. Bodźce skłaniaja˛ce do inwestowania. Załóżmy, że państwo doko-
nało reformy podatków w celu zwie˛kszenia atrakcyjności inwestycji. Chodzi
np. o wprowadzana˛ czasami przez państwo inwestycyjna˛ ulge˛ podatkowa˛
(investment tax credit), która daje korzyści podatkowe wszystkim przedsie˛bior-
stwom, buduja˛cym nowe fabryki lub kupuja˛cym nowe wyposażenie techniczne.
Zbadajmy wpływ takiej reformy systemu podatkowego na rynek funduszy
pożyczkowych, do czego wykorzystamy rysunek 4.3.
Po pierwsze, czy rozważana zmiana wpłynie na popyt, czy na podaż? Po-
nieważ wiadoma ulga podatkowa przynosi korzyści przedsie˛biorstwom, które
RYSUNEK 4.3
Wzrost popytu na fundusze pożyczkowe
Jeśli wprowadzenie inwestycyjnej ulgi podatkowej pobudzi inwestycje przedsie˛biorstw, popyt na
fundusze pożyczkowe sie˛ zwie˛kszy. W efekcie wzrośnie stopa procentowa równowagi rynkowej, co
skłoni ludzi do zwie˛kszenia oszcze˛dności. Na rysunku, kiedy krzywa popytu przesuwa sie˛ z poło-
żenia D1 do D2, stopa procentowa równowagi rośnie z 5% do 6%, a ilość równowagi oszcze˛dzanych
i inwestowanych funduszy pożyczkowych zwie˛ksza sie˛ z 500 mld euro do 600 mld euro.
zacia˛gaja˛ kredyty i inwestuja˛ w tworzenie nowego kapitału, zmienia ona

wielkość inwestycji przy dowolnym poziomie stopy procentowej, a zatem
zmienia również popyt na fundusze pożyczkowe. Natomiast podaż funduszy
pożyczkowych sie˛ nie zmienia, ponieważ ulga podatkowa nie wpływa na kwote˛,
jaka˛ oszcze˛dzaja˛ gospodarstwa domowe przy dowolnym poziomie stopy procen-
towej.
Po drugie, w która˛ strone˛ przesunie sie˛ krzywa popytu? Ponieważ skłon-
ność przedsie˛biorstw do inwestowania zwie˛ksza sie˛ niezależnie od wysokości
stopy procentowej, przy dowolnym poziomie stopy procentowej rośnie także
zapotrzebowanie na fundusze pożyczkowe. Krzywa popytu na fundusze pożycz-
kowe przesunie sie˛ zatem w prawo, z położenia D1 do D2.
Po trzecie, rozważmy zmiane˛ stanu równowagi. Na rysunku 4.3 zwie˛kszony
popyt na fundusze pożyczkowe podnosi stope˛ procentowa˛ z 5% do 6%. Wyższa
stopa procentowa powoduje wzrost ilości oferowanej funduszy pożyczkowych
z 500 mld euro do 600 mld euro, ponieważ gospodarstwa domowe zwie˛kszaja˛
swoje oszcze˛dności. Tej zmianie zachowań gospodarstw domowych odpowiada
przesunie˛cie sie˛ punktu równowagi wzdłuż krzywej podaży. Jeżeli zatem
reforma systemu podatkowego zache˛ca do zwie˛kszania inwestycji, skutkiem
okazuja˛ sie˛ wyższe stopy procentowe i wie˛ksze oszcze˛dności.
Krok 3: Deficyt budżetowy i nadwyżka budżetowa. Sytuacja budżetu państwa

jest tematem nieustannych politycznych sporów. Jak wiemy, deficyt budżetowy
stanowi nadwyżke˛ wydatków państwa nad przychodami podatkowymi. Państwo
zazwyczaj finansuje deficyt emisja˛ obligacji. Skumulowana˛ kwote˛ zacia˛gnie˛tych
przez państwo do tej pory2 pożyczek nazywamy długiem publicznym (govern-
ment debt). Nadwyżka budżetowa, czyli nadwyżka przychodów podatkowych
państwa nad jego wydatkami, może zostać wykorzystana na spłacenie cze˛ści
długu publicznego. Jeżeli wydatki państwa sa˛ dokładnie równe przychodom
z opodatkowania, mówimy, że państwo osia˛gne˛ło stan równowagi budżetu
(balanced budget).
Wyobraź sobie, że pocza˛tkowo budżet państwa jest zrównoważony. Na-
stepnie w wyniku obniżki podatków lub wzrostu wydatków pojawia sie˛ deficyt
˛
budżetowy. Wpływ deficytu budżetowego na rynek funduszy pożyczkowych
znowu możemy przeanalizować w trzech krokach, do czego wykorzystamy
rysunek 4.4.
RYSUNEK 4.4
Skutki deficytu budżetowego
Kiedy państwo wydaje wie˛cej, niż wynosza˛ wpływy z podatków, pojawia sie˛ deficyt budżetowy,
który zmniejsza oszcze˛dności krajowe. Podaż funduszy pożyczkowych maleje, rośnie stopa
procentowa równowagi. Kiedy państwo pożycza zatem pienia˛dze na pokrycie deficytu budżetowego,
skutkiem okazuje sie˛ zmniejszenie wydatków gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw, które
zacia˛gaja˛ mniej kredytów na inwestycje. Na rysunku, kiedy krzywa podaży przesuwa sie˛ z położe-
nia S1 do S2, stopa procentowa równowagi rośnie z 5% do 6%, a ilość równowagi oszcze˛dzanych
i inwestowanych funduszy pożyczkowych zmniejsza sie˛ z 500 mld euro do 300 mld euro.
2
Niespłaconych ( przyp. tłum.).
Po pierwsze, która krzywa przesunie sie˛ na skutek deficytu budżetowego?

Przypomnijmy, że oszcze˛dności krajowe, które sa˛ źródłem podaży funduszy
pożyczkowych, składaja˛ sie˛ z oszcze˛dności prywatnych i oszcze˛dności publicz-
nych. Zmiana salda budżetu państwa oznacza zmiane˛ wielkości oszcze˛dności
publicznych, a tym samym zmiane˛ podaży funduszy pożyczkowych. Natomiast
popyt na fundusze pożyczkowe sie˛ nie zmienia, ponieważ deficyt budżetowy
nie wpływa na wielkość kwoty, jaka˛ gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa
chca˛ pożyczyć na sfinansowanie inwestycji przy dowolnym poziomie stopy
procentowej.
Po drugie, w która˛ strone˛ przesuwa sie˛ krzywa podaży? Jeżeli budżet
państwa wykazuje deficyt, oszcze˛dności publiczne sa˛ ujemne, co zmniejsza
oszcze˛dności krajowe. Innymi słowy, kiedy państwo pożycza pienia˛dze na
pokrycie swojego deficytu budżetowego, zmniejsza sie˛ podaż funduszy pożycz-
kowych doste˛pnych dla gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw. Deficyt
budżetowy przesuwa zatem krzywa˛ podaży funduszy pożyczkowych w lewo,
z położenia S1 do S2, co widzimy na rysunku 4.4.
Po trzecie, możemy porównać dotychczasowy i nowy stan równowagi.
Kiedy podaż funduszy pożyczkowych maleje na skutek deficytu budżetowego,
stopa procentowa rośnie z 5% do 6%. Wyższa stopa procentowa zmienia
zachowania gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw działaja˛cych na rynku
kredytowym. Zmniejsza sie˛ zatem zapotrzebowanie na fundusze pożyczkowe.
Mniej rodzin kupuje nowe mieszkania i mniej przedsie˛biorstw decyduje sie˛ na
budowe˛ nowych fabryk. Spadek inwestycji spowodowany zapożyczaniem sie˛
Wypieraniem przez państwo jest nazywany wypieraniem (crowding out). Na
nazywamy zmniejszenie
sie˛ inwestycji na skutek
rysunku odpowiada mu przesunie˛cie wzdłuż krzywej popytu
zapożyczania sie˛ i zmniejszenie sie˛ zapotrzebowania na fundusze pożyczkowe
przez państwo.
z 500 mld euro do 300 mld euro. Państwo, pożyczaja˛c pienia˛dze
na pokrycie deficytu budżetowego, wypiera zatem z rynku prywatnych pożycz-
kobiorców.
Najważniejszy wniosek dotycza˛cy deficytu budżetowego wynika bezpo-
średnio z analizy jego wpływu na podaż funduszy pożyczkowych i popyt na te
fundusze. Kiedy deficyt budżetowy zmniejsza oszcze˛dności krajowe, stopa
procentowa rośnie, a inwestycje maleja˛. Ponieważ inwestycje sa˛ warunkiem
długookresowego wzrostu gospodarczego, deficyt budżetowy zmniejsza tempo
wzrostu gospodarki.
Nadwyżka budżetowa działa odwrotnie niż deficyt budżetowy. Kiedy
przychody podatkowe sa˛ wie˛ksze od wydatków państwa, zaoszcze˛dzona różnica
może zostać wykorzystana na spłacenie cze˛ści długu publicznego. Nadwyżka
budżetowa, czyli oszcze˛dności publiczne, oznacza również wzrost oszcze˛dności
krajowych. Nadwyżka budżetowa zwie˛ksza zatem podaż funduszy pożycz-
kowych, obniża stope˛ procentowa˛ i zache˛ca do inwestowania. Wie˛ksze inwesty-
cje oznaczaja˛ z kolei zwie˛kszona˛ akumulacje˛ kapitału rzeczowego i szybszy
wzrost gospodarczy.
Podsumowanie
„Pożyczek nie bierz ani nie udzielaj” — tak Poloniusz doradzał swojemu synowi
w Hamlecie Szekspira. Gdyby każdy poste˛pował zgodnie z ta˛ zasada˛, ten
rozdział byłby niepotrzebny.
Mało ekonomistów zgodziłoby sie˛ z Poloniuszem. W gospodarce ludzie
cze˛sto zacia˛gaja˛ pożyczki oraz ich udzielaja˛ i zazwyczaj maja˛ ku temu
uzasadnione powody. Pewnego dnia możesz potrzebować pożyczki na rozpo-
cze˛cie działalności gospodarczej lub zakup mieszkania. Inni moga˛ Ci pożyczyć
pienia˛dze, maja˛c nadzieje˛, że płacone przez Ciebie odsetki pozwola˛ im wygod-
niej żyć po przejściu na emeryture˛. System finansowy koordynuje te˛ cała˛
działalność kredytowa˛ i pożyczkowa˛.
Rynki finansowe sa˛ pod wieloma wzgle˛dami podobne do innych rynków
w gospodarce. Podobnie jak cenami innych dóbr, także cena˛ funduszy pożycz-
kowych, czyli stopa˛ procentowa˛, rza˛dza˛ siły popytu i podaży. W taki sam sposób
jak na innych rynkach możemy też analizować przesunie˛cia krzywych popytu
i podaży na rynkach finansowych. Według jednej z dziesie˛ciu głównych zasad eko-
nomii z rozdziału 1 w Mikroekonomii, rynki sa˛ zwykle dobra˛ forma˛ organizowania
działalności gospodarczej. Zasada ta dotyczy również rynków finansowych. Kiedy
rynki te zrównuja˛ popyt i podaż funduszy pożyczkowych, pomagaja˛ jednocześnie
w alokacji rzadkich zasobów w gospodarce mie˛dzy najbardziej efektywne zasto-
sowania.
Jedna cecha odróżnia rynki finansowe od innych rynków. Rynki finansowe
spełniaja˛ ważna˛ funkcje˛, ła˛cza˛c teraźniejszość z przyszłościa˛. Pożyczkodawcy
udzielaja˛ pożyczek, ponieważ chca˛ zamienić cze˛ść swojego bieża˛cego dochodu
w przyszła˛ siłe˛ nabywcza˛. Natomiast pożyczkobiorcy zacia˛gaja˛ pożyczki, po-
nieważ chca˛ inwestować dziś po to, aby w przyszłości mieć wie˛cej kapitału,
który jest im potrzebny do produkcji dóbr i usług. Dobrze działaja˛ce rynki
finansowe sa˛ ważne dla pokoleń nie tylko obecnych, lecz także przyszłych, które
przejma˛ wiele korzyści z ich działania.
☞ Streszczenie
● System finansowy w rozwinie˛tych gospodarkach składa sie˛ z wielu różnych
instytucji finansowych, takich jak rynek obligacji, rynek akcji, banki oraz
fundusze inwestycyjne. Wszystkie te instytucje kieruja˛ zasoby gospodarstw
domowych, które chca˛ zaoszcze˛dzić cze˛ść swojego dochodu, do gospodarstw
domowych i przedsie˛biorstw, zamierzaja˛cych zacia˛gna˛ć pożyczke˛.
● Tożsamości, które znamy dzie˛ki rachunkowości społecznej, ujawniaja˛ kilka
ważnych zwia˛zków zmiennych makroekonomicznych. W gospodarce za-
mknie˛tej oszcze˛dności krajowe musza˛ być równe inwestycjom krajowym.
Instytucje finansowe stanowia˛ mechanizm, dzie˛ki któremu w gospodarce
naste˛puje uzgodnienie oszcze˛dności jednych osób i inwestycji innych osób.
● Poziom stopy procentowej zależy od podaży funduszy pożyczkowych i po-

pytu na fundusze pożyczkowe. Podaż funduszy pożyczkowych pochodzi od
gospodarstw domowych, które chca˛ zaoszcze˛dzić cze˛ść swojego dochodu
i pożyczyć go innym osobom. Popyt na fundusze pożyczkowe pochodzi od
gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw, które chca˛ zacia˛gna˛ć pożyczke˛ na
sfinansowanie inwestycji. W celu ustalenia, jak dowolne działanie państwa
lub inne zdarzenie wpływa na stope˛ procentowa˛, należy zbadać, jak wpływa
ono na popyt i podaż funduszy pożyczkowych.
● Oszcze˛dności krajowe stanowia˛ sume˛ oszcze˛dności prywatnych i oszcze˛d-
ności publicznych. Deficyt budżetowy oznacza, że oszcze˛dności publiczne sa˛
ujemne, a zatem że zmniejszaja˛ one oszcze˛dności krajowe, redukuja˛c podaż
funduszy pożyczkowych, moga˛cych finansować inwestycje. Wypieraja˛c in-
westycje, deficyt budżetowy ogranicza również wzrost produkcyjności pracy
i wzrost PKB.
System finansowy, s. 104 Oszcze˛dności prywatne, s. 114
Rynki finansowe, s. 105 Oszcze˛dności publiczne, s. 115
Obligacja, s. 106 Nadwyżka budżetowa, s. 115
Akcja, s. 107 Deficyt budżetowy, s. 115
Instytucje pośrednictwa finansowego, s. 108 Rynek funduszy
Fundusz inwestycyjny, s. 111 pożyczkowych, s. 116
Oszcze˛dności krajowe (oszcze˛dności), s. 114 Wypieranie, s. 124
1. Jaka˛ funkcje˛ spełnia w gospodarce system finansowy? Wymień i opisz dwa
rynki, które sa˛ cze˛ścia˛ systemu finansowego Twojej gospodarki. Wymień
i opisz dwie instytucje pośrednictwa finansowego.
2. Dlaczego zróżnicowanie portfela aktywów jest ważne dla posiadaczy akcji
i obligacji? Jakie instytucje finansowe ułatwiaja˛ różnicowanie portfela?
3. Co to znaczy: oszcze˛dności krajowe, oszcze˛dności prywatne, oszcze˛dności
publiczne? Na czym polegaja˛ zwia˛zki tych trzech zmiennych?
4. Co to sa˛ inwestycje? Jaki jest ich zwia˛zek z oszcze˛dnościami krajowymi?
5. Opisz taka˛ zmiane˛ systemu podatkowego, której skutkiem może sie˛ okazać
wzrost oszcze˛dności prywatnych. Jak wprowadzenie w życie tej zmiany
wpłyne˛łoby na rynek funduszy pożyczkowych?
6. Co to znaczy deficyt budżetowy państwa? Jak wpływa on na poziom stóp
procentowych, inwestycje i wzrost gospodarczy?
☞ Zadania
1. Jak sa˛dzisz, która z tych dwóch obligacji jest oprocentowana według wyższej
stopy? Uzasadnij odpowiedź.
a. Obligacja państwowa w Wielkiej Brytanii czy obligacja państwowa

w kraju Europy Środkowo-Wschodniej.
b. Obligacja, której termin wykupu upływa w 2012 r., czy obligacja, której
termin wykupu upływa w 2032 r.
c. Obligacja koncernu BP czy obligacja firmy, która˛ założyłeś i która
w Twoim garażu produkuje oprogramowanie do komputerów.
d. Obligacja wyemitowana przez rza˛d centralny czy obligacja wyemitowana
przez samorza˛d lokalny.
2. Sprawdź w gazecie lub Internecie notowania akcji dwóch przedsie˛biorstw,
które sa˛ Ci troche˛ znane (np. dlatego, że jesteś ich klientem). Ile wynosi
wskaźnik cena/zysk dla każdego z tych przedsie˛biorstw? Dlaczego te wskaź-
niki sie˛ różnia˛? Gdybyś miał kupić jedna˛ z tych akcji, która˛ wybrałbyś?
Dlaczego?
3. Jaka jest różnica mie˛dzy pokerem, loteria˛, totolotkiem, zakładami na wy-
ścigach konnych a gra˛ na giełdzie? Jak sa˛dzisz, jaka˛ ważna˛ funkcje˛ społeczna˛
spełnia giełda?
4. Spadki cen akcji sa˛ czasami uważane za zapowiedź nadcia˛gaja˛cej recesji
gospodarczej. Dlaczego?
5. Kiedy w 1998 r. rza˛d Rosji zaprzestał spłacania długu zagranicznego,
oprocentowanie obligacji państwowych w wielu innych krajach rozwijaja˛-
cych sie˛ wzrosło. Jak sa˛dzisz, dlaczego?
6. Pracownicy cze˛sto trzymaja˛ znaczna˛ liczbe˛ akcji przedsie˛biorstw, w których
pracuja˛. Jak sa˛dzisz, dlaczego firmy zache˛caja˛ do takich zachowań? Dlacze-
go ktoś może nie chcieć trzymać akcji spółki, w której pracuje?
7. Wyjaśnij, na czym, według makroekonomisty, polega różnica mie˛dzy osz-
cze˛dnościami a inwestycjami. Które z poniższych działań sa˛ oszcze˛dzaniem,
a które inwestowaniem? Odpowiedź uzasadnij.
a. Twoja rodzina bierze kredyt hipoteczny i kupuje nowe mieszkanie.
b. Za zarobione 200 euro kupujesz akcje˛ koncernu BP.
c. Twój kolega zarobił 100 euro i wpłacił te pienia˛dze na rachunek bankowy.
d. Pożyczasz z banku 1000 euro na zakup samochodu, którym be˛dziesz
rozwoził pizze˛.
8. W pewnej gospodarce PKB równa sie˛ 5 bln euro, podatki wynosza˛
1,5 bln euro, oszcze˛dności prywatne — 0,5 bln euro, a oszcze˛dności publicz-
ne — 0,2 bln euro. Załóż, że ta gospodarka jest zamknie˛ta, i oblicz wielkość
konsumpcji, wydatków państwa, oszcze˛dności krajowych i inwestycji.
9. Koncern BP rozważa eksploatacje˛ nowego pola naftowego.
a. Załóżmy, że BP jest zmuszony pożyczyć pienia˛dze na zakup nowej
platformy wiertniczej na rynku obligacji. Dlaczego wzrost stóp procen-
towych wpłynie na te˛ decyzje˛ koncernu o kupnie platformy wiertniczej?
b. Załóżmy teraz, że BP może sfinansować zakup tej platformy z własnych
środków. Czy zmiany stóp procentowych nadal be˛da˛ wpływały na decyzje˛
o nowej inwestycji? Odpowiedź uzasadnij.
10. Załóżmy, że w przyszłym roku państwo pożyczy o 5 mld euro wie˛cej niż
w tym roku.
a. Wykorzystaj rysunek z liniami popytu i podaży do przeanalizowania
skutków tego zdarzenia. Czy stopa procentowa wzrośnie, czy spadnie?
b. Jak zmienia˛ sie˛ inwestycje, oszcze˛dności prywatne, oszcze˛dności pub-
liczne i oszcze˛dności krajowe? Porównaj wielkość tych zmian z kwota˛
5 mld euro, czyli ze wzrostem potrzeb pożyczkowych państwa.
c. Jak na wielkość tych zmian wpływa elastyczność podaży funduszy
pożyczkowych?
d. Jak na wielkość tych zmian wpływa elastyczność popytu na fundusze
pożyczkowe?
e. Załóżmy, że gospodarstwa domowe uznaja˛, iż wzrost dzisiejszych
potrzeb pożyczkowych państwa spowoduje w przyszłości podwyżke˛
podatków, która okaże sie˛ koniecznym warunkiem spłaty długu publicz-
nego. Jak taki pogla˛d wpływa na dzisiejsze oszcze˛dności prywatne i na
dzisiejsza˛ podaż funduszy pożyczkowych? Czy zmiany, o których była
mowa w cze˛ściach (a) i (b) tego zadania, okaża˛ sie˛ teraz wie˛ksze, czy
mniejsze?
11. W cia˛gu ostatnich 20 lat, dzie˛ki wykorzystaniu technologii komputerowej,
przedsie˛biorstwa mogły znacznie zmniejszyć wielkość zapasów, przypada-
ja˛ca˛ na jednostke˛ produkcji sprzedanej. Przedstaw skutki tego zdarzenia dla
rynku funduszy pożyczkowych. (Wskazówka: wydatki na zapasy sa˛ rodza-
jem inwestycji.) Jaki wpływ, Twoim zdaniem, zdarzenie to wywrze na
inwestycje w fabryki oraz maszyny i urza˛dzenia?
12. „Niektórzy ekonomiści obawiaja˛ sie˛, że starzeja˛ce sie˛ społeczeństwa w kra-
jach wysoko uprzemysłowionych zaczna˛ zmniejszać swoje oszcze˛dności
akurat wtedy, kiedy zwie˛ksza˛ sie˛ potrzeby inwestycyjne gospodarek nowo
wschodza˛cych” („The Economist”, 6 maja 1995 r.). Przedstaw wpływ obu
zjawisk, o których jest mowa, na światowy rynek funduszy pożyczkowych.
13. Zgodnie z ustaleniami, które poczyniliśmy w tym rozdziale, wzrost in-
westycji może nasta˛pić na skutek zmniejszenia zarówno opodatkowania
oszcze˛dności prywatnych, jak i deficytu budżetowego.
a. Dlaczego trudno jest jednocześnie dokonać obu tych zmian?
b. Jakich informacji na temat oszcze˛dności prywatnych potrzebowałbyś,
aby ocenić, która z tych zmian bardziej przyczyniłaby sie˛ do zwie˛kszania
inwestycji?

ROZDZIAŁ 5
PODSTAWOWE
NARZĘDZIA FINANSÓW
re˛dzej czy poźniej z pewnościa˛ zetkniesz sie˛ z systemem finansowym

P gospodarki. Ulokujesz swoje oszcze˛dności na koncie w banku lub zacia˛g-
niesz kredyt hipoteczny na zakup domu. Kiedy zaczniesz pracować, be˛dziesz
musiał zdecydować, czy oszcze˛dzać na emeryture˛, inwestuja˛c w akcje, obligacje
lub w inne instrumenty finansowe, a może skorzystasz z gotowego programu
emerytalnego i pozwolisz towarzystwu emerytalnemu zaja˛ć sie˛ tymi sprawami.
Możesz także spróbować stworzyć swój własny portfel inwestycyj-
ny. Be˛dziesz musiał wtedy zdecydować, czy postawić na renomowane przedsie˛-
biorstwa, takie jak BP, czy może na marki nowsze, takie jak lastminute.com.
Natomiast kiedy wieczorem wła˛czysz telewizor, w wiadomościach usłyszysz
o kursach akcji na giełdzie, a eksperci be˛da˛ Ci tłumaczyli (nie zawsze z suk-
cesem), dlaczego rynek zachowuje sie˛ tak, a nie inaczej.
Jeżeli przez chwile˛ pomyślisz o wielu decyzjach finansowych, jakie be˛dziesz
podejmował w swoim życiu, zauważysz, że niemal wszystkim towarzysza˛ dwa
powia˛zane ze soba˛ problemy: czasu i ryzyka. Jak sie˛ przekonaliśmy w poprzednim
rozdziale, system finansowy koordynuje oszcze˛dności i inwestycje w gospodarce.
Jego działanie dotyczy zatem podejmowanych dziś decyzji, które wpłyna˛ na nasze
przyszłe życie. Jednak przyszłość jest nieznana. Kiedy ktoś zakłada lokate˛
oszcze˛dnościowa˛ lub kiedy przedsie˛biorstwo postanawia dokonać inwestycji,
decyzje te sa˛ oparte na przypuszczeniach co do prawdopodobnego przyszłego
wyniku tych działań. Jednak ich rzeczywisty rezultat może być zupełnie inny.
W tym rozdziale poznamy niektóre z narze˛dzi, ułatwiaja˛cych zrozumienie
decyzji podejmowanych przez osoby działaja˛ce na rynkach finansowych.
W finansach ( finance), które sa˛ cze˛ścia˛ ekonomii, zetkniesz sie˛ Finanse
sa˛ dziedzina˛ ekonomii,
z udoskonalona˛ wersja˛ tych samych narze˛dzi. (Zaje˛cia z finansów która zajmuje sie˛
z pewnościa˛ sa˛ w ofercie Twojej uczelni.) Ponieważ system decyzjami o alokacji
finansowy jest bardzo ważna˛ cze˛ścia˛ gospodarki, wiele z podsta- a takżezasobów w czasie,
kontrolowaniem
wowych ustaleń z tej dziedziny ma kluczowe znaczenie dla zrozu- ryzyka.
mienia, jak działa gospodarka. Narze˛dzia finansowe moga˛ Ci także
pomóc podejmować trafne decyzje w Twoim codziennym życiu.
Ten rozdział jest poświe˛cony trzem tematom. Po pierwsze, nauczymy sie˛

porównywać sumy pienia˛dza, które pochodza˛ z różnych okresów. Po drugie,
dowiemy sie˛, jak sobie radzić z ryzykiem. Po trzecie, korzystaja˛c z wyników
naszych analiz czasu i ryzyka, ustalimy, co decyduje o wartości aktywów, takich
jak akcje przedsie˛biorstw.
5.1
Wartość zaktualizowana:
mierzenie zmian wartości pieniądza,
następujących wraz z upływem czasu
Wyobraź sobie, że ktoś dał Ci do wyboru 100 euro dzisiaj lub 100 euro za 10 lat.
Która˛ oferte˛ byś przyja˛ł? Odpowiedź jest prosta. Otrzymanie 100 euro dzisiaj
jest korzystniejsze, ponieważ zawsze można ulokować te pienia˛dze w banku
i nadal posiadać je za 10 lat, jednocześnie zarabiaja˛c od nich odsetki. Oto ważny
wniosek: kwota pienia˛dza, która˛ dysponujesz dzisiaj, jest warta wie˛cej niż taka
sama kwota w przyszłości.
Teraz zastanów sie˛ nad trudniejszym pytaniem. Wyobraź sobie, że ktoś
zaoferował Ci wybór mie˛dzy 100 euro dzisiaj i 200 euro za 10 lat. Która˛ oferte˛
wybierzesz? Chca˛c odpowiedzieć na to pytanie, potrzebujesz narze˛dzia, które
umożliwi Ci porównanie wartości kwot pienia˛dza pochodza˛cych z różnych
Wartość okresów. Ekonomiści używaja˛ do tego celu wartości zaktualizo-
zaktualizowana
to kwota, która˛ należy
wanej ( present value) danej kwoty, która stanowi sume˛ pienie˛dzy,
mieć dziś, aby przy jakiej potrzebujesz dzisiaj, aby przy istnieja˛cych stopach procen-
istnieja˛cych stopach
procentowych uzyskać
towych otrzymać te˛ kwote˛ w przyszłości.
dana˛ przyszła˛ Chca˛c sie˛ nauczyć wykorzystywać koncepcje˛ wartości za-
kwote˛ pienia˛dza.
ktualizowanej, przyjrzyjmy sie˛ teraz kilku prostym przykładom.
Pytanie: Jeżeli dziś ulokujemy w banku 100 euro, to jaka˛ wartość osia˛gnie ta
Wartość przyszła kwota za N lat? Innymi słowy, jaka jest wartość przyszła ( future
to suma, w jaka˛
zmieni sie˛
value) tych 100 euro?
Odpowiedź: Za pomoca˛ r oznaczmy stope˛ procentowa˛ w formie
w przyszłości dzisiejsza
kwota pienia˛dza
przy danych stopach
ułamka dziesie˛tnego (np. stopa procentowa 5% be˛dzie przed-
procentowych. stawiona jako r = 0,05). Załóżmy, że odsetki sa˛ naliczane co
Procent składany roku i pozostawiane na koncie, aby przynosiły kolejne od-
— zasada, zgodnie
z która˛ kwota setki. Oznacza to, że działa procent składany (compoun-
ulokowana, ding). Wtedy kwota 100 euro zmienia sie˛ w:
np. na rachunku
bankowym, powie˛ksza
sie˛, przy czym naliczone
(1 + r) · 100 euro po 1 roku;
odsetki pozostaja˛ (1 + r) · (1 + r) · 100 euro po 2 latach;
na koncie i przynosza˛
dodatkowe odsetki
(1 + r) · (1 + r) · (1 + r) · 100 euro po 3 latach;
w przyszłości. (1 + r)N · 100 euro po N latach.
Podstawowe narze˛dzia finansów 131
Na przykład, jeśli inwestujemy przy stopie procentowej równej 5% na

10 lat, wtedy wartość przyszła 100 euro wynosi (1,05)10 · 100 euro, czyli
163 euro.
Pytanie: Załóżmy teraz, że dostaniemy 200 euro za N lat. Ile wynosi wartość
zaktualizowana tej przyszłej płatności? Innymi słowy, ile trzeba dziś
ulokować w banku, aby uzyskać 200 euro za N lat?
Odpowiedź: Chca˛c odpowiedzieć na to pytanie, po prostu odwróć rozumowanie
z poprzedniego pytania. W pierwszym pytaniu wartość przyszła˛ obliczy-
liśmy, mnoża˛c wartość zaktualizowana˛ przez czynnik (1 + r)N. Chca˛c
obliczyć wartość zaktualizowana˛, be˛dziemy dzielić wartość przyszła˛ przez
czynnik (1 + r)N. Wartość zaktualizowana 200 euro doste˛pnych za N lat
wynosi zatem 200/(1 + r)N euro. Jeżeli kwote˛ te˛ ulokujemy dziś w banku,
to za N lat osia˛gnie ona wartość (1 + r)N · [200 euro/(1 + r )N] euro, czyli
200 euro. Na przykład, jeśli stopa procentowa jest równa 5%, to 200 euro za
10 lat be˛dzie warte 200/(1,05)10 euro, czyli 123 euro.
Ten przykład ilustruje ogólna˛ zasade˛: jeśli r to stopa procentowa,
kwota X, która˛ otrzymamy za N lat, ma wartość zaktualizowana˛ rów-
na˛ X/(1 + r)N.
Powróćmy teraz do wcześniejszego pytania: czy powinieneś wybrać

100 euro płatne dzisiaj, czy też 200 euro, które dostaniesz za 10 lat? Z wcześ-
niejszych obliczeń, dotycza˛cych wartości zaktualizowanej, wynika, że jeśli stopa
procentowa wynosi 5%, korzystniej be˛dzie wybrać 200 euro płatne za 10 lat. Te
przyszłe 200 euro jest dzisiaj warte 123 euro, co jest kwota˛ wie˛ksza˛ niż 100 euro.
Lepiej zatem poczekać na te˛ przyszła˛ kwote˛.
Zauważmy, że odpowiedź na powyższe pytanie zależy od stopy procen-
towej. Jeśli wynosiłaby ona 8%, obecna wartość 200 euro płatnych za 10 lat
byłaby równa 200/(1,08)10 euro, czyli tylko 93 euro. W tym przypadku lepszym
rozwia˛zaniem jest wybór 100 euro płatnych dzisiaj. Dlaczego stopa procentowa
wpływa na nasz wybór? Dlatego, że im wyższa jest stopa procentowa, tym
wie˛cej można zarobić, lokuja˛c pienia˛dze w banku, wie˛c tym bardziej atrakcyjne
staje sie˛ otrzymanie 100 euro dzisiaj.
Koncepcja wartości zaktualizowanej ma wiele zastosowań, wła˛czaja˛c w to
ocene˛ projektów inwestycyjnych dokonywanych przez przedsie˛biorstwa. Na
przykład, wyobraźmy sobie, że Citroën planuje wybudowanie nowej fabryki
samochodów. Załóżmy, że ta fabryka be˛dzie kosztować 100 mln euro (dzisiaj)
i przyniesie firmie zysk równy 200 mln euro za 10 lat. Czy Citroën powinien
zrealizować ten projekt? Zauważ, że jest to dokładnie taki sam problem jak ten,
którym zajmowaliśmy sie˛ wcześniej. Chca˛c podja˛ć decyzje˛, firma musi spraw-
dzić, czy wartość zaktualizowana zysku w wysokości 200 mln euro przewyższy
koszt równy 100 mln euro.
Decyzja przedsie˛biorstwa be˛dzie zależała zatem od stopy procentowej.
Jeżeli stopa procentowa wynosi 5%, wartość zaktualizowana 200 mln euro
zysku wyniesie 123 mln euro i firma zdecyduje sie˛ ponieść koszt równy
100 mln euro. Jednak jeżeli stopa procentowa wyniosłaby 8%, to ta wartość
zaktualizowana wyniesie tylko 93 mln euro i firma nie zdecyduje sie˛ na
realizacje˛ projektu. Jak widać, koncepcja wartości zaktualizowanej pomaga
wyjaśnić, dlaczego inwestycje, a wie˛c także popyt na kredyty, maleja˛ wraz ze
wzrostem stopy procentowej.
Oto jeszcze inne zastosowanie wartości zaktualizowanej. Załóżmy, że
wygrałeś na loterii i masz wybór. Przez 50 lat be˛dziesz dostawał po 20 000 euro
(w sumie 1 mln euro) albo jednorazowo otrzymasz 400 000 euro. Która˛ kwote˛
wybierzesz? Chca˛c podja˛ć właściwa˛ decyzje˛, powinieneś obliczyć wartość
zaktualizowana˛ strumienia proponowanych Ci płatności. Po przeprowadzeniu
50 obliczeń podobnych do tych, jakie robiliśmy wcześniej (po jednym dla
każdej płatności), i po zsumowaniu ich wyników okazuje sie˛, że wartość
zaktualizowana tej milionowej wygranej przy stopie procentowej równej 7%
wynosi tylko 276 000 euro. Be˛dzie wie˛c lepiej, jeżeli wybierzesz natychmias-
towa˛ wypłate˛ 400 000 euro. Milion euro wydaje sie˛ wie˛ksza˛ suma˛, jednak te
przyszłe strumienie płatności po zdyskontowaniu na dzisiaj okazuja˛ sie˛ warte
dużo mniej.
Ramka 5.1
Magia procentu składanego i zasada 70
Załóżmy, że obserwujesz dwa kraje: w jednym przeciętne tempo wzrostu gospodarczego

wynosi 1% rocznie, a w drugim — 3%. Na pierwszy rzut oka nie wygląda to na istotną różnicę,
bo czy 2% to duża różnica?
Prawidłowa odpowiedź brzmi: to jest wielka różnica. Nawet jeśli w ujęciu procentowym
stopy wzrostu wydają się niewielkie, okażą się one duże, kiedy przez wiele lat będzie działać
procent składany.
Rozważmy przykład. Załóżmy, że dwóch absolwentów studiów ekonomicznych, Milton
i Maynard, podejmuje swoją pierwszą pracę w wieku 22 lat. Obaj zarabiają rocznie
20 000 euro. Milton żyje w gospodarce, w której dochody rosną w tempie 1% rocznie,
natomiast Maynard jest mieszkańcem kraju, w którym dochody wzrastają o 3% rocznie.
Z prostych obliczeń można wywnioskować, co się stanie. Za 40 lat, kiedy obaj będą mieli po
62 lata, Milton będzie zarabiał 30 000 euro rocznie, natomiast Maynard — 65 000 euro.
Różnica stóp wzrostu równa 2 punkty procentowe spowodowała, że wynagrodzenie Maynar-
da okazuje się ponaddwukrotnie wyższe od wynagrodzenia Miltona.
Stara zasada, nazywana zasadą 70 (rule of 70), jest bardzo pomocna w zrozumieniu stóp
wzrostu i efektów działania procentu składanego. Zgodnie z nią, jeśli jakaś zmienna rośnie
w tempie x% rocznie, to jej wartość podwoi się po około 70/x latach. W kraju Miltona, gdzie
dochody rosną w tempie 1% rocznie, potrzeba około 70 lat na podwojenie dochodów.
W gospodarce Maynarda, gdzie dochody rosną w tempie 3% rocznie, na podwojenie
dochodów potrzeba około 70/3, czyli 23 lata.
Zasada ta dotyczy nie tylko wzrostu gospodarczego, lecz także oszczędności gromadzo-
nych na koncie. Załóżmy, że bogaty krewny zapisał Ci w testamencie 10 000 euro, które
dostaniesz, jak skończysz 25 lat. Zamierzałeś wydać je na luksusową wycieczkę, jednak
przypomniałeś sobie treść tego rozdziału i zdecydowałeś się zainwestować z myślą o własnej
emeryturze, na którą przejdziesz za 40 lat. Jeżeli pieniądze te przynoszą około 7% rocznie,
czyli zaledwie 7 centów od każdego zainwestowanego euro, to otrzymana kwota podwaja się
co 10 lat. Kiedy w wieku 65 lat przejdziesz na emeryturę, Twoja inwestycja osiągnie
w przybliżeniu wartość aż 160 000 euro!
Jak pokazują powyższe przykłady, skumulowane wieloletnie działanie stóp wzrostu i stóp
procentowych prowadzi do spektakularnych efektów. Prawdopodobnie dlatego Albert Einstein
nazwał kiedyś procent składany „największym matematycznym odkryciem wszech czasów”.
Szybki sprawdzian
Stopa procentowa wynosi 7%. Jaka jest wartość zaktualizowana 150 euro, które
otrzymasz za 10 lat?
5.2
Zarządzanie ryzykiem
Życie jest pełne niebezpieczeństw. Kiedy jesteś na nartach, ryzykujesz, że
złamiesz noge˛ podczas upadku. Gdy jedziesz na rowerze do pracy albo na
uczelnie˛, ktoś może Cie˛ potra˛cić samochodem. Kiedy inwestujesz swoje
oszcze˛dności w akcje, ponosisz ryzyko spadku ich cen. Racjonalna reakcja na
takie zagrożenia niekoniecznie polega na unikaniu ryzyka za wszelka˛ cene˛.
Rozsa˛dniej jest uwzgle˛dnić to ryzyko przy podejmowaniu decyzji. Zastanówmy
sie˛, jak możemy to zrobić.
Niechęć do ryzyka
Wie˛kszość osób jest nieche˛tna ryzyku (risk averse). Nie oznacza Osoba nieche˛tna
ryzyku jest to osoba,
to tylko tyle, że ludzie ci nie lubia˛ różnych przykrych rzeczy, jakie która nie lubi
sie˛ im od czasu do czasu przydarzaja˛. Otóż nieche˛ć takich osób do niepewności.
tych niemiłych wydarzeń jest wie˛ksza niż ich radość z podobnych,
co do znaczenia, dobrych wydarzeń w ich życiu.
Załóżmy np., że przyjaciel proponuje Ci naste˛puja˛ca˛ gre˛. On rzuca moneta˛
i jeśli wypadnie orzeł, to zapłaci Ci 1000 euro. Jednak jeśli wypadnie reszka, Ty
jemu zapłacisz 1000 euro. Czy zgodzisz sie˛ na taki zakład? Mimo że praw-
dopodobieństwo wygranej jest takie same jak prawdopodobieństwo przegranej,
jeśli byłbyś nieche˛tny ryzyku, nie przyja˛łbyś tej propozycji. Dla osoby nie-
che˛tnej ryzyku możliwość utraty 1000 euro jest bardziej dotkliwa niż ewentual-
na korzyść z wygrania 1000 euro.
Tworza˛c modele nieche˛ci do ryzyka, ekonomiści posługuja˛ sie˛ poje˛ciem
użyteczności (utility), która jest subiektywna˛ miara˛ osia˛ganego dobrobytu lub
zadowolenia. Jak pokazuje to funkcja użyteczności na rysunku 5.1, każdej
wielkości posiadanego maja˛tku odpowiada konkretna wartość użyteczności.
Zauważ, że funkcja ta ma ceche˛ maleja˛cej użyteczności krańcowej, która polega
na tym, że im wie˛kszy maja˛tek posiada badana osoba, tym mniej użyteczności
daje jej kolejne euro. Dlatego na rysunku wraz ze wzrostem maja˛tku wykres
funkcji użyteczności staje sie˛ coraz bardziej płaski. Właśnie z powodu maleja˛cej
użyteczności krańcowej spadek użyteczności, spowodowany utrata˛ 1000 euro,
jest wie˛kszy niż przyrost użyteczności spowodowany zyskaniem 1000 euro.
Wynika z tego, że ludzie sa˛ nieche˛tni ryzyku.
Zdefiniowanie nieche˛ci do ryzyka stanowi punkt wyjścia, umożliwiaja˛cy
wyjaśnienie wielu zjawisk, jakie obserwujemy w gospodarce. Rozważmy trzy
z nich: ubezpieczenia; dywersyfikacje˛ ryzyka; odwrotna˛ zależność ryzyka
i zysku, towarzysza˛cych inwestycjom.
RYSUNEK 5.1
Funkcja użyteczności
Funkcja użyteczności całkowitej pokazuje, jak użyteczność, czyli subiektywna miara zadowolenia,
zależy od wielkości maja˛tku. Wraz ze wzrostem maja˛tku krzywa użyteczności całkowitej staje sie˛
coraz bardziej płaska, co odzwierciedla maleja˛ca˛ użyteczność krańcowa˛, z powodu której utrata
1000 euro zmniejsza użyteczność bardziej, niż zwie˛ksza ja˛ uzyskanie 1000 euro.
Rynki ubezpieczeń
Jednym ze sposobów radzenia sobie z ryzykiem jest zakup ubezpieczenia.
Kontrakt ubezpieczeniowy polega na tym, że osoba, której dotyczy ryzyko, płaci
towarzystwu ubezpieczeniowemu, a w zamian zgadza sie˛ przeja˛ć na siebie
całość lub cze˛ść tego ryzyka. Istnieje wiele różnych rodzajów ubezpieczeń.
Ubezpieczenie samochodu pokrywa ryzyko wypadku samochodowego, ubez-
pieczenie od pożaru — ryzyko tego, że Twój dom spłonie, natomiast ubez-
pieczenie na życie — ryzyko tego, że umrzesz i zostawisz rodzine˛ bez
dochodów. Istnieje też ubezpieczenie od ryzyka tego, że be˛dziesz żył zbyt długo
i skończa˛ Ci sie˛ środki do życia: w zamian za ponoszona˛ dzisiaj opłate˛
towarzystwo ubezpieczeniowe be˛dzie Ci wypłacać annuitet (annuity), czyli
kwote˛ pienie˛dzy (znana˛ także jako emerytura) regularnie przekazywana˛ aż do
chwili śmierci.
W pewnym sensie każdy kontrakt ubezpieczeniowy jest gra˛ losowa˛. Być
może nie przytrafi Ci sie˛ wypadek samochodowy ani Twój dom nie spłonie.
W takiej sytuacji przez wiele lat be˛dziesz płacić składke˛ firmie ubezpieczenio-
wej, a jedyne, co w zamian osia˛gniesz, to spokojny sen. Towarzystwa ubez-
pieczeniowe licza˛ na to, że wie˛kszość tych, którzy wykupili polisy, nie zgłosi
roszczeń o odszkodowanie. Inaczej ubezpieczyciele nie byliby w stanie utrzy-
mać sie˛ na rynku i wypłacać wysokich odszkodowań tym, których spotkało
nieszcze˛ście.
Z punktu widzenia całej gospodarki funkcja˛ ubezpieczeń nie jest całkowite
wyeliminowanie ryzyka, które zawsze be˛dzie obecne w naszym życiu, lecz
bardziej efektywne rozłożenie go na wiele osób. Na przykład, pomyślmy
o ubezpieczeniu od pożaru. Posiadanie takiego ubezpieczenia nie zmniejsza
ryzyka utraty domu w pożarze, jeśli jednak do nieszcze˛ścia dojdzie, firma
ubezpieczeniowa wypłaci odszkodowanie. Zamiast ponosić ryzyko samemu,
można je rozłożyć na tysia˛ce akcjonariuszy firmy ubezpieczeniowej. Ludzie nie
lubia˛ ryzyka, wie˛c łatwiej jest 10 000 osób ponosić po 1/10 000 analizowanego
ryzyka, niż 1 osobie ponosić całe ryzyko.
Na rynkach ubezpieczeń dwa problemy ograniczaja˛ zdolność towarzystw
ubezpieczeniowych do rozkładania ryzyka na wiele osób. Pierwszym z nich jest
negatywna selekcja (adverse selection), która polega na tym, że osoba ponosza˛ca
wie˛ksze ryzyko che˛tniej wykupi polise˛ niż osoba ponosza˛ca mniejsze ryzyko.
Drugim problemem jest pokusa nadużycia (moral hazard), która sprawia, że
wykupiwszy polise˛, ludzie maja˛ mniejsza˛ motywacje˛ do unikania ryzykownych
zachowań. Towarzystwa ubezpieczeniowe zdaja˛ sobie sprawe˛ z istnienia tych
problemów, a cena ubezpieczeń odzwierciedla rzeczywiste ryzyko, ponoszone
przez ubezpieczycieli po wykupieniu ubezpieczenia przez ubezpieczaja˛cych sie˛.
Jednak wysoka cena ubezpieczeń powoduje, że niektórzy, świadomi tego, że
należa˛ do osób mniej zagrożonych, rezygnuja˛ z kupna polisy i sami biora˛ na
siebie wchodza˛ce w gre˛ ryzyko.
Dywersyfikacja ryzyka indywidualnego

W 2001 r., wśród oskarżeń o oszustwa i kreatywna˛ ksie˛gowość, zbankrutował
Enron, duże i niegdyś ciesza˛ce sie˛ dobra˛ reputacja˛ amerykańskie przedsie˛bior-
stwo. Członkowie zarza˛du tej firmy zostali postawieni przed sa˛dem w sprawach
o oszustwa i pranie brudnych pienie˛dzy. Jednak najsmutniejsza cze˛ść tej historii
dotyczy tysie˛cy pracowników niższego szczebla, którzy nie tylko stracili miejsca
pracy, lecz także niekiedy oszcze˛dności całego życia. Mniej wie˛cej 2/3 środków
z pracowniczego funduszu emerytalnego zostało ulokowane w akcjach Enronu,
które stały sie˛ bezwartościowe, kiedy w grudniu 2001 r. firma ta ogłosiła
upadłość. Wielu pracowników utraciło wtedy nie tylko prace˛, lecz także swoje
oszcze˛dności.
Istnieje praktyczna rada, której można udzielić ludziom nieche˛tnym ryzy-
ku: „Nie wkładaj wszystkich jajek do jednego koszyka”. Być może już ja˛
wcześniej słyszałeś — otóż w przypadku finansów te˛ ludowa˛ ma˛drość nazywa-
Dywersyfikacja my dywersyfikacja˛ lub różnicowaniem (diversification).
(różnicowanie) polega
na zmniejszeniu ryzyka
Rynek ubezpieczeń jest jednym z przykładów skuteczności dy-
dzie˛ki przekształceniu wersyfikacji. Wyobraźmy sobie miasteczko, w którym 10 000 miesz-
jednego dużego ryzyka
na wie˛ksza˛ liczbe˛
szkańców ma własne domy, a każdy z nich jest zagrożony poża-
mniejszych, rem. Jeżeli ktoś założy towarzystwo ubezpieczeniowe, a każdy
lecz niezależnych
od siebie ryzyk.
mieszkaniec zostanie zarówno jego akcjonariuszem, jak i właś-
cicielem polisy ubezpieczeniowej, to — dzie˛ki dywersyfikacji
ryzyka — wszystkim uda sie˛ zmniejszyć ponoszone przez siebie ryzyko. Każdy
be˛dzie ponosić tylko jedna˛ dziesie˛ciotysie˛czna˛ ryzyka dziesie˛ciu tysie˛cy moż-
liwych pożarów, a nie całe ryzyko jednego pożaru własnego domu. Jeśli
pomina˛ć możliwość, że spłonie całe miasteczko naraz, zagrożenie pojedynczej
osoby okazuje sie˛ wtedy dużo mniejsze.
Również przeznaczaja˛c swoje oszcze˛dności na zakup aktywów finansowych,
ludzie sa˛ w stanie, dzie˛ki dywersyfikacji, zmniejszyć ponoszone przez siebie
ryzyko. Kupuja˛c akcje przedsie˛biorstwa, zawieramy zakład, którego przedmiotem
jest przyszła zyskowność tej firmy. Zakład ten cze˛sto bywa ryzykowny, ponieważ
trudno jest przewidzieć przyszłe losy przedsie˛biorstwa. Microsoft, z garażu
pełnego nawiedzonych nastolatków składaja˛cych komputery, w cia˛gu kilku lat
przeistoczył sie˛ w jedna˛ z najdroższych firm na świecie. Enron, jedna z poważniej-
szych firm w branży, w cia˛gu kilku miesie˛cy zmieniła sie˛ w firme˛ bezwartoś-
ciowa˛. Na szcze˛ście akcjonariusz nie musi wia˛zać swojego losu z jednym tylko
przedsie˛biorstwem. Ryzyko może zostać zmniejszone, pod warunkiem że zamiast
kilku dużych zakładów zawrzemy wiele mniejszych zakładów.
Na rysunku 5.2 widzimy, jak zmienia sie˛ ryzyko posiadania portfela akcji
w zależności od liczby spółek w tym portfelu. Miara˛ ryzyka jest w tym przy-
padku parametr nazywany odchyleniem standardowym (standard deviation),
z którym zetkna˛łeś sie˛ już, studiuja˛c matematyke˛ lub statystyke˛. Jest on miara˛
zróżnicowania wartości zmiennej, czyli tego, jak bardzo wartości te różnia˛ sie˛ od
RYSUNEK 5.2
Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko
Na rysunku pokazano zależność ryzyka portfela, mierzonego za pomoca˛ odchylenia standardowego,
od liczby spółek w tym portfelu. Zakładamy, że inwestor inwestuje równa˛ cze˛ść swoich zasobów
w każda˛ ze spółek. Zwie˛kszenie liczby spółek zmniejsza ryzyko portfela akcji, ale nie w pełni je
eliminuje.
Ź r ó d ł o: M. Statman, How Many Stocks Make a Diversified Portfolio?, „Journal of Financial and Quantitative
Analysis” 1987, 22, September: 353−364. Przedruk za zgoda˛ School of Business Administration/University of
Washington.
siebie. Im wyższa jest wartość odchylenia standardowego wielkości zwrotu

z portfela, tym bardziej ryzykowny jest ten portfel.
Jak łatwo zauważyć, kiedy liczba spółek w portfelu sie˛ zwie˛ksza, naste˛puje
znaczny spadek ryzykowności tego portfela akcji. W przypadku portfela zawie-
raja˛cego akcje jednej spółki odchylenie standardowe wynosi 49%. Zwie˛kszenie
liczby spółek z 1 do 10 zmniejsza ryzyko o połowe˛. Zwie˛kszenie liczby spółek
z 10 do 20 zmniejsza ryzyko o kolejne 13%. W miare˛ dalszego wzrostu liczby
spółek ryzyko nadal maleje, jednak przy 20, 30 spółkach spadek Ryzyko indywidualne
jest to ryzyko,
ten jest już dużo wolniejszy. które dotyczy
Zauważ, że zwie˛kszenie liczby spółek w portfelu nie umoż- tylko pojedynczej osoby
lub pojedynczego
liwia usunie˛cia całego ryzyka. Dywersyfikacja pozwala na wyeli- przedsie˛biorstwa.
minowanie ryzyka indywidualnego (idiosyncratic risk), czyli Ryzyko całkowite
ryzyka dotycza˛cego konkretnych przedsie˛biorstw. Nie pozwala ona jest to ryzyko,
które dotyczy
jednak wyeliminować ryzyka całkowitego (aggregate risk), czyli wszystkich naraz.
wynikaja˛cego ze stanu całej gospodarki ryzyka dotycza˛cego wszystkich przed-

sie˛biorstw. Przykładowo, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja, sprzedaż,
zyski i rentowność akcji zdecydowanej wie˛kszości przedsie˛biorstw obniżaja˛ sie˛.
Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko posiadania akcji, jednak nie likwiduje go
całkowicie.
Odwrotna zależność między ryzykiem

i zyskiem z inwestycji
Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikro-
ekonomii ludzie zmuszeni sa˛ dokonywać wyboru. W przypadku decyzji podej-
mowanych na rynkach finansowych trzeba wybierać mie˛dzy mniejszym ryzy-
kiem a wyższym zyskiem z inwestycji.
Jak już wiemy, inwestowanie oszcze˛dności w akcje jest ryzykowne, nawet
w przypadku zdywersyfikowanego portfela inwestycyjnego. Ludzie nieche˛tni
ryzyku jednak je akceptuja˛, ponieważ w zamian otrzymuja˛ wynagrodzenie. Dane
historyczne pokazuja˛, że akcje zapewniały dużo wie˛ksza˛ stope˛ zysku niż inne
aktywa finansowe, takie jak obligacje czy bankowe lokaty oszcze˛dnościowe. Na
przykład, w cia˛gu ostatnich dwóch stuleci rynek akcji w Stanach Zjednoczo-
nych zapewniał przecie˛tnie realny zysk w wysokości 8,3% rocznie, natomiast
z krótkoterminowych bonów skarbowych uzyskiwano realny zwrot w wysokości
tylko 3,1% w skali roku.
Podejmuja˛c decyzje o tym, jak ulokować swoje oszcze˛dności, ludzie musza˛
zdecydować, jakie ryzyko gotowi sa˛ ponieść, aby otrzymać wyższy zysk z in-
westycji. Na rysunku 5.3 przedstawiono zależność mie˛dzy ryzykiem i zyskiem
z inwestycji w przypadku osoby wybieraja˛cej pomie˛dzy ryzykownymi akcjami,
daja˛cymi przecie˛tny zysk w wysokości 8,3% przy odchyleniu standardowym
równym 20%, a pozbawiona˛ ryzyka inwestycja˛ ze stopa˛ zysku 3,1% i od-
chyleniem standardowym równym zeru. Taka˛ bezpieczna˛, pozbawiona˛ ryzyka
inwestycja˛ może być lokata w banku albo obligacja państwowa (skarbowa).
Każdy punkt na wykresie odpowiada konkretnemu wariantowi podziału portfela
inwestycyjnego na akcje i bezpieczne aktywa. Na rysunku widzimy, że im
wie˛cej zainwestuje sie˛ w akcje, tym wie˛ksze be˛dzie zarówno ryzyko, jak i zysk
z inwestycji.
To, że uświadomimy sobie te˛ zależność mie˛dzy ryzykiem i zyskiem z in-
westycji, nie oznacza wcale, iż wiemy, co powinniśmy robić. Wybór odpowied-
niej kombinacji zysku z inwestycji i ryzyka zależy od stopnia nieche˛ci do
ryzyka, czyli od indywidualnych preferencji każdego z nas. Jednak dla akcjo-
nariuszy ważne jest, aby uświadomili sobie, że im wyższy zysk z inwestycji
osia˛gaja˛, z tym wyższym ryzykiem sie˛ to wia˛że.
RYSUNEK 5.3
Odwrotna zależność między ryzykiem i zyskiem z inwestycji
Kiedy ludzie wie˛ksza˛ cze˛ść swoich oszcze˛dności inwestuja˛ w akcje, rośnie przecie˛tny zysk
z inwestycji, jednak zwie˛ksza sie˛ także poziom ryzyka.
Szybki sprawdzian
Opisz trzy sposoby, umożliwiające osobom niechętnym ryzyku ograniczenie ryzyka,
z którym mają do czynienia.
5.3
Wycena aktywów
Po opanowaniu podstaw wiedzy o finansach w zakresie dotycza˛cym wpływu
czasu i ryzyka na decyzje finansowe możemy zastosować te wiadomości
w praktyce. W tej cze˛ści rozdziału odpowiemy na pytanie, co wpływa na ceny
(kursy) akcji. Jak w przypadku wie˛kszości cen, moglibyśmy odpowiedzieć, że
podaż i popyt. Jednak taka odpowiedź nie jest wystarczaja˛ca. Chca˛c zrozumieć
zachowanie sie˛ cen akcji, dokładniej przyjrzymy sie˛ czynnikom, od których
zależy skłonność do płacenia za akcje przedsie˛biorstw.
Analiza fundamentalna
Powiedzmy, że zdecydowałeś sie˛ przeznaczyć 60% swoich oszcze˛dności na
zakup akcji przedsie˛biorstw. Chca˛c zdywersyfikować portfel, postanowiłeś
kupić akcje 20 różnych spółek. Przegla˛daja˛c „Financial Timesa”, znajdziesz ich
tam tysia˛ce. Jak wybrać te˛ dwudziestke˛, która ma trafić do portfela inwesty-
cyjnego?
Kiedy kupujemy akcje, nabywamy udziały we własności pewnego przed-
sie˛biorstwa. Gdy zastanawiamy sie˛, jaka˛ spółke˛ kupić, rzecza˛ naturalna˛ jest, że
myślimy o wartości jej akcji oraz o cenie, po jakiej te papiery wartościowe sa˛
sprzedawane. Jeżeli cena jest niższa niż wartość, to o akcjach be˛dziemy mówić,
że sa˛ niedowartościowane (undervalued). Jeżeli cena jest wyższa niż wartość, to
akcje sa˛ przewartościowane (overvalued). Jeżeli cena i wartość sa˛ równe, to
powiemy, że akcja jest sprawiedliwie wyceniona (fairly valued). Wybieraja˛c
akcje 20 spółek do swojego portfela, powinieneś sie˛ decydować na spółki
niedowartościowane, ponieważ wtedy kupujesz coś taniej, niż to coś jest warte.
Łatwiej to powiedzieć, niż zrobić. Sprawdzić cene˛ jest łatwo: wystarczy
zajrzeć do gazety. Wyzwaniem jest natomiast ustalenie wartości przedsie˛bior-
Analiza fundamentalna stwa. Termin analiza fundamentalna ( fundamental analysis)
polega na badaniu
sprawozdań finansowych
oznacza dokładna˛ analize˛ przedsie˛biorstwa w celu wyznaczenia
i planów jego wartości. Wiele firm z sektora finansowego wynajmuje ana-
przedsie˛biorstwa w celu
ustalenia jego wartości.
lityków, aby ci przeprowadzili taka˛ analize˛ fundamentalna˛ i dora-
dzili w sprawie zakupu akcji.
Dla akcjonariusza wartość akcji jest równa wartości korzyści z jej posiada-
nia, które obejmuja˛ wartość zaktualizowana˛ strumienia dywidend oraz cene˛
uzyskana˛ dzie˛ki ostatecznej sprzedaży akcji. Przypomnijmy, że dywidendy
(dividends) sa˛ to płatności pienie˛żne wypłacane przez przedsie˛biorstwo akcjona-
riuszom. Zdolność spółki do wypłaty dywidend oraz cena sprzedaży akcji zależa˛
od zdolności tego przedsie˛biorstwa do osia˛gania zysku. Na zdolność te˛ wpływa
z kolei wiele okoliczności. Chodzi o: popyt na produkty tego przedsie˛biorstwa;
liczbe˛ jego konkurentów; wielkość zgromadzonego przez nie kapitału; przyna-
leżność pracowników do zwia˛zków zawodowych; lojalność konsumentów;
regulacje prawne i opodatkowanie przedsie˛biorstwa i wiele innych czynników.
Zadaniem analityka, który dokonuje analizy fundamentalnej, jest zbadać te
wszystkie czynniki w celu określenia wartości akcji przedsie˛biorstwa.
Jeżeli przy wyborze akcji do portfela inwestycyjnego chcesz sie˛ kierować
wynikami analizy fundamentalnej, możesz to uczynić na trzy sposoby. Po
pierwsze, przegla˛daja˛c raporty i sprawozdania publikowane przez przedsie˛bior-
stwa, możesz osobiście przeprowadzić wszystkie potrzebne analizy. Po drugie,
możesz skorzystać z doradztwa analityka giełdowego. Po trzecie, możesz
dokonać zakupu jednostki uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym, którego
menedżer przeprowadzi za Ciebie analize˛ fundamentalna˛, a także podejmie
odpowiednie decyzje.
Hipoteza efektywnych rynków

Istnieje też inny sposób na wybranie tych 20 akcji do portfela inwestycyjnego.
Możemy je wybrać losowo, np. wieszaja˛c „Financial Times” na tablicy kor-
kowej, rzucaja˛c w tablice˛ rzutkami i decyduja˛c sie˛ na „trafione” spółki.
Wydawać sie˛ to może czystym szaleństwem, ale istnieje powód, aby wierzyć, że
ten sposób sie˛ sprawdzi. Ten powód nazywa sie˛ hipoteza˛ efektyw- Hipoteza efektywnych
rynków — koncepcja,
nych rynków (efficient markets hypothesis). zgodnie z która˛ ceny
W celu zrozumienia tej teorii trzeba zacza˛ć od uświadomie- aktywów odzwierciedlaja˛
nia sobie, iż każda firma notowana na najważniejszych giełdach cała˛ doste ˛pna˛ publicznie
informacje˛ o ich
jest bacznie obserwowana przez wielu menedżerów, którzy kieruja˛ wartości.
˛
funduszami inwestycyjnymi. Każdego dnia śledza oni informacje
i przeprowadzaja˛ analizy fundamentalne, aby wyznaczyć wartość funduszu.
Ich zawód polega na kupowaniu akcji wtedy, kiedy ich cena jest niższa
niż ich wartość, i ich sprzedawaniu wówczas, gdy cena zaczyna przewyższać
wartość.
Oceniaja˛c hipoteze˛ efektywnych rynków, trzeba również pamie˛tać, że
równowaga popytu i podaży wyznacza poziom ceny rynkowej. Oznacza to, że
przy cenie rynkowej liczba akcji oferowanych na sprzedaż jest dokładnie równa
liczbie akcji, które ludzie chca˛ kupić. Innymi słowy, jeżeli akcje sa˛ sprzedawane
po cenie rynkowej, liczba osób uważaja˛cych, że akcje sa˛ przewartościowane,
dokładnie równoważy liczbe˛ osób, które sa˛dza˛, że te papiery wartościowe sa˛
niedowartościowane. Z punktu widzenia przecie˛tnego inwestora na takim rynku
wszystkie akcje sa˛ zawsze sprawiedliwie wycenione.
Zgodnie z ta˛ teoria˛ rynek akcji jest informacyjnie efektywny Efektywność
informacyjna
(informationally efficient), czyli uwzgle˛dnia wszystkie doste˛pne oznacza racjonalne
informacje o wartości aktywów. Cena akcji zmienia sie˛, jeśli uwzgle˛dnianie całej
doste˛pnej informacji.
zmienia sie˛ doste˛pna informacja. Kiedy zostaja˛ opublikowane
dobre informacje na temat perspektyw firmy, rośnie zarówno cena, jak i wartość
przedsie˛biorstwa. W przypadku złych informacji cena i wartość maleja˛. Jednak
w każdym momencie cena rynkowa akcji jest najlepszym przybliżeniem
wartości przedsie˛biorstwa przy doste˛pnych informacjach.
Z hipotezy efektywnych rynków wynika m.in., iż zmiany cen akcji sa˛ nie-
możliwe do przewidzenia na podstawie obecnie doste˛pnych informacji. Innymi
słowy, ceny te bła˛dza˛ losowo (random walk). Jeżeli, opieraja˛c sie˛ Bła˛dzeniem losowym
nazywamy zachowanie
na publicznie doste˛pnych informacjach, ktoś byłby w stanie prze- zmiennej, której zmiany
widzieć, że jutro cena akcji wzrośnie o 10%, oznaczałoby to, że sa˛ niemożliwe
do przewidzenia.
dzisiaj rynek akcji nie wzia˛ł pod uwage˛ tych informacji. Zgodnie
z powyższa˛ teoria˛ cena akcji może sie˛ zmienić jedynie pod wpływem nowych
informacji oddziałuja˛cych na rynkowa˛ cene˛ wartości firmy. Jednak te nowe
informacje musza˛ być nieprzewidywalne, w przeciwnym przypadku nie byłyby
bowiem nowymi. Te same powody sprawiaja˛, że również ceny akcji powinny
być nieprzewidywalne.
Jeżeli hipoteza efektywnych rynków jest prawdziwa, to wielogodzinne

studia informacji gospodarczych, których celem jest wybranie do portfela
inwestycyjnego najlepszych 20 spółek, nie maja˛ wie˛kszego sensu. Skoro ceny
już odzwierciedlaja˛ cała˛ doste˛pna˛ informacje˛, nie istnieje taka spółka, której
wybór może sie˛ okazać lepszy od wyboru innych spółek. W takiej sytuacji
najlepszym rozwia˛zaniem jest kupno zdywersyfikowanego portfela losowo
wybranych akcji.
STUDIUM PRZYPADKU
Błądzenie losowe i fundusze indeksów
Hipoteza efektywnych rynków jest teoria˛ działania rynku finansowego. Praw-

dopodobnie nie jest ona w pełni prawdziwa. Jak sie˛ za chwile˛ przekonamy,
istnieja˛ powody, aby wa˛tpić w to, że akcjonariusze zawsze zachowuja˛ sie˛
racjonalnie, a ceny akcji sa˛ w każdym momencie efektywne informacyjnie.
Mimo to hipoteza efektywnych rynków opisuje świat finansów dużo lepiej, niż
można by sa˛dzić.
Wiele wskazuje na to, że zachowanie cen akcji bardzo przypomina
zjawisko bła˛dzenia losowego. Na przykład, możesz być przekonany, że trzeba
kupować akcje spółek, których ceny właśnie wzrosły, i unikać akcji tych spółek,
których ceny spadły (a może na odwrót?). Jednak badania statystyczne pokazuja˛,
że stosowanie sie˛ do takiej reguły (albo do reguły przeciwnej) nie pozwala na
osia˛gnie˛cie lepszych wyników niż te osia˛gane przecie˛tnie na rynku. Korelacja
zachowania sie˛ ceny akcji spółki w jednym roku i zachowania sie˛ tej ceny
w roku naste˛pnym jest prawie dokładnie równa zeru.
Jednym z najbardziej przekonuja˛cych dowodów na rzecz hipotezy efektyw-
nych rynków sa˛ wyniki osia˛gane przez fundusze indeksów. Fundusz indeksów
jest to taki fundusz inwestycyjny, który kupuje akcje wszystkich spółek,
uwzgle˛dnianych przy obliczaniu konkretnego indeksu giełdowego. Wyniki
takiego funduszu można porównać z wynikami osia˛ganymi przez fundusze
zarza˛dzane aktywnie, których menedżerowie wybieraja˛ spółki po przeprowadze-
niu wnikliwych badań i na podstawie domniemanej znajomości rynków. Krótko
mówia˛c, fundusze indeksów kupuja˛ wszystkie akcje, natomiast o funduszach
zarza˛dzanych aktywnie sa˛dzi sie˛, że nabywaja˛ tylko najlepsze akcje.
W praktyce okazuje sie˛, że menedżerom funduszy zarza˛dzanych aktywnie
zazwyczaj nie udaje sie˛ osia˛gna˛ć wyników lepszych od funduszy indeksów,
a nawet, że zdecydowana wie˛kszość z nich osia˛ga gorsze wyniki. Na przykład,
rezultaty badań przeprowadzonych przez WM Company, brytyjska˛ firme˛ spe-
cjalizuja˛ca˛ sie˛ w ocenie wyników funduszy inwestycyjnych, pokazuja˛, że przez
20 lat (aż do końca 2002 r.) 80% brytyjskich funduszy inwestycyjnych osia˛gało
gorsze wyniki od wyników funduszu trzymaja˛cego akcje wszystkich spółek
z indeksu FTSE All-Share. Najaktywniejsi menedżerowie uzyskiwali niższy
zysk z inwestycji w swoje fundusze niż menedżerowie zarza˛dzaja˛cy funduszami

indeksów, ponieważ cze˛ściej dokonywali transakcji akcjami, a zatem ponosili
wyższe koszty transakcyjne. W dodatku pobierali oni wyższe prowizje za swoja˛
rzekoma˛ wiedze˛ ekspertów.
A co z 20% menedżerów, którzy osia˛gaja˛ wyniki lepsze od średniej ryn-
kowej? Być może sa˛ oni bystrzejsi od innych menedżerów, a może maja˛ po
prostu wie˛cej szcze˛ścia. Jeśli weźmiemy 5000 osób i każemy im rzucać moneta˛
po dziesie˛ć razy, zapewne znajdzie sie˛ wśród nich, powiedzmy, 5 osób, które
wyrzuca˛ dziesie˛ć orłów. Te osoby moga˛ być przekonane, że maja˛ wyja˛tkowe
zdolności w rzucaniu moneta˛. Jednak zapewne be˛da˛ mieć problem z po-
wtórzeniem swojego wyczynu. Podobnie, jak wynika z badań, menedżerowie
funduszy, którzy w przeszłości osia˛gne˛li dobre wyniki, zwykle nie moga˛ sie˛
pochwalić podobnymi sukcesami w naste˛pnych latach.
Zgodnie z hipoteza˛ efektywnych rynków nie jest możliwe osia˛gnie˛cie
wyników lepszych niż wyniki przecie˛tne na rynku. Analiza rezultatów wielu
badań rynków finansowych potwierdza, że jest to nadzwyczaj trudne. Nawet
jeśli hipoteza efektywnych rynków nie jest dokładnym opisem świata, to jest
w niej wiele prawdy.
Nieracjonalność rynków
Hipoteza efektywnych rynków zakłada, że kupuja˛c i sprzedaja˛c akcje, ludzie
racjonalnie przetwarzaja˛ informacje, od których zależy fundamentalna wartość
udziałów przedsie˛biorstwa. Czy gracze na rynku akcji zachowuja˛ sie˛ aż tak
racjonalnie? Czy może ceny akcji odbiegaja˛ niekiedy od rozsa˛dnych oczekiwań
co do ich prawdziwej wartości?
Sugestie, że wahania cen akcji sa˛ spowodowane m.in. czynnikami natury
psychologicznej, pojawiały sie˛ od dawna. W 1930 r. brytyjski ekonomista, John
Maynard Keynes, zasugerował, że rynkami akcji rza˛dza˛ „zwierze˛ce instynkty”
inwestorów, czyli nieracjonalne fale optymizmu i pesymizmu. W latach dzie-
wie˛ćdziesia˛tych XX w., kiedy na rynkach akcji w Europie oraz przede
wszystkim w Stanach Zjednoczonych bito kolejne rekordy, Alan Greenspan,
szef amerykańskiego banku centralnego (Rezerwy Federalnej), sugerował, że
hossa ta może być skutkiem „irracjonalnego entuzjazmu” inwestorów. Poje˛cie
„irracjonalny entuzjazm” (irrational exuberance) zacze˛ło być powszechnie
stosowane w opisach rynku akcji, a po raz pierwszy pojawiło sie˛ jako tytuł
ksia˛żki o zachowaniu rynku akcji, napisanej przez Roberta Shillera — ekono-
miste˛ z Yale — który trafnie przewidział wielki spadek cen akcji w Stanach
Zjednoczonych. Niemniej to, czy entuzjazm na rynkach akcji w USA i na
świecie w latach dziewie˛ćdziesia˛tych XX w. był, czy też nie był racjonalny, jest
nadal przedmiotem sporów.
Długotrwały i niekiedy gwałtowny wzrost cen akcji bywa czasem nazywa-

ny bańka˛ spekulacyjna˛, ponieważ w pewnym momencie wzrost cen kończy sie˛
i wtedy ceny akcji gwałtownie spadaja˛, podobnie jak bańka mydlana rośnie aż
do momentu, w którym nagle pe˛ka. Możliwość powstawania takich baniek
spekulacyjnych wynika m.in. z tego, że dla posiadacza wartość akcji zależy nie
tylko od strumienia dywidend, lecz także od ceny sprzedaży tego papieru
wartościowego. W efekcie ktoś może dzisiaj zapłacić za akcje˛ wie˛cej, niż jest
ona warta, jeżeli tylko spodziewa sie˛, że w przyszłości ktoś inny be˛dzie skłonny
zapłacić za nia˛ jeszcze wie˛cej. Wyceniaja˛c akcje, trzeba ocenić nie tylko wartość
przyszła˛ danego przedsie˛biorstwa, lecz także to, co inni ludzie myśla˛ o jego
wartości w przyszłości.
Ekonomiści spieraja˛ sie˛ o to, czy odste˛pstwa od racjonalnej wyceny akcji sa˛
ważne, czy nieważne. Ci, którzy wierza˛ w nieracjonalność rynków, uważaja˛
(i słusznie), że rynki finansowe cze˛sto zachowuja˛ sie˛ w sposób, który trudno jest
wytłumaczyć, wskazuja˛c na informacje moga˛ce wpływać na racjonalna˛ wycene˛
spółek. Zwolennicy hipotezy efektywnych rynków twierdza˛ (również słusznie),
że ustalenie w pełni racjonalnej ceny przedsie˛biorstwa nie jest możliwe, wie˛c nie
można stwierdzać, że jakaś wycena jest nieracjonalna. W dodatku, jeżeli rynki
naprawde˛ byłyby nieracjonalne, to ktoś racjonalny mógłby to wykorzystać... .
Jednak w przedstawionym studium przypadku pokazujemy, że praktycznie jest
to niemal niemożliwe.
Szybki sprawdzian
Inwestorzy nazywają czasem najbardziej renomowane przedsiębiorstwa terminem
blue chip companies. Są to zwykle duże krajowe lub międzynarodowe korporacje
o uznanej reputacji, wysoko wykwalifikowanym zarządzie i znanym produkcie.
Przykładem blue chipów notowanych na giełdzie w Londynie są Rolls-Royce,
Unilever i BP. Czy, zgodnie z hipotezą efektywnych rynków, ograniczenie składu
portfela inwestycyjnego do akcji takich blue chipów pozwoli zarobić więcej, niż
wynosi przeciętny zysk z inwestycji na danym rynku? Odpowiedź wyjaśnij.
Ramka 5.2
Poglądy Keynesa na rynki finansowe
Keynes był nie tylko jednym z najbardziej wpływowych ekonomistów XX w., lecz również
osiągającym sukcesy inwestorem giełdowym, który zarządzając funduszem inwestycyjnym
uczelni w Cambridge, znacząco ją wzbogacił. Jednak jego opinia o menedżerach za-
rządzających takimi funduszami nie była zbyt pochlebna. W swoim Traktacie o pieniądzu
(Treatise on Money, 1930) Keynes pisał:
„(...) większość z tych, którzy kupują i sprzedają papiery wartościowe, nie ma

najmniejszego pojęcia o tym, co robi. Nie ma ona nawet podstawowej wiedzy,
potrzebnej do oceny sytuacji, w związku z tym żeruje na nadziejach i niepokojach łatwo
pojawiających się i równie łatwo przemijających za sprawą chwilowych zwrotów
sytuacji. Jest to jedna z dziwniejszych cech systemu kapitalistycznego, w jakim żyjemy,
której, kiedy zajmujemy się realnym światem, nie można pominąć”.
Autor nie był znany ze swojej skromności i umiarkowania, lecz tym razem można
podejrzewać, że przejaskrawił swoją ocenę, aby zwiększyć siłę argumentacji. W Ogólnej teorii
zatrudnienia, procentu i pieniądza (The General Theory of Employment, Interest and Money,
1936) Keynes, w bardzo znanym fragmencie, w którym rynek akcji porównuje do konkursu
piękności, przedstawił bardziej wyważony pogląd, stanowiący prostą odmianę teorii baniek
spekulacyjnych:
„(...) można by porównać zawodowe inwestowanie do konkursów ogłaszanych przez

gazety, w których uczestnicy mają wybrać spośród stu fotografii sześć twarzy najładniej-
szych, przy czym nagroda ma być przyznana temu, czyj wybór będzie najbardziej
zbliżony do przeciętnych upodobań wszystkich uczestników. W ten sposób każdy
wybiera nie te twarze, które jemu wydają się najładniejsze, ale te, które przypuszczalnie
przypadną do gustu innym uczestnikom, którzy oczywiście patrzą na problem w ten sam
sposób. Nie chodzi więc w końcu o wybór twarzy, która wydaje się komuś naprawdę
najładniejsza, ani nawet o wybór twarzy, którą ogół — przeciętnie — uważa za naj-
ładniejszą. Osiągnęliśmy już trzeci stopień, który polega na dociekaniu, co przeciętnie
uważa się za przeciętne zdanie ogółu1”.
Właśnie dlatego o osobie, która uważa, że odstępstwa od racjonalnej wyceny są na rynku

akcji raczej zasadą niż wyjątkiem, mówi się niekiedy, że ma keynesowskie poglądy na rynki
finansowe.
Podsumowanie
W tym rozdziale przedstawiliśmy najważniejsze narze˛dzia, z których należy
korzystać przy podejmowaniu decyzji finansowych. Koncepcja wartości za-
ktualizowanej przypomina, że euro otrzymane jutro jest warte mniej niż euro
posiadane dzisiaj. Dzie˛ki tej koncepcji jesteśmy także w stanie porównywać
kwoty pienia˛dza pochodza˛ce z różnych okresów. Teoria zarza˛dzania ryzykiem
wskazuje, że przyszłość jest nieznana i że ludzie nieche˛tni ryzyku moga˛ sie˛
przed nim zabezpieczyć. Studia nad wycena˛ aktywów pokazały, że ceny akcji
każdego przedsie˛biorstwa powinny odzwierciedlać oczekiwane przyszłe zyski
tego przedsie˛biorstwa.
1
Cyt. za: J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pienia˛dza, przekład
M. Kalecki, S. Ra˛czkowski, PWN, Warszawa 1956 ( przyp. tłum.).
Przydatność wie˛kszości narze˛dzi, o których mówiliśmy, jest szeroko

uznawana. Kontrowersje wzbudzaja˛ natomiast hipoteza efektywnych rynków
i teza, że ceny akcji odpowiadaja˛ racjonalnej ocenie prawdziwej wartości
przedsie˛biorstwa. Racjonalne czy nie, duże wahania cen akcji maja˛ poważne
skutki makroekonomiczne. Cze˛sto towarzysza˛ im wahania poziomu aktywności
gospodarczej w całej gospodarce. Rynkowi akcji przyjrzymy sie˛ ponownie,
kiedy w kolejnych rozdziałach tej ksia˛żki be˛dziemy sie˛ zajmować wahaniami
gospodarczymi.
☞ Streszczenie
● Ponieważ oszcze˛dności daja˛ odsetki, kwota pienie˛dzy posiadana dzisiaj jest
warta wie˛cej niż taka sama kwota w przyszłości. Można porównać kwoty
pochodza˛ce z różnych okresów, wykorzystuja˛c ich wartość zaktualizowana˛.
Wartość zaktualizowana danej przyszłej kwoty to suma potrzebna dzisiaj, aby
przy istnieja˛cych stopach procentowych otrzymać te˛ kwote˛ w przyszłości.
● Z powodu maleja˛cej użyteczności krańcowej wie˛kszość osób odczuwa
nieche˛ć wobec ryzyka. Osoby nieche˛tne ryzyku moga˛ je ograniczyć, wyko-
rzystuja˛c ubezpieczenia, różnicowanie, a także wybieraja˛c portfele inwes-
tycyjne o niższej stopie zwrotu i niższym ryzyku.
● Wartość aktywów, takich jak akcje przedsie˛biorstw, jest równa wartości
zaktualizowanej strumieni pienie˛dzy, jakie otrzyma ich właściciel, czyli
wypłacanych dywidend i kwoty uzyskanej ze sprzedaży tych aktywów.
Zgodnie z hipoteza˛ efektywnych rynków na rynkach finansowych racjonalnie
wykorzystuje sie˛ cała˛ doste˛pna˛ informacje˛ i w efekcie cena akcji zawsze
odpowiada najlepszej możliwej ocenie wartości danego przedsie˛biorstwa.
Jednak cze˛ść ekonomistów wa˛tpi w prawdziwość hipotezy efektywnych
rynków, sa˛dza˛c, że nieracjonalne czynniki natury psychologicznej także
wpływaja˛ na ceny aktywów.
Finanse, s. 129 Ryzyko indywidualne, s. 137
Wartość zaktualizowana, s. 130 Ryzyko całkowite, s. 137
Wartość przyszła, s. 130 Analiza fundamentalna, s. 140
Procent składany, s. 130 Hipoteza efektywnych rynków, s. 141
Osoba nieche˛tna ryzyku, s. 133 Efektywność informacyjna, s. 141
Dywersyfikacja (różnicowanie), s. 136 Bła˛dzenie losowe, s. 141
1. Stopa procentowa wynosi 7%. Wykorzystaj koncepcje˛ wartości zaktualizo-
wanej do porównania wartości 200 euro, które otrzymasz za 10 lat, i 300 eu-
ro, które otrzymasz za 20 lat.
2. Na czym polegaja˛ korzyści ludzi z istnienia rynku ubezpieczeń? Jakie

dwa problemy utrudniaja˛ przedsie˛biorstwu ubezpieczeniowemu efektywne
działanie?
3. Na czym polega dywersyfikacja? Kiedy akcjonariusz bardziej zróżnicuje
swój portfel: zwie˛kszaja˛c liczbe˛ spółek w portfelu z 1 do 10, czy ze
100 do 120?
4. Porównaj akcje przedsie˛biorstw i obligacje. Które z nich sa˛ bardziej ryzy-
kowne? Które przecie˛tnie daja˛ wyższy zwrot z inwestycji?
5. Jakie czynniki powinien wzia˛ć pod uwage˛ analityk giełdowy, próbuja˛c
wycenić akcje˛ pewnego przedsie˛biorstwa?
6. Opisz hipoteze˛ efektywnych rynków i wskaż przykład potwierdzaja˛cy te˛
teorie˛.
7. Wyjaśnij argumenty tych ekonomistów, którzy sa˛ sceptyczni wobec hipotezy
efektywnych rynków.
☞ Zadania
1. Przed około 400 laty amerykańscy Indianie sprzedali wyspe˛ Manhattan za 24
dolary. Powiedzmy, że ulokowali oni te˛ kwote˛ na 7% rocznie. Jaka˛ wartość
osia˛gne˛łaby ta suma dzisiaj?
2. Przedsie˛biorstwo rozważa projekt inwestycyjny, którego realizacja kosztuje
dzisiaj 10 mln euro i który przyniósłby 15 mln euro za cztery lata.
a. Czy powinno ono zrealizować ten projekt, jeśli stopa procentowa wy-
nosi 11%, 10%, 9% lub 8%?
b. Czy można ustalić dokładna˛ wartość stopy procentowej, przy której
przedsie˛wzie˛cie znajdzie sie˛ na granicy opłacalności i nieopłacalności?
3. Dla każdego z poniższych rodzajów ubezpieczeń podaj przykład problemu
pokusy nadużycia oraz problemu negatywnej selekcji.
a. Ubezpieczenie zdrowotne.
b. Ubezpieczenie samochodu.
4. Wyobraź sobie, że zamierzasz cze˛ść swoich oszcze˛dności wydać na portfel
inwestycyjny z akcjami 10 spółek. Czy powinny być to udziały spółek z tej
samej gałe˛zi gospodarki? Czy te spółki powinny działać w tym samym kraju?
Uzasadnij swoje odpowiedzi.
5. Która z naste˛puja˛cych akcji prawdopodobnie zapewni wyższy przecie˛tny
zwrot z inwestycji: akcja spółki z gałe˛zi przemysłu bardzo wrażliwej na
zmiany koniunktury w gospodarce (np. przemysł samochodowy), czy akcja
spółki z gałe˛zi przemysłu, która jest wzgle˛dnie niewrażliwa na zmiany
koniunktury w gospodarce (np. spółka wodocia˛gowa). Dlaczego?
6. Przedsie˛biorstwo ma do czynienia z dwoma rodzajami ryzyka. Pierwsze
z nich to ryzyko indywidualne, polegaja˛ce na tym, że konkurenci wejda˛ na
rynek i zabiora˛ tej firmie cze˛ść klientów. Drugie ryzyko to ryzyko całkowite,
polegaja˛ce na tym, że nadejdzie recesja, co spowoduje zmniejszenie sie˛
sprzedaży w tej firmie. Który z tych dwóch rodzajów ryzyka z wie˛kszym
prawdopodobieństwem spowoduje, że akcjonariusze tej firmy be˛da˛ sie˛ doma-

gać wyższych dochodów? Dlaczego?
7. Masz dwóch znajomych, którzy inwestuja˛ na rynku akcji.
a. Jeden z nich kupuje akcje tylko takich spółek, o których wszyscy sa˛dza˛, że
w przyszłości nasta˛pi silny wzrost ich zysków. Jak w tych spółkach,
w porównaniu z pozostałymi spółkami, be˛dzie sie˛ kształtował wskaźnik
cena/zysk? Dlaczego kupowanie akcji takich spółek może sie˛ okazać
niekorzystne?
b. Drugi znajomy kupuje akcje tych spółek, które — jego zdaniem — sa˛
tanie, ponieważ maja˛ niski wskaźnik cena/zysk. Co sa˛dzisz o przyszłych
przychodach tych spółek w porównaniu z przychodami innych spółek?
Dlaczego kupowanie akcji takich spółek może sie˛ okazać niekorzystne?
8. Kiedy menedżerowie zatrudnieni w pewnej spółce kupuja˛ lub sprzedaja˛
akcje, wykorzystuja˛c poufne informacje, które zdobyli, wykonuja˛c swoja˛
prace˛, mówimy, że dopuszczaja˛ sie˛ handlu poufnymi informacjami (insider
trading).
a. Podaj przykład takiej poufnej informacji, która może być wykorzystana
w handlu akcjami spółki.
b. Osoby, które handluja˛ akcjami spółki, korzystaja˛c z poufnych informacji,
zwykle osia˛gaja˛ bardzo wysokie zyski. Czy ten fakt jest sprzeczny
z hipoteza˛ efektywnych rynków?
c. Handel akcjami z wykorzystaniem poufnych informacji jest nielegalny.
Jak myślisz, dlaczego?

ROZDZIAŁ 6
BEZROBOCIE
trata pracy może sie˛ okazać najbardziej przygne˛biaja˛cym wydarzeniem

U w życiu. Wie˛kszość ludzi osia˛ga poża˛dany standard życia tylko dzie˛ki
wynagrodzeniu za prace˛, a wiele osób traktuje prace˛ zawodowa˛ nie tylko jak
źródło dochodu, lecz także jak sposób realizacji swoich ambicji życiowych.
Utrata zatrudnienia powoduje obniżenie poziomu życia, obawy dotycza˛ce
przyszłości i obniżenie samooceny. Nie jest zatem zaskakuja˛ce, że walcza˛c
o głosy wyborców, politycy cze˛sto twierdza˛, iż realizacja ich wyborczych pro-
gramów przyczyni sie˛ do powstania nowych miejsc pracy.
W poprzednich rozdziałach poznaliśmy niektóre mechanizmy decyduja˛ce
o poziomie życia w gospodarkach różnych krajów. Na przykład, kraj, który
oszcze˛dza i inwestuje znaczna˛ cze˛ść swojego dochodu, może czerpać wie˛ksze
korzyści z szybszego wzrostu zasobu kapitału i PKB niż podobny kraj, w którym
oszcze˛dności i inwestycje sa˛ mniejsze. Jeszcze bardziej oczywistym wyznacz-
nikiem poziomu życia jest przecie˛tny poziom bezrobocia w gospodarce danego
kraju. Ludzie, którzy chcieliby pracować, lecz nie moga˛ znaleźć pracy, nie
przyczyniaja˛ sie˛ do wzrostu produkcji dóbr i usług. Istnienie pewnego bez-
robocia jest nieuniknione w złożonej gospodarce, w której sa˛ tysia˛ce przedsie˛-
biorstw i miliony pracowników. Jednak wielkość bezrobocia podlega znacznym
wahaniom i znacznemu zróżnicowaniu w skali mie˛dzynarodowej. Kiedy w gos-
podarce można w pełni wykorzystać zasób siły roboczej, kraj osia˛ga wyższy
poziom PKB, niż byłoby to możliwe w sytuacji, w której cze˛ść pracowników
pozostawałaby bez pracy. Bezrobocie naturalne
to typowy dla danej
W tym rozdziale rozpoczynamy analize˛ bezrobocia. Problem gospodarki poziom
ten jest opisywany zazwyczaj inaczej w perspektywie długiego bezrobocia, wokół
którego waha sie˛
i krótkiego okresu. Nazwa bezrobocie naturalne (natural rate of bezrobocie rzeczywiste.
unemployment) oznacza poziom bezrobocia wyste˛puja˛cy w danej Bezrobocie cykliczne
gospodarce, natomiast termin bezrobocie cykliczne (cyclical stanowi odchylenie
wielkości bezrobocia
unemployment) — poziom obserwowanych w uje˛ciu rok do roku od jego naturalnego
wahań bezrobocia wokół jego naturalnego poziomu. Bezrobocie to poziomu.
jest blisko zwia˛zane z krótkookresowymi wahaniami poziomu aktywności gos-

podarczej. W teorii ekonomii ma ono swoje wyjaśnienie, jednak jego przed-
stawienie odłożymy do dalszej cze˛ści ksia˛żki, gdzie przeanalizujemy prob-
lematyke˛ krótkookresowych wahań poziomu produkcji w gospodarce. W tym
rozdziale omówimy natomiast czynniki, ktore decyduja˛ o wielkości bezrobocia
naturalnego. Jak sie˛ wkrótce przekonamy, przymiotnik naturalne nie oznacza
jednak, że bezrobocie to jest zjawiskiem poża˛danym ani że utrzymuje sie˛ ono na
stałym poziomie i nie zmienia sie˛ pod wpływem polityki gospodarczej. Okreś-
lenie „bezrobocie naturalne” oznacza jedynie, że bezrobocie tego rodzaju nie
uste˛puje automatycznie nawet w długim okresie.
Analize˛ prowadzona˛ w tym rozdziale rozpoczynamy od przedstawienia
niektórych istotnych faktów dotycza˛cych bezrobocia. Odpowiemy zwłaszcza na
trzy pytania: „W jaki sposób państwo mierzy stope˛ bezrobocia w gospodarce?”;
„Jakie problemy napotykamy, interpretuja˛c dane o bezrobociu?”; „Jak długo
zwykle bezrobotni pozostaja˛ bez pracy?”.
Naste˛pnie przedstawimy powody, które sprawiaja˛, że w gospodarce zawsze
wystepuje bezrobocie, a także sposoby, za pomoca˛ których politycy gospodarczy
˛
moga˛ pomóc bezrobotnym. Omówimy również cztery przyczyny decyduja˛ce
o wielkości bezrobocia naturalnego w gospodarce: poszukiwanie pracy, ustawy
o płacy minimalnej, działalność zwia˛zków zawodowych i stosowane przez
pracodawców płace efektywnościowe. Jak sie˛ przekonamy, bezrobocie długo-
okresowe nie jest spowodowane tylko jedna˛ przyczyna˛ i nie wymaga zastoso-
wania tylko jednego środka zaradczego. Jest ono wynikiem współwyste˛powania
wielu różnych, lecz wzajemnie powia˛zanych problemów. W rezultacie politycy
gospodarczy nie dysponuja˛ prosta˛ metoda˛ obniżenia bezrobocia naturalnego,
a wie˛c także złagodzenia jego skutków, które dotycza˛ bezrobotnych.
6.1
Definicja bezrobocia
Rozpoczynamy ten rozdział od dokładnego przeanalizowania znaczenia terminu
bezrobocie. Sprawdzimy: w jaki sposób państwo mierzy stope˛ bezrobocia; jakie
problemy napotykamy, interpretuja˛c dane dotycza˛ce bezrobocia; jak długo trwa
zwykle okres, w którym osoba bezrobotna jest pozbawiona pracy, i dlaczego
w gospodarce zawsze sa˛ tacy, którzy nie sa˛ nigdzie zatrudnieni.
Co to jest bezrobocie?
Odpowiedź na powyższe pytanie może sie˛ wydawać oczywista: bezrobotny to
osoba, która nie ma pracy. Jednak, jako ekonomiści, definicje interesuja˛cych nas
zjawisk gospodarczych powinniśmy tworzyć w precyzyjny i staranny sposób.
Bezrobocie 151
Jeżeli np. jesteś studentem studiów dziennych, zapewne nie jesteś zatrudniony
na pełen etat, tzn. nie pracujesz w pełnym wymiarze godzin w zamian za
wynagrodzenie. Masz ku temu dobry powód — przecież studiujesz i właśnie
dlatego nie możesz pracować w tym systemie. Mogłoby sie˛ również zdarzyć, że
nie jesteś studentem, lecz cierpisz na jaka˛ś przewlekła˛ chorobe˛, wie˛c nie jesteś
w stanie podja˛ć pracy. Znowu, chociaż nie miałbyś zatrudnienia, nie nazwalibyś-
my Cie˛ bezrobotnym. Należałoby uznać Cie˛ za osobe˛ niezdolna˛ do pracy. Już te
dwa przykłady jasno pokazuja˛, że musimy uściślić nasza˛ definicje˛ osoby
bezrobotnej. Zamiast twierdzić, jak poprzednio, że bezrobotny to osoba niema-
ja˛ca pracy, należy raczej uznać, że jest to osoba, która nie ma pracy, a jednocześ-
nie chce i jest w stanie ja˛ podja˛ć.
Jednak nadal wymaga wyjaśnienia, co rozumiemy przez che˛ć i możliwość
podje˛cia pracy. Przypuśćmy, że nie pracujesz teraz na pełen etat i że poszu-
kujesz pracy, a jeden z autorów tej ksia˛żki proponuje Ci stanowisko swojego
asystenta ds. badań naukowych z wynagrodzeniem w wysokości 50 pensów
dziennie. Czy przyja˛łbyś te˛ propozycje˛? Gdyby pomina˛ć to, że prowadzenie
badań w dziedzinie ekonomii jest tak interesuja˛ce, iż samo w sobie stanowi
wystarczaja˛ce wynagrodzenie za prace˛ z autorem, prawdopodobnie uznalibyś-
my, że nie przyja˛łbyś tej propozycji ze wzgle˛du na zbyt niski poziom zaoferowa-
nej Ci płacy. Oto krańcowo odmienny przykład: wyobraź sobie, że Twoja
wygrana w totolotka okazała sie˛ niebotycznie wysoka i że zdecydowałeś sie˛
przerwać studia i do końca życia utrzymywać sie˛ właśnie z tej wygranej. Czy
byłbyś wtedy osoba˛ bezrobotna˛? Nie, ponieważ nie chciałbyś podja˛ć pracy
niezależnie od poziomu oferowanego Ci wynagrodzenia. Zaliczenie kogoś do
kategorii osób bezrobotnych zależy zatem również od tego, czy ten ktoś chce
i może podja˛ć prace˛ przy stawce wynagrodzenia oferowanej aktualnie na rynku
pracy.
Możemy teraz podać bardziej precyzyjna˛ definicje˛ bezrobocia: bezrobotni
w gospodarce to te osoby w wieku produkcyjnym, które chca˛ i sa˛ w stanie
podja˛ć prace˛ przy oferowanych na rynku pracy stawkach wynagrodzeń, a jednak
nie pracuja˛.
Ekonomiści uważaja˛ zwykle, że wygodniej jest mówić nie o liczbie bez-
robotnych, lecz o stopie bezrobocia (unemployment rate) w gospodarce. Termin
ten oznacza procentowy udział osób bezrobotnych w grupie ludności aktywnej
zawodowo (inaczej mówia˛c, w zasobie pracy)1. To ostatnie poje˛cie oznacza
natomiast całkowita˛ liczbe˛ osób, które w określonym momencie mogłyby zostać
zatrudnione w gospodarce danego kraju. Po chwili zastanowienia można wie˛c
stwierdzić, że do ludności aktywnej zawodowo zaliczamy zarówno wszystkie
osoby, które maja˛ prace˛, jak i wszystkich bezrobotnych.
1
Zasób pracy (labour force) bywa również nazywany terminem „siła robocza” (przyp. tłum.).
W jaki sposób mierzymy bezrobocie?

W jaki sposób instytucje rza˛dowe radza˛ sobie z pomiarem bezrobocia w gos-
podarce? Otóż w tym celu wykorzystuje sie˛ dwie podstawowe metody.
Bezrobocie rejestrowane. Prostym sposobem jest zbadanie wielkości bezro-

bocia rejestrowanego (claimant count). Chodzi o ustalenie liczby osób, które
w konkretnym dniu były zarejestrowane jako bezrobotne, czyli ubiegały sie˛
o wypłacany przez państwo zasiłek dla bezrobotnych lub go dostawały.
Ponieważ osoby takie składaja˛ odpowiednie wnioski (rejestruja˛ sie˛) w urze˛dach
pracy be˛da˛cych wyspecjalizowanymi agendami rza˛dowymi (odpowiedzialnymi
za wypłate˛ zasiłków), zdobycie danych dotycza˛cych liczby zarejestrowanych
bezrobotnych nie jest trudne. Państwo ma także doste˛p do kompletnych danych
dotycza˛cych całkowitej liczby osób zatrudnionych w gospodarce, wszak otrzy-
muje od tych osób płatności z tytułu podatku dochodowego. Jeśli do liczby
pracuja˛cych w gospodarce dodamy liczbe˛ zarejestrowanych bezrobotnych,
be˛dziemy mogli określić liczbe˛ ludności aktywnej zawodowo, czyli wielkość
zasobu pracy w gospodarce. W celu zmierzenia stopy bezrobocia należy nato-
miast ustalić, jaki odsetek ludności aktywnej zawodowo stanowia˛ zarejestrowani
bezrobotni.
Ponieważ państwo dysponuje wszystkimi danymi, które sa˛ niezbe˛dne do
obliczenia stopy bezrobocia na podstawie liczby zarejestrowanych bezrobot-
nych, wykonanie tego zadania jest stosunkowo tanie i łatwe. Niestety, omówiona
powyżej metoda pomiaru wielkości bezrobocia ma wiele istotnych wad.
Oczywisty problem polega na tym, że wynik obliczeń zależy od zmian
zasad przyznawania zasiłków dla bezrobotnych, wprowadzanych przez państwo
arbitralnie. Przypuśćmy, że rza˛dza˛cy decyduja˛ sie˛ na zaostrzenie zasad przy-
znawania zasiłków i zmieniaja˛ je w taki sposób, że w efekcie niewiele osób
zachowuje prawo do tego świadczenia. W rezultacie liczba zarejestrowanych
bezrobotnych spadnie, a co za tym idzie — zmniejszy sie˛ również stopa
bezrobocia, mimo że liczba osób pracuja˛cych i pozostaja˛cych bez pracy
w praktyce nie uległa żadnej zmianie! Jeśli natomiast państwo zdecydowałoby
sie˛ złagodzić warunki przyznawania zasiłków dla bezrobotnych i tym samym
wie˛cej osób spełniłoby odpowiednie kryteria, wzrosłaby zarówno liczba zareje-
strowanych bezrobotnych, jak i stopa bezrobocia.
W praktyce rza˛dy cze˛sto zmieniaja˛ zasady przyznawania zasiłków dla
bezrobotnych. Na przykład, w Wielkiej Brytanii w cia˛gu ostatnich 25 lat zostały
one zmienione około 30 razy i w każdym z tych przypadków (z wyja˛tkiem
jednego) doprowadziło to do spadku liczby zarejestrowanych bezrobotnych,
a co za tym idzie — także do spadku stopy bezrobocia. Poniżej podano
przykłady kategorii osób, które zostały wyła˛czone ze zbioru zarejestrowanych
bezrobotnych w Wielkiej Brytanii. Należa˛ do nich: niemaja˛ce pracy osoby
w wieku powyżej 55 lat; osoby korzystaja˛ce z państwowych programów
Bezrobocie 153
kształcenia zawodowego (zazwyczaj sa˛ to absolwenci szkół, którzy nie znaleźli

jeszcze zatrudnienia); wszyscy poszukuja˛cy pracy w niepełnym wymiarze
godzin; osoby, które na pewien czas opuściły zasób aktywnych zawodowo, lecz
chciałyby znowu znaleźć sie˛ w tej grupie (należa˛ do niej m.in. kobiety, które
postanowiły zrezygnować z pracy, aby zaja˛ć sie˛ wychowywaniem dzieci). Wiele
spośród osób zaliczanych do tych kategorii (jeśli nie wszystkie!) nie ma pracy,
jest w wieku produkcyjnym oraz chce i jest w stanie podja˛ć prace˛ za
wynagrodzenia oferowane na rynku pracy. Mimo to w Wielkiej Brytanii osoby
te nie zostałyby uznane za bezrobotnych, jeśli bezrobocie mierzono by metoda˛
ustalenia wielkości bezrobocia rejestrowanego.
Badania ankietowe zasobu pracy. Druga i prawdopodobnie bardziej wiarygod-

na metoda pomiaru wielkości bezrobocia polega na badaniach ankietowych
(chodzi o przepytywanie ludzi w terenie), które sa˛ prowadzone z wykorzys-
taniem uzgodnionej definicji bezrobocia2. W tym przypadku należy rozstrzyg-
na˛ć, jaka˛ grupe˛ ankietowanych ma obja˛ć badanie, jak cze˛sto należy je powtarzać
(badanie wymaga zużycia konkretnych zasobów i jest kosztowne) i jaka
definicja bezrobocia powinna zostać wykorzystana. Chociaż sformułowana
przez nas wcześniej definicja bezrobocia wydaje sie˛ wystarczaja˛ca, określenie
„osoba, która jednocześnie chce i może podja˛ć prace˛ za oferowana˛ obecnie na
rynku pracy stawke˛ wynagrodzeń” może sie˛ okazać zbyt mało precyzyjne.
Zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w wielu innych krajach badania ankietowe
ludności aktywnej zawodowo sa˛ przeprowadzane z wykorzystaniem standar-
dowej definicji bezrobocia, zaproponowanej przez International Labour Office,
ILO, tj. Mie˛dzynarodowa˛ Organizacje˛ Pracy (MOP). Zgodnie z definicja˛ tej
organizacji za bezrobotna˛ uważa sie˛ osobe˛, która w danym momencie nie ma
pracy i chciałaby ja˛ podja˛ć w cia˛gu najbliższych dwóch tygodni, a ponadto przez
cztery ostatnie tygodnie aktywnie poszukiwała pracy lub oczekiwała na rozpo-
cze˛cie pracy wcześniej znalezionej.
W przypadku Wielkiej Brytanii badania ankietowe zasobu pracy sa˛ prze-
prowadzane co kwartał i obejmuja˛ grupe˛ około 60 000 gospodarstw domowych.
Na podstawie odpowiedzi na pytania zawarte w ankietach każdy dorosły
ankietowany (osoba w wieku 16 lat lub starsza) w każdym z gospodarstw
domowych, obje˛tych badaniem, jest zaliczany do jednej z trzech kategorii:
● osób pracuja˛cych,
● osób bezrobotnych,
● osób niewchodza˛cych w skład zasobu pracy (osób biernych zawodowo).
Do kategorii pracuja˛cych sa˛ zaliczane osoby, które przynajmniej przez
cze˛ść tygodnia poprzedzaja˛cego badanie pracowały zarobkowo. Natomiast za
2
W przypadku Polski badania takie, zwane Badaniami Aktywności Ekonomicznej Ludności
(BAEL), sa˛ regularnie przeprowadzane przez Główny Urza˛d Statystyczny (przyp. tłum.).
bezrobotnych uznaje sie˛ osoby, które spełniaja˛ kryteria określone w podanej

wcześniej definicji bezrobotnego Mie˛dzynarodowej Organizacji Pracy. Osoby
niezaliczone do żadnej z dwóch powyższych kategorii, czyli np. student studiów
dziennych, gospodyni domowa lub emeryt, nie należa˛ do zasobu pracy, to
znaczy zgodnie z terminologia˛ MOP sa˛ bierne zawodowo. Na rysunku 6.1
przedstawiono podział społeczeństwa Wielkiej Brytanii na trzy wskazane wyżej
kategorie według danych z jesieni 2004 r.
RYSUNEK 6.1
Podział populacji osób dorosłych w Wielkiej Brytanii w 2004 r.
Brytyjski Główny Urza˛d Statystyczny (UK Office for National Statistics) dzieli populacje˛ osób
pełnoletnich (w wieku 16 i wie˛cej lat) na trzy kategorie osób: pracuja˛cych, bezrobotnych i biernych
zawodowo. W skład zasobu pracy wchodza˛ osoby aktywne zawodowo, czyli zarówno pracuja˛cy, jak
i bezrobotni.
Ź r ó d ł o: UK Office for National Statistics; „Labour Force Survey” 2005, February.
Odpowiednio sklasyfikowawszy wszystkie obje˛te badaniami ankietowymi

osoby, stosowne instytucje państwowe sa˛ w stanie obliczyć różne wskaźniki
Zasób pracy statystyczne, opisuja˛ce sytuacje˛ na rynku pracy. Zasób pracy
to całkowita liczba
pracowników w danej
(labour force — liczba osób aktywnych zawodowo) jest definio-
gospodarce, w skład wany jako suma liczby osób pracuja˛cych i osób bezrobotnych:
której wchodza˛ zarówno
osoby pracuja˛ce,
liczba osób liczba osób
jak i bezrobotne. zasób pracy = pracuja˛cych + bezrobotnych .
Bezrobocie 155
Możliwe jest również obliczenie stopy bezrobocia (unem- Stopa bezrobocia

to odsetek osób
ployment rate), rozumianej jako odsetek osób bezrobotnych nale- bezrobotnych,
ża˛cych do zasobu pracy: należa˛cych
do zasobu pracy.
liczba bezrobotnych
stopa bezrobocia = · 100.
zasób pracy
Instytucje rza˛dowe obliczaja˛ stope˛ bezrobocia zarówno dla całej dorosłej
populacji, jak i dla we˛ższych grup społecznych, jak np. dla me˛żczyzn, kobiet czy
osób młodych.
Te same wyniki badań ankietowych zasobu pracy umożliwiaja˛ także przed-
stawienie danych dotycza˛cych stopnia aktywności zawodowej społeczeństwa.
Współczynnik aktywności zawodowej (labour force participation Współczynnik
rate) to odsetek osób aktywnych zawodowo (pracuja˛cych i bez- aktywności zawodowej
to odsetek osób
robotnych) w populacji ludzi pełnoletnich: aktywnych zawodowo
w populacji ludzi
współczynnik zasób pracy pełnoletnich.
aktywności zawodowej = osoby pełnoletnie · 100
Współczynnik ten informuje o tym, jaka cze˛ść populacji danego kraju

zdecydowała sie˛ na obecność na rynku pracy. Podobnie jak stopa bezrobocia,
współczynnik aktywności zawodowej jest obliczany zarówno dla całej pełnolet-
niej populacji, jak i dla we˛ższych grup społecznych.
Chca˛c lepiej zrozumieć sposób obliczania wspomnianych miar, powróćmy
jeszcze raz do danych dla Wielkiej Brytanii. Zgodnie z wynikami „Labour Force
Survey” do kategorii pracuja˛cych zaliczono w 2004 r. 28,4 mln osób, natomiast
za bezrobotnych uznano 1,4 mln ludzi. Wielkość zasobu pracy wyniosła zatem:
zasób pracy = 28,4 mln + 1,4 mln = 29,8 mln osób,
natomiast stopa bezrobocia osia˛gne˛ła poziom:
1,4
stopa bezrobocia = · 100 = 4,7%.
29,8
Ponieważ liczba osób pełnoletnich (osób w wieku 16 i wie˛cej lat) wynosiła
47,4 mln, współczynnik aktywności zawodowej był równy:
współczynnik 29,8
aktywności zawodowej = 47,4
· 100 = 62,9%.
Podsumowuja˛c, jesienia˛ 2004 r. blisko 2/3 pełnoletnich obywateli Zjed-

noczonego Królestwa było aktywnych zawodowo, a 4,7% aktywnych zawodowo
pozostawało bez pracy.
Na rysunku 6.2 pokazano — zebrane przez UK Office for National
Statistics — dane dotycza˛ce bezrobocia w Wielkiej Brytanii w różnych grupach
społecznych, wyróżnionych ze wzgle˛du na kryteria etniczne i płeć. Warto
zwrócić uwage˛ na kilka faktów. Po pierwsze, stopy bezrobocia w grupach
RYSUNEK 6.2
Sytuacja różnych grup społecznych na rynku pracy
UK Office for National Statistics oblicza stopy bezrobocia dla różnych grup społecznych, wyróż-
nianych ze wzgle˛du na płeć i kryteria etniczne.
etnicznych o innym niż biały kolorze skóry były stosunkowo wyższe w przy-
padku zarówno me˛żczyzn, jak i kobiet, co jest prawdopodobnie najbardziej
zaskakuja˛ca˛ prawidłowościa˛. Po drugie, stopy bezrobocia w różnych grupach
etnicznych były silnie zróżnicowane. W latach 2001−2002 w grupie me˛żczyzn
najwyższa˛ stope˛ bezrobocia zaobserwowano wśród osób pochodza˛cych z Ban-
gladeszu: wyniosła ona 20%, czyli 4 razy wie˛cej niż wśród białych Brytyj-
czyków. Stopa bezrobocia w grupie Hindusów była natomiast tylko nieco
wyższa niż w przypadku białych Brytyjczyków (odpowiednio 7% i 5%).
W przypadku me˛żczyzn z pozostałych grup etnicznych o innym niż biały
kolorze skóry stopy bezrobocia były 2−3 razy wyższe od stopy bezrobocia dla
białych Brytyjczyków.
Wyniki dotycza˛ce kobiet były, ogólnie, podobne do wyników dla me˛ż-
czyzn, chociaż stopy bezrobocia kobiet okazały sie˛ wyższe. Najwyższa˛ stope˛
bezrobocia odnotowano w przypadku kobiet pochodza˛cych z Bangladeszu
— wyniosła ona 24% i była 6 razy wyższa od stopy bezrobocia dla białych
brytyjskich kobiet, dla których wyniosła 4%. Stopa bezrobocia dla Hindusek
okazała sie˛ natomiast tylko nieco wyższa niż dla białych Brytyjek i wy-
niosła 7%.
Dane o rynku pracy umożliwiaja˛ także ekonomistom i politykom obser-
wowanie zmian zachodza˛cych w całej gospodarce. Na rysunku 6.3 widzimy
Bezrobocie 157
RYSUNEK 6.3
Stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii od 1971 r.
Wykres powstał na podstawie rocznych danych, dotycza˛cych stopy bezrobocia. Widzimy, jaka cze˛ść
osób z zasobu aktywnych zawodowo pozostaje bez pracy. Dane obliczono za pomoca˛ metody
bezrobocia rejestrowanego.
zmiany stopy bezrobocia (obliczanej przy wykorzystaniu metody bezrobocia

rejestrowanego) w Wielkiej Brytanii po 1971 r. Jak już stwierdziliśmy, wyniki
uzyskane ta˛ metoda˛ sa˛ mniej wiarygodne niż wyniki ankietowych badań zasobu
pracy. Jednak niezależnie od zastrzeżeń, wykres ten jest użytecznym narze˛-
dziem. Ujawnia on, że w gospodarce bezrobocie wyste˛puje zawsze i że jego
wielkość zmienia sie˛ z roku na rok, czasem nawet znacznie. W kolejnych roz-
działach omówimy krótkookresowe wahania produkcji w gospodarce, uwzgle˛d-
niaja˛c przy tym również te zmiany wielkości bezrobocia. Jednak w pozostałej
cze˛ści tego rozdziału wahania krótkookresowe pominiemy, koncentruja˛c sie˛ na
pytaniu, dlaczego w gospodarkach rynkowych zawsze istnieje pewne bezrobocie.
STUDIUM PRZYPADKU
Aktywność zawodowa mężczyzn i kobiet w gospodarce Wielkiej Brytanii
Na przestrzeni ostatniego stulecia rola społeczna kobiet uległa dramatycznej

zmianie we wszystkich wysoko rozwinie˛tych gospodarkach świata. Obser-
watorzy życia społecznego wskazywali na wiele przyczyn tego zjawiska.
Cze˛ściowo można je przypisać pojawieniu sie˛ nowych zaawansowanych tech-

nologicznie urza˛dzeń, takich jak pralki i suszarki do prania, lodówki, zamrażarki
i zmywarki do naczyń, które w znacznym stopniu skróciły czas niezbe˛dny do
wykonania podstawowych prac domowych. Zmiane˛ roli społecznej kobiet
można również wia˛zać z ulepszeniem metod planowania rodziny, czego skut-
kiem było zmniejszenie sie˛ liczby dzieci przychodza˛cych na świat w przecie˛tnej
rodzinie. Oczywiście, na zmiane˛ te˛ wpłyne˛ła również ewolucja pogla˛dów
politycznych i postaw społecznych. Wszystkie te przyczyny wywarły duży
wpływ na społeczeństwo, a zwłaszcza na gospodarke˛.
Wpływ ten jest najbardziej widoczny w przypadku stopnia aktywności
zawodowej i to nawet, jeśli pod uwage˛ weźmiemy jedynie dane z ostatnich
20 lat. Z analizy danych wynika, że ogólny współczynnik aktywności zawodo-
wej, obejmuja˛cy zarówno me˛żczyzn, jak i kobiety w wieku 16 i wie˛cej lat,
pozostawał w tym okresie na wzgle˛dnie stałym poziomie i wynosił około 63%.
Jeśli jednak przyjrzymy sie˛ współczynnikom aktywności zawodowej dla po-
szczególnych płci, dojdziemy do odmiennych wniosków. Na pocza˛tku analizo-
wanego okresu współczynnik aktywności zawodowej kobiet wynosił około 50%,
a do 2004 r. wzrósł do około 56%. Natomiast współczynnik aktywności
zawodowej me˛żczyzn zmieniał sie˛ w przeciwnym kierunku: z pocza˛tkowego
poziomu nieco ponad 75% na pocza˛tku 1984 r. spadł on do około 70% w 2004 r.
O ile wzrost współczynnika aktywności zawodowej kobiet jest zrozumiały,
o tyle spadek współczynnika aktywności zawodowej me˛żczyzn na pierwszy rzut
oka może sie˛ wydawać zagadkowy. Można jednak wskazać wiele przyczyn tego
zjawiska. Po pierwsze, współcześnie młodzi me˛żczyźni ucza˛ sie˛ dłużej niż
poprzednie pokolenia. Po drugie, starsi panowie przechodza˛ obecnie na emerytu-
re˛ wcześniej niż kiedyś i żyja˛ dłużej. Po trzecie, wraz ze wzrostem liczby kobiet
podejmuja˛cych prace˛ coraz wie˛cej me˛żczyzn decyduje sie˛ na pozostanie
w domu i opieke˛ nad dziećmi. Jednak studenci studiów dziennych, emeryci oraz
me˛żczyźni na urlopach wychowawczych nie sa˛ wliczani do zasobu pracy.
Oczywiście, także kobiety poświe˛caja˛ dziś na nauke˛ wie˛cej czasu, a także żyja˛
dłużej niż ich matki i babki. Tym bardziej zaskakuja˛cy wydaje sie˛ zatem wzrost
współczynnika aktywności zawodowej kobiet w omawianym okresie.
Jak długo bezrobotni

pozostają bez pracy?
Jednym z kryteriów, jakie należy wzia˛ć pod uwage˛, oceniaja˛c, jak poważnym
problemem jest bezrobocie, jest długość okresu, w jakim przecie˛tny bezrobotny
pozostaje bez pracy. Jeśli bezrobocie jest zjawiskiem krótkookresowym, wielu
uzna, że problem ten nie jest bardzo poważny. Po utracie pracy ludzie
potrzebuja˛, być może, jedynie kilku tygodni na znalezienie nowego zaje˛cia
Bezrobocie 159
i czas ten wykorzystuja˛, poszukuja˛c ofert, które najlepiej odpowiadaja˛ ich

preferencjom i zdolnościom. Jeżeli jednak bezrobocie ma charakter długo-
okresowy, wielu uzna je za poważny problem. Osób, które nie maja˛ pracy przez
wiele miesie˛cy, z wie˛kszym prawdopodobieństwem dotykaja˛ problemy ekono-
miczne i psychologiczne.
Ponieważ długość okresu pozostawania bez pracy może wpłyna˛ć na ocene˛
dotkliwości bezrobocia, ekonomiści poświe˛caja˛ wiele uwagi odnośnym danym.
Jedno z ważnych ustaleń wynikaja˛cych z ich badań pozornie wydaje sie˛
wewne˛trznie sprzeczne: zwykle okres pozostawania bez pracy jest krótki, jednak
wie˛kszość bezrobocia obserwowanego w dowolnie wybranym momencie ma
charakter długookresowy.
Chca˛c zrozumieć, jak to jest możliwe, rozważmy przykład. Przypuśćmy, że
w celu przeprowadzenia badań ankietowych bezrobocia przez rok, co tydzień,
regularnie odwiedzałeś urza˛d pracy. Za każdym razem okazywało sie˛, że jest
czterech bezrobotnych. W przypadku trzech bezrobotnych z tej grupy chodziło
cia˛gle o te same osoby, a czwarta osoba zmieniała sie˛ co tydzień. Czy na
podstawie tych informacji bezrobocie należy uznać za zjawisko krótkookresowe,
czy też za zjawisko długookresowe?
Kilka prostych obliczeń może pomóc w odpowiedzi na to pytanie. W przy-
kładzie była mowa ła˛cznie o 55 bezrobotnych osobach: 52 osoby nie miały pracy
przez okres jednego tygodnia, a 3 osoby — przez cały rok. Oznacza to, że w 52
na 55 przypadków, czyli w 95%, okres pozostawania bez pracy nie przekraczał
tygodnia, wie˛c można go uznać za krótki. Weźmy jednak pod uwage˛ całkowita˛
wielkość bezrobocia. Trzy bezrobotne osoby pozostaja˛ce bez pracy przez cały
rok, czyli przez 52 tygodni, były ła˛cznie pozbawione zatrudnienia przez
156 tygodni. Jeśli uwzgle˛dnimy czas pozostawania bez pracy przez 52 osoby,
które były bezrobotne tylko przez tydzień każda, okazuje sie˛, że ła˛czny okres
pozostawania bez zatrudnienia przez wszystkich ankietowanych bezrobotnych
był równy 208 tygodni. W naszym przykładzie 156/208, czyli 75% bezrobocia
ogółem, musimy zatem przypisać osobom, które pozostawały bez pracy przez
cały rok. Wie˛kszość bezrobocia obserwowanego w dowolnie wybranym mo-
mencie ma wie˛c charakter długookresowy.
Ten wniosek powoduje, że zarówno ekonomiści, jak i politycy musza˛
zachować szczególna˛ ostrożność, interpretuja˛c dane dotycza˛ce bezrobocia i pro-
jektuja˛c polityke˛ pomocy bezrobotnym. Znaczna cze˛ść ludzi, którzy stali sie˛
bezrobotni, szybko znajdzie prace˛. Wie˛kszość problemów, jakie bezrobocie
stwarza dla gospodarki, dotyczy jednak relatywnie małej grupy osób, które
pozostaja˛ bez zatrudnienia przez długi okres.
Dlaczego w gospodarce zawsze

są jacyś bezrobotni?
Do tej pory opisaliśmy, jak mierzy sie˛ wielkość bezrobocia, problemy po-
wstaja˛ce przy interpretacji danych statystycznych dotycza˛cych bezrobocia,
a także ustalenia ekonomistów rynku pracy, odnosza˛ce sie˛ do długości okresu
pozostawania bez pracy. Powinieneś wie˛c już wiedzieć, czym jest bezrobocie.
Prowadzone dotychczas rozważania nie wyjaśniły jednak przyczyn bez-
robocia. W przypadku wie˛kszości rynków w gospodarce ceny zmieniaja˛ sie˛,
zrównuja˛c ilość oferowana˛ dobra z zapotrzebowaniem na to dobro. Na idealnym
rynku pracy płace dostosowałyby sie˛ w stopniu niezbe˛dnym do zrównoważenia
ilości oferowanej pracy i zapotrzebowania na prace˛. Te zmiany płac zapewniły-
by jednocześnie, że wszyscy pracownicy zawsze mieliby zatrudnienie.
Oczywiście, rzeczywistość jest daleka od ideału. Pewna liczba pracow-
ników zawsze pozostaje bez pracy, nawet jeśli ogólny stan gospodarki jest
dobry. Innymi słowy, stopa bezrobocia nigdy nie spada do zera, lecz waha sie˛
wokół naturalnej stopy bezrobocia. Chca˛c zrozumieć, co to jest naturalna stopa
bezrobocia, w pozostałych cze˛ściach tego rozdziału zbadamy powody, które
sprawiaja˛, że rzeczywista sytuacja na rynkach pracy odbiega od ideału pełnego
zatrudnienia.
W długim okresie trwanie bezrobocia jest wyjaśniane na cztery różne spo-
soby. Zgodnie z wyjaśnieniem pierwszym pracownicy potrzebuja˛ czasu na wy-
szukanie najlepszych, ich zdaniem, ofert pracy. Bezrobocie powstaja˛ce w trakcie
tego procesu uzgadniania zapotrzebowania osób poszukuja˛cych pracy i ofert
Bezrobocie frykcyjne pracy zgłaszanych przez pracodawców jest czasem nazywane bez-
jest spowodowane tym,
że pracownicy potrzebuja˛
robociem frykcyjnym (frictional unemployment). Cze˛sto uważa
czasu na znalezienie sie˛, że koncepcja bezrobocia frykcyjnego wyjaśnia przypadki osób,
ofert pracy, które
najlepiej odpowiadaja˛
które pozostaja˛ bez pracy przez stosunkowo krótki okres.
ich preferencjom Natomiast kolejne trzy wyjaśnienia zjawiska bezrobocia suge-
i zdolnościom.
ruja˛, że liczba miejsc pracy, doste˛pnych na niektórych rynkach
pracy, może być zbyt mała, aby mogli pracować wszyscy ci, którzy chca˛. Jest
tak, kiedy ilość oferowana na danym rynku pracy okazuje sie˛ wie˛ksza od zapo-
Bezrobocie trzebowania na prace˛. Bezrobocie tego rodzaju jest nazywane bez-
strukturalne jest
spowodowane tym,
robociem strukturalnym (structural unemployment).
że liczba miejsc pracy Uważa sie˛, że koncepcja bezrobocia strukturalnego wyjaśnia
doste˛pnych na pewnych
rynkach pracy jest zbyt
przypadki osób pozostaja˛cych bez pracy przez dłuższy okres. Jak
mała, aby mogli ˛
sie później przekonamy, ten rodzaj bezrobocia powstaje wtedy,
pracować wszyscy ci,
którzy chca˛.
kiedy z jakiegoś powodu płace na danym rynku pracy sa˛ wyższe od
płac równowagi popytu i podaży. Zbadamy trzy powody utrzymy-
wania sie˛ tak wysokich wynagrodzeń za prace˛: ustawy o płacach minimalnych,
działalność zwia˛zków zawodowych oraz płace efektywnościowe.
Bezrobocie 161
Szybki sprawdzian
W jaki sposób mierzy się stopę bezrobocia? Jak to jest możliwe, że metoda
pomiaru stopy bezrobocia może powodować przeszacowanie lub niedoszacowanie
skali tego zjawiska?
6.2
Poszukiwanie pracy
Jednym z powodów, który sprawia, że w gospodarce zawsze istnieje bezrobocie,
jest poszukiwanie pracy (job search). Poszukiwanie pracy jest Poszukiwanie pracy
to proces, w trakcie
procesem, w trakcie którego odpowiedni pracownicy trafiaja˛ do którego poszukuja˛cy
odpowiednich zaje˛ć. pracy znajduja˛ oferty
odpowiadaja˛ce ich
Gdyby wszystkie oferty pracy były takie same, a wszystkie preferencjom
osoby poszukuja˛ce pracy byłyby równie dobrze przygotowane do i zdolnościom.
jej podje˛cia, poszukiwanie zatrudnienia byłoby łatwe. Zwalniani
pracownicy szybko znajdowaliby nowe, odpowiednie dla siebie zaje˛cie. Jednak
w rzeczywistości pracownicy różnia˛ sie˛ zarówno preferencjami, jak i zdolnoś-
ciami; także miejsca pracy maja˛ różne zalety i wady, a informacje o osobach
poszukuja˛cych zatrudnienia i nieobsadzonych stanowiskach wolno rozchodza˛
sie˛ wśród przedsie˛biorstw i gospodarstw domowych.
Dlaczego pewien poziom bezrobocia

frykcyjnego jest nieunikniony?
Bezrobocie frykcyjne cze˛sto jest wynikiem zmian popytu różnych przedsie˛-
biorstw na prace˛. Kiedy okazuje sie˛, że nabywcy wola˛ marke˛ X od marki Y,
firma produkuja˛ca marke˛ X zwie˛ksza zatrudnienie, a producent marki Y zwalnia
cze˛ść swoich pracowników. Osoby, które zostały zwolnione, musza˛ teraz
poszukać sobie nowej pracy, a producent marki X musi zdecydować, jakich
pracowników zatrudnić na różnych nowo utworzonych stanowiskach pracy.
Wynikiem dostosowań zachodza˛cych w trakcie tego okresu przejściowego jest
pojawienie sie˛ bezrobocia.
Podobnie, ponieważ w różnych regionach kraju produkuje sie˛ różne dobra,
zatrudnienie w jednym regionie może rosna˛ć równolegle do spadku zatrudnienia
w innej cze˛ści kraju. Na przykład, pomyślmy o spadku cen ropy naftowej na
rynkach światowych. Firmy wydobywaja˛ce rope˛ naftowa˛ ze złóż na Morzu
Północnym u wybrzeży Szkocji zareaguja˛ na spadek cen tego surowca, ob-
niżaja˛c zarówno produkcje˛, jak i zatrudnienie. Jednocześnie spadek cen benzyny
spowoduje wzrost sprzedaży samochodów, zatem koncerny samochodowe dzia-
łaja˛ce na terenie północnej i centralnej Wielkiej Brytanii zwie˛ksza˛ produk-

cje˛ i zatrudnienie. Zmiany struktury popytu na prace˛ różnych gałe˛zi przemysłu
lub regionów sa˛ nazywane zmianami sektorowymi. Ponieważ poszukuja˛cy pracy
potrzebuja˛ czasu na wyszukanie ofert w nowym sektorze gospodarki czy
regionie, takie zmiany sektorowe powoduja˛ istnienie bezrobocia w okresie
przejściowym.
Bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione, ponieważ gospodarka nieustannie
sie˛ zmienia. Przed 50 laty udział przemysłu przetwórczego w tworzeniu PKB
w Wielkiej Brytanii przekraczał 1/3, obecnie zaś jest on mniejszy od 1/5.
Natomiast usługi dla biznesu i usługi finansowe w połowie lat pie˛ćdziesia˛tych
XX w. stanowiły tylko około 3% PKB, podczas gdy dzisiaj ich udział w PKB
przekracza 25%. W trakcie minionych 50 lat w jednych przedsie˛biorstwach
tworzono nowe miejsca pracy, a w innych były one likwidowane. Efektem był
wzrost produkcyjności i podniesienie poziomu życia. Niemniej w trakcie tego
procesu pracownicy zatrudniani w przemysłach schyłkowych tracili prace˛
i musieli szukać nowego zaje˛cia.
Oprócz zmian sektorowych powodem bezrobocia pracownika może rów-
nież być jego własna decyzja. Bywa, że niektórzy pracownicy uznaja˛, iż dotych-
czasowe miejsce pracy nie jest odpowiednie i postanawiaja˛ poszukać lepszego
zaje˛cia. Wielu z nich, w tym zwłaszcza osoby młode, faktycznie znajduje nowa˛
prace˛, zapewniaja˛ca˛ wyższe wynagrodzenia. Co prawda, dzie˛ki rozwojowi
technologii informacyjnych w ostatnich latach (chodzi przede wszystkim o Inter-
net) wielu ludzi może szukać nowej pracy, nie składaja˛c formalnie wypowiedze-
nia dotychczasowemu pracodawcy. Niemniej, niezależnie od przyczyn, prze-
pływy pracowników na rynku pracy sa˛ zjawiskiem typowym dla prawidłowo
funkcjonuja˛cej, dynamicznej gospodarki rynkowej, a ich skutkiem jest wy-
ste˛powanie bezrobocia frykcyjnego.
Polityka państwa i poszukiwanie pracy

Nawet jeśli bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione, można wpływać na jego
poziom. Im szybciej w gospodarce rozchodza˛ sie˛ informacje o nowych miejs-
cach pracy i osobach poszukuja˛cych pracy, tym szybciej dochodzi do uzgod-
nienia potrzeb pracodawców i osób poszukuja˛cych pracy. Na przykład, Internet
może ułatwić poszukiwanie pracy i umożliwić zmniejszenie bezrobocia frykcyj-
nego. Istotna jest również polityka państwa. Jeżeli jest ono w stanie skrócić czas
potrzebny bezrobotnym na znalezienie nowego miejsca pracy, może również
zmniejszyć naturalna˛ stope˛ bezrobocia w gospodarce.
Państwo próbuje ułatwić poszukiwanie pracy na różne sposoby. Przy-
kładem sa˛ urze˛dy pracy lub rza˛dowe centra zatrudnienia, które zajmuja˛ sie˛
rozpowszechnianiem informacji o wolnych miejscach pracy. Innym sposobem
jest finansowanie ze środków publicznych programów szkoleniowych, które
Bezrobocie 163
maja˛ ułatwić przenoszenie sie˛ pracowników z przemysłów schyłkowych do

gałe˛zi gospodarki, które rozwijaja˛ sie˛ najszybciej, a także pomóc grupom
społecznym najbardziej zagrożonym ubóstwem. Zwolennicy takich działań
państwa uważaja˛, że sprzyjaja˛ one efektywności, zwie˛kszaja˛c zatrudnienie, i że
zmniejszaja˛ nierówności nieodła˛cznie towarzysza˛ce działaniu nieustannie zmie-
niaja˛cej sie˛ gospodarki rynkowej.
Krytycy wa˛tpia˛ w celowość ingerencji państwa w proces poszukiwania
pracy. Ich zdaniem rynek prywatny sam lepiej poradzi sobie z dopasowaniem
pracowników do miejsc pracy i odwrotnie. Rzeczywiście, zwykle poszukiwaniu
pracy nie towarzyszy interwencja państwa. Ogłoszenia prasowe, internetowe
strony pośrednictwa pracy, wyspecjalizowane firmy poszukuja˛ce pracowników
(head hunters — „łowcy głów”) i przepływ wiadomości z ust do ust — wszystko
to ułatwia upowszechnienie informacji o nowych miejscach pracy czy kan-
dydatach do jej podje˛cia. Podobnie, zwykle decyzje o kształceniu pracowników
maja˛ charakter prywatny zarówno w szkołach, jak i w trakcie pracy w przedsie˛-
biorstwie. Krytycy twierdza˛, że państwo wcale nie lepiej, a prawdopodobnie
gorzej niż rynek prywatny radzi sobie z dostarczaniem właściwych informacji
właściwym osobom, a także z rozstrzyganiem, jaki rodzaj szkolenia jest naj-
bardziej potrzebny. Uważaja˛ oni, że z podejmowaniem takich decyzji najlepiej
poradza˛ sobie sami pracownicy i pracodawcy.
Ubezpieczenie od bezrobocia
Jednym z działań państwa, w niezamierzony sposób powoduja˛cych zwie˛kszenie
sie˛ bezrobocia frykcyjnego, jest ubezpieczanie od bezrobocia Ubezpieczenie
od bezrobocia
(unemployment insurance). W Wielkiej Brytanii jest ono określane polega na tym,
mianem ubezpieczenia narodowego (national insurance). Celem że państwo zapewnia
pewien dochód
jest zaoferowanie pracownikom cze˛ściowej ochrony przed skut- pracownikom,
kami utraty pracy. Z ubezpieczenia od bezrobocia nie moga˛ którzy traca˛ prace˛.
korzystać bezrobotni, którzy sami zrezygnowali z pracy, zostali
zwolnieni z uzasadnionej przyczyny lub dopiero weszli na rynek pracy. Wypłaty
z tytułu tego ubezpieczenia przysługuja˛ jedynie tym, którzy zostali zwolnieni,
ponieważ ich kwalifikacje stały sie˛ zbe˛dne dla ich pracodawców.
Ubezpieczenie od bezrobocia rzeczywiście zmniejsza jego dolegliwość,
jednak powoduje ono również wzrost liczby bezrobotnych. Wyjaśnieniem jest
jedna z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii z rozdziału 1: ludzie reaguja˛ na
bodźce. Wypłata zasiłku dla bezrobotnego jest wstrzymywana wtedy, kiedy
podejmie on nowa˛ prace˛, bezrobotny wkłada wie˛c mniej wysiłku w poszukiwa-
nie pracy i łatwiej odrzuca nieatrakcyjne oferty pracy. Ponadto, ponieważ
zasiłek dla bezrobotnych czyni pozostawanie bez pracy mniej ucia˛żliwym,
pracownicy z mniejszym zaangażowaniem staraja˛ sie˛ zapewnić sobie gwarancje
zatrudnienia podczas uzgadniania warunków pracy z nowym pracodawca˛.
Ekonomiści zajmuja˛cy sie˛ rynkiem pracy wiele razy badali wpływ zasiłków
dla bezrobotnych na motywacje˛ do pracy. W jednym z projektów badawczych
dotycza˛cych Stanów Zjednoczonych spośród bezrobotnych ubiegaja˛cych sie˛
o zasiłek wybrano przypadkowa˛ grupe˛ osób, którym zaoferowano wypłate˛ do-
datkowych 500 dolarów pod warunkiem znalezienia w cia˛gu 11 tygodni nowej
pracy. Te˛ grupe˛ porównano naste˛pnie z grupa˛ kontrolna˛, złożona˛ z osób, którym
premii nie zaproponowano. Średni okres pozostawania bez pracy przez człon-
ków grupy pierwszej okazał sie˛ o 7% krótszy niż członków grupy kontrolnej.
Eksperyment ten pokazuje, że sposób działania systemu ubezpieczenia od
bezrobocia wpływa na intensywność wysiłków podejmowanych przez bezro-
botnych w celu znalezienia pracy.
Także w trakcie kilku innych badań analizowano wysiłek wkładany w po-
szukiwanie pracy, przez pewien czas obserwuja˛c wybrana˛ grupe˛ bezrobotnych.
Zasiłek dla bezrobotnych nie jest bezterminowy, lecz zwykle przysługuje przez
6 miesie˛cy lub rok. Wyniki tych badań pokazały, że po utracie przez bezrobot-
nych prawa do zasiłku znacznie wzrasta prawdopodobieństwo znalezienia przez
nich pracy.
Chociaż zasiłki dla bezrobotnych zmniejszaja˛ motywacje˛ do poszukiwania
pracy i powoduja˛ wzrost bezrobocia, nie oznacza to, że należy je zlikwidować.
Główna˛ funkcja˛ zasiłków jest zmniejszenie niepewności co do poziomu dochodu
i zasiłki dobrze spełniaja˛ te˛ funkcje˛. Ponadto, umożliwiaja˛ one odrzucenie mało
atrakcyjnych ofert pracy, zwie˛kszaja˛c szanse bezrobotnych na znalezienie
zaje˛cia, które lepiej odpowiada ich preferencjom i zdolnościom. Niektórzy
ekonomiści uważaja˛, że ubezpieczenie od bezrobocia zwie˛ksza zdolność gos-
podarki do dostosowywania do siebie podaży pracy i popytu na prace˛.
Analiza zasiłków dla bezrobotnych pokazuje, że stopa bezrobocia nie jest
doskonała˛ miara˛ poziomu dobrobytu w gospodarce. Wie˛kszość ekonomistów
zgadza sie˛, że likwidacja systemu ubezpieczeń od bezrobocia spowodowałaby
jego zmniejszenie w gospodarce. Jednak nie sa˛ oni zgodni co do wpływu takiej
zmiany polityki państwa na dobrobyt ekonomiczny.
Szybki sprawdzian
Jak wzrost ceny ropy naftowej na rynkach światowych wpłynąłby na wielkość
bezrobocia frykcyjnego? Czy bezrobocie frykcyjne jest niepożądane? Jakie działa-
nia państwa mogłyby zmienić poziom bezrobocia spowodowanego przez wzrost
ceny ropy naftowej?
Bezrobocie 165
6.3
Ustawy
o płacach minimalnych
Przekonawszy sie˛, że poszukiwanie pracy jest przyczyna˛ bezrobocia frykcyj-
nego, zbadamy teraz, jak zbyt mała liczba miejsc pracy powoduje powstanie
bezrobocia strukturalnego.
Zaczniemy od przypomnienia, dlaczego ustawy o płacach minimalnych sa˛
przyczyna˛ powstania bezrobocia. Mimo że płace minimalne nie sa˛ najważniej-
szym powodem bezrobocia, silnie wpływaja˛ na sytuacje˛ pewnych grup społecz-
nych, w przypadku których stopa bezrobocia jest wyja˛tkowo wysoka. Rozpo-
cze˛cie analizy od płac minimalnych wydaje sie˛ również uzasadnione, ponieważ
wyniki badania tych płac moga˛ ułatwić zrozumienie także innych przyczyn
bezrobocia strukturalnego.
Na rysunku 6.4 widzimy mechanizm działania i skutki płacy minimalnej.
Kiedy ustawy o płacach minimalnych powoduja˛, że wynagrodzenia zaczynaja˛
przewyższać poziom płac odpowiadaja˛cy równowadze popytu i podaży na rynku
pracy, ilość oferowana pracy rośnie, a zapotrzebowanie na nia˛ maleje w porów-
naniu ze stanem równowagi rynkowej. Pojawia sie˛ nadwyżka ilości oferowanej
pracy. Ponieważ liczba poszukuja˛cych zatrudnienia jest wie˛ksza niż liczba
miejsc pracy, niektórzy pracownicy pozostaja˛ bezrobotni.
Ponieważ ustawy o płacy minimalnej analizowaliśmy w rozdziale 6
w Mikroekonomii, nie be˛dziemy kontynuować tego tematu. Warto jednak zau-
ważyć, że wie˛kszość osób zatrudnionych w gospodarce otrzymuje wynagrodze-
nia znacznie przekraczaja˛ce dopuszczalne przez prawo minimum. Ustawy
o płacy minimalnej dotycza˛ zwykle pracowników najniżej wykwalifikowanych
i maja˛cych najmniejsze doświadczenie zawodowe, takich jak np. osoby młode.
Obowia˛zywanie płac minimalnych może wie˛c wyjaśniać wyste˛powanie bez-
robocia tylko w tych grupach pracowników.
Chociaż na rysunku 6.4 przedstawiono skutki wprowadzenia płac minimal-
nych, stanowi on również ilustracje˛ pewnej ogólnej prawidłowości: bezrobocie
powstaje zawsze wtedy, kiedy płaca z jakiegoś powodu przewyższa poziom
odpowiadaja˛cy stanowi równowagi rynkowej. Ustawy o płacach minimalnych sa˛
tylko jednym z powodów, dla których wynagrodzenia moga˛ być „zbyt wysokie”.
W dwóch ostatnich cze˛ściach tego rozdziału omówimy dwie inne przyczyny
utrzymywania sie˛ płac na poziomie wyższym od płac równowagi, czyli działal-
ność zwia˛zków zawodowych i płace efektywnościowe. Podstawowe mechani-
zmy ekonomiczne, prowadza˛ce do powstania bezrobocia, sa˛ w tych obu
przypadkach takie same jak te przedstawione na rysunku 6.4. Jednak działalność
zwia˛zków zawodowych i płace efektywnościowe wyjaśniaja˛ znacznie wie˛cej
przypadków bezrobocia niż płaca minimalna.
RYSUNEK 6.4
Bezrobocie spowodowane płacą wyższą od płacy równowagi
Na tym rynku pracy płaca równoważa˛ca podaż i popyt wynosi WE. Przy płacy równowagi ilość
oferowana pracy i wielkość zapotrzebowania na prace˛ wynosza˛ LE. Jeśli poziom wynagrodzeń
przewyższyłby poziom odpowiadaja˛cy równowadze (np. z powodu obowia˛zywania płac minimal-
nych), ilość oferowana pracy wzrosłaby do LS, a zapotrzebowanie na prace˛ zmalałoby do LD.
W efekcie pojawiłoby sie˛ bezrobocie równe nadwyżce podaży pracy, czyli LS − LD.
W tym miejscu powinniśmy podkreślić, że bezrobocie strukturalne, spowo-

dowane utrzymywaniem sie˛ płacy powyżej płacy równowagi, istotnie różni sie˛
od bezrobocia frykcyjnego, pojawiaja˛cego sie˛ w trakcie procesu poszukiwania
pracy. Konieczność poszukiwania zatrudnienia nie wynika z tego, że płaca nie
zrównuje podaży i popytu na prace˛. W przypadku bezrobocia pojawiaja˛cego sie˛
w trakcie procesu poszukiwania pracy pracownicy szukaja˛ ofert, które najlepiej
odpowiadaja˛ ich preferencjom i kwalifikacjom. Kiedy natomiast płace przewyż-
szaja˛ poziom równowagi, ilość oferowanej pracy jest wie˛ksza od zapotrzebowa-
nia na prace˛, a pracownicy sa˛ bezrobotni, ponieważ czekaja˛ na pojawienie sie˛
nowych ofert.
Szybki sprawdzian
Narysuj krzywe podaży i popytu na rynku pracy, na którym płaca przewyższa
poziom zapewniający równowagę. Wskaż ilość oferowaną pracy, wielkość zapo-
trzebowania na pracę i wielkość bezrobocia na tym rynku.
Bezrobocie 167
6.4
Związki zawodowe i negocjacje zbiorowe
Zwia˛zek zawodowy (union) to zrzeszaja˛ce pracowników stowa- Zwia˛zek zawodowy
to stowarzyszenie
rzyszenie, które negocjuje z pracodawcami poziom płac i inne pracowników,
warunki pracy. Wskaźnik przynależności do zwia˛zków zawodo- które negocjuje
wych informuje o tym, jaka˛ cze˛ść zasobu pracy stanowia˛ ich z pracodawcami poziom
wynagrodzeń, a także
członkowie. Przy obliczaniu tego wskaźnika zasób pracy jest inne warunki pracy.
pomniejszany o osoby, które — jak np. żołnierze — z prawnych lub innych
powodów nie moga˛ zostać członkami zwia˛zków. Ogólnie oznacza to, że
wskaźnik przynależności do zwia˛zków zawodowych pokazuje udział zwia˛zkow-
ców w całkowitej liczbie pracowników cywilnych oraz bezrobotnych. W 2003 r.
w Wielkiej Brytanii wskaźnik ten wynosił około 30% i od kilku lat pozostawał
na niezmienionym poziomie. (Jednak na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w.
doszło do jego drastycznego spadku z poziomu ponad 50%.) W Stanach
Zjednoczonych wskaźnik przynależności do zwia˛zków zawodowych jest niemal
o połowe˛ niższy niż w Wielkiej Brytanii. Jednak w wielu krajach europejskich
zwia˛zki zawodowe nadal odgrywaja˛ ważna˛ role˛. Na przykład, w Szwecji i Danii
wskaźnik przynależności do zwia˛zków zawodowych wynosi blisko 75%.
Ekonomia związków zawodowych

Zwia˛zek zawodowy jest rodzajem kartelu i tak jak on stanowi grupe˛ osób, które
podejmuja˛ wspólne działania w nadziei wywarcia wpływu na sytuacje˛ na rynku.
Pracownicy należa˛cy do zwia˛zków zawodowych działaja˛ wspólnie, kiedy nego-
cjuja˛ z pracodawcami poziom wynagrodzeń, a także dodatkowe świadczenia lub
warunki pracy. Proces uzgadniania warunków zatrudnienia przez zwia˛zki zawo-
dowe z przedsie˛biorstwami jest nazywany negocjacjami zbioro- Negocjacje zbiorowe
polegaja˛ na uzgadnianiu
wymi (collective bargaining). warunków zatrudnienia
Kiedy zwia˛zek zawodowy prowadzi negocjacje z pracodawca˛, przez zwia˛zki zawodowe
i pracodawców.
zwykle domaga sie˛ podniesienia wynagrodzeń i różnych świadczeń
dodatkowych, a także poprawy warunków pracy powyżej poziomu, który
przedsie˛biorstwo byłoby skłonne zaoferować na rynku bez zwia˛zku zawodowe-
go. Jeżeli zwia˛zek zawodowy i pracodawca nie zdołaja˛ sie˛ porozumieć, zwia˛zek
może zorganizować protest w postaci zaprzestania przez pracowników pracy, co
jest nazywane strajkiem (strike). Ponieważ efektem strajku jest Strajk to protest
zorganizowany przez
spadek produkcji, sprzedaży i zysków, zagrożone strajkiem przed- zwia˛zek zawodowy,
sie˛biorstwo prawdopodobnie zdecyduje sie˛ na wypłate˛ wyższych polegaja˛cy na
powstrzymywaniu sie˛
wynagrodzeń. Ekonomiści badaja˛cy skutki działania zwia˛zków za- pracowników od pracy.
wodowych odkrywaja˛ zwykle, że ich członkowie zarabiaja˛ znacz-
nie wie˛cej niż pracownicy nienależa˛cy do zwia˛zków.
Kiedy zwia˛zki zawodowe powoduja˛ podniesienie wynagrodzeń powyżej

poziomu równowagi rynkowej, rośnie ilość oferowana pracy i spada zapotrze-
bowanie na prace˛. Efektem jest bezrobocie. Pracownicy, którzy nie stracili
pracy, sa˛ teraz w lepszym położeniu, natomiast osoby, które wcześniej praco-
wały, a po podwyżce wynagrodzeń zostały zwolnione, sa˛ teraz w gorszym
położeniu niż przed wprowadzeniem podwyżek. Cze˛sto uważa sie˛ wre˛cz, że
działalność zwia˛zków zawodowych powoduje konflikty mie˛dzy różnymi grupa-
mi pracowników: „swoimi”, którzy korzystaja˛ z wyższych płac wynegocjo-
wanych przez zwia˛zki, i „obcymi”, dla których brakuje pracy.
„Obcy” moga˛ zmienić swój status na dwa sposoby. Niektórzy z nich
pozostaja˛ bez pracy, czekaja˛c, aż nadarzy im sie˛ szansa zostania „swoimi”, czyli
podje˛cia pracy za stawki wynegocjowane przez zwia˛zkowców. Natomiast inni
podejmuja˛ prace˛ w przedsie˛biorstwach, w których nie działaja˛ zwia˛zki zawo-
dowe. Gdy zwia˛zki zawodowe powoduja˛ wzrost wynagrodzeń w jednym sek-
torze gospodarki, rośnie podaż pracy w innych sektorach. Ten wzrost podaży
pracy powoduje spadek płac w sektorach nieobje˛tych działaniem zwia˛zków
zawodowych. Innymi słowy, zwia˛zkowcy przejmuja˛ korzyści płyna˛ce z nego-
cjacji zbiorowych, podczas gdy pracownicy niezrzeszeni ponosza˛ cze˛ść kosztów
funkcjonowania zwia˛zków zawodowych.
Znaczenie zwia˛zków zawodowych w gospodarce zależy m.in. od ustaw
o organizacji zwia˛zków i negocjacjach zbiorowych. Zawieranie formalnych
porozumień przez członków kartelu jest zwykle uznawane za nielegalne. Jeżeli
przedsie˛biorstwa sprzedaja˛ce pewien produkt uzgodniłyby podniesienie jego
ceny, zostałoby to uznane za pogwałcenie prawa o ochronie konkurencji, a rza˛d
wysta˛piłby przeciwko takim firmom z pozwami do sa˛dów cywilnych i karnych.
W przeciwieństwie do przedsie˛biorstw zwia˛zki zawodowe maja˛ przywilej
nieprzestrzegania prawa o ochronie konkurencji. Uważa sie˛, że pracownicy
potrzebuja˛ wie˛kszej siły przetargowej podczas prowadzenia negocjacji zbioro-
wych z pracodawcami.
Przepisy wpływaja˛ce na siłe˛ przetargowa˛ zwia˛zków zawodowych sa˛ od
wielu lat przedmiotem politycznej debaty. Od czasu do czasu parlamentarzyści
rozważaja˛ wprowadzenie ustaw o prawie do pracy, daja˛cych pracownikom
zatrudnionym w przedsie˛biorstwie, w którym działaja˛ zwia˛zki zawodowe,
swobode˛ decyzji o wsta˛pieniu do zwia˛zków lub pozostawania poza ich struk-
turami. W sytuacji, kiedy prawo takie nie obowia˛zuje, w czasie negocjacji
zbiorowych zwia˛zkowcy moga˛ sie˛ domagać, aby przedsie˛biorstwa wprowadziły
zasade˛ obowia˛zkowego członkostwa dla wszystkich pracowników.
Bezrobocie 169
Czy związki zawodowe są dobre,

czy złe dla gospodarki?
Ekonomiści spieraja˛ sie˛ o to, czy zwia˛zki zawodowe sa˛ dobre, czy złe dla całej
gospodarki. Rozważmy różne argumenty uczestników tej debaty.
Krytycy zwia˛zków zawodowych utrzymuja˛, że sa˛ one po prostu rodzajem
kartelu. Kiedy zwia˛zkowcy podnosza˛ płace powyżej poziomu, który obowia˛zy-
wałby na w pełni konkurencyjnych rynkach, skutkiem jest zmniejszenie sie˛
zapotrzebowania na prace˛, utrata pracy przez cze˛ść pracowników i spadek
wynagrodzeń w innych gałe˛ziach gospodarki. Zdaniem krytyków w efekcie
alokacja pracy w gospodarce okazuje sie˛ zarówno nieefektywna, jak i niespra-
wiedliwa. Jest ona nieefektywna, ponieważ wysokie płace powoduja˛ spadek
zatrudnienia w przedsie˛biorstwach, w których działaja˛ zwia˛zki, poniżej poziomu
odpowiadaja˛cego efektywnej i konkurencyjnej alokacji pracy. Jest ona nie-
sprawiedliwa, gdyż niektórzy pracownicy odnosza˛ korzyści kosztem innych.
Natomiast obrońcy zwia˛zków zawodowych utrzymuja˛, że sa˛ one konieczna˛
przeciwwaga˛ dla siły rynkowej pracodawców. W niektórych regionach, gdzie
pojedyncze przedsie˛biorstwo jest głównym pracodawca˛, pracownicy nieakcep-
tuja˛cy oferowanych przez nie wynagrodzeń i innych warunków pracy moga˛ nie
mieć innego wyboru niż zmiana miejsca zamieszkania lub rezygnacja z pracy.
Jeśli nie byłoby zwia˛zków zawodowych, przedsie˛biorstwo takie mogłoby
wykorzystywać swoja˛ pozycje˛ rynkowa˛, narzucaja˛c niższe wynagrodzenia
i gorsze warunki pracy w porównaniu z sytuacja˛, w której musiałoby ono
konkurować o tych samych pracowników z innymi firmami. W takim przypadku
zwia˛zki zawodowe moga˛ równoważyć siłe˛ rynkowa˛ pracodawcy i chronić
pracowników przed właścicielami przedsie˛biorstw.
Zwolennicy zwia˛zków twierdza˛ również, że pomagaja˛ one przedsie˛bior-
stwom skutecznie reagować na problemy pracowników. Podejmuja˛c prace˛,
pracownik musi osia˛gna˛ć z pracodawca˛ porozumienie dotycza˛ce wielu poza-
płacowych warunków zatrudnienia, takich jak: długość czasu pracy, zasady
pracy w godzinach nadliczbowych, dni wolne od pracy, zwolnienia chorobowe,
świadczenia zdrowotne, zasady awansu zawodowego, gwarancje zatrudnienia
i tym podobne. Reprezentuja˛c interesy pracowników, zwia˛zkowcy umożliwiaja˛
pracodawcom zaproponowanie pracownikom odpowiedniej kombinacji warun-
ków zatrudnienia. Jeśli nawet negatywnym efektem istnienia zwia˛zków zawodo-
wych jest płaca wyższa od poziomu równowagi i bezrobocie, efektem pozytyw-
nym sa˛ zadowoleni i produktywni pracownicy w przedsie˛biorstwach.
Podsumowuja˛c, ekonomiści nie zgadzaja˛ sie˛ co do oceny oddziaływania
zwia˛zków zawodowych na gospodarke˛. Podobnie jak w przypadku wielu innych
instytucji, wpływ ten jest zapewne korzystny w jednych, a niekorzystny w in-
nych sytuacjach.
Szybki sprawdzian
Jak działalność związków zawodowych w przemyśle samochodowym wpływa na
wynagrodzenia i zatrudnienie w fabrykach Forda i Nissana w Wielkiej Brytanii? Jak
związki wpływają na wynagrodzenia i zatrudnienie w innych gałęziach przemysłu?
6.5
Teoria płac efektywnościowych
Płace efektywnościoweTeoria płac efektywnościowych (theory of efficiency wages)
to wynagrodzenie
wyższe niż płaca
wskazuje kolejny powód, który — niezależnie od poszukiwania
równowagi, wypłacane pracy, ustaw o płacach minimalnych i działalności zwia˛zków
przez przedsie˛biorstwa
w celu skłonienia
zawodowych — sprawia, że w gospodarce zawsze istnieje bez-
robocie. Zgodnie z ta˛ teoria˛ przedsie˛biorstwa działaja˛ bardziej
pracowników do bardziej
produktywnej pracy.
efektywnie, jeśli płace przewyższaja˛ poziom odpowiadaja˛cy rów-
nowadze rynkowej. Utrzymywanie płac na wysokim poziomie może zatem
być dla firm opłacalne, nawet jeśli na rynku pracy wyste˛puje nadwyżka podaży.
Pod pewnymi wzgle˛dami bezrobocie powstaja˛ce na skutek wypłacania
płac efektywnościowych przypomina bezrobocie powodowane przez ustawy
o płacach minimalnych lub działalność zwia˛zków zawodowych. We wszystkich
tych przypadkach bezrobocie jest efektem istnienia wynagrodzeń przewyż-
szaja˛cych poziom płacy, zapewniaja˛cy zrównanie sie˛ ilości oferowanej pracy
i zapotrzebowania na prace˛. Istnieje jednak także pewna ważna różnica.
Ustawy o płacach minimalnych i zwia˛zki zawodowe powstrzymuja˛ przed-
sie˛biorstwa przed obniżaniem wynagrodzeń, kiedy na rynku pracy wyste˛puje
nadwyżka podaży. Natomiast teoria płac efektywnościowych wskazuje, że
nakładanie tego typu ograniczeń na przedsie˛biorstwa cze˛sto nie jest konieczne,
ponieważ im samym może sie˛ opłacać oferować wynagrodzenia przewyższaja˛ce
płace równowagi.
Dlaczego zatem przedsie˛biorstwa miałyby być zainteresowane wypłaca-
niem wysokich wynagrodzeń? Taka decyzja może sie˛ wydawać dziwna — płace
stanowia˛ przecież znaczna˛ cze˛ść kosztów działalności firmy. Zwykle oczekuje-
my, że przedsie˛biorstwa maksymalizuja˛ce zysk be˛da˛ próbowały utrzymać
koszty, a wie˛c także płace, na możliwie najniższym poziomie. Nowatorski wkład
teorii płac efektywnościowych w nasze rozumienie sposobu działania przedsie˛-
biorstw polega na wykazaniu, że podwyżka wynagrodzeń może sie˛ opłacać,
ponieważ jej skutkiem może być wzrost wydajności pracy osób zatrudnionych
w przedsie˛biorstwie.
Teoria płac efektywnościowych wyjaśnia cztery powody moga˛ce skłaniać
przedsie˛biorstwa do wypłacania wysokich wynagrodzeń.
Bezrobocie 171
Zdrowie pracowników
W teorii płac efektywnościowych podkreśla sie˛ zwia˛zek mie˛dzy wynagrodze-

niami i zdrowiem pracownika. Lepiej opłacani pracownicy zdrowiej sie˛ odży-
wiaja˛, a właściwa dieta powoduje, że rzadziej choruja˛ i wydajniej pracuja˛.
Pracodawca może wie˛c uznać, że wypłacanie wyższych wynagrodzeń, dzie˛ki
którym pracownicy be˛da˛ zdrowsi i bardziej wydajni, jest bardziej opłacalne niż
wypłacanie niższych wynagrodzeń i — co za tym idzie — zatrudnianie
chorowitych i mniej wydajnych osób.
Jednak ten powód wypłacania przez przedsie˛biorstwa wysokich wyna-
grodzeń, przedstawiony w teorii płac efektywnościowych, nie dotyczy firm
z krajów bogatych, jak np. z Wielkiej Brytanii. W takich krajach płace równo-
wagi w przypadku wie˛kszości zatrudnionych znacznie przewyższaja˛ poziom
niezbe˛dny dla zapewnienia właściwego sposobu odżywiania sie˛ pracowników.
Przedsie˛biorstwa nie musza˛ zatem sie˛ obawiać, że wypłacanie wynagrodzeń
równych płacy równowagi zagrozi zdrowiu ich pracowników.
Omawiany powód wypłacania wysokich wynagrodzeń bardziej dotyczy
przedsie˛biorstw z krajów mniej rozwinie˛tych, w których niewłaściwy sposób
odżywania sie˛ jest bardziej powszechnym problemem. Na przykład, w wielu
biednych krajach Afryki bezrobocie w dużych miastach jest wysokie. Przedsie˛-
biorstwa działaja˛ce w takich krajach moga˛ sie˛ obawiać, że obniżenie wyna-
grodzeń rzeczywiście mogłoby źle wpłyna˛ć na stan zdrowia i wydajność
pracowników. Innymi słowy, troska o właściwy sposób odżywiania sie˛ osób
zatrudnionych może wyjaśniać, dlaczego firmy nie obniżaja˛ wynagrodzeń mimo
istnienia trwałej nadwyżki podaży pracy na rynku pracy.
Rotacja kadr
W teorii płac efektywnościowych podkreśla sie˛ także znaczenie zwia˛zku wy-
nagrodzeń z rotacja˛ kadr. Pracownicy zwalniaja˛ sie˛ z pracy z różnych powodów.
Na przykład, pragna˛ sie˛ zatrudnić w innym przedsie˛biorstwie, przeprowadzić sie˛
do innej cze˛ści kraju, w ogóle zrezygnować z pracy. Cze˛stotliwość, z jaka˛
pracownicy rezygnuja˛ z zatrudnienia, zależy od kombinacji wielu czynników,
które na nich oddziałuja˛, w tym od stosunku korzyści ze zmiany pracodawcy do
korzyści z pozostania w dotychczasowym miejscu pracy. Im wie˛cej przedsie˛-
biorstwo płaci swoim pracownikom, tym rzadziej decyduja˛ sie˛ oni na odejście
z pracy. Przedsie˛biorstwo może zatem zmniejszyć rotacje˛ swoich pracowników,
wypłacaja˛c im wysokie wynagrodzenia.
Dlaczego przedsie˛biorstwa w ogóle przejmuja˛ sie˛ rotacja˛ kadr? Powód jest
prosty: zatrudnianie i szkolenie nowych pracowników jest kosztowne. W do-
datku, nawet po przeszkoleniu nowo zatrudnione osoby nie sa˛ tak wydajne jak
ich bardziej doświadczeni koledzy. Dlatego też przedsie˛biorstwa, w których
rotacja kadr jest wysoka, be˛da˛ ponosiły wyższe koszty produkcji. Pracodawcy
moga˛ zatem uznać, że wypłacanie wynagrodzeń przewyższaja˛cych płace równo-
wagi sie˛ opłaca, ponieważ może zmniejszyć rotacje˛ kadr.
Wysiłek wkładany w pracę

W teorii płac efektywnościowych podkreśla sie˛ również zwia˛zek mie˛dzy
poziomem wynagrodzeń a wysiłkiem, jaki ludzie wkładaja˛ w prace˛. W przy-
padku wielu stanowisk pracy pracownicy maja˛ pewien zakres swobody w decy-
dowaniu o tym, jak cie˛żko be˛da˛ pracować. Przedsie˛biorstwa obserwuja˛ zatem
pracowników, a osoby przyłapane na wymigiwaniu sie˛ od obowia˛zków służ-
bowych sa˛ zwalniane. Ponieważ taki nadzór jest kosztowny i niedoskonały,
wielu obibokom udaje sie˛ unikna˛ć natychmiastowej kary. Przedsie˛biorstwo
może sobie poradzić z tym problemem, wypłacaja˛c wynagrodzenia wyższe od
płac równowagi. Dobre zarobki sprawiaja˛, że pracownicy bardzo chca˛ utrzymać
swoje miejsca pracy, a zatem sumiennie wykonuja˛ swoje obowia˛zki.
Ten powód wypłacania przez przedsie˛biorstwa wysokich wynagrodzeń
przypomina stara˛, marksowska˛ idee˛ „rezerwowej armii bezrobotnych”. Marks
uważał, że bezrobocie jest korzystne dla pracodawców, ponieważ zagrożenie
utrata˛ pracy pomaga im zdyscyplinować pracowników. Zdaniem zwolenników
omawianej teorii płac efektywnościowych bezrobocie spełnia podobna˛ funkcje˛.
Gdyby wynagrodzenia kształtowały sie˛ na poziomie równoważa˛cym popyt
i podaż na rynku pracy, pracownicy mieliby mniej powodów, aby cie˛żko
pracować. Jeśli nawet zostaliby zwolnieni, szybko mogliby znaleźć nowa˛,
podobnie opłacana˛ prace˛. Przedsie˛biorstwa podnosza˛ zatem wynagrodzenia
powyżej płac równowagi, co skutkuje bezrobociem, które skłania pracowników
do rzetelnego wykonywania obowia˛zków.
Jakość pracowników
W teorii płac efektywnościowych kładzie sie˛ także nacisk na zwia˛zek mie˛dzy
wynagrodzeniami a jakościa˛ pracowników. Kiedy przedsie˛biorstwo zatrudnia
nowych pracowników, nie jest w stanie doskonale ocenić umieje˛tności i do-
świadczenia osób, które złożyły oferty. Oferuja˛c wyższe wynagrodzenia, przed-
sie˛biorstwo przycia˛ga lepszych kandydatów.
Chca˛c zrozumieć, w jaki sposób może działać ten mechanizm, rozważmy
prosty przykład. Przedsie˛biorstwo Waterwell Company posiada 1 studnie˛ i po-
trzebuje 1 pracownika do pompowania wody. Na ogłoszenie o pracy od-
powiadaja˛ dwaj kandydaci — panowie Jekyll i Hyde. Jekyll, biegły w pompowa-
niu wody, jest skłonny podja˛ć prace˛ za stawke˛ 10 euro za godz. Gdyby
zaoferowano mu niższe wynagrodzenie, wolałby raczej otworzyć własna˛ firme˛
Bezrobocie 173
specjalizuja˛ca˛ sie˛ w strzyżeniu trawników. Natomiast zupełnie niekompetentny

pan Hyde jest skłonny pracować za każda˛ stawke˛ wyższa˛ niż 2 euro za godz.
Jeżeli miałby zarabiać mniej, zamiast pracować, wolałby po prostu przesiadywać
na plaży. Ekonomiści mówia˛, że płaca graniczna ( progowa — reservation
wage) Jekylla, czyli najniższa godzinowa stawka wynagrodzenia, jaka˛ jest on
skłonny zaakceptować, wynosi 10 euro, a płaca graniczna Hyde’a — 2 euro.
Jaka˛ płace˛ powinno ustalić nasze przedsie˛biorstwo? Jeśli byłoby ono
zainteresowane minimalizacja˛ kosztów pracy, powinno sie˛ zdecydować na
stawke˛ 2 euro za godz. Przy takim poziomie wynagrodzenia ilość oferowana
pracy (1 pracownik) byłaby równa wielkości zapotrzebowania na prace˛. Zatrud-
niono by Hyde’a, a Jekyll w ogóle nie ubiegałby sie˛ o posade˛. Załóżmy, że
przedsie˛biorstwo Waterwell Company wie, iż tylko 1 z 2 potencjalnych kandy-
datów do pracy jest kompetentny, lecz nie jest pewne, czy jest to Jekyll, czy
Hyde. Niekompetentny pracownik może uszkodzić studnie˛, narażaja˛c firme˛ na
znaczne straty. W takim przypadku przedsie˛biorstwo ma do wyboru lepsza˛
strategie˛ poste˛powania niż zaoferowanie płacy równowagi w wysokości 2 euro
za godz. i zatrudnienie Hyde’a. Może ono zaproponować stawke˛ 10 euro
za godz., co sprawi, że zarówno Jekyll, jak i Hyde złoża˛ swoje oferty. Naste˛pnie,
dokonuja˛c losowego wyboru 1 z 2 kandydatów, przedsie˛biorstwo ma 50% szans
na zatrudnienie kompetentnego pracownika. W przeciwnym wypadku, jeśli
zaoferuje ono dowolna˛ stawke˛ wynagrodzeń niższa˛ niż 10 euro za godz., z cała˛
pewnościa˛ be˛dzie musiało zatrudnić niekompetentnego Hyde’a.
Powyższy przykład ilustruje pewna˛ ogólna˛ prawidłowość. Kiedy przed-
sie˛biorstwo ma do czynienia z nadwyżka˛ podaży pracowników, może sie˛
wydawać, że opłaca mu sie˛ obniżyć oferowane wynagrodzenia. Jednak zmniej-
szaja˛c płace, przedsie˛biorstwo powoduje niekorzystna˛ zmiane˛ struktury zbioru
zatrudnianych pracowników. W przykładzie, przy stawce wynagrodzenia rów-
niej 10 euro za godz., na oferte˛ pracy złożona˛ przez firme˛ Waterwell Company
odpowie 2 kandydatów. Jeżeli zaś przedsie˛biorstwo na nadwyżke˛ podaży pracy
zareaguje obniżeniem płacy, kompetentny (i maja˛cy do wyboru lepsze propozy-
cje) pracownik w ogóle nie złoży podania o prace˛. Wypłacanie wynagrodzeń
wyższych od płac, które zapewniaja˛ zrównanie sie˛ podaży i popytu na rynku
pracy, jest zatem opłacalne dla przedsie˛biorstwa.
STUDIUM PRZYPADKU
Henry Ford i bardzo hojna płaca w wysokości 5 dolarów za dzień pracy
Żyja˛cy na pocza˛tku XX w. amerykański producent samochodów, Henry Ford,

był przemysłowcem i wizjonerem. Jako założyciel Ford Motor Company
odpowiadał on za wprowadzanie nowoczesnych technik produkcji. Zamiast
produkować samochody przy wykorzystaniu małych zespołów wykwalifikowa-
nych rzemieślników, Ford wytwarzał je na liniach montażowych, przy których

pracowali niewykwalifikowani robotnicy, przyuczeni jedynie do wykonywania
prostych, powtarzanych czynności. Efektem zastosowania takiej taśmy produk-
cyjnej był Ford T, jeden z najbardziej znanych pierwszych samochodów.
W 1914 r. Ford wprowadził kolejna˛ innowacje˛: dzienna˛ stawke˛ wyna-
grodzenia w wysokości 5 dolarów. W tym okresie kwota ta odpowiadała
wartości 1 funta. Skoro wie˛c ceny w Wielkiej Brytanii wzrosły od tego czasu
około pie˛ćdziesie˛ciokrotnie, dzienne wynagrodzenie w wysokości 5 dolarów
odpowiada około 250 funtom rocznie w cenach z 1914 r., czyli 12 500 funtom
(około 18 000 euro) rocznie w cenach dzisiejszych. Dziś kwota ta może sie˛
wydawać niewygórowana, jednak w 1914 r. była ona dwukrotnie wyższa niż
ówczesna stawka wynagrodzeń w Stanach Zjednoczonych. Zarobki oferowane
przez Forda były również znacznie wyższe od płacy równowagi. Kiedy ogłoszo-
no wprowadzenie dziennej stawki wynagrodzeń w wysokości 5 dolarów, przed
fabrykami Forda ustawiły sie˛ długie kolejki osób poszukuja˛cych pracy. Liczba
skłonnych podja˛ć prace˛ za takie wynagrodzenie okazała sie˛ znacznie wie˛ksza od
liczby pracowników, których potrzebował Henry Ford.
Polityka wysokich wynagrodzeń Forda przyniosła wiele efektów przewidy-
wanych w teorii płac efektywnościowych. Zmniejszyła sie˛ rotacja kadr i ob-
niżyła sie˛ liczba przypadków nieobecności w pracy. Natomiast produkcyjność
pracy wzrosła tak bardzo, że — mimo podwyżki płac — koszty produkcji
w fabrykach Forda spadły. Stosowanie wynagrodzenia wyższego od płacy
równowagi okazało sie˛ zatem opłacalne. Sam Henry Ford nazwał wprowadzenie
stawki płacy w wysokości 5 dolarów za dzień pracy „jedna˛ z najbardziej
wyrafinowanych operacji obniżania kosztów, jaka˛ kiedykolwiek przeprowadzo-
no w zakładach”.
Relacje historyczne również potwierdzaja˛, że skutki polityki płacowej
Forda były zgodne z teoria˛ płac efektywnościowych. Jeden z historyków, zaj-
muja˛cych sie˛ wczesnym etapem rozwoju Ford Motor Company, napisał: „Ford
i jego współpracownicy wiele razy przyznawali otwarcie, że polityka wysokich
wynagrodzeń okazała sie˛ dobrym interesem. Rozumieli przez to, że poprawiła
ona dyscypline˛ wśród pracowników, podniosła ich lojalność wobec zakładu
pracy i zwie˛kszyła indywidualna˛ wydajność pracy”.
Co sprawiło, że Henry Ford wprowadził płace efektywnościowe? Dlaczego
inne przedsie˛biorstwa wcześniej nie skorzystały z tej najwidoczniej opłacalnej
strategii biznesowej? Zdaniem niektórych badaczy decyzja Forda była ściśle
zwia˛zana z wykorzystaniem przez niego linii montażowych. Robotnicy pracuja˛-
cy w takim systemie sa˛ od siebie w wysokim stopniu współzależni. Jeśli jeden
z nich nie przychodzi do pracy lub pracuje wolno, inni maja˛ mniejsze szanse na
wykonanie swoich własnych zadań. Podsumowuja˛c, wprowadzenie linii mon-
tażowych nie tylko zwie˛kszyło wydajność produkcji, lecz także spowodowało
wzrost znaczenia takich czynników, jak niewielka rotacja kadr, wysoka jakość
Bezrobocie 175
pracowników oraz ich zaangażowanie w prace˛. Dla Ford Motor Company

wprowadzenie płac efektywnościowych mogło sie˛ zatem okazać lepsza˛ strategia˛
niż dla innych przedsie˛biorstw działaja˛cych na pocza˛tku XX w.
Szybki sprawdzian
Podaj cztery powody, które sprawiają, że przedsiębiorstwa mogą uznać, iż opłaca
się oferować wynagrodzenia wyższe od płac zapewniających równowagę ilości
oferowanej pracy i zapotrzebowania na pracę.
Podsumowanie
W tym rozdziale omówiliśmy sposoby mierzenia bezrobocia i powody, dla
których w gospodarce zawsze wyste˛puje pewna liczba osób bezrobotnych.
Pokazaliśmy, w jaki sposób poszukiwanie pracy, ustawy o płacach minimalnych,
zwia˛zki zawodowe i płace efektywnościowe moga˛ pomóc w wyjaśnieniu,
dlaczego niektórzy ludzie nie maja˛ zatrudnienia. Które z tych czterech powodów
wyste˛powania bezrobocia naturalnego odgrywaja˛ najważniejsza˛ role˛? Niestety,
odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Ekonomiści nie sa˛ zgodni co do
hierarchii ważności przyczyn wyste˛powania bezrobocia.
Z analizy przeprowadzonej w tym rozdziale wynika ważny wniosek:
chociaż bezrobocie be˛dzie zawsze wyste˛pować w gospodarce, wysokość natural-
nej stopy bezrobocia zmienia sie˛. Wiele zdarzeń i działań polityków gospodar-
czych może zmienić charakterystyczny dla danej gospodarki poziom bezrobocia.
Naturalna stopa bezrobocia nie jest stała, ponieważ poste˛p technologii infor-
matycznych zmienia nasze metody poszukiwania pracy, rza˛dy zmieniaja˛ wyso-
kość płac minimalnych, pracownicy tworza˛ zwia˛zki zawodowe lub wyste˛puja˛
z nich, a przedsie˛biorstwa zmieniaja˛ swoje podejście do płac efektywnoś-
ciowych. Bezrobocie nie jest prostym problemem, który można łatwo rozwia˛zać.
Sposób organizacji społeczeństwa może jednak bardzo wpłyna˛ć na skale˛ tego
zjawiska.
☞ Streszczenie
● Stopa bezrobocia to odsetek osób, które chciałyby pracować, lecz nie maja˛
pracy. Odpowiednie instytucje państwowe co miesia˛c obliczaja˛ poziom stopy
bezrobocia na podstawie wyników badań ankietowych, obejmuja˛cych tysia˛ce
gospodarstw domowych.
● Stopa bezrobocia nie jest doskonała˛ miara˛ bezrobocia. Niektórzy ludzie,

którzy twierdza˛, że sa˛ bezrobotni, moga˛ w rzeczywistości nie chcieć podja˛ć
pracy, a inni, którzy chcieliby pracować, opuścili już zasób siły roboczej,
zrażeni bezskutecznymi poszukiwaniami zatrudnienia.
● W wielu gospodarkach wysoko rozwinie˛tych wie˛kszość ludzi, którzy traca˛
prace˛, po upływie krótkiego okresu ponownie znajduje zatrudnienie. Nie-
mniej, bezrobocie obserwowane w dowolnym wybranym momencie zwykle
dotyczy tych niewielu osób, które pozostaja˛ bez pracy przez długi okres.
● Pierwszym powodem wyste˛powania bezrobocia jest to, że ludzie potrzebuja˛
czasu na znalezienie pracy, która najlepiej odpowiada ich preferencjom
i kwalifikacjom. Ubezpieczenie od bezrobocia to rodzaj polityki państwa,
która co prawda chroni dochody pracowników, jednak zwie˛ksza skale˛
bezrobocia frykcyjnego.
● Drugim powodem, który sprawia, że w gospodarce zawsze może wyste˛pować
bezrobocie, sa˛ ustawy o płacach minimalnych, przewyższaja˛cych poziom
płac równowagi dla pracowników obje˛tych takimi regulacjami. Podnosza˛c
wynagrodzenia pracowników niewykwalifikowanych i niemaja˛cych doświad-
czenia zawodowego powyżej płacy równowagi, ustawy o płacach minimal-
nych powoduja˛ wzrost ilości oferowanej pracy i spadek zapotrzebowania na
prace˛. Powstaja˛ca w ten sposób nadwyżka podaży pracy stanowi bezrobocie.
● Trzecim powodem wyste˛powania bezrobocia jest siła rynkowa zwia˛zków
zawodowych. Kiedy działaja˛ one w gałe˛ziach gospodarki, w których wskaź-
nik przynależności do zwia˛zków zawodowych jest wysoki, wymuszaja˛ wzrost
wynagrodzeń powyżej płac równowagi i powoduja˛ powstanie nadwyżki ilości
oferowanej pracy nad zapotrzebowaniem na prace˛.
● Czwarty powód wyste˛powania bezrobocia wskazuja˛ zwolennicy teorii płac
efektywnościowych. Zgodnie z ta˛ teoria˛ przedsie˛biorstwa uznaja˛ za opłacalne
wypłacanie wynagrodzeń wyższych od płac równowagi. Wysokie zarobki
moga˛ sie˛ przyczynić do poprawy stanu zdrowia pracowników, zmniejszyć
rotacje˛ kadr, zwie˛kszyć skłonność pracowników do wysiłku i w efekcie
podnieść jakość pracowników.
Bezrobocie naturalne, s. 149 Bezrobocie strukturalne, s. 160
Bezrobocie cykliczne, s. 149 Poszukiwanie pracy, s. 161
Zasób pracy, s. 154 Ubezpieczenie od bezrobocia, s. 163
Stopa bezrobocia, s. 155 Zwia˛zek zawodowy, s. 167
Współczynnik aktywności Negocjacje zbiorowe, s. 167
zawodowej, s. 155 Strajk, s. 167
Bezrobocie frykcyjne, s. 160 Płace efektywnościowe, s. 170
Bezrobocie 177
1. W jaki sposób urza˛d statystyczny oblicza wielkość zasobu pracy, wysokość
stopy bezrobocia i współczynnika aktywności zawodowej?
2. Czy bezrobocie jest zwykle zjawiskiem o charakterze krótkookresowym, czy
długookresowym? Wyjaśnij swoja˛ odpowiedź.
3. Dlaczego bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione? W jaki sposób państwo
może obniżyć poziom tego bezrobocia?
4. Czy istnienie ustaw o płacach minimalnych lepiej wyjaśnia bezrobocie
strukturalne w grupie nastolatków, czy też może w grupie absolwentów
uniwersytetów? Dlaczego?
5. Jak zwia˛zki zawodowe wpływaja˛ na naturalna˛ stope˛ bezrobocia?
6. Jakich argumentów używaja˛ zwolennicy zwia˛zków zawodowych, aby do-
wieść, że ich działalność korzystnie wpływa na gospodarke˛?
7. Wyjaśnij cztery powody, dla których przedsie˛biorstwo może zwie˛kszyć
swoje zyski dzie˛ki podniesieniu wynagrodzeń.
☞ Zadania
1. Zgodnie z wynikami „Labour Force Survey”, opublikowanymi w Wielkiej
Brytanii w lutym 2005 r., jesienia˛ 2000 r. — spośród wszystkich pełnoletnich
Brytyjczyków — 27 569 000 osób miało prace˛, 1 546 000 osób było bez-
robotnych, a liczba pozostaja˛cych poza zasobem pracy wynosiła 17 136 000
osób. Jak duży był zasób pracy? Ile wynosił współczynnik aktywności
zawodowej? Ile wynosiła stopa bezrobocia?
2. (Treść tego zadania została zmieniona w porównaniu z angloje˛zycznym
wydaniem podre˛cznika.) Wejdź na strone˛ internetowa˛ Głównego Urze˛du
Statystycznego (www.stat.gov.pl). Jak wysoka jest obecnie stopa bezrobocia?
Spróbuj odnaleźć stope˛ bezrobocia dla grupy demograficznej, do której
należysz (np. ze wzgle˛du na wiek, płeć czy region, z którego pochodzisz).
Czy stopa ta jest wyższa, czy niższa od średniej stopy bezrobocia w kraju?
Jakie sa˛, Twoim zdaniem, przyczyny tego stanu rzeczy?
3. Pomie˛dzy końcem 2000 r. i 2004 r. całkowita liczba pracowników zatrud-
nionych w Wielkiej Brytanii wzrosła o prawie milion osób, jednak liczba
bezrobotnych zmniejszyła sie˛ tylko o około 70 000. Czy te informacje nie sa˛
sprzeczne? Jak to jest możliwe, że liczba osób uznawanych za bezrobotne
zmalała w mniejszym stopniu, niż wzrosła liczba osób zatrudnionych?
4. Oceń, czy wymienieni poniżej pracownicy z wie˛kszym prawdopodobień-
stwem sa˛ narażeni na bezrobocie krótkookresowe, czy długookresowe?
Wyjaśnij swoja˛ odpowiedź.
a. Pracownik budowlany zwolniony z pracy z powodu złej pogody.
b. Robotnica, która traci prace˛ w fabryce w okolicy odcie˛tej od świata.
c. Pracownik przedsie˛biorstwa autobusowego, który zostaje zwolniony z pra-
cy z powodu konkurencji ze strony kolei.
d. Kucharz specjalizuja˛cy sie˛ w szybkich daniach, który traci prace˛ po

otwarciu nowej restauracji po drugiej stronie ulicy.
e. Biegły w swojej pracy spawacz o niskim poziomie wykształcenia, który
zostaje zwolniony po tym, jak fabryka zainstalowała automatyczne spa-
warki.
5. Na rysunku przedstawiaja˛cym rynek pracy pokaż wpływ wzrostu płac
minimalnych na wynagrodzenia wypłacane pracownikom, ilość oferowana˛
pracy, wielkość zapotrzebowania na prace˛ i wysokość bezrobocia.
6. Czy przedsie˛biorstwa zlokalizowane w małych miasteczkach, czy też przed-
sie˛biorstwa działaja˛ce w wielkich miastach dysponuja˛, Twoim zdaniem,
wie˛ksza˛ siła˛ rynkowa˛ na rynku pracy? Czy uważasz, że ogólnie współczesne
przedsie˛biorstwa maja˛ wie˛ksza˛ siłe˛ rynkowa˛ na rynku pracy niż firmy
działaja˛ce 50 lat temu? W jaki sposób zmiana ta wpłyne˛ła na role˛ zwia˛zków
zawodowych w gospodarce? Wyjaśnij swoje odpowiedzi.
7. Rozważ przykład gospodarki, w której funkcjonuja˛ dwa rynki pracy, nie-
obje˛te działalnościa˛ zwia˛zków zawodowych. Naste˛pnie załóż, że na jednym
z tych rynków stworzono zwia˛zek zawodowy.
a. Pokaż wpływ zwia˛zku zawodowego na rynek, na którym został on
utworzony. W jakim sensie można stwierdzić, że ilość pracy zatrudnionej
na tym rynku nie jest efektywna?
b. Pokaż wpływ utworzenia tego zwia˛zku zawodowego na rynek pracy, na
którym nie ma zwia˛zków. Jak zmieni sie˛ płaca równowagi na tym rynku?
8. Można wykazać, że elastyczność popytu pewnej gałe˛zi przemysłu na prace˛
rośnie wraz ze wzrostem elastyczności popytu na wyroby tej gałe˛zi. Rozważ-
my skutki tej zależności dla brytyjskiego przemysłu samochodowego i naj-
ważniejszej organizacji zwia˛zkowej, zrzeszaja˛cej pracowników tego sektora
w Wielkiej Brytanii (Transport and General Workers’ Union — T&G).
a. Jak zmieniła sie˛ elastyczność popytu na brytyjskie samochody pod
wpływem dynamicznego rozwoju przemysłu samochodowego w Japonii?
Jak zmieniła sie˛ elastyczność popytu na pracowników przemysłu samo-
chodowego w Wielkiej Brytanii? Wyjaśnij swoja˛ odpowiedź.
b. Zgodnie z treścia˛ tego rozdziału, podejmuja˛c decyzje˛ o skali roszczeń
płacowych, zwia˛zek zawodowy zwykle stoi w obliczu wyboru: wie˛kszy
wzrost wynagrodzeń jest, co prawda, korzystny dla pracowników, którzy
utrzymaja˛ prace˛, jednak jego skutkiem jest wie˛kszy spadek liczby zatrud-
nionych osób. W jaki sposób wzrost importu samochodów z Japonii
wpłyna˛ł na relacje˛ wymienna˛ mie˛dzy poziomem płac i poziomem zatrud-
nienia, z jaka˛ miał do czynienia zwia˛zek zawodowy T&G?
c. Czy, Twoim zdaniem, rozwój japońskiego przemysłu samochodowego
zwie˛kszył, czy też zmniejszył różnice˛ mie˛dzy płacami, jakie obowia˛zywa-
łyby na w pełni konkurencyjnym rynku, a płacami, których domagał sie˛
zwia˛zek T&G? Wyjaśnij odpowiedź.
Bezrobocie 179
9. Niektórzy pracownicy otrzymuja˛ płace o stałej wysokości, natomiast wyna-

grodzenia innych sa˛ wypłacane w formie prowizji. Który system wyna-
gradzania wymaga ściślejszej kontroli pracowników? Który z tych syste-
mów skłania przedsie˛biorstwa do wypłacania wynagrodzeń przewyższaja˛-
cych płace równowagi (zgodnie z teoria˛ płac efektywnościowych, w której
podkreśla sie˛ znaczenie wysiłku wkładanego w prace˛)? Jakie czynniki
determinuja˛, Twoim zdaniem, wybór systemu wynagradzania przez przed-
sie˛biorstwo?
10. (To zadanie jest nieco trudniejsze.) Przypuśćmy, że zostaje uchwalona
ustawa zmuszaja˛ca pracodawców do zapewnienia pracownikom dodatko-
wych świadczeń (np. stworzenia pracowniczego programu emerytalnego),
które podniosa˛ koszt zatrudniania jednego pracownika o 4 euro na godz.
a. Jak ta nowa ustawa wpłynie na popyt na prace˛? (Odpowiadaja˛c na
pytania szczegółowe w tym zadaniu, posłuż sie˛ liczbami, jeżeli tylko jest
to możliwe.)
b. Jak ta ustawa wpłynie na podaż pracy? (Załóż, że pracownicy uznaja˛, iż
wartość dodatkowego świadczenia jest dokładnie równa kosztom jego
wprowadzenia.)
c. Jak ta ustawa wpłynie na płace i zatrudnienie? (Załóż, że wynagrodzenia
sa˛ uzgadniane swobodnie i zrównoważa˛ popyt i podaż na rynku pracy.)
Czy sytuacja pracodawców sie˛ poprawi, czy też sie˛ pogorszy? Jak zmieni
sie˛ sytuacja pracowników?
d. Jak ustawa wpłynie na płace, zatrudnienie i bezrobocie? (Załóż, że płace
minimalne uniemożliwiaja˛ ustalenie wynagrodzeń na poziomie odpowia-
daja˛cym równowadze rynku pracy.) Czy w tym przypadku sytuacja
pracodawców sie˛ poprawi, czy też sie˛ pogorszy? Jak zmieni sie˛ sytuacja
pracowników?
e. Przypuśćmy teraz, że pracownicy uważaja˛ wprowadzane przez nowa˛
ustawe˛ dodatkowe świadczenia za całkowicie bezwartościowe. Jak zmie-
nia˛ sie˛ Twoje odpowiedzi na pytania b, c i d?

CZĘŚĆ III
PIENIĄDZ I CENY
W DŁUGIM OKRESIE
ROZDZIAŁ 7
SYSTEM PIENIĘŻNY
K iedy idziesz do restauracji, dostajesz coś, co ma wartość: zadowolenie

z jedzenia, miłe otoczenie, obsługe˛. Chca˛c zapłacić za te˛ usługe˛, możesz
wre˛czyć restauratorowi kilka kawałków jaskrawo pomalowanego papieru, przy-
ozdobionych dziwnymi znakami oraz podobiznami budynków i map europej-
skich krajów, a nawet portretem monarchy. Możesz też dać mały, prostoka˛tny
kawałek kolorowego plastiku z magnetycznym paskiem lub wbudowanym
małym czipem, który właściciel restauracji zwróci Ci później. Możesz nawet
wre˛czyć tylko jeden kawałek papieru z nazwa˛ banku i Twoim podpisem.
Niezależnie od tego, czy płacisz gotówka˛, karta˛ debetowa˛, karta˛ kredytowa˛, czy
czekiem, restaurator jest zadowolony, że może cie˛żko pracować, aby zaspokoić
Twoje gastronomiczne zachcianki, i dostać w zamian kawałki papieru, które
— same w sobie — sa˛ bezwartościowe, lub też wzia˛ć od Ciebie na pare˛ chwil
równie bezwartościowy mały kawałek plastiku.
Dla każdego, kto żyje w nowoczesnym społeczeństwie, ten społeczny
zwyczaj wcale nie jest dziwny. Mimo że pienia˛dz papierowy sam w sobie nie ma
żadnej wartości, właściciel restauracji jest przekonany, że w przyszłości ktoś
naste˛pny przyjmie go od niego w zamian za coś, co ten restaurator ceni. Ta
trzecia osoba zaś jest pewna, że ktoś czwarty zaakceptuje jej banknot w przeko-
naniu, że jakaś pia˛ta osoba przyjmie go od niego... i tak dalej. Dla restauratora
i innych ludzi w naszym społeczeństwie Twoja gotówka stanowi uprawnienie do
dóbr i usług w przyszłości. Jeśli płacisz karta˛ debetowa˛, właściciel restauracji
jest zadowolony, ponieważ wie, że pienia˛dze z mniejsza˛ lub wie˛ksza˛ zwłoka˛
zostana˛ przeniesione z Twojego rachunku bankowego na jego rachunek ban-
kowy, na którym saldo również gwarantuje prawo do dóbr i usług wytwarzanych
przez gospodarke˛. Podobnie, jeśli płacisz czekiem, restaurator wie, że pienia˛dze
zostana˛ przeniesione z rachunku na rachunek natychmiast po rozliczeniu czeku,
co zwykle trwa dwa dni. Jeśli zaś płacisz karta˛ kredytowa˛, właściciel restauracji
184 Pienia˛dz i ceny w długim okresie
zdaje sobie sprawe˛, że na jego rachunek trafiły pienia˛dze, które pożyczyłeś za
pomoca˛ tej karty kredytowej, aby zapłacić za posiłek w restauracji.
Społeczny zwyczaj posługiwania sie˛ pienia˛dzem w celu zawarcia transakcji
jest niezwykle wygodny w wielkim i skomplikowanym społeczeństwie. Wyob-
raź sobie przez chwile˛, że w gospodarce nie byłoby niczego równie powszechnie
akceptowanego jak wyrażona w pienia˛dzu zapłata za dobra i usługi. Ludzie
chca˛c zdobyć rzeczy, których potrzebuja˛, byliby zmuszeni prowadzić wymiane˛
barterowa˛, czyli wymieniać jedne dobra i usługi bezpośrednio na inne dobra
i usługi. Na przykład, aby dostać restauracyjny posiłek, musiałbyś zaoferować
restauratorowi coś wartościowego. Mógłbyś zaproponować, że pozmywasz,
wymyjesz jego samochód lub dasz mu tajny przepis na ulubione danie Twojej
rodziny. Gospodarka, która opiera sie˛ na wymianie barterowej, ma problemy
z efektywna˛ alokacja˛ swoich rzadkich zasobów. Mówi sie˛, że w takiej gospodar-
ce warunkiem wymiany jest podwójna zbieżność potrzeb, czyli mało prawdo-
podobna sytuacja, kiedy każdy z dwóch spotykaja˛cych sie˛ ludzi ma na wymiane˛
akurat to, czego potrzebuje ten drugi.
Istnienie pienia˛dza ułatwia wymiane˛. Restaurator nie martwi sie˛, czy jesteś
w stanie wyprodukować dobro lub usługe˛, które maja˛ w jego oczach jaka˛ś
wartość. Jest zadowolony, że może zaakceptować Twoje pienia˛dze, ponieważ
wie, że inni zachowaja˛ sie˛ tak samo wobec niego. Takie zachowanie ułatwia
handel. Restaurator przyjmuje od Ciebie pienia˛dze i płaci nimi swojemu
kucharzowi; za swoje wynagrodzenie kucharz wysyła dziecko do przedszkola;
tymi samymi pienie˛dzmi przedszkole płaci wychowawcy; wychowawca wy-
najmuje Cie˛ w charakterze opiekuna dla swoich dzieci, kiedy w sobote˛ wieczo-
rem idzie do kina. Kiedy w gospodarce pienia˛dze przepływaja˛ od osoby do
osoby, ułatwia to produkcje˛ i wymiane˛, w ten sposób umożliwiaja˛c każdemu
wyspecjalizowanie sie˛ w tym, w czym jest najlepszy, i zwie˛kszaja˛c poziom
życia wszystkich.
W tym rozdziale zacze˛liśmy badać role˛ pienia˛dza w gospodarce. Spraw-
dzamy, czym jest pienia˛dz, przygla˛damy sie˛ jego różnym formom, badamy,
w jaki sposób system bankowy pomaga tworzyć pienia˛dz i jak bank centralny
kontroluje jego ilość w obiegu. Ponieważ pienia˛dz jest tak ważny dla gospo-
darki, w pozostałej cze˛ści tej ksia˛żki poświe˛camy wiele uwagi, aby dowiedzieć
sie˛, jak zmiany ilości pienia˛dza wpływaja˛ na różne zmienne ekonomiczne,
w tym na inflacje˛, stopy procentowe, produkcje˛ i zatrudnienie. Nawia˛zuja˛c do
naszego zainteresowania długim okresem z poprzednich trzech rozdziałów,
w naste˛pnym rozdziale zbadamy długookresowe skutki zmian ilości pienia˛dza.
Krótkookresowe skutki takich zmian stanowia˛ bardziej złożony temat, którym
zajmiemy sie˛ później. W tym rozdziale tworzymy podstawy całej tej przyszłej
analizy.
System pienie˛żny 185
7.1
Znaczenie pieniądza
Czym jest pienia˛dz? Takie pytanie może sie˛ wydawać dziwne. Kiedy czytasz, że
miliarder Richard Branson ma dużo pienie˛dzy, wiesz, co to znaczy: chodzi o to,
że jest on tak bogaty, iż jest w stanie kupić niemal wszystko, co chce. Termin
„pienia˛dz” użyty w takim sensie oznacza maja˛tek.
Jednak ekonomiści posługuja˛ sie˛ tym słowem, nadaja˛c mu bardziej kon-
kretny sens: w gospodarce pienia˛dz (money) jest zbiorem akty- Pienia˛dz
jest w gospodarce
wów, którymi ludzie posługuja˛ sie˛ regularnie, aby kupować dobra zbiorem aktywów,
i usługi od innych ludzi. Gotówka w Twoim portfelu stanowi którymi ludzie regularnie
posługuja˛ sie˛,
pienia˛dz, ponieważ możesz jej użyć, aby kupić posiłek w restaura- aby kupować dobra
cji lub koszule˛ w sklepie z odzieża˛. Natomiast jeśli przydarzyłoby i usługi od innych ludzi.
Ci sie˛, jak Richardowi Bransonowi, mieć duża˛ cze˛ść Virgin Group,
byłbyś bogaty, jednak taki składnik aktywów nie jest uważany za forme˛ pie-
nia˛dza. Za jego pomoca˛ nie mógłbyś kupić posiłku lub koszuli, nie zdobywszy
wcześniej troche˛ pienie˛dzy. Zgodnie z definicja˛ ekonomisty pienia˛dzem sa˛ tylko
te składniki maja˛tku, które sa˛ regularnie akceptowane przez sprzedawców w za-
mian za dobra i usługi.
Funkcje pieniądza
W gospodarce pienia˛dz spełnia trzy funkcje: jest środkiem wymiany, jednostka˛
rozliczeniowa˛ i środkiem przechowywania wartości. Ła˛cznie te trzy funkcje
pienia˛dza odróżniaja˛ go od innych aktywów w gospodarce, takich jak akcje,
obligacje, nieruchomości i dzieła sztuki. Po kolei zbadamy każda˛ z tych funkcji
pienia˛dza.
Środek wymiany (medium of exchange) to coś, co nabywcy Środkiem wymiany
daja˛ sprzedawcom, kupuja˛c od nich dobra i usługi. Kiedy kupujesz jest todajacoś, co nabywcy
˛ sprzedawcom,
koszule˛, sklep daje Ci ja˛, a Ty przekazujesz mu swoje pienia˛dze. kiedy chca˛ od nich
Taki transfer pienie˛dzy od nabywcy do sprzedawcy umożliwia kupić dobra lub usługi.
zawarcie transakcji. Kiedy wchodzisz do sklepu, masz pewność, że przyjmie on
od Ciebie pienia˛dze w zamian za to, co sprzedaje, ponieważ pienia˛dz jest
powszechnie akceptowanym środkiem wymiany.
Jednostka rozliczeniowa (unit of account) lub — inaczej Jednostka
— jednostka rozrachunkowa jest miernikiem, którym ludzie po- jest miararozliczeniowa
˛, która˛ ludzie
sługuja˛ sie˛, informuja˛c o cenach i rejestruja˛c długi. Może sie˛ posługuja˛ sie˛,
aby poinformować
zdarzyć, że na zakupach zauważysz, iż koszula kosztuje 20 euro, o cenach i zarejestrować
a kanapka z szynka˛ i serem kosztuja˛ 2 euro. Mimo że nie po- długi.
pełniłbyś błe˛du, mówia˛c, iż cena koszuli wynosi 10 kanapek, a cena kanapki
wynosi 1/10 koszuli, cen nigdy nie podaje sie˛ w taki sposób. Podobnie, jeśli
w banku zacia˛gasz kredyt w euro, wielkość Twoich przyszłych rat zostanie
zmierzona w tej walucie, a nie w różnych dobrach i usługach. Kiedy chcemy

zmierzyć i zarejestrować wartość w sensie ekonomicznym, jako jednostka˛
rozliczeniowa˛ posługujemy sie˛ pienia˛dzem.
Środkiem Środkiem przechowywania wartości (store of value) jest
przechowywania
wartości jest wszystko
coś, czym ludzie moga˛ sie˛ posłużyć w celu przeniesienia siły
to, czym ludzie moga˛ sie˛ nabywczej z teraźniejszości w przyszłość. Kiedy dziś sprzedawca
posłużyć w celu
przeniesienia siły
przyjmuje pewna˛ ilość pienia˛dza w zamian za dobro lub usługe˛,
nabywczej może zachować te˛ kwote˛ i w przyszłości stać sie˛ nabywca˛
z teraźniejszości
w przyszłość.
jakiegoś innego dobra lub usługi. Oczywiście, pienia˛dz nie jest
jedynym środkiem przechowywania wartości w gospodarce, po-
nieważ trzymaja˛c inne aktywa, także jesteśmy w stanie przenosić siłe˛ nabywcza˛
z teraźniejszości w przyszłość. Terminem maja˛tek (wealth) nazywa sie˛ wszyst-
kie zasoby środków przechowywania wartości, w tym zarówno aktywa pie-
nie˛żne, jak i aktywa niepienie˛żne.
Płynność to inaczej Terminem płynność (liquidity) ekonomiści posługuja˛ sie˛, aby
łatwość, z która˛ jeden
składnik aktywów może
opisać łatwość, z która˛ jeden składnik aktywów może zostać
zostać przekształcony przekształcony w wykorzystywany w tej gospodarce środek wy-
w wykorzystywany
w gospodarce środek
miany. Ponieważ pienia˛dz jest takim środkiem wymiany, jest on
wymiany. najbardziej płynnym spośród doste˛pnych aktywów. Pozostałe ak-
tywa bardzo różnia˛ sie˛ płynnościa˛. Najcze˛ściej akcje i obligacje można z łatwoś-
cia˛ sprzedać, a koszt odpowiedniej transakcji jest niski, wie˛c sa˛ one wzgle˛dnie
płynnymi aktywami. Natomiast sprzedanie samochodu lub obrazu Rembrandta
wymaga wie˛cej czasu i wysiłku, wie˛c te aktywa sa˛ mniej płynne.
Kiedy ludzie podejmuja˛ decyzje˛, w jakiej formie trzymać swój maja˛tek,
musza˛ porównać zalety, wynikaja˛ce z płynności, różnych możliwych rodzajów
aktywów z ich użytecznościa˛ jako środka przechowywania wartości. Pienia˛dz
jest najbardziej płynnym ze wszystkich rodzajów aktywów, jednak jest on
niedoskonałym środkiem przechowywania wartości. Kiedy ceny rosna˛, wartość
pienia˛dza maleje. Innymi słowy, kiedy dobra i usługi staja˛ sie˛ droższe, za
każdego funta w Twojej kieszeni jesteś w stanie kupić coraz mniej dóbr. Jak sie˛
okaże, ten zwia˛zek mie˛dzy poziomem cen a wartościa˛ pienia˛dza jest ważny dla
zrozumienia, jak pienia˛dz wpływa na gospodarke˛.
Rodzaje pieniądza
Kiedy pienia˛dz przyjmuje forme˛ towaru o wartości samoistnej, nazywamy go
Pienia˛dz towarowy pienia˛dzem towarowym (commodity money). Termin wartość
to taki pienia˛dz, który
przyjmuje forme˛ towaru
samoistna (intrinsic value) oznacza, że dana rzecz miałaby wartość
o wartości samoistnej. nawet wtedy, kiedy nie byłaby używana w roli pienia˛dza. Przy-
kładem pienia˛dza towarowego jest złoto, które ma wartość samoistna˛, ponieważ
jest wykorzystywane w przemyśle, a także do produkcji biżuterii. Chociaż dziś
nie używamy już złota jako pienia˛dza, kiedyś było ono jego powszechnie
stosowanym rodzajem, ponieważ łatwo można je transportować, mierzyć jego

ilość, a także sprawdzać jakość (czystość). Jeśli w gospodarce w roli pienia˛dza
jest wykorzystywane złoto (lub jeśli wykorzystuje sie˛ pienia˛dz papierowy, który
na ża˛danie można wymienić na złoto), mówimy, że jest stosowany standard
złota (gold standard).
Chociaż, historycznie rzecz biora˛c, złoto było najbardziej rozpowszech-
nionym rodzajem pienia˛dza towarowego, od czasu do czasu posługiwano sie˛
także innymi odmianami pienia˛dza towarowego. Na przykład, kiedy u schyłku
lat osiemdziesia˛tych XX w. rozpadał sie˛ Zwia˛zek Radziecki i Rosjanie zacze˛li
tracić wiare˛ w rubla, mieszkańcy Moskwy wymieniali mie˛dzy soba˛ dobra
i usługi, posługuja˛c sie˛ papierosami jako środkiem przechowywania wartości,
jednostka˛ rozliczeniowa˛ i środkiem wymiany.
Pienia˛dz, który jest pozbawiony wartości samoistnej, nazywa Pienia˛dz symboliczny
(przymusowy)
sie˛ pienia˛dzem symbolicznym — przymusowym (fiat money). jest pienia˛dzem
„Fiat” oznacza po prostu rozkaz lub dekret, a swoja˛ funkcje˛ pie- pozbawionym wartości
nia˛dza pienia˛dz symboliczny może pełnić dzie˛ki właśnie pań- samoistnej, który w roli
pienia˛dza jest używany
stwowemu dekretowi. Na przykład, banknoty euro moga˛ kra˛żyć dzie˛ki rozporza˛dzeniu
rza˛du.
w 12 europejskich krajach w roli prawnego środka płatniczego,
ponieważ rza˛dy tych krajów zadekretowały, że euro jest obowia˛zuja˛cym pie-
nia˛dzem w ich gospodarkach.
Chociaż rza˛dy odgrywaja˛ decyduja˛ca˛ role˛ w tworzeniu i regulowaniu
systemu pienia˛dza przymusowego, np. ścigaja˛c prawnie fałszerzy pienie˛dzy,
spełnienie innych warunków jest również niezbe˛dnym warunkiem istnienia
i działania tego rodzaju systemu pienie˛żnego. Nie jest przesada˛ stwierdzenie, że
akceptacja pienia˛dza przymusowego zależy zarówno od oczekiwań i nawyków
społecznych, jak i od państwowych rozporza˛dzeń. W latach osiemdziesia˛tych
XX w. rza˛d radziecki nigdy nie zrezygnował z rubla jako oficjalnego pienia˛dza.
Jednak ludzie w Zwia˛zku Radzieckim w zamian za dobra i usługi woleli
przyjmować papierosy (a nawet amerykańskie dolary), ponieważ byli prze-
konani, że te alternatywne rodzaje pienia˛dza be˛da˛ w przyszłości akceptowane.
Pieniądz w gospodarce
Jak sie˛ przekonamy, ilość pienia˛dza kra˛ża˛cego w gospodarce, nazywana zaso-
bem pienia˛dza, wywiera duży wpływ na wiele zmiennych ekonomicznych.
Jednak zanim zbadamy, dlaczego tak jest, musimy zadać pytanie przygotowaw-
cze: co to jest ilość pienia˛dza? Załóżmy przede wszystkim, że powierzono Ci
zadanie zmierzenia, ile pienia˛dza jest w gospodarce pewnego kraju, podobnego
do Wielkiej Brytanii, lub w gospodarkach 12 krajów, tworza˛cych strefe˛ euro. Co
dokładnie powinieneś mierzyć w takiej sytuacji? Gotówka to inaczej
banknoty i monety,
Najbardziej oczywiste jest, że powinieneś zmierzyć ilość które znajduja˛ sie˛
gotówki (currency), czyli papierowych banknotów i monet, które w publicznym obiegu.
posiadaja˛ ludzie. Jest jasne, że w nowoczesnej gospodarce gotówka stanowi

najszerzej akceptowany środek wymiany. Nie ulega wa˛tpliwości, że stanowi ona
cze˛ść zasobu pienia˛dza w gospodarce.
Jednak gotówka nie jest jedynym rodzajem aktywów, którym możesz sie˛
posłużyć, aby kupować dobra i usługi. Najcze˛ściej sklepy i restauracje akceptuja˛
także płatność karta˛ debetowa˛, która umożliwia elektroniczne przeniesienie
pienie˛dzy z Twojego rachunku bieża˛cego na rachunek bieża˛cy właściciela
sklepu lub restauratora. Innym, bardziej staromodnym sposobem przenoszenia
pienie˛dzy mie˛dzy rachunkami bieża˛cymi jest wypisanie czeku osobistego, który
nadal jest szeroko akceptowany jako środek płatności (chociaż bardzo szybko
wypieraja˛ go karty debetowe).
Czy zatem karta debetowa lub czek sa˛ pienia˛dzem? Otóż nie. To rachunek
bankowy, z którym jest zwia˛zany ten czek lub ta karta debetowa, zawiera
pienia˛dz. Karta debetowa jest tylko środkiem, który umożliwia przenoszenie
pienia˛dza mie˛dzy rachunkami. To samo dotyczy czeku. Chociaż pod pewnymi
wzgle˛dami czek może sie˛ wydawać podobny do papierowego pienia˛dza (rów-
nież jest wypisywany na papierze, a także opiewa na pewna˛ określona˛ kwote˛),
jest on przyjmowany przez właściciela sklepu lub przez restauratora jedynie
dlatego, że stanowi środek, za pomoca˛ którego pienia˛dz jest przenoszony
z Twojego rachunku bankowego na ich rachunek bankowy.
Kartom kredytowym powinniśmy sie˛ przyjrzeć jeszcze uważniej, ponieważ
w rzeczywistości nie sa˛ sposobem dokonywania płatności, lecz sposobem
odsuwania płatności w czasie. Kiedy, posługuja˛c sie˛ karta˛ kredytowa˛, kupujesz
posiłek, bank, który wyemitował te˛ karte˛, płaci restauratorowi tyle, ile trzeba, co
oznacza, że w rzeczywistości pożyczyłeś pienia˛dze od tego banku. Kiedyś
w przyszłości be˛dziesz musiał spłacić bankowi ów dług (być może z oprocen-
towaniem). Gdy nadejdzie czas spłaty zadłużenia na Twojej karcie kredytowej,
zapewne zrobisz to, dokonuja˛c bezpośredniego przelewu pienia˛dza ze swojego
rachunku bieża˛cego, a może wypiszesz czek w cie˛żar tego rachunku. Saldo na
rachunku bieża˛cym stanowi cze˛ść zasobu pienia˛dza w gospodarce. Zauważ, że
karty kredytowe bardzo różnia˛ sie˛ od kart debetowych, które pozwalaja˛ auto-
matycznie pobrać fundusze z rachunku bankowego, abyś mógł zapłacić za
kupiony przedmiot. Dlaczego restaurator akceptuje płatność za pomoca˛ karty
kredytowej? Ponieważ natychmiast dostaje swoje pienia˛dze, które wpływaja˛ na
jego rachunek bankowy jako zapłata za posiłek, mimo że Ty nie musisz od razu
zapłacić spółce emitentowi karty kredytowej. Jednak znowu to właśnie niewido-
czna zmiana stanu salda na rachunku bankowym restauratora jest tym, co ma
rozstrzygaja˛ce znaczenie.
Chociaż karta debetowa, czek i karta kredytowa moga˛ posłużyć do
uregulowania rachunku w restauracji, żadna z nich nie jest pienia˛dzem. Obie sa˛
metodami umożliwiaja˛cymi przeniesienie pienie˛dzy mie˛dzy rachunkami ban-
kowymi. W przypadku karty debetowej lub czeku pienia˛dz jest transferowany
z Twojego rachunku na rachunek restauratora prawie natychmiast lub z bardzo
krótka˛ zwłoka˛. W przypadku karty kredytowej właściciel restauracji niemal bez

opóźnienia dostaje pienia˛dze na swój rachunek, Ty zaś w przyszłości musisz, za
pomoca˛ swojego rachunku bankowego, rozliczyć sie˛ z bankiem, który wyemito-
wał te˛ karte˛. W każdym z tych przypadków prawdziwy ruch pienia˛dza naste˛puje
pod warunkiem, że zmieniaja˛ sie˛ salda w banku.
Środki trzymane na Twoim rachunku bankowym sa˛ niemal równie wygod-
nym narze˛dziem, umożliwiaja˛cym kupowanie rzeczy, jak środki trzymane
w portfelu. Mierza˛c wielkość zasobu pienia˛dza, możesz zatem zdecydować,
że należy uwzgle˛dnić wkłady płatne na ża˛danie (demand deposits), Wkłady płatne
czyli zasoby zgromadzone na rachunkach bankowych, którymi ich nazasoby ża˛danie to inaczej
zgromadzone
właściciele moga˛ sie˛ posługiwać na ża˛danie za pomoca˛ swoich na rachunkach
kart debetowych lub wypisuja˛c czek. Kiedy uznasz środki na którymi ichbankowych, właściciele
rachunkach bieża˛cych za cze˛ść zasobu pienia˛dza w gospodarce, moga˛ sie˛ posługiwać
powinieneś także przyjrzeć sie˛ bardzo wielu innym rachunkom, na ża˛danie za pomoca˛
kart debetowych
które ludzie maja˛ w bankach i innych instytucjach finansowych. lub czeków.
Właściciele wkładów bankowych zwykle nie moga˛ wypisywać czeków lub
posługiwać sie˛ swoimi kartami debetowymi w celu wykorzystania środków
zgromadzonych na swoich rachunkach oszcze˛dnościowych. Jednak sa˛ w stanie
z łatwościa˛ przenosić fundusze z rachunków oszcze˛dnościowych na rachunki
bieża˛ce. Również właściciele udziałów w funduszach rynku pienie˛żnego cze˛sto
moga˛ dzie˛ki nim wypisywać czeki i posługiwać sie˛ kartami debetowymi. Te
inne rachunki zapewne powinny zostać uznane za cze˛ść zasobu pienia˛dza.
W złożonej gospodarce nigdy nie jest łatwo wyznaczyć granice˛ mie˛dzy
aktywami, które moga˛ być nazywane „pienia˛dzem”, a aktywami, których tak sie˛
nie nazywa. Monety w Twojej kieszeni w sposób oczywisty stanowia˛ cze˛ść
zasobu pienia˛dza, natomiast Twój obraz Rembrandta nie jest pienia˛dzem. Jednak
istnieje wiele aktywów, które znajduja˛ sie˛ mie˛dzy tymi skrajnościami i w ich
przypadku wybór jest mniej oczywisty. Zasób pienia˛dza w rozwinie˛tych gos-
podarkach może być mierzony za pomoca˛ różnych miar. Na rysunku 7.1
widzimy trzy najważniejsze miary stosowane w strefie euro, nazywane M1
(miara wa˛ska), M2 (miara pośrednia) i M3 (miara szeroka). Każda z tych miar
odwołuje sie˛ do nieco innego kryterium rozróżnienia mie˛dzy aktywami pienie˛ż-
nymi i aktywami niepienie˛żnymi. W Wielkiej Brytanii najbardziej rozpowszech-
nionymi miarami wielkości zasobu pienia˛dza sa˛ M0 (miara we˛ższa od europej-
skiego M1, obejmuja˛ca banknoty i monety w obiegu plus zasoby banków
komercyjnych trzymane w Banku Anglii) i M4 (miara szeroka podobna, lecz nie
identyczna z europejskim M3).
Chca˛c osia˛gna˛ć swoje cele, nie musimy sie˛ w tej ksia˛żce rozwodzić nad
różnicami mie˛dzy różnymi miarami ilości pienia˛dza. Ważne jest, że do zasobu
pienia˛dza w rozwinie˛tej gospodarce należy nie tylko gotówka, lecz także wkłady
w bankach i innych instytucjach finansowych, które szybko i bez trudu moga˛
zostać wykorzystane do nabycia dóbr i usług.
RYSUNEK 7.1
Trzy miary wielkości zasobu pieniądza w strefie euro
Trzema miarami wielkości zasobu pienia˛dza w strefie euro sa˛ M1 (miara wa˛ska), M2 (miara
pośrednia) i M3 (miara szeroka). Rysunek informuje o wielkości każdej z tych miar w 2005 r.
U w a g a: Liczby odnosza˛ sie˛ do kwietnia 2005 r.

Ź r ó d ł o: ECB (European Central Bank).
Szybki sprawdzian
Wymień i opisz trzy funkcje pieniądza.
7.2
Rola banków centralnych
Jeśli w gospodarce jest wykorzystywany system pienia˛dza przymusowego — tak
jak we wszystkich nowoczesnych gospodarkach — jakaś instytucja musi sie˛
zajmować regulowaniem takiego systemu. Instytucja ta jest powszechnie znana
jako bank centralny (central bank). Chodzi o agencje˛, która Bank centralny
jest instytucja˛, która
została stworzona w celu regulowania ilości pienia˛dza, udoste˛p- została stworzona w celu
nianej w tej gospodarce i nazywanej podaża˛ pienia˛dza (money regulowania ilości
supply). Dwoma spośród najważniejszych banków centralnych pienia˛dza w gospodarce.
Podaż pienia˛dza
w Europie sa˛ Europejski Bank Centralny i Bank Anglii. Inne bar- stanowi ilość pienia˛dza
dzo ważne banki centralne na świecie to m.in. amerykański bank w gospodarce.
centralny, czyli Rezerwa Federalna, i Bank Japonii. W dalszych rozważaniach
przyjrzymy sie˛ bliżej Europejskiemu Bankowi Centralnemu, Bankowi Anglii
i Rezerwie Federalnej. Jednak wcześniej zajmiemy sie˛ pewnymi cechami wspól-
nymi wszystkich banków centralnych.
Bank centralny jest w stanie zwie˛kszać i zmniejszać ilość gotówki znaj-
duja ˛ sie˛ w obiegu w gospodarce. Zbiór działań banku centralnego, których
˛ca
celem jest zmiana wielkości podaży pienia˛dza, jest nazywany po- Polityka pienie˛żna
lityka˛ pienie˛żna˛ (monetary policy). Odwołuja˛c sie˛ do prostych to inaczej zbiór działań
banku centralnego,
przenośni, możesz sobie wyobrazić bank centralny, jak drukuje których celem jest
zmiana wielkości
banknoty i zrzuca je z helikoptera. Podobnie, możesz sobie wy- podaży pienia˛dza.
obrazić, jak bank ten za pomoca˛ olbrzymiego odkurzacza wysysa
ludziom banknoty z portfeli. Chociaż w praktyce metody, jakie stosuje ta
instytucja, aby zmienić podaż pienia˛dza, sa˛ bardziej złożone i bardziej subtelne
od opisanych, przenośnie helikoptera i odkurzacza sa˛ zadowalaja˛cym przy-
bliżeniem, ułatwiaja˛cym zrozumienie, na czym polega polityka pienie˛żna.
W dalszych cze˛ściach tego rozdziału badamy, jak bank centralny zmienia
podaż pienia˛dza. Już w tym miejscu warto jednak zauważyć, że ważnym
narze˛dziem tej instytucji sa˛ operacje otwartego rynku (open- Operacje otwartego
-market operations), to znaczy handel aktywami niepienie˛żnymi aktywamirynku — handel
niepienie˛żnymi
z sektorem bankowym. Na przykład, kiedy bank centralny po- z sektorem bankowym.
stanowi zwie˛kszyć podaż pienia˛dza, może to osia˛gna˛ć, tworza˛c
gotówke˛ i kupuja˛c za nia˛ papiery wartościowe na rynku. Po takiej transakcji
sprzedawcy tych papierów staja˛ sie˛ posiadaczami dodatkowej ilości gotówki.
Zakup przez bank centralny papierów wartościowych na otwartym rynku
zwie˛ksza zatem podaż pienia˛dza. Odwrotnie, jeśli instytucja ta postanawia
zmniejszyć podaż pienia˛dza, może to osia˛gna˛ć, sprzedaja˛c papiery wartościowe
ze swojego portfela. Po takiej transakcji otrzymana gotówka ze sprzedaży znika
z obiegu. Sprzedaż przez bank centralny papierów na otwartym rynku zmniejsza
zatem podaż pienia˛dza.
Bank centralny jest ważna˛ instytucja˛, ponieważ zmiany podaży pienia˛dza
moga˛ bardzo wpływać na stan gospodarki. Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu głów-
nych zasad ekonomii z rozdziału 1 ceny rosna˛, kiedy państwo drukuje zbyt dużo
pienie˛dzy. Według innej z tych zasad w krótkim okresie społeczeństwo wybiera
mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Pote˛ga banku centralnego opiera sie˛ na tych
zasadach. Przyczyny, które zbadamy dokładniej w naste˛pnych rozdziałach,
sprawiaja˛, że decyzje tej instytucji w długim okresie bardzo wpływaja˛ na stope˛
inflacji, a w krótkim okresie — na poziom zatrudnienia i produkcji w gospo-
darce. Z powodu zależności mie˛dzy ilościa˛ pienia˛dza w gospodarce a stopa˛

inflacji (tempem wzrostu cen) bank centralny jest cze˛sto uważany za strażnika
stabilności cen w nowoczesnej gospodarce i przynajmniej dwa z banków
centralnych, którym sie˛ przyjrzymy, za bezpośrednie zadanie maja˛ utrzymywa-
nie tempa inflacji na poziomie celu inflacyjnego lub w jego pobliżu (szczegóły
tej polityki zbadamy w naste˛pnych rozdziałach). Dokładniej, bank centralny
powinien zostać uznany raczej za strażnika stabilności inflacji niż za strażnika
stabilności cen, ponieważ nawet jeśli tempo inflacji jest stabilne i niskie, ceny
z definicji rosna˛. Niemniej, jeśli inflacja jest niska i stabilna, można stwierdzić,
że również ceny rosna˛ w sposób stabilny. Uje˛cie takie jest obecnie powszechne,
wie˛c i my zrobimy tak samo.
Przyjrzyjmy sie˛ teraz bliżej trzem ważnym bankom centralnym.
7.3
Europejski Bank Centralny
i system euro
Europejski Europejski Bank Centralny, EBC (European Central Bank,
Bank Centralny
to wspólny bank
ECB), którego siedziba˛ jest Frankfurt nad Menem w Niemczech,
centralny 12 krajów powstał oficjalnie 1 czerwca 1998 r. w wyniku decyzji grupy
tworza˛cych Europejska˛
Unie˛ Gospodarcza˛
krajów europejskich. Postanowiły one utworzyć Europejska˛ Unie˛
i Walutowa˛. Gospodarcza˛ i Walutowa˛ (European Monetary Union, EMU)
i w kontaktach gospodarczych ze soba˛ posługiwać sie˛ wspólna˛ waluta˛, czyli
euro. Argumenty za i przeciw unii walutowej przedyskutujemy później. Teraz
zaś zauważmy tylko, że jeśli grupa krajów ma wspólna˛ walute˛, racjonalnym
rozwia˛zaniem dla nich staje sie˛ także wspólna polityka pienie˛żna, a EBC
powstał właśnie w celu prowadzenia takiej polityki. Pocza˛tkowo do strefy euro
należało 11 krajów: Belgia, Niemcy, Hiszpania, Francja, Irlandia, Włochy,
Luksemburg, Holandia, Austria, Portugalia i Finlandia. Od 1 stycznia 2001 r.
doła˛czyła do nich Grecja1.
Głównym zadaniem EBC jest dbanie o stabilność cen w strefie euro, a tak-
że projektowanie i prowadzenie polityki pienie˛żnej, służa˛cej osia˛gnie˛ciu tego
celu. Europejski Bank Centralny działa, korzystaja˛c z pomocy banków central-
1
Na pocza˛tku 2009 r. członkami Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej było 16
z 27 państw członkowskich Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Słowacja, Słowenia,
Włochy), a także 3 inne państwa (Monako, San Marino, Watykan). Również w nienależa˛cych do
Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej Andorze, Czarnogórze i Kosowie waluta˛ było euro.
Europejski Bank Centralny był bankiem centralnym 16 krajów tworza˛cych Europejska˛ Unie˛
Gospodarcza˛ i Walutowa˛, także system euro obejmował 16, a nie 12 krajów ( przyp. red. nauk.).
nych ze wszystkich krajów strefy euro, takich jak Bank Francji, Bank Włoch,
Bank Grecji i niemiecki Bundesbank. Te˛ sieć utworzona˛ z EBC i 12 banków
centralnych krajów strefy euro nazywa sie˛ systemem euro (Euro- System euro
jest systemem, w którego
systemem). skład wchodza˛ EBC
Nad realizacja˛ przez EBC polityki pienie˛żnej czuwa Komitet i banki centralne
wszystkich 12 krajów
Wykonawczy (Executive Board), w którego skład wchodza˛ prezes tworza ˛cych Europejska˛
EBC, jego zaste˛pca i czterej inni wybitni przedstawiciele ban- Unie˛ Gospodarcza˛
i Walutowa˛.
kowości. Komitet Wykonawczy — jak sugeruje nazwa — od-
powiada za wykonanie polityki pienie˛żnej, natomiast treść tej polityki ustala
Rada Zarza˛dzaja˛ca (Governing Council), w której skład wchodzi cały Komitet
Wykonawczy, a także szefowie banków centralnych, należa˛cych do systemu
euro. Obecnie Rada Zarza˛dzaja˛ca składa sie˛ z ła˛cznie z 18 członków i zbiera sie˛
co dwa tygodnie we Frankfurcie. Jest ona najważniejszym organem decyzyjnym
EBC. Na przykład, podejmuje ona decyzje o poziomie najważniejszej stopy
procentowej Europejskiego Banku Centralnego, czyli stopy refinansowej. Rada
Zarza˛dzaja˛ca rozstrzyga również, jak należy interpretować spoczywaja˛cy na niej
obowia˛zek zapewnienia stabilności cen. W październiku 1998 r. ustaliła ona, że
stabilność cen oznacza wzrost cen, który jest mniejszy niż 2% (jego miara˛ jest
roczna zmiana zharmonizowanego wskaźnika cen konsumenta w całej strefie
euro). Pewna˛ słabościa˛ tej definicji jest jednak to, że sformułowanie „mniejszy
niż 2%” jest dość niejasne. Na przykład, zarówno roczna stopa inflacji rów-
na 1%, jak i roczna stopa inflacji równa 0% sa˛ mniejsze od 2%. W efekcie
niektórzy obserwatorzy niepokoili sie˛, że aby osia˛gna˛ć swój cel w postaci
mniejszego niż 2% wzrostu cen, EBC może da˛żyć nawet do spadku cen, czyli do
ujemnej inflacji2. Spowodowałoby to duży spadek produkcji i duży wzrost
bezrobocia w gospodarce, szczególnie w krótkim i średnim okresie, co dokład-
niej pokażemy w naste˛pnych rozdziałach. W maju 2003 r. Rada Zarza˛dzaja˛ca
potwierdziła zatem swoja˛ oficjalna˛ definicje˛ stabilności cen (wzrost cen mniej-
szy niż 2% rocznie), jednak wyjaśniła przy tym, że be˛dzie da˛żyła do utrzymania
średniookresowego tempa inflacji na poziomie zbliżonym do 2%.
Ważna˛ cecha˛ EBC i ogólnie systemu euro jest niezależność. Europejskiemu
Bankowi Centralnemu, krajowym bankom centralnym i członkom ich organów
decyzyjnych — realizuja˛cym swoje zadania w ramach systemu euro — nie
wolno wykonywać poleceń i sugestii żadnej instytucji zewne˛trznej, w tym
poleceń i sugestii członków rza˛du i pracowników zatrudnionych w instytucjach
Unii Europejskiej.
Prezes EBC i inni członkowie Komitetu Wykonawczego sa˛ mianowani
tylko na jedna˛ kadencje˛, która trwa co najmniej 8 lat. Jednak w przypadku
pierwszego Komitetu Wykonawczego zastosowano system zachodza˛cych na
siebie kadencji, co dotyczyło zwłaszcza wszystkich członków Komitetu z wyja˛t-
2
A zatem do deflacji ( przyp. red. nauk.).
kiem prezesa (miało to zapewnić cia˛głość pracy Komitetu). Natomiast kadencja

szefów 12 banków centralnych krajów wchodza˛cych w skład systemu euro trwa
co najmniej 5 lat i może zostać powtórzona.
7.4
Bank Anglii
Bank Anglii (Bank of England) został utworzony w 1694 r., jednak nie jest on
najstarszym europejskim bankiem centralnym (szwedzki Riksbank powstał
w 1668 r.). Najważniejszym zdarzeniem w trzystuletniej historii Banku Anglii
było prawdopodobnie przyznanie mu w 1997 r. przez rza˛d Wielkiej Brytanii
niezależności w kwestii ustalania poziomu stóp procentowych, co rok poźniej
zostało formalnie potwierdzone stosowna˛ ustawa˛ parlamentu. Ważnym organem
Banku Anglii, który podejmuje decyzje o poziomie głównej stopy procentowej
banku, czyli stopy repo, jest Komitet Polityki Pienie˛żnej (Monetary Policy
Committee, MPC). W skład Komitetu wchodza˛: dyrektor Banku Anglii i jego
dwaj zaste˛pcy, dwaj inni członkowie mianowani przez Bank Anglii po konsul-
tacjach z ministrem finansów i czterej kolejni członkowie mianowani przez
ministra finansów. Dyrektor Banku Anglii i jego dwaj zaste˛pcy pełnia˛ swój
urza˛d przez 5 lat i moga˛ zostać mianowani na druga˛ kadencje˛, natomiast
kadencja pozostałych członków MPC trwa tylko 3 lata, lecz również oni moga˛
pozostać na druga˛ kadencje˛. Komitet zbiera sie˛ raz na miesia˛c, a jego decyzje
o poziomie stopy procentowej sa˛ ogłaszane natychmiast po posiedzeniu.
Podobnie jak w przypadku Europejskiego Banku Centralnego, głównym
obowia˛zkiem Banku Anglii jest zapewnienie stabilności cen. Może on również
niezależnie ustalać polityke˛ pienie˛żna˛, a zwłaszcza poziom stóp procentowych,
aby osia˛gna˛ć cel w postaci stabilności cen. Jednak w odróżnieniu od EBC, Bank
Anglii nie może sam zdefiniować, co dokładnie znaczy „stabilność cen”. Czyni
to rza˛d Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim minister finansów. Ustawa
o Banku Anglii z 1998 r. wymaga, aby minister raz w roku pisemnie wyjaśnił
dyrektorowi Banku Anglii, co należy rozumieć przez „stabilność cen”. Obecnie
cel inflacyjny w wysokości 2% odnosi sie˛ do rocznej stopy inflacji, rozumianej
jako wskaźnik cen konsumenta. Jeśli rzeczywiste tempo inflacji odchyli sie˛ od
celu inflacyjnego w dowolna˛ strone˛ o wie˛cej niż 1 punkt procentowy, czyli jeśli
roczna inflacja mierzona za pomoca˛ CPI okaże sie˛ wie˛ksza od 3% lub mniejsza
od 1%, dyrektor Banku Anglii w otwartym liście musi wyjaśnić ministrowi
finansów przyczyny, które sprawiły, że tempo inflacji wzrosło lub zmalało do
tego stopnia, a także zaproponować działania maja˛ce spowodować, że inflacja
powróci do poziomu równego celowi inflacyjnemu.
7.5
System Rezerwy Federalnej
Amerykańska Rezerwa Federalna (Federal Reserve, Fed) pow- Rezerwa
Federalna (Fed)
stała w 1914 r. Kieruje nia˛ Rada Dyrektorów (Board of Governors), jest bankiem centralnym
w której skład wchodzi 7 członków mianowanych przez prezyden- w Stanach
Zjednoczonych.
ta Stanów Zjednoczonych. Sześciu dyrektorów pełni swój urza˛d
przez 14 lat, co ma zapewniać im niezależność i zagwarantować, że ustalaja˛c
treść polityki pienie˛żnej, nie be˛da˛ oni ulegali bieża˛cym naciskom politycznym.
Jednak kadencja szefa Rezerwy Federalnej trwa tylko 4 lata.
W skład systemu Rezerwy Federalnej wchodza˛ Rada Rezerwy Federalnej
(Federal Reserve Board) w Waszyngtonie oraz 12 regionalnych banków Rezer-
wy Federalnej, znajduja˛cych sie˛ w wielkich miastach w całych Stanach Zjed-
noczonych.
W ramach Rezerwy Federalnej polityke˛ pienie˛żna˛ prowadzi Federalny
Komitet Otwartego Rynku (Federal Open Market Committee, FOMC). Zbiera
on sie˛ co mniej wie˛cej 6 tygodni w Waszyngtonie w celu przedyskutowania
stanu gospodarki i rozważenia ewentualnych zmian polityki pienie˛żnej, w tym
zmiany najważniejszej ze stóp procentowych, których poziom ustala, czyli stopy
dyskontowej. Federalny Komitet Otwartego Rynku składa sie˛ z 7 członków
Rady Dyrektorów i z 5 spośród 12 szefów banków regionalnych. Wszyscy oni,
czyli 12 szefów banków regionalnych, biora˛ udział w zebraniach FOMC, jednak
jedynie 5 z nich ma prawo głosu. Skład tej maja˛cej prawo głosu pia˛tki zmienia
sie˛ rotacyjnie, co jednak nie dotyczy szefa nowojorskiego banku, który zawsze
ma prawo głosu, ponieważ Nowy Jork tradycyjnie stanowi finansowe centrum
gospodarki Stanów Zjednoczonych, a operacje otwartego rynku Fed sa˛ dokony-
wane w nowojorskim biurze obrotu papierami wartościowymi.
Szybki sprawdzian
Załóżmy, że bank centralny chce zwiększyć podaż pieniądza w gospodarce. W jaki
sposób może to zrobić?
7.6
Banki a podaż pieniądza
Znamy już poje˛cie „pienia˛dza” i zbadaliśmy, w jaki sposób bank centralny za
pomoca˛ operacji otwartego rynku, czyli kupuja˛c i sprzedaja˛c państwowe
(skarbowe) papiery wartościowe i inne aktywa, kontroluje podaż pienia˛dza.
Choć to wyjaśnienie wielkości podaży pienia˛dza jest poprawne, nie jest ono
kompletne. Pomija ono zwłaszcza kluczowa˛ role˛ banków w systemie pie-

nie˛żnym.
Pamie˛taj, że ilość pienia˛dza, która˛ posiadasz, obejmuje zarówno gotówke˛
(banknoty i monety w Twoim portfelu), jak i płatne na ża˛danie wkłady bankowe
(saldo na Twoim rachunku rozliczeniowym). Ponieważ płatne na ża˛danie wkła-
dy sa˛ trzymane w bankach, działania tych instytucji wpływaja˛ na ich ilość w gos-
podarce, a zatem także na wielkość podaży pienia˛dza. W tej cze˛ści rozdziału
zbadamy, jak banki oddziałuja˛ na podaż pienia˛dza i dlaczego utrudnia to prace˛
bankowi centralnemu, który usiłuje kontrolować wielkość podaży pienia˛dza.
System rezerwy bankowej równej 100%

W celu zrozumienia, w jaki sposób banki wpływaja˛ na podaż pienia˛dza, dobrze
jest wyobrazić sobie najpierw świat, w którym w ogóle nie ma żadnych banków.
W tym prostym świecie jedynym, istnieja˛cym rodzajem pienia˛dza jest gotówka.
Przyjmijmy, że całkowita ilość gotówki wynosi 100 euro, co oznacza, że także
podaż pienia˛dza w gospodarce równa sie˛ 100 euro.
Załóżmy teraz, że ktoś otwiera bank, trafnie nazywaja˛c go Pierwszym
Europejskim Bankiem. Przyjmuje on depozyty i nie udziela kredytów. Jego
celem jest zaoferowanie właścicielom wkładów bezpiecznego miejsca, w któ-
rym moga˛ oni trzymać swoje pienia˛dze. Zawsze, kiedy ktoś dokonuje wkładu
w bankowym skarbcu, bank przechowuje go do momentu, w którym właściciel
nie wróci po swoje pienia˛dze lub nie wystawi czeku w cie˛żar swojego rachunku.
Wkłady, które otrzymały banki i których nie zamieniły na kredyty, sa˛ nazywane
Rezerwy to wkłady, rezerwami (reserves). W tej fikcyjnej gospodarce wszystkie wkła-
które otrzymały banki
i których nie zamieniły
dy sa˛ rezerwami, wie˛c taki system nazywa sie˛ systemem rezerwy
na kredyty. bankowej równej 100%.
Finansowa˛ sytuacje˛ Pierwszego Europejskiego Banku możemy przedstawić
za pomoca˛ tzw. konta teowego (T-account)3, stanowia˛cego uproszczony ksie˛go-
wy opis, informuja˛cy o zmianach stanu aktywów i pasywów w sytuacji, w której
cały równy 100 euro zasób pienia˛dza zostaje ulokowany w banku.
PIERWSZY EUROPEJSKI BANK

Aktywa Pasywa
Rezerwy 100,00 euro Zobowia˛zania 100,00 euro
Po lewej stronie konta teowego znajduja˛ sie˛ aktywa w postaci 100 euro
(rezerwy trzymane przez bank w skarbcu). Po stronie prawej umieszczono
pasywa banku równe 100 euro (kwota zobowia˛zań banku wobec właścicieli
3
Od kształtu litery T ( przyp. red. nauk.).
wkładów). Zauważ, że aktywa i pasywa Pierwszego Europejskiego Banku sa˛

dokładnie równe.
Pomyśl teraz o podaży pienia˛dza w tej wymyślonej gospodarce. Przed
powstaniem Pierwszego Europejskiego Banku podaż pienia˛dza wynosiła dokład-
nie 100 euro gotówki trzymanej przez ludzi. Po powstaniu tej instytucji
i ulokowaniu w niej przez klientów posiadanej gotówki podaż pienia˛dza wynosi
100 euro wkładów na ża˛danie. (W obiegu nie ma już żadnej gotówki, ponieważ
cały zasób gotówki znajduje sie˛ w skarbcu banku.) Każdy powstaja˛cy wkład
bankowy zmniejsza ilość gotówki i zwie˛ksza wkłady na ża˛danie o dokładnie
taka˛ sama˛ kwote˛, nie zmieniaja˛c w efekcie podaży pienia˛dza. Jeśli zatem
wszystkie wkłady sa˛ trzymane w formie rezerw, banki nie wpływaja˛ na wielkość
podaży pienia˛dza w gospodarce.
Tworzenie pieniądza przez system bankowy

oparty na rezerwie częściowej
Bankierzy w Pierwszym Europejskim Banku moga˛ w końcu zacza˛ć wa˛tpić
w sens polityki, która polega na trzymaniu rezerwy bankowej w wysokości
100% wkładów. Bezproduktywne przechowywanie tych pienie˛dzy w skarbcu
nie wydaje sie˛ konieczne. Dlaczego nie wykorzystać ich cze˛ści do udzielania
kredytów? Rodziny kupuja˛ce domy, przedsie˛biorstwa buduja˛ce nowe fabryki,
studenci na uniwersytetach — wszyscy oni zgodziliby sie˛ płacić odsetki od
pożyczonej im na pewien czas cze˛ści tych pienie˛dzy. Oczywiście, Pierwszy
Europejski Bank musi zachować pewna˛ ilość rezerw tak, aby dysponować
gotówka˛ na wypadek, jeśli właściciele wkładów zdecydowaliby sie˛ dokonać
wypłat. Jednak jeżeli strumień nowych wkładów co do wielkości jest prawie taki
sam jak strumień wypłat, nasz hipotetyczny bank może trzymać jedynie cze˛ść
posiadanych wkładów w formie rezerwy. W ten oto sposób Pierwszy Europejski
Bank staje sie˛ cze˛ścia˛ systemu bankowego opartego na rezerwie System bankowy
oparty na rezerwie
cze˛ściowej ( fractional reserve banking). cze˛ściowej polega
Cze˛ść wszystkich wkładów, trzymana przez banki w formie na tym, że w formie
banki trzymaja˛
rezerwy, jest nazywana stopa˛ rezerw (reserve ratio). Poziom tej rezerw tylko cze˛ść wkładów
stopy zależy od przepisów prawa i polityki banku. Jak bardziej swoich klientów.
szczegółowo pokażemy w dalszych cze˛ściach tego rozdziału, Stopa rezerw
stanowi te˛ cze˛ść
zarówno Europejski Bank Centralny, jak i amerykańska Rezerwa wkładów, która˛ banki
Federalna wyznaczaja˛ minimalny, dopuszczalny poziom wielkości trzymaja˛ w formie
rezerw.
rezerw trzymanych przez bank, nazywany rezerwami wymaganymi
— reserve requirement. (Jednak cze˛sto zdarza sie˛, że bank centralny nie ustala
rezerw wymaganych, czego przykładem jest Bank Anglii.) W dodatku banki
moga˛ trzymać dodatkowe, przekraczaja˛ce wymagane prawem minimum, czyli
rezerwy nazywane rezerwami dodatkowymi (excess reserves), co zwie˛ksza
pewność, że nie zabraknie im gotówki. Nawet jeśli wymagane prawem rezerwy
minimalne nie istnieja˛ (tak jak w Wielkiej Brytanii), banki ustalaja˛ swoja˛ własna˛
stope˛ rezerw, o której sa˛dza˛, że zapewnia im bezpieczeństwo. Na potrzeby
analizy uznamy, że ta stopa rezerw jest po prostu dana, co ułatwi zbadanie zmian
podaży pienia˛dza w przypadku systemu bankowego opartego na rezerwie
cze˛ściowej.
Załóżmy, że stopa rezerw Pierwszego Europejskiego Banku wynosi 10%.
Oznacza to, że bank ten 10% swoich wkładów trzyma w rezerwie, a reszte˛
pożycza w formie kredytów. Jeszcze raz przyjrzyjmy sie˛ kontu teowemu tego
banku.
PIERWSZY EUROPEJSKI BANK

Aktywa Pasywa
Rezerwy 10,00 euro Wkłady 100,00 euro

Kredyty 90,00 euro
Pasywa Pierwszego Europejskiego Banku nadal wynosza˛ 100 euro, po-

nieważ udzielanie kredytów nie zmieniło wielkości zobowia˛zań banku wobec
właścicieli wkładów. Jednak teraz instytucja ta ma dwa rodzaje aktywów:
10 euro rezerw w skarbcu oraz kredyty w wysokości 90 euro. (Kredyty te sa˛
zobowia˛zaniami ludzi, którzy je zacia˛gne˛li, jednak z punktu widzenia banku,
który ich udzielił, stanowia˛ one aktywa, ponieważ pożyczkobiorcy w przyszłości
spłaca˛ je bankowi.) Ogólnie, aktywa Pierwszego Europejskiego Banku nadal sa˛
równe jego pasywom.
Jeszcze raz przyjrzyjmy sie˛ podaży pienia˛dza w tej gospodarce. Zanim nasz
hipotetyczny bank udzielił pierwszego kredytu, podaż pienia˛dza wynosiła
100 euro i składały sie˛ na nia˛ wkłady ulokowane w tej instytucji. Jednak po
udzieleniu przez ten bank pierwszych kredytów podaż pienia˛dza sie˛ zwie˛ksza.
Właściciele wkładów nadal maja˛ wkłady na ża˛danie o całkowitej wartości
100 euro, jednak teraz kredytobiorcy trzymaja˛ 90 euro gotówki. Podaż pienia˛dza
(równa wartości gotówki plus wkłady na ża˛danie) wynosi 190 euro. Kiedy zatem
banki trzymaja˛ w rezerwie jedynie cze˛ść wkładów, tworza˛ one pienia˛dz.
Kreacja pienia˛dza przez system bankowy oparty na rezerwie cze˛ściowej
może sie˛ wydawać zjawiskiem zbyt pie˛knym, aby była prawdziwa. Wydaje sie˛
przecież, że bank stworzył pienia˛dz z niczego; aby operacja ta stała sie˛
w naszych oczach mniej cudowna, wystarczy sobie uświadomić, że kiedy
Pierwszy Europejski Bank pożycza komuś cze˛ść swoich rezerw, kreuja˛c pie-
nia˛dz, nie tworzy on żadnego bogactwa. Kredyty zacia˛gane w nim powoduja˛, że
kredytobiorcy dysponuja˛ pewna˛ ilościa˛ gotówki, co umożliwia im kupowanie
dóbr i usług. Jednak zacia˛gaja˛ oni przecież długi, co sprawia, że kredyty nie
czynia˛ ich nawet odrobine˛ bogatszymi. Innymi słowy, kiedy bank tworzy
składnik aktywów w postaci pienia˛dza, jednocześnie powstaja˛ zobowia˛zania
pożyczkobiorców odpowiadaja˛ce temu składnikowi aktywów. Po zakończeniu
procesu kreacji pienia˛dza gospodarka jest w wie˛kszym stopniu płynna w takim

sensie, że istnieje teraz wie˛cej środka wymiany, jednak nie jest ona
bogatsza, niż była wcześniej.
Mnożnik kreacji pieniądza

Pienia˛dz jest tworzony nie tylko przez Pierwszy Europejski Bank. Załóżmy, że
pożyczkobiorca, który zacia˛gna˛ł kredyt w tym banku, wykorzystuje te 90 euro,
aby kupić coś od kogoś, ten ktoś zaś lokuje otrzymana˛ gotówke˛ w Drugim
Europejskim Banku (oto konto teowe tego banku).
DRUGI EUROPEJSKI BANK

Aktywa Pasywa

Kredyty 81,00 euro
Po dokonaniu tego wkładu zobowia˛zania banku wynosza˛ 90 euro. Jeśli

stopa rezerw Drugiego Europejskiego Banku również wynosi 10%, trzyma on
w rezerwie aktywa o wartości 9 euro i udziela pożyczek na kwote˛ 81 euro. W ten
sposób tworzy on dodatkowa˛ ilość pienia˛dza, równa˛ 81 euro. Jeśli te 81 euro
zostanie ostatecznie ulokowane w Trzecim Europejskim Banku, który także
utrzymuje stope˛ rezerw w wysokości 10%, bank ten zachowa 8,10 euro w re-
zerwie i udzieli kredytów na kwote˛ 72,90 euro (oto jego konto teowe).
TRZECI EUROPEJSKI BANK

Aktywa Pasywa

Kredyty 72,90 euro
Ten proces trwa bez końca. Za każdym razem, kiedy pienia˛dze sa˛ lokowane
w banku, który udziela kredytu, jest tworzony dodatkowy pienia˛dz. Ile pienia˛dza
zostanie ostatecznie stworzone w tej gospodarce?
Pocza˛tkowy wkład = 100,00 euro
Kredyt Pierwszego Europejskiego Banku = 90,00 euro (= 0,9 · 100,00 euro)
Kredyt Drugiego Europejskiego Banku = 81,00 euro (= 0,9 · 90,00 euro)
Kredyt Trzeciego Europejskiego Banku = 72,90 euro (= 0,9 · 81,00 euro)
· ·
· ·
· ·
Całkowita podaż pienia˛dza = 1 000,00 euro
Okazuje sie˛, że choć ten proces kreacji pienia˛dza może trwać w nieskoń-
czoność, jego efektem nie jest powstanie nieskończenie dużej ilości pienia˛dza.
Jeśli pracowicie zsumujesz nieskończony szereg liczb w powyższym przy-
kładzie, odkryjesz, że zwie˛kszenie sie˛ rezerw o 100 euro powoduje powstanie
1000 euro dodatkowego pienia˛dza. Ilość pienia˛dza, która˛ wytwarza system
Mnożnikiem kreacji bankowy dzie˛ki 1 dodatkowemu euro rezerw, jest nazywany
pienia˛dza nazywamy
ilość pienia˛dza,
mnożnikiem kreacji pienia˛dza (money multiplier). W naszej
która˛ wytwarza system wymyślonej gospodarce, w której 100 euro rezerw powoduje
bankowy dzie˛ki
1 dodatkowemu euro
stworzenie 1000 euro pienia˛dza, mnożnik kreacji pienia˛dza wy-
rezerw. nosi 10.
Od czego zależy wielkość mnożnika kreacji pienia˛dza? Okazuje sie˛, że
odpowiedź jest prosta: mnożnik ten stanowi odwrotność stopy rezerw. Jeśli R
jest stopa˛ rezerw dla wszystkich banków w gospodarce, każde dodatkowe euro
rezerw powoduje powstanie 1/R euro pienia˛dza. W naszym przykładzie
R = 1/10, wie˛c mnożnik kreacji pienia˛dza wynosi 10.
To uje˛cie mnożnika kreacji pienia˛dza jako odwrotności stopy rezerw ma
sens. Jeśli bank przyja˛ł wkłady o wartości 1000 euro, równa 1/10 (10%) stopa
rezerw oznacza, że bank ten musi trzymać 100 euro w charakterze rezerwy.
Mnożnik kreacji pienia˛dza po prostu odwraca to rozumowanie: jeśli system
bankowy jako całość trzyma ogółem 100 euro rezerw, nie może mieć wie˛cej niż
1000 euro wkładów. Innymi słowy, jeśli R jest równe stosunkowi wartości
rezerw do wartości wkładów w każdym banku, czyli stopie rezerw, stosunek
wartości wkładów do wartości rezerw w całym systemie bankowym, czyli
mnożnik kreacji pienia˛dza, musi wynosić 1/R.
Formuła ta pokazuje, jak ilość pienia˛dza, która˛ sa˛ w stanie stworzyć banki,
zależy od stopy rezerw. Jeśli stopa ta wynosiłaby jedynie 1/20 (5%), system
bankowy trzymałby wkłady o wartości 20 razy wie˛kszej od wartości rezerw, co
oznaczałoby, że mnożnik kreacji pienia˛dza wynosiłby 20. Każde dodatkowe
euro rezerw powodowałoby powstanie 20 euro pienia˛dza. Podobnie, jeśli stopa
rezerw wynosiłaby 1/5 (20%), wkłady byłyby 5 razy wie˛ksze od rezerw,
mnożnik kreacji pienia˛dza równałby sie˛ 5, a każde euro rezerw powodowałoby
powstanie 5 euro pienia˛dza. Im zatem wie˛ksza jest stopa rezerw, tym mniejsza˛
cze˛ść posiadanych wkładów przeznacza bank na udzielanie kredytów i tym
mniejszy jest mnożnik kreacji pienia˛dza. W wyja˛tkowym przypadku, kiedy re-
zerwa banku równa sie˛ 100%, stopa rezerw wynosi 1, mnożnik kreacji pienia˛dza
jest równy także 1, a banki nie udzielaja˛ kredytów, czyli nie tworza˛ pienia˛dza.
Narzędzia, za pomocą których

bank centralny kontroluje podaż pieniądza
Jak to już ustaliliśmy, bank centralny odpowiada za kontrolowanie podaży
pienia˛dza w gospodarce. Teraz, kiedy wiemy już, jak działa system bankowy
oparty na rezerwie cze˛ściowej, łatwiej zrozumiemy, w jaki sposób bank

centralny realizuje swoje zadanie. Ponieważ banki, które tworza˛ ten system,
kreuja˛ pienia˛dz, kontrola podaży pienia˛dza przez bank centralny ma charakter
pośredni. Kiedy bank centralny podejmuje decyzje˛ o zmianie podaży pienia˛dza,
musi on sprawdzić, jak jego działania wpłyna˛ na system bankowy.
Ogólnie, trzema najważniejszymi narze˛dziami banku centralnego sa˛ opera-
cje otwartego rynku, stopa refinansowa i rezerwy obowia˛zkowe.
Operacje otwartego rynku. Wcześniej za pomoca˛ dwóch prostych przykładów

przedstawiliśmy już idee˛ operacji otwartego rynku. Przyjrzyjmy sie˛ im jeszcze
raz. Jeśli bank centralny chce zwie˛kszyć podaż pienia˛dza, może stworzyć
gotówke˛ i kupić za nia˛ papiery wartościowe od podmiotów działaja˛cych na
rynku. Po dokonaniu tego zakupu ludzie dysponuja˛ dodatkowa˛ gotówka˛. Kupno
przez bank centralny papierów wartościowych na otwartym rynku zwie˛ksza
zatem podaż pienia˛dza. Jeśli natomiast bank ten chce zmniejszyć podaż
pienia˛dza, może sprzedać papiery wartościowe ze swego portfela. W wyniku
takiej sprzedaży gotówka, która˛ bank dostaje za te papiery wartościowe, znika
z obiegu. Sprzedaż przez bank centralny papierów wartościowych zmniejsza
wie˛c podaż pienia˛dza. Opisane proste operacje otwartego rynku sa˛ nazywane
bezwarunkowymi operacjami otwartego rynku (outright open- Bezwarunkowymi
-market operations). Obie polegaja˛ na bezwarunkowej sprzedaży operacjami otwartego
rynku nazywamy
sektorowi bankowemu lub bezwarunkowym kupnie od sektora bezwarunkowa˛ sprzedaż
bankowego niepienie˛żnych aktywów, których warunkiem nie jest lub sektorowi bankowemu
bezwarunkowe kupno
jednoczesne zawarcie umowy o dokonaniu w późniejszym terminie od sektora bankowego
przez bank centralny
transakcji odwrotnej. aktywów niepienie˛żnych,
których warunkiem
nie jest jednoczesne
Stopa refinansowa. Bank centralny ustala stope˛ procentowa˛, przy zawarcie umowy
której jest skłonny udzielać krótkoterminowych pożyczek bankom o dokonaniu
komercyjnym. Jak sie˛ przekonamy, nazwa tej stopy procentowej w późniejszym terminie
transakcji odwrotnej.
jest różna w przypadku różnych banków centralnych, jednak my
w tej ksia˛żce be˛dziemy sie˛ posługiwać terminem używanym przez Europejski
Bank Centralny, nazywaja˛c ja˛ stopa˛ refinansowa˛.
Bank centralny udziela pożyczek sektorowi bankowemu, wykorzystuja˛c
w tym celu specjalny rodzaj operacji otwartego rynku. W poprzednim akapicie
opisaliśmy zastosowanie bezwarunkowych operacji otwartego rynku. Tradycyj-
nie operacje te sa˛ wykorzystywane przez banki centralne w celu regulowania
podaży pienia˛dza. Jednak współcześnie banki te cze˛ściej posługuja˛ sie˛ nieco
bardziej skomplikowanymi operacjami otwartego rynku, które polegaja˛ na
kupowaniu od banków papierów wartościowych lub innych aktywów przy
jednoczesnym uzgodnieniu ich późniejszej odsprzedaży. W rzeczywistości bank
centralny udziela wtedy kredytu, przyjmuja˛c papiery wartościowe lub inne
aktywa jako zabezpieczenie jego spłaty. Instytucja ta ma liste˛ pierwszorze˛dnych
aktywów, które jest skłonna akceptować jako zabezpieczenie w przypadku
takich transakcji. Chodzi o aktywa bezpieczne, takie jak państwowe papiery

wartościowe lub papiery emitowane przez wielkie korporacje, w przypadku
których ryzyko niespłacenia zobowia˛zania przez emitenta jest znikome. Stopa
procentowa, której ża˛da bank centralny, udzielaja˛c takiego kredytu, jest stopa˛
refinansowa˛. Ponieważ bank ten kupił te aktywa, lecz sprzedawca zobowia˛zał
sie˛ do ich późniejszego odkupienia po uzgodnionej cenie, ten rodzaj operacji
Umowa o odkupieniu otwartego rynku cze˛sto jest nazywany umowa˛ o odkupieniu
(repo) to inaczej
umowa o sprzedaży
(repurchase agreement) lub, w skrócie, repo. Chca˛c zrozumieć, jak
aktywów niepienie˛żnych, bank centralny wykorzystuje operacje repo w celu kontrolowania
której towarzyszy
umowa o ich odkupieniu
podaży pienia˛dza i jak stopa refinansowa wpływa na wielkość
po uzgodnionej cenie podaży pienia˛dza, powinniśmy dokładniej zbadać sposób, w jaki
w określonym momencie
w przyszłości.
banki komercyjne pożyczaja˛ sobie pienia˛dze i zacia˛gaja˛ pożyczki
w banku centralnym.
Jak pokazaliśmy wcześniej, banki powinny trzymać tyle rezerw, aby
stanowiły one wystarczaja˛ce zabezpieczenie udzielonych kredytów. Ogólnie,
banki staraja˛ sie˛ utrzymywać stała˛ relacje˛ wielkości rezerw do wielkości
wkładów, nazywana˛ stopa˛ rezerw. Bank centralny może ustalić poziom wyma-
ganej minimalnej stopy rezerw, jednak nawet jeśli tego nie zrobi, banki
komercyjne i tak be˛da˛ utrzymywały taki poziom tej stopy, który uznaja˛ za
bezpieczny. Intensywność procesu lokowania i wycofywania pienie˛dzy z banku
zmienia sie˛ losowo, wie˛c w takiej sytuacji cze˛ść banków pewnego dnia może
uznać, że ich rezerwy sa˛ zbyt duże (czyli, że ich stopa rezerw przewyższa
poziom, który bank uznaje za bezpieczny, lub poziom minimalnej stopy rezerw
ba˛dź oba te poziomy naraz), podczas gdy inne banki moga˛ stwierdzić, że brakuje
im rezerw, a ich stopa rezerw jest zbyt niska. Powoduje to, że banki komercyjne
udzielaja˛ sobie krótkoterminowych — od jednodniowych po kilkutygodniowe
— pożyczek pienie˛żnych i w efekcie banki, które maja˛ nadwyżke˛ rezerw,
pożyczaja˛ je bankom maja˛cym zbyt mało rezerw w stosunku do udzielonych
przez siebie kredytów. Taki rynek krótkoterminowych rezerw jest nazywany
Rynek pienia˛dza rynkiem pienia˛dza (money market). Jeśli na rynku pienia˛dza
to rynek, na którym
banki komercyjne
wyste˛puje powszechny brak płynnych środków, którego przyczyna˛
udzielaja˛ sobie jest to, że banki udzieliły zbyt wielu kredytów, krótkoterminowa
krótkoterminowych
pożyczek pienie˛żnych.
stopa procentowa (przy niej instytucje te chca˛ pożyczać sobie
pienia˛dze) zacznie rosna˛ć, odwrotnie niż w sytuacji, kiedy banki
maja˛ zbyt wiele płynnych środków. Bank centralny uważnie śledzi rozwój
sytuacji na rynku pienia˛dza i może na nim interweniować w celu zmiany ilości
płynnych środków w bankach, co z kolei wpływa na skale˛ ich akcji kredytowej,
a zatem również na podaż pienia˛dza w gospodarce.
Na przykład, załóżmy, że na rynku panuje niedobór płynności, ponieważ
banki udzieliły wielu nowych kredytów i potrzebne sa˛ im dodatkowe rezerwy.
W takiej sytuacji bank komercyjny może próbować zdobyć płynne środki
w banku centralnym, sprzedaja˛c mu papiery wartościowe, jednocześnie zobo-
wia˛zuja˛c sie˛ do ich szybkiego odkupienia. Jak ustaliliśmy wcześniej, w przy-
padku tego rodzaju operacji otwartego rynku w rzeczywistości bank centralny

pożycza pienia˛dze temu bankowi, akceptuja˛c oferowane papiery wartościowe
jako zabezpieczenie kredytu. Ponieważ bank komercyjny jest prawnie zobowia˛-
zany do odkupienia danych aktywów po ustalonej cenie, transakcja ta jest
nazywana umowa˛ o odkupieniu, a różnice˛ mie˛dzy cena˛, po której bank
komercyjny sprzedaje aktywa bankowi centralnemu, a cena˛, po której zobowia˛-
zuje sie˛ je odkupić, wyrażona˛ w formie rocznej stopy procentowej, Bank Anglii
nazywa stopa˛ odkupienia lub stopa˛ repo, a Europejski Bank Centralny — stopa˛
refinansowa˛. Stopa refinansowa (refinancing rate) jest zatem Stopa refinansowa
to inaczej stopa
stopa˛, przy której EBC udziela krótkoterminowych kredytów procentowa, przy której
sektorowi bankowemu w strefie euro, podczas gdy stopa repo Europejski Bank
Centralny udziela
(repo rate) jest stopa˛ procentowa˛, przy której Bank Anglii udziela krótkoterminowych
krótkookresowych kredytów brytyjskiemu sektorowi bankowemu. kredytów sektorowi
bankowemu w strefie
W przykładzie bank centralny zwie˛kszał płynność sektora euro.
bankowego, pożyczaja˛c rezerwy bankom. Skutkiem byłoby zwie˛k- Stopa repo
szenie sie˛ podaży pienia˛dza w gospodarce. Jednak ponieważ to inaczej stopa
procentowa, przy której
˛
kredyty udzielane za pomoca operacji otwartego rynku zwykle Bank Anglii udziela
dotycza˛ bardzo krótkiego terminu (co najwyżej 2 ty- krótkoterminowych
kredytów brytyjskiemu
godni), banki sa˛ zmuszone nieustannie je „refinansować”, czyli sektorowi bankowemu.
spłacać jedne i zacia˛gać nowe pożyczki. Jeśli bank centralny chce
zmniejszyć płynność sektora bankowego, może po prostu zdecydować sie˛ nie
odnawiać niektórych z tych krótkoterminowych kredytów. Jednak w praktyce
bank ten ustala referencyjna˛ stope˛ procentowa˛ (w przypadku Banku Anglii jest
to stopa repo, a w przypadku EBC — stopa refinansowa) i dokonuje operacji
otwartego rynku, zwie˛kszaja˛c lub zmniejszaja˛c płynność przy tej stopie refinan-
sowej.
W Stanach Zjednoczonych stopa procentowa, przy której Rezerwa Federal-
na udziela kredytów sektorowi bankowemu — czyli stopa be˛da˛ca odpowied-
nikiem stopy refinansowej EBC i stopy repo Banku Anglii — jest nazywana
stopa˛ dyskontowa˛ (discount rate). Stopa dyskontowa
to inaczej stopa
Rozumiemy teraz, dlaczego ustalana przez bank centralny procentowa, przy
stopa refinansowa stanowi najważniejsze narze˛dzie polityki pienie˛- której Rezerwa
Federalna udziela
żnej. Jeśli bank centralny podnosi stope˛ refinansowa˛, banki komer- krótkoterminowych
cyjne próbuja˛ raczej ograniczyć akcje˛ kredytowa˛, a nie pożyczać kredytów
amerykańskiemu
rezerwy od tego banku, podaż pienia˛dza zatem sie˛ zmniejsza. Jeśli sektorowi bankowemu.
zaś bank centralny obniża stope˛ refinansowa˛, banki che˛tniej udzie-
laja˛ kredytów, wiedza˛c, że be˛da˛ w stanie taniej pożyczyć rezerwy
w tym banku, a wie˛c podaż pienia˛dza sie˛ zwie˛ksza. Wymagania
dotycza˛ce rezerw
to przepisy, które
Wymagania dotycza˛ce rezerw. Na podaż pienia˛dza w gospodarce określaja˛ minimalny
bank centralny może również wpływać, wykorzystuja˛c wymaga- poziom relacji wielkości
rezerw, jakie banki
nia dotycza˛ce rezerw (reserve requirements), czyli przepisy, które musza˛ trzymać,
określaja˛ minimalna˛ wielkość rezerw, jakie bank musi trzymać oraz wielkości wkładów.
przy danej ilości udzielonych kredytów. Od wymagań dotycza˛cych rezerw

zależy, ile pienia˛dza jest w stanie wytworzyć bank centralny dzie˛ki każdemu
euro rezerw. Zwie˛kszenie rezerw wymaganych sprawia, że banki musza˛ trzymać
wie˛ksze rezerwy, a zatem, że moga˛ pożyczyć che˛tnym mniejsza˛ cze˛ść każdego
ulokowanego w banku wkładu. W efekcie rośnie stopa rezerw, maleje mnożnik
kreacji pienia˛dza i zmniejsza sie˛ podaż pienia˛dza. Odwrotnie, zmniejszenie
wymaganych rezerw obniża stope˛ rezerw, zwie˛ksza mnożnik kreacji pienia˛dza
i zwie˛ksza podaż pienia˛dza.
Tradycyjnie banki centralne nieche˛tnie i rzadko zmieniaja˛ wymagania
dotycza˛ce rezerw, ponieważ cze˛ste zmiany tych wymagań szkodziłyby inte-
resom banków. Na przykład, kiedy bank centralny zwie˛ksza wymagania doty-
cza˛ce rezerw, cze˛ści banków zaczyna brakować rezerw, mimo że wielkość
ulokowanych w nich wkładów sie˛ nie zmieniła. W efekcie banki te sa˛ zmuszone
ograniczyć akcje˛ kredytowa˛ do momentu, w którym zgromadza˛ taka˛ ilość
rezerw, która jest równa nowemu, wymaganemu poziomowi rezerw.
W rzeczywistości Bank Anglii w ogóle nie ustala już wymagań dotycza˛-
cych minimalnych rezerw. Europejski Bank Centralny ustala takie wymagania,
jednak dotycza˛ one raczej poziomu przecie˛tnej stopy rezerw w pewnym okresie,
a nie jej poziomu w konkretnym momencie. Zależy mu przy tym na zmniej-
szeniu chaotycznych wahań liczby udzielanych przez banki kredytów w celu
zapewnienia stabilności rynku pienia˛dza. Europejski Bank Centralny wykorzys-
tuje zatem wymagania dotycza˛ce rezerw raczej po to, aby zapewnić stabilność
rynku pienia˛dza, a nie jako narze˛dzie polityki gospodarczej, umożliwiaja˛ce
zwie˛kszanie lub zmniejszanie podaży pienia˛dza.
Problemy utrudniające kontrolowanie

podaży pieniądza
Ustalaja˛c poziom stopy refinansowej i dokonuja˛c stosownych operacji otwartego
rynku, bank centralny jest w stanie bardzo wpływać na wielkość podaży
pienia˛dza w gospodarce. Jednak precyzyjne kontrolowanie przez ten bank po-
daży pienia˛dza nie jest możliwe. Zmaga sie˛ on z dwoma problemami, a powo-
dem każdego z nich jest to, że duża cze˛ść podaży pienia˛dza jest tworzona przez
system bankowy oparty na rezerwie cze˛ściowej.
Pierwszy problem polega na tym, że bank centralny nie ma wpływu na to,
ile pienia˛dza gospodarstwa domowe chca˛ trzymać w formie wkładów w ban-
kach. Im wie˛cej pienia˛dza gospodarstwa domowe maja˛ w bankach, tym wie˛ksza˛
ilościa˛ rezerw dysponuja˛ banki i tym wie˛cej pienia˛dza jest w stanie stworzyć
system bankowy. I odwrotnie, im mniej pienia˛dza gospodarstwa domowe maja˛
w bankach, tym mniejsza˛ ilościa˛ rezerw dysponuja˛ banki i tym mniej pienia˛dza
jest w stanie stworzyć system bankowy. Chca˛c zrozumieć nature˛ zwia˛zanego
z tym problemu, załóżmy, że pewnego dnia ludzie traca˛ zaufanie do systemu
bankowego, wie˛c postanawiaja˛ wycofać z banków cze˛ść wkładów i trzymać

wie˛cej gotówki. W efekcie maleja˛ rezerwy systemu bankowego, zatem tworzy
on mniej pienia˛dza. Podaż pienia˛dza sie˛ zmniejsza, a przyczyna˛ tego nie jest
działanie banku centralnego.
Drugi problem, który utrudnia kontrolowanie ilości pienia˛dza w gospo-
darce, polega na tym, że to nie bank centralny decyduje o wartości kredytów
udzielanych przez banki. Kiedy pienia˛dz zostaje ulokowany w banku, powoduje
to zwie˛kszenie sie˛ podaży pienia˛dza tylko wówczas, gdy instytucja ta pożycza te
środki che˛tnym. Ponieważ jednak banki moga˛ sie˛ zdecydować trzymać te
pienia˛dze w formie dodatkowych rezerw, bank centralny nie może mieć pew-
ności, ile dodatkowego pienia˛dza stworzy system bankowy. Załóżmy np., że
pewnego dnia bankierzy staja˛ sie˛ ostrożniejsi i postanawiaja˛ udzielać mniej
kredytów i trzymać wie˛cej rezerw. W takim przypadku system bankowy stworzy
stosunkowo mniej pienia˛dza. Decyzja bankierów spowodowała zatem zmniej-
szenie sie˛ podaży pienia˛dza w gospodarce.
W przypadku systemu bankowego opartego na rezerwie cze˛ściowej ilość
pienia˛dza w gospodarce zależy wie˛c m.in. od zachowania właścicieli wkładów
i bankierów. Ponieważ bank centralny nie jest w stanie ani kontrolować, ani
bezbłe˛dnie przewidywać tych zachowań, nie może on precyzyjnie kontrolować
wielkości podaży pienia˛dza.
STUDIUM PRZYPADKU
Runy na banki a podaż pieniądza
Chociaż w swoim życiu zapewne nigdy nie byłeś świadkiem runu Run na bank
— sytuacja, w której
na bank (bank run), być może widziałeś to zjawisko w takich wielu właścicieli
filmach, jak Mary Poppins (jeden z naszych ulubionych filmów). wkładów podejrzewa,
że bank może
Do runu na bank dochodzi wtedy, kiedy właściciele wkładów, zbankrutować,
podejrzewaja˛c, że bank może zbankrutować, biegna˛ do niego, aby wie˛c wycofuje
z niego swoje wkłady.
wycofać swoje pienia˛dza.
Zagrożenie runem na bank jest problemem dla banków, które tworza˛
system bankowości oparty na rezerwie cze˛ściowej. Ponieważ bank w charak-
terze rezerwy trzyma jedynie cze˛ść swoich wkładów, nie jest w stanie spełnić
ża˛dań wypłaty zgłaszanych przez wszystkich właścicieli wkładów naraz. Nawet
jeśli jest w rzeczywistości wypłacalny, czyli jeśli jego aktywa sa˛ wie˛ksze od jego
pasywów, nie be˛dzie miał dość gotówki w kasie, aby wszystkim swoim klientom
umożliwić natychmiastowy doste˛p do ich pienie˛dzy. Kiedy dochodzi do runu,
taki bank jest zmuszony zaprzestać działalności aż do chwili, gdy zostanie
spłacona cze˛ść udzielonych przezeń kredytów, lub aż któryś z kredytodawców
ostatniej instancji (takich jak bank centralny) nie zaopatrzy go w gotówke˛, jakiej
potrzebuje, aby zaspokoić właścicieli wkładów.
Runy na banki utrudniaja˛ kontrolowanie podaży pienia˛dza. Ważny przykład

tego problemu pochodzi z czasów Wielkiego Kryzysu na pocza˛tku lat trzydzie-
stych XX w. w Stanach Zjednoczonych. Po fali runów na banki i bankructw
banków gospodarstwa domowe i bankierzy stali sie˛ ostrożniejsi. Gospodarstwa
domowe wycofały swoje wkłady z banków i wolały trzymać pienia˛dze w formie
gotówki. Ta decyzja odwróciła proces kreacji pienia˛dza, ponieważ na zmniej-
szanie sie˛ rezerw bankierzy zareagowali ograniczeniem liczby udzielanych
kredytów. Jednocześnie zwie˛kszyli oni swoje stopy rezerw, aby mieć dość
gotówki w kasie na wypadek ewentualnych ża˛dań klientów, dotycza˛cych
wypłacenia im pienie˛dzy podczas wszystkich przyszłych runów na banki.
Wyższa stopa rezerw spowodowała zmniejszenie sie˛ mnożnika kreacji pienia˛-
dza, co wywołało również spadek podaży pienia˛dza. W latach 1929−1933 podaż
pienia˛dza w Stanach Zjednoczonych zmalała o 28% i to bez podejmowania
przez Rezerwe˛ Federalna˛ jakiegokolwiek działania w tym kierunku. Wielu
ekonomistów jest zdania, że to właśnie ta sytuacja wyjaśnia wysokie bezrobocie
i spadek cen w tym okresie. (W naste˛pnych rozdziałach zbadamy mechanizm,
który sprawia, że zmiany podaży pienia˛dza wpływaja˛ na bezrobocie i ceny.)
Doświadczenie historyczne pokazuje, że zwykle do runów na banki
dochodziło wtedy, kiedy jeden lub wie˛cej banków w gospodarce upadało
z powodu dużych strat. W przeszłości — np. w czasie runów na banki w Stanach
Zjednoczonych w latach trzydziestych XX w. — najcze˛ściej zdarzało sie˛ to
wówczas, gdy kredyty bankowe okazywały sie˛ niemożliwe do odzyskania, tzn.
kiedy jeden lub wie˛cej kredytobiorców nie spłacało zacia˛gnie˛tych pożyczek
i bank był zmuszony zaksie˛gować kredyt jako strate˛. Jednak w czasach bliższych
współczesności bank wpada w tarapaty zwykle z powodu strat, jakie poniósł,
spekuluja˛c na rynkach finansowych. Na przykład, przyczyna˛ bankructwa nie-
mieckiego Herstatt w 1974 r. były straty spowodowane nieudanymi spekula-
cjami banku na rynkach walutowych, a w 1995 r. najstarszy angielski bank
handlowy, Barrings, upadł z powodu wielkich strat, do których doprowadził
jeden z jego pracowników działaja˛cy w Singapurze. Makler ten spekulował
z kolei na rynku bardzo złożonych pochodnych instrumentów finansowych.
Jeśli strata jest tak wielka, że bank zaprzestaje działalności, ludzie, którzy
trzymali w nim pienia˛dze, moga˛ odkryć, że stracili cze˛ść lub wszystkie swoje
zasoby. Strach przed taka˛ strata˛ może spowodować run na bank i doprowadzić
do jego zamknie˛cia. Kryzys pogłe˛bia sie˛ jeszcze bardziej, jeśli ludzie, którzy
trzymaja˛ pienia˛dze w innych bankach, ze strachu również zaczynaja˛ wycofywać
swoje wkłady, chociaż nic złego nie dzieje sie˛ z bilansami tych instytucji.
Dwa powody sprawiaja˛, że runy na banki nie stanowia˛ dziś dużego
problemu dla systemów bankowych w rozwinie˛tych gospodarkach. Po pierwsze,
najcze˛ściej systemy bankowe w głównych gospodarkach (np. w Stanach Zjed-
noczonych i we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej) oferuja˛
różne sposoby ubezpieczenia wkładów, dzie˛ki czemu banki, w interesie swoich
klientów, sa˛ w stanie przynajmniej cze˛ściowo ubezpieczyć sie˛ na okoliczność
problemów z płynnościa˛. Po drugie, banki centralne najcze˛ściej pełnia˛ funkcje˛

pożyczkodawcy ostatniej instancji, czyli ratuja˛c bank, który padł ofiara˛ runu.
Bank centralny może wtedy pożyczyć takiemu bankowi swoje rezerwy, które
umożliwiaja˛ mu zaspokojenie roszczeń klientów, nieoczekiwanie i szybko
wycofuja˛cych swoje pienia˛dze. Wspomniana wcześniej fala runów na banki
w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych XX w. jest cze˛sto przypisywa-
na działaniom amerykańskiej Rezerwy Federalnej, która nie spełniała funkcji
pożyczkodawcy ostatniej instancji, aż stało sie˛ za późno, aby uratować wiele
w zasadzie wypłacalnych banków. Zauważ, że mówimy, iż bank centralny może
pomóc zagrożonemu bankructwem bankowi, a nie, iż na pewno be˛dzie mu
pomagał. Jest tak, ponieważ, jeśli bank centralny przyrzekłby zawsze pomóc
bankowi, który stana˛ł w obliczu runu, ten nie miałby motywacji do ostrożnego
udzielania kredytów lub ostrożnego spekulowania.
Szybki sprawdzian
Opisz, w jaki sposób banki tworzą pieniądz. • Co dokładnie zrobiłby Europejski Bank
Centralny, chcąc się posłużyć wszystkimi trzema narzędziami, którymi dysponuje,
w celu zmniejszenia podaży pieniądza?
Podsumowanie
W sztuce francuskiego dramaturga Moliera Le Bourgeois Gentilhomme4 niejaki
Monsieur Jourdain odkrywa, co to jest proza, po czym wykrzykuje: „Wielkie
nieba! Przez ponad 40 lat mówiłem proza˛, nie wiedza˛c o tym!”. Bardzo
podobnie, osoby po raz pierwszy stykaja˛ce sie˛ z ekonomia˛ moga˛ być za-
skoczone, odkrywaja˛c, że przez wiele lat były cze˛ścia˛ systemu pienie˛żnego
swojej gospodarki, nie uświadamiaja˛c sobie tego faktu. Od momentu, w którym
dostałeś swoje pierwsze kieszonkowe, posługiwałeś sie˛ pienia˛dzem symbolicz-
nym (przymusowym). Od momentu, w którym zostałeś właścicielem swojego
pierwszego konta bankowego, brałeś udział w systemie bankowości opartym na
rezerwie cze˛ściowej i w kreacji pienia˛dza. Ilekroć cokolwiek kupujemy lub
sprzedajemy, opieramy sie˛ na niezwykle użytecznej konwencji społecznej
nazywanej „pienia˛dzem”. Teraz, kiedy wiemy już, czym jest pienia˛dz i co
decyduje o wielkości jego podaży w gospodarce, możemy zbadać, jak zmiany
ilości pienia˛dza wpływaja˛ na gospodarke˛. Zaczniemy sie˛ zajmować tym tema-
tem w naste˛pnym rozdziale.
4
Mieszczanin szlachcicem ( przyp. red. nauk.).
☞ Streszczenie
● Termin pienia˛dz odnosi sie˛ do aktywów, którymi ludzie regularnie posługuja˛

sie˛, kupuja˛c dobra i usługi.
● Pienia˛dz spełnia trzy funkcje. Jako środek wymiany stanowi przedmiot, który
jest stosowany w celu dokonywania transakcji kupna-sprzedaży. Jako jed-
nostka rozliczeniowa pienia˛dz umożliwia rejestrowanie informacji o cenach
i innych zmiennych ekonomicznych. Jako środek przechowywania wartości
pienia˛dz ułatwia przenoszenie siły nabywczej z teraźniejszości w przyszłość.
● Pienia˛dz towarowy, taki jak złoto, jest rodzajem pienia˛dza, który ma wartość
samoistna˛. Cenilibyśmy go nawet wtedy, kiedy nie byłby używany w roli
pienia˛dza. Pienia˛dz symboliczny (przymusowy), taki jak papierowe euro lub
funty, jest pienia˛dzem pozbawionym wartości samoistnej: jeśli nie byłby on
używany w roli pienia˛dza, okazałby sie˛ bezwartościowy.
● W rozwinie˛tej gospodarce pienia˛dz przyjmuje forme˛ gotówki i rożnych
rodzajów wkładów bankowych, takich jak rachunki bankowe.
● Bank centralny jest stworzony po to, aby regulować ilość pienia˛dza w gos-
podarce.
● Europejski Bank Centralny jest zbiorowym bankiem centralnym dla 12
krajów członkowskich Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej (EMU).
System euro składa sie˛ z Europejskiego Banku Centralnego i ze współ-
pracuja˛cych z nim 12 banków centralnych.
● W Wielkiej Brytanii bankiem centralnym jest Bank Anglii. W 1997 r. bank
ten uzyskał prawo do samodzielnego ustalania poziomu stóp procentowych.
● W Stanach Zjednoczonych bankiem centralnym jest Rezerwa Federalna.
● Banki centralne kontroluja˛ podaż pienia˛dza przede wszystkim za pomoca˛
stopy refinansowej i powia˛zanych z nia˛ operacji otwartego rynku. Wzrost
stopy refinansowej powoduje, że krótkoterminowe pożyczki — zacia˛gane
przez banki, którym brakuje rezerw na pokrycie udzielonych kredytów,
w banku centralnym — staja˛ sie˛ droższe. W efekcie banki da˛ża˛ do zmniej-
szenia liczby udzielanych kredytów i podaż pienia˛dza maleje. Odwrotnie,
obniżka stopy refinansowej sprzyja zwie˛kszeniu podaży pienia˛dza.
● Chca˛c wpłyna˛ć na wielkość podaży pienia˛dza, bank centralny podejmuje
również bezwarunkowe operacje otwartego rynku. Kupno od sektora ban-
kowego państwowych papierów wartościowych i innych aktywów zwie˛ksza
podaż pienia˛dza, a sprzedaż takich aktywów sektorowi bankowemu zmniej-
sza podaż pienia˛dza. Bank centralny może również zwie˛kszyć podaż pienia˛-
dza, obniżaja˛c stope˛ rezerw minimalnych, lub zmniejszyć podaż pienia˛dza,
podnosza˛c stope˛ rezerw minimalnych.
● Kiedy banki, wykorzystuja˛c cze˛ść zgromadzonych depozytów, udzielaja˛
kredytów, ilość pienia˛dza w gospodarce sie˛ zwie˛ksza. Ponieważ banki moga˛
trzymać rezerwy wie˛ksze od rezerw wymaganych, moga˛ także wpływać na
podaż pienia˛dza niezależnie od banku centralnego. Gospodarstwa domowe
lokuja˛ swoje pienia˛dze w bankach, które moga˛ wykorzystać te wkłady do

kreacji pienia˛dza. Jednak bank centralny nie jest w stanie dokładnie kon-
trolować ilości pienia˛dza, która˛ gospodarstwa domowe chca˛ ulokować w ban-
kach. Te dwa czynniki sprawiaja˛, że kontrola banku centralnego nad podaża˛
pienia˛dza nie jest doskonała.
● Do runu na bank dochodzi wtedy, kiedy właściciele wkładów podejrzewaja˛,
że bank może zbankrutować i — w efekcie — biegna˛ do banku, aby wycofać
swoje wkłady. Współcześnie, w rozwinie˛tych gospodarkach, run na bank nie
stanowi wielkiego problemu dzie˛ki zarówno rozpowszechnieniu sie˛ ubez-
pieczania wkładów, jak i zaakceptowaniu przez banki centralne swojej roli
jako pożyczkodawców ostatniej instancji.
Pienia˛dz, s. 185 System euro, s. 193
Środek wymiany, s. 185 Bank Anglii, s. 194
Jednostka rozliczeniowa, s. 185 Rezerwa Federalna (Fed), s. 195
Środek przechowywania Rezerwy, s. 196
wartości, s. 186 System bankowy oparty na rezerwie
Płynność, s. 186 cze˛ściowej, s. 197
Pienia˛dz towarowy, s. 186 Stopa rezerw, s. 197
Pienia˛dz symboliczny Mnożnik kreacji pienia˛dza, s. 200
(przymusowy), s. 187 Bezwarunkowe operacje otwartego
Gotówka, s. 187 rynku, s. 201
Wkłady płatne na ża˛danie, s. 189 Umowa o odkupieniu (repo), s. 202
Bank centralny, s. 191 Rynek pienia˛dza, s. 202
Podaż pienia˛dza, s. 191 Stopa refinansowa, s. 203
Polityka pienie˛żna, s. 191 Stopa repo, s. 203
Operacje otwartego rynku, s. 191 Stopa dyskontowa, s. 203
Europejski Bank Centralny Wymagania dotycza˛ce rezerw, s. 203
(EBC), s. 192 Run na bank, s. 205
1. Co odróżnia pienia˛dz od innych aktywów w gospodarce?
2. Co to jest pienia˛dz towarowy? Co to jest pienia˛dz symboliczny (przymuso-
wy)? Którym z nich posługujemy sie˛?
3. Co to sa˛ wkłady płatne na ża˛danie i dlaczego należy je traktować jak cze˛ść
zasobu pienia˛dza?
4. Kto jest odpowiedzialny za kształt polityki pienie˛żnej Europejskiego Banku
Centralnego? W jaki sposób sa˛ wyłaniani członkowie tego ciała kolegial-
nego?
5. Kto jest odpowiedzialny za kształt polityki pienie˛żnej Banku Anglii? W jaki
sposób sa˛ wyłaniani członkowie tego ciała kolegialnego?
6. Co dokładnie robi bank centralny, kiedy chce zwie˛kszyć podaż pienia˛dza za

pomoca˛ bezwarunkowych operacji otwartego rynku?
7. Dlaczego banki nie utrzymaja˛ stopy rezerw na poziomie 100%? Na czym
polega zwia˛zek ilości rezerw, które trzymaja˛ banki, i ilości pienia˛dza
wytwarzanej przez system bankowy?
8. Co to jest stopa refinansowa? Co sie˛ dzieje z podaża˛ pienia˛dza, kiedy
Europejski Bank Centralny podnosi swoja˛ stope˛ refinansowa˛?
9. Co to sa˛ wymagania dotycza˛ce rezerw? Co dzieje sie˛ z podaża˛ pienia˛dza,
kiedy EBC zwie˛ksza rezerwy wymagane (obowia˛zkowe)?
10. Dlaczego bank centralny nie jest w stanie bardzo precyzyjnie kontrolować
wielkości podaży pienia˛dza?
☞ Zadania
1. Czy naste˛puja˛ce rzeczy sa˛ pienia˛dzem w gospodarce brytyjskiej? Które nie
sa˛? Wyjaśnij swój pogla˛d, biora˛c pod uwage˛ wszystkie trzy funkcje pie-
nia˛dza.
a. Pens brytyjski.
b. Euro.
c. Obraz Picassa.
d. Plastikowa karta kredytowa.
2. Jakie cechy rzeczy czynia˛ ja˛ atrakcyjna˛ w rolach środka wymiany i środka
przechowywania wartości?
3. Zastanów sie˛, jak naste˛puja˛ce zdarzenia wpłyne˛łyby na system pienie˛żny
gospodarki.
a. Załóżmy, że mieszkańcy Yap odkryli łatwy sposób wytwarzania wielkich
wapiennych kre˛gów, używanych na tej wyspie w roli pienia˛dza. Jak
wpłyne˛łoby to na przydatność tych kamiennych kre˛gów jako pienia˛dza?
Odpowiedź uzasadnij.
b. Załóżmy, że ktoś w jednym z krajów strefy euro odkrył łatwy sposób
podrabiania banknotów o nominale 100 euro. Jak wpłyne˛łoby to na system
pienie˛żny strefy euro? Odpowiedź uzasadnij.
4. Twój wujek spłaca zacia˛gnie˛ta˛ w Dziesia˛tym Europejskim Banku (DEB)
pożyczke˛ w wysokości 100 euro, wystawiaja˛c czek na sume˛ 100 euro
w cie˛żar swojego rachunku bieża˛cego w tym banku. Za pomoca˛ kont teowych
pokaż wpływ tej transakcji na sytuacje˛ Twojego wujka i na sytuacje˛ DEB.
Czy wielkość maja˛tku Twojego wujka sie˛ zmieniła? Wyjaśnij odpowiedź.
5. Wkłady depozytowe w Oble˛żonym Europejskim Banku (OEB) wynosza˛ 250
mln euro; bank utrzymuje stope˛ rezerw na poziomie 10%.
a. Za pomoca˛ konta teowego pokaż sytuacje˛ OEB.
b. Załóż, że klient OEB, który ulokował w nim najwie˛cej wkładów, wycofuje
ze swojego rachunku 10 mln euro w gotówce i że bank postanawia przy-
wrócić pocza˛tkowy poziom swojej stopy rezerw, zmniejszaja˛c w tym celu
ilość pozostaja˛cych do spłaty kredytów. Za pomoca˛ konta teowego

przedstaw te˛ zmieniona˛ sytuacje˛ OEB.
c. Wyjaśnij, jaki wpływ wywrze to działanie OEB na inne banki.
d. Dlaczego OEB może mieć trudności z przeprowadzeniem działań, o któ-
rych jest mowa w cze˛ści (b)? Zaproponuj inny sposób osia˛gnie˛cia przez
OEB pocza˛tkowego poziomu stopy rezerw.
6. Bierzesz 100 euro, które trzymałeś pod poduszka˛, i wpłacasz je na swój
rachunek w banku. Załóż, że te 100 euro pozostaje w systemie bankowym
w formie rezerw i że banki trzymaja˛ rezerwy w wysokości 10% wartości
wkładów depozytowych. O ile zwie˛kszy sie˛ suma wkładów w systemie
bankowym? O ile zwie˛kszy sie˛ podaż pienia˛dza?
7. Europejski Bank Centralny za 10 mln euro kupuje na otwartym rynku
pierwszorze˛dne aktywa od sektora bankowego. Wymagana minimalna stopa
rezerw wynosi 10%. O ile maksymalnie i minimalnie musi sie˛ powie˛kszyć
podaż pienia˛dza? Odpowiedź wyjaśnij.
8. Załóżmy, że sytuacje˛ Pierwszego Europejskiego Banku przedstawia na-
ste˛puja˛ce konto teowe.
Aktywa Pasywa
Rezerwy 100 000 euro Wkłady 500 000 euro
Kredyty 400 000 euro
a. Załóżmy, że Europejski Bank Centralny wymaga od banków, aby prze-

strzegały stopy rezerw w wysokości 5%. O ile rezerwy trzymane obecnie
przez Pierwszy Europejski Bank przewyższaja˛ ten wymagany przez EBC
poziom?
b. Załóżmy, że wszystkie pozostałe banki trzymaja˛ tylko wymagana˛ ilość
rezerw. O ile zwie˛kszyłaby sie˛ podaż pienia˛dza, jeśli Pierwszy Europejski
Bank postanowiłby zmniejszyć swoje rezerwy do poziomu wymaganego
przez EBC?
9. Załóżmy, że wymagana stopa rezerw minimalnych w przypadku wkładów na
ża˛danie wynosi 10% i że banki nie trzymaja˛ żadnych dodatkowych rezerw.
a. Jaki wpływ na wielkość rezerw w gospodarce i na podaż pienia˛dza
wywrze decyzja Europejskiego Banku Centralnego o nieodnawianiu
kredytu w wysokości 1 mln euro, udzielonego wcześniej sektorowi
bankowemu w strefie euro?
b. Załóżmy teraz, że Europejski Bank Centralny obniża stope˛ rezerw
minimalnych do 5%, jednak banki decyduja˛ sie˛ trzymać dodatkowo
rezerwy w wysokości 5% wartości wkładów. Co mogło skłonić banki do
takiego poste˛powania? O ile zmieniły sie˛ mnożnik kreacji pienia˛dza
i podaż pienia˛dza w wyniku tych działań?
10. Przyjmujmy, że rezerwy w całym systemie bankowym wynosza˛ 100 mld
euro. Załóżmy również, że wymagane rezerwy wynosza˛ 10% wkładów na
ża˛danie i że banki nie trzymaja˛ dodatkowych rezerw, a gospodarstwa
domowe — gotówki.
a. Ile wynosi mnożnik kreacji pienia˛dza? Ile wynosi podaż pienia˛dza?
b. O ile zmienia˛ sie˛ rezerwy i podaż pienia˛dza, kiedy Europejski Bank
Centralny zwie˛kszy wymagana˛ stope˛ rezerw do 20% wkładów?
11. (To zadanie jest nieco trudniejsze.) W gospodarce Elmendynu kra˛ży 2000
monet o nominale 1 euro każda.
a. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jeśli ludzie trzymaja˛ wszystkie swoje
pienia˛dze w formie gotówki?
b. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jeśli ludzie trzymaja˛ wszystkie swoje
pienia˛dze w formie płatnych na każde ża˛danie wkładów depozytowych,
a banki — 100% rezerw?
c. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jeśli ludzie trzymaja˛ wszystkie swoje
pienia˛dze po połowie w formie gotówki i płatnych na każde ża˛danie
wkładów na ża˛danie, a banki — 100% rezerw?
d. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jeśli ludzie trzymaja˛ wszystkie swoje
pienia˛dze w formie wkładów na ża˛danie, a stopa rezerw w bankach
równa sie˛ 10%?
e. Ile pienia˛dza jest w tej gospodarce, jeśli ludzie trzymaja˛ taka˛ sama˛ ilość
gotówki i wkładów płatnych na ża˛danie, a stopa rezerw w bankach równa
sie˛ 10%?

ROZDZIAŁ 8
PIENIĄDZ,
WZROST I INFLACJA
1930 r. firma Lyons Maid, produkuja˛ca lody czekoladowe (lodowe

W batony o smaku waniliowo-kawowym w polewie czekoladowej), sprze-
dawała je w brytyjskich cukierniach po 2 pensy o wartości nominalnej z tamtego
okresu. Ponieważ przed wprowadzeniem w 1970 r. systemu dziesie˛tnego funt
brytyjski stanowił równowartość 240 pensów, w 1930 r. za 1 funta mógłbyś
nabyć 120 sztuk lodów czekoladowych. Dzisiaj czekoladowy baton lodowy
„Chunky” firmy Wall’s1 kosztuje 60 pensów, wie˛c za 1 funta brytyjskiego
mógłbyś kupić jedynie 1,7 loda czekoladowego, co wskazuje na znaczny wzrost
ceny tego przysmaku.
Prawdopodobnie nie zaskoczyła Cie˛ ta informacja o wzroście ceny porcji
lodów. W rozwinie˛tych gospodarkach wie˛kszość cen zwykle rośnie wraz
z upływem czasu, a ogólny wzrost poziomu cen jest nazywany inflacja˛
(inflation). Inflacja może sie˛ wydawać normalna i nieunikniona dla osoby, która
wychowywała sie˛ w jednym z rozwinie˛tych krajów Europy Zachodniej lub
w Ameryce Północnej pod koniec XX w. Jednak w rzeczywistości nie jest to
prawda. W XIX w. w niektórych krajach przez długie okresy wie˛kszość cen sie˛
obniżała, a nie wzrastała, co oznacza, że trwała tam deflacja (deflation).
Chociaż współcześnie inflacja jest zjawiskiem typowym, jej tempo w róż-
nych okresach jest bardzo zróżnicowane. Na przykład w Wielkiej Brytanii
w końcu lat dziewie˛ćdziesia˛tych XX w. i w pierwszej połowie pierwszej dekady
XXI w. obserwowano niski i stabilny wzrost cen na poziomie około 2% rocznie.
Porównuja˛c, w Wielkiej Brytanii w połowie lat siedemdziesia˛tych XX w.
mierzona indeksem cen detalicznych roczna inflacja kształtowała sie˛ na pozio-
mie przewyższaja˛cym 20%.
1
Marka ta jest znana w Polsce jako Algida i jest własnościa˛ firmy Unilever ( przyp. tłum.).
Analiza danych mie˛dzynarodowych ujawnia jeszcze wie˛ksze różnice tem-

pa inflacji. Na przykład, po I wojnie światowej Niemcy doświadczyły spek-
takularnego wzrostu cen. Cena gazety codziennej wzrosła z 0,3 marki w stycz-
niu 1921 r. do 70 mln marek niecałe 2 lata poźniej. Podobnie zwie˛kszały sie˛
wtedy ceny innych dóbr. Taka nadzwyczaj wysoka stopa inflacji jest nazywana
hiperinflacja˛ (hiperinflation). Skutki hiperinflacji dla Niemiec były tak dotkliwe,
że cze˛sto uważa sie˛ ja˛ za jedna˛ z przyczyn dojścia do władzy narodowych
socjalistów oraz, w konsekwencji, wybuchu II wojny światowej. Maja˛c w pa-
mie˛ci to wydarzenie, w cia˛gu ostatnich 50 lat niemieccy politycy bardzo
wystrzegali sie˛ inflacji i w efekcie w Niemczech była ona znacznie niższa niż
w Stanach Zjednoczonych.
Jakie czynniki decyduja˛ o pojawieniu sie˛ i tempie inflacji w gospodarce?
Chca˛c znaleźć odpowiedź na to pytanie, posłużymy sie˛ w tym rozdziale
ilościowa˛ teoria˛ pienia˛dza. W rozdziale 1 w Mikroekonomii streściliśmy te˛
teorie˛ w formie jednej z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii: ceny rosna˛, kiedy
państwo drukuje zbyt dużo pienie˛dzy. Ta zależność została dostrzeżona przez
ekonomistów już dawno temu. Ilościowa˛ teorie˛ pienia˛dza w XVIII w. analizował
sławny brytyjski filozof i ekonomista, David Hume, a jej współczesnym
zwolennikiem był wybitny amerykański ekonomista Milton Friedman. Za
pomoca˛ tej teorii można wytłumaczyć zarówno umiarkowana˛ inflacje˛, taka˛ jak
np. ta obserwowana w Stanach Zjednoczonych, jak i hiperinflacje˛, np. taka˛ jak ta
trwaja˛ca w Niemczech w okresie mie˛dzywojennym lub ta, która wysta˛piła nie-
dawno w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej.
Omówiwszy teorie˛ inflacji, spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego
inflacja jest niepoża˛dana. Sprawa wydaje sie˛ prosta: inflacja stanowi problem,
bo ludzie jej nie lubia˛. Kiedy w latach siedemdziesia˛tych XX w. w Wielkiej
Brytanii i wielu innych krajach wyste˛powała stosunkowo wysoka inflacja,
z sondaży opinii publicznej wynikało, że wzrost cen stanowi najwie˛kszy
problem w państwie.
Jednak na czym dokładnie polegaja˛ koszty inflacji? Odpowiedź może Ci sie˛
wydać zaskakuja˛ca. Wskazanie różnych kosztów inflacji wcale nie jest takie
proste, jak można by sa˛dzić. W efekcie, chociaż wszyscy ekonomiści pote˛piaja˛
hiperinflacje˛, niektórzy twierdza˛, że koszty umiarkowanej inflacji wcale nie sa˛
tak wysokie, jak powszechnie sie˛ uważa.
8.1
Klasyczna teoria inflacji
Badanie inflacji zaczniemy od omówienia ilościowej teorii pienia˛dza. Teorie˛ te˛
cze˛sto określa sie˛ mianem „klasycznej”, ponieważ została stworzona w XVIII w.
przez kilku myślicieli (np. David Hume), którzy jako jedni z pierwszych
Pienia˛dz, wzrost i inflacja 215
rozważali problemy ekonomiczne i których nazywa sie˛ cze˛sto „ekonomistami

klasycznymi”. Za pomoca˛ tej teorii zdecydowana wie˛kszość współczesnych
ekonomistów wyjaśnia długookresowe przyczyny, od których zależy poziom
cen i tempo inflacji.
Poziom cen
i wartość pieniądza
Przypuśćmy, że zaobserwowaliśmy dziesie˛ciokrotny wzrost ceny porcji lodów
w pewnym okresie. Jaki wniosek powinniśmy wyprowadzić z tego, że ludzie sa˛
skłonni zapłacić aż o tyle wie˛cej za porcje˛ lodów? Być może bardziej polubili
lody... Jednak nawet jeśli tak jest, duża cze˛ść wzrostu ceny lodów wynika
zapewne z tego, że pienia˛dz użyty w celu zakupu tego dobra stracił cze˛ść swojej
wartości. Jak sie˛ okazuje, nasze pierwsze ustalenia na temat inflacji dotycza˛
raczej wartości pienia˛dza niż wartości dóbr.
Nasz wniosek pomoże stworzyć teorie˛ inflacji. Kiedy wskaźnik cen kon-
sumenta i inne miary ogólnego poziomu cen w gospodarce rosna˛, ekonomiści
cze˛sto przygla˛daja˛ sie˛ cenom pojedynczych dóbr, których dotycza˛ wskaźniki
cen: „W cia˛gu ostatniego miesia˛ca CPI wzrósł o 3%, co było spowodowane
przede wszystkim wzrostem ceny kawy o 20% i wzrostem ceny elektryczności
o 30%”. Chociaż takie podejście pozwala uzyskać pewne ciekawe informacje
o tym, co sie˛ dzieje w gospodarce, jego zwolennicy pomijaja˛ pewna˛ kluczowa˛
kwestie˛: inflacja stanowi zjawisko ogólnogospodarcze i dotyczy przede wszyst-
kim wartości używanego w gospodarce środka wymiany.
Ogólny poziom cen w gospodarce można traktować dwojako. Do tej pory
przez poje˛cie to rozumieliśmy cene˛ pewnego koszyka dóbr i usług. Kiedy ceny
rosna˛, ludzie sa˛ zmuszeni zapłacić wie˛cej za kupowane dobra i usługi. Alter-
natywnie, przez ogólny poziom cen możemy rozumieć miare˛ wartości pienia˛dza.
Wzrost cen oznacza spadek wartości pienia˛dza, ponieważ kiedy ceny rosna˛, za
każda˛ jednostke˛ pienia˛dza jesteśmy w stanie kupić mniej dóbr i usług.
Pomocne może sie˛ okazać wyrażenie tych idei w je˛zyku matematyki.
Przypuśćmy, że P stanowi poziom cen mierzony np. wskaźnikiem cen kon-
sumenta lub deflatorem PKB. W takim wypadku zmienna ta oznacza liczbe˛ euro
potrzebnych do nabycia pewnego koszyka dóbr i usług. Odwracaja˛c rozumowa-
nie: ilość dóbr i usług, które można nabyć za 1 euro, wynosi 1/P. Innymi słowy,
jeśli P stanowi cene˛ dóbr i usług mierzona˛ w jednostkach pienie˛żnych, to 1/P
wyznacza wartość pienia˛dza mierzona˛ w jednostkach dóbr i usług. Kiedy zatem
ogólny poziom cen rośnie, wartość pienia˛dza sie˛ zmniejsza.
Podaż pieniądza, popyt na pieniądz

oraz stan równowagi na rynku pieniądza
Jakie czynniki wyznaczaja˛ wartość pienia˛dza? Jak w przypadku wielu innych
pytań w ekonomii, odpowiedź na to pytanie jest naste˛puja˛ca: podaż i popyt. Tak
jak podaż bananów i popyt na banany wyznaczaja˛ cene˛ tych owoców, podaż
i popyt na pienia˛dz wyznaczaja˛ jego wartość. Da˛ża˛c do stworzenia ilościowej
teorii pienia˛dza, przyjrzymy sie˛ teraz czynnikom, od których zależy podaż
pienia˛dza i popyt na pienia˛dz.
Zaczniemy od podaży pienia˛dza. W poprzednim rozdziale badaliśmy,
w jaki sposób bank centralny razem z systemem bankowym decyduja˛ o wiel-
kości podaży pienia˛dza. Kiedy bank ten sprzedaje obligacje, dokonuja˛c operacji
otwartego rynku, dostaje w zamian pienia˛dz, co powoduje zmniejszenie sie˛
podaży pienia˛dza w gospodarce. Natomiast kiedy bank centralny kupuje obliga-
cje państwowe, płaci w zamian pienia˛dzem, czyli zwie˛ksza podaż pienia˛dza.
W dodatku, jeśli jakaś cze˛ść tych pienie˛dzy zostanie ulokowana w bankach
komercyjnych i wykorzystana przez nie w charakterze rezerw, zostanie urucho-
miony mnożnik kreacji pienia˛dza. Może sie˛ wtedy okazać, że operacje otwar-
tego rynku banku centralnego jeszcze bardziej wpływaja˛ na wielkość podaży
pienia˛dza. Jednak w tym rozdziale pominiemy procesy zachodza˛ce w systemie
bankowym i przez podaż pienia˛dza be˛dziemy rozumieć po prostu zmienna˛
kontrolowana˛ przez bank centralny, prowadza˛cy polityke˛ pienie˛żna˛.
Rozważmy teraz popyt na pienia˛dz. Najogólniej decyduje on, jaka˛ cze˛ść
swojego maja˛tku ludzie chca˛ trzymać w postaci płynnych aktywów. Wiele
czynników wpływa na wielkość zapotrzebowania na pienia˛dz. Na przykład, ilość
gotówki, która˛ ludzie trzymaja˛ w portfelach, zależy od powszechności kart
kredytowych i doste˛pności bankomatów. W rozdziale 12 okaże sie˛, że popyt na
pienia˛dz jest także uzależniony od poziomu stopy procentowej określaja˛cej
wielkość odsetek, które można by dostać, pod warunkiem nabycia oprocen-
towanych obligacji i nietrzymania pienia˛dza w portfelu lub na nisko oprocen-
towanym rachunku bieża˛cym.
Chociaż wiele zmiennych wpływa na popyt na pienia˛dz, jedna z nich jest
szczególnie istotna: chodzi o przecie˛tny poziom cen w gospodarce. Ludzie
trzymaja˛ pienia˛dz, ponieważ jest on środkiem wymiany. W przeciwieństwie do
innych aktywów, takich jak obligacje czy akcje, pienia˛dzem można sie˛ posłużyć,
kupuja˛c dobra i usługi. Ilość pienia˛dza, jaka˛ ludzie zdecyduja˛ sie˛ trzymać w tym
celu, zależy od cen tych dóbr i usług. Im wyższe sa˛ ceny, tym wie˛cej pienia˛dza
potrzeba do zawarcia typowej transakcji i tym wie˛ksza jest ilość pienia˛dza,
jaka˛ ludzie trzymaja˛ w portfelach i na rachunkach bieża˛cych. Wyższy poziom
cen (niższa wartość pienia˛dza) powoduje zatem wzrost zapotrzebowania na
pienia˛dz.
Co sprawia, że ilość pienia˛dza dostarczana przez bank centralny zrównuje
sie˛ z wielkościa˛ zapotrzebowania na pienia˛dz, zgłaszanego przez ludzi? Okazuje
sie˛, że odpowiedź na to pytanie zależy od długości rozważanego okresu.

W dalszej cze˛ści tej ksia˛żki, kiedy zajmiemy sie˛ analiza˛ krótkookresowa˛,
zobaczymy, że stopy procentowe odgrywaja˛ kluczowa˛ role˛. Jednak odpowiedź
dotycza˛ca długiego okresu jest inna i o wiele prostsza. W długim okresie ogólny
poziom cen osia˛ga wysokość, przy której popyt na pienia˛dz zrównuje sie˛
z podaża˛ pienia˛dza. Jeśli ceny przewyższaja˛ ten poziom równowagi, ludzie chca˛
trzymać wie˛cej pienia˛dza, niż wynosi ilość pienia˛dza stworzona przez bank
centralny, wie˛c ceny be˛da˛ musiały spaść, aby zrównoważyć popyt na pienia˛dz
i podaż pienia˛dza. Jeśli zaś poziom cen jest niższy od poziomu równowagi,
ludzie chca˛ trzymać mniej pienia˛dza, niż wynosi ilość pienia˛dza stworzona przez
bank centralny, wie˛c ceny be˛da˛ musiały wzrosna˛ć, aby zrównoważyć popyt na
pienia˛dz i podaż pienia˛dza. Przy poziomie cen równowagi, ilość pienia˛dza, która˛
ludzie chca˛ trzymać, zrównuje sie˛ z ilościa˛ pienia˛dza dostarczana˛ przez bank
centralny.
Na rysunku 8.1 przedstawiono nasze ustalenia. Na osi poziomej układu
współrze˛dnych mierzymy ilość pienia˛dza, na lewej osi pionowej — wartość
RYSUNEK 8.1
Podaż pieniądza i popyt na pieniądz wyznaczają poziom cen równowagi
Na osi poziomej jest zaznaczona ilość pienia˛dza. Na lewej osi pionowej mierzymy wartość
pienia˛dza, a na prawej osi pionowej — poziom cen. Krzywa podaży pienia˛dza jest pionowa,
ponieważ podaż pienia˛dza jest ustalana przez bank centralny. Krzywa popytu na pienia˛dz jest
ujemnie nachylona, ponieważ ludzie chca˛ trzymać tym wie˛cej pienia˛dza, im mniejsza jest siła
nabywcza każdego euro. W stanie równowagi, któremu odpowiada punkt A, wartość pienia˛dza (oś
lewa) oraz poziom cen (oś prawa) osia˛gaja˛ poziom, przy którym ilość oferowana pienia˛dza oraz
zapotrzebowanie na pienia˛dz sie˛ zrównuja˛.
pienia˛dza 1/P, zaś na prawej osi pionowej — poziom cen P. Zauważ, że oś
prawa jest odwrócona: niskiemu poziomowi cen odpowiada górna cze˛ść osi,
a wysokiemu poziomowi cen — jej cze˛ść dolna. Ta odwrócona oś pokazuje, że
kiedy wartość pienia˛dza jest duża (górna cze˛ść lewej osi), poziom cen jest niski
(górna cze˛ść prawej osi).
Dwie krzywe na wykresie to krzywa podaży pienia˛dza i krzywa popytu na
pienia˛dz. Krzywa podaży jest pionowa, ponieważ bank centralny sztywno
określił ilość pienia˛dza doste˛pna˛ w gospodarce. Krzywa popytu na pienia˛dz jest
nachylona ujemnie, co oznacza, że ludzie zgłaszaja˛ tym wie˛ksze zapotrzebowa-
nie na pienia˛dz potrzebny im w celu zakupu dóbr i usług, im niższa jest wartość
pienia˛dza oraz im wyższy jest poziom cen. W stanie równowagi (punkt A na
rysunku) wielkość zapotrzebowania na pienia˛dz zrównuje sie˛ z ilościa˛ oferowa-
na˛ pienia˛dza. Ten stan równowagi popytu na pienia˛dz i podaży pienia˛dza
wyznacza wartość pienia˛dza i poziom cen.
Skutki zwiększenia
podaży pieniądza
Rozważmy teraz skutki zmiany polityki pienie˛żnej. Załóżmy, że pocza˛tkowo
rynek pienia˛dza znajduje sie˛ w stanie równowagi, a naste˛pnie bank centralny
niespodziewanie podwaja podaż pienia˛dza, drukuja˛c wielkie ilości pienia˛dza
i rozrzucaja˛c je z helikopterów w całym kraju. (Mniej radykalnie i bardziej
realistycznie przypuśćmy, że bank centralny zwie˛ksza podaż pienia˛dza, kupuja˛c
na otwartym rynku od ludzi obligacje państwowe.) Jaki be˛dzie skutek takiego
zwie˛kszenia podaży pienia˛dza? Jak zmieni sie˛ stan równowagi?
Odpowiedź na to pytanie widzimy na rysunku 8.2. Zwie˛kszenie podaży
pienia˛dza powoduje przesunie˛cie krzywej podaży pienia˛dza w prawo, z położe-
nia MS1 do MS2; z punktu A do punktu B punkt równowagi przesuwa sie˛.
W efekcie wartość pienia˛dza (oś lewa) maleje z 1/2 do 1/4 , a poziom cen
równowagi (oś prawa) rośnie z 2 do 4. Innymi słowy, kiedy wzrost podaży
pienia˛dza zwie˛ksza ilość euro w obiegu, skutkiem okazuje sie˛ wzrost poziomu
cen, który zmniejsza wartość każdego euro.
Przedstawione wyjaśnienie działania sił, od których zależy poziom cen,
i czynników, które wraz z upływem czasu moga˛ powodować jego zmiany, jest
Ilościowa teoria nazywane ilościowa˛ teoria˛ pienia˛dza (quantity theory of money).
pienia˛dza — teoria,
zgodnie z która˛ ilość
Zgodnie z ta˛ teoria˛, ilość pienia˛dza doste˛pna w gospodarce wy-
pienia˛dza doste˛pna znacza wartość pienia˛dza, a wzrost ilości pienia˛dza stanowi główna˛
w gospodarce wyznacza
poziom cen, a stopa
przyczyne˛ inflacji. Jak to kiedyś uja˛ł ekonomista i laureat Nagrody
wzrostu ilości pienia˛dza Nobla, Milton Friedman: „Inflacja jest zawsze i wsze ˛dzie zjawis-
— stope˛ inflacji.
kiem pienie˛żnym”.
RYSUNEK 8.2
Wzrost podaży pieniądza
Kiedy bank centralny zwie˛ksza podaż pienia˛dza, krzywa podaży pienia˛dza przesuwa sie˛ z położenia
MS1 do MS2. Wartość pienia˛dza (oś lewa) oraz poziom cen (oś prawa) zmieniaja˛ sie˛ tak, że podaż
pienia˛dza i popyt na pienia˛dz ponownie sie˛ zrównuja˛. Stan równowagi przesuwa sie˛ z punktu A do
punktu B, a zatem kiedy wzrost podaży pienia˛dza powoduje zwie˛kszenie sie˛ ilości euro w obiegu,
poziom cen rośnie, co powoduje spadek wartości każdego euro.
Proces dostosowawczy
Porównaliśmy dotychczasowy i nowy stan równowagi po zwie˛kszeniu przez
bank centralny podaży pienia˛dza. W jaki sposób gospodarka przechodzi z do-
tychczasowego do nowego stanu równowagi? Pełna odpowiedź na to pytanie
wymaga zrozumienia mechanizmu krótkookresowych wahań gospodarczych,
których analiza˛ zajmiemy sie˛ w dalszej cze˛ści podre˛cznika. Jednak już teraz
warto sie˛ przyjrzeć procesowi dostosowawczemu, który naste˛puje po zmianie
podaży pienia˛dza.
Bezpośrednim skutkiem zwie˛kszenia ilości pienia˛dza w gospodarce jest
pojawienie sie˛ nadwyżki podaży pienia˛dza. Pocza˛tkowo gospodarka znajdowała
sie˛ w stanie równowagi (punkt A na rysunku 8.2). Przy istnieja˛cym poziomie cen
ludzie mieli dokładnie tyle pienia˛dza, ile chcieli. Jednak kiedy helikoptery
zrzuciły dodatkowe pienia˛dze i ludzie zebrali je z ulicy, okazało sie˛, że maja˛ oni
w portfelach wie˛cej euro, niż chcieliby mieć. Przy istnieja˛cym poziomie cen
zasób pienia˛dza w gospodarce przewyższył wielkość zapotrzebowania na
pienia˛dz.
Ludzie moga˛ próbować pozbyć sie˛ tej nadwyżki posiadanej ilości pienia˛dza
na wiele sposobów. Moga˛ wydać ja˛ na zakup dóbr i usług lub przeznaczyć na
pożyczki dla innych ludzi, kupuja˛c obligacje lub lokuja˛c pienia˛dze na rachunku
oszcze˛dnościowym w banku komercyjnym. Pożyczki te umożliwia˛ innym
osobom kupno dóbr i usług. W obu przypadkach wzrost podaży pienia˛dza
zwie˛ksza popyt na dobra i usługi.
Jednak zdolność gospodarki do produkcji dóbr i usług sie˛ nie zmieniła. Jak
przekonaliśmy sie˛ o tym w rozdziale dotycza˛cym wielkości produkcji i wzrostu
gospodarczego, produkcja dóbr i usług w gospodarce zależy od: doste˛pnej ilości
pracy, kapitału fizycznego, kapitału ludzkiego, zasobów naturalnych oraz
wiedzy technologicznej. Żaden z tych czynników nie uległ zmianie na skutek
zwie˛kszenia podaży pienia˛dza.
Zwie˛kszony popyt na dobra i usługi powoduje zatem wzrost ich cen.
Z kolei ten wzrost zwie˛ksza wielkość zapotrzebowania na pienia˛dz, ponieważ
ludzie potrzebuja˛ teraz wie˛cej euro na każda˛ z zawieranych transakcji. Ostatecz-
nie, gospodarka osia˛ga nowy stan równowagi (punkt B na rysunku 8.2),
w którym wielkość zapotrzebowania na pienia˛dz znowu równa sie˛ ilości ofero-
wanej pienia˛dza. W ten oto sposób ogólny poziom cen dóbr i usług dostosowuje
sie˛, zapewniaja˛c zrównanie sie˛ podaży pienia˛dza i popytu na pienia˛dz.
Klasyczna dychotomia
i neutralność pieniądza
Zobaczyliśmy, jak zmiany podaży pienia˛dza powoduja˛ zmiany ogólnego po-
ziomu cen dóbr i usług. W jaki sposób jednak te dotycza˛ce obiegu pienia˛dza
zjawiska wpływaja˛ na inne, ważne zmienne makroekonomiczne, takie jak
produkcja, zatrudnienie, płace realne i realne stopy procentowe? To pytanie od
dawna intrygowało ekonomistów. Już w XVIII w. wielki klasyczny ekonomista
i filozof, David Hume, pisał na ten temat. Odpowiedź, której udzielamy,
w znacznej cze˛ści opiera sie˛ na pogla˛dach tego myśliciela.
Hume i współcześni mu ekonomiści twierdzili, że wszystkie zmienne eko-
Zmienne nominalne nomiczne należy podzielić na dwie grupy. Pierwsza˛ grupe˛ stanowia˛
to zmienne mierzone
w jednostkach
zmienne nominalne (nominal variables), czyli zmienne mierzone
pienie˛żnych. w jednostkach pienia˛dza, a druga˛ — zmienne realne (real variab-
Zmienne realne les), czyli zmienne mierzone w jednostkach fizycznych. Na przy-
to zmienne mierzone
w jednostkach kład, dochód rolników uprawiaja˛cych kukurydze˛ jest zmienna˛
fizycznych. nominalna˛, ponieważ jest on wyrażany w euro, natomiast produko-
wana przez nich ilość kukurydzy jest zmienna˛ realna˛, gdyż jest mierzona
w kilogramach. Podobnie, nominalny PKB jest zmienna˛ nominalna˛, ponieważ
jest on miara˛ wyrażonej w euro wartości dóbr i usług produkowanych w gos-
podarce, z kolei realny PKB jest zmienna˛ realna˛, gdyż jest on miara˛ całkowitej
ilości wytwarzanych dóbr i usług i nie jest zależny od bieża˛cych cen dóbr i usług.
Ten podział zmiennych nazywamy klasyczna˛ dychotomia˛ (clas- Klasyczna dychotomia

sical dichotomy). (Dychotomia oznacza podział na dwie grupy, polega na teoretycznym
podziale zmiennych
natomiast słowo klasyczna odnosi sie˛ do wczesnych myślicieli, ekonomicznych
zajmuja˛cych sie˛ ekonomia˛, lub po prostu do ekonomistów klasyczna nominalne i realne.
nych.)
W przypadku cen zastosowanie klasycznej dychotomii okazuje sie˛ nie-
co bardziej skomplikowane. Zwykle ceny w gospodarce sa˛ wyrażane w jedno-
stkach pienie˛żnych, wie˛c stanowia˛ zmienne nominalne. Przykładowo, kiedy
mówimy, że cena 1 kilograma kukurydzy wynosi 2 euro lub że cena pszenicy
wynosi 1 euro, obie ceny sa˛ zmiennymi nominalnymi. Co zaś powiesz o cenie
wzgle˛dnej, czyli cenie jednego dobra w porównaniu z cena˛ drugiego dobra?
W naszym przykładzie moglibyśmy powiedzieć, że cena 1 kilograma kukurydzy
wynosi 2 kilogramy pszenicy. Zauważ, że cena ta nie jest już wyrażona w jed-
nostkach pienie˛żnych. Gdy porównujemy ceny dwóch dóbr, znak euro ulega
uproszczeniu, w wyniku czego otrzymujemy liczbe˛ wyrażona˛ w jednostkach
fizycznych. Jak sie˛ okazuje, ceny w jednostkach pienie˛żnych (np. w funtach,
euro lub dolarach) sa˛ zmiennymi nominalnymi, natomiast ceny wzgle˛dne
— zmiennymi realnymi.
Ten wniosek ma wiele ważnych zastosowań. Na przykład, płaca realna
(płaca pienie˛żna skorygowana o poziom inflacji) jest zmienna˛ realna˛, ponieważ
mierzy stosunek, zgodnie z którym dobra i usługi w gospodarce sa˛ wymieniane
na jednostki pracy. Podobnie, realna stopa procentowa (nominalna stopa
procentowa skorygowana o poziom inflacji) jest zmienna˛ realna˛, ponieważ
mierzy stosunek wymienny dóbr i usług wyprodukowanych dzisiaj oraz dóbr
i usług, które zostana˛ wyprodukowane w gospodarce w przyszłości.
Dlaczego zawracamy sobie głowe˛ podziałem zmiennych na zmienne
nominalne i realne? Hume twierdził, że klasyczna dychotomia jest przydatna do
analizowania gospodarki, ponieważ inne rodzaje czynników wpływaja˛ na
zmienne nominalne, a inne — na zmienne realne. Podkreślał on zwłaszcza, że co
prawda zmienne nominalne bardzo zależa˛ od zjawisk pienie˛żnych, jednak
analiza systemu pienie˛żnego w zasadzie nie pomaga zrozumieć zachowania
ważnych zmiennych realnych.
Zauważ, że ten pogla˛d Hume’a odpowiada wynikom naszej wcześniejszej
analizy zachowania gospodarki realnej w długim okresie. W poprzednich
rozdziałach badaliśmy, jakie czynniki, poza pienia˛dzem, wpływaja˛ na: realny
PKB, oszcze˛dności, inwestycje, realne stopy procentowe i zatrudnienie. Ustali-
liśmy wtedy, że: produkcja dóbr i usług w gospodarce zależy od produktywności
pracy i podaży czynników produkcji; realna stopa procentowa zmienia sie˛ tak,
że podaż i popyt na kredyt zrównuja˛ sie˛ ze soba˛; zmiany płacy realnej
zapewniaja˛ równowage˛ podaży i popytu na prace˛; bezrobocie pojawia sie˛ wtedy,
kiedy z pewnych powodów płaca realna przewyższa poziom równowagi. Te
ważne wnioski nie sa˛ w żaden sposób zwia˛zane z wielkościa˛ podaży pienia˛dza
w gospodarce.
Według Hume’a zmiany podaży pienia˛dza wpływaja˛ na zmienne nomi-

nalne, lecz nie wpływaja˛ na zmienne realne. Kiedy bank centralny podwaja
podaż pienia˛dza, wzrastaja˛ dwukrotnie: poziom cen, wyrażone w euro płace
i wszystkie inne zmienne wyrażone w tej walucie. Zmienne realne — takie jak
wielkość produkcji, zatrudnienie, płace realne oraz realne stopy procentowe
— pozostaja˛ niezmienione. Ten brak wpływu zjawisk pienie˛żnych na zmienne
Neutralność pienia˛dza realne nazywamy neutralnościa˛ pienia˛dza (monetary neutrality).
to brak wpływu zmian
podaży pienia˛dza
Pewna analogia pomaga lepiej zrozumieć znaczenie neutral-
na zmienne realne. ności pienia˛dza. Jak pamie˛tasz, pienia˛dz jako jednostka rozlicze-
niowa stanowi miare˛, za pomoca˛ której mierzymy transakcje gospodarcze. Gdy
bank centralny podwaja podaż pienia˛dza, wszystkie ceny wzrastaja˛ dwukrotnie,
a wartość jednostki rozliczeniowej maleje o połowe˛. Podobna zmiana nasta˛piła-
by po wydaniu przez Unie˛ Europejska˛ dyrektywy o zmianie definicji 1 metra ze
100 centymetrów na 50 centymetrów. W wyniku takiej zmiany jednostki miary
wszystkie mierzone odległości (zmienne nominalne) wydłużyłyby sie˛ dwukrot-
nie, a jednocześnie odległości rzeczywiste (zmienne realne) nie uległyby
zmianie. Euro, podobnie jak metr, stanowi jedynie jednostke˛ miary, wie˛c zmiana
jego wartości nie powoduje istotnych zmian realnych.
Czy twierdzenie na temat neutralności pienia˛dza jest realistycznym opisem
rzeczywistości? Odpowiedź brzmi: niezupełnie. W długim okresie zmiana
definicji 1 metra ze 100 centymetrów na 50 centymetrów nie miałaby prawie
żadnego znaczenia, lecz w krótkim okresie zapewne spowodowałaby zamiesza-
nie i doprowadziłaby do wielu pomyłek. Podobnie, wie˛kszość ekonomistów
uważa dziś, że w cia˛gu krótkiego okresu, np. roku lub 2 lat, uzasadnione jest
twierdzenie, że zmiany pienie˛żne wywieraja˛ istotny wpływ na zmienne realne.
Sam Hume także wa˛tpił w neutralność pienia˛dza w krótkim okresie. (Do analizy
nieneutralności pienia˛dza w krótkim okresie powrócimy w dalszej cze˛ści
ksia˛żki, co pozwoli lepiej zrozumieć przyczyny, które sprawiaja˛, że banki cen-
tralne dokonuja˛ zmian podaży pienia˛dza.)
Wie˛kszość współczesnych ekonomistów uznaje wnioski Hume’a za opis
gospodarki w długim okresie. Na przykład, w cia˛gu 10 lat zmiany pienie˛żne
znacza˛co wpływaja˛ na zmienne nominalne (np. na poziom cen), lecz nie
wywieraja˛ wpływu na zmienne realne (np. realny PKB). Kiedy analizujemy
długookresowe procesy gospodarcze, neutralność pienia˛dza okazuje sie˛ dobrym
opisem działania gospodarki.
Szybkość obiegu pieniądza

i równanie ilościowe
Warto spojrzeć na ilościowa˛ teorie˛ pienia˛dza także z innej perspektywy, odpo-
wiadaja˛c na naste˛puja˛ce pytanie: ile razy w roku typowa moneta o nominale
1 euro zostaje użyta jako środek zapłaty za nowo wyprodukowane dobra czy
usługi? Odpowiedzia˛ na takie pytanie jest zmienna nazywana szyb- Szybkość obiegu
pienia˛dza stanowi
kościa˛ obiegu pienia˛dza (velocity of money). W fizyce termin tempo, w jakim
szybkość odnosi sie˛ do pre˛dkości, z jaka˛ porusza sie˛ pewien obiekt. pienia˛dz przechodzi
z ra˛k do ra˛k.
W ekonomii szybkość obiegu pienia˛dza dotyczy tempa, w jakim
pienia˛dz przechodzi z ra˛k do ra˛k, kra˛ża˛c w gospodarce.
Chca˛c obliczyć szybkość obiegu pienia˛dza, dzielimy wartość nominalna˛
produkcji (nominalny PKB) przez ilość pienia˛dza. Jeśli P stanowi poziom cen
(deflator PKB), Y oznacza wielkość produkcji (realny PKB), a M — ilość
pienia˛dza, szybkość obiegu pienia˛dza definiujemy jako:
V = (P · Y)/M.
Interpretacje˛ szybkości obiegu pienia˛dza ułatwi prosty model gospodarki,
w której jedynym produkowanym dobrem jest pizza. Załóżmy, że produkcja
wynosi 100 sztuk pizzy w cia˛gu roku, przy czym cena 1 pizzy równa sie˛ 10 euro;
ilość pienia˛dza w gospodarce wynosi 50 euro, na które składa sie˛ 50 monet
o nominale 1 euro. W takiej sytuacji szybkość obiegu pienia˛dza wynosi:
V = (10 euro · 100)/50 euro = 20.
W tej gospodarce w cia˛gu roku ludzie wydaja˛ na pizze˛ ogółem 1000 euro.
W obiegu jest tylko 50 euro; aby było możliwe zawarcie transakcji o wartości
1000 euro, każde euro musi zostać wydane (przejść z ra˛k do ra˛k) przecie˛tnie
20 razy w cia˛gu roku.
Po niewielkich przekształceniach algebraicznych powyższe równanie mo-
żemy zapisać w naste˛puja˛cy sposób:
M · V = P · Y.
Z równania tego wynika, że iloczyn ilości pienia˛dza M i szybkości obiegu
pienia˛dza V równa sie˛ iloczynowi poziomu cen P i wielkości produkcji Y.
Nazywa sie˛ je równaniem ilościowym (quantity equation)2, ponie- Równaniem ilościowym
nazywamy równanie
waż przyrównuje sie˛ w nim ilość pienia˛dza M do wartości produk- M · V = P · Y, które
cji (P · Y). Z równania tego wynika, że wzrost ilości pienia˛dza opisuje zwia˛zek ilości
pienia˛dza, szybkości
w gospodarce musi spowodować zmiane˛ przynajmniej 1 z 3 pozo- obiegu pienia˛dza
stałych zmiennych: musza˛ wzrosna˛ć ceny i produkcja lub musi oraz wartości dóbr
i usług wyprodukowanych
zmaleć szybkość obiegu pienia˛dza. w danej gospodarce.
Teraz dysponujemy już wszystkimi elementami, niezbe˛dnymi
do wyjaśnienia poziomu cen w stanie równowagi oraz tempa inflacji. Oto one.
1. Szybkość obiegu pienia˛dza jest dość stabilna i zmienia sie˛ powoli.
2. Ponieważ szybkość obiegu pienia˛dza jest stabilna, zmiana ilości pienia˛dza
M przez bank centralny powoduje proporcjonalna˛ zmiane˛ wartości produk-
cji (P · Y).
2
Inne popularne wśród ekonomistów nazwy tego równania to równanie wymiany i równanie
Fishera ( przyp. red. nauk.).
3. Wielkość produkcji dóbr i usług w gospodarce Y zależy przede wszystkim od

podaży czynników produkcji (praca, kapitał fizyczny, kapitał ludzki, zasoby
naturalne) oraz doste˛pnej technologii produkcji. Ponieważ pienia˛dz jest
neutralny, ilość pienia˛dza w gospodarce nie ma wpływu na wielkość
produkcji.
4. Ponieważ wielkość produkcji Y zależy od podaży czynników produkcji
i doste˛pnej technologii, zmiana podaży pienia˛dza M przez bank centralny
i towarzysza˛ca jej proporcjonalna zmiana wartości produkcji (P · Y) sa˛ spo-
wodowane jedynie zmiana˛ poziomu cen P.
5. Kiedy bank centralny gwałtownie zwie˛ksza podaż pienia˛dza, efektem jest
szybka inflacja.
To składaja˛ce sie˛ z pie˛ciu etapów rozumowanie stanowi istote˛ ilościowej
teorii pienia˛dza.
STUDIUM PRZYPADKU
Podaż pieniądza i poziom cen podczas występowania czterech hiperinflacji
Mimo że trze˛sienia ziemi moga˛ dokonywać spustoszeń, dostarczaja˛ sejsmo-

logom wielu przydatnych informacji. Dane te moga˛ rzucić światło na alter-
natywne teorie, za pomoca˛ których społeczeństwa usiłuja˛ przewidzieć przyszłe
zagrożenia i poradzić sobie z nimi. Podobnie, hiperinflacje stanowia˛ dla
ekonomistów zajmuja˛cych sie˛ polityka˛ pienie˛żna˛ naturalne doświadczenia,
których wyniki moga˛ być wykorzystane do analizy wpływu pienia˛dza na
gospodarke˛.
Hiperinflacje sa˛ interesuja˛ce m.in. dlatego, że towarzysza˛ce im zmiany
podaży pienia˛dza i poziomu cen sa˛ aż tak duże. Rzeczywiście, hiperinflacje˛
definiuje sie˛ zwykle jako inflacje˛, której tempo przekracza 50% miesie˛cznie, co
oznacza ponadstukrotny wzrost poziomu cen w cia˛gu roku.
Dane dotycza˛ce hiperinflacji ujawniaja˛ wyraźny zwia˛zek mie˛dzy ilościa˛
pienia˛dza a poziomem cen. Na rysunku 8.3 przedstawiono dane dotycza˛ce
czterech typowych hiperinflacji, które wysta˛piły w latach dwudziestych XX w.
w Austrii, na We˛grzech, w Niemczech i Polsce. Każdy z wykresów pokazuje
zmiany podaży pienia˛dza i wskaźnika poziomu cen w danej gospodarce.
Nachylenie krzywej podaży pienia˛dza odpowiada tempu wzrostu ilości pienia˛-
dza, natomiast nachylenie krzywej poziomu cen — tempu inflacji. Im bardziej
strome sa˛ krzywe, tym wyższe sa˛ stopy wzrostu ilości pienia˛dza lub inflacji.
Zauważ, że na wszystkich rysunkach wykresy ilości pienia˛dza i poziomu
cen sa˛ prawie równoległe. W każdym z przypadków wzrost ilości pienia˛dza jest
pocza˛tkowo umiarkowany, podobnie jak stopa inflacji. Jednak wraz z upływem
czasu ilość pienia˛dza w gospodarce zaczyna wzrastać coraz szybciej. Mniej
wie˛cej w tym samym czasie wzrasta także tempo inflacji. Potem, kiedy ilość
pienia˛dza przestaje sie˛ zwie˛kszać, poziom cen również sie˛ stabilizuje. Te wy-
darzenia stanowia˛ dobra˛ ilustarcje˛ jednej z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii:
ceny rosna˛, kiedy państwo drukuje zbyt wiele pienie˛dzy.
Podatek inflacyjny
Skoro tak łatwo można wytłumaczyć inflacje˛, to dlaczego w różnych krajach
w ogóle dochodzi do hiperinflacji? Innymi słowy, dlaczego banki centralne tych
krajów decyduja˛ sie˛ na drukowanie tak dużej ilości pienia˛dza, że musi to
doprowadzić do gwałtownego spadku jego wartości?
Oto odpowiedź: niektóre rza˛dy, drukuja˛c pienia˛dz, finansuja˛ swoje wy-
datki. Jeśli państwo chce budować drogi, wypłacać pensje policjantom, dawać
zasiłki osobom ubogim lub starszym, musi najpierw zdobyć odpowiednie
fundusze. Zwykle wykorzystuje w tym celu podatki, takie jak podatki do-
chodowe lub podatki obrotowe, a także zacia˛ga pożyczki od społeczeństwa,
sprzedaja˛c obligacje. Jednak może ono także finansować swoje wydatki, po
prostu drukuja˛c odpowiednia˛ ilość pienie˛dzy.
Kiedy państwo zdobywa dochody, drukuja˛c pienia˛dze, mówimy, że nakłada
Podatek inflacyjny na ludzi podatek inflacyjny (inflation tax). Podatek ten nie jest
stanowi dochód państwa, jednak dokładnie takim samym podatkiem jak inne podatki, ponie-
osia˛gany dzie˛ki
waż nikt nie dostaje od państwa pisemnego potwierdzenia jego
drukowaniu pienia˛dza.
zapłacenia. Podatek inflacyjny działa o wiele bardziej subtelnie.
Kiedy państwo drukuje pienia˛dz, poziom cen rośnie, a wartość euro w portfelu
maleje. Podatek inflacyjny przypomina zatem podatek od trzymania pienia˛dza
w portfelu. Jest to, z grubsza, podatek progresywny w takim sensie, w jakim zde-
finiowaliśmy go w rozdziale 12 w Mikroekonomii. Przecież im jesteś bogatszy,
tym wie˛cej pienia˛dza zapewne trzymasz i tym wyższy płacisz podatek inflacyjny.
Znaczenie podatku inflacyjnego zmienia sie˛ w zależności od kraju i okresu.
Na pocza˛tku XXI w. w wie˛kszości rozwinie˛tych gospodarczo krajów inflacja
była bardzo niska, wie˛c podatek ten nie odgrywał istotnej roli, zapewniaja˛c
państwu jedynie kilka procent wszystkich dochodów. W przypadku wcześniej
omówionych hiperinflacji z lat dwudziestych, a także w przypadku hiperinflacji
w wielu krajach Ameryki Łacińskiej w latach siedemdziesia˛tych i osiem-
dziesia˛tych XX w., podatek inflacyjny był zapewne znaczny.
Niemal każda hiperinflacja przebiega według tego samego wzorca: wydatki
państwa sa˛ duże, jego zdolność do zadłużenia sie˛ jest ograniczona, wpływy
podatkowe sa˛ niewystarczaja˛ce (np. z powodu niskiego poziomu dochodu naro-
dowego, uchylania sie˛ podatników od płacenia podatków, słabo rozwinie˛tego
systemu podatkowego lub kombinacji wszystkich tych czynników), wie˛c pań-
stwo decyduje sie˛ na drukowanie pienie˛dzy, aby sfinansować swoje wydatki.
Ogromny wzrost ilości pienia˛dza prowadzi do ogromnej inflacji. Inflacja mija

w momencie wprowadzenia reform fiskalnych, takich jak cie˛cia wydatków
państwa, które likwiduja˛ sama˛ potrzebe˛ istnienia podatku inflacyjnego.
Jak niegdyś powiedział ekonomista John Maynard Keynes, w takich
okolicznościach pokusa drukowania pienie˛dzy w celu sfinansowania podatkiem
inflacyjnym wydatków państwa może być trudna do odrzucenia: „Cie˛żar tego
podatku rozkłada sie˛ na wiele osób, podatku nie da sie˛ unikna˛ć, jego zebranie nic
nie kosztuje i jest on, z grubsza, proporcjonalny do maja˛tku ofiary. Nic dziw-
nego, że pozorne korzyści z podatku inflacyjnego cze˛sto zwodziły ministrów
finansów”. Oczywiście, Keynes dostrzegał także wielkie zniszczenia, jakie
w gospodarce może spowodować wysoka inflacja, dlatego też określił korzyści
z podatku inflacyjnego jako „pozorne”.
Efekt Fishera
Zgodnie z zasada˛ neutralności pienia˛dza wzrost stopy wzrostu podaży pienia˛dza
powoduje zwie˛kszenie stopy inflacji, lecz nie wpływa na zmienne realne. Jedno
z ważnych zastosowań tej zasady dotyczy wpływu pienia˛dza na poziom stóp
procentowych. Stopy procentowe sa˛ dla makroekonomistów ważnymi zmien-
nymi, ponieważ, wpływaja˛c na oszcze˛dności i inwestycje, decyduja˛ o zależności
mie˛dzy obecna˛ i przyszła˛ gospodarka˛.
Chca˛c zrozumieć zwia˛zek mie˛dzy pienia˛dzem, inflacja˛ i stopami procen-
towymi, przypomnij sobie rozróżnienie mie˛dzy nominalna˛ i realna˛ stopa˛
procentowa˛. Nominalna stopa procentowa (nominal interest rate) jest to stopa
procentowa, o której poziomie dowiesz sie˛ w swoim banku. Na przykład, jeśli
masz rachunek oszcze˛dnościowy, poziom nominalnej stopy procentowej infor-
muje Cie˛ o tym, w jakim tempie be˛dzie wzrastała liczba euro na Twoim koncie.
Natomiast realna stopa procentowa (real interest rate) jest to nominalna stopa
procentowa skorygowana o wpływ inflacji. Informuje ona o tym, w jakim tempie
be˛dzie rosła siła nabywcza pienie˛dzy zgromadzonych na Twoim rachunku
oszcze˛dnościowym. Realna stopa procentowa jest różnica˛ nominalnej stopy
procentowej oraz stopy inflacji:
realna nominalna stopa .
stopa procentowa = stopa procentowa − inflacji
Na przykład, jeśli bank ustala roczna˛ nominalna˛ stope˛ procentowa˛ na
poziomie 7%, a roczna stopa inflacji wynosi 3%, wartość realna depozytów
bankowych rośnie w tempie 4% na rok.
Możemy przekształcić powyższe równanie, aby pokazać, że nominalna
stopa procentowa stanowi sume˛ realnej stopy procentowej i stopy inflacji:
nominalna = realna + stopa .
stopa procentowa stopa procentowa inflacji
Ten sposób patrzenia na nominalna˛ stope˛ procentowa˛ jest wygodny,

ponieważ odmienne czynniki ekonomiczne wpływaja˛ na poziom każdej ze
zmiennych po prawej stronie równania. Zgodnie z ustaleniami z poprzednich
cze˛ści ksia˛żki podaż i popyt na fundusze pożyczkowe ła˛cznie decyduja˛ o pozio-
mie realnej stopy procentowej. Z kolei, zgodnie z ilościowa˛ teoria˛ pienia˛dza,
wzrost podaży pienia˛dza decyduje o wysokości stopy inflacji.
Zbadajmy teraz, w jaki sposób wzrost podaży pienia˛dza wpływa na poziom
stóp procentowych. W długim okresie, w którym obowia˛zuje zasada neutral-
ności pienia˛dza, zmiana podaży pienia˛dza nie powinna wywrzeć żadnego
wpływu na realna˛ stope˛ procentowa˛, gdyż jest ona zmienna˛ realna˛. Ponieważ
realna stopa procentowa nie ulega zmianie, zmianom tempa inflacji musza˛
odpowiadać zmiany nominalnej stopy procentowej, takie same w kategoriach
punktów procentowych. Kiedy bank centralny zwie˛ksza tempo wzrostu podaży
pienia˛dza, powoduje zatem jednocześnie wzrost stopy inflacji oraz wzrost
nominalnej stopy procentowej. Te˛ reakcje˛ dostosowawcza˛ nominalnej stopy
RYSUNEK 8.4
Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji w Wielkiej Brytanii po 1975 r.
Na poniższym rysunku przedstawiono dane dotycza˛ce trzymiesie˛cznej nominalnej stopy procen-
towej dla brytyjskich bonów skarbowych oraz stopy inflacji mierzonej indeksem cen detalicznych.
Ścisła zależność zmian obu zmiennych stanowi dowód istnienia efektu Fishera: kiedy rośnie stopa
inflacji, wzrasta także nominalna stopa procentowa.
Ź r ó d ł o: Bank of England; UK Office for National Statistics.

procentowej na zmiane˛ stopy inflacji nazywamy efektem Fishera Efekt Fishera

to naste˛puja˛ca
(Fisher effect), od nazwiska amerykańskiego ekonomisty Irvinga w stosunku 1 : 1
Fishera (1867−1947), który jako pierwszy badał to zjawisko. dostosowawcza zmiana
nominalnej stopy
Pamie˛taj o tym, że analizowaliśmy efekt Fishera w perspek- procentowej, stanowia˛ca
tywie długiego okresu. Kiedy inflacja pojawia sie˛ nieoczekiwanie, reakcje˛ na zmiane˛
stopy inflacji.
w krótkim okresie efekt ten nie wyste˛puje. Nominalna stopa pro-
centowa stanowi wysokość wynagrodzenia za udzielenie kredytu i zwykle jest
ustalana w momencie powstania zobowia˛zania. Jeśli inflacja zaskoczy zarówno
pożyczkodawce˛, jak i pożyczkobiorce˛, ustalona wcześniej nominalna stopa
procentowa nie be˛dzie odzwierciedlała wzrostu cen. Dokładniej mówia˛c, efekt
Fishera oznacza, że nominalna stopa procentowa dostosowuje sie˛ do poziomu
oczekiwanej inflacji. W długim okresie oczekiwana inflacja zmienia sie˛ podob-
nie jak rzeczywista inflacja, jednak w krótkim okresie bywa inaczej.
Efekt Fishera ma decyduja˛ce znaczenie dla zrozumienia zmian nominalnej
stopy procentowej. Na rysunku 8.4 widzimy zmiany nominalnej stopy procen-
towej i stopy inflacji w Wielkiej Brytanii po 1975 r. Wyraźny zwia˛zek obu
zmiennych jest oczywisty. Nominalna stopa procentowa zwykle rośnie wraz ze
wzrostem inflacji i maleje wraz ze spadkiem inflacji. Regularność ta wyste˛puje
w okresach zarówno wysokiej inflacji, jak np. w późnych latach siedem-
dziesia˛tych i osiemdziesia˛tych XX w., jak i niskiej inflacji, np. w okresie, który
rozpocza˛ł sie˛ w połowie lat dziewie˛ćdziesia˛tych XX w.
Szybki sprawdzian
W pewnym kraju władze postanawiają zwiększyć roczną stopę wzrostu podaży
pieniądza z 5% do 50%. Jak to wydarzenie wpłynie na poziom cen? Jak zmieni się
poziom nominalnej stopy procentowej? Co mogło być przyczyną takiej decyzji
władz?
8.2
Koszty inflacji
W połowie lat siedemdziesia˛tych XX w., kiedy roczna stopa inflacji w Wielkiej
Brytanii osia˛gne˛ła poziom 24%, wzrost cen stał sie˛ głównym tematem dyskusji
o polityce gospodarczej. Chociaż w latach dziewie˛ćdziesia˛tych inflacja była
niska, pozostała uważnie obserwowana˛ zmienna˛ makroekonomiczna˛, ponieważ
uważa sie˛ ja˛ za poważny problem ekonomiczny. Jednak czy rzeczywiście jest
ona trudnym problemem? A jeśli tak, to dlaczego?
Spadek siły nabywczej?

Złudzenie inflacyjne
Jeśli zapytasz przecie˛tna˛ osobe˛, dlaczego inflacja jest zła, usłyszysz, że sprawia
ona, że cie˛żko zarobione pienia˛dze Twojego rozmówcy traca˛ siłe˛ nabywcza˛.
Kiedy ceny rosna˛, za każde posiadane euro można kupić mniej dóbr i usług.
Może sie˛ zatem wydawać, że inflacja jest bezpośrednim powodem spadku
poziomu życia.
Jednak bardziej wnikliwa analiza ujawnia, że rozumowanie to jest błe˛dne.
Kiedy rosna˛ ceny, nabywcy płaca˛ wie˛cej za kupowane przez siebie dobra
i usługi. Jednak jednocześnie sprzedawcy dostaja˛ wyższa˛ zapłate˛ za sprze-
dawane dobra i usługi. Ponieważ źródłem dochodu wie˛kszości ludzi jest
sprzedaż usług, np. sprzedaż własnej pracy, zmiany dochodów sa˛ dokładnie takie
same jak zmiany cen. Inflacja sama w sobie nie zmniejsza zatem rzeczywistej
siły nabywczej ludności.
Ludzie ulegaja˛ złudzeniu inflacyjnemu, ponieważ nie zdaja˛ sobie sprawy
z neutralności pienia˛dza. Pracownik, który otrzymuje roczna˛ podwyżke˛ wyna-
grodzenia w wysokości 10%, jest skłonny uznać ja˛ za nagrode˛ za swoje
umieje˛tności i swój wysiłek. Kiedy naste˛pnie inflacja równa 6% zmniejszy
realna˛ wielkość tej podwyżki do 4%, osoba ta może sie˛ poczuć oszukana
i pozbawiona cze˛ści dochodu, który jej sie˛ słusznie należy. W rzeczywistości,
tak jak to ustaliliśmy w rozdziale o wielkości produkcji i wzroście gospodar-
czym, dochody realne zależa˛ od zmiennych realnych, takich jak kapitał fizyczny,
kapitał ludzki, zasoby naturalne i doste˛pna technologia produkcji, natomiast
dochody nominalne — od tych samych czynników, a także od ogólnego
poziomu cen. Gdyby bankowi centralnemu udało sie˛ obniżyć stope˛ inflacji z 6%
do 0%, roczna podwyżka naszego pracownika spadłaby z 10% do 4%. Być może
nie poczułby sie˛ on wtedy poszkodowany w wyniku inflacji, ale dzie˛ki temu
jego dochód realny nie wzrastałby szybciej.
Jeśli dochody nominalne wzrastaja˛ w podobnym tempie jak ceny, to
dlaczego właściwie inflacja stanowi problem? Jak sie˛ okazuje, na to pytanie
nie ma prostej odpowiedzi. Ekonomiści wyróżniaja˛ kilka rodzajów kosztów
powodowanych przez inflacje˛. Każdy z nich odpowiada pewnemu sposobowi,
w jaki stały wzrost podaży pienia˛dza wpływa na zmienne realne.
Koszt zdzieranych zelówek

Jak to już wcześniej ustaliliśmy, inflacja przypomina podatek nałożony na osoby
trzymaja˛ce pienia˛dze. Sam w sobie podatek taki nie jest kosztem dla społeczeń-
stwa: powoduje on jedynie transfer zasobów od gospodarstw domowych do
państwa. Jednak wie˛kszość podatków skłania ludzi do zmiany zachowań w celu
uniknie˛cia płacenia podatku, a takie zakłócenie bodźców powoduje strate˛
dobrobytu. Podobnie jak inne podatki także podatek inflacyjny jest przyczyna˛ tej
straty, ponieważ ludzie marnuja˛ rzadkie zasoby, próbuja˛c unikna˛ć płacenia
podatku inflacyjnego.
Jak można unikna˛ć podatku inflacyjnego? Ponieważ inflacja powoduje
spadek realnej wartości Twoich pienie˛dzy, możesz unikna˛ć płacenia tego po-
datku, trzymaja˛c w portfelu mniej pienia˛dza. Jednym ze sposobów sa˛ cze˛stsze
wizyty w banku. Na przykład, zamiast co 4 tygodnie podejmować z konta
200 funtów, możesz wypłacać 50 funtów raz na tydzień. Dzie˛ki temu, że
cze˛ściej odwiedzasz bank, możesz trzymać wie˛ksza˛ cze˛ść swojego maja˛tku na
oprocentowanym rachunku oszcze˛dnościowym, a mniejsza˛ jego cze˛ść w port-
felu, gdzie traci on na wartości na skutek inflacji.
Koszt zmniejszenia trzymanej ilości pienia˛dza nazywamy Koszt zdzieranych
zelówek odpowiada
kosztem zdzieranych zelówek (shoeleather cost), ponieważ cze˛ś- wartości zasobów
ciej odwiedzaja˛c bank, szybciej zużywamy zelówki butów. Oczy- marnotrawionych
w wyniku inflacji,
wiście, jest to tylko metafora, a rzeczywistym kosztem zmniej- która skłania ludzi
szenia trzymanych zasobów pienia˛dza nie jest koszt zużytych do trzymania mniejszej
ilości pienia˛dza.
butów lub zelówek, lecz czas i wysiłek, które musisz poświe˛cić,
aby mieć w pogotowiu mniej pienia˛dza, niż miałbyś w sytuacji, w której nie
byłoby inflacji.
Koszt zdzieranych zelówek może sie˛ wydawać mało istotny i rzeczywiście
taki jest, lecz jedynie w krajach o umiarkowanej inflacji. W przypadku
hiperinflacji koszt ten znacznie wzrasta. Poniżej zamieszczono opis doświad-
czeń pewnej osoby podczas hiperinflacji w Boliwii3:
„Kiedy Edgar Miranda dostaje swoja˛ miesie˛czna˛ pensje˛ nauczyciela

w wysokości 25 mln pesos, nie ma ani chwili do stracenia. Z każda˛ godzina˛
jego pienia˛dze traca˛ na wartości, tak wie˛c podczas, gdy jego żona spieszy
na targ, aby zaopatrzyć sie˛ w ryż i makaron na cały miesia˛c, on sam stara
sie˛ zamienić reszte˛ pesos na dolary na czarnym rynku.
Mr Miranda stosuje pierwsza˛ regułe˛ przetrwania podczas jednej
z najbardziej żywiołowych inflacji współczesnego świata. Boliwia stanowi
studium przypadku tego, jak niekontrolowana inflacja może osłabić społe-
czeństwo. Wzrost cen jest tak ogromny, że opisuja˛ce go liczby osia˛gaja˛
poziom, który trudno nam sobie wyobrazić. Przykładowo, w cia˛gu 6 miesie˛-
cy ceny wzrosły w tempie 38 000% rocznie. Jednak zgodnie z oficjalnymi
danymi zeszłoroczna inflacja osia˛gne˛ła jedynie 2000%, a tegoroczna˛
inflacje˛ prognozuje sie˛ na 8000%, chociaż inne prognozy wskazuja˛ na
wielokrotnie wie˛ksze wartości. Jedno jest jasne: przy stopie inflacji w Boli-
wii stopa inflacji w Izraelu (370%) i Argentynie (1100%), dwóch innych
krajach o bardzo wysokiej inflacji, wydaje sie˛ bardzo niska.
3
„The Wall Street Journal”, 13 August 1985 r., s. 1.
Zrozumiemy lepiej, co sie˛ stanie z wynagrodzeniem 38-letniego

Mr Mirandy, jeśli założymy, że ten nie zamieni go na dolary. W dniu,
w którym dostał on 25 mln pesos pensji, kurs dolara wynosił 500 000 pesos,
co oznacza, że jego wynagrodzenie było równe 50 dolarów. Jednak już kilka
dni później, przy kursie 900 000 pesos za dolara, Mr Miranda otrzymałby
jedynie 27 dolarów”.
Jak pokazuje ta historia, koszty zdzieranych zelówek moga˛ być znaczne.
Przy rzeczywiście wysokiej stopie inflacji Mr Miranda nie może sobie pozwolić
na trzymanie waluty krajowej w roli środka oszcze˛dzania. Przeciwnie, jest
zmuszony do szybkiej zamiany swojego wyrażonego w pesos wynagrodzenia na
dobra lub dolary amerykańskie, które stanowia˛ lepszy środek oszcze˛dzania. Czas
i wysiłek poświe˛cane przez Mr Mirande˛ na zmniejszenie trzymanej ilości
pienia˛dza stanowia˛ marnotrawstwo zasobów. Gdyby politycy gospodarczy pro-
wadzili polityke˛ niskiej inflacji, Mr Miranda z przyjemnościa˛ trzymałby pesos,
wykorzystuja˛c swój czas i wysiłek w bardziej produktywny sposób. Rzeczywiś-
cie, niedługo po opublikowaniu powyższego artykułu inflacja w Boliwii została
zmniejszona dzie˛ki bardziej restrykcyjnej polityce pienie˛żnej państwa.
Koszty zmienianych jadłospisów

Wie˛kszość przedsie˛biorstw codziennie nie zmienia cen swoich produktów.
Przeciwnie, firmy podaja˛ do wiadomości swoje ceny, a potem nie zmieniaja˛ ich
przez wiele tygodni, miesie˛cy lub nawet lat.
Przedsie˛biorstwa rzadko dokonuja˛ zmian cen, ponieważ jest to kosztowne.
Koszt zmienianych Koszty dostosowawczej zmiany cen sa˛ nazywane kosztami zmie-
jadłospisów stanowi
koszt zmiany cen.
nianych jadłospisów (menu costs), od nazwy kosztów ponoszo-
nych przez restauracje w zwia˛zku z koniecznościa˛ druku nowych
jadłospisów. Na koszty zmienianych jadłospisów składaja˛ sie˛ koszty: podje˛cia
decyzji o ustalaniu nowych cen; druku nowych cenników i katalogów; wysłania
nowych cenników i katalogów do pośredników i klientów; reklam zachwalaja˛-
cych nowe ceny; koszty spowodowane irytacja˛ klientów z powodu podwyżek cen.
Inflacja zwie˛ksza koszty zmienianych jadłospisów, ponoszone przez przed-
sie˛biorstwa. W gospodarce o niskiej inflacji na poziomie kilku procent rocznie
dokonywanie zmiany cen raz na rok dla wielu firm stanowi dobra˛ strategie˛
handlowa˛. Jednak jeśli wysoka inflacja powoduje szybki wzrost kosztów
w przedsie˛biorstwie, dostosowywanie cen w cyklu raz na rok staje sie˛ nieopła-
calne. Na przykład podczas hiperinflacji przedsie˛biorstwa sa˛ zmuszone dokony-
wać codziennej lub jeszcze cze˛stszej zmiany cen jedynie po to, aby nada˛żyć
za zmianami wszystkich innych cen w gospodarce. U szczytu hiperinflacji
w Niemczech w latach dwudziestych XX w. ludzie niekiedy domagali sie˛
zapłacenia rachunku w restauracji raczej przed posiłkiem niż po posiłku,
ponieważ jego cena wzrastała podczas jedzenia!
Zmieniające się ceny względne

i nieefektywna alokacja zasobów
Przypuśćmy, że restauracja Eatabit Eatery co roku, w styczniu, drukuje jadłospis
z nowymi cenami, a naste˛pnie nie zmienia ich przez cały rok. Jeśli nie ma
inflacji, ceny wzgle˛dne posiłków w tym lokalu, czyli relacja tych cen do innych
cen w gospodarce, nie zmienia˛ sie˛ w cia˛gu roku. Jeśli natomiast roczna stopa
inflacji wyniosłaby 12%, ceny wzgle˛dne posiłków w restauracji Eatabit Eatery
malałyby miesie˛cznie o 1%. Ceny wzgle˛dne posiłków w restauracji be˛da˛ wy-
sokie w pierwszych miesia˛cach roku, tuż po opublikowaniu nowego jadłospisu,
i coraz niższe w kolejnych miesia˛cach. W dodatku, im wyższa jest stopa inflacji,
tym wie˛ksze okaża˛ sie˛ te automatyczne zmiany cen. Ponieważ ceny sa˛ zmie-
niane jedynie raz na jakiś czas, inflacja sprawia zatem, że ceny wzgle˛dne
zmieniaja˛ sie˛ bardziej niż w sytuacji braku inflacji.
Dlaczego jest to ważne? Otóż o alokacji rzadkich zasobów decyduja˛ ceny
wzgle˛dne w gospodarce. Nabywcy kupuja˛ pewne dobro w wyniku porównania
jego jakości oraz ceny z jakościa˛ i cena˛ innych dóbr i usług. To ich decyzje
przesa˛dzaja˛ o tym, jak mie˛dzy gałe˛zie przemysłu i mie˛dzy przedsie˛biorstwa
zostaja˛ rozdysponowane rzadkie czynniki produkcji. Kiedy inflacja zmienia
poziom cen wzgle˛dnych, także decyzje nabywców zostaja˛ zakłócone, a rynki
gorzej radza˛ sobie z przydzielaniem zasobów do najlepszych zastosowań.
Zmiany wielkości zobowiązań podatkowych,

spowodowane inflacją
Niemal wszystkie podatki zakłócaja˛ bodźce ekonomiczne, sa˛ przyczyna˛ zmiany
ludzkich zachowań i powoduja˛ nieefektywna˛ alokacje˛ zasobów w gospodarce.
W dodatku, kiedy trwa inflacja, wiele podatków jest przyczyna˛ pojawienia sie˛
jeszcze innych problemów. Powodem jest to, że politycy gospodarczy, uchwala-
ja˛c ustawy o podatkach, cze˛sto nie biora˛ pod uwage˛ inflacji. Ekonomiści, którzy
badaja˛ systemy podatkowe, dochodza˛ do wniosku, że zwykle zwie˛ksza ona
cie˛żar opodatkowania dochodu pochodza˛cego z oszcze˛dności.
Jednym z przykładów pokazuja˛cych, jak inflacja zmniejsza skłonność
do oszcze˛dzania, jest opodatkowanie zysków kapitałowych (capital gains), czyli
zysków, których źródłem jest sprzedaż aktywów po cenie wyższej, niż wyno-
siła cena ich kupna. Przypuśćmy, że w 1980 r. przeznaczyłeś cze˛ść swoich
oszcze˛dności na nabycie akcji Microsoft Corporation po 10 funtów, a w 2000 r.
sprzedałeś te akcje po 50 funtów. Zgodnie z regułami systemu podatkowego
zarobiłeś 40 funtów, co stanowi dochód, który powinieneś uwzgle˛dnić w zezna-
niu podatkowym. Przypuśćmy jednak, że w latach 1980−2000 ogólny poziom
cen zwie˛kszył sie˛ dwukrotnie. W takim przypadku siła nabywcza 10 funtów,
które zainwestowałeś w 1980 r., jest równa sile nabywczej 20 funtów z 2000 r.
Jeśli sprzedasz akcje Microsoftu po 50 funtów, Twój realny zysk (wzrost siły
nabywczej) wyniesie jedynie 30 funtów. Jednak system podatkowy nie uwzgle˛d-
nia inflacji, wie˛c podatek zapłacisz od 40 funtów. Inflacja powoduje zatem,
że zyski kapitałowe zostaja˛ zawyżone, co w sposób niezamierzony zwie˛ksza
cie˛żar podatku nałożonego na ten rodzaj dochodu.
Innym przykładem jest opodatkowanie dochodu z tytułu odsetek. Podatek
dochodowy jest naliczany od nominalnej wartości odsetek, które stanowia˛
dochód z oszcze˛dności, chociaż cze˛ść nominalnej stopy procentowej ledwie
rekompensuje wielkość inflacji. Chca˛c uświadomić sobie skutki takiej polityki,
rozpatrzmy przykład liczbowy z tablicy 8.1. Porównano w niej dwie gospodarki,
w których podatek od dochodu z tytułu odsetek wynosi 25%. W gospodarce
A nie ma inflacji i zarówno nominalna, jak i realna stopa procentowa wynosza˛
po 4%. W tym przypadku podatek od dochodu z tytułu odsetek równy 25%
zmniejsza realna˛ wartość dochodu z 4% do 3%. W gospodarce B realna stopa
procentowa także wynosi 4%, lecz stopa inflacji jest tutaj równa 8%. Na skutek
efektu Fishera nominalna stopa procentowa wynosi 12%. Ponieważ podatek
dochodowy jest naliczany od całej kwoty zarobionych odsetek i państwo w for-
mie podatku zabiera 25% tej kwoty, nominalna stopa procentowa po opodatko-
waniu wynosi jedynie 9%, a realna stopa procentowa po opodatkowaniu jest
równa tylko 1%. W tym przypadku podatek od dochodu osia˛ganego z tytułu
odsetek równy 25% zmniejsza realna˛ stope˛ procentowa˛ z 4% do 1%. Ponieważ
TABLICA 8.1
Wpływ inflacji na ciężar opodatkowania oszczędności
Kiedy nie ma inflacji, podatek od dochodu osia˛ganego z tytułu odsetek równy 25% powoduje
zmniejszenie realnej stopy procentowej z 4% do 3%. Kiedy inflacja wynosi 8%, podatek równy 25%
powoduje zmniejszenie realnej stopy procentowej z 4% do 1%.
Gospodarka A Gospodarka B
Wyszczególnienie
(stabilne ceny) (inflacja)
Realna stopa procentowa 4 4

Stopa inflacji 0 8
Nominalna stopa procentowa (realna stopa procentowa + stopa
inflacji) 4 12
Obniżenie odsetek spowodowane nałożeniem podatku w wyso-
kości 25% (0,25 · nominalna stopa procentowa) 1 3
Nominalna stopa procentowa po opodatkowaniu (0,75 · nominal-
na stopa procentowa) 3 9
Realna stopa procentowa po opodatkowaniu (nominalna stopa
procentowa po opodatkowaniu − stopa inflacji) 3 1
U w a g a: Wszystkie wartości podano w %.

skłonność do oszcze˛dzania zależy od wysokości realnej stopy procentowej

po opodatkowaniu, oszcze˛dzanie jest mniej atrakcyjne w gospodarce, w której
wyste˛puje inflacja (gospodarka B), niż w gospodarce bez inflacji (gospo-
darka A).
Opodatkowanie nominalnych zysków kapitałowych oraz dochodów nomi-
nalnych z tytułu odsetek to dwa przykłady oddziaływania na siebie systemu
podatkowego i inflacji. Jest wiele podobnych przypadków. Wywołane inflacja˛
zmiany wysokości podatków powoduja˛, że zwykle wzrost tempa inflacji znie-
che˛ca ludzi do oszcze˛dzania. Przypomnijmy, że w gospodarce oszcze˛dności
stanowia˛ źródło finansowania inwestycji, które z kolei w długim okresie sa˛
motorem wzrostu gospodarczego. Kiedy inflacja zwie˛ksza zatem cie˛żar opodat-
kowania oszcze˛dności, dochodzi do spadku długookresowej stopy wzrostu
gospodarczego. Wśród ekonomistów nie ma jednak zgody co do siły tego efektu.
Innym, niż zahamowanie inflacji, rozwia˛zaniem tego problemu jest indek-
sacja systemu podatkowego, czyli dostosowawcza zmiana prawa podatkowego,
kompensuja˛ca skutki inflacji. Na przykład, w przypadku zysków kapitałowych
można zmienić kwote˛ wolna˛ od opodatkowania, stosuja˛c odpowiedni wskaźnik
cen, tak, aby opodatkowaniu podlegał jedynie realny zysk. Natomiast w przy-
padku dochodów z odsetek państwo mogłoby opodatkować jedynie ich realna˛
wartość, nie biora˛c pod uwage˛ tej cze˛ści odsetek, która stanowi rekompensate˛
inflacji.
W idealnym świecie prawo podatkowe byłoby skonstruowane w taki
sposób, że inflacja nie miałaby wpływu na realne zobowia˛zania podatkowe
żadnego z podatników. Jednak w realnym świecie, w którym żyjemy, prawo
podatkowe bardzo różni sie˛ od ideału. Zapewne byłaby poża˛dana doskonalsza
indeksacja, jednak jej skutkiem okazałoby sie˛ jeszcze wie˛ksze skomplikowanie
systemu podatkowego, który i tak przez wielu już jest uważany za zbyt zawiły.
Zamieszanie i niewygoda
Wyobraź sobie, że przeprowadziliśmy sondaż, w którym zadaliśmy naste˛puja˛ce
pytanie: „W tym roku 1 metr równa sie˛ 100 centymetrom. Jak sa˛dzisz, ile
centymetrów powinien mierzyć 1 metr w naste˛pnym roku?”. Załóżmy, że ludzie
potraktowaliby nasze pytanie poważnie. Odpowiedzieliby wtedy na pewno, że
długość 1 metra nie powinna sie˛ zmienić i nadal powinna wynosić 100 cen-
tymetrów. Jakakolwiek zmiana długości metra po prostu niepotrzebnie skom-
plikowałaby nam życie.
Co wspólnego ma ta historia z inflacja˛? Zauważ, że w pienia˛dzu, który
stanowi jednostke˛ rozliczeniowa˛ w gospodarce, wyrażamy ceny i rejestrujemy
zobowia˛zania. Innymi słowy, pienia˛dz stanowi miare˛, która˛ mierzymy transak-
cje gospodarcze. Zadanie banku centralnego przypomina troche˛ zadanie urze˛du
miar i wag, który zapewnienia wiarygodność powszechnie stosowanych jedno-
stek miary. Kiedy bank centralny zwie˛ksza podaż pienia˛dza, powoduja˛c inflacje˛,
tym samym zmniejsza realna˛ wartość jednostki rozliczeniowej.
Trudno jest ustalić wielkość kosztów zamieszania i niewygody, spowodo-
wanych inflacja˛. Przed chwila˛ pokazywaliśmy, jak w warunkach inflacji system
podatkowy mylnie mierzy realne dochody. Podobnie, kiedy ceny rosna˛, ksie˛-
gowi myla˛ sie˛, obliczaja˛c dochody przedsie˛biorstw. Ponieważ inflacja sprawia,
że realna wartość pienia˛dza zmienia sie˛ wraz z upływem czasu, obliczenie zysku
przedsie˛biorstwa, czyli różnicy pomie˛dzy utargiem a kosztami firmy, jest
trudniejsze w gospodarce, w której istnieje inflacja. W efekcie inflacja utrudnia
inwestorom rozróżnienie lepszych i gorszych przedsie˛biorstw, co z kolei zakłóca
działanie rynków finansowych i efektywne rozdysponowanie oszcze˛dności
gospodarki mie˛dzy alternatywne rodzaje inwestycji.
Dodatkowy koszt nieoczekiwanej inflacji:

arbitralna redystrybucja dochodów
Omówione do tej pory koszty inflacji wyste˛puja˛ nawet wtedy, kiedy inflacja
jest stabilna i przewidywalna. Jednak kiedy wzrost cen jest nieoczekiwany,
pojawia sie˛ dodatkowy koszt inflacji. Nieoczekiwana inflacja powoduje taka˛
redystrybucje˛ dochodów w społeczeństwie, której wynik nie zależy od zasług
i potrzeb ludzi. Przyczyna˛ jest to, że wie˛kszość kredytów jest wyrażona
w jednostce rozliczeniowej, jaka˛ jest pienia˛dz.
Rozważmy pewien przykład. Przypuśćmy, że Sam zacia˛ga kredyt na studia
w banku w wysokości 20 000 euro przy stopie procentowej 7%. Chłopak be˛dzie
musiał spłacić ten kredyt za 10 lat. Działanie procentu składanego sprawi, że za
10 lat przy stopie procentowej 7% Sam be˛dzie winny bankowi 40 000 euro.
Realna wartość tego kredytu be˛dzie zależała od tempa inflacji w nadchodza˛cym
dziesie˛cioleciu. Jeśli dojdzie do hiperinflacji, chłopak be˛dzie szcze˛ściarzem.
Płace i ceny wzrosna˛ wtedy tak bardzo, że sie˛gna˛wszy po drobne do kieszeni,
Sam be˛dzie w stanie spłacić zadłużenie w wysokości 40 000 euro. Jeśli
natomiast w gospodarce wysta˛pi głe˛boka deflacja, płace i ceny spadna˛, a dług
w wysokości 40 000 euro okaże sie˛ dla chłopaka dużo wie˛kszym cie˛żarem, niż
sa˛dził.
Ten przykład pokazuje, że nieoczekiwane zmiany cen powoduja˛ redystry-
bucje˛ dochodu mie˛dzy dłużnikami i wierzycielami. Hiperinflacja jest korzystna
dla Sama i niekorzystna dla banku, ponieważ wzrost cen zmniejsza realna˛
wartość długu, a chłopak może spłacić kredyt w euro o wartości niższej, niż sie˛
spodziewał. Z kolei deflacja jest korzystna dla banku i niekorzystna dla Sama,
ponieważ powoduje ona wzrost realnej wartości długu. W tym przypadku
chłopak musi spłacić kredyt w euro o wartości wyższej, niż sie˛ spodziewał. Jeśli
inflacja byłaby zjawiskiem przewidywalnym, zarówno Sam, jak i bank byliby
w stanie uwzgle˛dnić jej wysokość, ustalaja˛c poziom nominalnej stopy procen-
towej. (Przypomnij sobie efekt Fishera.) Jeśli natomiast inflacji nie da sie˛ łatwo
przewidzieć, wtedy Sam i bank ponosza˛ dodatkowe ryzyko, którego che˛tnie
unikne˛liby.
Badaja˛c koszt nieoczekiwanej inflacji, należy koniecznie uwzgle˛dnić pew-
na˛ dodatkowa˛ okoliczność. Otóż, kiedy przecie˛tna stopa wzrostu cen jest
wysoka, inflacja jest bardzo zmienna i nieprzewidywalna. Najlepiej można to
zaobserwować, przygla˛daja˛c sie˛ doświadczeniom różnych krajów. Kraje o nis-
kiej przecie˛tnej stopie wzrostu cen, takie jak Niemcy w końcu XX w., zwykle
maja˛ stabilna˛ inflacje˛. Natomiast w krajach o wysokiej przecie˛tnej stopie
wzrostu cen, np. w krajach Ameryki Łacińskiej, inflacja jest zwykle bardzo
zmienna. Nie sa˛ znane przykłady krajów o wysokiej i zarazem stabilnej inflacji.
Ten zwia˛zek wysokości inflacji i zmienności inflacji sugeruje istnienie jeszcze
jednego kosztu inflacji. W państwie, w którym polityka pienie˛żna powoduje
utrzymywanie sie˛ wysokiej inflacji, społeczeństwo be˛dzie ponosiło nie tylko
koszty wysokiej, oczekiwanej inflacji, lecz także be˛dzie narażone na arbitral-
na˛ redystrybucje˛ dochodu, spowodowana˛ nieoczekiwana˛ inflacja˛.
Cena lodów czekoladowych

Powróćmy teraz do rozważań o wartości porcji lodów czekoladowych z po-
cza˛tku rozdziału. Jak porównać cene˛ porcji lodów z lat trzydziestych XX w.
z cena˛, która˛ musiałbyś zapłacić dzisiaj? Przypomnijmy, że za 1 funta w latach
trzydziestych byłbyś w stanie kupić 120 porcji lodów. Wcześniej badaliśmy,
w jaki sposób ekonomiści, obliczaja˛c procentowa˛ zmiane˛ wskaźnika cen kon-
sumenta, deflatora PKB lub innego wskaźnika ogólnego poziomu cen, mierza˛
stope˛ inflacji. Wskaźniki te pokazuja˛, że w ostatnich 70 latach ceny w Wielkiej
Brytanii wzrastały przecie˛tnie w tempie 5% rocznie. Ła˛cznie oznacza to około
trzydziestokrotny wzrost poziomu cen w całym tym okresie. Wartość 1 funta
z lat trzydziestych odpowiada zatem wartości około 30 dzisiejszych funtów.
Posługuja˛c sie˛ prosta˛ arytmetyka˛, możemy łatwo obliczyć, że cena porcji lodów
czekoladowych Lyons Maid z lat trzydziestych wynosi około 25 dzisiejszych
pensów. Skoro tak, to cena detaliczna lodów czekoladowych „Chunky”, która
dziś jest równa około 60 pensów, wskazuje na znaczny wzrost realnej ceny
lodów w polewie czekoladowej, nawet jeśli przyjmiemy, że jakość produktu
wzrosła. Być może dziś ludzie rzeczywiście bardziej lubia˛ lody czekoladowe.
STUDIUM PRZYPADKU
Czarnoksiężnik z Krainy Oz i debata na temat swobodnego bicia srebrnych monet
Film Czarnoksie˛żnik z krainy Oz, nakre˛cony na podstawie amerykańskiej ksia˛żki

dla dzieci z 1900 r., w Europie jest mniej popularny niż w Ameryce Północnej.
Być może jednak kiedyś go obejrzałeś. Zarówno film, jak i ksia˛żka opowiadaja˛
historie˛ dziewczynki o imieniu Dorothy, która zagubiła sie˛ w obcej krainie,
daleko od domu. Jeśli widziałeś ten film, czytaj dalej. Jeśli nie, powinieneś
możliwie jak najszybciej udać sie˛ do najbliższej wypożyczalni DVD i obejrzeć
go, ponieważ historia ta stanowi interesuja˛ca˛ alegorie˛ polityki pienie˛żnej
w Stanach Zjednoczonych u schyłku XIX w.
W latach 1880−1896 poziom cen w gospodarce USA obniżył sie˛ o 23%.
Ponieważ spadek ten nie był oczekiwany, spowodował znaczna˛ redystrybucje˛
dochodów. Wie˛kszość rolników w zachodniej cze˛ści kraju była zadłużona. Ich
wierzycielami były banki ze wschodniej cze˛ści Stanów Zjednoczonych. Kiedy
ceny spadły, realna wartość kredytów zacia˛gnie˛tych przez rolników wzrosła, co
doprowadziło do wzbogacenia sie˛ banków kosztem dłużników.
Zdaniem ówczesnych populistycznych polityków problem można by roz-
wia˛zać, wprowadzaja˛c swobode˛ bicia srebrnych monet. W okresie, o którym
mowa, w Stanach Zjednoczonych obowia˛zywał system waluty złotej, który
polegał na tym, że każdy wyemitowany dolar musiał mieć pokrycie w złocie
posiadanym przez rza˛d amerykański. Ilość złota wyznaczała wielkość podaży
pienia˛dza, a przez to poziom cen. Zwolennicy swobodnego bicia srebrnych
monet chcieli, aby funkcje˛ pienia˛dza mogło pełnić zarówno złoto, jak i srebro.
Skutkiem byłoby zwie˛kszenie sie˛ podaży pienia˛dza, wzrost poziomu cen
i zmniejszenie sie˛ realnego zadłużenia rolników.
Debata o wykorzystaniu srebra do bicia monet była bardzo zaciekła i miała
wielkie znaczenie w amerykańskiej polityce w latach dziewie˛ćdziesia˛tych
XIX w. Wyborczy slogan populistów głosił: „Nasza hipoteka jest obcia˛żona,
wie˛c nie licz na nasze głosy”. Jednym z głównych zwolenników „uwolnienia
srebra” był William Jennings Bryan, kandydat demokratów na prezydenta
w 1896 r. Do historii przeszedł on m.in. dzie˛ki mowie wygłoszonej podczas
kongresu demokratów, na którym został nominowany na kandydata na prezy-
denta („Nie wciskajcie na czoło ludzi pracy tej korony cierniowej. Nie
krzyżujcie ludzkości na złotym krzyżu”.) (W naste˛pnych latach bardzo rzadko
zdarzało sie˛, aby politycy tak poetycznie wypowiadali sie˛ o sposobach pro-
wadzenia polityki pienie˛żnej.) Jednak Bryan przegrał wybory z Williamem
McKinleyem z Partii Republikanów, a Stany Zjednoczone zachowały system
waluty złotej.
Autor Czarnoksie˛żnika z krainy Oz, L. Frank Baum, był z zawodu dzien-
nikarzem. Przygotowuja˛c sie˛ do pisania ksia˛żki dla dzieci, jej postaciami
postanowił uczynić bohaterów głównej batalii politycznej tego okresu. Chociaż
współcześni krytycy bajki różnia˛ sie˛ nieco co do interpretacji każdej z postaci,
nie ma żadnych wa˛tpliwości, że cała historia opisuje debate˛ na temat polityki
pienie˛żnej. Oto klucz do tego opowiadania, zaprezentowany przez historyka
gospodarczego, Hugh Rockoffa, w sierpniowym wydaniu „Journal of Political
Economy” z 1990 r.
● DOROTHY: Tradycyjne amerykańskie wartości.

● PIES TOTO: Partia Zwolenników Prohibicji, zwana także Partia˛ Niepija˛cych
(Teetotalers).
● STRACH NA WRÓBLE: Rolnicy.
● BLASZANY DRWAL: Robotnicy.
● TCHÓRZLIWY LEW: William Jennings Bryan.
● SKRZYDLATE MAŁPY: obywatele Wschodniego Wybrzeża.
● ZŁA WIEDŹMA ZE WSCHODU: Grover Cleveland.
● ZŁA WIEDŹMA Z ZACHODU: William McKinley.
● CZARNOKSIE˛ŻNIK: Marcus Alonzo Hanna, przewodnicza˛cy Partii Republikanów.
● OZ: Skrót od uncji złota.
● ŻÓŁTA CEGLANA ŚCIEŻKA: System waluty złotej.
Pod koniec bajki Dorothy odnajduje droge˛ do domu, lecz nie dzie˛ki żół-
tej ceglanej ścieżce. Po zakończeniu długiej i niebezpiecznej podróży dziew-
czynka uświadamia sobie, że czarnoksie˛żnik nie jest w stanie pomóc ani jej,
ani jej przyjaciołom. Ostatecznie Dorothy odkrywa magiczna˛ moc swoich
srebrnych pantofelków. (Kiedy w 1939 r. pracowano nad ekranizacja˛ ksia˛żki,
srebrne pantofelki dziewczynki zamieniono na pantofelki rubinowe. Filmowcy
z Hollywood chcieli popisać sie˛ nowa˛ technologia˛ technicolor i nie byli
zainteresowani opowiadaniem historii na temat polityki pienie˛żnej z XIX w.)
Chociaż populiści przegrali debate˛ na temat swobody bicia srebrnych
monet, ostatecznie doszło jednak do złagodzenia polityki pienie˛żnej oraz
inflacji, na których tak bardzo im zależało. W 1898 r. odkryto złoto w pobliżu
rzeki Klondike w kanadyjskim Jukonie. Coraz wie˛ksza˛ ilość kruszca można było
także odnaleźć w kopalniach w Afryce Południowej. W efekcie w Stanach
Zjednoczonych i innych krajach, w których obowia˛zywał system waluty złotej,
zacze˛ły rosna˛ć podaż pienia˛dza i ceny. W cia˛gu 15 lat ceny w USA powróciły do
poziomu z lat osiemdziesia˛tych XIX w., co ułatwiło rolnikom spłate˛ długów.
Szybki sprawdzian
Wymień i opisz sześć kosztów inflacji.
Podsumowanie
W tym rozdziale omówiliśmy przyczyny i koszty inflacji. Główna˛ przyczyna˛
inflacji jest wzrost ilości pienia˛dza w gospodarce. Kiedy bank centralny emituje
duże ilości pienia˛dza, jego wartość szybko spada. Chca˛c zapewnić stabilny
poziom cen, bank ten powinien zachować ścisła˛ kontrole˛ podaży pienia˛dza.
Do kosztów inflacji należa˛ m.in.: koszt zdzieranych zelówek, koszt zmie-

nianych jadłospisów, zmieniaja˛ce sie˛ ceny wzgle˛dne, niezamierzone zmiany
wielkości zobowia˛zań podatkowych, zamieszanie i niewygoda, a także niczym
nieuzsadnione zmiany struktury dochodów. Czy te koszty, traktowane ła˛cznie,
sa˛ duże, czy małe? Wszyscy ekonomiści sa˛ zgodni co do tego, że w trakcie
hiperinflacji staja˛ sie˛ one ogromne. Natomiast ocena ich rozmiarów w przy-
padku umiarkowanej inflacji, kiedy ceny wzrastaja˛ o mniej niż 10% rocznie,
bywa przedmiotem sporów.
Chociaż w tym rozdziale przedstawiono wiele najważniejszych wniosków
dotycza˛cych inflacji, temat pozostaje niewyczerpany. Zgodnie z ilościowa˛ teoria˛
pienia˛dza, kiedy bank centralny ogranicza tempo wzrostu podaży pienia˛dza,
ceny rosna˛ wolniej. Jednak, podczas fazy przejściowej do stanu niższej inflacji,
zmiana polityki pienie˛żnej powoduje spadek produkcji oraz zatrudnienia. Ozna-
cza to, że mimo neutralności polityki pienie˛żnej w długim okresie, w krótkim
okresie wywiera ona głe˛boki wpływ na zmienne realne. W dalszej cze˛ści ksia˛żki,
w celu lepszego zrozumienia przyczyn i kosztów inflacji, be˛dziemy analizować
powody tej „nieneutralności” polityki pienie˛żnej w krótkim okresie.
☞ Streszczenie
● Równowaga podaży i popytu na pienia˛dz naste˛puje w wyniku dostosowaw-
czych zmian ogólnego poziom cen w gospodarce. Skutkiem zwie˛kszenia
podaży pienia˛dza przez bank centralny jest wzrost poziomu cen. Stały wzrost
ilości pienia˛dza prowadzi do nieustannej inflacji.
● Zgodnie z zasada˛ neutralności pienia˛dza zmiany podaży pienia˛dza maja˛
wpływ na zmienne nominalne, lecz nie wpływaja˛ na zmienne realne.
Wie˛kszość ekonomistów uważa, że neutralność pienia˛dza w przybliżeniu
dobrze opisuje zachowanie gospodarki w długim okresie.
● Państwo może finansować cze˛ść swych wydatków, po prostu drukuja˛c
pienia˛dz. Konsekwencja˛ silnego uzależnienia państwa od „podatku inflacyj-
nego” jest hiperinflacja.
● Jednym z wniosków wynikaja˛cych z zasady neutralności pienia˛dza jest efekt
Fishera, zgodnie z którym, kiedy rośnie stopa inflacji, nominalna stopa
procentowa wzrasta o taka˛ sama˛ wielkość, wie˛c poziom realnej stopy
procentowej sie˛ nie zmienia.
● Wielu ludzi uważa, że inflacja zubaża ich, ponieważ powoduje wzrost
kosztów kupowanych przez nich dóbr i usług. Rozumowanie to jest jednak
błe˛dne, ponieważ inflacja jest także przyczyna˛ wzrostu dochodów nomi-
nalnych.
● Ekonomiści wyróżniaja˛ sześć kosztów inflacji: koszt zdzieranych zelówek,
spowodowany trzymaniem mniejszych zasobów pienia˛dza; koszt zmienia-
nych jadłospisów, spowodowany cze˛stszymi zmianami cen; zmieniaja˛ce sie˛
ceny wzgle˛dne; niezamierzone zmiany wielkości zobowia˛zań podatkowych,
spowodowane niedokonaniem indeksacji systemu podatkowego; zamieszanie
i niewygoda, spowodowane zmianami wartości jednostki rozrachunkowej;

arbitralna redystrybucja dochodów dłużników i wierzycieli. W czasie hiperin-
flacji wiele z tych kosztów osia˛ga znacza˛ wielkość, jednak w przypadku
umiarkowanej inflacji ich rozmiary sa˛ przedmiotem sporów.
Ilościowa teoria pienia˛dza, s. 218 Równanie ilościowe, s. 223
Zmienne nominalne, s. 220 Podatek inflacyjny, s. 226
Zmienne realne, s. 220 Efekt Fishera, s. 229
Klasyczna dychotomia, s. 221 Koszt zdzieranych zelówek, s. 231
Neutralność pienia˛dza, s. 222 Koszt zmienianych
Szybkość obiegu pienia˛dza, s. 223 jadłospisów, s. 232
1. Wyjaśnij, jak wzrost poziomu cen wpływa na realna˛ wartość pienia˛dza.
2. Jakie skutki spowoduje wzrost podaży pienia˛dza zgodnie z ilościowa˛ teoria˛
pienia˛dza?
3. Wyjaśnij, na czym polega różnica mie˛dzy zmiennymi nominalnymi i zmien-
nymi realnymi oraz podaj po dwa przykłady takich zmiennych. Na które
z tych zmiennych wywieraja˛ wpływ zmiany podaży pienia˛dza zgodnie
z zasada˛ neutralności pienia˛dza?
4. W jakim sensie inflacja przypomina podatek? Dlaczego traktowanie inflacji
jako podatku pomaga wyjaśnić hiperinflacje˛?
5. Jak, zgodnie z efektem Fishera, wzrost tempa inflacji wpływa na realna˛
i nominalna˛ stope˛ procentowa˛?
6. Jakie koszty powoduje inflacja? Jak sa˛dzisz, które z nich sa˛ najważniejsze dla
Twojej gospodarki?
7. Kto, dłużnicy, czy wierzyciele, zyskuja˛, kiedy rzeczywista inflacja okazuje
sie˛ niższa od inflacji oczekiwanej? Odpowiedź wyjaśnij.
☞ Zadania
1. Przypuśćmy, że w tym roku podaż pienia˛dza wynosi 500 mld euro, nominal-
ny PKB — 10 bln euro, a realny PKB — 5 bln euro.
a. Oblicz poziom cen. Ile wynosi szybkość obiegu pienia˛dza?
b. Przypuśćmy, że szybkość obiegu pienia˛dza jest stała, a produkcja dóbr
i usług w tej gospodarce wzrasta o 5% rocznie. Jak zmienia˛ sie˛ nominalny
PKB i poziom cen w naste˛pnym roku, jeśli bank centralny utrzyma podaż
pienia˛dza na niezmienionym poziomie?
c. Ile w naste˛pnym roku powinna wynieść podaż pienia˛dza ustalana przez
bank centralny, aby poziom cen sie˛ nie zmienił?
d. Ile w naste˛pnym roku powinna wynieść podaż pienia˛dza ustalana przez
bank centralny, aby inflacja wyniosła 10% rocznie?
2. Przypuśćmy, że zmiany prawa bankowego spowodowały zwie˛kszenie doste˛p-

ności kart kredytowych, wie˛c ludzie moga˛ trzymać mniej gotówki.
a. Jak wpłynie to na popyt na pienia˛dz?
b. Co sie˛ stanie z poziomem cen, jeśli bank centralny nie zareaguje na to
zdarzenie?
c. Co powinien zrobić bank centralny, aby poziom cen sie˛ nie zmienił?
3. Cze˛sto sugeruje sie˛, że bank centralny powinien da˛żyć do osia˛gnie˛cia zerowej
inflacji. Załóżmy, że szybkość obiegu pienia˛dza jest stała. Czy sprowadzenie
inflacji do zera wymaga ustalenia tempa wzrostu podaży pienia˛dza na
poziomie 0%? Jeśli tak, wyjaśnij dlaczego. Jeśli nie, wyjaśnij, ile powinna
wynosić stopa wzrostu podaży pienia˛dza.
4. Ekonomista John Maynard Keynes napisał: „Mówi sie˛, że Lenin stwierdził
kiedyś, iż najlepszym sposobem zniszczenia systemu kapitalistycznego jest
zepsucie pienia˛dza. Dzie˛ki inflacji państwo może potajemnie i niepostrzeże-
nie konfiskować znaczna˛ cze˛ść dochodów swoich obywateli”. Uzasadnij
stwierdzenie Lenina.
5. Przypuśćmy, że w pewnej gospodarce gwałtownie wzrasta stopa inflacji. Co
sie˛ stanie z wielkościa˛ podatku inflacyjnego, który obcia˛ża osoby trzymaja˛ce
zasoby pienia˛dza? Dlaczego właścicieli pienie˛dzy trzymanych na kontach
oszcze˛dnościowych nie obchodza˛ zmiany podatku inflacyjnego? Czy po-
trafisz wskazać sytuacje˛, w której posiadacze kont oszcze˛dnościowych
ponosza˛ straty na skutek wzrostu tempa inflacji?
6. Hiperinflacja jest zjawiskiem niezwykle rzadkim w krajach, w których bank
centralny nie podlega rza˛dowi. Jak myślisz, jakie sa˛ tego powody?
7. Rozważmy efekty inflacji w gospodarce składaja˛cej sie˛ z dwóch osób: Toto
— rolnika uprawiaja˛cego fasole˛, i Dorothy — rolnika uprawiaja˛cego ryż.
Toto i Dorothy zawsze konsumuja˛ tyle samo ryżu i fasoli. W 2003 r. cena
fasoli wynosiła 1 euro, a cena ryżu — 3 euro.
a. Załóżmy, że w 2004 r. cena fasoli wyniosła 2 euro, a cena ryżu — 6 euro.
Ile wyniosła inflacja? Czy Toto powodziło sie˛ lepiej, gorzej, czy też jego
sytuacja nie zmieniła sie˛ na skutek zmian poziomu cen? Co natomiast
powiesz o sytuacji Dorothy?
b. Teraz załóżmy, że w 2004 r. cena fasoli wyniosła 2 euro, a cena ryżu
— 4 euro. Ile wyniosła inflacja? Czy Toto powodziło sie˛ lepiej, gorzej,
czy też jego sytuacja nie zmieniła sie˛ na skutek zmian poziomu cen? Co
natomiast powiesz o sytuacji Dorothy?
c. Na koniec założmy, że w 2004 r. cena fasoli wyniosła 2 euro, a cena ryżu
— 1,50 euro. Ile wyniosła inflacja? Czy Toto powodziło sie˛ lepiej, gorzej,
czy też jego sytuacja nie zmieniła sie˛ na skutek zmian poziomu cen? Co
natomiast powiesz o sytuacji Dorothy?
d. Czy dla Toto i Dorothy wie˛ksze znaczenie ma ogólna stopa inflacji, czy
wzgle˛dna cena ryżu i fasoli?
8. Załóż, że stopa opodatkowania wynosi 40%. Oblicz realna˛ stope˛ procentowa˛
przed opodatkowaniem i realna˛ stope˛ procentowa˛ po opodatkowaniu w każ-
dej z poniższych sytuacji.
a. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza˛, odpowiednio,
10% i 5%.
b. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza˛, odpowiednio,
6% i 2%.
c. Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji wynosza˛, odpowiednio,
4% i 1%.
9. Na czym polega koszt zdzieranych zelówek, ponoszony przez Ciebie, kiedy
idziesz do banku? Jak mógłbyś zmierzyć ten koszt w euro? Jak sa˛dzisz, jak
różni sie˛ Twój koszt od kosztu zdzieranych zelówek, ponoszonego przez
rektora Twojego uniwersytetu lub dyrektora Twojej szkoły?
10. Wymień trzy funkcje pienia˛dza w gospodarce. W jaki sposób inflacja
wpływa na pełnienie każdej z tych funkcji przez pienia˛dz?
11. Załóżmy, że ludzie spodziewaja˛ sie˛, że ceny wzrosna˛ o 3%, ale okazuje sie˛,
że tempo inflacji wyniosło 5%. Czy naste˛puja˛ce podmioty zyskuja˛,
czy traca˛ na skutek takiej nieoczekiwanie wysokiej inflacji? Odpowiedź
wyjaśnij.
a. Państwo.
b. Właściciel mieszkania, który spłaca kredyt hipoteczny o stałym oprocen-
towaniu.
c. Zrzeszony w zwia˛zku zawodowym robotnik, który pracuje na podstawie
umowy zawartej przed rokiem.
d. Emeryt, który zainwestował swoje oszcze˛dności w obligacje państwowe.
12. Wyjaśnij nature˛ takiej szkody spowodowanej nieoczekiwana˛ inflacja˛, która
nie wyste˛puje wówczas, gdy inflacja jest oczekiwana. Naste˛pnie wyjaśnij
nature˛ takiej szkody spowodowanej inflacja˛, która wyste˛puje zarówno
wówczas, gdy inflacja jest oczekiwana, jak i wtedy, kiedy inflacja jest
nieoczekiwana.
13. Wyjaśnij, które z poniższych twierdzeń sa˛ prawdziwe, fałszywe, a których
prawdziwości nie da sie˛ ustalić.
a. „Inflacja szkodzi pożyczkobiorcom i sprzyja pożyczkodawcom, ponie-
waż pożyczkobiorcy sa˛ zmuszeni do płacenia wyższych odsetek”.
b. „Jeśli ceny zmieniaja˛ sie˛ tak, że w efekcie ogólny poziom cen nie ulega
zmianie, wtedy nikt nie zyskuje ani nie traci”.
c. „Inflacja nie zmniejsza zdolności nabywczej wie˛kszości pracowników”.

CZĘŚĆ IV
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI
OTWARTEJ
ROZDZIAŁ 9
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI OTWARTEJ:
PODSTAWOWE POJĘCIA
iedy be˛dziesz kupować owoce w supermarkecie, możliwe, że staniesz

K przed wyborem mie˛dzy owocami krajowymi — np. jabłkami — a zagra-
nicznymi, takimi jak mango czy banany. Kiedy naste˛pnym razem weźmiesz
urlop, być może rozważysz spe˛dzenie go w jednej z kulturalnych stolic Europy
lub wyjazd do Disney World na Florydzie. Kiedy zaczniesz oszcze˛dzać na eme-
ryture˛, może be˛dziesz wybierać mie˛dzy funduszem powierniczym, który kupuje
głównie akcje przedsie˛biorstw krajowych, a funduszem kupuja˛cym akcje firm
amerykańskich lub japońskich. We wszystkich tych przypadkach masz do czy-
nienia nie tylko z gospodarka˛ kraju, w którym żyjesz, lecz także z gospodarkami
innych krajów.
Wolny handel przynosi oczywiste korzyści: umożliwia ludziom wytwarza-
nie tego, co potrafia˛ produkować najlepiej, i konsumowanie bardzo wielu dóbr
i usług produkowanych na całym świecie. Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu głównych
zasad ekonomii z rozdziału 1 handel może być opłacalny dla wszystkich. Jak sie˛
przekonaliśmy w rozdziale 3 w Mikroekonomii, wymiana mie˛dzynarodowa
może podnieść poziom życia we wszystkich krajach, ponieważ każdemu z nich
pozwala sie˛ specjalizować w produkcji tych dóbr i usług, w których ma on
przewage˛ komparatywna˛.
Do tej pory w naszym wykładzie makroekonomii w dużym stopniu igno-
rowaliśmy zwia˛zki naszej gospodarki z innymi gospodarkami świata. W przy-
padku wie˛kszości problemów makroekonomicznych sa˛ one mało istotne. Na
przykład, w rozdziale 6, dyskutuja˛c o naturalnej stopie bezrobocia, lub w roz-
dziale 8, szukaja˛c przyczyn inflacji, mogliśmy bez szkody pomina˛ć efekty
handlu mie˛dzynarodowego. W istocie, chca˛c uprościć analize˛, Gospodarka zamknie˛ta
makroekonomiści cze˛sto zakładaja˛, że gospodarka jest gospodar- tonietaka gospodarka, która
utrzymuje kontaków
ka˛ zamknie˛ta˛ (closed economy), czyli taka˛, która nie utrzymuje z innymi gospodarkami.
kontaktów z innymi gospodarkami. Gospodarka otwarta
Jednak niektóre problemy makroekonomiczne dotycza˛ gos- która tościśletaka gospodarka,
współpracuje
podarki otwartej (open economy), czyli takiej, która ściśle współ- z innymi gospodarkami.
248 Makroekonomia gospodarki otwartej
działa z innymi gospodarkami. Ten i naste˛pny rozdział stanowia˛ wste˛p do

makroekonomii gospodarki otwartej. Rozpoczniemy od przedstawienia pod-
stawowych zmiennych ekonomicznych, które opisuja˛ powia˛zania gospodarki
otwartej z rynkami światowymi. Być może wzmianki na temat tych zmiennych
(eksportu, importu, bilansu handlowego i kursów walutowych) zauważyłeś,
czytaja˛c gazety lub ogla˛daja˛c wieczorne wiadomości. Naszym pierwszym zada-
niem jest zrozumienie, co oznaczaja˛ te informacje. W naste˛pnym rozdziale
przedstawimy model wyjaśniaja˛cy, od czego zależy poziom tych zmiennych
i jak wpływaja˛ na nie różne działania polityków gospodarczych.
9.1
Międzynarodowe przepływy
dóbr i kapitału
Gospodarka otwarta jest powia˛zana z innymi gospodarkami na dwa sposoby:
kupuje oraz sprzedaje dobra i usługi na światowych rynkach produktów i usług
oraz kupuje i sprzedaje aktywa kapitałowe, takie jak akcje i obligacje, na
światowych rynkach finansowych. W tej cze˛ści rozdziału zbadamy te dwa
rodzaje transakcji oraz bliski zwia˛zek mie˛dzy nimi.
Przepływ dóbr i usług:

eksport, import i eksport netto
Jak po raz pierwszy zauważyliśmy w rozdziale 3 w Mikroekonomii, mianem
Eksport stanowia˛ eksportu (exports) określa sie˛ dobra i usługi produkowane w kraju
dobra i usługi,
produkowane w kraju
i sprzedawane za granica˛, a mianem importu (imports) — dobra
i usługi produkowane za granica˛ i sprzedawane w kraju. Kiedy
i sprzedawane za granica˛.
Import stanowia˛ londyński Lloyd ubezpiecza budynek w Nowym Jorku, właściciel
dobra i usługi,
produkowane za granica˛ tej nieruchomości płaci mu składke˛ ubezpieczeniowa˛. Sprzedaż
i sprzedawane w kraju. usługi ubezpieczenia przez Lloyda stanowi eksport Wielkiej Bryta-
nii oraz import Stanów Zjednoczonych. Kiedy Volvo, szwedzki producent
samochodów, produkuje samochód i sprzedaje go mieszkańcowi Wielkiej
Brytanii, sprzedaż ta stanowi import Wielkiej Brytanii i eksport Szwecji.
Eksport netto Eksport netto (net exports) danego kraju to wartość jego
to wartość eksportu
danego kraju
eksportu pomniejszona o wartość jego importu. Sprzedaż przez
pomniejszona o wartość Lloyda za granice ˛ usługi ubezpieczenia zwie˛ksza eksport netto
jego importu.
Jest on również
Wielkiej Brytanii, zaś sprzedaż samochodów volvo go zmniejsza.
nazywany bilansem Ponieważ wartość eksportu netto informuje o tym, czy dany kraj
handlu zagranicznego.
jest per saldo sprzedawca˛, czy nabywca˛ na światowych rynkach
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe poje˛cia 249
dóbr i usług, eksport netto jest również nazywany bilansem Bilans handlu
zagranicznego to wartość
handlu zagranicznego (trade balance). Jeśli eksport netto jest eksportu danego kraju
dodatni, eksport przewyższa import, co oznacza, że kraj sprzedaje pomniejszona o wartość
jego importu.
za granice˛ wie˛cej dóbr i usług, niż kupuje ich od innych krajów. Jest on również
W takim przypadku mówi sie˛, że kraj ma nadwyżke˛ handlowa˛ nazywany eksportem
netto.
(trade surplus). Jeśli eksport netto jest ujemny, eksport ma mniej-
Nadwyżka handlowa
sza˛ wartość niż import, to oznacza, że kraj sprzedaje za granice˛ to inaczej nadwyżka
mniej dóbr i usług, niż kupuje ich od innych krajów. W takim eksportu nad importem.
Deficyt handlowy
przypadku mówi sie˛, że kraj ma deficyt handlowy (trade deficit). to inaczej nadwyżka
Jeśli eksport netto wynosi zero, to eksport i import sa˛ równe, a kraj importu nad eksportem.
ma zrównoważony bilans handlowy (balanced trade). Zrównoważony
bilans handlowy
˛ ˛
W nastepnym rozdziale przedstawimy teorie, która wyjaśnia oznacza sytuacje˛,
stan bilansu handlowego, jednak już teraz łatwo jest wymienić w której eksport
jest równy importowi.
czynniki moga˛ce wpłyna˛ć na: eksport, import i eksport netto. Oto
one.
● Preferencje konsumentów dotycza˛ce dóbr krajowych i zagranicznych.

● Ceny dóbr w kraju i za granica˛.
● Kursy walutowe, po których można wymienić walute˛ krajowa˛ na waluty
obce.
● Dochody konsumentów w kraju i za granica˛.
● Koszt transportu dóbr z kraju do kraju.
● Polityka handlu zagranicznego prowadzona przez rza˛d.
Ponieważ czynniki te zmieniaja˛ sie˛ wraz z upływem czasu, zmienna jest

również wielkość handlu mie˛dzynarodowego.
STUDIUM PRZYPADKU
Gospodarka światowa jest coraz bardziej otwarta
Być może najwie˛ksza˛ zmiana˛ w gospodarce światowej w ostatnich 5 dekadach

jest wzrost znaczenia handlu i finansów mie˛dzynarodowych. Te˛ zmiane˛ widzi-
my na rysunku 9.1, na którym przedstawiono wskaźnik realnej wartości wszyst-
kich dóbr i usług eksportowanych przez wszystkie kraje świata, a także wskaźnik
światowego realnego PKB; w obu przypadkach rokiem bazowym jest 1950.
(Pokazujemy jedynie sume˛ światowego eksportu, ponieważ eksport jednego
kraju musi być importem innego kraju, zatem kiedy bierzemy pod uwage˛ cały
świat, całkowita wartość eksportu musi być równa całkowitej wartości importu.)
Światowy realny PKB wzrastał w cia˛gu ostatnich około 50 lat w imponuja˛-
cym tempie: wskaźnik realnej produkcji wzrósł ponadsiedmiokrotnie, ze 100
w 1950 r. do 720 w 2003 r. Oznacza to przecie˛tny wzrost o około 3,8% rocznie.
Jednak wzrost handlu mie˛dzynarodowego, mierzonego eksportem, zasługuje

na miano spektakularnego: wskaźnik światowego eksportu wzrósł 232-kro-
tnie w latach 1950−2003, co oznacza średni wzrost o około 10,8% rocznie!
Ten szybki rozwój handlu mie˛dzynarodowego wynika m.in. z poprawy
warunków transportu. W 1950 r. typowy statek handlowy przewoził mniej
niż 10 000 ton ładunku; dziś wiele statków może zabrać ponad 100 000 ton.
Długodystansowy odrzutowiec został wprowadzony do ruchu powietrznego
w 1958 r., a odrzutowiec szerokokadłubowy — w 1967 r., co znacznie obniżyło
koszty transportu. Z powodu tych zmian dobra, które kiedyś musiały być
produkowane lokalnie, obecnie sa˛ przedmiotem wymiany mie˛dzynarodowej. Na
przykład, kwiaty cie˛te sa˛ dziś sprzedawane tysia˛ce mil od miejsc, w których
zostały wyhodowane. Świeże owoce i warzywa, rosna˛ce w Europie tylko latem,
obecnie Europejczycy moga˛ konsumować także zima˛, ponieważ można je
przywieźć statkiem z krajów półkuli południowej.
Na rozwój handlu mie˛dzynarodowego wpłyna˛ł także poste˛p w telekomuni-
kacji, który pozwala przedsie˛biorstwom łatwiej kontaktować sie˛ z zamorskimi
klientami. Na przykład, pierwszy transatlantycki kabel telefoniczny położono
dopiero w 1956 r. Jeszcze w 1966 r. technologia pozwalała na prowadzenie
jednocześnie zaledwie 138 rozmów mie˛dzy Ameryka˛ Północna˛ i Europa˛. Dziś
satelity telekomunikacyjne umożliwiaja˛ jednoczesne prowadzenie ponad milio-
na rozmów.
Poste˛p technologiczny przyspieszył rozwój handlu mie˛dzynarodowego
także dlatego, że zmienił rodzaj dóbr, jakie sa˛ produkowane. Kiedy wielka˛ cze˛ść
światowej produkcji stanowiły cie˛żkie surowce i półprodukty (takie jak stal)
oraz towary łatwo psuja˛ce sie˛ (takie jak żywność), transport towarów był cze˛sto
kosztowny, a czasami niemożliwy. Natomiast towary wytwarzane za pomoca˛
nowoczesnych technologii cze˛sto sa˛ lekkie i łatwo jest je transportować. Na
przykład elektroniczny sprze˛t gospodarstwa domowego waży niewiele w stosun-
ku do swojej wartości, co sprawia, że może być produkowany w jednym,
a sprzedawany w innym kraju.
Również polityka handlowa, prowadzona na szczeblu krajowym i mie˛dzy-
narodowym, istotnie przyczyniła sie˛ do wzrostu znaczenia handlu mie˛dzy-
narodowego. Jak już wspomnieliśmy wcześniej w tej ksia˛żce, ekonomiści od
dawna wierza˛ w to, że wolny handel mie˛dzy krajami wszystkim przynosi
korzyści. Z czasem politycy na całym świecie zaakceptowali te wnioski. Na
podstawie umów mie˛dzynarodowych, takich jak Układ Ogólny w sprawie Ceł
i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade, GATT), stopniowo obniżano
cła, limity importowe i inne bariery utrudniaja˛ce handel. Rozwój handlu
uwidoczniony na rysunku 9.1 to zjawisko aprobowane oraz wspierane przez
wie˛kszość ekonomistów i polityków.
RYSUNEK 9.1
Gospodarka światowa jest coraz bardziej otwarta
Na rysunku widzimy wskaźnik realnej wartości wszystkich dóbr i usług eksportowanych przez
wszystkie kraje świata oraz wskaźnik realnego światowego PKB w latach 1950−2000, przy czym
oba te indeksy przyjmuja˛ wartość 100 w 1950 r. Ponieważ całkowity eksport jest dobra˛ miara˛
światowego handlu, widzimy, że handel wzrastał szybko w cia˛gu ostatnich 50 lat. Ten wzrost był
w rzeczywistości trzykrotnie szybszy od wzrostu produkcji na świecie. Świadczy to o rosna˛cym
znaczeniu mie˛dzynarodowego handlu i finansów w gospodarce światowej.
Ź r ó d ł o: World Trade Organization.
Przepływ zasobów finansowych:

odpływy kapitałowe netto
Do tej pory przygla˛daliśmy sie˛ formom działania mieszkańców krajów o gos-

podarce otwartej na światowych rynkach dóbr i usług. Jednak zawieraja˛ oni
również transakcje na światowych rynkach finansowych. Mieszkaniec Wielkiej
Brytanii, który posiada 20 000 funtów, może wykorzystać te pienia˛dze na zakup
samochodu marki BMW lub też może kupić za nie udziały w niemieckiej firmie
BMW. Pierwszej z tych transakcji odpowiada przepływ dóbr, a drugiej — prze-
pływ kapitału.
Odpływy kapitałowe Terminem odpływy kapitałowe netto (net capital outflow)

netto to zakupy
określa sie˛ zakupy zagranicznych aktywów dokonywane przez
zagranicznych aktywów
dokonywane przez mieszkańców danego kraju, pomniejszone o zakupy aktywów
mieszkańców danego
kraju, pomniejszone
krajowych dokonywane przez mieszkańców zagranicy. (Niekiedy,
o zakupy krajowych w tym samym znaczeniu, używa sie˛ nazwy inwestycje zagranicz-
aktywów dokonywane
przez mieszkańców
ne netto — net foreign investment.) Kiedy mieszkaniec Wielkiej
zagranicy. Brytanii nabywa udziały w BMW, odpływy kapitałowe netto tego
kraju sie˛ zwie˛kszaja˛. Kiedy mieszkaniec Japonii kupuje obligacje
wyemitowane przez rza˛d Wielkiej Brytanii, brytyjskie odpływy kapitałowe netto
maleja˛.
Przypomnijmy, że przepływ kapitału za granice˛ może przybrać dwie formy.
Kiedy BP, brytyjskie przedsie˛biorstwo z sektora naftowego, otwiera sieć stacji
benzynowych w Rosji, stanowi to przykład bezpośrednich inwestycji za-
granicznych ( foreign direct investment). Kiedy zaś obywatel brytyjski kupuje
akcje rosyjskiej firmy, jest to przykład portfelowych inwestycji zagranicznych
( foreign portfolio investment). W pierwszym przypadku brytyjski właściciel
aktywnie zarza˛dza inwestycja˛, zaś w drugim jego rola jest raczej bierna. W obu
przypadkach mieszkańcy Wielkiej Brytanii kupuja˛ aktywa w innym kraju,
a zatem oba zakupy zwie˛kszaja˛ brytyjskie odpływy kapitałowe netto.
W naste˛pnym rozdziale przedstawimy teorie˛ wyjaśniaja˛ca˛, od czego zależy
wielkość odpływów kapitałowych netto. W tym miejscu przyjrzymy sie˛ pobież-
nie jedynie najważniejszym spośród zmiennych, które wywieraja˛ na nie wpływ.
Oto te zmienne.
● Realna stopa oprocentowania aktywów zagranicznych.

● Realna stopa oprocentowania aktywów krajowych.
● Ocena gospodarczego i politycznego ryzyka posiadania aktywów zagra-
nicznych.
● Działania państwa wpływaja˛ce na decyzje podmiotów zagranicznych o posia-
daniu aktywów krajowych.
Na przykład, pomyślmy o niemieckich inwestorach, którzy rozważaja˛

kupno meksykańskich lub niemieckich obligacji państwowych. (Przypomnijmy,
że w praktyce obligacja jest zobowia˛zaniem jej emitenta do spłaty długu
posiadaczowi tego papieru wartościowego.) Przed podje˛ciem decyzji inwestorzy
ci porównuja˛ realne stopy oprocentowania środków zainwestowanych w każdy
z tych dwóch rodzajów obligacji. Im wyższa jest realna stopa procentowa, tym
bardziej atrakcyjny jest papier wartościowy. Dokonuja˛c tego porównania, nie-
mieccy inwestorzy musza˛ jednak wzia˛ć pod uwage˛ ryzyko tego, że jeden
z rza˛dów może nie spłacić swoich zobowia˛zań, to znaczy nie wypłacić w należ-
nym terminie odsetek lub wartości nominalnej obligacji, a także uwzgle˛dnić
wszelkie ograniczenia, jakie rza˛d meksykański wprowadził lub mógłby wpro-
wadzić w przyszłości w stosunku do inwestorów zagranicznych.
Równość eksportu netto

i odpływów kapitałowych netto
Wiemy już, że gospodarka otwarta kooperuje z innymi krajami na dwa sposoby:
za pośrednictwem światowych rynków dóbr i usług oraz za pośrednictwem
światowych rynków finansowych. Eksport netto oraz odpływy kapitałowe netto
informuja˛ o rodzaju stanu nierównowagi istnieja˛cej na tych rynkach. Eksport
netto odzwierciedla wielkość różnicy mie˛dzy eksportem a importem danego
kraju, natomiast odpływy kapitałowe netto informuja˛ o wielkości różnicy mie˛-
dzy wielkościa˛ zagranicznych aktywów nabywanych przez mieszkańców dane-
go kraju a wielkościa˛ krajowych aktywów nabywanych przez zagranice˛.
Według jednej z ważnych zasad rachunkowości w skali całej gospodarki te
dwa rodzaje nierównowagi musza˛ sie˛ kompensować. Innymi słowy, odpływy
kapitałowe netto (net capital outflow, NCO) sa˛ zawsze równe eksportowi netto
(net exports, NX):
NCO = NX.
To równanie jest zawsze prawdziwe, ponieważ każda transakcja, która ma
wpływ na jego jedna˛ strone˛ musi również zmieniać jego druga˛ strone˛ o taka˛
sama˛ wartość. Równanie to jest tożsamościa˛, czyli takim równaniem, które jest
zawsze prawdziwe z powodu sposobu, w jaki sa˛ definiowane i mierzone
wyste˛puja˛ce w nim zmienne.
Chca˛c zrozumieć, dlaczego ta równoważność jest prawdziwa, rozważmy
naste˛puja˛cy przykład. Załóżmy, że BP sprzedaje paliwo lotnicze japońskim
liniom lotniczym. W ramach tej transakcji firma brytyjska (BP) przekazuje
firmie japońskiej paliwo lotnicze, a firma japońska wypłaca firmie brytyjskiej
odpowiednia˛ sume˛ jenów. Zauważmy, że jednocześnie miały miejsce dwa
zdarzenia: Wielka Brytania sprzedała obcokrajowcom cze˛ść swojej produkcji
(paliwo), co zwie˛kszyło brytyjski eksport netto. Poza tym kraj ten otrzymał
pewna˛ ilość aktywów zagranicznych (jenów), co spowodowało wzrost brytyj-
skich odpływów kapitałowych netto.
Chociaż BP najprawdopodobniej nie zatrzyma jenów, które zdobyło
dzie˛ki tej sprzedaży, przy każdej kolejnej transakcji równość eksportu netto
oraz odpływów kapitałowych netto be˛dzie zachowana. Firma może np. wy-
mienić jeny na funty brytyjskie w funduszu inwestycyjnym, który potrzebuje
jenów, aby nabyć akcje Sony Corporation, japońskiego producenta sprze˛tu
elektronicznego. W takim przypadku eksport netto paliwa lotniczego BP
jest równy odpływowi kapitału netto z funduszu inwestuja˛cego w akcje
Sony. Wynika sta˛d, że NCO oraz NX zwie˛kszaja˛ sie˛ o tyle samo.
Firma BP może również wymienić jeny na funty u innej brytyjskiej firmy,
która chce kupić komputery od Toshiby, japońskiego producenta komputerów.
W takim przypadku brytyjski import (komputerów) ma dokładnie te˛ sama˛
wartość co brytyjski eksport (paliwa lotniczego). Sprzedaż dokonana przez BP
oraz sprzedaż dokonana przez Toshibe˛ per saldo nie wpływaja˛ ani na bry-
tyjski eksport netto, ani na odpływy kapitałowe netto. Innymi słowy, NCO
oraz NX pozostaja˛ na takim samym poziomie jak przed dokonaniem tych
transakcji.
Równość eksportu netto i odpływów kapitałowych netto wynika z faktu, że
każda transakcja mie˛dzynarodowa jest wymiana˛. Kiedy kraj sprzedawca prze-
kazuje dobro lub usługe˛ krajowi nabywcy, ten płaci za nie jakimś rodzajem
aktywów. Wartość tych aktywów jest równa wartości sprzedanego dobra lub
usługi. Kiedy zsumujemy wszystko, wartość netto dóbr i usług sprzedanych
przez dany kraj (NX) musi być równa wartości netto nabytych aktywów (NCO).
Mie˛dzynarodowy przepływ dóbr i usług oraz mie˛dzynarodowy przepływ kapi-
tału sa˛ po prostu dwiema stronami tego samego medalu.
Oszczędności i inwestycje
oraz ich związek
z przepływami międzynarodowymi
Jak wiemy z poprzednich rozdziałów, oszcze˛dności i inwestycje kraju decyduja˛
o jego długookresowym wzroście gospodarczym. Zastanówmy sie˛ wie˛c, jaki jest
zwia˛zek mie˛dzy tymi zmiennymi a mie˛dzynarodowymi przepływami dóbr
i kapitału, mierzonymi za pomoca˛ eksportu netto i odpływów kapitałowych
netto. Najłatwiej be˛dzie sie˛ posłużyć prosta˛ matematyka˛.
Jak być może pamie˛tasz, termin eksport netto pojawił sie˛ w tej ksia˛żce przy
okazji dyskusji o cze˛ściach, z których składa sie˛ produkt krajowy brutto. Produkt
krajowy brutto gospodarki (Y) składa sie˛ z czterech cze˛ści: konsumpcji (C),
inwestycji (I), wydatków państwa (G) oraz eksportu netto (NX). Zapiszmy to
naste˛puja˛co:
Y = C + I + G + NX.
Całkowite wydatki na wytworzone w gospodarce dobra i usługi sa˛ suma˛
wydatków na konsumpcje˛, inwestycje, dobra i usługi nabywane przez państwo
oraz eksport netto. Ponieważ każdy funt lub euro tych wydatków sa˛ prze-
znaczane na jedna˛ z tych czterech składowych, powyższe równanie jest
tożsamościa˛ ksie˛gowa˛, czyli musi być zawsze prawdziwe za sprawa˛ sposobu
definiowania i mierzenia tych zmiennych.
Przypomnijmy, że oszcze˛dności krajowe sa˛ dochodem danego narodu,
pozostaja˛cym po zapłaceniu za bieża˛ca˛ konsumpcje˛ i wydatki państwa. Oszcze˛-
dności krajowe (S) sa˛ równe Y − C − G. Jeśli uwzgle˛dnimy ten fakt, z powyż-
szego równania wynika:
Y = C + I + G + NX,
S = I + NX.
Ponieważ eksport netto (NX) jest równy odpływom kapitałowym netto

(NCO), możemy zapisać to równanie w ten oto sposób:
S = I + NCO,
czyli:
oszcze˛dności = inwestycje krajowe + odpływy kapitałowe netto.
Równanie to pokazuje, że oszcze˛dności danego narodu musza˛ być równe
inwestycjom krajowym powie˛kszonym o odpływy kapitałowe netto. Innymi
słowy, kiedy obywatele brytyjscy odkładaja˛ na przyszłość funt ze swoich
zarobków, może on zostać użyty na sfinansowanie akumulacji kapitału krajo-
wego lub zakup kapitału za granica˛.
Powyższe równanie powinno nam sie˛ wydać znane. Kiedy we wcześniej-
szych rozdziałach analizowaliśmy role˛ systemu finansowego, badaliśmy te˛
równość w szczególnym przypadku gospodarki zamknie˛tej. W gospodarce
zamknie˛tej odpływy kapitałowe netto sa˛ równe zeru (NCO = 0), a zatem
oszcze˛dności sa˛ równe inwestycjom (S = I). Inaczej jest w gospodarce otwartej,
która swoimi oszcze˛dnościami może sfinansować inwestycje krajowe lub
odpływy kapitałowe netto.
Znowu możemy uznać system finansowy za element ła˛cza˛cy obie strony
równości. Na przykład przypuśćmy, że rodzina Smithów postanawia zaoszcze˛-
dzić cze˛ść swojego dochodu na starość. Decyzja ta przyczynia sie˛ do wzrostu
oszcze˛dności krajowych, czyli lewej strony równania. Jeśli Smithowie ulokuja˛
swoje oszcze˛dności w funduszu inwestycyjnym, ten może przeznaczyć cze˛ść
ich pienie˛dzy na zakup akcji emitowanych przez BP, które to przedsie˛biorstwo
z kolei wykorzysta uzyskany przychód na budowe˛ rafinerii ropy naftowej
w Aberdeen. Dodatkowo fundusz może użyć cze˛ści depozytu tej rodziny na za-
kup akcji wyemitowanych przez Toyote˛, która przeznaczy zdobyte w ten sposób
środki na budowe˛ fabryki w Osace. Transakcje te pojawiaja˛ sie˛ po prawej stronie
równania. Z punktu widzenia rachunków narodowych Wielkiej Brytanii wydatek
BP na nowa˛ rafinerie˛ jest inwestycja˛ krajowa˛, zaś zakup akcji Toyoty przez
mieszkańca Zjednoczonego Królestwa — odpływem kapitałowym netto. Wszys-
tkie oszcze˛dności w gospodarce brytyjskiej okazuja˛ sie˛ zatem albo inwestycjami
w gospodarce brytyjskiej, albo brytyjskimi odpływami kapitałowymi netto.
Wnioski
W tablicy 9.1 podsumowano wiele z koncepcji przedstawionych do tej pory
w tym rozdziale. Opisano w niej trzy możliwe stany gospodarki otwartej: deficyt
bilansu handlowego, zrównoważony bilans handlowy i nadwyżke˛ bilansu
handlowego.
Rozważmy najpierw przypadek nadwyżki w handlu zagranicznym. Zgodnie
z definicja˛ nadwyżka handlowa oznacza, że wartość eksportu przewyższa war-
TABLICA 9.1
Międzynarodowe przepływy dóbr i kapitału: podsumowanie
W tablicy pokazano trzy możliwe stany gospodarki otwartej.
Zrównoważony
Deficyt handlowy Nadwyżka handlowa
handel zagraniczny
Eksport : import Eksport = import Eksport 9 import

Eksport netto : 0 Eksport netto = 0 Eksport netto 9 0
Y: C + I + G Y=C+I+G Y9 C + I + G
Oszcze˛dności : inwestycje Oszcze˛dności = inwestycje Oszcze˛dności 9 inwestycje
Odpływy kapitałowe netto : 0 Odpływy kapitałowe netto = 0 Odpływy kapitałowe netto 9 0
tość importu. Ponieważ eksport netto to inaczej eksport pomniejszony o import,

eksport netto (NX) jest wie˛kszy od zera. W efekcie dochód (Y = C + I + G + NX)
musi być wie˛kszy niż wydatki krajowe (C + I + G)1. Jednak jeśli Y jest wie˛ksze
niż C + I + G, to Y − C − G musi być wie˛ksze niż I. Oszcze˛dności (S = Y − C +
− G) musza˛ zatem przewyższać inwestycje. Ponieważ kraj oszcze˛dza wie˛cej, niż
inwestuje, musi wysyłać cze˛ść swoich oszcze˛dności za granice˛. Odpływy
kapitałowe netto musza˛ wie˛c być dodatnie.
Odwrotne rozumowanie dotyczy kraju z deficytem handlowym. Zgodnie
z definicja˛ deficyt handlowy oznacza, że wartość eksportu jest mniejsza niż
wartość importu. Ponieważ eksport netto to eksport pomniejszony o import,
eksport netto (NX) jest mniejszy od zera. Dochód (Y = C + I + G + NX) musi być
zatem mniejszy niż wydatki krajowe (C + I + G). Jednak jeśli Y jest mniejsze niż
C + I + G, to Y − C − G musi być mniejsze niż I. Oszcze˛dności (S = Y − C − G)
musza˛ być mniejsze od inwestycji, a zatem odpływy kapitałowe netto musza˛ być
ujemne.
Kraj ze zrównoważonym handlem zagranicznym stanowi przypadek po-
średni. Eksport jest równy importowi, wie˛c eksport netto jest równy zeru.
Dochód równa sie˛ krajowym wydatkom, a oszcze˛dności równaja˛ sie˛ inwesty-
cjom. Odpływy kapitałowe netto wynosza˛ zero.
STUDIUM PRZYPADKU
Czy deficyt handlowy USA stanowi jakiś problem?
Być może słyszałeś, że prasa nazywa Stany Zjednoczone „najwie˛kszym dłuż-
nikiem świata”. Kraj ten zasłużył sobie na to określenie, zapożyczaja˛c sie˛
w cia˛gu ostatnich dwóch dekad na duża˛ skale˛ na światowych rynkach finan-
1
W oryginalnej wersji je˛zykowej tekstu pojawiło sie˛ błe˛dne sformułowanie „wydatki krajowe
(C = I + G)” zamiast poprawnego „wydatki krajowe (C + I + G)” ( przyp. tłum.).
sowych w celu sfinansowania swojego wielkiego deficytu handlowego. Co było

tego przyczyna˛ i czy to zjawisko powinno stanowić dla Amerykanów powód do
niepokoju?
Chca˛c odpowiedzieć na te pytania, sprawdźmy, co można stwierdzić
o amerykańskiej gospodarce na podstawie znanych nam już makroekonomicz-
nych równoważności rachunkowych. W cze˛ści (a) rysunku 9.2 widzimy zmiany
oszcze˛dności krajowych i inwestycji krajowych jako odsetka amerykańskiego
PKB od 1960 r. W cze˛ści (b) pokazano odpływy kapitałowe netto, czyli bilans
handlowy, także wyrażone w formie odsetka PKB. Zauważmy, że zgodnie
z logika˛ tych równoważności odpływy kapitałowe netto sa˛ zawsze równe
oszcze˛dnościom krajowym pomniejszonym o inwestycje krajowe.
Na rysunku widzimy gwałtowna˛ zmiane˛, do której doszło na pocza˛tku lat
osiemdziesia˛tych XX w. Przed 1980 r. oszcze˛dności krajowe i inwestycje krajo-
we miały w Stanach Zjednoczonych podobna˛ wielkość, wie˛c odpływy kapitało-
we netto były małe. Jednak po 1980 r. oszcze˛dności krajowe stały sie˛ mniejsze
od inwestycji krajowych, a wartość odpływów kapitałowych netto była duża˛
liczba˛ ujemna˛. Oznacza to, że zagranica zacze˛ła kupować wie˛cej aktywów finan-
sowych w Stanach Zjednoczonych niż ten kraj za granica˛. Ameryka sie˛ zadłużała.
Doświadczenia historyczne pokazuja˛, że zmiany wielkości przepływów
kapitałowych niekiedy sa˛ spowodowane zmiana˛ wielkości oszcze˛dności, a nie-
kiedy — zmiana˛ wielkości inwestycji. W latach 1980−1987 napływ kapitału do
Stanów Zjednoczonych wzrósł z 0,5% do 3,0% PKB, czyli o 2,5 punkta pro-
centowego, z czego 2,1 punkta procentowego było wynikiem zmniejszenia sie˛
oszcze˛dności. Zmniejszenie sie˛ oszcze˛dności krajowych było z kolei spowodo-
wane spadkiem oszcze˛dności publicznych, czyli wzrostem deficytu budżetowe-
go państwa.
Inne przyczyny tłumacza˛ rozwój sytuacji w naste˛pnym dziesie˛cioleciu.
W latach 1991−2000 napływ kapitału do Stanów Zjednoczonych wzrósł z 0,3%
do 3,7% PKB. Do tej zmiany o 3,3 punkta procentowego wcale nie przyczynił
sie˛ spadek oszcze˛dności, w tym czasie bowiem oszcze˛dności rosły, a nie malały
(zamiast deficytu amerykański budżet zacza˛ł wykazywać nadwyżke˛). Za to
inwestycje zwie˛kszyły sie˛ z 13,4% do 17,9% PKB, ponieważ technologie
informatyczne rozwijały sie˛ gwałtownie i wiele przedsie˛biorstw z zapałem
wdrażało te nowe rozwia˛zania. (Ten boom skończył sie˛ w 2001 r., kiedy recesja
w Stanach Zjednoczonych doprowadziła do zmniejszenia sie˛ zarówno inwes-
tycji, jak i oszcze˛dności; w jednym z kolejnych rozdziałów wrócimy do tego
krótkotrwałego zdarzenia.)
Czy te deficyty handlowe stanowia˛ problem dla gospodarki USA? W celu
znalezienia odpowiedzi na to pytanie należy uważnie przyjrzeć sie˛ amerykań-
skim oszcze˛dnościom i inwestycjom.
Rozważmy najpierw deficyt handlowy, którego przyczyna˛ jest spadek
oszcze˛dności. Przykładem jest sytuacja w Stanach Zjednoczonych w latach
osiemdziesia˛tych XX w. Niższe oszcze˛dności oznaczaja˛, że Amerykanie od-
RYSUNEK 9.2
Oszczędności krajowe, inwestycje krajowe i odpływy kapitałowe netto USA
W cze˛ści (a) rysunku pokazano oszcze˛dności krajowe i inwestycje krajowe USA jako odsetek PKB.
W cze˛ści (b) w tej samej formie przedstawiono odpływy kapitałowe netto. Jak widać, po 1980 r.
amerykańskie oszcze˛dności krajowe zmalały. Ten spadek doprowadził przede wszystkim do
zmniejszenia sie˛ odpływów kapitałowych netto, nie zaś do zmniejszenia sie˛ inwestycji krajowych.
(a) oszcze˛dności krajowe i inwestycje krajowe (jako odsetek PKB)
(b) odpływy kapitałowe netto (jako odsetek PKB)
Ź r ó d ł o: US Department of Commerce.
kładali mniej swoich dochodów na przyszłość. Jednak skoro już wartość

oszcze˛dności krajowych spadła, nie ma powodu do ubolewania nad wynikaja˛-
cym z tego deficytem. Jeśli oszcze˛dności zmalałyby, nie powoduja˛c deficytu
handlowego, inwestycje w Stanach Zjednoczonych musiałyby sie˛ zmniejszyć.
Wpłyne˛łoby to niekorzystnie na tempo wzrostu zasobu kapitału, produktywności
pracy i płac realnych. Innymi słowy, jeśli już doszło do spadku amerykańskich
oszcze˛dności, lepiej jest, żeby w gospodarce USA inwestowały podmioty za-
graniczne, niż żeby nie robił tego nikt.
Pomyślmy teraz o deficycie handlowym, wywołanym boomem inwestycyj-
nym. Przykładem jest sytuacja w Stanach Zjednoczonych w latach dziewie˛ć-
dziesia˛tych XX w. W tym przypadku amerykańska gospodarka pożyczała
z zagranicy, aby sfinansować zakupy nowych dóbr kapitałowych. Jeśli ten
dodatkowy kapitał zapewnił wysoki zwrot w formie wie˛kszej produkcji dóbr
i usług, gospodarka powinna dać sobie rade˛ z narastaja˛cym zadłużeniem. Jeśli
jednak projekty inwestycyjne nie zapewniały oczekiwanej stopy zwrotu, długi
były mniej poża˛dane, przynajmniej wówczas, gdy ocenia sie˛ je post factum.
Nie ma prostej i poprawnej odpowiedzi na pytanie zadane w tytule tego
studium przypadku. Podobnie jak jednostka, cały naród także może sie˛ za-
dłużyć albo w ostrożny, albo w nieprzemyślany sposób. Sam w sobie deficyt
handlowy nie jest zagrożeniem, jednak czasami może być symptomem istnienia
problemu.
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj eksport netto i odpływy kapitałowe netto. Wyjaśnij związek między nimi.
9.2
Ceny w transakcjach międzynarodowych:
realne i nominalne kursy walutowe
Do tej pory analizowaliśmy miary przepływu zarówno dóbr i usług, jak i kapi-
tału przez granice kraju. Makroekonomiści badaja˛ również zachowanie zmien-
nych be˛da˛cych miarami cen, po których sa˛ zawierane te mie˛dzynarodowe
transakcje. Na każdym rynku cena odgrywa ważna˛ role˛, koordynuja˛c działania
nabywców i sprzedawców. Podobnie, ceny mie˛dzynarodowe pomagaja˛ koor-
dynować zachowania konsumentów i producentów na rynkach światowych.
W tej cze˛ści rozdziału zbadamy dwie najważniejsze ceny mie˛dzynarodowe,
czyli nominalne i realne kursy walutowe.
Nominalne kursy walutowe

Nominalny Nominalny kurs walutowy (nominal exchange rate) to kurs, po
kurs walutowy to kurs,
po którym można
którym można wymieniać walute˛ jednego kraju na walute˛ innego
wymieniać walute˛ kraju. Na przykład, może sie˛ zdarzyć, że w banku zobaczysz
jednego kraju na walute˛
innego kraju.
wywieszke˛ z kursem walutowym 80 jenów za 1 euro. Jeśli dasz
bankowi 1 euro, ten da ci w zamian 80 jenów japońskich; jeśli zaś
dasz 80 jenów japońskich, bank da ci 1 euro. (W rzeczywistości bank ogłosi
nieco inne kursy sprzedaży i kupna jenów. Różnica mie˛dzy nimi to zysk banku
z tytułu oferowania tej usługi. Zignorujemy te różnice, ponieważ nie maja˛ one
znaczenia z punktu widzenia naszych celów.)
Kurs walutowy może zostać wyrażony na dwa sposoby. Jeśli kurs wynosi
80 jenów za 1 euro, wynosi on także 1/80 (= 0,0125) euro za 1 jena. Jeśli 1 euro
jest warte 0,70 funta, funt jest wart 1/0,7 (= 1,43) euro. Może to powodować
zamieszanie i w praktyce nie istnieje żadna wia˛ża˛ca konwencja, reguluja˛ca
sposób zapisu kursu. Na przykład, kurs wymiany dolarów amerykańskich na
funty jest zazwyczaj podawany w dolarach za funta, np. 1,90 dolara, jeśli 1 funt
jest wymieniany na 1,90 dolara. Jednak kurs funta do euro może być podawany
na oba sposoby: w funtach za euro lub w euro za funta. W tej ksia˛żce zwykle
przez kurs walutowy be˛dziemy rozumieć liczbe˛ jednostek waluty obcej, która˛
można wymienić na jednostke˛ waluty krajowej, czyli zagraniczna˛ cene˛ jednostki
waluty krajowej. Na przykład, jeśli Wielka˛ Brytanie˛ uznajemy za gospodarke˛
krajowa˛, a Stany Zjednoczone za gospodarke˛ zagraniczna˛, kurs walutowy
wynosi 1,90 dolara za 1 funta. Jeśli zaś jako gospodarke˛ krajowa˛ traktowalibyś-
my, powiedzmy, Niemcy, kurs walutowy moglibyśmy wyrazić w dolarach za
euro, np. 1,33 dolara za euro.
Jeśli kurs walutowy zmienia sie˛ tak, że za euro można kupić wie˛cej
Aprecjacja˛ nazywamy jednostek innej waluty, taka zmiana jest nazywana aprecjacja˛
wzrost wartości waluty,
mierzonej liczba˛
(appreciation) euro. Natomiast jeśli kurs zmienia sie˛ tak, że za euro
jednostek waluty można kupić mniej jednostek innej waluty, zmiana ta jest nazywa-
zagranicznej, która˛
można za nia˛ kupić.
na deprecjacja˛ (depreciation) euro. Na przykład, kiedy kurs
Deprecjacja˛ nazywamy walutowy wzrasta z 80 do 90 jenów za euro, mówi sie ˛, że euro
spadek wartości uległo aprecjacji. Ponieważ za japońskiego jena można teraz kupić
waluty, mierzonej
liczba˛ jednostek mniej europejskiej waluty, mówi sie˛, że jen uległ deprecjacji.
waluty zagranicznej, Kiedy kurs walutowy spada z 80 do 70 jenów za euro, to euro
która˛ można za nia˛ kupić.
uległo deprecjacji, a jen uległ aprecjacji.
Niekiedy zdarzało Ci sie˛ słyszeć doniesienia mediów, że funt czy euro sa˛
silne lub słabe. Takie oceny zwykle dotycza˛ niedawnych zmian nominalnych
kursów walutowych. Gdy waluta ulega aprecjacji, mówi sie˛ o niej, że sie˛
wzmacnia, ponieważ można za nia˛ kupić wie˛cej waluty obcej. Podobnie, gdy
waluta ulega deprecjacji, stwierdza sie˛, że sie˛ osłabia.
Każda waluta ma wiele nominalnych kursów walutowych. Euro może być
przeznaczone na zakup: dolarów amerykańskich, jenów japońskich, funtów
brytyjskich, peso meksykańskich i tak dalej. Kiedy ekonomiści analizuja˛ zmiany

kursów walutowych, cze˛sto używaja˛ wskaźników be˛da˛cych średnia˛ tych wielu
kursów. Podobnie jak wskaźnik cen konsumenta zamienia liczne ceny w gospo-
darce w jedna˛ miare˛ poziomu cen, wskaźnik kursu walutowego zamienia liczne
kursy walutowe w jedna˛ miare˛ wartości waluty obcej. Kiedy zatem ekonomiści
rozmawiaja˛ o aprecjacji lub deprecjacji euro czy funta, cze˛sto chodzi im
o wskaźnik kursu walutowego, który dotyczy wielu pojedynczych kursów.
Realne kursy walutowe

Realny kurs walutowy (real exchange rate)2 to kurs, po którym Realny kurs walutowy
można wymieniać dobra i usługi pochodza˛ce z jednego kraju na możnatowymieniać
kurs, po którym
dobra
dobra i usługi pochodza˛ce z innego kraju. Załóżmy np., że idziesz i usługi pochodza˛ce
na zakupy i stwierdzasz, że kilogram szwajcarskiego sera kosztuje z jednego kraju na dobra
i usługi pochodza˛ce
dwa razy wie˛cej niż kilogram angielskiego sera cheddar. Powie- z drugiego kraju.
dzielibyśmy wówczas, że realny kurs walutowy wynosi pół kilo-
grama sera szwajcarskiego za kilogram sera angielskiego. Zauważmy, że
podobnie jak nominalny kurs walutowy, kurs realny jest tu wyrażany w jed-
nostkach dobra zagranicznego otrzymywanych za jednostke˛ dobra krajowego.
Tym razem jednak dobrem tym jest rzecz lub usługa, a nie waluta.
Realne i nominalne kursy walutowe sa˛ ze soba˛ ściśle powia˛zane. Chca˛c
zrozumieć te zwia˛zki, rozważmy przykład. Przypuśćmy, że kilogram brytyjskiej
pszenicy kosztuje 1 funta, a kilogram pszenicy amerykańskiej — 3 dolary. Jaki
jest realny kurs wymiany brytyjskiej i amerykańskiej pszenicy? W celu znalezie-
nia odpowiedzi na to pytanie musimy najpierw użyć nominalnego kursu
walutowego, aby przeliczyć ceny na wspólna˛ walute˛. Jeśli nominalny kurs
walutowy wynosi 2 dolary za funta, cena brytyjskiej pszenicy, równa 1 funt za
kilogram, jest równoważna cenie 2 dolary za kilogram. Ponieważ amerykańska
pszenica kosztuje 3 dolary, cena brytyjskiej pszenicy wynosi tylko 2/3 ceny
pszenicy brytyjskiej. Realny kurs walutowy jest równy 2/3 kilograma pszenicy
amerykańskiej za kilogram pszenicy brytyjskiej.
Możemy podsumować te obliczenia realnego kursu walutowego za pomoca˛
naste˛puja˛cego równania, przy czym kurs walutowy mierzymy jako liczbe˛ jed-
nostek waluty obcej potrzebna˛ do nabycia jednej jednostki waluty krajowej:
realny (nominalny kurs walutowy) · (cena krajowa)
kurs walutowy = (cena zagraniczna)
.
2
W tym podre˛czniku angielski termin real exchange rate, zgodnie z polska˛ tradycja˛,
tłumaczymy jako „realny kurs walutowy”. Czytelnik powinien pamie˛tać, że jest to myla˛ce, ponieważ
to angielskie poje˛cie dotyczy nie wymiany pienia˛dza na pienia˛dz, lecz wymiany innych dóbr niż
pienia˛dz (tymczasem słowo „walutowy” sugeruje, że w gre˛ wchodzi kurs wymiany pienie˛dzy
z różnych krajów). Także w angloje˛zycznej literaturze ekonomicznej cze˛sto używa sie˛ zwrotów
w rodzaju franc-sterling real exchange rate (przyp. red. nauk.).
Jeśli użyjemy danych z przykładu, równanie to przyjmie naste˛puja˛ca˛ forme˛:

 2 dolary  1 funt za kilogram 
·
realny  za funta   brytyjskiej pszenicy
= =
kurs walutowy  3 dolary za kilogram 
 amerykańskiej pszenicy
= 2/3 kilograma amerykańskiej pszenicy
za kilogram brytyjskiej pszenicy.
Realny kurs walutowy zależy zatem od nominalnego kursu walutowego
oraz od cen dóbr w obu krajach mierzonych w walutach krajowych.
Jakie znaczenie ma realny kurs walutowy? To on decyduje o tym, ile dany
kraj eksportuje i importuje. Na przykład, podejmuja˛c decyzje˛, czy kupić bry-
tyjska˛, czy amerykańska˛ pszenice˛, aby potem przerobić ja˛ na ma˛ke˛ do wypieku,
brytyjski producent chleba zada sobie pytanie, która pszenica jest tańsza. Realny
kurs walutowy umożliwia odpowiedź na to pytanie. Oto inny przykład: wyobraź
sobie, że masz podja˛ć decyzje˛, czy urlop nad morzem spe˛dzić w Margate
w Anglii, czy w Cancun w Meksyku. Mógłbyś wtedy spytać pracownika agencji
turystycznej o cene˛ pokoju hotelowego w Margate (mierzona˛ w funtach), cene˛
pokoju w Cancun (mierzona˛ w peso) oraz kurs walutowy peso do funta. Jeśli
rzeczywiście porównujesz koszty w taki sposób, podstawa˛ Twojej decyzji jest
realny kurs walutowy.
Analizuja˛c cała˛ gospodarke˛, makroekonomiści interesuja˛ sie˛ ogólnym
poziomem cen, a nie cenami poszczególnych dóbr. W efekcie chca˛c zmierzyć
realny kurs walutowy, posługuja˛ sie˛ wskaźnikami cen, takimi jak wskaźnik cen
konsumenta, który informuje o cenie pewnego koszyka dóbr i usług. Wykorzys-
tuja˛c wskaźnik cen koszyka brytyjskiego (P), wskaźnik cen koszyka zagranicz-
nego (P*) oraz nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego wobec walut obcych
(e = liczba jednostek waluty obcej płaconych za funta), ogólny realny kurs
walutowy, dotycza˛cy handlu Wielkiej Brytanii z innymi krajami, możemy
obliczyć w naste˛puja˛cy sposób:
realny kurs walutowy = (e · P)/P*.
Ten realny kurs walutowy mierzy stosunek ceny koszyka dóbr i usług
doste˛pnych w kraju do ceny koszyka dóbr i usług doste˛pnych za granica˛.
W naste˛pnym rozdziale pokażemy dokładniej, że realny kurs walutowy
danego kraju w decyduja˛cy sposób wpływa na wielkość eksportu netto dóbr
i usług. Deprecjacja (spadek) realnego kursu walutowego Wielkiej Brytanii
oznacza, że brytyjskie dobra potaniały w porównaniu z dobrami zagranicznymi.
Ta zmiana zache˛ca nabywców w kraju i za granica˛ do kupowania wie˛kszej ilości
dóbr brytyjskich i mniejszej ilości dóbr innych krajów. W efekcie brytyjski
eksport sie˛ zwie˛ksza, a brytyjski import maleje — obie te zmiany zwie˛kszaja˛
brytyjski eksport netto. Z kolei aprecjacja (wzrost) realnego kursu walutowego
Wielkiej Brytanii oznacza, że brytyjskie dobra drożeja˛ w stosunku do dóbr

zagranicznych, zatem brytyjski eksport netto sie˛ zmniejsza.
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj nominalny i realny kurs walutowy oraz wyjaśnij ich związek. • Powiedzmy,
że nominalny kurs walutowy zmienia się ze 100 do 120 jenów za 1 euro. Czy euro
uległo aprecjacji, czy też deprecjacji?
9.3
Teoria parytetu siły nabywczej:
pierwsza teoria kursu walutowego
Kursy walutowe wahaja˛ sie˛ silnie. W 1970 r. za 1 funta brytyjskiego można

było kupić 2,40 dolara amerykańskiego (kurs walutowy funta do dolara wy-
nosił 2,40 dolara), lecz w 1985 r. funt był wart już tylko około połowy tej sumy
(kurs walutowy był równy około 1,25 dolara), na pocza˛tku zaś 2005 r. — około
1,90 dolara. Podsumowuja˛c, w okresie 35 lat wartość funta najpierw spadła
prawie o połowe˛, czyli z 2,40 dolara do 1,25 dolara, a naste˛pnie wzrosła o oko-
ło 50%, czyli z 1,25 dolara do 1,90 dolara. Dalej, jeśli przyjrzymy sie˛ wartości
dolara amerykańskiego w stosunku do walut Niemiec i Włoch, zobaczy-
my, że w 1970 r. można było za niego kupić 3,65 marki niemieckiej lub
627 lirów włoskich, a w 1998 r. — kiedy kraje te przygotowywały sie˛ do
wprowadzenia euro jako wspólnej waluty — 1,76 marki niemieckiej lub
1737 lirów włoskich. Innymi słowy, w tym okresie wartość dolara spadła
o ponad połowe˛ w porównaniu z marka˛ oraz wzrosła ponaddwukrotnie w porów-
naniu z lirem.
Czym można wyjaśnić te duże zmiany? Ekonomiści stworzyli wiele modeli
wyjaśniaja˛cych, jakie czynniki wpływaja˛ na kursy walutowe, a każdy z tych
modeli kładzie nacisk jedynie na niektóre spośród wielu sił oddziałuja˛cych na
kursy. W tym podrozdziale przedstawimy najprostsza˛ teorie˛ kursu walutowego,
nazywana˛ teoria˛ parytetu siły nabywczej. Zgodnie z nia˛ we wszystkich krajach
za jednostke˛ dowolnej waluty można kupić taka˛ sama˛ ilość dóbr. Wielu ekono-
mistów uważa, że teoria parytetu siły nabywczej ( purchasing Teoria parytetu
power parity, PPP) dobrze opisuje siły, które decyduja˛ o wysokości teoria˛siły nabywczej jest
kursu walutowego,
kursów walutowych w długim okresie. Przyjrzymy sie˛ teraz zgodnie z która˛
jednostke˛ dowolnej
logice tej teorii, jej ograniczeniom, a także wynikaja˛cym z niej zawaluty można kupić
wnioskom. taka˛ sama˛ ilość dóbr
we wszystkich krajach.
Podstawowa logika parytetu

siły nabywczej
Teoria parytetu siły nabywczej jest oparta na zasadzie zwanej prawem jednej
ceny (law of one price). Zgodnie z nia˛ dane dobro musi mieć taka˛ sama˛ cene˛,
niezależnie od miejsca na świecie. W przeciwnym wypadku istniałyby niewy-
korzystane okazje do osia˛gnie˛cia zysków. Na przykład, załóżmy, że ziarno kawy
kosztuje w Monachium mniej niż we Frankfurcie. Można byłoby wówczas
kupować kawe˛ w Monachium po 4 euro za kilogram, a naste˛pnie sprzedawać ja˛
we Frankfurcie po 5 euro za kilogram, zyskuja˛c na różnicy cen 1 euro w przy-
padku każdego kilograma. Proces wykorzystywania różnic cenowych na róż-
nych rynkach jest nazywany arbitrażem (arbitrage). W przykładzie, kiedy ludzie
korzystaja˛ z opisanej możliwości arbitrażu, zwie˛kszaja˛ popyt na kawe˛ w Mona-
chium i podaż kawy we Frankfurcie. Cena kawy w Monachium wzrosłaby,
reaguja˛c na zwie˛kszony popyt, a we Frankfurcie obniżyłaby sie˛, reaguja˛c na
zwie˛kszona˛ podaż. Proces ten trwałby tak długo, aż w końcu ceny na obu
rynkach zrównałyby sie˛.
Zastanówmy sie˛ teraz, jakie wnioski dotycza˛ce działania rynku mie˛dzy-
narodowego wynikaja˛ z prawa jednej ceny. Jeśli za euro (lub za jaka˛kolwiek
inna˛ walute˛) można by kupić wie˛cej kawy w Niemczech niż w Japonii, kupcy
zajmuja˛cy sie˛ handlem mie˛dzynarodowym mogliby zyskać, kupuja˛c to dobro
w Niemczech i sprzedaja˛c je w Japoni. Ten eksport kawy z Niemiec dopro-
wadziłby do wzrostu ceny kawy w Niemczech i jej spadku w Japonii. Odwro-
tnie, jeśli za euro można byłoby kupić w Japonii wie˛cej kawy niż w Niemczech,
kupcy nabywaliby to dobro w Japonii i sprzedawaliby je w Niemczech. Ten
import kawy do Niemiec doprowadziłby do spadku ceny kawy w Niemczech
i jej wzrostu w Japonii. Ostatecznie zatem okazuje sie˛, że zgodnie z prawem
jednej ceny za euro można kupić tyle samo kawy we wszystkich krajach.
Ta logika prowadzi do teorii parytetu siły nabywczej. Według niej dana
waluta musi mieć taka˛ sama˛ siłe˛ nabywcza˛ we wszystkich krajach. Oznacza to,
że za euro można kupić taka˛ sama˛ ilość dóbr w Niemczech i Japonii, a za jena
— taka˛ sama˛ ilość dóbr w Japonii i w Niemczech. Okazuje sie˛ zatem, że nazwa
tej teorii dobrze opisuje jej treść: „parytet” oznacza równość, „siła nabywcza”
zaś odnosi sie˛ do wartości pienia˛dza.
Wnioski z teorii parytetu

siły nabywczej
Co teoria parytetu siły nabywczej mówi o kursach walutowych? Otóż wynika
z niej, że nominalny kurs wymiany walut dwóch krajów zależy od poziomu cen
w tych krajach. Jeśli za 1 euro można kupić tyle samo dóbr w Niemczech, gdzie
ceny sa˛ mierzone w euro, co w Japonii, gdzie ceny mierzy sie˛ w jenach, liczba
jenów płacona za jednostke˛ euro musi zależeć od cen dóbr w tych obu krajach.
Na przykład, jeśli kilogram kawy kosztuje 500 jenów w Japonii i 5 euro w Niem-
czech, nominalny kurs walutowy musi wynosić 100 jenów za euro (500 jenów/
/5 euro = 100 jenów za euro). W przeciwnym razie siła nabywcza euro nie
byłaby w obu tych krajach taka sama.
W celu jeszcze lepszego zrozumienia, jak to działa, warto skorzystać
z matematyki. Uznajmy Niemcy za gospodarke˛ krajowa˛. Załóżmy, że P jest cena˛
koszyka dóbr w Niemczech (mierzona˛ w euro), a P* — cena˛ koszyka dóbr
w Japonii (mierzona˛ w jenach), e zaś to nominalny kurs walutowy (liczba jenów
potrzebna, aby kupić 1 euro). Pomyśl teraz o ilości dóbr, które można kupić
w kraju i za granica˛. Poziom cen w Niemczech wynosi P, zatem siła nabywcza
1 euro w tym kraju jest równa 1/P. Za granica˛ 1 euro może być wymienione na
e jednostek waluty obcej, które z kolei maja˛ siłe˛ nabywcza˛ e/P*; aby siła na-
bywcza euro była taka sama w obu krajach, musi być spełniona równość:
1/P = e/P*.
Po przekształceniu równanie to ma naste˛puja˛ca˛ postać:
1 = eP/P*.
Zauważ, że lewa strona tego równania jest stała˛, prawa zaś to realny kurs
walutowy. Jeśli zatem siła nabywcza euro jest zawsze taka sama w kraju i za
granica˛, realny kurs walutowy, czyli stosunek cen dóbr krajowych do dóbr
zagranicznych, nie może sie˛ zmieniać.
Chca˛c sie˛ przekonać, jakie wnioski wynikaja˛ z tej analizy odnośnie do
nominalnego kursu walutowego, możemy przekształcić ostatnie równanie tak,
aby kurs ten znalazł sie˛ po jego lewej stronie:
e = P*/P.
Okazuje sie˛, że nominalny kurs walutowy jest równy ilorazowi poziomu
cen zagranicznych (mierzonego w jednostkach waluty obcej) i poziomu cen
krajowych (mierzonego w jednostkach waluty krajowej). Zgodnie z teoria˛
parytetu siły nabywczej nominalny kurs wymiany walut dwóch krajów musi
odzwierciedlać różnice poziomów cen w tych krajach.
Najważniejszym wnioskiem z tej teorii jest twierdzenie, że nominalne
kursy walutowe zmieniaja˛ sie˛ wtedy, kiedy zmieniaja˛ sie˛ poziomy cen. Jak
przekonaliśmy sie˛ o tym w poprzednim rozdziale, poziom cen w każdym kraju
ulega zmianie tak, że w efekcie dochodzi do zrównania sie˛ ilości oferowanej
pienia˛dza i wielkości zapotrzebowania na pienia˛dz. Ponieważ nominalny kurs
walutowy zależy od poziomów cen, zależy on również od podaży pienia˛dza
i popytu na pienia˛dz w obu krajach. Kiedy bank centralny dowolnego kraju
zwie˛ksza podaż pienia˛dza, powoduja˛c wzrost poziomu cen, efektem okazuje sie˛
także deprecjacja waluty tego kraju w stosunku do innych walut świata. Innymi
słowy, gdy bank ten drukuje duża˛ ilość pienia˛dza, ten traci na wartości, gdyż
maleje ilość dóbr i usług oraz innych walut, które można za niego kupić.
Możemy teraz spróbować odpowiedzieć na pytanie, od którego zaczyna sie˛

ten podrozdział. Na przykład, dlaczego w latach 1970−1985 brytyjski funt
stracił na wartości w stosunku do dolara amerykańskiego? Otóż ważnym
czynnikiem była z pewnościa˛ różnica tempa inflacji w obu krajach. W omawia-
nym okresie USA prowadziły, średnio rzecz biora˛c, mniej ekspansywna˛ polityke˛
pienie˛żna˛ niż Wielka Brytania. Brytyjska średnia inflacja była w cia˛gu tych
15 lat bardzo wysoka i wynosiła około 10,5% rocznie, podczas gdy w Stanach
Zjednoczonych ceny rosły średnio w tempie jedynie około 6,5% na rok. Oznacza
to, że w latach 1970−1985 w uje˛ciu rocznym poziom cen w Wielkiej Brytanii
wzrastał przecie˛tnie o około 4 punkty procentowe3 szybciej niż poziom cen
w USA. Ponieważ brytyjskie ceny wzrosły w stosunku do cen amerykańskich,
wartość funta wobec dolara spadła.
Czym można wytłumaczyć wahania kursu walutowego włoskiego lira do
dolara lub niemieckiej marki do dolara? W dużym stopniu zmiany te znowu
odzwierciedlaja˛ wzgle˛dna˛ restrykcyjność polityki pienie˛żnej w analizowanych
krajach. Niemcy prowadziły mniej ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛żna˛ niż Stany
Zjednoczone, odwrotnie było w przypadku Włoch. W latach 1970−1998 inflacja
w USA wynosiła przecie˛tnie około 5,3%, natomiast średnia inflacja w Niem-
czech — 3,5%, a we Włoszech — 9,6%. Z powodu tego, że ceny amerykańskie
wzrosły w stosunku do cen niemieckich, wartość dolara wobec marki spadła.
Podobnie, ponieważ ceny amerykańskie obniżyły sie˛ wzgle˛dem cen włoskich,
wzrosła wartość dolara w stosunku do lira.
Wspólny Niemcy i Włochy sa˛ dziś cze˛ścia˛ wspólnego obszaru waluto-
obszar walutowy
to geograficzny obszar,
wego (common currency area), wspólna˛ waluta˛ zaś jest euro.
na którym jest używana Oznacza to, że te dwa kraje prowadza˛ wspólna˛ polityke ˛ pienie˛żna˛
wspólna waluta;
może on obejmować
i że ich tempo inflacji ˛
be dzie podobne. Jednak wnioski wynika-
wiele krajów. ja˛ce z analizy historii lira i marki dotycza˛ również euro. To, czy
za 20 lat za brytyjskiego funta lub amerykańskiego dolara be˛dzie
można kupić wie˛cej, czy też mniej euro niż dziś, zależy od tego, czy Europejski
Bank Centralny doprowadzi do wyższej, czy też do niższej inflacji w Europie
niż Bank Anglii w Wielkiej Brytanii lub System Rezerwy Federalnej w Stanach
Zjednoczonych.
STUDIUM PRZYPADKU
Nominalny kurs walutowy podczas hiperinflacji
Makroekonomiści rzadko moga˛ dokonywać kontrolowanych eksperymentów

— najcze˛ściej musza˛ sie˛ zadowolić możliwie uważna˛ obserwacja˛ zdarzeń
historycznych. Jednym z takich naturalnych eksperymentów jest hiperinflacja,
3
W angielskiej wersji tekstu pojawiło sie˛ w tym miejscu błe˛dne sformułowanie „4%” zamiast
poprawnego „4 punkty procentowe” ( przyp. tłum.).
czyli wysoka inflacja, która pojawia sie˛ wtedy, kiedy rza˛d drukuje dodatkowa˛
ilość pienie˛dzy, aby sfinasować swoje wielkie wydatki. Dzie˛ki temu, że
hiperinflacje sa˛ zjawiskami ekstremalnymi, wyraźnie potwierdzaja˛ pewne pod-
stawowe zasady ekonomiczne.
Przyjrzyjmy sie˛ niemieckiej hiperinflacji z pocza˛tku lat dwudziestych
XX w. Na rysunku 9.3 widzimy podaż pienia˛dza, poziom cen oraz nominalny
kurs walutowy (mierzony liczba˛ amerykańskich centów płaconych za marke˛ nie-
miecka˛) w Niemczech. Zauważ, że te zmienne zachowuja˛ sie˛ bardzo podobnie.
Kiedy podaż pienia˛dza zaczyna szybko rosna˛ć, poziom cen również gwałtownie
sie˛ podnosi, a niemiecka marka ulega deprecjacji. Kiedy zaś podaż pienia˛dza
stabilizuje sie˛, to samo dzieje sie˛ z poziomem cen i kursem walutowym.
RYSUNEK 9.3
Pieniądz, ceny i nominalny kurs walutowy podczas niemieckiej hiperinflacji
Na rysunku pokazano podaż pienia˛dza, poziom cen i nominalny kurs walutowy (mierzony liczba˛
amerykańskich centów płaconych za marke˛ niemiecka˛) w okresie niemieckiej hiperinflacji od
stycznia 1921 r. do grudnia 1924 r. Zauważ, jak podobnie zachowuja˛ sie˛ te trzy zmienne. Kiedy ilość
pienia˛dza zacze˛ła szybko rosna˛ć, wzrastał również poziom cen, a marka uległa deprecjacji. Kiedy
niemiecki bank centralny ustabilizował podaż pienia˛dza, poziom cen i kurs walutowy również sie˛
ustabilizowały.
Ź r ó d ł o: Przedruk za zgoda˛: Th.S. Sargent, The End of Four Big Inflations. W: Inflation, R. Hall (ed.),
University of Chicago Press, Chicago 1983, s. 41−93.
Przedstawione na rysunku regularności można zaobserwować podczas każdej

hiperinflacji. Nie ulega wa˛tpliwości, że istnieje fundamentalna zależność mie˛dzy
ilościa˛ pienia˛dza, cenami i nominalnym kursem walutowym. Omówiona w po-
przednim rozdziale ilościowa teoria pienia˛dza wyjaśnia, jak podaż pienia˛dza
wpływa na poziom cen, natomiast przedstawiona w tym rozdziale teoria parytetu
siły nabywczej opisuje, jak poziom cen wpływa na nominalny kurs walutowy.
Ograniczenia teorii parytetu

siły nabywczej
Teoria parytetu siły nabywczej jest prostym modelem kursu walutowego. Po-
maga ona zrozumieć wiele zjawisk ekonomicznych. Wyjaśnia zwłaszcza wiele
długookresowych procesów, których przykłady omówiliśmy wcześniej, i duże
wahania kursów walutowych podczas hiperinflacji.
Jednak teoria parytetu siły nabywczej nie w pełni odpowiada rzeczywisto-
ści. Kursy walutowe nie zawsze zmieniaja˛ sie˛ tak, że w efekcie euro ma zawsze
taka˛ sama˛ wartość we wszystkich krajach. Istnieja˛ dwa powody, które sprawiaja˛,
że teoria parytetu siły nabywczej nie zawsze jest zgodna z rzeczywistościa˛.
Pierwszym powodem jest to, że wieloma dobrami nie da sie˛ łatwo
handlować. Wyobraźmy sobie np., że strzyżenie włosów jest droższe w Paryżu
niż w Nowym Jorku. Turyści moga˛ unikać strzyżenia włosów w Paryżu,
a niektórzy fryzjerzy moga˛ sie˛ przeprowadzić z USA do Francji. Jednak skala
takiego arbitrażu byłaby prawdopodobnie zbyt mała, aby mógł on wyelimino-
wać różnice cen. Odchylenie kursu od parytetu siły nabywczej mogłoby sie˛
zatem utrzymywać, a za euro (lub dolara) w Paryżu można byłoby nadal kupić
mniej usług fryzjerskich niż w Nowym Jorku.
Druga˛ przyczyna˛ tego, że parytet siły nabywczej nie zawsze jest zacho-
wany, jest fakt, iż nawet podlegaja˛ce wymianie handlowej podobne dobra nie
zawsze sa˛ doskonałymi substytutami, jeśli sa˛ produkowane w różnych krajach.
Na przykład, niektórzy nabywcy wola˛ samochody niemieckie, a inni japoń-
skie. W dodatku gusty konsumentów moga˛ sie˛ zmieniać w miare˛ upływu
czasu. Jeśli niemieckie samochody nagle stana˛ sie˛ bardziej popularne, wzrost
popytu spowoduje wzrost ich cen w porównaniu z samochodami japońskimi.
Jednak mimo tej różnicy cen na obu rynkach może nie być okazji do
zyskownego arbitrażu, ponieważ nabywcy nie traktuja˛ tych dwóch typów
samochodów tak samo.
Ponieważ niektóre dobra nie sa˛ przedmiotem handlu, a inne dobra nie sa˛
doskonałymi substytutami swoich zagranicznych odpowiedników, teoria paryte-
tu siły nabywczej niedokładnie wyjaśnia zmiany kursu walutowego. Czynniki te
wywołuja˛ wahania realnych kursów walutowych. Mimo to teoria ta ułatwia
zrozumienie zmian kursów walutowych. Jej podstawowa logika jest przekonu-
ja˛ca: kiedy realny kurs walutowy odchyla sie˛ od poziomu zgodnego z parytetem
siły nabywczej, ludzie zyskuja˛ motywacje˛ do przemieszczania dóbr z kraju do
kraju. Nawet jeśli taki arbitraż nie jest w stanie całkowicie wyeliminować zmian
realnego kursu walutowego, można oczekiwać, że zmiany realnego kursu
walutowego okaża˛ sie˛ niewielkie ba˛dź tymczasowe. W efekcie duże i trwałe
zmiany nominalnych kursów walutowych zwykle sa˛ powodowane zmianami
poziomów cen w kraju i za granica˛.
STUDIUM PRZYPADKU
Hamburgerowy standard
Kiedy ekonomiści wykorzystuja˛ teorie˛ parytetu siły nabywczej do wyjaśnienia

kursów walutowych, potrzebuja˛ informacji o cenach koszyka dóbr doste˛pnego
w różnych krajach. Jedna z tego typu analiz jest przeprowadzana przez „The
Economist”. Co jakiś czas czasopismo to zbiera dane o koszyku dóbr, składaja˛-
cym sie˛ z: „dwóch kawałków smażonej wołowiny, specjalnego sosu, sałaty, sera,
pikli i cebuli na bułce z ziarnem sezamowym”. Ów koszyk nazywa sie˛ Big Mac
i jest sprzedawany przez sieć McDonald’s na całym świecie.
Kiedy znamy już ceny Big Maców w dwóch krajach, wyrażone w lokalnych
walutach, możemy obliczyć kurs walutowy zgodny z teoria˛ parytetu siły nabyw-
czej. Przewidywany kurs walutowy to taki kurs, przy którym cena hamburgera
w obu krajach sie˛ zrównuje. Na przykład, jeśli cena Big Maca wynosi 2 dolary
w Stanach Zjednoczonych i 200 jenów w Japonii, kurs walutowy zgodny
z parytetem siły nabywczej powinien wynosić 100 jenów za dolara.
Czy zastosowana do cen Big Maca teoria parytetu siły nabywczej sie˛
sprawdza? Według artykułu w „The Economist”, opublikowanego 16 grud-
nia 2004 r., kiedy cena Big Maca w USA wynosiła 3 dolary, przewidywane
i rzeczywiste kursy walutowe nie sa˛ dokładnie takie same. Przecież mie˛dzy-
narodowy arbitraż w przypadku Big Maców nie jest łatwy. Co wie˛cej, w jednych
krajach teoria parytetu siły nabywczej w odniesieniu do tych hamburgerów
wydaje sie˛ sprawdzać lepiej niż w innych krajach. Na przykład w Nowej
Zelandii i Turcji przewidywany kurs walutowy różni sie˛ od rzeczywistego
zaledwie o 5% czy 6%, podczas gdy w Wielkiej Brytanii i strefie euro
odchylenie jest bliższe 20%−25%, a w krajach skandynawskich, Szwecji i Danii,
parytet w ogóle nie jest zachowany, gdyż odchylenia kursu rzeczywistego od
kursu przewidywanego wynosza˛, odpowiednio, około 50% i około 65%.
Teoria parytetu siły nabywczej nie jest precyzyjna˛ teoria˛ kursów waluto-
wych (jeszcze bardziej dotyczy to parytetu siły nabywczej w przypadku
Big Maca) i w niektórych krajach nie sprawdza sie˛ zbyt dobrze (np. w krajach
skandynawskich), niemniej cze˛sto stanowi ona rozsa˛dne pierwsze przybliżenie.
Szybki sprawdzian
W ciągu ostatnich 20 lat Hiszpania miała wysoką inflację, a Japonia — niską. Jak,
Twoim zdaniem, zmieniła się liczba hiszpańskich peset, które można było kupić za
japońskiego jena?
Podsumowanie
Celem tego rozdziału było przedstawienie podstawowych poje˛ć używanych
przez makroekonomistów, którzy analizuja˛ gospodarki otwarte. Powinieneś
teraz rozumieć, dlaczego eksport netto musi być równy odpływom kapitałowym
netto oraz dlaczego oszcze˛dności krajowe musza˛ sie˛ równać inwestycjom
krajowym powie˛kszonym o odpływy kapitałowe netto. Powinieneś także wie-
dzieć, co to sa˛ nominalne i realne kursy walutowe, a także rozumieć skutki
i ograniczenia teorii parytetu siły nabywczej jako teorii wyjaśniaja˛cej zmiany
kursów walutowych.
Makroekonomiczne zmienne zdefiniowane w tym rozdziale stanowia˛ punkt
wyjścia, umożliwiaja˛cy analize˛ zwia˛zków gospodarki otwartej z reszta˛ świata.
W naste˛pnym rozdziale przedstawimy model, który wyjaśnia zachowanie tych
zmiennych. Be˛dziemy mogli wówczas pokazać, jak różne zdarzenia i działania
wpływaja˛ na bilans handlowy kraju oraz na kurs, według którego kraje dokonuja˛
wymiany na rynkach światowych.
☞ Streszczenie
● Eksport netto to wartość krajowych dóbr i usług sprzedanych za granica˛,
pomniejszona o wartość zagranicznych dóbr i usług sprzedanych w kraju.
Odpływy kapitałowe netto to zakupy zagranicznych aktywów przez miesz-
kańców danego kraju, pomniejszone o zakupy aktywów krajowych przez
zagranice˛. Ponieważ każda mie˛dzynarodowa transakcja oznacza wymiane˛
składnika aktywów na dobro lub usługe˛, odpływy kapitałowe netto danego
kraju zawsze sa˛ równe eksportowi netto.
● Oszcze˛dności danej gospodarki moga˛ być użyte w celu albo sfinansowania in-
westycji w kraju, albo zakupu aktywów za granica˛. Oszcze˛dności krajowe sa˛ za-
tem równe inwestycjom krajowym powie˛kszonym o odpływy kapitałowe netto.
● Nominalny kurs walutowy jest wzgle˛dna˛ cena˛ walut dwóch krajów, a realny
kurs walutowy — wzgle˛dna˛ cena˛ dóbr i usług dwóch krajów. Kiedy nomi-
nalny kurs walutowy zmienia sie˛ tak, że za każda˛ jednostke˛ waluty krajowej
można kupić wie˛cej waluty obcej, mówimy, że waluta krajowa ulega
aprecjacji lub wzmacnia sie˛. Kiedy zaś nominalny kurs walutowy zmienia sie˛
tak, że za każda˛ jednostke˛ waluty krajowej można kupić mniej waluty obcej,
mówi sie˛, że waluta krajowa ulega deprecjacji lub osłabia sie˛.
● Zgodnie z teoria˛ parytetu siły nabywczej za jednostke˛ waluty powinniśmy

być w stanie kupić taka˛ sama˛ ilość dóbr we wszystkich krajach. Z teorii tej
wynika, iż nominalny kurs wymiany walut dwóch krajów powinien odzwier-
ciedlać poziomy cen w tych krajach. Dlatego też waluty krajów o wzgle˛dnie
wysokiej inflacji powinny ulegać deprecjacji, a waluty krajów o wzgle˛dnie
niskiej inflacji — aprecjacji.
Gospodarka zamknie˛ta, s. 247 Zrównoważony bilans handlowy, s. 249
Gospodarka otwarta, s. 247 Odpływy kapitałowe netto, s. 252
Eksport, s. 248 Nominalny kurs walutowy, s. 260
Import, s. 248 Aprecjacja, s. 260
Eksport netto, s. 248 Deprecjacja, s. 260
Bilans handlu zagranicznego, s. 249 Realny kurs walutowy, s. 261
Nadwyżka handlowa, s. 249 Teoria parytetu siły nabywczej, s. 263
Deficyt handlowy, s. 249 Wspólny obszar walutowy, s. 266
1. Zdefiniuj eksport netto i odpływy kapitałowe netto. Wyjaśnij zwia˛zek mie˛dzy
nimi i wskaż jego przyczyne˛.
2. Opisz zwia˛zek mie˛dzy oszcze˛dnościami, inwestycjami i odpływami kapitało-
wymi netto.
3. Ile wynosi nominalny i realny kurs walutowy, jeśli japoński samochód
kosztuje 500 000 jenów, cena podobnego samochodu niemieckiego wynosi
10 000 euro, a za euro można kupić 100 jenów?
4. Opisz ekonomiczne rozumowanie, na którym opiera sie˛ teoria parytetu siły
nabywczej.
5. Jak zmieniłaby sie˛ liczba japońskich jenów, które można kupić za euro, jeśli
Europejski Bank Centralny zacza˛łby drukować duże ilości euro?
☞ Zadania
1. Jak naste˛puja˛ce transakcje wpłyne˛łyby na brytyjski eksport, import i eksport
netto?
a. Brytyjski wykładowca historii sztuki spe˛dza lato, zwiedzaja˛c muzea we
Włoszech.
b. Tłumy studentów paryskich ogla˛daja˛ najnowsza˛ inscenizacje˛ Króla Leara,
wystawiana˛ gościnnie przez brytyjska˛ Royal Shakespeare Company.
c. Brytyjski wykładowca historii sztuki kupuje nowe volvo.
d. Student z Monachium kupuje w Monachium oryginalna˛ koszulke˛ drużyny
Manchester United.
e. Obywatel brytyjski jedzie na jeden dzień do Calais, żeby kupić zapas
taniego wina.
2. Mie˛dzynarodowy handel każdym z wymienionych poniżej produktów zwie˛-

kszał sie˛ w miare˛ upływu czasu. Podaj kilka prawdopodobnych przyczyn
tego zjawiska.
a. Pszenica.
b. Usługi bankowe.
c. Oprogramowanie komputerowe.
d. Samochody.
3. Opisz różnice˛ mie˛dzy bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi i portfe-
lowymi inwestycjami zagranicznymi. Kto z wie˛kszym prawdopodobień-
stwem angażuje sie˛ w bezpośrednie inwestycje zagraniczne: przedsie˛bior-
stwo czy pojedynczy inwestor? Kto z wie˛kszym prawdopodobieństwem
angażuje sie˛ w portfelowe inwestycje zagraniczne?
4. Jak naste˛puja˛ce transakcje wpłyne˛łyby na brytyjskie odpływy kapitałowe
netto? W przypadku każdej transakcji odpowiedz również na pytanie, czy
chodzi o bezpośrednie inwestycje zagraniczne, czy portfelowe inwestycje
zagraniczne.
a. Brytyjski operator telefonii komórkowej otwiera biuro w Republice Czech.
b. Fundusz emerytalny amerykańskiego przedsie˛biorstwa nabywa udziały
w British Petroleum.
c. Toyota rozbudowuje swoja˛ fabryke˛ w Derby w Anglii.
d. Fundusz inwestycyjny z siedziba˛ w Londynie sprzedaje akcje Volkswa-
gena francuskiemu inwestorowi.
5. Czy wzrost odpływów kapitałowych netto (przy niezmienionych oszcze˛d-
nościach krajowych) zwie˛ksza, czy zmniejsza akumulacje˛ kapitału w danym
kraju? A może nie ma on na nia˛ żadnego wpływu?
6. Cze˛ść gospodarcza wie˛kszości gazet zawiera tabele˛ przedstawiaja˛ca˛ kursy
walut wielu krajów, podobna˛ do tej w czasopiśmie „The Economist”.
Znajdź taka˛ tabele˛ (lub tabele˛ „The Economist” na jego stronie inter-
netowej) i na jej podstawie odpowiedz na naste˛puja˛ce pytania.
a. Czy w tej tabeli przedstawiono nominalne, czy realne kursy walutowe?
Wyjaśnij odpowiedź.
b. Jaki jest kurs walutowy euro wobec funta brytyjskiego oraz funta
brytyjskiego wobec dolara amerykańskiego? Oblicz kurs walutowy euro
wobec dolara.
c. Załóżmy, że w przyszłym roku inflacja w Wielkiej Brytanii przewyższy
inflacje˛ w Europie. Czy w zwia˛zku z tym spodziewasz sie˛ aprecjacji, czy
deprecjacji funta brytyjskiego w stosunku do euro?
7. Czy niżej wymienione podmioty byłyby zadowolone, czy też niezadowolo-
ne z aprecjacji euro? Wyjaśnij, dlaczego.
a. Amerykańskie fundusze emerytalne posiadaja˛ce obligacje rza˛du francu-
skiego.
b. Niemieckie przedsie˛biorstwa przemysłowe.
c. Australijscy turyści, planuja˛cy wycieczke˛ do Europy.
d. Brytyjskie przedsie˛biorstwo, nosza˛ce sie˛ z zamiarem zakupu zagranicz-

nych nieruchomości.
8. Jak zmieni sie˛ realny kurs walutowy Wielkiej Brytanii w każdej z na-
ste˛puja˛cych sytuacji? Wyjaśnij, dlaczego.
a. Nominalny kurs walutowy brytyjskiego funta nie zmienia sie˛, lecz ceny
w Wielkiej Brytanii rosna˛ szybciej niż za granica˛.
b. Nominalny kurs walutowy brytyjskiego funta nie zmienia sie˛, lecz ceny
za granica˛ rosna˛ szybciej niż w Wielkiej Brytanii.
c. Nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego obniża sie˛, a ceny w Wiel-
kiej Brytanii i za granica˛ nie zmieniaja˛ sie˛.
d. Nominalny kurs walutowy funta brytyjskiego obniża sie˛, a ceny za
granica˛ rosna˛ szybciej niż w Wielkiej Brytanii.
9. Wymień trzy dobra, w przypadku których prawo jednej ceny prawdopodob-
nie sie˛ sprawdza, i trzy dobra, w przypadku których prawo to raczej nie jest
potwierdzone. Uzasadnij swój wybór.
10. Puszka lemoniady kosztuje 0,75 euro w Europie i 12 peso w Meksyku. Ile
wynosiłby kurs walutowy euro do peso, jeśli parytet siły nabywczej byłby
zachowany? Jak zmieniłby sie˛ kurs walutowy euro wobec peso, jeśli na
skutek ekspansywnej polityki pienie˛żnej wszystkie ceny w Meksyku po-
dwoiłyby sie˛ tak, że lemoniada kosztowałaby 24 peso?
11. Załóżmy, że amerykański ryż kosztuje 1 dolara za kilogram, ryż japoński
— 160 jenów za kilogram, zaś nominalny kurs walutowy jest równy
80 jenów za dolara.
a. Wyjaśnij, jak mógłbyś zarobić, wykorzystuja˛c te˛ sytuacje˛. Ile wyniósłby
Twój zysk na kilogramie ryżu? Co stałoby sie˛ z cena˛ ryżu w Japonii
i Stanach Zjednoczonych, jeśli inni ludzie korzystaliby z tej samej
możliwości?
b. Załóżmy, że ryż jest jedynym towarem na świecie. Co stałoby sie˛ z realnym
kursem walutowym w handlu mie˛dzy Stanami Zjednoczonymi a Japonia˛?
12. Studium przypadku w tym rozdziale dotyczyło parytetu siły nabywczej
w kilku krajach i ceny Big Maców. Oto dane dla kilku innych krajów.
Przewidywany Rzeczywisty
Kraj Cena Big Maca
kurs waluty kurs waluty
Indonezja 14 550 rupii ? rupii za dolara amery- 9 267 rupii za dolara ame-
kańskiego rykańskiego
We˛gry 536 forintów ? forintów za dolara ame- 188 forintów za dolara
rykańskiego amerykańskiego
Republika 57,10 koron ? koron za dolara amery- 23,31 koron za dolara
Czech kańskiego amerykańskiego
Kanada 3,20 dolary kanadyjskie ? dolary kanadyjskie za 1,23 dolara kanadyjskiego
dolara amerykańskiego za dolara amerykańskiego
a. Dla każdego kraju oblicz przewidywany kurs waluty krajowej do euro.

(Przypominamy, że amerykańska cena Big Maca wynosiła 3 dolary
amerykańskie.) Czy teoria parytetu siły nabywczej zadowalaja˛co wyjaś-
nia kursy walutowe?
b. Ile wynosi przewidywany kurs walutowy we˛gierskiego forinta do dolara
kanadyjskiego, zgodny z parytetem siły nabywczej? A jaki jest rzeczy-
wisty kurs walutowy?

ROZDZIAŁ 10
MAKROEKONOMICZNA
TEORIA
GOSPODARKI OTWARTEJ
cia˛gu ostatnich dwóch dekad Wielka Brytania nieustannie importowała

W wie˛cej dóbr i usług, niż ich eksportowała. Oznacza to, że brytyjski
eksport netto był ujemny. To samo dotyczy Stanów Zjednoczonych. Natomiast
Japonia i Niemcy nieustannie eksportuja˛ wie˛cej, niż importuja˛.
Wyobraź sobie, że jesteś premierem Wielkiej Brytanii lub prezydentem
Stanów Zjednoczonych i chcesz zlikwidować takie deficyty handlowe w Twoim
kraju. Co powinieneś zrobić? Czy powinieneś spróbować ograniczyć import,
być może nakładaja˛c ograniczenia ilościowe na import samochodów z Japonii
lub Niemiec, czy też powinieneś w jakiś inny sposób wpłyna˛ć na deficyt
handlowy kraju?
Chca˛c zrozumieć, jakie czynniki maja˛ decyduja˛cy wpływ na bilans hand-
lowy kraju i jak państwo może na niego oddziaływać, musimy przeanalizować
makroekonomiczna˛ teorie˛ gospodarki otwartej. W poprzednim rozdziale zapoz-
naliśmy sie˛ z pewnymi, kluczowymi zmiennymi makroekonomicznymi (opisuja˛-
cymi zwia˛zek gospodarki z innymi gospodarkami), takimi jak eksport netto,
odpływ kapitału netto oraz realne i nominalne kursy walutowe. W tym rozdziale
zbudujemy model, który pozwala zidentyfikować siły decyduja˛ce o zachowaniu
tych zmiennych, a także pokazuje ich zwia˛zki.
W celu zbudowania makroekonomicznego modelu gospodarki otwartej
wykorzystujemy wyniki wcześniejszej analizy. Robimy to na dwa sposoby. Po
pierwsze, zakładamy, że PKB w gospodarce jest dany. Przyjmujemy, że wiel-
kość produkcji dóbr i usług jest określona przez zasoby czynników produkcji
i doste˛pna˛ technologie˛ produkcji, umożliwiaja˛ca˛ przekształcenie nakładów
w efekty. Po drugie, w modelu zakładamy, że poziom cen w gospodarce jest
dany. Przyjmujemy, że zmienia sie˛ on, zrównuja˛c podaż pienia˛dza i popyt na
pienia˛dz. Innymi słowy, w tym rozdziale punktem wyjścia sa˛ wnioski z roz-
działów 3 i 8, dotycza˛ce wielkości produkcji i poziomu cen w gospodarce.
Model, który budujemy w tym rozdziale, ma umożliwić opisanie czyn-
ników, od których zależy stan bilansu handlowego w gospodarce, a także kurs
walutowy. Patrza˛c, z jednej strony, wydaje sie˛, że ten model jest prosty: przy
jego budowie wykorzystujemy jedynie dobrze nam znane narze˛dzia w postaci
podaży i popytu, przystosowuja˛c je na potrzeby analizy gospodarki otwartej.
Jednak z drugiej strony model ten jest bardziej skomplikowany od innych
modeli, którymi sie˛ zajmowaliśmy, ponieważ opisuje on jednocześnie dwa
powia˛zane ze soba˛ rynki: rynek funduszy pożyczkowych i rynek walutowy.
Zbudowawszy ten model gospodarki otwartej, zastosujemy go, badaja˛c, jak
różne zdarzenia i działania wpływaja˛ na stan bilansu handlowego i kurs waluty.
Dzie˛ki temu be˛dziemy w stanie ustalić, jakie działania państwa najlepiej służa˛
usunie˛ciu deficytu handlowego.
10.1
Podaż i popyt na rynku
funduszy pożyczkowych
i rynku walutowym
Chca˛c zrozumieć, jakie siły rza˛dza˛ gospodarka˛ otwarta˛, skoncentrujemy uwage˛
na dwóch rynkach. Pierwszym jest rynek funduszy pożyczkowych, który
koordynuje wielkość oszcze˛dności w gospodarce, wielkość inwestycji i strumień
zagranicznych funduszy pożyczkowych (nazywany odpływem kapitału netto).
Drugi rynek to rynek walutowy, który koordynuje zachowania ludzi chca˛cych
wymieniać pienia˛dz krajowy na pienia˛dz zagraniczny. W tej cze˛ści rozdziału
zbadamy podaż i popyt na każdym z tych rynków. W naste˛pnej cze˛ści poła˛-
czymy te dwa rynki w celu wyjaśnienia ogólnej równowagi gospodarki otwartej.

Kiedy w rozdziale 4 po raz pierwszy analizowaliśmy role˛ systemu finansowego,
przyje˛liśmy upraszczaja˛ce założenie, że składa sie˛ on tylko z jednego rynku,
nazywanego rynkiem funduszy pożyczkowych (market for loanable funds).
Wszyscy oszcze˛dzaja˛cy lokuja˛ na tym rynku swoje oszcze˛dności, a wszyscy
pożyczaja˛cy zacia˛gaja˛ na nim pożyczki. Na rynku tym istnieje jedna stopa pro-
centowa, która jest zarówno stopa˛ zwrotu z oszcze˛dności, jak i kosztem pożyczek.
Chca˛c zrozumieć działanie rynku funduszy pożyczkowych w gospodarce
otwartej, zaczniemy od tożsamości, która˛ zajmowaliśmy sie˛ w poprzednim
rozdziale:
S = I + NCO,
czyli:
oszcze˛dności = inwestycje krajowe + odpływ kapitału netto.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej 277
Zawsze, kiedy społeczeństwo oszcze˛dza cze˛ść swojego dochodu, może

użyć tych pienie˛dzy w celu sfinansowania zakupu kapitału krajowego lub
zakupu aktywów zagranicznych. Dwie strony tej tożsamości odpowiadaja˛ dwóm
stronom rynku funduszy pożyczkowych. Źródłem podaży tych funduszy sa˛
oszcze˛dności krajowe S. Na popyt na fundusze pożyczkowe składaja˛ sie˛ in-
westycje krajowe I i odpływ kapitału netto NCO (net capital outflow). Zauważ,
że kupno aktywów kapitałowych zwie˛ksza popyt na fundusze pożyczkowe, bez
wzgle˛du na to, czy analizowany składnik aktywów jest zlokalizowany w kraju,
czy też za granica˛. Ponieważ odpływ kapitału netto może być dodatni lub
ujemny, może on albo zwie˛kszać, albo zmniejszać popyt na fundusze pożycz-
kowe, którego źródłem sa˛ inwestycje krajowe.
Zgodnie z tym, co ustaliliśmy wcześniej, analizuja˛c działanie rynku fun-
duszy pożyczkowych, ilość oferowana funduszy pożyczkowych i wielkość
zapotrzebowania na fundusze pożyczkowe zależa˛ od poziomu realnej stopy
procentowej. Wzrost tej stopy zache˛ca ludzi do oszcze˛dzania, a zatem zwie˛ksza
ilość oferowana˛ funduszy pożyczkowych. Wzrost stopy procentowej czyni
również droższym pożyczanie w celu sfinansowania projektów inwestycyjnych,
a zatem znieche˛ca do inwestowania, zmniejszaja˛c zapotrzebowania na fundusze
pożyczkowe.
W dodatku, niezależnie od swego wpływu na oszcze˛dności krajowe
i inwestycje krajowe, realna stopa procentowa w kraju decyduje o wielkości
krajowego odpływu kapitału netto. Chca˛c zrozumieć, dlaczego tak jest, przyj-
rzyjmy sie˛ dwóm funduszom inwestycyjnym (jednemu z Wielkiej Brytanii
i jednemu z Niemiec), które podejmuja˛ decyzje˛, czy kupić brytyjskie, czy też
niemieckie państwowe papiery wartościowe. Decyzja ta zostanie podje˛ta m.in.
w efekcie porównania wysokości realnych stóp procentowych w tych krajach.
Kiedy realna stopa procentowa w Wielkiej Brytanii rośnie, dla obu funduszów
inwestycyjnych brytyjskie papiery wartościowe staja˛ sie˛ bardziej atrakcyjne.
Wzrost brytyjskiej realnej stopy procentowej znieche˛ca zatem Brytyjczyków do
kupowania aktywów zagranicznych i zache˛ca ludzi, żyja˛cych w innych krajach,
do kupowania brytyjskich aktywów. Te oba powody sprawiaja˛, że wzrost realnej
stopy procentowej w Wielkiej Brytanii powoduje zmniejszenie sie˛ brytyjskiego
odpływu kapitału netto.
Na rysunku 10.1 rynek funduszy pożyczkowych przedstawiamy za pomoca˛
znanego nam dobrze wykresu podaży i popytu. Podobnie jak podczas wcześniej-
szej analizy systemu finansowego, krzywa podaży jest nachylona ku górze,
ponieważ wzrost stopy procentowej zwie˛ksza ilość oferowana˛ funduszy pożycz-
kowych, a krzywa popytu jest nachylona ku dołowi, ponieważ wzrost stopy
procentowej zmniejsza zapotrzebowanie na fundusze pożyczkowe. Jednak tym
razem na strone˛ popytowa˛ rynku wpływa zachowanie zarówno inwestycji
krajowych, jak i odpływu kapitału netto. Oznacza to, że w gospodarce otwar-
tej popyt na fundusze pożyczkowe zgłaszaja˛ nie tylko ci, którzy potrzebuja˛
funduszy pożyczkowych w celu nabycia kapitału krajowego, lecz także ci,
RYSUNEK 10.1
W gospodarce otwartej, podobnie jak w gospodarce zamknie˛tej, wysokość stopy procentowej zależy
od podaży funduszy pożyczkowych i popytu na fundusze pożyczkowe. Źródłem podaży funduszy
pożyczkowych sa˛ oszcze˛dności krajowe, a źródłem popytu na fundusze pożyczkowe — inwestycje
krajowe i odpływ kapitału netto. Przy stopie procentowej równowagi wielkość planowanych przez
ludzi oszcze˛dności dokładnie zrównuje sie˛ z wielkościa˛ planowanych przez nich pożyczek,
przeznaczonych na zakup kapitału krajowego i aktywów zagranicznych.
którzy potrzebuja˛ funduszy pożyczkowych w celu nabycia aktywów zagra-

nicznych.
Stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c zrównanie sie˛ podaży funduszy
pożyczkowych i popytu na fundusze pożyczkowe. Jeśli stopa procentowa byłaby
niższa od poziomu równowagi, ilość oferowana funduszy pożyczkowych okaza-
łaby sie˛ mniejsza od wielkości zapotrzebowania na fundusze pożyczkowe.
Powstały w ten sposób niedobór funduszy pożyczkowych spowodowałby wzrost
stopy procentowej. Odwrotnie, jeśli stopa procentowa przewyższałaby poziom
równowagi, ilość oferowana funduszy pożyczkowych okazałaby sie˛ wie˛ksza od
wielkości zapotrzebowania na fundusze pożyczkowe. Ta nadwyżka oferty
funduszy pożyczkowych spowodowałaby obniżenie sie˛ stopy procentowej. Przy
stopie procentowej równowagi podaż funduszy pożyczkowych jest dokładnie
równa popytowi. Oznacza to, że przy tej stopie procentowej wielkość planowa-
nych przez ludzi oszcze˛dności dokładnie zrównuje sie˛ z wielkościa˛ planowanych
inwestycji krajowych i odpływu kapitału netto.
Rynek walutowy
Drugim rynkiem, który wchodzi w skład modelu gospodarki otwartej, jest rynek
walutowy. Potraktujmy Wielka˛ Brytanie˛ jak gospodarke˛ krajowa˛. Na rynku
walutowym różne podmioty wymieniaja˛ brytyjskie funty na pienia˛dz z innych
krajów. Chca˛c zrozumieć działanie tego rynku, zaczniemy od przypomnienia
innej tożsamości, która˛ zajmowaliśmy sie˛ w poprzednim rozdziale:
NCO = NX,
czyli:
odpływ kapitału netto = eksport netto.
Zgodnie z ta˛ tożsamościa˛ różnica wielkości zakupów i wielkości sprzedaży

aktywów kapitałowych w handlu z zagranica˛ jest równa różnicy mie˛dzy
eksportem a importem dóbr i usług (NX). Na przykład, kiedy w gospodarce
brytyjskiej wyste˛puje nadwyżka bilansu handlowego (NX 9 0), obywatele
innych krajów kupuja˛ w Wielkiej Brytanii wie˛cej dóbr i usług, niż wynosi
wartość dóbr i usług kupowanych przez Brytyjczyków za granica˛. Co robia˛ oni
z zagranicznymi pienie˛dzmi, które dostaja˛ dzie˛ki tej nadwyżce netto? Otóż
kupuja˛ za nie aktywa zagraniczne, wie˛c w efekcie brytyjski kapitał odpływa za
granice˛ (NCO 9 0). Odwrotnie, jeśli Wielka Brytania ma deficyt handlowy
(NX : 0), Brytyjczycy wydaja˛ wie˛cej na zagraniczne dobra i usługi, niż
uzyskuja˛ dzie˛ki sprzedaży dóbr i usług za granice˛. Cze˛ść tych wydatków musi
zostać sfinansowana za pomoca˛ sprzedaży brytyjskich aktywów za granice˛, wie˛c
kapitał zagraniczny napływa do kraju (NCO : 0).
W modelu gospodarki otwartej dwie strony tej tożsamości traktujemy jako
odpowiadaja˛ce dwóm stronom rynku walutowego. Odpływ kapitału netto
odpowiada ilości oferowanej funtów w celu nabycia aktywów zagranicznych. Na
przykład, kiedy brytyjski fundusz inwestycyjny chce kupić japońskie papiery
wartościowe, musi wymienić funty na jeny, a wie˛c oferuje na wymiane˛ funty na
rynku walutowym. Eksport netto odpowiada wielkości zapotrzebowania na funty
potrzebne w celu nabycia brytyjskiego eksportu netto dóbr i usług. Na przykład,
kiedy japońskie linie lotnicze chca˛ kupić paliwo do samolotów, wyprodukowane
przez British Petroleum, musza˛ zamienić swoje jeny na funty, wie˛c zgłaszaja˛
zapotrzebowanie na funty na rynku walutowym.
Jaka cena zapewnia zrównanie sie˛ podaży i popytu na rynku walutowym?
Odpowiedź brzmi: ta˛ cena˛ jest realny kurs walutowy. Jak przekonaliśmy sie˛
w poprzednim rozdziale, realny kurs walutowy stanowi wzgle˛dna˛ cene˛ dóbr
krajowych i dóbr zagranicznych, a zatem jest głównym czynnikiem wpływaja˛-
cym na wartość eksportu netto. Kiedy brytyjski realny kurs walutowy ulega
aprecjacji, brytyjskie dobra staja˛ sie˛ droższe w porównaniu z dobrami zagranicz-
nymi, co czyni je mniej atrakcyjnymi dla konsumentów zarówno w kraju, jak
i za granica˛. W efekcie brytyjski eksport maleje, a brytyjski import sie˛ zwie˛ksza.
Te oba powody sprawiaja˛, że brytyjski eksport netto sie˛ zmniejsza. Aprecjacja
realnego kursu walutowego zmniejsza zatem ilość funtów, na które jest zgłasza-
ne zapotrzebowanie na rynku walutowym.
Na rysunku 10.2 widzimy podaż i popyt na rynku walutowym. Zbadane
przez nas wcześniej powody sprawiaja˛, że krzywa popytu jest nachylona ku
dołowi: wzrost realnego kursu walutowego czyni brytyjskie dobra droższymi
i zmniejsza zapotrzebowanie na funty potrzebne na zakup tych dóbr. Krzywa
podaży jest pionowa, ponieważ ilość oferowana funtów, która stanowi odpływ
kapitału netto, nie zależy od poziomu realnego kursu walutowego. (Jak ustaliliś-
my wcześniej, odpływ kapitału netto zależy od realnej stopy procentowej.
W trakcie analizy rynku walutowego realna˛ stope˛ procentowa˛ i odpływ kapitału
netto uznajemy za stałe.)
Realny kurs walutowy zmienia sie˛, zapewniaja˛c zrównanie sie˛ podaży
funtów i popytu na funty, dokładnie tak samo, jak cena każdego innego dobra
zmienia sie˛, zapewniaja˛c zrównanie sie˛ podaży tego dobra i popytu na to dobro.
RYSUNEK 10.2
Rynek walutowy
Poziom realnego kursu walutowego zależy od podaży pienia˛dza zagranicznego i od popytu na
pienia˛dz zagraniczny. Źródłem ilości oferowanej funtów na wymiane˛ na pienia˛dz zagraniczny jest
odpływ kapitału netto. Ponieważ odpływ kapitału netto nie zależy od poziomu realnego kursu
walutowego, krzywa podaży jest pionowa. Źródłem popytu na funty jest eksport netto. Ponieważ
obniżenie sie˛ realnego kursu walutowego pobudza eksport netto, a zatem zwie˛ksza zapotrzebowanie
na funty potrzebne do zapłacenia za ten eksport netto, krzywa popytu jest nachylona ku dołowi. Przy
realnym kursie walutowym równowagi ilość oferowana funtów w celu sfinansowania zakupu
aktywów zagranicznych dokładnie zrównuje sie˛ z wielkościa˛ zapotrzebowania na funty, które sa˛
potrzebne do nabycia eksportu netto.
Jeśli realny kurs walutowy byłby niższy od poziomu równowagi, ilość oferowa-
na funtów byłaby mniejsza od wielkości zapotrzebowania. Powstały w ten
sposób niedobór funtów wywierałby presje˛ na wzrost wartości funta. Odwrotnie,
jeśli realny kurs walutowy przewyższałby poziom równowagi, ilość oferowana
funtów byłaby wie˛ksza od wielkości zapotrzebowania. Ta nadwyżka ilości
oferowanej funtów spowodowałaby spadek wartości funta. Przy realnym kursie
walutowym równowagi popyt na funty, który jest zgłaszany przez mieszkańców
innych krajów i którego przyczyna˛ jest brytyjski eksport netto dóbr i usług,
dokładnie zrównuje sie˛ z podaża˛ funtów, zgłaszana˛ przez mieszkańców Wielkiej
Brytanii i spowodowana˛ brytyjskim odpływem kapitału netto.
W tym momencie warto odnotować, że podział transakcji na „podaż”
i „popyt”, którego dokonujemy w tym modelu, jest nieco sztuczny. W naszym
modelu eksport netto jest przyczyna˛ popytu na funty, a odpływ kapitału netto
— podaży funtów. Kiedy zatem mieszkaniec Wielkiej Brytanii importuje
samochód wyprodukowany w Japonii, w modelu uznajemy te˛ transakcje˛ raczej
za przyczyne˛ zmniejszenia sie˛ zapotrzebowania na funty (ponieważ eksport
netto sie˛ zmniejsza) niż za przyczyne˛ zwie˛kszenia sie˛ ilości oferowanej funtów.
Podobnie, kiedy obywatel Japonii kupuje brytyjski państwowy papier wartoś-
ciowy, w modelu uznajemy te˛ transakcje˛ raczej za przyczyne˛ zmniejszenia sie˛
ilości oferowanej funtów (ponieważ odpływ kapitału netto sie˛ zmniejsza) niż za
przyczyne˛ zwie˛kszenia sie˛ wielkości zapotrzebowania na funty. Ten sposób
posługiwania sie˛ je˛zykiem pocza˛tkowo może sie˛ wydać nieco nienaturalny,
jednak okaże sie˛ on użyteczny podczas analizy skutków różnych rodzajów
polityki gospodarczej.
Szybki sprawdzian
Opisz źródła podaży i popytu na rynku funduszy pożyczkowych i rynku walutowym.
Ramka 10.1
Przypadek szczególny, czyli parytet siły nabywczej
Uważny czytelnik tej książki mógłby spytać: „Dlaczego w tym miejscu prezentujemy teorię
kursu walutowego? Czyż nie uczyniono tego już w poprzednim rozdziale?”.
Jak zapewne pamiętasz, w rozdziale 9 przedstawiliśmy teorię kursu walutowego,
nazywaną teorią parytetu siły nabywczej (purchasing power parity theory). Zgodnie z tą teorią
we wszystkich krajach za 1 euro (lub za jednostkę dowolnej innej waluty) możemy nabyć taką
samą ilość dóbr i usług. W efekcie realny kurs walutowy jest stały, a wszystkie zmiany
dotyczącego dwóch walut nominalnego kursu walutowego odzwierciedlają zmiany poziomu
cen w analizowanych dwóch krajach.
Model kursu walutowego prezentowany w tym rozdziale jest podobny do teorii parytetu
siły nabywczej. Zgodnie z tą teorią handel międzynarodowy szybko reaguje na między-
narodowe różnice cen. Jeśli dobra byłyby tańsze w jednym kraju niż w innym kraju,
eksportowano by je z tego pierwszego kraju i importowano by je do drugiego kraju dopóty,
dopóki nie zniknęłaby ta różnica cen. Innymi słowy, teoria parytetu siły nabywczej zakłada, że
eksport netto jest bardzo wrażliwy na małe zmiany poziomu realnego kursu walutowego. Jeśli
eksport netto byłby rzeczywiście aż tak wrażliwy, krzywa popytu na rysunku 10.2 byłaby
pozioma.
Teorię parytetu siły nabywczej można zatem uznać za przypadek szczególny modelu
analizowanego w tym rozdziale. Krzywa popytu na pieniądz zagraniczny nie jest tu nachylona
ku dołowi, lecz jest pozioma i odpowiada jej taka wysokość realnego kursu walutowego, która
zapewnia zrównanie się siły nabywczej w kraju i za granicą. Ten szczególny przypadek jest
dobrym punktem wyjścia podczas studiów kursów walutowych, jednak jego analiza stanowi
dopiero początek całej historii.
W tym rozdziale koncentrujemy się zatem na bardziej realistycznym przypadku, w którym
krzywa popytu na pieniądz zagraniczny jest nachylona ku dołowi. Dopuszczamy w ten sposób
możliwość, że w miarę upływu czasu realny kurs walutowy się zmienia, co rzeczywiście ma
niekiedy miejsce w realnym świecie.
10.2
Stan równowagi
w gospodarce otwartej
Do tej pory analizowaliśmy podaż i popyt na dwóch rynkach: na rynku fun-
duszy pożyczkowych i rynku walutowym. Zbadajmy teraz zwia˛zki tych
rynków.
Odpływ kapitału netto:

łącznik między oboma rynkami
Zaczniemy od powtórzenia ustaleń, które poczyniliśmy wcześniej w tym
rozdziale. Badaliśmy sposób, w jaki gospodarka rozwia˛zuje problem koordy-
nacji czterech ważnych zmiennych makroekonomicznych: oszcze˛dności krajo-
wych S, inwestycji krajowych I, odpływu kapitału netto NCO oraz eksportu net-
to NX. Pamie˛taj o naste˛puja˛cych tożsamościach:
S = I + NCO
oraz
NCO = NX.
Na rynku funduszy pożyczkowych źródłem podaży sa˛ oszcze˛dności krajo-

we, a źródłem popytu — inwestycje krajowe i odpływ kapitału netto. Realna
stopa procentowa zapewnia tutaj zrównanie sie˛ podaży i popytu. Na rynku
walutowym przyczyna˛ podaży jest odpływ kapitału netto, a przyczyna˛ popytu
— eksport netto. Zmiany realnego kursu walutowego zapewniaja˛ zrównanie sie˛
podaży z popytem.
Odpływ kapitału netto jest zmienna˛, która ła˛czy te oba rynki. Na rynku
funduszy pożyczkowych odpływ kapitału netto stanowi cze˛ść popytu. Ktoś, kto
chce kupić za granica˛ pewien składnik aktywów, musi sfinansować ten zakup,
zdobywaja˛c zasoby na rynku funduszy pożyczkowych. Odpływ kapitału netto
jest przyczyna˛ podaży na rynku walutowym. Ktoś, kto chce kupić składnik
aktywów w innym kraju, musi zaoferować funty w celu ich wymiany na walute˛
tego kraju.
Jak sie˛ przekonaliśmy, najważniejszym czynnikiem, wyznaczaja˛cym wiel-
kość odpływu kapitału netto, jest realna stopa procentowa. Kiedy stopa procen-
towa w Wielkiej Brytanii rośnie, posiadanie brytyjskich aktywów staje sie˛
bardziej atrakcyjne i brytyjski odpływ kapitału netto maleje. Na rysunku 10.3
RYSUNEK 10.3
Jak odpływ kapitału netto zależy od stopy procentowej
Ponieważ wzrost krajowej stopy procentowej czyni aktywa krajowe bardziej atrakcyjnymi, zmniej-
sza on również odpływ kapitału netto. Zwróć uwage˛ na pozycje˛ zera na poziomej osi rysunku:
odpływ kapitału netto może być dodatni lub ujemny.
przedstawiono ten odwrotny zwia˛zek mie˛dzy stopa˛ procentowa˛ a odpływem

kapitału netto. Krzywa odpływu kapitału netto stanowi tu ła˛cznik mie˛dzy ryn-
kiem funduszy pożyczkowych a rynkiem walutowym.
Jednoczesna równowaga
dwóch rynków
Możemy teraz poła˛czyć wszystkie cze˛ści naszego modelu. Czynimy to na

rysunku 10.4, na którym widzimy, jak rynek funduszy pożyczkowych oraz rynek
walutowy decyduja˛ razem o poziomie ważnych zmiennych makroekonomicz-
nych w gospodarce otwartej.
W cze˛ści (a) rysunku widzimy rynek funduszy pożyczkowych (z rysun-
ku 10.1). Oszcze˛dności krajowe nadal stanowia˛ źródło podaży funduszy pożycz-
kowych. Inwestycje krajowe i odpływ kapitału netto sa˛ źródłem popytu na
fundusze pożyczkowe. Realna stopa procentowa równowagi r1 zapewnia zrów-
nanie sie˛ ilości oferowanej funduszy pożyczkowych i wielkości zapotrzebowa-
nia na fundusze pożyczkowe.
W cze˛ści (b) rysunku widzimy odpływ kapitału netto (z rysunku 10.3).
Wyjaśniliśmy tutaj, jak poziom stopy procentowej z cze˛ści (a) decyduje
o wielkości odpływu kapitału netto. Wzrost krajowej stopy procentowej czyni
aktywa krajowe bardziej atrakcyjnymi, a to z kolei zmniejsza odpływ kapitału
netto. Krzywa odpływu kapitału netto w cze˛ści (b) rysunku jest zatem nachylona
ku dołowi.
W cze˛ści (c) widzimy rynek walutowy (z rysunku 10.2). Ponieważ aktywa
zagraniczne trzeba nabywać za walute˛ obca˛, wielkość odpływu kapitału netto
z cze˛ści (b) rysunku decyduje o wielkości podaży funtów oferowanych na
wymiane˛ na waluty obce. Realny kurs walutowy nie wpływa na wielkość od-
pływu kapitału netto, wie˛c krzywa podaży jest pionowa. Przyczyna˛ popytu na
funty jest eksport netto. Ponieważ deprecjacja realnego kursu walutowego
zwie˛ksza eksport netto, krzywa popytu na walute˛ zagraniczna˛ jest nachylona ku
dołowi. Realny kurs walutowy równowagi E1 zapewnia zrównanie sie˛ ilości
oferowanej funtów i wielkości zapotrzebowania na funty na rynku walutowym.
Dwa rynki przedstawione na rysunku 10.4 decyduja˛ o poziomie dwóch
wzgle˛dnych cen: realnej stopy procentowej i realnego kursu walutowego.
Ustalona w cze˛ści (a) rysunku realna stopa procentowa jest cena˛ bieża˛ca˛ dóbr
i usług w porównaniu z cena˛ dóbr i usług w przyszłości. Ustalony w cze˛ści (c)
realny kurs walutowy jest cena˛ krajowych dóbr i usług w porównaniu z cena˛
zagranicznych dóbr i usług. Te dwie wzgle˛dne ceny zmieniaja˛ sie˛ jednocześnie,
zrównuja˛c podaż i popyt na tych dwóch rynkach. W efekcie decyduja˛ one
o wielkości oszcze˛dności krajowych, inwestycji krajowych, odpływu kapi-
tału netto i eksportu netto. Za chwile˛ wykorzystamy ten model, aby zobaczyć,
RYSUNEK 10.4
Realna równowaga w gospodarce otwartej
W cze˛ści (a) rysunku podaż funduszy pożyczkowych i popyt na te fundusze decyduja˛ o poziomie
realnej stopy procentowej. W cze˛ści (b) ta stopa procentowa ma wpływ na wielkość odpływu
kapitału netto, który stanowi źródło podaży funtów na rynku walutowym. W cze˛ści (c) podaż funtów
i popyt na funty na rynku walutowym wyznaczaja˛ wysokość realnego kursu walutowego.
(a) Rynek funduszy pożyczkowych (b) Odpływ kapitału netto
(c) Rynek walutowy
jak zmieniaja˛ sie˛ wszystkie te zmienne, kiedy jakieś działanie państwa lub inne
zdarzenie spowoduje przesunie˛cie jednej z tych krzywych.
Szybki sprawdzian
W powstałym właśnie modelu gospodarki otwartej dwa rynki decydują o poziomie
dwóch względnych cen. Co to za rynki? Co to za dwie względne ceny?
10.3
Wpływ działań państwa
i innych zdarzeń
na gospodarkę otwartą
Zbudowawszy model, który wyjaśnia, co decyduje o poziomie najważniejszych
zmiennych makroekonomicznych w gospodarce otwartej, możemy teraz po-
służyć sie˛ nim w celu przeanalizowania wpływu zmian polityki gospodarczej
i innych wydarzeń na stan równowagi w gospodarce. Powinniśmy przy tym
pamie˛tać, że nasz model powstał po prostu w wyniku zastosowania idei podaży
i popytu do analizy dwóch rynków: rynku funduszy pożyczkowych i rynku
walutowego. Wykorzystuja˛c go do analizy dowolnego zdarzenia, przypomnimy
sobie trzy kroki, które znamy z rozdziału 4 Mikroekonomii. Po pierwsze, usta-
lamy, czy dane zdarzenie wpływa na krzywa˛ podaży, czy na krzywa˛ popytu. Po
drugie, określamy, jak przesuwaja˛ sie˛ te krzywe. Po trzecie, stosujemy wykresy
podaży i popytu w celu zbadania, jak te przesunie˛cia zmieniaja˛ stan równowagi
gospodarki.
Deficyt budżetowy państwa

Kiedy wcześniej po raz pierwszy analizowaliśmy podaż funduszów pożycz-
kowych i popyt na fundusze pożyczkowe, badaliśmy skutki deficytu budżeto-
wego, który pojawia sie˛ wtedy, kiedy wydatki państwa przewyższaja˛ dochody
państwa. Ponieważ deficyt budżetowy stanowi ujemne oszcze˛dności publiczne,
zmniejsza on oszcze˛dności krajowe, czyli sume˛ oszcze˛dności publicznych
i prywatnych. Deficyt budżetowy państwa powoduje spadek podaży funduszy
pożyczkowych i wzrost stopy procentowej, a zatem wypiera inwestycje.
Zbadajmy teraz skutki deficytu budżetowego w gospodarce otwartej. Po
pierwsze, która krzywa w naszym modelu sie˛ przesuwa? Podobnie jak w gos-
podarce zamknie˛tej pocza˛tkowo deficyt budżetowy wpływa na wielkość oszcze˛-
dności krajowych, a zatem na położenie krzywej podaży funduszów pożycz-
kowych. Po drugie, jak przesuwa sie˛ ta krzywa podaży? Podobnie jak w gos-
podarce zamknie˛tej, deficyt budżetowy państwa stanowi ujemne oszcze˛dności
publiczne, wie˛c zmniejsza oszcze˛dności krajowe, przesuwaja˛c krzywa˛ podaży
funduszy pożyczkowych w lewo. W cze˛ści (a) rysunku 10.5 chodzi o przesunie˛-
cie tej krzywej z położenia S1 do położenia S2.
Po trzecie, co wynika z porównania dotychczasowego i nowego stanu
równowagi. W cze˛ści (a) rysunku widzimy wpływ deficytu budżetowego na
brytyjski rynek funduszów pożyczkowych. Zmniejszenie sie˛ ilości funduszy
doste˛pnych dla pożyczkobiorców na brytyjskich rynkach finansowych powoduje
wzrost stopy procentowej z r1 do r2, zapewnia zrównanie podaży i popytu. Przy
RYSUNEK 10.5
Skutki deficytu budżetowego państwa
W cze˛ści (a) rysunku widzimy, że deficyt budżetowy państwa powoduje spadek podaży funduszy
pożyczkowych z S1 do S2. Stopa procentowa wzrasta z r1 do r2, co gwarantuje zrównanie sie˛ podaży
funduszy pożyczkowych i popytu na fundusze pożyczkowe. W cze˛ści (b) ta wyższa stopa
procentowa zmniejsza odpływ kapitału netto. Z kolei w cze˛ści (c) zmniejszony odpływ kapitału netto
jest przyczyna˛ zmniejszenia sie˛ podaży funtów na rynku walutowym z S1 do S2. Spadek podaży
funtów sprawia, że realny kurs walutowy ulega aprecjacji z E1 do E2, co pogarsza saldo bilansu
handlowego.
(c) Rynek walutowy
wyższej stopie procentowej pożyczkobiorcy na rynku funduszy pożyczkowych

decyduja˛ sie˛ zmniejszyć liczbe˛ zacia˛ganych pożyczek. Na rysunku zmianie tej
odpowiada przejście z punktu A do punktu B wzdłuż krzywej popytu na
fundusze pożyczkowe. Przede wszystkim gospodarstwa domowe i przedsie˛bior-
stwa zmniejszaja˛ swoje zakupy dóbr kapitałowych. Podobnie jak w gospodarce
zamknie˛tej, deficyty budżetowe wypieraja˛ inwestycje krajowe.
Jednak w gospodarce otwartej zmniejszona podaż funduszy pożyczkowych

wywołuje dodatkowe skutki. W cze˛ści (b) widzimy, że wzrost stopy procentowej
z r1 do r2 zmniejsza odpływ kapitału netto, co stanowi również cze˛ść spadku
wielkości zapotrzebowania na fundusze pożyczkowe, do którego dochodzi
podczas przejścia z punktu A do punktu B w cze˛ści (a) rysunku. Ponieważ
wzrastaja˛ stopy zwrotu z trzymanych w kraju oszcze˛dności, inwestowanie za
granica˛ staje sie˛ mniej atrakcyjne i mieszkańcy kraju kupuja˛ mniej aktywów
zagranicznych. Wzrost stóp procentowych przycia˛ga również zagranicznych
inwestorów, których kusi wyższa stopa zwrotu z brytyjskich aktywów. Kiedy
zatem deficyt budżetowy jest przyczyna˛ wzrostu stóp procentowych, zachowa-
nie podmiotów zarówno krajowych, jak i zagranicznych powoduje, że brytyjski
odpływ kapitału netto sie˛ zmniejsza.
W cze˛ści (c) rysunku widzimy, jak deficyty budżetowe wpływaja˛ na rynek
walutowy. Ponieważ odpływ kapitału netto maleje, ludzie potrzebuja˛ mniej
waluty obcej na zakup aktywów zagranicznych, a to powoduje przesunie˛cie
w lewo krzywej podaży funtów, z położenia S1 do położenia S2. Zmniejszona
podaż funtów wywołuje aprecjacje˛ realnego kursu walutowego z E1 do E2.
Oznacza to, że rośnie wartość funta w porównaniu z walutami obcymi. Z kolei ta
aprecjacja czyni dobra brytyjskie droższymi w stosunku do dóbr zagranicznych.
Ponieważ zarówno w kraju, jak i za granica˛ ludzie zaczynaja˛ unikać droższych
dóbr brytyjskich, eksport z Wielkiej Brytanii maleje, a import do tego kraju sie˛
zwie˛ksza. Te oba powody sprawiaja˛, że zmniejsza sie˛ brytyjski eksport netto.
W gospodarce otwartej deficyty budżetowe państwa powoduja˛ zatem wzrost
realnych stóp procentowych, aprecjacje˛ waluty krajowej, wypieraja˛ inwestycje
krajowe i sa˛ przyczyna˛ pogorszenia sie˛ salda bilansu handlowego.
Ważnym przykładem takich procesów jest sytuacja powstała wkrótce po
wyborze nowego prezydenta w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesia˛-
tych XX w. W kampanii wyborczej kandydat na nowego prezydenta opowiadał
sie˛ za obniżka˛ podatków i amerykańska polityka budżetowa zmieniła sie˛
dramatycznie. Amerykański rza˛d przeforsował w parlamencie duże obniżki
podatków, jednak wydatki państwa nie zostały zmniejszone w podobnej skali,
wie˛c skutkiem okazał sie˛ duży deficyt budżetowy. Z naszego modelu gospodarki
otwartej wynika, że taka polityka powinna spowodować deficyt bilansu hand-
lowego i rzeczywiście tak sie˛ stało, o czym przekonaliśmy sie˛ w studium
przypadku w poprzednim rozdziale.
Zarówno w teorii, jak i w praktyce deficyt budżetowy i deficyt handlowy sa˛
ze soba˛ tak blisko powia˛zane, że kiedy sa˛ one duże, cze˛sto nazywa sie˛ je
deficytami bliźniaczymi (twin deficits). Nie powinniśmy jednak utożsamiać tych
deficytów, ponieważ wiele czynników poza polityka˛ budżetowa˛ może wpływać
na wielkość deficytu handlowego.
Polityka handlowa
Za pomoca˛ polityki handlowej (trade policy) państwo bezpośred- Prowadza˛c polityke˛
handlowa˛, państwo
nio wpływa na ilość dóbr i usług, które kraj importuje i eksportuje. bezpośrednio wpływa
Polityka ta przybiera różne formy. Powszechnie stosowanym na ilość dóbr i usług,
importowanych
narze˛dziem polityki handlowej jest cło (tariff), czyli podatek lub eksportowanych
nakładany na dobra importowane. Innym instrumentem jest kon- przez dany kraj.
tyngent lub — inaczej — kwota importowa (import quota), czyli
limit ilości pewnego dobra, które może być produkowane za granica˛ i sprzeda-
wane w kraju. Narze˛dziami polityki handlowej posługuje sie˛ bardzo wiele
krajów, jednakże cze˛sto sa˛ one ukryte. Na przykład, przed 2000 r. obowia˛zywało
porozumienie mie˛dzy Japonia˛ i Unia˛ Europejska˛, na mocy którego Japonia
dobrowolnie ograniczała swoja˛ sprzedaż samochodów do Wielkiej Brytanii,
Francji, Włoch, Portugalii i Hiszpanii do maksimum 1,1 mln sztuk (nie
uwzgle˛dniaja˛c pojazdów produkowanych w fabrykach be˛da˛cych własnościa˛
spółek japońskich, lecz zlokalizowanych na terenie UE). Tego rodzaju „do-
browolne ograniczenia eksportowe” w rzeczywistości nie sa˛ dobrowolne
i — w swojej istocie — stanowia˛ odmiane˛ kontyngentu.
Zbadajmy teraz makroekonomiczne skutki polityki handlowej. Załóżmy, że
europejski przemysł samochodowy, zaniepokojony konkurencja˛ japońskich
producentów, przekonał Unie˛ Europejska˛ do wprowadzenia kontyngentu na
samochody, które moga˛ zostać sprowadzone z Japonii do krajów UE. Lobbyści
działaja˛cy na rzecz przemysłu samochodowego, przekonuja˛c do swoich racji,
twierdza˛, że takie ograniczenie handlu przyczyni sie˛ do poprawy ogólnego salda
bilansu handlowego Unii Europejskiej. Czy maja˛ racje˛? Odpowiedź widzimy na
rysunku 10.6 dzie˛ki wykorzystaniu naszego modelu.
Pierwszym etapem analizy opisanej polityki handlowej jest sprawdzenie,
która krzywa sie˛ przesunie. Pocza˛tkowo kontyngent, co nie jest zaskoczeniem,
wpływa na wielkość importu. Ponieważ eksport netto jest równy eksportowi
pomniejszonemu o import, polityka ta wywiera również wpływ na wielkość
eksportu netto. Eksport netto stanowi źródło popytu na euro na rynku waluto-
wym, skutkiem tej polityki jest zatem również zmiana położenia krzywej popytu
na tym rynku.
Etap drugi analizy polega na ustaleniu kierunku przesunie˛cia sie˛ tej krzywej
popytu. Ponieważ kontyngent ogranicza liczbe˛ japońskich samochodów sprzeda-
wanych w krajach Unii Europejskiej, skutkiem jego wprowadzenia jest zmniej-
szenie sie˛ importu przy każdym poziomie realnego kursu walutowego. Eksport
netto, który jest równy eksportowi pomniejszonemu o import, zwie˛kszy sie˛
zatem dla każdego poziomu realnego kursu walutowego. Ponieważ obywatele
krajów spoza Unii Europejskiej potrzebuja˛ euro, aby kupować eksport netto UE,
na rynku walutowym powstaje zwie˛kszony popyt na euro, który widzimy
w cze˛ści (c) rysunku 10.6 jako przesunie˛cie krzywej popytu z położenia D1 do
położenia D2.
RYSUNEK 10.6
Skutki kontyngentu
Kiedy Unia Europejska wprowadza kontyngent na japońskie samochody, nie wpływa to na sytuacje˛
na rynku funduszy pożyczkowych w cze˛ści (a) rysunku, a także na wielkość odpływu kapitału netto
w cze˛ści (b). Jedynym skutkiem jest wzrost eksportu netto (eksport minus import) odpowiadaja˛cego
poszczególnym poziomom realnego kursu walutowego. W efekcie zwie˛ksza sie˛ popyt na euro na
rynku walutowym, czemu w cze˛ści (c) odpowiada przesunie˛cie krzywej popytu z położenia D1 do
położenia D2. Ten wzrost popytu na euro powoduje aprecjacje˛ euro z E1 do E2, co przyczynia sie˛ do
zmniejszenia eksportu netto, kompensuja˛c bezpośredni wpływ kontyngentu na bilans handlowy.
(c) Rynek walutowy
Etap trzeci analizy polega na porównaniu dotychczasowego i nowego stanu

równowagi. Jak widzimy w cze˛ści (c) rysunku, zwie˛kszenie sie˛ popytu na euro
powoduje aprecjacje˛ realnego kursu walutowego z E1 do E2. Ponieważ na rynku
funduszy pożyczkowych w cze˛ści (a) nie dochodzi do żadnych zmian, realna
stopa procentowa sie˛ nie zmienia. Także odpływ kapitału netto w cze˛ści (b)
rysunku nie ulega zatem zmianie, a wie˛c zmienić nie może sie˛ również eksport
netto i to mimo że kontyngent spowodował zmniejszenie sie˛ importu.
Powodem tego, że eksport netto pozostaje stały, mimo że import sie˛
zmniejsza, jest zmiana realnego kursu walutowego. Kiedy na rynku walutowym
euro ulega aprecjacji, europejskie dobra drożeja˛ w stosunku do dóbr spoza
Europy. Taka aprecjacja zache˛ca do importowania i znieche˛ca do eksportowa-
nia, a obie te zmiany przyczyniaja˛ sie˛ do skompensowania pocza˛tkowego
wzrostu eksportu netto, spowodowanego wprowadzeniem kontyngentu. Osta-
tecznie kontyngent zmniejsza zarówno import, jak i eksport, jednak eksport netto
(eksport minus import) sie˛ nie zmienia.
Doszliśmy oto do zaskakuja˛cego wniosku: polityka handlowa nie zmienia
salda bilansu handlowego. Innymi słowy, działania, które bezpośrednio wpływa-
ja˛ na eksport lub import, nie zmieniaja˛ eksportu netto. Wniosek ten wydaje sie˛
mniej zaskakuja˛cy, jeśli przypomnimy sobie rachunkowa˛ tożsamość:
NX = NCO = S − I.
Eksport netto jest równy odpływowi kapitału netto, który równa sie˛
oszcze˛dnościom krajowym minus inwestycje krajowe. Polityka handlowa nie
zmienia bilansu handlowego, ponieważ nie zmienia ona ani wielkości oszcze˛d-
ności krajowych, ani wielkości inwestycji krajowych. Przy danym poziomie tych
dwóch zmiennych realny kurs walutowy dostosowuje sie˛ do zmienionych
warunków, zapewniaja˛c stałość salda bilansu handlowego, niezależnie od tego,
jaka˛ polityke˛ handlowa˛ prowadzi państwo.
Chociaż polityka handlowa nie zmienia salda bilansu handlowego kraju,
jest ona istotna z punktu widzenia konkretnych przedsie˛biorstw, sektorów
gospodarki i krajów. Kiedy Unia Europejska wprowadza kontyngent na japoń-
skie samochody, europejscy producenci zaczynaja˛ sprzedawać wie˛cej aut, gdyż
konkurencja ze strony producentów zagranicznych jest słabsza. Ponieważ
zwie˛ksza sie˛ wartość euro, europejski producent samolotów, Airbus, odkrywa
jednocześnie, że trudniej jest mu konkurować z amerykańskim producentem
samolotów, Boeingiem. Maleje europejski eksport samolotów, rośnie europejski
import samolotów. W takim przypadku kontyngent na japońskie samoloty
spowoduje wzrost eksportu netto samochodów i spadek eksportu netto samolo-
tów. Wywoła on w dodatku wzrost eksportu netto z Unii Europejskiej do Japonii
i spadek eksport netto z UE do Stanów Zjednoczonych. Jednak saldo bilansu
handlowego gospodarki unijnej sie˛ nie zmieni.
Skutki polityki handlowej maja˛ zatem raczej charakter mikroekonomiczny
niż makroekonomiczny. Chociaż zwolennicy polityki handlowej niekiedy twier-
dza˛ (niesłusznie), że jest ona w stanie wpłyna˛ć na stan bilansu handlowego kraju,
zwykle kieruje nimi troska o konkretne przedsie˛biorstwa i gałe˛zie gospodarki.
Na przykład, nie jest zaskakuja˛ce, że menedżer wysokiego szczebla BMW
usprawiedliwia kontyngenty na japońskie samochody. Niemal zawsze ekono-
miści sa˛ przeciwni takiej polityce. Wolny handel pozwala gospodarkom wyspe-
cjalizować sie˛ w produkcji tych dóbr, w produkcji których sa˛ one najlepsze,
podnosza˛c poziom życia mieszkańców wszystkich krajów. Ograniczenia swo-

body handlu zmniejszaja˛ te korzyści z handlu, a zatem poziom dobrobytu
ekonomicznego.
Niestabilność polityczna
i ucieczka kapitału
W 1994 r. niestabilność polityczna w Meksyku, w tym zamach na znanego

przywódce˛ politycznego, stała sie˛ przyczyna˛ nerwowości na światowych ryn-
kach finansowych. Ludzie uznali Meksyk za kraj o wiele mniej stabilny
politycznie, niż sa˛dzili wcześniej. W efekcie postanowili wycofać cze˛ść swoich
aktywów z tego kraju, aby przesuna˛ć je do bezpiecznych krajów Europy Za-
chodniej i do Stanów Zjednoczonych. Tego rodzaju wielki i nagły odpływ
Ucieczka kapitału funduszy z kraju jest nazywany ucieczka˛ kapitału (capital flight).
stanowi znaczne
i nagłe zmniejszenie
Chca˛c zrozumieć skutki ucieczki kapitału dla gospodarki mek-
ilości aktywów sykańskiej, znowu przeprowadzimy trzyetapowa˛ analize˛ zmia-
lokowanych
w pewnym kraju.
ny stanu równowagi, jednak tym razem modelem gospodarki otwar-
tej posłużymy sie˛, przyjmuja˛c raczej punkt widzenia Meksyku niż
punkt widzenia Unii Europejskiej.
Po pierwsze, zbadajmy, które krzywe w modelu zmieniaja˛ swoje położenie.
Kiedy inwestorzy na całym świecie widza˛ polityczne problemy w Meksyku,
postanawiaja˛ sprzedać cze˛ść swoich meksykańskich aktywów i przeznaczyć
uzyskane w ten sposób środki na zakup aktywów amerykańskich i zachod-
nioeuropejskich. Powoduje to zwie˛kszenie sie˛ meksykańskiego odpływu kapi-
tału netto, a zatem wpływa na sytuacje˛ na obu rynkach, składaja˛cych sie˛ na nasz
model. Najbardziej oczywiste jest, że zmienia sie˛ położenie krzywej odpływu
kapitału netto, co z kolei wpływa na wielkość podaży peso na rynku walutowym.
W dodatku, ponieważ źródłem popytu na fundusze pożyczkowe sa˛ zarówno
inwestycje krajowe, jak i odpływ kapitału netto, ucieczka kapitału zmienia
położenie krzywej popytu na rynku funduszy pożyczkowych.
Po drugie, zbadajmy teraz, w która˛ strone˛ przesuwaja˛ sie˛ krzywe modelu.
Kiedy odpływ kapitału netto sie˛ zwie˛ksza, rośnie popyt na fundusze pożycz-
kowe, potrzebne do sfinansowania tych zakupów aktywów kapitałowych za
granica˛. Krzywa popytu na fundusze pożyczkowe przesuwa sie˛ zatem w prawo,
z położenia D1 do położenia D2, co widzimy w cze˛ści (a) rysunku 10.7.
Ponieważ przy dowolnym poziomie stopy procentowej odpływ kapitału netto
jest teraz wie˛kszy, krzywa odpływu kapitału netto również przesuwa sie˛
w prawo, tj. z położenia NCO1 do położenia NCO2, co widzimy w cze˛ści (b).
Po trzecie, aby dostrzec skutki ucieczki kapitału dla gospodarki, porów-
namy dotychczasowy i nowy stan równowagi. W cze˛ści (a) rysunku 10.7
widzimy, że zwie˛kszony popyt na fundusze pożyczkowe powoduje wzrost stopy
procentowej w Meksyku z r1 do r2. W cze˛ści (b) zwie˛ksza sie˛ meksykański
RYSUNEK 10.7
Skutki ucieczki kapitału
Jeśli ludzie uznaja˛, że Meksyk jest zbyt ryzykownym miejscem dla ich oszcze˛dności, przeniosa˛
kapitał do bardziej bezpiecznych krajów, takich jak Stany Zjednoczone, co spowoduje zwie˛kszenie
sie˛ odpływu kapitału netto z Meksyku. W efekcie popyt na fundusze pożyczkowe w tym kraju rośnie
z D1 do D2, co pokazano w cze˛ści (a) rysunku. Powoduje to wzrost stopy procentowej w Meksyku
z r1 do r2. Ponieważ przy każdym poziomie stopy procentowej odpływ kapitału netto jest teraz
wie˛kszy, jego wykres także przesuwa sie˛ w prawo, z położenia NCO1 do położenia NCO2
w cze˛ści (b) rysunku. W tym samym czasie podaż peso na rynku walutowym zwie˛ksza sie˛ z S1 do S2,
co widzimy w cze˛ści (c). Ten wzrost powoduje, że peso ulega deprecjacji z E1 do E2, traca˛c wartość
w porównaniu z innymi walutami.
(a) Rynek funduszy pożyczkowych (b) Odpływ kapitału netto w Meksyku
(c) Rynek walutowy
odpływ kapitału netto. (Mimo że wzrost stopy procentowej czyni meksykańskie
aktywa bardziej atrakcyjnymi, jedynie cze˛ściowo kompensuje to wpływ ucieczki
kapitału na odpływ kapitału netto.) W cze˛ści (c) rysunku widzimy, że zwie˛k-
szenie sie˛ odpływu kapitału netto zwie˛ksza podaż peso na rynku walutowym
z S1 do S2. Innymi słowy, kiedy ludzie próbuja˛ sie˛ pozbyć meksykańskich
aktywów, powstaje wielka podaż peso zamienionych na dolary i euro. Taki

wzrost podaży powoduje, że peso ulega deprecjacji z E1 do E2. Ucieczka kapitału
z Meksyku jest zatem przyczyna˛ wzrostu meksykańskich stóp procentowych
i zmniejsza wartość meksykańskiego peso na rynku walutowym. Takie same
zjawisko wysta˛piło w 1994 r. Od listopada 1994 r. do marca 1995 r. oprocen-
towanie krótkoterminowych państwowych papierów wartościowych wzrosło
z 14% do 70%, a peso uległo deprecjacji z 29 do 15 centów amerykańskich
za peso.
Takie zmiany cen, które sa˛ wynikiem ucieczki kapitału, wpływaja˛ na
pewne, kluczowe zmienne makroekonomiczne. Deprecjacja waluty sprawia, że
eksport staje sie˛ tańszy, a import — droższy, co sprzyja poprawie salda bilansu
handlowego. Jednocześnie wzrost stopy procentowej zmniejsza inwestycje
krajowe, spowalniaja˛c akumulacje˛ kapitału i wzrost gospodarczy.
Chociaż ucieczka kapitału najbardziej wpływa na sytuacje˛ kraju, z którego
kapitał odpływa, powoduje ona ważne skutki także w innych krajach. Na
przykład, kiedy kapitał odpływa z Meksyku do Stanów Zjednoczonych, efekty
tego procesu dla gospodarki amerykańskiej sa˛ odwrotne niż dla gospodarki
meksykańskiej. Zwie˛kszeniu sie˛ odpływu kapitału netto z Meksyku towarzyszy
zmniejszenie sie˛ odpływu kapitału netto ze Stanów Zjednoczonych. Kiedy
wartość peso maleje i rośnie meksykańska stopa procentowa, wartość dolara
wzrasta, a amerykańskie stopy procentowe spadaja˛. Jednak ten wpływ wydarzeń
w Meksyku na gospodarke˛ amerykańska˛ jest niewielki, ponieważ jest ona
ogromna w porównaniu z gospodarka˛ meksykańska˛.
Do wydarzeń podobnych do tych w Meksyku, które opisaliśmy, może dojść
w każdej gospodarce na świecie. Od czasu do czasu znajduje to potwierdzenie
w rzeczywistości. W 1997 r. świat dowiedział sie˛, że systemy bankowe kilku
gospodarek azjatyckich, w tym Tajlandii, Korei Południowej i Indonezji,
znalazły sie˛ na skraju bankructwa. Wiadomość ta spowodowała ucieczke˛
kapitału z tych krajów. W 1998 r. rza˛d rosyjski zaprzestał spłacania swoich
długów, co skłoniło mie˛dzynarodowych inwestorów do wycofania tylu pienie˛-
dzy, ile sie˛ dało, i ucieczki z Rosji. Podobny (choć bardziej skomplikowany)
zbiór zdarzeń miał miejsce w Argentynie w 2002 r. W każdym z tych
przypadków ucieczki kapitału skutki były bardzo podobne do tych w naszym
modelu: rosły stopy procentowe, a na wartości tracił pienia˛dz krajowy.
Szybki sprawdzian
Załóżmy, że Europejczycy decydują się wydawać mniejszą część swojego do-
chodu. Jaki wpływ wywrze to na: oszczędności, inwestycje, stopy procentowe,
realny kurs walutowy i bilans handlowy w krajach Unii Europejskiej?
Podsumowanie
Historia pokazuje, że handel zagraniczny zawsze odgrywał bardzo ważna˛ role˛
w zdecydowanej wie˛kszości europejskich gospodarek. Także finanse mie˛dzy-
narodowe nabrały znaczenia w cia˛gu minionych dwóch stuleci. Współcześnie
znaczna˛ cze˛ść konsumpcji w typowym europejskim kraju stanowia˛ dobra
wyprodukowane za granica˛, a duża cze˛ść produkcji jest eksportowana do innych
krajów europejskich i krajów na różnych kontynentach. W dodatku, za pośred-
nictwem funduszów inwestycyjnych i innych instytucji finansowych, Europej-
czycy, podobnie jak obywatele w praktyce wszystkich rozwinie˛tych gospodar-
czo krajów, zapożyczaja˛ sie˛ i udzielaja˛ pożyczek na światowych rynkach
finansowych. W ostatnich latach zwie˛kszył sie˛ nawet stopień otwartości gos-
podarki Stanów Zjednoczonych, o której tradycyjnie sa˛dzi sie˛, że importuje
i eksportuje jedynie niewielka˛ cze˛ść swojego PKB. Norma˛ stały sie˛ polityczne
debaty o deficycie na amerykańskim rachunku obrotów bieża˛cych.
Jest zatem oczywiste, że dobre zrozumienie makroekonomii wymaga
analizy działania gospodarki otwartej. W tym rozdziale przedstawiliśmy pod-
stawowy model, który ułatwia myślenie o makroekonomii gospodarki otwartej.
☞ Streszczenie
● W trakcie makroekonomicznej analizy gospodarek otwartych kluczowe zna-
czenie maja˛ dwa rynki: rynek funduszy pożyczkowych i rynek walutowy. Na
rynku funduszy pożyczkowych stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c
zrównanie sie˛ podaży funduszy pożyczkowych (jej źródłem sa˛ oszcze˛dności
krajowe) i popytu na fundusze pożyczkowe (jego źródłem sa˛ inwestycje
krajowe i odpływ kapitału netto). Na rynku walutowym realny kurs walutowy
zmienia sie˛, zapewniaja˛c zrównanie sie˛ podaży waluty krajowej (jej źródłem
jest odpływ kapitału netto) z popytem na walute˛ krajowa˛ (spowodowanym
eksportem netto). Ponieważ odpływ kapitału netto jest cze˛ścia˛ popytu na
fundusze pożyczkowe i zapewnia podaż waluty krajowej, wymienianej na
walute˛ obca˛, stanowi on zmienna˛, która ła˛czy te dwa rynki.
● Polityka gospodarcza, która powoduje spadek oszcze˛dności krajowych, np.
przyczyniaja˛c sie˛ do deficytu budżetowego państwa, zmniejsza podaż fun-
duszy pożyczkowych i jest przyczyna˛ wzrostu stopy procentowej. Wyższa
stopa procentowa ogranicza odpływ kapitału netto i podaż waluty krajowej na
rynku walutowym. Waluta krajowa ulega aprecjacji, maleje eksport netto.
● Chociaż restrykcyjne narze˛dzia polityki handlowej w rodzaju ceł i kontyngen-
tów bywaja˛ zalecane jako metody oddziaływania na saldo bilansu hand-
lowego, nie musza˛ one okazać sie˛ skuteczne. Przy danym poziomie kursu
walutowego ograniczenia handlowe zwie˛kszaja˛ eksport netto, co oznacza
wzrost popytu na walute˛ krajowa˛ na rynku walutowym. W efekcie waluta ta
ulega aprecjacji, co czyni dobra krajowe droższymi w porównaniu z dobrami
zagranicznymi. Taka aprecjacja równoważy pocza˛tkowy wpływ ograniczeń

handlowych na wielkość eksportu netto.
● Kiedy zmienia sie˛ nastawienie inwestorów do krajowych aktywów, skutki dla
gospodarki danego kraju moga˛ sie˛ okazać bardzo poważne. Polityczna
niestabilność może zwłaszcza doprowadzić do ucieczki kapitału, która sprzy-
ja wzrostowi stóp procentowych i powoduje deprecjacje˛ waluty.
Polityka handlowa, s. 289 Ucieczka kapitału, s. 292
1. Opisz podaż i popyt na rynku funduszy pożyczkowych i rynku walutowym.
W jaki sposób sa˛ ze soba˛ powia˛zane te dwa rynki?
2. Dlaczego deficyt budżetowy i deficyt handlowy sa˛ niekiedy nazywane
deficytami bliźniaczymi?
3. Powiedzmy, że zwia˛zek zawodowy pracowników przemysłu tekstylnego
zache˛ca ludzi do kupowania tylko odzieży wyprodukowanej w Europie. Jak
taka polityka wpłynie na ogólne saldo bilansu handlowego Unii Europejskiej
i na poziom realnego kursu walutowego, a także na europejski przemysł
tekstylny i przemysł samochodowy?
4. Na czym polega ucieczka kapitału? Jak ucieczka kapitału z pewnego kraju
wpływa na poziom stopy procentowej w tym kraju i kurs walutowy?
☞ Zadania
1. Zwykle Japonia odnotowuje znaczna˛ nadwyżke˛ bilansu handlowego. Jak
sa˛dzisz, co jest tego najważniejsza˛ przyczyna˛: duży popyt zagranicy na
japońskie dobra czy mały popyt Japończyków na zagraniczne dobra; znaczna
skłonność do oszcze˛dzania w Japonii w porównaniu z wielkościa˛ inwestycji
w tym kraju czy strukturalne ograniczenia, które utrudniaja˛ import do
Japonii? Wyjaśnij swoja˛ odpowiedź.
2. Oto cytat z artykułu w „The New York Timesie” z 14 kwietnia 1995 r., który
dotyczył spadku wartości dolara: „Prezydent z determinacja˛ próbował zasyg-
nalizować, że Stany Zjednoczone uparcie be˛da˛ kontynuować polityke˛ zmniej-
szania deficytu, co powinno uczynić dolara bardziej atrakcyjnym dla inwes-
torów”. Czy zmniejszenie deficytu rzeczywiście przyczyni sie˛ do zwie˛k-
szenia wartości dolara? Odpowiedź wyjaśnij.
3. Powiedzmy, że państwo wprowadza podatkowa˛ ulge˛ inwestycyjna˛, sub-
sydiuja˛c w ten sposób inwestycje krajowe. Jak taka polityka wpłynie na
wielkość: oszcze˛dności krajowych, inwestycji krajowych, odpływu kapitału
netto, poziom stopy procentowej i poziom kursu walutowego, a także na stan
bilansu handlowego?
4. W tym rozdziale stwierdzamy, że zwie˛kszenie sie˛ deficytu handlowego
w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesia˛tych XX w. było spowodo-
wane przede wszystkim zwie˛kszeniem sie˛ amerykańskiego deficytu budżeto-

wego. Jednak niektórzy komentatorzy w prasie popularnej twierdza˛, że
wzrost deficytu handlowego w Stanach Zjednoczonych jest wynikiem ob-
niżenia sie˛ jakości amerykańskich produktów w porównaniu z produktami
zagranicznymi.
a. Powiedzmy, że w latach osiemdziesia˛tych XX w. jakość amerykańskich
produktów pogorszyła sie˛ w porównaniu z produktami zagranicznymi.
Jaki wpływ wywarłoby to na wielkość eksportu netto przy poszczególnych
poziomach kursu walutowego?
b. Za pomoca˛ trzycze˛ściowego rysunku pokaż wpływ tego przesunie˛cia sie˛
krzywej eksportu netto na amerykański realny kurs walutowy i bilans
handlowy.
c. Czy cytowane twierdzenie z prasy popularnej da sie˛ pogodzić z modelem,
który zaprezentowaliśmy w tym rozdziale? Czy obniżenie sie˛ jakości
amerykańskich produktów w jakikolwiek sposób wpływa na poziom
życia? (Wskazówka: Co mieszkańcy Stanów Zjednoczonych dostaja˛
w zamian, sprzedaja˛c dobra mieszkańcom zagranicy?)
5. Wyjaśnij, dlaczego europejskie gałe˛zie eksportowe odniosłyby korzyści ze
zmniejszenia ograniczeń importowych na rynkach Unii Europejskiej.
6. Powiedzmy, że Francuzi nieoczekiwanie odkrywaja˛ w sobie zamiłowanie
do brytyjskiego wina. Wykorzystuja˛c rysunki, odpowiedz na naste˛puja˛ce pytania.
a. Co w takiej sytuacji stanie sie˛ z popytem na funty na rynku walutowym?
b. Jak zmieni sie˛ wartość funta na rynku walutowym?
c. Jak zmieni sie˛ wielkość brytyjskiego eksportu netto?
7. Załóżmy, że kraj, w którym mieszkasz, ma deficyt handlowy, a Ty słyszysz,
jak minister handlu mówi w radio, że: „Deficyt handlowy musi zostać
zmniejszony, jednak kontyngenty jedynie rozdrażniaja˛ naszych partnerów
handlowych. Jeśli zamiast posługiwać sie˛ nimi, be˛dziemy subsydiować nasz
eksport, zdołamy zmniejszyć deficyt, zwie˛kszaja˛c nasza˛ konkurencyjność”.
Posługuja˛c sie˛ trzycze˛ściowym rysunkiem, pokaż wpływ subsydium ekspor-
towego na eksport netto i poziom realnego kursu walutowego. Czy zgadzasz
sie˛ z ministrem handlu?
8. Załóżmy, że w Europie wzrasta poziom realnych stóp procentowych. Wyjaś-
nij, jak wpłynie to na odpływ kapitału netto w Stanach Zjednoczonych.
Naste˛pnie, wykorzystuja˛c odpowiednia˛ formułe˛ z tego rozdziału i rysunek,
wyjaśnij, jak wpłynie to na eksport netto w tym kraju. Jak zmienia˛ sie˛ poziom
realnej stopy procentowej i poziom realnego kursu walutowego w Stanach
Zjednoczonych?
9. Powiedzmy, że Amerykanie zwie˛kszaja˛ swoje oszcze˛dności.
a. Załóżmy, że elastyczność odpływu kapitału netto w Stanach Zjednoczo-
nych wzgle˛dem realnej stopy procentowej jest bardzo duża. Czy takie
zwie˛kszenie sie˛ oszcze˛dności prywatnych silnie, czy słabo wpłynie na
wielkość inwestycji krajowych w Stanach Zjednoczonych?
b. Załóżmy, że elastyczność amerykańskiego eksportu netto wzgle˛dem

realnego kursu walutowego jest bardzo mała. Czy takie zwie˛kszenie sie˛
oszcze˛dności prywatnych wywrze silny, czy słaby wpływ na realny kurs
walutowy w Stanach Zjednoczonych?
10. W cia˛gu ostatniego dziesie˛ciolecia cze˛ść japońskich oszcze˛dności była
wykorzystywana w celu finansowania amerykańskich inwestycji. Innymi
słowy, Japończycy kupowali amerykańskie aktywa kapitałowe.
a. Co stałoby sie˛ na amerykańskim rynku funduszów pożyczkowych, jeśli
Japończycy postanowiliby, że nie be˛da˛ dłużej kupować amerykańskich
aktywów? Jak zwłaszcza zmieniłby sie˛ poziom stóp procentowych
w Stanach Zjednoczonych, a także wielkość amerykańskich oszcze˛dności
i inwestycji?
b. Co stałoby sie˛ na rynku walutowym? Jak zmieniłyby sie˛ zwłaszcza
wartość funta i amerykański bilans handlowy?
11. W 1998 r. rza˛d Rosji zaprzestał spłacania swoich długów, co zwie˛kszyło
skłonność inwestorów na całym świecie do kupowania amerykańskich
państwowych papierów wartościowych, o których sa˛dzi sie˛, że sa˛ bardzo
bezpieczne. Jak sa˛dzisz, jak wpłyne˛ło to na amerykańska˛ gospodarke˛?
Uwzgle˛dnij wpływ tych zdarzeń na wielkość: oszcze˛dności krajowych,
inwestycji krajowych, odpływu kapitału netto, stopy procentowej, kursu
walutowego i bilansu handlowego.
12. Załóżmy, że amerykańskie fundusze inwestycyjne nagle decyduja˛ sie˛
zwie˛kszyć inwestycje w krajach Unii Europejskiej.
a. Jak wpłynie to na wielkość odpływu kapitału netto, oszcze˛dności
i inwestycji krajowych w krajach Unii Europejskiej?
b. Jak w długim okresie wpłynie to na wielkość zasobu kapitału w krajach
Unii Europejskiej?
c. Jak taka zmiana zasobu kapitału wpłynie na europejski rynek pracy? Czy
te amerykańskie inwestycje w krajach Unii Europejskiej przyczynia˛ sie˛
do podniesienia, czy też obniżenia poziomu życia europejskich pracow-
ników?
d. Czy sa˛dzisz, że wynikiem takiej polityki be˛dzie wzrost, czy spadek
poziomu życia amerykańskich pracowników? Czy dostrzegasz jakieś
powody, które moga˛ sprawić, że jej wpływ na poziom życia obywateli
Stanów Zjednoczonych ogólnie może być inny niż jej wpływ na poziom
życia amerykańskich pracowników?

CZĘŚĆ V
KRÓTKOOKRESOWE
FLUKTUACJE
W GOSPODARCE
ROZDZIAŁ 11
ZAGREGOWANY POPYT
I ZAGREGOWANA PODAŻ
oziom aktywności gospodarczej w kraju zmienia sie˛ z roku na rok. Zwykle

P produkcja dóbr i usług sie˛ zwie˛ksza. Dzie˛ki przyrostom zasobów pracy,
kapitału oraz poste˛powi technologicznemu gospodarka wytwarza coraz wie˛cej
dóbr i usług. Wzrost gospodarczy umożliwia mieszkańcom kraju osia˛gnie˛cie
wyższego poziomu dobrobytu. W cia˛gu ostatnich 50 lat wielkość produkcji
w Wielkiej Brytanii, mierzona za pomoca˛ realnego PKB, rosła przecie˛tnie
w tempie około 2% rocznie.
Jednak w niektórych latach produkcja przestaje rosna˛ć. Przedsie˛biorstwa
maja˛ wówczas trudności w sprzedaży oferowanych dóbr i usług i w konsekwen-
cji ograniczaja˛ wielkość produkcji. Cze˛ść pracowników jest zwalniana, rośnie
bezrobocie, a niektóre zakłady zaprzestaja˛ produkcji. Ponieważ gospodarka
wytwarza mniej dóbr i usług, wielkość realnego PKB oraz innych mierników
dochodu narodowego spada. Jeśli te negatywne zjawiska sa˛ stosunkowo łagodne,
taki okres, charakteryzuja˛cy sie˛ spadkiem dochodów i wzrostem bezrobocia,
nazywamy recesja˛ (recession), jeśli zaś sa˛ one bardzo dotkliwe, Recesja
to okres spadku
mówimy o kryzysie (depresji; depression). realnych dochodów
Jakie przyczyny powoduja˛ krótkookresowe wahania poziomu oraz wzrostu
bezrobocia.
aktywności gospodarczej? Czy politycy gospodarczy moga˛ coś
Kryzys (depresja)
zrobić, aby zapobiec spadkom dochodów i wzrostowi bezrobocia to głe˛boka recesja.
w pewnych okresach? A kiedy już wysta˛pi recesja lub kryzys,
w jaki sposób państwo może ograniczyć ich skale˛ i długość? Sa˛ to pytania,
którymi zajmiemy sie˛ w tym rozdziale.
Zmienne badane w tym rozdziale to w zasadzie te same zmienne, którymi
zajmowaliśmy sie˛ w poprzednich rozdziałach. Chodzi o PKB, wielkość bez-
robocia i poziom cen. Znamy również narze˛dzia polityki gospodarczej, takie jak
wydatki państwa, podatki, podaż pienia˛dza i stopy procentowe. Jedyna˛ różnica˛
w porównaniu z nasza˛ poprzednia˛ analiza˛ jest długość okresu. Do tej pory
302 Krótkookresowe fluktuacje w gospodarce
koncentrowaliśmy sie˛ na zachowaniu gospodarki w długim okresie. Obecnie zaś

chcemy sie˛ zaja˛ć analiza˛ krótkookresowych wahań poziomu aktywności gos-
podarczej wokół długookresowego trendu.
Chociaż istnieja˛ pewne różnice pogla˛dów na temat najlepszej metody
badania krótkookresowych wahań (fluktuacji) w gospodarce, wie˛kszość ekono-
mistów stosuje w tym celu model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży
(model of aggregate demand and aggregate supply). Naszym głównym zada-
niem jest zapoznanie sie˛ ze sposobem wykorzystania tego modelu do zbadania
krótkookresowych skutków różnych wydarzeń i różnych wariantów polityki
gospodarczej. W tym rozdziale poznamy dwie najważniejsze cze˛ści tego
modelu, czyli krzywa˛ zagregowanego popytu i krzywa˛ zagregowanej podaży.
Zanim jednak zajmiemy sie˛ naszym modelem, przyjrzyjmy sie˛ faktom.
11.1
Trzy podstawowe fakty
dotyczące wahań koniunktury
Krótkookresowe wahania poziomu aktywności gospodarczej wyste˛puja˛ we
wszystkich krajach od niepamie˛tnych czasów. Chca˛c zrozumieć istote˛ tych
fluktuacji, przyjrzyjmy sie˛ najpierw niektórym z ich najważniejszych cech.
Fakt 1. Wahania aktywności gospodarczej

są nieregularne i trudne do przewidzenia
Wahania aktywności gospodarczej sa˛ zwykle nazywane cyklem koniunkturalnym
(business cycle). Fluktuacje zachodza˛ce w gospodarce odzwierciedlaja˛ zmiany
warunków gospodarowania. Kiedy realny PKB szybko wzrasta, położenie przed-
sie˛biorstw jest dobre. Znajduja˛ one wielu klientów, a ich zyski rosna˛. Natomiast
w czasach recesji, gdy PKB spada, przedsie˛biorstwa maja˛ kłopoty; bardzo wiele
z nich odnotowuje spadek wielkości sprzedaży oraz mniejsze zyski.
Określenie „cykl koniunkturalny” jest jednak nieco myla˛ce, ponieważ
sugeruje, że gospodarka podlega regularnym i daja˛cym sie˛ przewidzieć fluktua-
cjom. W rzeczywistości wahania te nie sa˛ regularne i nie daja˛ sie˛ dokładnie
przewidzieć. Rozważmy kształtowanie sie˛ realnego PKB Wielkiej Brytanii od
1971 r. Jeżeli zdefiniujemy recesje˛ jako okres, w którym realny PKB obniża sie˛
co najmniej przez dwa kolejne kwartały, to możemy wykryć w tym okresie
cztery recesje: jedna˛ na przełomie lat 1973 i 1974, druga˛ — w drugiej połowie
1975 r., trzecia˛ — w latach 1980−1981 i czwarta˛ — w latach 1990−1991.
Niektóre z tych recesji naste˛powały szybko, jedna po drugiej, jak np. w latach
Zagregowany popyt i zagregowana podaż 303
siedemdziesia˛tych XX w. W innych okresach gospodarka rozwijała sie˛ długo,

bez żadnych załamań. Od końca 1991 r. w gospodarce brytyjskiej w ogóle nie
wysta˛piła żadna recesja.
Fakt 2. Większość zmiennych

makroekonomicznych waha się
w podobny sposób
Realny PKB jest najcze˛ściej stosowana˛ zmienna˛, umożliwiaja˛ca˛ obserwacje˛
krótkookresowych wahań w gospodarce, ponieważ jest to najszerszy miernik
aktywności gospodarczej. Mierzy on wartość wszystkich finalnych dóbr i usług,
wytworzonych w danym kraju w określonym czasie. Jest on również miara˛
całkowitej wielkości realnych dochodów mieszkańców kraju.
Jak sie˛ jednak okazuje, kiedy obserwujemy krótkookresowe wahania
aktywności gospodarczej, właściwie nie jest ważne, na który miernik spogla˛-
damy. Wie˛kszość zmiennych makroekonomicznych, stanowia˛cych miare˛ do-
chodów, wydatków lub produkcji, zmienia sie˛ w podobny sposób. Kiedy
podczas recesji maleje realny PKB, zmniejszaja˛ sie˛ także: dochody indywidual-
ne, zyski przedsie˛biorstw, wydatki konsumentów, wydatki inwestycyjne, wiel-
kość produkcji i sprzedaży, wielkość zakupów domów i samochodów itp.
Ponieważ recesja dotyczy całej gospodarki, znajduje ona odbicie w wielu
danych makroekonomicznych.
Choć wiele zmiennych makroekonomicznych waha sie˛ w podobny sposób,
skala tych fluktuacji jest zróżnicowana. W trakcie cyklu koniunkturalnego
wydatki inwestycyjne ulegaja˛ wielkim zmianom. Wielkość inwestycji wynosi
średnio 1/7 PKB, ale podczas recesji ich spadek sie˛ga 2/3 spadku PKB. Inaczej
mówia˛c, kiedy warunki gospodarcze sie˛ pogarszaja˛ i gospodarka zmierza ku
recesji, znaczna cze˛ść spadku PKB może być spowodowana zmniejszeniem sie˛
wydatków inwestycyjnych na nowe fabryki, domy oraz zapasy.
Fakt 3: Kiedy spada produkcja,

wzrasta bezrobocie
Zachodza˛ce w gospodarce zmiany, dotycza˛ce produkcji dóbr i usług, sa˛ ściśle
skorelowane ze zmianami wielkości zatrudnienia. Innymi słowy, gdy realny
PKB maleje, bezrobocie rośnie. Ten fakt nie powinien być zaskoczeniem: skoro
przedsie˛biorstwa zmniejszaja˛ swa˛ produkcje˛, zwalniaja˛c niektórych pracow-
ników, oczywiście wpływa to na liczbe˛ bezrobotnych.
Jak wygla˛daja˛ zmiany wysokości stopy bezrobocia w Wielkiej Brytanii po
1971 r.? Wyraźnie jest widoczny wpływ recesji na wielkość bezrobocia. Podczas
każdej recesji stopa bezrobocia znacznie wzrastała.
Szybki sprawdzian
Wymień i omów trzy podstawowe fakty, dotyczące wahań ogólnego poziomu
aktywności gospodarczej.
11.2
Wyjaśnienie krótkookresowych
wahań w gospodarce
Opisanie regularnych zmian sytuacji gospodarczej w poszczególnych krajach,
w trakcie wahań cyklicznych, jest rzecza˛ łatwa˛. Wyjaśnienie przyczyn tych
fluktuacji jest trudniejsze. W porównaniu do tematów przedstawionych w po-
przednich rozdziałach, teoria wahań koniunkturalnych nadal pozostaje dziedzina˛
kontrowersyjna˛. W tym rozdziale i dwóch naste˛pnych rozdziałach przedstawia-
my model stosowany przez wie˛kszość ekonomistów w celu objaśnienia krótko-
okresowych wahań aktywności gospodarczej.
Czym krótki okres różni się

od długiego okresu?
W poprzednich rozdziałach przedstawiliśmy teorie objaśniaja˛ce kształtowanie
sie˛ najważniejszych zmiennych makroekonomicznych w długim okresie. W roz-
dziale 3 wyjaśniliśmy czynniki, od których zależy poziom i tempo wzrostu
produkcyjności oraz realnego PKB. W rozdziałach 4 i 5 objaśniliśmy, jak działa
system finansowy i jak realna stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c
zrównanie sie˛ oszcze˛dności i inwestycji. W rozdziale 6 odpowiedzieliśmy na
pytanie, dlaczego zawsze istnieje pewne bezrobocie w gospodarce. W roz-
działach 7 i 8 omówiliśmy system pienie˛żny i wyjaśniliśmy, jak zmiany podaży
pienia˛dza wpływaja˛ na poziom cen, stope˛ inflacji oraz nominalna˛ stope˛
procentowa˛. W rozdziałach 9 i 10 rozszerzyliśmy te˛ analize˛ o przypadek
gospodarki otwartej w celu objaśnienia salda bilansu handlowego oraz kursów
walutowych.
Cała nasza dotychczasowa analiza była oparta na dwóch powia˛zanych ze
soba˛ ideach: klasycznej dychotomii mie˛dzy sfera˛ realna˛ i pienie˛żna˛ oraz
neutralności pienia˛dza. Przypomnijmy, że klasyczna dychotomia polega na
rozróżnieniu wielkości realnych (chodzi o ilość konkretnych dóbr i ceny
wzgle˛dne) oraz wielkości nominalnych (mierzonych w cenach bieża˛cych).
Zgodnie z klasyczna˛ teoria˛ makroekonomii zmiany podaży pienia˛dza wpływaja˛
na wielkości nominalne, ale nie maja˛ wpływu na wielkości realne. Akceptuja˛c to
założenie o neutralności pienia˛dza, w rozdziałach 3−6 byliśmy w stanie zbadać
czynniki decyduja˛ce o poziomie zmiennych realnych (takich jak realny PKB,

realne stopy procentowe i wielkość bezrobocia), ale nie odwoływaliśmy sie˛ do
zmiennych nominalnych (podaży pienia˛dza i poziomu cen).
Czy te założenia klasycznej teorii makroekonomii pasuja˛ do warunków
współczesnego świata? Odpowiedź na to pytanie ma zasadnicze znaczenie dla
zrozumienia sposobu działania gospodarki. Wie˛kszość ekonomistów uważa, że
teoria klasyczna jedynie w długim okresie dobrze opisuje rozwój gospodarki.
Oczywiście, w trwaja˛cym wiele lat długim okresie zmiany podaży pienia˛dza
wpływaja˛ na poziom cen i wielkość różnych zmiennych nominalnych, lecz nie
oddziałuja˛ na wielkość realnego PKB, rozmiary bezrobocia i inne zmienne
realne. Jednak kiedy badamy naste˛puja˛ce z roku na rok krótkookresowe zmiany
zachodza˛ce w gospodarce, założenie o neutralności pienia˛dza przestaje odpo-
wiadać rzeczywistości. Zdecydowana wie˛kszość ekonomistów sa˛dzi, że w krót-
kim okresie zarówno realne, jak i nominalne wartości zmiennych makroeko-
nomicznych zachowuja˛ sie˛ w bardzo podobny sposób. Zmiany podaży pienia˛dza
moga˛ spowodować przejściowe odchylenie wielkości produkcji od jej długo-
okresowego trendu.
Chca˛c zrozumieć zachowanie gospodarki w krótkim okresie, potrzebujemy
zatem nowego modelu. Buduja˛c go, posługujemy sie˛ wieloma narze˛dziami
analizy wprowadzonymi w poprzednich rozdziałach, lecz odrzucamy klasyczne
założenie o dychotomii mie˛dzy sfera˛ realna˛ i sfera˛ pienie˛żna˛ oraz o neutralności
pienia˛dza.
Podstawowy model
fluktuacji gospodarczych
W naszym modelu krótkookresowych fluktuacji gospodarczych najważniejsze
sa˛ dwie zmienne. Pierwsza˛ z nich jest wielkość zagregowanej produkcji dóbr
i usług wytwarzanych w danym kraju, mierzona wielkościa˛ realnego PKB.
Druga˛ zmienna˛ jest ogólny poziom cen, mierzony za pomoca˛ wskaź-
Model zagregowanego
nika cen konsumenta lub deflatora PKB. Zauważmy, że wielkość popytu i zagregowanej
produkcji jest zmienna˛ realna˛, a poziom cen — zmienna˛ nominal- podaży jest stosowany˛
przez zdecydowana
na˛. Skupiaja˛c uwage˛ na relacji mie˛dzy tymi dwiema zmiennymi, wie˛kszość ekonomistów
chcemy wykazać niesłuszność założenia o klasycznej dychotomii. w celu objaśnienia
wahań poziomu
Wahania poziomu aktywności gospodarczej analizujemy za aktywności gospodarczej
pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży, wokół długookresowego
trendu.
przedstawionego na rysunku 11.1. Na osi pionowej układu współ- Krzywa
rze˛dnych mierzymy ogólny poziom cen w gospodarce, a na osi zagregowanego popytu
ukazuje ilość dóbr
poziomej — ilość całkowita˛ wytwarzanych dóbr i usług. Krzywa i usług, nabywanych
zagregowanego popytu (aggregate demand curve) pokazuje cał- przez gospodarstwa
przedsie˛biorstwa
kowita˛ ilość dóbr i usług, nabywanych przez gospodarstwa domo- domowe,
i państwo przy różnych
we, przedsie˛biorstwa i państwo przy różnych poziomach cen. poziomach cen.
RYSUNEK 11.1
Zagregowany popyt i zagregowana podaż
Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży jest stosowany do analizy wahań za-
chodza˛cych w gospodarce. Na osi pionowej mierzymy ogólny poziom cen, a na osi poziomej
— wielkość zagregowanej produkcji dóbr i usług w danej gospodarce. Wielkość produkcji oraz
poziom cen zmierzaja˛ do punktu, w którym krzywe zagregowanego popytu i zagregowanej podaży
sie˛ przecinaja˛.
Krzywa Krzywa zagregowanej podaży (aggregate supply curve) infor-

zagregowanej
podaży ukazuje
muje o całkowitej ilości dóbr i usług, wytwarzanych przez przed-
ilość dóbr i usług,sie˛biorstwa przy różnych poziomach cen. Zgodnie z tym modelem
produkowanych
i sprzedawanych
poziom cen i rozmiary produkcji w gospodarce zmieniaja˛ sie˛ w taki
sposób, że wynikiem tych zmian jest zrównanie sie˛ popytu i po-
przez przedsie˛biorstwa
przy różnych
poziomach cen.
daży.
Mogłoby sie˛ wydawać, że makroekonomiczny model zagre-
gowanego popytu i zagregowanej podaży jest niczym innym jak rozszerzona˛
wersja˛ mikroekonomicznego modelu popytu i podaży, przedstawionego w roz-
dziale 4 Mikroekonomii. Jednak w rzeczywistości model ten jest zupełnie inny.
Patrza˛c na kształtowanie sie˛ popytu i podaży na rynku określonego produktu, np.
na rynku lodów, widzimy, że zachowania sprzedawców i nabywców zależa˛ od
ich możliwości przenoszenia sie˛ na inne rynki. Kiedy cena lodów wzrasta, popyt
na to dobro maleje, ponieważ nabywcy wola˛ wtedy kupować inne produkty.
Jednocześnie wyższa cena lodów zache˛ca firmy, które wytwarzaja˛ ten produkt,
do zatrudnienia dodatkowych pracowników z innych branż gospodarki i zwie˛k-
szenia produkcji. Jednak takie mikroekonomiczne działania przestaja˛ być moż-
liwe, kiedy badamy gospodarke˛ jako całość. Przecież zmienna˛ określana˛
w naszym modelu jest wtedy realny PKB, który mierzy ogólna˛ produkcje˛ w całej
gospodarce.
W celu zrozumienia, dlaczego krzywa zagregowanego popytu jest na-

chylona w dół, a krzywa zagregowanej podaży — ku górze, potrzebna jest teoria
makroekonomiczna. Stworzenie takiej teorii jest naszym naste˛pnym zadaniem.
Szybki sprawdzian
Czym zachowanie gospodarki w krótkim okresie różni się od jej zachowania
w długim okresie? Narysuj model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży.
Jakie zmienne zaznaczysz na obu osiach?
11.3
Krzywa zagregowanego popytu
Krzywa zagregowanego popytu informuje o ilości dóbr i usług, nabywanych
w danej gospodarce przy różnych poziomach cen. Jak widzimy na rysunku 11.2,
krzywa ta jest nachylona w dół. Oznacza to, że przy innych czynnikach stałych
spadek ogólnego poziomu cen (np. z P1 do P2) powoduje zwie˛kszenie sie˛
zapotrzebowania na dobra i usługi (z Y1 do Y2).
RYSUNEK 11.2
Krzywa zagregowanego popytu
Spadek poziomu cen z P1 do P2 zwie˛ksza zapotrzebowanie na dobra i usługi z Y1 do Y2. Ta odwrotna
zależność ma trzy przyczyny. W miare˛ spadku cen wzrasta realny maja˛tek mieszkańców, maleja˛
stopy procentowe i obniża sie˛ kurs waluty krajowej. Efektem jest wzrost wydatków na konsumpcje˛,
inwestycje i eksport netto. Zwie˛kszone wydatki na te rodzaje produkcji oznaczaja˛ wzrost zapo-
trzebowania na dobra i usługi.
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu

ma nachylenie ujemne?
Dlaczego spadek cen powoduje wzrost zapotrzebowania na dobra i usługi?
Chca˛c odpowiedzieć na to pytanie, powinniśmy przypomnieć sobie, że PKB
(oznaczany tutaj jako Y) stanowi sume˛ konsumpcji (C), inwestycji (I), wydatków
państwa (G) oraz eksportu netto (NX), wie˛c:
Y = C + I + G + NX.
Każdy z tych czterech strumieni wydatków wpływa na ogólna˛ wielkość

popytu na dobra i usługi. Załóżmy, że za sprawa˛ decyzji polityków gospodar-
czych wydatki państwa sa˛ stałe. Wielkość trzech pozostałych rodzajów wydat-
ków, czyli konsumpcji, inwestycji i eksportu netto, zależy od warunków
gospodarczych, a zwłaszcza od poziomu cen. Chca˛c zrozumieć, dlaczego
krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne, musimy zbadać, jak
zmiany poziomu cen wpływaja˛ na wielkość wydatków konsumpcyjnych i inwes-
tycyjnych oraz wielkość eksportu netto.
Poziom cen a wielkość konsumpcji: efekt maja˛tkowy. Pomyśl o pienia˛dzach,

które trzymasz w portfelu i na koncie bankowym. Nominalna wartość tych
oszcze˛dności jest stała, lecz ich wartość realna sie˛ zmienia. Jeżeli ceny spadna˛,
Twoje oszcze˛dności zyskaja˛ na wartości, ponieważ be˛dziesz wtedy mógł kupić
za nie wie˛cej dóbr i usług. Obniżka cen zwie˛ksza zatem maja˛tek nabywców, co
skłania ich do wie˛kszych zakupów, czyli ponoszenia wyższych wydatków.
Wzrost wydatków konsumpcyjnych oznacza zwie˛kszenie sie˛ zapotrzebowania
na dobra i usługi.
Poziom cen a wielkość inwestycji: efekt stopy procentowej. Jak już wyjaś-
niliśmy w rozdziale 8, poziom cen jest jednym z czynników, od których zależy
wielkość popytu na pienia˛dz. Im niższy jest poziom cen, tym mniej pienia˛dza
potrzebujemy na zakup dóbr i usług. Dlatego kiedy ceny spadaja˛, gospodarstwa
domowe staraja˛ sie˛ zmniejszyć swoje zasoby pienie˛żne, pożyczaja˛c ich cze˛ść.
Na przykład, kupuja˛ one przynosza˛ce odsetki obligacje lub otwieraja˛ oprocen-
towane lokaty oszcze˛dnościowe, co sprawia, że banki moga˛ udzielić wie˛cej
kredytów. W obu przypadkach, gdy gospodarstwa domowe lokuja˛ swoje
pienia˛dze w przynosza˛cych odsetki aktywach finansowych, stopa procentowa sie˛
obniża. Z kolei niższa stopa procentowa zache˛ca zarówno przedsie˛biorstwa do
zwie˛kszenia wydatków inwestycyjnych na nowe budynki i urza˛dzenia, jak
i gospodarstwa domowe do kupna nowego domu lub mieszkania. Niższe ceny
powoduja˛ zatem spadek stopy procentowej, co sprawia, że zwie˛kszaja˛ sie˛
wydatki inwestycyjne, a dzie˛ki temu rośnie wielkość zapotrzebowania na dobra
i usługi.
Poziom cen a eksport netto: efekt kursu walutowego. Jak już sie˛ przekona-
liśmy, niższe ceny sa˛ przyczyna˛ obniżenia sie˛ stóp procentowych. W rezultacie
niektórzy inwestorzy zaczynaja˛ szukać wie˛kszych zysków za granica˛. Na
przykład, gdy oprocentowanie obligacji państwowych w krajach europejskich
spada, fundusz inwestycyjny może odsprzedać obligacje europejskie i nabyć
obligacje amerykańskie. Kiedy fundusz inwestycyjny wymienia euro na dolary
w celu nabycia obligacji państwowych USA, zwie˛ksza sie˛ podaż euro na krajo-
wym rynku walutowym. Powoduje to spadek relatywnej wartości euro wzgle˛-
dem innych walut. Ponieważ 1 euro jest teraz mniej warte, towary pochodza˛ce
z zagranicy (importowane) staja˛ sie˛ droższe dla mieszkańców Europy. Ta
zmiana realnego kursu walutowego (stosunku cen dóbr krajowych i dóbr
zagranicznych) zwie˛ksza wielkość eksportu dóbr i usług z krajów europejskich,
a zarazem zmniejsza wielkość ich importu. Wartość eksportu netto, be˛da˛ca
różnica˛ mie˛dzy wielkościa˛ eksportu i importu, wzrasta. Ilekroć zatem spadek cen
w Europie powoduje zmniejszenie stóp procentowych, realna wartość euro
obniża sie˛, co pobudza wzrost eksportu netto krajów europejskich i w ten sposób
zwie˛ksza całkowita˛ wielkość zapotrzebowania na dobra i usługi wytwarzane
w Europie.
Wnioski. Istnieja˛ zatem trzy różne, ale powia˛zane ze soba˛, przyczyny, które
wyjaśniaja˛, dlaczego wielkość zapotrzebowania na dobra i usługi wzrasta na
skutek spadku cen. Po pierwsze, nabywcy staja˛ sie˛ bogatsi, co pobudza ich popyt
na dobra konsumpcyjne. Po drugie, obniżka stóp procentowych powoduje wzrost
popytu inwestycyjnego. Po trzecie, spadek wartości waluty krajowej przyczynia
sie˛ do wzrostu eksportu netto. Dlatego właśnie krzywa zagregowanego popytu
jest nachylona w dół.
Musimy pamie˛tać, że krzywa˛ zagregowanego popytu (tak jak wszelkie
tego typu krzywe) rysuje sie˛ przy założeniu niezmienności wszystkich pozo-
stałych czynników. Nasze trzy wyjaśnienia ujemnego nachylenia krzywej
zagregowanego popytu sa˛ poprawne przy założeniu, że podaż pienia˛dza jest
stała. Jak wkrótce zobaczymy, zmiany ilości pienia˛dza powoduja˛ przesunie˛cia
zagregowanej krzywej popytu. Otóż w tym miejscu wystarczy, że be˛dziemy
pamie˛tać, iż krzywa zagregowanego popytu została narysowana przy założeniu
stałej ilości pienia˛dza.
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu

może się przesunąć?
Ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu oznacza, że spadek cen
powoduje zwie˛kszenie sie˛ całkowitego zapotrzebowania na dobra i usługi.
Jednak na wielkość zapotrzebowania przy danym poziomie cen wpływaja˛ także
inne czynniki. Kiedy któryś z nich ulega zmianie, krzywa zagregowanego po-
pytu sie˛ przesuwa.
Przyjrzyjmy sie˛ przykładom zdarzeń, które moga˛ spowodować przesunie˛cie

krzywej zagregowanego popytu. Pogrupujemy je zgodnie z kryterium rodzaju
wydatków, na które bezpośrednio wpływaja˛.
Zmiany konsumpcji. Załóżmy, że mieszkańcy pewnego kraju zacze˛li sie˛ bar-
dziej przejmować stanem swoich oszcze˛dności na starość i w efekcie ograniczaja˛
swe bieża˛ce wydatki na konsumpcje˛. Ponieważ zapotrzebowanie na dobra
i usługi przy każdym poziomie cen jest teraz mniejsze, krzywa zagregowanego
popytu przesuwa sie˛ w lewo. Na odwrót, załóżmy, iż hossa na giełdzie sprawia,
że ludzie staja˛ sie˛ bogatsi i mniej zatroskani o stan swoich oszcze˛dności.
W rezultacie wzrost wydatków konsumpcyjnych, bez wzgle˛du na poziom cen,
zwie˛ksza zapotrzebowanie na dobra i usługi, co spowoduje przesunie˛cie krzywej
zagregowanego popytu w prawo.
Każda zmiana wpływaja˛ca na zachowania nabywców przy danych cenach
powoduje zatem przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu. Jednym z takich
czynników moga˛ być zmiany podatków. Jeżeli rza˛d obniży wysokość podatków,
zache˛ci to ludzi do wie˛kszych zakupów i wydatków, co znajdzie wyraz w prze-
sunie˛ciu krzywej zagregowanego popytu w prawo. Gdy zaś rza˛d podniesie
wysokość podatków, mieszkańcy kraju zmniejsza˛ swoje wydatki i krzywa
zagregowanego popytu przesunie sie˛ w lewo.
Zmiany inwestycji. Każde zdarzenie, które zmienia skłonność przedsie˛biorstw

do inwestowania przy danym poziomie cen, również powoduje przesunie˛cie
krzywej zagregowanego popytu. Załóżmy np., że przemysł komputerowy wpro-
wadza na rynek nowy rodzaj komputerów, a wiele firm decyduje sie˛ na zakup
nowego systemu komputerowego. Ponieważ ilość dóbr i usług, która˛ chca˛ kupić
nabywcy przy każdej cenie, jest obecnie wie˛ksza, krzywa zagregowanego po-
pytu przesuwa sie˛ w prawo. I na odwrót, jeżeli przewidywania przedsie˛biorstw
co do przyszłych warunków gospodarowania staja˛ sie˛ bardziej pesymistyczne,
przedsie˛biorstwa zmniejszaja˛ wydatki inwestycyjne, co przesuwa krzywa˛ za-
gregowanego popytu w lewo.
Również polityka podatkowa może wpływać na rozmiary zagregowanego
popytu poprzez zmiane˛ wielkości inwestycji. Jak zauważyliśmy w rozdziale 4,
ulga inwestycyjna (obniżka podatku spowodowana wydatkami inwestycyjnymi
przedsie˛biorstw) zwie˛ksza ilość dóbr i usług nabywanych przez firmy przy
danym poziomie stopy procentowej. Powoduje to przesunie˛cie krzywej za-
gregowanego popytu w prawo. Z kolei uchylenie ulg podatkowych zmniejszy
inwestycje i przesunie krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo.
Inna˛ zmienna˛, która może wpłyna˛ć na wielkość inwestycji oraz ogólny
poziom popytu, jest podaż pienia˛dza. Jak to bliżej wyjaśnimy w naste˛pnym
rozdziale, wzrost podaży pienia˛dza w krótkim okresie obniża poziom stopy
procentowej. Zacia˛gane kredyty staja˛ sie˛ tańsze, co pobudza wydatki inwes-
tycyjne i przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Natomiast spadek
podaży pienia˛dza powoduje wzrost stopy procentowej, co zmniejsza wydatki

inwestycyjne i przesuwa krzywa˛ popytu w lewo. Wielu ekonomistów jest
zdania, że w krajach wysoko rozwinie˛tych zmiany polityki pienie˛żnej cze˛sto
były głównym powodem przesunie˛ć krzywej zagregowanego popytu.
Zmiany wydatków państwa. Najbardziej bezpośrednim sposobem przesuwania
krzywej zagregowanego popytu przez polityków gospodarczych sa˛ zmiany
wydatków państwa. Załóżmy np., że rza˛d podejmuje decyzje˛ o zmniejszeniu
zakupów nowych rodzajów broni. Ponieważ wielkość zapotrzebowania na dobra
i usługi jest teraz mniejsza, krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w lewo.
Gdyby jednak rza˛d zdecydował sie˛ na budowe˛ nowych autostrad, wielkość
zapotrzebowania na dobra i usługi wzrosłaby przy każdym poziomie cen, a wie˛c
krzywa zagregowanego popytu przesune˛łaby sie˛ w prawo.
Zmiany eksportu netto. Każde zdarzenie powoduja˛ce zmiane˛ wielkości ekspor-

tu netto przy danym poziomie cen również przesuwa krzywa˛ zagregowanego
popytu. Na przykład, kiedy gospodarka USA znajduje sie˛ w stanie recesji,
Amerykanie kupuja˛ mniej dóbr w Europie. Zmniejsza to wielkość eksportu netto
w krajach europejskich i powoduje przesunie˛cie tamtejszej krzywej zagregowa-
nego popytu w lewo.
Niekiedy eksport netto zmienia sie˛ na skutek zmian poziomu kursu
walutowego. Na przykład, załóżmy, że mie˛dzynarodowi spekulanci powoduja˛
wzrost wartości funta na rynku walutowym. Taka aprecjacja funta uczyniłaby
brytyjskie dobra droższymi w porównaniu z dobrami zagranicznymi. Efektem
byłoby zmniejszenie sie˛ eksportu netto i przesunie˛cie krzywej zagregowanego
popytu w lewo. Na odwrót, deprecjacja funta pobudza eksport netto i przesuwa
w prawo krzywa˛ zagregowanego popytu w Wielkiej Brytanii.
Wnioski. W naste˛pnym rozdziale bardziej szczegółowo przeanalizujemy krzywa˛

zagregowanego popytu. Dokładniej zbadamy, jak poszczególne narze˛dzia poli-
tyki pienie˛żnej i budżetowej moga˛ wpłyna˛ć na położenie krzywej zagregowane-
go popytu, i zastanowimy sie˛ nad celowościa˛ wykorzystania tych możliwości.
Jednak dzie˛ki dotychczasowym studiom rozumiemy już z grubsza, dlaczego
krzywa zagregowanego popytu jest ujemnie nachylona oraz jakie czynniki
i wydarzenia moga˛ spowodować jej przesunie˛cie. Tablica 11.1 zawiera pod-
sumowanie naszych dotychczasowych rozważań.
Szybki sprawdzian
Wyjaśnij trzy powody, które sprawiają, że krzywa zagregowanego popytu ma
nachylenie ujemne. Podaj przykład zdarzenia, które spowodowałoby przesunięcie
krzywej zagregowanego popytu, i objaśnij, w jaki sposób wpłynie ono na położenie
tej krzywej.
TABLICA 11.1
Krzywa zagregowanego popytu: podsumowanie
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w dół?

1. Efekt maja˛tkowy: niższy poziom cen zwie˛ksza realna˛ wartość maja˛tku, co powoduje wzrost
wydatków konsumpcyjnych.
2. Efekt stopy procentowej: niższy poziom cen prowadzi do spadku stopy procentowej, co powoduje
wzrost wydatków inwestycyjnych.
3. Efekt kursu walutowego: niższy poziom cen powoduje spadek realnego kursu walutowego, co
powoduje wzrost eksportu netto.
Dlaczego krzywa zagregowanego popytu sie˛ przesuwa?

1. Zmiany konsumpcji. Każde zdarzenie, które skłania nabywców do zwie˛kszenia wydatków przy
danym poziomie cen (obniżka podatków, boom na giełdzie), przesuwa krzywa˛ zagregowanego
popytu w prawo. Z kolei każde zdarzenie, które zmniejsza wydatki nabywców (np. podwyżka
podatków lub spadek kursów na giełdzie), przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo.
2. Zmiany inwestycji. Każde zdarzenie, które skłania przedsie˛biorstwa do zwie˛kszenia inwestycji
przy danym poziomie cen (np. optymistyczne opinie co do stanu koniunktury w przyszłości,
spadek stóp procentowych w wyniku zwie˛kszenia podaży pienia˛dza), przesuwa krzywa˛ zagrego-
wanego popytu w prawo. Z kolei zdarzenie, które zmniejsza inwestycje przy danych cenach
(np. pesymistyczne oceny stanu koniunktury w przyszłości lub wzrost stóp procentowych spowo-
dowany zmniejszeniem podaży pienia˛dza), przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo.
3. Zmiany wydatków państwa. Wzrost wydatków państwa na dobra i usługi (np. zwie˛kszenie
wydatków na obrone˛ narodowa˛ lub budowe˛ autostrad) przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu
w prawo. Zmniejszenie wydatków państwa na dobra i usługi przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo.
4. Zmiany eksportu netto. Każde zdarzenie, które powoduje wzrost wydatków na eksport netto przy
danych cenach (np. boom gospodarczy za granica˛ lub deprecjacja waluty krajowej), przesuwa
krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo. Natomiast zdarzenia zmniejszaja˛ce wydatki na eksport
netto przy danych cenach (takie jak recesja gospodarcza za granica˛ lub aprecjacja waluty
krajowej) przesuwaja˛ krzywa˛ popytu w lewo.
11.4
Krzywa zagregowanej podaży
Krzywa zagregowanej podaży pokazuje całkowita˛ ilość dóbr i usług, wy-
twarzanych i sprzedawanych przez przedsie˛biorstwa przy określonym poziomie
cen. Podczas gdy krzywa zagregowanego popytu ma zawsze nachylenie ujemne,
nachylenie krzywej zagregowanej podaży zależy przede wszystkim od zakła-
danego okresu analizy. W długim okresie krzywa ta jest pionowa, a w krótkim
ma ona nachylenie dodatnie. Chca˛c zrozumieć krótkookresowe fluktuacje
gospodarcze oraz różnice˛ mie˛dzy zachowaniem gospodarki w krótkim i długim
okresie, musimy przeanalizować zarówno długookresowa˛, jak i krótkookresowa˛
krzywa˛ zagregowanej podaży.
Dlaczego krzywa zagregowanej podaży

jest w długim okresie pionowa?
Co decyduje o ilości dóbr i usług, oferowanych na sprzedaż w długim okresie?
W sposób pośredni odpowiedzieliśmy już na to pytanie wcześniej, analizuja˛c
wzrost gospodarczy. W długim okresie produkcja dóbr i usług w danej gospo-
darce, czyli wielkość realnego PKB, zależy od jej zasobów pracy, kapitału
i bogactw naturalnych, a także od doste˛pnej technologii, która pozwala prze-
kształcić te zasoby w dobra i usługi. Ponieważ poziom cen nie ma wpływu na
te długookresowe determinanty realnego PKB, długookresowa krzywa za-
gregowanej podaży jest pionowa, co widzimy na rysunku 11.3. Inaczej mówia˛c,
w długim okresie całkowita wielkość podaży dóbr i usług jest stała, niezależ-
nie od poziomu cen, i zależy jedynie od istnieja˛cych w gospodarce zasobów
siły roboczej, kapitału i bogactw naturalnych oraz od doste˛pnej technologii
produkcji.
RYSUNEK 11.3
Długookresowa krzywa zagregowanej podaży
W długim okresie wielkość produkcji zależy od posiadanej przez kraj ilości zasobów pracy, kapitału
i bogactw naturalnych oraz od technologii, która pozwala przekształcić te zasoby w gotowe
produkty. Wielkość podaży nie zależy od ogólnego poziomu cen. W zwia˛zku z tym długookresowa
krzywa zagregowanej podaży jest pionowa, a jej położenie odpowiada naturalnej wielkości
produkcji.
W gruncie rzeczy pionowy przebieg krzywej zagregowanej podaży w dłu-

gim okresie jest po prostu wynikiem klasycznej dychotomii i neutralności
pienia˛dza. Jak już wspominaliśmy, klasyczna teoria makroekonomiczna opiera
sie˛ na założeniu, że zmienne realne nie zależa˛ od zmiennych nominalnych.

Długookresowa krzywa zagregowanej podaży odpowiada temu założeniu, po-
nieważ oznacza, że wielkość produkcji (zmienna realna) nie zależy od poziomu
cen (zmienna nominalna). Już wcześniej zaznaczyliśmy, że wie˛kszość ekonomi-
stów uważa, iż zasada ta dobrze sprawdza sie˛ w długim, ale nie w krótkim
okresie. Dlatego możemy przyja˛ć, że krzywa zagregowanej podaży jest pionowa
tylko w długim okresie.
Ktoś mógłby sie˛ zdziwić, jak to jest możliwe, że krzywe podaży konkret-
nych dóbr i usług sa˛ w długim okresie nachylone dodatnio, skoro długookresowa
krzywa zagregowanej podaży pozostaje pionowa. Przyczyna˛ jest to, że podaż
konkretnych dóbr i usług zależy od ich cen wzgle˛dnych, czyli od stosunku ich
cen do cen innych dóbr i usług w danej gospodarce. Na przykład, kiedy rosna˛
ceny lodów, przy niezmienionych cenach innych produktów w tej gospodarce,
dostawcy tego dobra moga˛ zwie˛kszyć produkcje˛, wykorzystuja˛c cze˛ść zasobów
pracy, mleka, czekolady, jogurtu i innych składników zużywanych do tej pory
przy produkcji takich dóbr, jak np. mrożony jogurt. Natomiast ogólna wielkość
produkcji dóbr i usług w każdym kraju jest ograniczona przez posiadane przez
ten kraj zasoby pracy, kapitału i bogactw naturalnych, a także przez poziom
technologii produkcji. Kiedy wie˛c wszystkie ceny w gospodarce rosna˛, cał-
kowita ilość wytwarzanych dóbr i usług sie˛ nie zmienia.
Przyczyny przesunięć długookresowej

krzywej zagregowanej podaży
Położenie długookresowej krzywej zagregowanej podaży wskazuje ilość dóbr
i usług, wytwarzana˛ przez gospodarke˛ zgodnie z klasyczna˛ teoria˛ makro-
ekonomii. Ta wielkość produkcji jest czasem nazywana produkcja˛ potencjalna˛
(potential output) lub produkcja˛ przy pełnym zatrudnieniu (full-employment
output). Dla wie˛kszej precyzji nazwaliśmy ja˛ naturalnym poziomem produkcji,
ponieważ odpowiada ona wielkości produkcji wytwarzanej w danej gospodarce
w sytuacji, gdy bezrobocie utrzymuje sie˛ na poziomie naturalnym, czyli nor-
malnym. Naturalny poziom produkcji to taki jej poziom, do którego zmierza
gospodarka w długim okresie.
Każde zdarzenie w gospodarce, które zmienia naturalny poziom produkcji,
powoduje przesunie˛cie długookresowej krzywej zagregowanej podaży. Ponie-
waż w myśl modelu klasycznego wielkość produkcji zależy od zasobów pracy,
kapitału, bogactw naturalnych oraz od poziomu wiedzy technologicznej, rodzaje
przesunie˛ć długookresowej krzywej zagregowanej podaży możemy wyróżnić,
wykorzystuja˛c kryterium tych właśnie przyczyn.
Zasoby pracy. Wyobraźmy sobie, że do pewnego kraju przybywa wielu

imigrantów. Ponieważ liczba pracowników sie˛ zwie˛ksza, wielkość produkcji
dóbr i usług wzrasta. W rezultacie długookresowa krzywa zagregowanej podaży

przesunie sie˛ w prawo. Odwrotnie, jeżeli wielu pracowników opuści kraj,
długookresowa krzywa zagregowanej podaży przesunie sie˛ w lewo.
Położenie długookresowej krzywej zagregowanej podaży zależy również
od naturalnej stopy bezrobocia; wszelkie zmiany jej wysokości powoduja˛ zatem
przesunie˛cie długookresowej krzywej zagregowanej podaży. Na przykład, gdyby
rza˛d zdecydował sie˛ na znaczne podniesienie poziomu płacy minimalnej,
naturalna stopa bezrobocia wzrosłaby, a gospodarka wytwarzałaby mniejsza˛
ilość dóbr i usług. W rezultacie długookresowa krzywa zagregowanej podaży
przesune˛łaby sie˛ w lewo. Odwrotnie, jeżeli reforma systemu ubezpieczenia od
bezrobocia skłoni bezrobotnych do wie˛kszych wysiłków w poszukiwaniu pracy,
to naturalna stopa bezrobocia sie˛ obniży, a długookresowa krzywa zagregowanej
podaży przesunie sie˛ w prawo.
Zasoby kapitału. Zwie˛kszenie sie˛ zasobów kapitału w gospodarce powoduje

wzrost produkcyjności, a wie˛c również wzrost wielkości zagregowanej podaży
dóbr i usług. W wyniku tego długookresowa krzywa zagregowanej podaży
przesuwa sie˛ w prawo. Natomiast kiedy ilość kapitału w gospodarce maleje,
produkcyjność i ilość produkowanych dóbr i usług sie˛ zmniejszaja˛, przesuwaja˛c
długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży w lewo.
Zauważ, że to rozumowanie odnosi sie˛ zarówno do kapitału rzeczowego,
jak i do kapitału ludzkiego. Zwie˛kszenie sie˛ liczby maszyn, podobnie jak wzrost
liczby absolwentów uczelni, powie˛ksza zdolność gospodarki do produkcji dóbr
i usług. Oba te zdarzenia przesuna˛ zatem długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej
podaży w prawo.
Zasoby naturalne. Wielkość produkcji w gospodarce zależy także od jej

zasobów naturalnych, takich jak ziemia, surowce mineralne, klimat. Odkrycie
nowych złóż surowców przesunie długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży
w prawo. Z kolei pogorszenie sie˛ klimatu, które utrudnia prace˛ rolników,
spowoduje przesunie˛cie sie˛ tej krzywej w lewo.
Wiele krajów importuje ważne surowce z zagranicy. Zmiany doste˛pności
tych surowców także moga˛ spowodować przesunie˛cie długookresowej krzywej
zagregowanej podaży. W dalszych cze˛ściach tego rozdziału pokazujemy, że
zmiany zachodza˛ce na światowym rynku ropy naftowej były ważna˛ przyczyna˛
przesunie˛ć krzywych podaży.
Technologia. Chyba najważniejsza˛ przyczyna˛ tego, że obecnie gospodarka

produkuje wie˛cej niż przed laty, jest poste˛p technologiczny. Na przykład,
wynalezienie komputera umożliwiło wytwarzanie wie˛kszej ilości dóbr i usług
przy danych zasobach pracy, kapitału i bogactw naturalnych. W efekcie
długookresowa krzywa zagregowanej podaży przesune˛ła sie˛ w prawo.
Wiele innych zdarzeń, nawet niezwia˛zanych bezpośrednio z technologia˛,
ma podobne skutki jak zmiany technologii produkcji. Jak pokazaliśmy w roz-

dziale 9 w Mikroekonomii, rozpocze˛cie wymiany handlowej z zagranica˛ wywie-
ra podobny wpływ na wielkość produkcji jak wynalezienie nowej technologii
produkcji, przesuwaja˛c długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży w prawo.
Natomiast kiedy państwo wprowadzi nowe przepisy, zabraniaja˛ce przedsie˛bior-
com stosowania pewnych metod produkcji (być może zbyt niebezpiecznych dla
pracowników), długookresowa krzywa zagregowanej podaży przesunie sie˛
w lewo.
Wnioski. Długookresowa krzywa zagregowanej podaży jest graficzna˛ forma˛

klasycznego modelu gospodarki, który przedstawiliśmy w poprzednich roz-
działach. Każde działanie państwa lub zdarzenie, które zwie˛kszało realny PKB,
teraz powie˛ksza ilość wytwarzanych dóbr i usług, przesuwaja˛c długookresowa˛
krzywa˛ zagregowanej podaży w prawo. Natomiast dowolne działanie państwa
lub zdarzenie, które zmniejszało realny PKB, teraz ogranicza ilość wytwarza-
nych dóbr i usług, przesuwaja˛c długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży
w lewo.
Nowy sposób przedstawienia

wzrostu gospodarczego i inflacji
Dzie˛ki krzywej zagregowanego popytu i długookresowej krzywej zagregowanej
podaży dysponujemy nowym sposobem przedstawienia procesów zachodza˛cych
w gospodarce w długim okresie. Rysunek 11.4 ilustruje zmiany, do których
dochodzi w gospodarce w cia˛gu dziesie˛cioleci. Zauważ, że obie krzywe
zmieniaja˛ swoje położenie. Co prawda, takie przesunie˛cia moga˛ być wynikiem
działania wielu czynników, lecz najważniejszymi z nich sa˛ zmiany technologii
produkcji i zmiany polityki pienie˛żnej. Poste˛p technologiczny zwie˛ksza moż-
liwości gospodarki wytwarzania dóbr i usług, nieustannie przesuwaja˛c długo-
okresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży w prawo. Ponieważ jednocześnie
w miare˛ upływu czasu bank centralny zwie˛ksza podaż pienia˛dza, w prawo
przesuwa sie˛ również krzywa zagregowanego popytu. Jak widzimy na rysunku,
długookresowym efektem tych zmian jest zwie˛kszenie produkcji (wzrost Y) oraz
inflacja (wzrost P). Mamy zatem do czynienia jedynie z innym sposobem
prezentacji wyników klasycznej analizy wzrostu i inflacji, która˛ znamy z roz-
działów 3 i 8.
Jednak kiedy budowaliśmy model zagregowanego popytu i zagregowanej
podaży, celem nie było jedynie nadanie nowej formy wnioskom dotycza˛cym
długiego okresu. Przeciwnie, jak wkrótce sie˛ przekonamy, model ten be˛dzie
stanowił również narze˛dzie analizy procesów zachodza˛cych w gospodarce
w krótkim okresie. Przy tworzeniu modelu dotycza˛cego krótkiego okresu
uprościmy analize˛, rezygnuja˛c z przedstawienia trwaja˛cych nieustannie wzrostu
gospodarczego i inflacji, pokazanych na rysunku 11.4. Jednak zawsze powinniś-

my pamie˛tać, że długookresowe procesy gospodarcze stanowia˛ tło wahań
krótkookresowych. Krótkookresowe wahania poziomu produkcji i poziomu cen
powinny być trakowane jak odchylenia od długookresowych trendów.
RYSUNEK 11.4
Długookresowy wzrost i inflacja w modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży
W miare˛ jak wraz z upływem czasu, głównie na skutek poste˛pu technologicznego, powie˛kszaja˛ sie˛
możliwości produkcyjne gospodarki, długookresowa krzywa zagregowanej podaży przesuwa sie˛
w prawo. Jednocześnie, na skutek zwie˛kszania podaży pienia˛dza przez bank centralny, także
w prawo przesuwa sie˛ krzywa zagregowanego popytu. Na rysunku poniżej produkcja rośnie
z Y1980 do Y1990, a naste˛pnie do Y2000. Poziom cen podnosi sie˛ z P1980 do P1990 i P2000. Model
zagregowanego popytu i zagregowanej podaży umożliwia zatem nowy sposób prezentacji klasycznej
analizy wzrostu gospodarczego i inflacji.
Dlaczego krótkookresowa krzywa

zagregowanej podaży jest nachylona dodatnio?
Przechodzimy teraz do omówienia różnicy zachowania gospodarki w krótkim
i długim okresie. Kluczowe znaczenie maja˛ tu zmiany zagregowanej podaży. Jak
już wyjaśniliśmy, długookresowa krzywa zagregowanej podaży jest pionowa.
Jednak w krótkim okresie krzywa zagregowanej podaży jest nachylona dodatnio,
co widzimy na rysunku 11.5. Oznacza to, że w cia˛gu roku lub 2 lat wzrost
ogólnego poziomu cen w gospodarce zwykle powoduje zwie˛kszenie sie˛ produk-
cji dóbr i usług, a spadek ogólnego poziomu cen — zmniejszenie sie˛ produkcji
dóbr i usług.
Co jest przyczyna˛ tej dodatniej zależności mie˛dzy poziomem cen a wiel-
kościa˛ produkcji? Makroekonomiści zaproponowali trzy teorie, które maja˛
wyjaśnić dodatnie nachylenie krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży.
W przypadku każdej z tych teorii jakiś rodzaj niedoskonałości rynku sprawia, że
podaż w gospodarce zachowuje sie˛ inaczej w krótkim, a inaczej w długim
okresie. Teorie te przedstawiamy poniżej. Chociaż różnia˛ sie˛ one szczegółami,
wszystkie maja˛ element wspólny. Chodzi o myśl, że rzeczywista wielkość
produkcji odchyla sie˛ od swojego długookresowego czy też „naturalnego”
poziomu, kiedy poziom cen jest inny, niż spodziewali sie˛ ludzie. Kiedy
RYSUNEK 11.5
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży
W krótkim okresie spadek cen z P1 do P2 zmniejsza wielkość produkcji z Y1 do Y2. Ta dodatnia
zależność może być spowodowana lepkościa˛ cen i płac lub błe˛dami w ocenie sytuacji gospodarczej.
Wraz z upływem czasu płace, ceny oraz oceny sytuacji zmieniaja˛ sie˛, wie˛c zależność, o której mowa,
jest tylko krótkookresowa.
rzeczywisty poziom cen przewyższa poziom oczekiwany, wielkość produkcji

rośnie powyżej poziomu naturalnego. Kiedy zaś ceny spadaja˛ poniżej oczekiwa-
nego poziomu, również wielkość produkcji zmniejsza sie˛ poniżej poziomu
naturalnego1.
Teoria lepkich płac. Pierwsze i najprostsze objaśnienie dodatniego nachylenia

krótkookresowej krzywej podaży daje teoria lepkich płac (sticky wage theory).
Zgodnie z nia˛ krótkookresowa krzywa popytu jest nachylona ku górze z powodu
sztywności („lepkości”) płac nominalnych w krótkim okresie. Powolność zmian
płac nominalnych do pewnego stopnia jest skutkiem istnienia kontraktów długo-
terminowych zawieranych mie˛dzy pracownikami i pracodawcami, określaja˛cych
poziom płac nominalnych, niekiedy nawet z trzyletnim wyprzedzeniem. Ponadto
te wolne dostosowania płac moga˛ wynikać ze zwyczajów społecznych i z rozu-
mienia poje˛cia sprawiedliwości, wpływaja˛cych na kształtowanie sie˛ płac, a po-
wolnym zmianom ulegaja˛cych dopiero w dłuższym okresie.
Chca˛c zrozumieć, jak lepkie płace wpływaja˛ na zagregowana˛ podaż,
wyobraźmy sobie, że przedsie˛biorstwo z góry uzgodniło ze swoimi pracow-
nikami płace˛ nominalna˛ dotycza˛ca˛ przyszłego okresu, kieruja˛c sie˛ przy tym
swoimi oczekiwaniami co do przyszłego poziomu cen. Jeżeli w rzeczywistości
ceny spadna˛ poniżej oczekiwanego poziomu P, a nominalna płaca pozostanie
sztywna na poziomie W, to płaca realna W/P wzrośnie powyżej poziomu, który
zakładały firmy. Ponieważ płace stanowia˛ duża˛ cze˛ść kosztów produkcji,
wyższe płace realne oznaczaja˛, że realne koszty przedsie˛biorstwa wzrosły.
Przedsie˛biorstwo zareaguje na to zmniejszeniem zatrudnienia i ograniczeniem
wielkości produkcji. Innymi słowy, ponieważ wysokość płac nie dostosowuje sie˛
natychmiast do zmian cen, niższy poziom cen powoduje spadek opłacalności
produkcji, skłaniaja˛c przedsie˛biorstwa do zmniejszenia ilości wytwarzanych
dóbr i usług.
Teoria lepkich cen. Niektórzy ekonomiści zaproponowali inny sposób patrzenia

na krótkookresowa˛ krzywa˛ podaży, zwany teoria˛ lepkich cen (sticky price
theory). Jak już wyjaśniliśmy, teoria lepkich płac podkreśla, że płace nominalne
powoli dostosowuja˛ sie˛ do zmian cen. Według teorii lepkich cen ceny niektórych
dóbr i usług również powoli dostosowuja˛ sie˛ do zmian warunków gospodarowa-
nia. Powolne dostosowania cen wynikaja˛ po cze˛ści z tego, że istnieja˛ koszty
zmian cen, zwane kosztami zmienianych jadłospisów, takie jak koszty druku
i dystrybucji nowych cenników, koszty wysyłki katalogów oraz czas potrzebny
na wymiane˛ etykiet i wywieszek cenowych w sklepach. Z powodu wyste˛powa-
nia tych kosztów nie tylko płace, lecz także ceny moga˛ być lepkie w krótkim
okresie.
1
W oryginale angielskim mówi sie˛ tutaj o naturalnym tempie wzrostu produkcji (natural
rate), lecz w rzeczywistości chodzi o naturalna˛ wielkość produkcji ( przyp. tłum.).
Chca˛c zrozumieć wpływ lepkich cen na wielkość zagregowanej po-

daży, załóżmy, że każde przedsie˛biorstwo ustala wysokość swoich cen z wy-
przedzeniem na podstawie oczekiwanych warunków ekonomicznych, w których
działa. Powiedzmy, że wkrótce potem dochodzi do nieoczekiwanego spadku
podaży pienia˛dza, który powoduje zmniejszenie sie˛ ogólnego poziomu cen
w długim okresie. Chociaż niektóre przedsie˛biorstwa natychmiast obniża˛ swoje
ceny, reaguja˛c w ten sposób na zmiane˛ warunków gospodarowania, inne
przedsie˛biorstwa be˛da˛ wolały unikna˛ć kosztów zmienianych jadłospisów, co
spowoduje zwłoke˛ w ich reakcji. Ponieważ te zwlekaja˛ce firmy maja˛ zbyt
wysokie ceny, wielkość ich sprzedaży maleje. Spadek sprzedaży z kolei sprawia,
że musza˛ one ograniczyć wielkość produkcji i zatrudnienia. Inaczej mówia˛c,
ponieważ nie wszystkie ceny natychmiast dostosowuja˛ sie˛ do zmieniaja˛cych sie˛
warunków, nieoczekiwany spadek cen sprawia, że ceny produktów wytwarza-
nych przez niektóre przedsie˛biorstwa okazuja˛ sie˛ za wysokie, co powoduje
zmniejszenie sie˛ sprzedaży i zmusza te przedsie˛biorstwa do ograniczania
Teoria błe˛dnych ocen sytuacji. Inne wyjaśnienie dodatniego nachylenia krótko-

okresowej krzywej zagregowanej podaży znajduje sie˛ w teorii błe˛dnych ocen
sytuacji (misperceptions theory). Zgodnie z nia˛ w krótkim okresie zmiany
ogólnego poziomu cen moga˛ być błe˛dnie interpretowane przez producentów
zainteresowanych sytuacja˛ na tych rynkach, na których sprzedaja˛ oni swoje
towary. Pod wpływem takich błe˛dnych ocen dostawcy reaguja˛ na zmiany cen
wytwarzanych przez siebie produktów, co prowadzi do powstania nachylonej ku
górze krzywej zagregowanej podaży.
Chca˛c sie˛ przyjrzeć bliżej działaniu tego mechanizmu, przypuśćmy, że
ogólny poziom cen spada poniżej oczekiwanego poziomu. Kiedy dostawcy
spostrzegaja˛, że ceny ich wyrobów sie˛ obniżaja˛, moga˛ błe˛dnie uznać, że spadły
również ceny wzgle˛dne wytwarzanych przez nich produktów. Na przykład,
farmerzy uprawiaja˛cy pszenice˛ moga˛ dostrzec spadek jej cen, zanim jeszcze
zauważa˛ obniżke˛ cen wielu produktów, które sami kupuja˛ jako konsumenci.
Moga˛ wtedy wycia˛gna˛ć błe˛dny wniosek, że uprawa pszenicy stała sie˛ mniej
opłacalna, i ograniczyć wielkość jej produkcji. Podobnie pracownicy moga˛ naj-
pierw dostrzec to, że ich płace nominalne obniżyły sie˛, a dopiero potem zauwa-
żyć, iż ceny dóbr i usług konsumpcyjnych, które kupuja˛, także spadły. W efekcie
moga˛ oni uznać, że ich realne wynagrodzenia zmalały, i zareagować na to
zmniejszeniem ilości pracy, która˛ oferuja˛ na rynku pracy. W obu przypadkach
spadek poziomu cen prowadzi do błe˛dów dotycza˛cych cen wzgle˛dnych, co
skłania dostawców do obniżenia ilości oferowanych na sprzedaż dóbr i usług.
Wnioski. Istnieja˛ trzy alternatywne wyjaśnienia dodatniego nachylenia krótko-

okresowej zagregowanej krzywej podaży: 1) lepkie płace, 2) lepkie ceny i 3)
błe˛dne oceny sytuacji. Ekonomiści spieraja˛ sie˛, które z tych objaśnień jest
prawidłowe, bardzo możliwe jednak, że każde z nich zawiera element prawdy.
Ze wzgle˛du na funkcje˛ tej ksia˛żki podobieństwa tych teorii sa˛ dla nas ważniejsze
niż ich różnice. Każda z nich sugeruje, że wielkość produkcji odchyla sie˛ od
swojego naturalnego poziomu, kiedy rzeczywisty poziom cen odchyla sie˛ od
poziomu oczekiwanego. Matematycznie możemy to wyrazić w naste˛puja˛cy
sposób:
oferowana naturalna  rzeczywisty oczekiwany 

wielkość = wielkość + a poziom cen − poziom cen ,
produkcji produkcji  
gdzie a to parametr, który określa, z jaka˛ siła˛ produkcja reaguje na nieoczekiwa-

ne zmiany cen.
Zauważmy, że wszystkie trzy teorie krótkookresowej zagregowanej podaży
dotycza˛ problemu, który zapewne ma charakter przejściowy. Niezależnie od
tego, czy dodatnie nachylenie krzywej zagregowanej podaży jest skutkiem
lepkich płac, lepkich cen, czy też błe˛dnych ocen sytuacji, przyczyny te nie
trwaja˛ długo. Ostatecznie, kiedy ludzie dostosuja˛ swe oczekiwania do rzeczywi-
stych warunków gospodarowania, poziom płac nominalnych dostosuje sie˛
odpowiednio, ceny przestana˛ być lepkie, a błe˛dne oceny sytuacji zostana˛
skorygowane. Innymi słowy, w długim okresie ceny oczekiwane i ceny rzeczy-
wiste zrównaja˛ sie˛, a krzywa zagregowanej podaży stanie sie˛ raczej pionowa niż
dodatnio nachylona.
Powody przesunięć krótkookresowej

krzywej zagregowanej podaży
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży pokazuje wielkość produkcji
dóbr i usług, wytwarzanej w krótkim okresie przy różnych poziomach cen.
Możemy interpretować ja˛ podobnie jak długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej
podaży z ta˛ różnica˛, że dotyczy ona przypadków, w których płace sa˛ lepkie, ceny
sa˛ lepkie i oceny sytuacji sa˛ błe˛dne. Kiedy zatem badamy przyczyny przesunie˛ć
krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży, musimy uwzgle˛dnić wszystkie
te czynniki, które przesuwaja˛ długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży,
a także — dodatkowo — oczekiwany poziom cen, który zmienia lepkie płace,
lepkie ceny i błe˛dne oceny sytuacji.
Zacznijmy od tego, co wiemy o długookresowej zagregowanej krzywej
podaży. Zgodnie z naszymi wcześniejszymi ustaleniami, przyczynami przesu-
nie˛ć długookresowej krzywej zagregowanej podaży sa˛ zmiany wielkości zaso-
bów pracy, kapitału i bogactw naturalnych oraz poste˛p technologiczny. Te same
zmienne powoduja˛ przesunie˛cia krótkookresowej krzywej zagregowanej poda-
ży. Na przykład, kiedy powie˛kszenie sie˛ zasobu kapitału w gospodarce zwie˛ksza
produkcyjność pracy, zarówno długookresowa, jak i krótkookresowa krzywa
zagregowanej podaży przesuwa sie˛ w prawo. Kiedy zaś wzrost płac nominal-
nych podnosi naturalna˛ stope˛ bezrobocia, zarówno długookresowa, jak i krótko-
okresowa krzywa zagregowanej podaży przesuna˛ sie˛ w lewo.
Ważnym dodatkowym czynnikiem, który wpływa na położenie krótko-
okresowej krzywej zagregowanej podaży, sa˛ oczekiwania ludzi co do przy-
szłego poziomu cen. Jak już wyjaśnialiśmy, wielkość podaży dóbr i usług
w krótkim okresie zależy od lepkich płac, lepkich cen i cze˛sto błe˛dnych ocen
sytuacji gospodarczej. Jednak na płace, ceny i diagnozy stanu gospodarki
wpływaja˛ oczekiwania co do przyszłego poziomu cen. Kiedy zatem oczekiwania
te sie˛ zmieniaja˛, przesuwa sie˛ także krótkookresowa krzywa zagregowanej
podaży.
Chca˛c skonkretyzować to rozumowanie, rozpatrzmy jedna˛ z teorii za-
gregowanej podaży, a mianowicie teorie˛ lepkich płac. Zgodnie z nia˛, kiedy
zarówno pracownicy, jak i pracodawcy spodziewaja˛ sie˛ wzrostu cen, z wie˛k-
szym prawdopodobieństwem uzgadniaja˛ wysokie płace nominalne. Wysokie
płace zwie˛kszaja˛ koszty produkcji i — przy każdym poziomie cen — powoduja˛
zmniejszenie sie˛ produkcji dóbr i usług, oferowanej przez przedsie˛biorstwa.
Kiedy zatem oczekiwany poziom cen rośnie, podnosza˛ sie˛ również płace
i koszty produkcji, a wielkość produkcji dóbr i usług maleje przy każdym
poziomie cen. W efekcie krzywa krótkookresowej zagregowanej podaży prze-
suwa sie˛ w lewo. Odwrotnie, kiedy oczekiwany poziom cen sie˛ obniża, płace
i koszty produkcji spadaja˛, przedsie˛biorstwa zwie˛kszaja˛ produkcje˛ przy każdym
poziomie cen i krzywa krótkookresowej zagregowanej podaży przesuwa sie˛
w prawo.
Podobne rozumowanie można zastosować do pozostałych teorii zagregowa-
nej podaży. Ogólny wniosek jest zatem naste˛puja˛cy: wzrost oczekiwanego
poziomu cen zmniejsza ilość oferowana˛ dóbr i usług, przesuwaja˛c krótkook-
resowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży w lewo. Natomiast spadek oczekiwanego
poziomu cen zwie˛ksza ilość oferowana˛ dóbr i usług, przesuwaja˛c krótkook-
resowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży w prawo. Jak przekonamy sie˛ w naste˛p-
nym podrozdziale, ten wpływ oczekiwań cenowych na położenie krótkook-
resowej krzywej zagregowanej podaży ma kluczowe znaczenie, zapewniaja˛c
zgodność zachowań gospodarki w krótkim i długim okresie. W krótkim okresie
oczekiwania te sa˛ dane, a gospodarka znajduje sie˛ na przecie˛ciu zagregowanej
krzywej popytu i krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży. W długim
okresie oczekiwania cenowe sie˛ zmieniaja˛, a krzywa krótkookresowej zagre-
gowanej podaży sie˛ przesuwa. Właśnie to przesunie˛cie sprawia, że gospodarka
osia˛ga ostatecznie punkt równowagi na przecie˛ciu krzywej zagregowanego
popytu i długookresowej krzywej zagregowanej podaży.
Z grubsza rozumiesz już, dlaczego krótkookresowa krzywa zagregowanej
podaży ma nachylenie dodatnie, a także jakie zdarzenia i działania państwa
moga˛ powodować jej przesunie˛cia. W tablicy 11.2 podsumowaliśmy nasze roz-
ważania.
TABLICA 11.2
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży — podsumowanie
Dlaczego krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży ma nachylenie dodatnie?

1. Teoria lepkich płac. Nieoczekiwanie niski poziom cen zwie˛ksza płace realne, co skłania przed-
sie˛biorstwa do zmniejszenia zatrudnienia i zaoferowania mniejszej ilości dóbr i usług.
2. Teoria lepkich cen. Nieoczekiwanie niski poziom cen powoduje, że ceny dóbr wytwarzanych
przez niektóre przedsie˛biorstwa okazuja˛ sie˛ zbyt wysokie, co powoduje spadek sprzedaży
i skłania te przedsie˛biorstwa do zmniejszenia produkcji.
3. Teoria błe˛dnych ocen sytuacji. Nieoczekiwanie niski poziom cen skłania niektórych producentów
do mylnego wniosku, że wzgle˛dne ceny ich produktów sie˛ obniżyły, co powoduje spadek
produkcji.
Dlaczego krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży sie˛ przesuwa?
1. Przesunie˛cia spowodowane zmianami na rynku pracy. Wzrost ilości pracy doste˛pnej w gospodar-
ce (np. w wyniku spadku naturalnej stopy bezrobocia) przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaży
w prawo. Natomiast spadek zagregowanej podaży pracy (np. na skutek wzrostu naturalnej stopy
bezrobocia) przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo.
2. Przesunie˛cia spowodowane zmianami na rynku kapitału. Wzrost zasobów kapitału rzeczowego
lub kapitału ludzkiego przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaży w prawo. Spadek zasobów
kapitału rzeczowego lub kapitału ludzkiego przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo.
3. Przesunie˛cia spowodowane zmianami doste˛pnej ilości zasobów naturalnych. Zwie˛kszenie sie˛
ilości doste˛pnych zasobów naturalnych przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaży w prawo.
Natomiast zmniejszenie sie˛ ilości doste˛pnych zasobów naturalnych przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo.
4. Przesunie˛cia spowodowane zmianami technologii produkcji. Poste˛p technologiczny przesuwa
krzywa˛ zagregowanej podaży w prawo. Regres technologiczny (jego przyczyna˛ może być np.
regulacja) przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo.
5. Przesunie˛cia spowodowane zmiana˛ oczekiwań cenowych. Spadek oczekiwanego poziomu cen
przesuwa krótkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży w prawo. Wzrost oczekiwanego pozio-
mu cen przesuwa te˛ krzywa˛ w lewo.
Szybki sprawdzian
Wyjaśnij, dlaczego długookresowa krzywa zagregowanej podaży jest pionowa.
• Podaj trzy wyjaśnienia dodatniego nachylenia krótkookresowej krzywej zagre-
gowanej podaży.
11.5
Dwie przyczyny wahań gospodarczych
Poznawszy model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży, dysponujemy
już podstawowymi narze˛dziami do analizy wahań aktywności gospodarczej.
Możemy zwłaszcza wykorzystać posiadana˛ już wiedze˛ o zagregowanym popy-
cie i zagregowanej podaży w celu zbadania dwóch głównych przyczyn krótko-
okresowych wahań gospodarczych.
Upraszczaja˛c, załóżmy, że pocza˛tkowo gospodarka znajduje sie˛ w stanie

równowagi długookresowej, pokazanym na rysunku 11.6. Wielkość produkcji
i poziom cen odpowiadaja˛ punktowi przecie˛cia krzywej zagregowanego popytu
i długookresowej krzywej zagregowanej podaży, czyli punktowi A. W tym
punkcie produkcja osia˛ga swój naturalny poziom. Również krótkookresowa
krzywa zagregowanej podaży przechodzi przez A, co oznacza, że płace, ceny
i oczekiwania cenowe dostosowały sie˛ w pełni do wymogów równowagi
długookresowej. Innymi słowy, kiedy gospodarka znajduje sie˛ w stanie równo-
wagi długookresowej, płace, ceny i oceny sytuacji gospodarczej sa˛ takie, że
punkt przecie˛cia krzywej zagregowanego popytu z krótkookresowa˛ krzywa˛
zagregowanej podaży pokrywa sie˛ z punktem przecie˛cia krzywej zagregowane-
go popytu z długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży.
RYSUNEK 11.6
Równowaga długookresowa
Gospodarka osia˛ga stan równowagi długookresowej w punkcie, w którym krzywa zagregowanego
popytu przecina sie˛ z długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży (punkt A). W stanie równowagi
długookresowej płace, ceny i oceny sytuacji sa˛ takie, że krótkookresowa krzywa zagregowanej
podaży również przechodzi przez ten punkt.
Skutki zmian zagregowanego popytu

Załóżmy, że z jakiegoś powodu wszystkich nagle ogarnia fala pesymizmu.
Przyczyna˛ może być afera polityczna, krach na giełdzie lub wybuch wojny
gdzieś na świecie. W efekcie wiele osób zaczyna sie˛ obawiać przyszłości
i zmienia swoje plany. Konsumenci zmniejszaja˛ wydatki i zwlekaja˛ z pla-
nowanymi wie˛kszymi zakupami, a przedsie˛biorstwa odraczaja˛ zaplanowane

inwestycje.
Jaki taka fala pesymizmu wpłynie na gospodarke˛? Z pewnościa˛ zmniejszy
sie˛ zagregowany popyt na dobra i usługi. Oznacza to, że przy każdym poziomie
cen gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa be˛da˛ teraz skłonne kupić mniejsza˛
ilość dóbr i usług. Na rysunku 11.7 widzimy, że krzywa zagregowanego popytu
przesuwa sie˛ w lewo, z położenia AD1 do AD2.
RYSUNEK 11.7
Zmniejszenie się zagregowanego popytu
Spadek zagregowanego popytu, który może nasta˛pić np. na skutek fali pesymizmu w gospodarce,
powoduje przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu w lewo, z położenia AD1 do położenia AD2.
Gospodarka przesuwa sie˛ z punktu A do punktu B. Produkcja maleje z Y1 do Y2, a poziom cen obniża
sie˛ z P1 do P2. W miare˛ upływu czasu płace, ceny i oceny sytuacji zmieniaja˛ sie˛ i krótkookresowa
krzywa zagregowanej podaży przesuwa sie˛ w prawo, z AS1 do AS2, a gospodarka osia˛ga nowy punkt
równowagi C, w którym nowa krzywa zagregowanego popytu przecina sie˛ z długookresowa˛ krzywa˛
zagregowanej podaży. Poziom cen obniża sie˛ do P3, a wielkość produkcji powraca do swego
naturalnego poziomu Y1.
Za pomoca˛ tego samego rysunku możemy zbadać efekty spadku wielkości

zagregowanego popytu. W krótkim okresie gospodarka przesuwa sie˛ wzdłuż
pocza˛tkowej krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży AS1, z punktu A do
punktu B, produkcja zmniejsza sie˛ z Y1 do Y2, a ceny obniżaja˛ sie˛ z P1 do P2.
Spadek produkcji oznacza, że gospodarka znajduje sie˛ w stanie recesji. Chociaż
nie pokazano tego na rysunku, na zmniejszenie wielkości sprzedaży i produkcji
przedsie˛biorstwa reaguja˛ ograniczeniem zatrudnienia. Pesymizm, który spowo-
dował zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu, jest zatem do pewnego stopnia
samospełniaja˛ca˛ sie˛ przepowiednia˛: obawa przed przyszłościa˛ powoduje spadek
dochodów i wzrost bezrobocia.
Jak w obliczu takiej recesji powinni sie˛ zachować politycy gospodarczy?
Jedna˛ z możliwości jest próba zwie˛kszenia zagregowanego popytu. Jak zauwa-
żyliśmy wcześniej, zwie˛kszenie wydatków państwa lub zwie˛kszenie podaży
pienia˛dza spowodowałyby wzrost zapotrzebowania na dobra i usługi przy każ-
dym poziomie cen, a zatem przesune˛łyby krzywa˛ zagregowanego popytu w pra-
wo. Gdyby politycy działali dostatecznie szybko i precyzyjnie, mogliby skom-
pensować pocza˛tkowa˛ zmiane˛ zagregowanego popytu, cofna˛ć krzywa˛ zagrego-
wanego popytu do pierwotnego położenia, tj. AD1, i ulokować gospodarke˛
z powrotem w punkcie A. (W naste˛pnym rozdziale szczegółowo zbadamy, w jaki
sposób polityka pienie˛żna i polityka budżetowa wpływaja˛ na zagregowany po-
pyt. Sprawdzimy również, co utrudnia praktyczne wykorzystanie tych narze˛dzi.)
Nawet bez interwencji polityków gospodarczych po pewnym czasie recesja
sama usta˛pi. Zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu obniży poziom cen.
W końcu oczekiwania cenowe także dostosuja˛ sie˛ do nowej rzeczywistości
i oczekiwany poziom cen również sie˛ zmniejszy. Ponieważ spadek oczekiwa-
nego poziomu cen oznacza zmiane˛ płac, cen i ocen sytuacji gospodarczej,
krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży przesunie sie˛ w prawo, z położe-
nia AS1 do AS2, jak widzimy to na rysunku 11.7. To dostosowanie oczekiwań po
pewnym czasie umożliwi gospodarce osia˛gnie˛cie punktu C, w którym nowa
krzywa zagregowanego popytu (AD2) przecina sie˛ z długookresowa˛ krzywa˛
zagregowanej podaży.
W tym nowym stanie równowagi długookresowej, czyli w punkcie C,
produkcja powraca do swego naturalnego poziomu. Mimo że fala pesymizmu
spowodowała zmniejszenie zagregowanego popytu, poziom cen obniżył sie˛
w wystarczaja˛cym stopniu (do P3), aby skompensowało to skutki przesunie˛cia
krzywej zagregowanego popytu. W długim okresie przesunie˛cie krzywej za-
gregowanego popytu wpływa zatem jedynie na poziom cen, a nie na wielkość
produkcji. Innymi słowy, długookresowym skutkiem przesunie˛cia krzywej
zagregowanego popytu jest jedynie zmiana nominalna (obniżka cen), a nie
zmiana realna (wielkość produkcji sie˛ nie zmienia).
Podsumowuja˛c, z naszych rozważań o przesunie˛ciach krzywej zagregowa-
nego popytu wynika, że zmiany zagregowanego popytu:
● w krótkim okresie powoduja˛ wahania poziomu produkcji dóbr i usług

w gospodarce;
● w długim okresie zmieniaja˛ poziom cen, lecz nie zmieniaja˛ wielkości
produkcji.
STUDIUM PRZYPADKU
Zmiany zagregowanego popytu w Wielkiej Brytanii:
wojny światowe i Wielki Kryzys
Na pocza˛tku tego rozdziału — na podstawie analizy danych statystycznych od

1965 r. — ustaliliśmy trzy ważne fakty, dotycza˛ce wahań aktywności gospodar-
czej. Spójrzmy teraz na historie˛ gospodarcza˛ Wielkiej Brytanii w dłuższym
okresie. Rysunek 11.8 informuje o procentowych zmianach wielkości realnego
PKB w kolejnych trzyletnich okresach po 1990 r. Średnio biora˛c, w całym tym
okresie, realny PKB Wielkiej Brytanii w okresach trzyletnich wzrastał o około
6%, czyli mniej wie˛cej o 2% rocznie. Jednak cykl koniunkturalny powodował
wahania wokół tej średniej, szczególnie silnie w trzech okresach: po I i II wojnie
światowej nasta˛pił głe˛boki spadek realnego PKB; podobnie było na pocza˛tku lat
trzydziestych XX w. Wszystkie te przypadki w jakiejś mierze były zwia˛zane ze
zmianami zagregowanego popytu.
Obydwie wojny światowe (w latach 1914−1918 i 1939−1945) charak-
teryzowały sie˛ bardzo wysokim tempem wzrostu gospodarczego. Kiedy Wielka
Brytania przysta˛piła do wojny, wydatki państwa na cele militarne gwałtowanie
wzrosły, zwłaszcza na pocza˛tku obu tych wojen. W obydwu przypadkach
ogromne zwie˛kszenie zagregowanego popytu doprowadziło do wzrostu krajowej
produkcji dóbr i usług, jak również do wzrostu cen. Tylko w 1915 r. realny PKB
Wielkiej Brytanii zwie˛kszył sie˛ o 8% — 4 razy szybciej od długookresowego
rocznego tempa wzrostu. Ceny ulegały niemal podwojeniu w czasie tej wojny.
Podobnie było na pocza˛tku II wojny światowej, kiedy w latach 1940−1941
produkcja rosła w tempie około 10% rocznie. W latach 1939−1945, mimo
zastosowania przez rza˛d bardzo rygorystycznej kontroli cen, ogólny poziom cen
podniósł sie˛ o 17%. (Oficjalny wskaźnik inflacji nie uwzgle˛dnia jeszcze szybciej
rosna˛cych cen na czarnym rynku, który w okresach wojen staje sie˛ bardzo
ważny.) Natomiast pierwsze lata po zakończeniu obu wojen światowych
charakteryzowały sie˛ bardzo głe˛boka˛ recesja˛, spowodowana˛ przez radykalne
zmniejszenie wydatków wojskowych i gwałtowny spadek zagregowanego po-
ziomu popytu.
Załamanie gospodarcze z pocza˛tku lat trzydziestych XX w. jest nazywane
Wielkim Kryzysem (Great Depression). W Wielkiej Brytanii wielkość realnego
PKB oraz poziom cen obniżały sie˛ w latach 1929−1932 w każdym roku;
w sumie produkcja spadła o około 10%, a ceny obniżyły sie˛ o około 15%. Wiele
innych krajów także doznało głe˛bokiego spadku produkcji i cen. Na przykład,
w USA realny PKB w latach 1929−1933 obniżył sie˛ o 27%, a ogólny poziom
cen — o 22%. Ekonomiści zajmuja˛cy sie˛ historia˛ gospodarki nadal dyskutuja˛
nad przyczynami Wielkiego Kryzysu, jednak zdecydowana wie˛kszość wyjaśnień
wskazuje na silny spadek zagregowanego popytu.
RYSUNEK 11.8
Realny PKB Wielkiej Brytanii po 1900 r.
Na rysunku widzimy stopy wzrostu realnego PKB Wielkiej Brytanii w stosunku do trzech
poprzednich lat. Wzrost, a naste˛pnie spadek realnego PKB zwia˛zany z I i II wojna˛ światowa˛ jest
bardzo wyraźny. Wielki Kryzys na pocza˛tku lat trzydziestych XX w. charakteryzował sie˛ znacznym
zwolnieniem tempa wzrostu brytyjskiej gospodarki.
Ź r ó d ł o: UK Office for National Statistics; obliczenia własne autorów.
Na przykład, niektórzy podkreślaja˛ znaczenie krachu giełdowego w Sta-

nach Zjednoczonych i na całym świecie w 1929 r., który zmniejszył maja˛tek
gospodarstw domowych, a w rezultacie radykalnie obniżył ich wydatki kon-
sumpcyjne. W dodatku słabości ówczesnego systemu bankowego w USA do-
prowadziły wiele banków do bankructwa, kiedy ich klienci, utraciwszy zaufanie
do systemu finansowego, zacze˛li masowo wycofywać swoje pienia˛dze. Fale
paniki na rynku bankowym jeszcze bardziej pogarszały sytuacje˛ finansowa˛
gospodarstw domowych i były przyczyna˛ trudności przedsie˛biorstw usiłuja˛cych
finansować sie˛ na giełdzie lub zacia˛gna˛ć kredyt w banku. Wszystko to,
w poła˛czeniu z restrykcyjna˛ polityka˛ pienie˛żna˛ i budżetowa˛ w Stanach Zjed-
noczonych, Wielkiej Brytanii i innych krajach, doprowadziło do głe˛bokich,
wzajemnie sie˛ wzmacniaja˛cych spadków zagregowanego popytu na świecie.
Skutki zmian zagregowanej podaży

Wyobraźmy sobie jeszcze raz gospodarke˛ be˛da˛ca˛ w stanie równowagi długo-
okresowej. Przypuśćmy teraz, że nagle niektóre przedsie˛biorstwa odnotowuja˛
wzrost kosztów produkcji. Na przykład, zła pogoda może zniszczyć cze˛ść upraw
i zwie˛kszyć koszty wytwarzania żywności albo też wojna na Bliskim Wschodzie
może utrudnić dostawy ropy naftowej, podnosza˛c koszty wytwarzania produk-
tów ropopochodnych.
Jakie be˛da˛ skutki makroekonomiczne takiego wzrostu kosztów produkcji?
Przy każdym poziomie cen producenci be˛da˛ obecnie dostarczali mniejsza˛ ilość
dóbr i usług. W efekcie, jak pokazano na rysunku 11.9, krótkookresowa krzywa
zagregowanej podaży przesunie sie˛ w lewo, z położenia AS1 do położenia AS2.
(W pewnych przypadkach długookresowa krzywa zagregowanej podaży także
może sie˛ przesuna˛ć; upraszczaja˛c, załóżmy jednak, że tak nie jest.)
Na rysunku tym możemy prześledzić efekty przesunie˛cia sie˛ krzywej za-
gregowanej podaży w lewo. W krótkim okresie gospodarka porusza sie˛ wzdłuż
już istnieja˛cej krzywej zagregowanego popytu, przesuwaja˛c sie˛ z punktu A
do punktu B. Produkcja w gospodarce spada z Y1 do Y2, a poziom cen rośnie
z P1 do P2. Ponieważ ta gospodarka ma do czynienia zarówno ze Stagflacja
jest to okres
stagnacja˛ (spadkiem produkcji), jak i z inflacja˛ (ze wzrostem cen), spadku produkcji
taka˛ sytuacje˛ nazywamy cze˛sto stagflacja˛ (stagflation). i wzrostu cen.
RYSUNEK 11.9
Niekorzystna zmiana zagregowanej podaży
Kiedy jakieś zdarzenie zwie˛ksza koszty przedsie˛biorstw, krótkookresowa krzywa zagregowanej
podaży przesuwa sie˛ w lewo, z AS1 do AS2. Gospodarka przechodzi z punktu A do punktu B. Efektem
jest stagflacja: produkcja spada z Y1 do Y2, a ceny rosna˛ z P1 do P2.
Co powinni robić politycy w obliczu stagflacji? Nie ma tu prostych

rozwia˛zań. Po pierwsze, moga˛ nic nie robić. W tym przypadku produkcja dóbr
i usług przez pewien czas be˛dzie sie˛ kształtować na obniżonym poziomie, tj. Y2.
W końcu jednak recesja sama wygaśnie, kiedy przedsie˛biorstwa dostosuja˛
poziom płac i cen oraz swoje oceny sytuacji do wzrostu kosztów produkcji. Na
przykład, niski poziom produkcji i wysokie bezrobocie wywieraja˛ presje˛ na
obniżenie poziomu płac. Niższe płace z kolei umożliwiaja˛ zwie˛kszenie wiel-
kości produkcji. Po pewnym czasie, gdy krótkookresowa krzywa zagregowanej
podaży przesunie sie˛ z powrotem do położenia AS1, ceny sie˛ obniża˛, a produkcja
wróci do swego naturalnego poziomu. Po upływie długiego okresu gospodarka
powraca do punktu A, w którym krzywa zagregowanego popytu przecina
długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży.
Po drugie, kontroluja˛cy polityke˛ pienie˛żna˛ i budżetowa˛ politycy gospodar-
czy podejmuja˛ próby skompensowania skutków przesunie˛cia krótkookresowej
krzywej zagregowanej podaży i przesuwaja˛ w tym celu na rysunku 11.10
krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo, z położenia AD1 do AD2, co sprawia, że
zmiana zagregowanej podaży nie wpływa na wielkość produkcji. Gospodarka
zmierza bezpośrednio z punktu A do punktu C. Produkcja pozostaje na natu-
RYSUNEK 11.10
Absorbowanie niekorzystnej zmiany zagregowanej podaży
W obliczu niekorzystnego przesunie˛cia krzywej zagregowanej podaży z AS1 do AS2 politycy
gospodarczy, maja˛cy wpływ na zagregowany popyt, moga˛ próbować przesuna˛ć krzywa˛ zagregowa-
nego popytu w prawo, z położenia AD1 do AD2. Gospodarka przesunie sie˛ wtedy z punktu A do
punktu C. W krótkim okresie taka polityka zapobiegnie spadkowi produkcji, wynikaja˛cemu
z przesunie˛cia krótkookresowej krzywej podaży, jednak poziom cen na trwałe wzrośnie z P1 do P3.
ralnym poziomie, a ceny rosna˛ z P1 do P3. W takim przypadku mówimy, że

politycy absorbuja˛ zmiany zagregowanej podaży, gdyż pozwalaja˛ na to, aby
wzrost kosztów trwale wpłyna˛ł na poziom cen.
Podsumowuja˛c, powyższa analiza zmian zagregowanej podaży pozwala
wycia˛gna˛ć dwa ważne wnioski.
● Zmiany zagregowanej podaży moga˛ wywołać stagflacje˛, która jest poła˛cze-
niem recesji (spadku produkcji) z inflacja˛ (ze wzrostem cen).
● Zmieniaja˛c wielkość zagregowanego popytu, politycy gospodarczy nie sa˛
w stanie zlikwidować obu tych szkodliwych efektów jednocześnie.
STUDIUM PRZYPADKU
Ropa a gospodarka
Niektóre z najwie˛kszych wahań w gospodarce, które wysta˛piły w krajach

wysoko rozwinie˛tych po 1970 r., były spowodowane zmianami zachodza˛cymi
na rynkach naftowych Bliskiego Wschodu. Ropa naftowa to niezwykle ważny
zasób, niezbe˛dny do produkcji wielu dóbr i usług, a wie˛kszość tego surowca
oferowanego na rynku światowym pochodzi z Arabii Saudyjskiej, Kuwejtu
i innych krajów Bliskiego Wschodu. Kiedy jakieś ważne zdarzenie (zazwyczaj
o charakterze politycznym) zmniejsza ilość ropy naftowej dostarczanej z tego
regionu, cena tej kopaliny na rynku światowym wzrasta. Przedsie˛biorstwa,
produkuja˛ce benzyne˛, opony i wiele innych wyrobów, odczuwaja˛ wzrost
kosztów. W rezultacie krzywa zagregowanej podaży przesuwa sie˛ w lewo, co
staje sie˛ przyczyna˛ stagflacji.
Pierwszy epizod tego rodzaju wysta˛pił w połowie lat siedemdziesia˛tych
XX w. Kraje be˛da˛ce dużymi producentami i eksporterami ropy naftowej
utworzyły OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries). Organizacja
ta jest typowym kartelem, tj. grupa˛ dostawców zmierzaja˛cych do ograniczenia
konkurencji i zmniejszenia produkcji w celu uzyskania wyższych cen. I rzeczy-
wiście, ceny ropy naftowej bardzo wzrosły. W latach 1973−1975 cena ropy
wzrosła mniej wie˛cej dwukrotnie. Na całym świecie kraje importuja˛ce ten
surowiec odnotowały równocześnie inflacje˛ i recesje˛. Stopa inflacji w Wielkiej
Brytanii, mierzona indeksem cen detalicznych, wzrosła z około 7% w 1972 r. do
ponad 24% w 1975 r. Stopa bezrobocia zwie˛kszyła sie˛ z 3,9% na pocza˛tku
1973 r. do 5,0% na koniec 1975 r.
Niemal to samo powtórzyło sie˛ kilka lat później. Pod koniec lat siedem-
dziesia˛tych XX w. kraje członkowskie OPEC znowu zmniejszyły podaż ropy
naftowej w celu podniesienia jej ceny. W latach 1978−1981 cena tego surowca
wzrosła ponaddwukrotnie. Rezultatem znowu była stagflacja. Inflacja w Wiel-
kiej Brytanii, mierzona wskaźnikiem cen detalicznych, który obniżył sie˛ nieco
od czasów pierwszej podwyżki cen ropy naftowej, znów przyspieszyła — z oko-
ło 8% w 1978 r. do ponad 18% w 1980 r., a stopa bezrobocia w tym samym

czasie wzrosła z około 5,5% do około 9,0%. Rza˛d brytyjski, kierowany przez
Margaret Thatcher, wprowadził ostra˛ polityke˛ pienie˛żna˛ i budżetowa˛, aby
spowolnić inflacje˛, co oznaczało jednak także zmniejszenie zagregowanego
popytu. Dodatkowo sytuacje˛ komplikowało to, iż w tym czasie Wielka Brytania
sama była już poważnym producentem ropy naftowej, wydobywanej na polach
naftowych Morza Północnego. W efekcie wzrost cen tego surowca, w poła˛cze-
niu z podwyżka˛ stóp procentowych, doprowadził do aprecjacji funta. Jak już
wiemy, aprecjacja waluty krajowej powoduje obniżenie konkurencyjności towa-
rów wytwarzanych przez dany kraj, a wie˛c zmniejsza zagregowany popyt.
Zastosowane środki umożliwiły zatem znaczne osłabienie presji inflacyjnej, lecz
jednocześnie przyczyniły sie˛ do pogłe˛bienia recesji.
Światowy rynek ropy naftowej może być również przyczyna˛ korzystnych
zmian wielkości zagregowanej podaży. W 1986 r. doszło do sporu mie˛dzy
członkami OPEC. Wielu z nich nie dotrzymało zobowia˛zań co do ograniczenia
produkcji ropy naftowej. Na rynku światowym ceny tego surowca spadły
o połowe˛. Zmniejszyło to koszty produkcji wielu przedsie˛biorstw, co spowodo-
wało przesunie˛cie krzywej zagregowanej podaży w prawo i pod koniec lat
osiemdziesia˛tych XX w. umożliwiło zmniejszenie zarówno poziomu bezrobocia,
jak i tempa inflacji.
Ramka 11.1
Pochodzenie teorii zagregowanego popytu i zagregowanej podaży
Kiedy rozumiemy już podstawy modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży, warto
się cofnąć i pomyśleć o jego historii. Jak powstał ten model krótkookresowych wahań
w gospodarce? Otóż był on przede wszystkim odpowiedzią na wyzwania związane z Wielkim
Kryzysem w latach trzydziestych XX w. Ekonomiści i politycy w owych czasach byli
zdezorientowani co do przyczyn tej gospodarczej katastrofy i nie bardzo wiedzieli, jak można ją
przezwyciężyć.
W 1936 r. John Maynard Keynes opublikował książkę zatytułowaną: The General Theory
of Employment, Interest, and Money2. W pracy tej autor przedstawił własne objaśnienie
krótkookresowych fluktuacji w gospodarce, ze szczególnym uwzględnieniem Wielkiego
Kryzysu. Główną tezą Keynesa było twierdzenie, że recesje i kryzysy (depresje) wynikają
z niedostatecznej wielkości zagregowanego popytu na dobra i usługi.
Autor ten krytykował klasyczną teorię ekonomii, którą przedstawiliśmy w poprzednich
rozdziałach tego podręcznika, gdyż uważał, że może ona jedynie wyjaśnić długookresowe
efekty polityki gospodarczej. Kilka lat przed ukazaniem się wspomnianej książki Keynes
2
J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pienia˛dza, PWN, Warszawa 1956
( przyp. tłum.).
tak pisał o ekonomii klasycznej: „Analiza długookresowa daje mylne wskazówki co do

bieżących wydarzeń i problemów. W długim okresie każdy z nas będzie martwy. Ekonomiści
zajęli się równie łatwym, co jałowym zadaniem, skoro w burzliwych czasach mogą nam
jedynie powiedzieć, że po długim okresie sztormu ocean ponownie się uspokoi”.
Przesłanie to było adresowane zarówno do polityków gospodarczych, jak i do ekonomis-
tów. Ponieważ głównym problemem gospodarki światowej było wysokie bezrobocie, Keynes
opowiadał się za polityką, która mogłaby zwiększyć zagregowany popyt, m.in. dzięki
dodatkowym wydatkom państwa na roboty publiczne.
W następnym rozdziale przeanalizujemy szczegółowo, w jaki sposób polityka gospo-
darcza — pieniężna i budżetowa — wpływa na wielkość zagregowanego popytu. Analiza
zawarta zarówno w tym, jak i w następnym rozdziale jest w dużej mierze oparta na
wskazaniach Johna Maynarda Keynesa.
Szybki sprawdzian
Przypuśćmy, że zwycięstwo w wyborach nowego, bardzo popularnego kandydata
na premiera ogromnie zwiększa nadzieje ludzi na lepszą przyszłość. Za pomocą
modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży zbadaj wpływ tego wydarze-
nia na stan gospodarki.
Podsumowanie
W tym rozdziale osia˛gne˛liśmy dwa cele. Po pierwsze, omówiliśmy wiele waż-
nych faktów dotycza˛cych krótkookresowych wahań aktywności gospodarczej.
Po drugie, przedstawiliśmy podstawowy model objaśniaja˛cy te fluktuacje,
a mianowicie model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży. W naste˛p-
nym rozdziale kontynuujemy analize˛ tego modelu, aby jeszcze lepiej zrozumieć
przyczyny wahań zachodza˛cych w gospodarce oraz możliwe działania polity-
ków gospodarczych, zmierzaja˛ce do złagodzenia tych fluktuacji.
☞ Streszczenie
● Wszystkie kraje odnotowuja˛ krótkookresowe odchylenia od długookresowych
trendów gospodarczych. Fluktuacje te sa˛ nieregularne i w gruncie rzeczy
nieprzewidywalne. Kiedy naste˛puje recesja, wielkość realnego PKB i innych
mierników dochodu narodowego, jak również wydatków i produkcji, spada,
a bezrobocie rośnie.
● Ekonomiści analizuja˛ krótkookresowe fluktuacje aktywności gospodarczej za
pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży. Zgodnie
z tym modelem wielkość produkcji dóbr i usług oraz ogólny poziom cen
zmieniaja˛ sie˛ tak, że w efekcie dochodzi do wyrównania sie˛ wielkości

zagregowanego popytu i zagregowanej podaży.
● Krzywa zagregowanego popytu jest nachylona w dół z trzech powodów. Po
pierwsze, spadek poziomu cen zwie˛ksza realna˛ wartość zasobów pienie˛żnych
gospodarstw domowych, co zache˛ca do zwie˛kszenia wydatków konsumpcyj-
nych. Po drugie, niższe ceny zmniejszaja˛ zapotrzebowanie gospodarstw
domowych na pienia˛dz; kiedy te gospodarstwa próbuja˛ przekształcić zbe˛dne
zasoby pienie˛żne w przynosza˛ce odsetki aktywa, powoduje to spadek stóp
procentowych, co z kolei pobudza wydatki inwestycyjne. Po trzecie, ponie-
waż niższy poziom cen jest przyczyna˛ spadku stóp procentowych, waluta
krajowa ulega deprecjacji w stosunku do walut zagranicznych, co pobudza
wzrost eksportu netto.
● Każdy czynnik, który przy danym poziomie cen zwie˛ksza indywidualna˛
konsumpcje˛, inwestycje, zakupy państwa lub eksport netto, powie˛ksza zara-
zem wielkość zagregowanego popytu. I na odwrót, każde zdarzenie lub
działanie polityków gospodarczych, przy danym poziomie cen zmniejszaja˛ce
indywidualna˛ konsumpcje˛, inwestycje, zakupy państwa lub eksport netto,
powoduje spadek zagregowanego popytu.
● Długookresowa krzywa zagregowanej podaży jest pionowa˛ linia˛ prosta˛.
W długim okresie zagregowana podaż dóbr i usług zależy od posiadanej przez
dany kraj ilości pracy, kapitału i zasobów naturalnych oraz od technologii
produkcji, a nie od ogólnego poziomu cen.
● W celu wyjaśnienia dodatniego nachylenia krótkookresowej krzywej za-
gregowanej podaży zaproponowano trzy teorie. Zgodnie z teoria˛ lepkich płac
nieoczekiwany spadek cen przejściowo podnosi wysokość płac realnych, co
skłania przedsie˛biorstwa do zmniejszenia produkcji i zatrudnienia. Według
teorii lepkich cen nieoczekiwany spadek ogólnego poziomu cen sprawia, że
niektóre przedsie˛biorstwa stosuja˛ ceny, które w danym okresie sa˛ zbyt
wysokie, co powoduje zmniejszenie wielkości sprzedaży i zmusza je do
zmniejszenia rozmiarów produkcji. Z kolei teoria błe˛dnych ocen sytuacji
sugeruje, że nieoczekiwany spadek cen jest przyczyna˛ tego, że dostawcy
mylnie sa˛dza˛, iż także ceny wzgle˛dne ich produktów zmalały, co skłania ich
do zmniejszenia wielkości produkcji. Zgodnie ze wszystkimi tymi teoriami
wielkość produkcji odchyla sie˛ od naturalnego poziomu, kiedy rzeczywisty
poziom cen odchyla sie˛ od oczekiwanego poziomu cen.
● Zdarzenia, które zmieniaja˛ zdolność gospodarki do wytwarzania dóbr i usług,
takie jak zmiany ilości doste˛pnych zasobów pracy, kapitału i bogactw
naturalnych lub zmiany technologiczne, przesuwaja˛ krótkookresowa˛ krzywa˛
zagregowanej podaży, a także moga˛ przesuna˛ć długoookresowa˛ krzywa˛
zagregowanej podaży. Położenie krótkoookresowej krzywej zagregowanej
podaży zależy również od oczekiwanego przyszłego poziomu cen.
● Pierwsza˛ możliwa˛ przyczyna˛ wahań aktywności gospodarczej sa˛ przesunie˛cia

krzywej zagregowanego popytu. Na przykład, kiedy krzywa zagregowanego
popytu przemieszcza sie˛ w lewo, wielkość produkcji oraz poziom cen
obniżaja˛ sie˛ w krótkim okresie. Z czasem, gdy oczekiwania co do ogólnego
poziomu cen powoduja˛ odpowiednie dostosowania płac, cen i ocen sytuacji
w przedsie˛biorstwach, krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży przesu-
wa sie˛ w prawo, a gospodarka powraca do naturalnego poziomu produkcji
przy niższym poziomie cen.
● Druga˛ możliwa˛ przyczyna˛ wahań gospodarczych sa˛ przesunie˛cia krzywej
zagregowanej podaży. Kiedy krzywa ta przesunie sie˛ w lewo, krótkook-
resowym efektem jest spadek produkcji oraz wzrost cen, tzn. sytuacja, która˛
określamy mianem stagflacji. W miare˛ upływu czasu, gdy płace, ceny oraz
oceny sytuacji dostosuja˛ sie˛ do nowych warunków, ogólny poziom cen
powróci do swego wyjściowego poziomu, a wielkość produkcji wzrośnie.
Recesja, s. 301 Krzywa zagregowanego
Kryzys, s. 301 popytu, s. 305
Model zagregowanego popytu Krzywa zagregowanej podaży, s. 306
i zagregowanej podaży, s. 305 Stagflacja, s. 329
1. Wymień dwie zmienne makroekonomiczne, które maleja˛, gdy gospo-
darka przeżywa recesje˛. Wskaż jedna˛ zmienna˛, która rośnie w okresie re-
cesji.
2. Sporza˛dź wykres przedstawiaja˛cy krzywa˛ zagregowanego popytu oraz krzy-
wa˛ zagregowanej podaży w krótkim i długim okresie. Zwróć uwage˛ na
prawidłowe oznaczenie osi układu współrze˛dnych.
3. Wymień i objaśnij trzy powody, dla których krzywa zagregowanego popytu
jest nachylona w dół.
4. Wyjaśnij, dlaczego długookresowa krzywa zagregowanej podaży jest pionowa.
5. Wskaż i wyjaśnij trzy powody nachylenia ku górze krótkookresowej krzywej
6. Jakie czynniki moga˛ spowodować przesunie˛cie krzywej zagregowanego
popytu w lewo? Za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej
podaży pokaż skutki takiego przesunie˛cia.
7. Jakie czynniki moga˛ spowodować przesunie˛cie krzywej zagregowanej po-
daży w lewo? Za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej
podaży pokaż skutki takiego przesunie˛cia.
☞ Zadania
1. Dlaczego w trakcie cyklu koniunkturalnego wielkość inwestycji zmienia sie˛
bardziej niż wielkość konsumpcji? Które rodzaje wydatków konsumpcyjnych
sa˛ najbardziej zmienne: wydatki na dobra trwałe (takie jak meble i samo-
chody), wydatki na dobra nietrwałe (takie jak żywność i ubranie) czy też
wydatki na usługi (takie jak fryzjer czy lekarz)? Wyjaśnij swa˛ odpowiedź.
2. Załóżmy, że gospodarka znajduje sie˛ w stanie równowagi długookresowej.
a. Zilustruj za pomoca˛ wykresu stan gospodarki, wskazuja˛c krzywa˛ za-
gregowanego popytu oraz krótkookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży
i długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży.
b. Powiedzmy, że krach na giełdzie powoduje spadek zagregowanego
popytu. Za pomoca˛ tego samego wykresu pokaż, jak wpłynie to na poziom
produkcji i cen. Jak zmieni sie˛ stopa bezrobocia?
c. Za pomoca˛ teorii lepkich płac wyjaśnij, jak zmieni sie˛ wielkość produkcji
i poziom cen w długim okresie (przy założeniu braku jakichkolwiek zmian
polityki gospodarczej). Jaka˛ role˛ w tych dostosowaniach spełniaja˛ oczeki-
wania cenowe? Zilustruj cała˛ swa˛ analize˛ za pomoca˛ wykresu.
3. Wyjaśnij, jak poniższe zdarzenia wpłyna˛ na długookresowa˛ krzywa˛ za-
gregowanej podaży (możliwe sa˛: wzrost podaży, spadek podaży lub brak
wpływu).
a. Do kraju przybywa bardzo wielu imigrantów.
b. Rza˛d podnosi wysokość płacy minimalnej powyżej przecie˛tnego poziomu
płacy w gospodarce.
c. Wojna powoduje zniszczenie wielu fabryk.
4. Popatrz na rysunek 11.7. Jaka be˛dzie wielkość stopy bezrobocia w punk-
tach B i C w porównaniu z punktem A? Jaki be˛dzie, w świetle teorii lepkich
płac, poziom płacy realnej w punktach B i C w porównaniu z punktem A?
5. Wytłumacz, dlaczego poniższe twierdzenia sa˛ nieprawdziwe.
a. Krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne, ponieważ stanowi
pozioma˛ sume˛ krzywych popytu na poszczególne dobra.
b. Długookresowa krzywa zagregowanej podaży jest pionowa, ponieważ
czynniki ekonomiczne nie maja˛ wpływu na wielkość zagregowanej po-
daży w długim okresie.
c. Gdyby przedsie˛biorstwa zmieniały swoje ceny codziennie, dostosowuja˛c
je do bieża˛cej sytuacji rynkowej, to krótkookresowa krzywa zagregowanej
podaży byłaby pozioma.
d. Ilekroć gospodarka wchodzi w recesje˛, jej długookresowa krzywa za-
gregowanej podaży przesuwa sie˛ w lewo.
6. Odwołuja˛c sie˛ do każdej z trzech teorii wyjaśniaja˛cych dodatnie nachylenie
krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży, udziel dokładnej odpowiedzi
na naste˛puja˛ce pytania.
a. W jaki sposób, nawet bez żadnego wsparcia ze strony polityków gospo-

darczych, gospodarka wychodzi z recesji i powraca do stanu równowagi
długookresowej?
b. Od czego zależy szybkość wychodzenia gospodarki z recesji i prze-
chodzenia do fazy ożywienia?
7. Załóżmy, że bank centralny zwie˛ksza podaż pienia˛dza, jednak ponieważ
wszyscy spodziewali sie˛ tego, jednocześnie uzyskuje sie˛ oczekiwany po-
ziom cen. Jak w krótkim okresie zmienia˛ sie˛ produkcja i ceny? Porównaj to
z sytuacja˛, w której bank centralny zwie˛ksza podaż pienia˛dza, ale ludzie nie
zmieniaja˛ swych oczekiwań co do ogólnego poziomu cen.
8. Przypuśćmy, że dana gospodarka znajduje sie˛ obecnie w stanie recesji. Jak
be˛dzie sie˛ ona dalej rozwijać, jeżeli polityka gospodarcza pozostanie
neutralna? Wyjaśnij swa˛ odpowiedź i zilustruj ja˛ za pomoca˛ wykresu
krzywej zagregowanego popytu i zagregowanej podaży.
9. Załóżmy, że pracownicy i pracodawcy uznaja˛ nagle, że w przyszłym roku
inflacja be˛dzie dość wysoka. Przyjmijmy też, że gospodarka znajduje sie˛
pocza˛tkowo w stanie równowagi długookresowej i że krzywa zagregowane-
go popytu nie zmienia położenia.
a. Co sie˛ stanie z poziomem płac minimalnych i płac realnych?
b. Za pomoca˛ wykresu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży
pokaż wpływ tej zmiany oczekiwań na poziom cen i wielkość produkcji
w krótkim i długim okresie.
c. Czy oczekiwania dotycza˛ce wysokiej inflacji potwierdziły sie˛? Od-
powiedź uzasadnij.
10. Wyjaśnij, dlaczego naste˛puja˛ce zdarzenia powoduja˛ przesunie˛cie krótko-
okresowej krzywej zagregowanej podaży, krzywej zagregowanego po-
pytu, obu tych krzywych albo też nie maja˛ żadnego wpływu na ich
położenie. Skutki zdarzeń przesuwaja˛cych która˛ś z krzywych przedstaw na
rysunku.
a. Gospodarstwa domowe decyduja˛ sie˛ zwie˛kszyć swoje oszcze˛dności.
b. Hodowcy bydła ponosza˛ straty na skutek pryszczycy.
c. Nowe możliwości znalezienia dobrej pracy za granica˛ sprawiaja˛, że wiele
osób decyduje sie˛ na wyjazd z kraju.
11. Wyjaśnij, jak naste˛puja˛ce zdarzenia w krótkim i długim okresie wpłyna˛ na
wielkość produkcji i poziom cen, przy założeniu braku jakichkolwiek
działań ze strony polityków gospodarczych.
a. Krach na giełdzie zmniejsza maja˛tek konsumentów.
b. Państwo zwie˛ksza wydatki na obrone˛ narodowa˛.
c. Poste˛p technologiczny zwie˛ksza poziom produkcyjności pracy.
d. Recesja za granica˛ sprawia, że zagranica zmniejsza swój import.
12. Załóżmy, że przedsie˛biorstwa nabieraja˛ optymizmu co do perspektyw
gospodarki i podejmuja˛ duże nowe inwestycje.
a. Za pomoca˛ wykresu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży

pokaż krótkookresowy wpływ tej fali optymizmu na stan gospodarki.
Zaznacz nowy poziom cen i realnej produkcji. Wyjaśnij, dlaczego ilość
oferowanej produkcji zagregowanej sie˛ zmienia.
b. Wykorzystaj wykres sporza˛dzony przy okazji odpowiedzi na pytanie (a)
w celu przedstawienia nowego stanu równowagi długookresowej w gos-
podarce. (Przyjmij, upraszczaja˛c, że długookresowa krzywa zagregowa-
nej podaży nie zmienia położenia.) Wyjaśnij, dlaczego wielkość za-
gregowanego popytu jest różna w krótkim i długim okresie.
c. Jak boom inwestycyjny wpłynie na położenie długookresowej krzywej
zagregowanej podaży? Odpowiedź uzasadnij.

ROZDZIAŁ 12
WPŁYW POLITYKI PIENIĘŻNEJ

I POLITYKI BUDŻETOWEJ
NA ZAGREGOWANY POPYT
yobraź sobie, że jesteś członkiem Komitetu ds. Polityki Pienie˛żnej,

W KPP (Monetary Policy Committee, MPC), Banku Anglii, który decy-
duje o polityce pienie˛żnej Wielkiej Brytanii. Dowiedziałeś sie˛, że minister
finansów w swojej mowie budżetowej zapowiedział zmniejszenie wydatków
państwa. Jak KPP powinien zareagować na taka˛ zmiane˛ polityki budżetowej?
Czy powinien obniżyć stopy procentowe, tym samym pozwalaja˛c na szybszy
wzrost podaży pienia˛dza? Czy też powinien podnieść stopy procentowe lub
pozostawić je na niezmienionym poziomie?
Chca˛c odpowiedzieć na to pytanie, powinieneś zbadać wpływ polityki
pienie˛żnej i polityki budżetowej (fiskalnej) na gospodarke˛. W poprzednim
rozdziale widzieliśmy, w jaki sposób za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu
i zagregowanej podaży można wyjaśnić krótkookresowe wahania w gospodarce.
Kiedy krzywa zagregowanego popytu lub krzywa zagregowanej podaży prze-
suwa sie˛, powoduje to wahania wielkości produkcji dóbr i usług, a także wahania
ogólnego poziomu cen. Jak zauważyliśmy, zarówno polityka pienie˛żna, jak
i polityka budżetowa moga˛ wpływać na wielkość zagregowanego popytu.
Zmieniaja˛c zatem jedna˛ z tych polityk, możemy spowodować krótkookresowe
wahania wielkości produkcji i poziomu cen w gospodarce. Politycy gospodarczy
be˛da˛ chcieli przewidzieć skutki takich zmian, a także — być może — odpowied-
nio zmienić druga˛ polityke˛.
W tym rozdziale bardziej szczegółowo badamy, w jaki sposób narze˛dzia
polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej wpływaja˛ na położenie krzywej
zagregowanego popytu. Wcześniej przedyskutowaliśmy długookresowe efekty
tych obu rodzajów polityki gospodarczej. W rozdziałach 3 i 4 przekonaliśmy sie˛,
jak polityka budżetowa wpływa na wielkość oszcze˛dności, inwestycje i tempo
wzrostu gospodarczego w długim okresie. Natomiast w rozdziałach 7 i 8
widzieliśmy, w jaki sposób bank centralny kontroluje podaż pienia˛dza i jak jej
zmiany wpływaja˛ na poziom cen w długim okresie. Teraz zobaczymy, jak te oba
rodzaje polityki przesuwaja˛ krzywa˛ zagregowanego popytu, powoduja˛c krótko-

okresowe wahania w gospodarce.
Zgodnie z tym, czego sie˛ już dowiedzieliśmy, wiele innych czynników
— poza polityka˛ budżetowa˛ i polityka˛ pienie˛żna˛ — wpływa na wielkość
zagregowanego popytu. Planowane wydatki gospodarstw domowych i przedsie˛-
biorstw decyduja˛ zwłaszcza o całkowitym popycie na dobra i usługi. Kiedy
planowane wydatki sie˛ zmieniaja˛, zmienia sie˛ również zagregowany popyt. Jeśli
politycy gospodarczy nie reaguja˛, te zmiany wielkości zagregowanego popytu
powoduja˛ krótkookresowe wahania produkcji i zatrudnienia. Politycy decyduja˛-
cy o polityce pienie˛żnej i polityce budżetowej posługuja˛ sie˛ zatem narze˛dziami,
którymi dysponuja˛, próbuja˛c skompensować zmiany zagregowanego popytu
i w ten sposób ustabilizować gospodarke˛. W tym rozdziale zbadamy teorie˛
uzasadniaja˛ca˛ takie działania polityków gospodarczych, a także niektóre z trud-
ności, jakie pojawiaja˛ sie˛ przy próbie jej praktycznego wykorzystania.
12.1
Jak polityka pieniężna wpływa
na zagregowany popyt?
Krzywa zagregowanego popytu pokazuje wielkość całkowitego zapotrzebowa-
nia na dobra i usługi w gospodarce, odpowiadaja˛cego poszczególnym poziomom
cen. Jak pamie˛tasz, w poprzednim rozdziale ustaliliśmy, że istnieja˛ trzy powody
ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu.
● Efekt maja˛tkowy (wealth effect). Spadek poziomu cen zwie˛ksza realna˛ war-
tość zasobów pienia˛dza posiadanych przez gospodarstwa domowe, a wzrost
realnej wartości posiadanego maja˛tku pobudza wydatki konsumpcyjne.
● Efekt stopy procentowej (interest rate effect). Spadek poziomu cen powoduje
obniżke˛ stopy procentowej, ponieważ ludzie próbuja˛ pożyczać swoje nad-
wyżkowe zasoby pienia˛dza, a obniżona stopa procentowa pobudza wydatki
inwestycyjne.
● Efekt kursu walutowego (exchange rate effect). Kiedy spadek poziomu cen
powoduje obniżke˛ stopy procentowej, inwestorzy przenosza˛ cze˛ść swoich
środków za granice˛, powoduja˛c deprecjacje˛ waluty krajowej wzgle˛dem walut
zagranicznych. Ta deprecjacja czyni dobra krajowe tańszymi w porównaniu
z dobrami zagranicznymi, a zatem pobudza wydatki na eksport netto.
Te trzy efekty nie powinny być traktowane jak alternatywne teorie.

Przeciwnie, kiedy poziom cen sie˛ obniża, wyste˛puja˛ one jednocześnie, zwie˛k-
szaja˛c zapotrzebowanie na dobra i usługi. Natomiast kiedy poziom cen rośnie,
powoduja˛ one zmniejszenie sie˛ zapotrzebowania na dobra i usługi.
Wpływ polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej na zagregowany popyt 341
Chociaż wszystkie trzy efekty wyste˛puja˛ naraz, przyczyniaja˛c sie˛ do

ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu, nie sa˛ one równie ważne.
Ponieważ zasoby pienia˛dza gospodarstw domowych stanowia˛ jedynie niewielka˛
cze˛ść ich maja˛tku, efekt maja˛tkowy jest najmniej istotny ze wszystkich trzech
omawianych efektów. To, czy efekt kursu walutowego okaże sie˛ ważny, zależy
od stopnia otwarcia gospodarki. W przypadku gospodarki wzgle˛dnie zamknie˛tej,
takiej jak np. Stany Zjednoczone, efekt kursu walutowego nie jest duży,
ponieważ eksport i import stanowia˛ tylko niewielka˛ cze˛ść amerykańskiego PKB.
Jednak w Wielkiej Brytanii i wie˛kszości innych krajów europejskich gospodarka
jest bardziej otwarta w tym sensie, że import i eksport sa˛ o wiele wie˛ksza˛ cze˛ścia˛
całego PKB, wie˛c efekt kursu walutowego ma wie˛ksze znaczenie. Jednak efekt
kursu walutowego prawdopodobnie jest słabszy od efektu stopy procentowej
nawet w stosunkowo otwartych gospodarkach, co ma dwie przyczyny. Po pierw-
sze, efekt stopy procentowej bezpośrednio wpływa na cała˛ gospodarke˛ i doty-
czy wszystkich konsumentów, nabywców domów i przedsie˛biorstw. Natomiast
zmniejszenie sie˛ konkurencyjności, które stanowi cze˛ść efektu kursu walutowe-
go, odnosi sie˛ jedynie do dóbr, które sa˛ przedmiotem handlu (dóbr handlowych),
a zatem jest istotne przede wszystkim dla przedsie˛biorstw i konsumentów
kupuja˛cych takie właśnie dobra. Po drugie, wiele krajów w Europie ma wspólna˛
walute˛, czyli euro, która˛ posługuja˛ sie˛ również ich najwie˛ksi partnerzy handlowi,
a wie˛c efekt kursu walutowego jest w tych krajach stosunkowo słaby.
Chca˛c zatem zrozumieć, w jaki sposób polityka gospodarcza wpływa na
wielkość zagregowanego popytu, dokładniej przyjrzymy sie˛ teraz efektowi stopy
procentowej. Teoria wyjaśniaja˛ca sposób powstawania stopy procentowej, która˛
mamy zamiar przedstawić, jest nazywana teoria˛ preferencji płyn- Teoria preferencji
płynności
ności (theory of liquidity preference). Zaprezentowawszy ja˛, po- — teoria Keynesa,
służymy sie˛ nia˛, aby wyjaśnić ujemne nachylenie krzywej zagre- zgodnie z która˛ stopa
procentowa osia˛ga
gowanego popytu, a także sposób, w jaki polityka pienie˛żna poziom zapewniaja˛cy
przesuwa te˛ krzywa˛. Rzucaja˛c nowe światło na krzywa˛ zagregowa- zrównanie sie˛ podaży
pienia˛dza i popytu
nego popytu, teoria preferencji płynności pogłe˛bia nasze rozumie- na pienia˛dz.
nie krótkookresowych wahań w gospodarce.
Teoria preferencji płynności

W swej klasycznej pracy pt. The General Theory of Employment, Interest, and
Money1 John Maynard Keynes zaproponował teorie˛ preferencji płynności jako
wytłumaczenie tego, jakie czynniki określaja˛ poziom stopy procentowej w gos-
podarce. W najkrótszym uje˛ciu teoria ta jest po prostu forma˛ analizy podaży
i popytu. Zgodnie z pogla˛dem Keynesa stopa procentowa osia˛ga poziom, przy
którym podaż i popyt na pienia˛dz zrównuja˛ sie˛ ze soba˛.
1
J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pienia˛dza, PWN, Warszawa 1956
( przyp. tłum.).
Jak pamie˛tasz, ekonomiści rozróżniaja˛ dwie stopy procentowe. Kiedy

mówimy o stopie procentowej, mamy zwykle na myśli nominalna˛ stope˛
procentowa˛. Natomiast realna stopa procentowa to nominalna stopa procentowa
skorygowana o działanie inflacji. Poziom której z tych stóp procentowych
chcemy właściwie wyjaśnić? Odpowiedź jest prosta: chodzi o te obie stopy.
W trakcie dalszej analizy zakładamy, że oczekiwana stopa inflacji jest stała.
(Takie założenie jest rozsa˛dne, kiedy badamy gospodarke˛ w krótkim okresie,
a to właśnie robimy.) Kiedy zatem nominalna stopa procentowa rośnie lub
maleje, realna stopa procentowa, której oczekuja˛ ludzie, również rośnie i maleje.
W pozostałej cze˛ści tego rozdziału, kiedy piszemy o zmianach stopy procen-
towej, powinieneś wyobrazić sobie realna˛ i nominalna˛ stope˛ procentowa˛, które
zmieniaja˛ sie˛ w tym samym kierunku.
Przyjrzyjmy sie˛ teraz teorii preferencji płynności, badaja˛c podaż pienia˛dza
i popyt na pienia˛dz, a także ich zależność od stopy procentowej.
Podaż pienia˛dza. Pierwszym składnikiem teorii preferencji płynności jest podaż

pienia˛dza. Jak po raz pierwszy ustaliliśmy w rozdziale 7, podaż pienia˛dza jest
kontrolowana przez bank centralny, taki jak Bank Anglii, Europejski Bank
Centralny lub amerykańska Rezerwa Federalna. Bank ten jest w stanie zmieniać
podaż pienia˛dza, zmieniaja˛c wielkość rezerw w systemie bankowym za pomoca˛
kupna i sprzedaży państwowych papierów wartościowych w trakcie operacji
otwartego rynku typu outright. Kiedy bank centralny kupuje państwowe papiery
wartościowe, pienia˛dze, którymi za nie płaci, w formie wkładów trafiaja˛ zwykle
do banków, zwie˛kszaja˛c ich rezerwy. Kiedy bank centralny sprzedaje państwo-
we papiery wartościowe, pienia˛dze, które za nie dostaje, opuszczaja˛ system
bankowy i rezerwy banków sie˛ zmniejszaja˛. Takie zmiany wielkości rezerw
bankowych powoduja˛ z kolei zmiany zdolności banków do udzielania pożyczek
i kreacji pienia˛dza. W dodatku, niezależnie od tych operacji otwartego rynku,
bank centralny jest w stanie wpłyna˛ć na wielkość podaży pienia˛dza, zmieniaja˛c
wymagana˛ wielkość rezerw (wielkość rezerw, która˛ banki musza˛ trzymać przy
danej wielkości depozytów) lub stope˛ refinansowa˛ (stope˛ procentowa˛, która
dotyczy pożyczek pienia˛dza rezerwowego banku centralnego udzielanych ban-
kom komercyjnym).
Te szczegóły dotycza˛ce sposobu kontroli ilości pienia˛dza sa˛ ważne, ponie-
waż zależy od nich sposób urzeczywistnienia polityki banku centralnego, wie˛c
analizowaliśmy je dokładnie w rozdziale 7. W tym rozdziale nie sa˛ one
decyduja˛ce. W tym miejscu naszym celem jest zbadanie, jak zmiany podaży
pienia˛dza wpływaja˛ na wielkość zagregowanego popytu na dobra i usługi
w gospodarce. Da˛ża˛c do takiego celu, możemy pomina˛ć szczegóły dotycza˛ce
sposobu wdrażania polityki banku centralnego i po prostu założyć, że bank
centralny bezpośrednio kontroluje podaż pienia˛dza. Innymi słowy, ilość ofero-
wana pienia˛dza w gospodarce jest stała na poziomie wyznaczonym przez bank
centralny.
RYSUNEK 12.1
Równowaga na rynku pieniądza
Zgodnie z teoria˛ preferencji płynności stopa procentowa osia˛ga poziom, przy którym ilość oferowana
pienia˛dza i wielkość zapotrzebowania na pienia˛dz zrównuja˛ sie˛. Jeśli stopa procentowa jest wyższa
od poziomu równowagi (r1 na rysunku), ilość pienia˛dza, która˛ ludzie chca˛ trzymać, (M d1 ), jest
mniejsza od ilości pienia˛dza wytworzonej przez bank centralny. Ta nadwyżka ilości pienia˛dza
powoduje obniżke˛ stopy procentowej. Odwrotnie, jeśli stopa procentowa jest niższa od poziomu
odpowiadaja˛cego równowadze (r2 na rysunku), ilość pienia˛dza, która˛ ludzie chca˛ trzymać, (M d2 ), jest
wie˛ksza od ilości pienia˛dza wytworzonej przez bank centralny. Ten niedobór ilości pienia˛dza
powoduje wzrost stopy procentowej. Siły podaży i popytu na rynku pienia˛dza pchaja˛ zatem stope˛
procentowa˛ w strone˛ poziomu równowagi, przy którym ludzie chca˛ trzymać taka˛ ilość pienia˛dza,
jaka˛ wytworzył bank centralny.
Ponieważ ilość oferowana pienia˛dza w gospodarce jest stała i określona

przez polityke˛ banku centralnego, nie zależy ona od innych zmiennych ekono-
micznych, w tym zwłaszcza od poziomu stopy procentowej. Po podje˛ciu przez
bank centralny odpowiednich decyzji ilość oferowana pienia˛dza jest stała,
niezależnie od obowia˛zuja˛cego poziomu stopy procentowej. Na rysunku 12.1 tej
stałej podaży pienia˛dza odpowiada pionowa krzywa podaży.
Popyt na pienia˛dz. Drugi składnik teorii preferencji płynności to popyt na

pienia˛dz. Chca˛c zrozumieć nature˛ popytu na pienia˛dz, na pocza˛tek przypomnij-
my sobie, że płynność dowolnego składnika aktywów oznacza łatwość, z jaka˛
składnik ten może zostać zamieniony na obowia˛zuja˛cy w danej gospodarce
środek wymiany. Pienia˛dz jest wie˛c z definicji najbardziej płynnym z doste˛p-
nych aktywów. Płynność pienia˛dza wyjaśnia popyt na pienia˛dz: ludzie decyduja˛
sie˛ trzymać pienia˛dz, a nie inne aktywa, z których osia˛ga sie˛ wyższe stopy
zwrotu, ponieważ pienia˛dz może zostać użyty do nabycia dóbr i usług.
Chociaż wielkość zapotrzebowania na pienia˛dz zależy od wielu czynników,

w teorii preferencji płynności podkreśla sie˛ znaczenie stopy procentowej. Powo-
dem jest to, że stopa procentowa wyznacza koszt alternatywny trzymania pienia˛-
dza. Kiedy w swoim portfelu trzymasz np. gotówke˛ zamiast daja˛cych odsetki
obligacji, tracisz oprocentowanie, które mógłbyś zarabiać. Wzrost stopy procen-
towej zwie˛ksza koszt trzymania pienia˛dza i w efekcie ogranicza wielkość zapo-
trzebowania na pienia˛dz. Spadek stopy procentowej zmniejsza koszt trzymania
pienia˛dza i w efekcie zwie˛ksza zapotrzebowanie na pienia˛dz. Jak pokazano
zatem na rysunku 12.1, krzywa popytu na pienia˛dz jest nachylona ku dołowi.
Równowaga na rynku pienia˛dza. Zgodnie z teoria˛ preferencji płynności stopa
procentowa osia˛ga poziom, przy którym podaż pienia˛dza zrównuje sie˛ z popy-
tem na pienia˛dz. Istnieje jedna stopa procentowa, nazywana stopa˛ procentowa˛
równowagi (equilibrium interest rate), przy której wielkość zapotrzebowania na
pienia˛dz dokładnie zrównuje sie˛ z ilościa˛ oferowana˛ pienia˛dza. Jeśli poziom
stopy procentowej jest inny, ludzie próbuja˛ zmienić skład swoich portfeli
aktywów, co w efekcie pcha stope˛ procentowa˛ w strone˛ równowagi.
Na przykład, załóżmy, że poziom stopy procentowej jest wyższy od pozio-
mu równowagi i jest równy, powiedzmy, r1 na rysunku 12.1. W takim przy-
padku ilość pienia˛dza, która˛ ludzie chca˛ trzymać, M d1, jest mniejsza od ilości
oferowanej pienia˛dza banku centralnego. Posiadacze tych nadwyżek pienia˛dza
be˛da˛ usiłowali sie˛ ich pozbyć, kupuja˛c obligacje zapewniaja˛ce oprocentowanie
lub lokuja˛c je na oprocentowanych rachunkach bankowych. Ponieważ emitenci
obligacji i banki wola˛ płacić niższe, a nie wyższe oprocentowanie, na te˛ nad-
wyżke˛ ilości pienia˛dza reaguja˛, obniżaja˛c oferowane przez siebie oprocen-
towanie. Kiedy stopa procentowa sie˛ obniża, ludzie che˛tniej trzymaja˛ pienia˛dz,
aż — przy stopie procentowej równowagi — okazuje sie˛, że sa˛ oni zadowoleni,
trzymaja˛c dokładnie taka˛ ilość pienia˛dza, jaka˛ zaoferował bank centralny.
Ramka 12.1
Stopy procentowe w długim i krótkim okresie
W tym momencie powinniśmy się zatrzymać i pomyśleć o na pozór trudnym problemie
nadmiaru. Ktoś mógłby pomyśleć, że dysponujemy teraz dwiema teoriami wyjaśniającymi
sposób powstawania stóp procentowych. W rozdziale 4 powiedzieliśmy, że stopa procentowa
osiąga poziom, przy którym podaż funduszy pożyczkowych i popyt na fundusze pożyczkowe
się zrównują (oznacza to, że równoważą się także oszczędności krajowe i planowane inwes-ty
cje). Natomiast przed chwilą w tym miejscu ustaliliśmy, że stopa procentowa osiąga poziom,
przy którym zrównują się podaż pieniądza i popyt na pieniądz. Jak uzgodnić te dwie teorie?
Chcąc odpowiedzieć na to pytanie, powinniśmy jeszcze raz rozważyć różnice między
zachowaniem gospodarki w długim i krótkim okresie. Decydujące znaczenie mają tutaj trzy
zmienne makroekonomiczne: wielkość produkcji dóbr i usług wytwarzanych w gospodarce,
stopa procentowa i poziom cen. Zgodnie z klasyczną teorią makroekonomii, którą zaprezen-
towaliśmy w rozdziałach 3, 4 i 8, poziom tych zmiennych wyznaczają następujące czynniki.
1. Wielkość produkcji jest określona przez oferowaną w gospodarce ilość kapitału i pracy,
a także przez dostępną technologię produkcji, która umożliwia przekształcenie kapitału
i pracy w gotowe produkty. (Tę wielkość produkcji nazywamy naturalną wielkością
produkcji.)
2. Dla każdego poziomu produkcji stopa procentowa osiąga poziom, przy którym zrównują
się podaż fuduszów pożyczkowych i popyt na fundusze pożyczkowe.
3. Poziom cen zmienia się, aż dochodzi do zrównania się podaży pieniądza i popytu na
pieniądz. Zmiany podaży pieniądza powodują analogiczne zmiany poziomu cen.
Te trzy twierdzenia stanowią istotę klasycznej teorii gospodarki. Zdecydowana większość

ekonomistów uważa, że poprawnie opisują one działanie gospodarki w długim okresie.
Jednak w krótkim okresie twierdzenia te nie odpowiadają rzeczywistości. Jak ustaliliśmy
w poprzednim rozdziale, wiele cen powoli dostosowuje się do zmian wielkości podaży
pieniądza, co znajduje odzwierciedlenie w tym, że krótkookresowa krzywa zagregowanej
podaży jest nachylona ku górze, a nie jest pionowa. W efekcie w krótkim okresie ogólny
poziom cen sam nie jest w stanie doprowadzić do zrównania się podaży i popytu na pieniądz.
Ta sztywność cen wymusza zmianę stopy procentowej, która zmienia się, aby zapewnić
równowagę rynku pieniądza. Zmiany stopy procentowej wpływają z kolei na wielkość
zagregowanego popytu na dobra i usługi. Wahania zagregowanego popytu powodują, że
wielkość produkcji dóbr i usług odchyla się od poziomu wyznaczonego przez podaż
czynników produkcji i technologię.
Kiedy zatem zajmujemy się problemami krótkookresowymi, najlepiej jest przyjmować
następujące założenia o gospodarce.
1. Poziom cen jest sztywny i pozostaje niezmieniony na pewnym poziomie, który zależy od
powstałych wcześniej oczekiwań. W krótkim okresie ceny stosunkowo słabo reagują na
zmiany warunków ekonomicznych.
2. Dla każdego poziomu cen stopa procentowa osiąga poziom, który zapewnia zrównanie się
podaży pieniądza i popytu na pieniądz.
3. Poziom produkcji reaguje na zmiany wielkości zagregowanego popytu na dobra i usługi,
która zależy m.in. od poziomu stopy procentowej równoważącej rynek pieniądza.
Zauważ, że mamy tu do czynienia z dokładnym odwróceniem porządku analizy w porów-

naniu z badaniem gospodarki w długim okresie.
Różne teorie stopy procentowej służą zatem różnym celom. Kiedy myślimy o długo-
okresowych czynnikach, od których zależy poziom stóp procentowych, najlepiej jest posłużyć
się teorią funduszy pożyczkowych. Takie podejście podkreśla znaczenie skłonności gospo-
darki do oszczędzania, a także możliwości inwestycyjnych. Kiedy natomiast interesują nas
krótkookresowe determinanty poziomu stóp procentowych, najlepiej jest odwołać się do teorii
preferencji płynności. Teoria ta podkreśla ważność polityki pieniężnej.
Odwrotnie, przy stopach procentowych niższych od poziomu równowagi,

takich np. jak r2 na rysunku 12.1, ilość pienia˛dza, jaka˛ ludzie chca˛ trzymać, M d2,
jest wie˛ksza od oferowanej przez bank centralny podaży pienia˛dza. W efekcie
próbuja˛ oni zwie˛kszyć posiadana˛ przez siebie ilość pienia˛dza, zmniejszaja˛c
trzymane zasoby obligacji i innych przynosza˛cych oprocentowanie aktywów.
Kiedy ludzie zmniejszaja˛ trzymana˛ przez siebie liczbe˛ papierów wartościowych,

ich emitenci odkrywaja˛, że w celu zache˛cenia nabywców do kupna zmuszeni sa˛
zaoferować wyższe stopy procentowe. Stopa procentowa rośnie zatem, stop-
niowo przybliżaja˛c sie˛ do poziomu odpowiadaja˛cego równowadze.
Ujemne nachylenie krzywej

zagregowanego popytu
Ustaliwszy, w jaki sposób teoria preferencji płynności wyjaśnia odpowiadaja˛cy
równowadze poziom stopy procentowej w gospodarce, zbadamy teraz wpływ tej
stopy na wielkość zagregowanego popytu na dobra i usługi. Zaczniemy od
wykorzystania teorii preferencji płynności do powtórnego zbadania znanego
nam już problemu: chodzi o efekt stopy procentowej i ujemne nachylenie
krzywej zagregowanego popytu. Załóżmy zwłaszcza, że wzrasta ogólny poziom
cen w gospodarce. Co dzieje sie˛ wtedy ze stopa˛ procentowa˛, która zapewnia
zrównanie sie˛ podaży pienia˛dza i popytu na pienia˛dz, i jak ta zmiana wpływa na
wielkość zapotrzebowania na dobra i usługi?
W rozdziale 8 przekonaliśmy sie˛, że poziom cen jest jednym z czynników,
które decyduja˛ o wielkości zapotrzebowania na pienia˛dz. Przy wyższych cenach
— za każdym razem, kiedy jest sprzedawane jakieś dobro lub usługa — jest
wymieniana wie˛ksza ilość pienia˛dza. W efekcie ludzie decyduja˛ sie˛ trzymać
wie˛cej pienia˛dza. Oznacza to, że przy danym poziomie stopy procentowej
wzrost poziomu cen zwie˛ksza zapotrzebowanie na pienia˛dz. Wzrost poziomu
cen z P1 do P2 przesuwa zatem krzywa˛ popytu na pienia˛dz w prawo, z położenia
MD1 do położenia MD2, tak, jak pokazano to w cze˛ści (a) rysunku 12.2.
Zwróć uwage˛, jak taka zmiana popytu na pienia˛dz wpływa na stan
równowagi na rynku pienia˛dza. Przy stałej podaży pienia˛dza stopa procentowa
musi sie˛ zwie˛kszyć, aby zapewnić zrównanie sie˛ podaży pienia˛dza i popytu na
pienia˛dz. Przesuwaja˛c krzywa˛ popytu na pienia˛dz w prawo, wzrost poziomu cen
sprawia, że ludzie chca˛ trzymać wie˛ksza˛ ilość pienia˛dza. Jednak ilość oferowana
pienia˛dza sie˛ nie zmienia, wie˛c stopa procentowa musi wzrosna˛ć z r1 do r2, aby
ograniczyć ten dodatkowy popyt.
W cze˛ści (b) rysunku widzimy, że ten wzrost stopy procentowej wywiera
wpływ nie tylko na rynek pienia˛dza, lecz także na wielkość zapotrzebowania
na dobra i usługi. Przy wyższej stopie procentowej koszt zapożyczania sie˛
i korzyść z oszcze˛dzania okazuja˛ sie˛ wie˛ksze. Mniej gospodarstw domowych
decyduje sie˛ na wzie˛cie pożyczki w celu kupna nowego domu, a ci, którzy
jednak biora˛ kredyty, kupuja˛ mniejsze domy, wie˛c popyt na inwestycje miesz-
kaniowe maleje. Mniej przedsie˛biorstw decyduje sie˛ na zacia˛gnie˛cie kredytu
w celu zbudowania nowej fabryki i kupna nowego wyposażenia kapitałowego,
wie˛c maleja˛ inwestycje produkcyjne przedsie˛biorstw. Kiedy zatem poziom cen
rośnie z P1 do P2, co zwie˛ksza popyt na pienia˛dz z MD1 do MD2 i powoduje
wzrost stopy procentowej z r1 do r2, wielkość zapotrzebowania na dobra i usługi

maleje z Y1 do Y2.
Ta analiza efektu stopy procentowej może zostać podsumowana w trzech
punktach: (1) wzrost poziomu cen zwie˛ksza popyt na pienia˛dz; (2) wzrost
popytu na pienia˛dz powoduje podwyżke˛ stopy procentowej; (3) wyższa stopa
procentowa zmniejsza wielkość zapotrzebowania na dobra i usługi. Oczywiście,
te same zależności działaja˛ również w odwrotna˛ strone˛. Spadek poziomu cen
zmniejsza popyt na pienia˛dz, co powoduje obniżke˛ stopy procentowej, a to
z kolei zwie˛ksza zapotrzebowanie na dobra i usługi. Końcowym wynikiem
całego rozumowania jest ustalenie odwrotnej zależności mie˛dzy poziomem cen
a wielkościa˛ zapotrzebowania na dobra i usługi, której ilustracja˛ jest nachylona
ku dołowi krzywa zagregowanego popytu.
RYSUNEK 12.2
Rynek pieniądza a nachylenie krzywej zagregowanego popytu
Wzrost poziomu cen z P1 do P2 przesuwa krzywa˛ popytu na pienia˛dz w prawo, co widzimy
w cze˛ści (a) rysunku. Wzrost popytu na pienia˛dz powoduje wtedy, że stopa procentowa wzrasta
z r1 do r2. Ponieważ stopa procentowa stanowi koszt zapożyczania sie˛, wzrost stopy procentowej
zmniejsza zapotrzebowanie na dobra i usługi z Y1 do Y2. Takiemu odwrotnemu zwia˛zkowi mie˛dzy
poziomem cen a wielkościa˛ zapotrzebowania odpowiada nachylona ku dołowi krzywa zagregowane-
go popytu, która˛ widzimy w cze˛ści (b) rysunku.
(a) Rynek pienia˛dza (b) Krzywa zagregowanego popytu
Zmiany podaży pieniądza

Do tej pory teorie˛ preferencji płynności wykorzystywaliśmy w celu dokładniej-
szego wyjaśnienia, w jaki sposób całkowita wielkość zapotrzebowania na dobra
i usługi w gospodarce reaguje na zmiany poziomu cen. Innymi słowy, badaliśmy
przesunie˛cia wzdłuż nachylonej ku dołowi krzywej zagregowanego popytu.

Teoria ta przyczyniła sie˛ jednak również do odkrycia pewnych innych przyczyn,
które powoduja˛ zmiany wielkości zapotrzebowania na dobra i usługi. Zawsze
kiedy — przy niezmienionym poziomie cen — zmienia sie˛ wielkość zapo-
trzebowania na dobra i usługi, krzywa zagregowanego popytu sie˛ przesuwa.
Ważna˛ zmienna˛, która może spowodować przesunie˛cie krzywej zagrego-
wanego popytu, jest polityka pienie˛żna. Chca˛c sprawdzić, jak w krótkim okresie
polityka ta wpływa na gospodarke˛, założymy, że bank centralny, kupuja˛c
państwowe papiery wartościowe w trakcie operacji otwartego rynku, zwie˛ksza
podaż pienia˛dza. (Przyczyny takiego działania tego banku stana˛ sie˛ jasne
później, kiedy zrozumiemy jego skutki.) Zbadajmy, jak — przy danym poziomie
cen — takie zwie˛kszenie ilości pienia˛dza w obiegu wpływa na odpowiadaja˛cy
równowadze poziom stopy procentowej. Przekonamy sie˛ w ten sposób, jak
wpłynie ono na położenie krzywej zagregowanego popytu.
Jak widzimy w cze˛ści (a) rysunku 12.3, zwie˛kszenie podaży pienia˛dza
przesuwa krzywa˛ podaży pienia˛dza w prawo, z położenia MS1 do położenia MS2.
Ponieważ pozycja krzywej popytu na pienia˛dz sie˛ nie zmienia, stopa procentowa
obniża sie˛ z r1 do r2, co umożliwia zrównanie sie˛ podaży pienia˛dza z popytem na
pienia˛dz. Innymi słowy, stopa procentowa musi sie˛ obniżyć, by skłonić ludzi do
trzymania tej dodatkowej ilości pienia˛dza, która˛ stworzył bank centralny.
RYSUNEK 12.3
Skutki zwiększenia ilości pieniądza w obiegu
W cze˛ści (a) rysunku wzrost podaży pienia˛dza z MS1 do MS2 powoduje spadek stopy procento-
wej z r1 do r2. Ponieważ stopa procentowa stanowi koszt zacia˛gania kredytów, przy danym poziomie
cen spadek stopy procentowej zwie˛ksza zapotrzebowanie na dobra i usługi z Y1 do Y2. W cze˛ści (b)
rysunku krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ zatem w prawo, z położenia AD1 do położe-
nia AD2.
(a) Rynek pienia˛dza (b) Krzywa zagregowanego popytu
Powtórzmy: stopa procentowa wpływa na wielkość zapotrzebowania na

dobra i usługi, co widzimy w cze˛ści (b) rysunku 12.3. Obniżka stopy procen-
towej zmniejsza koszt zacia˛gania kredytów i opłacalność oszcze˛dzania. Gos-
podarstwa domowe kupuja˛ wie˛cej wie˛kszych domów, co pobudza popyt na
inwestycje mieszkaniowe. Przedsie˛biorstwa wydaja˛ wie˛cej na nowe zakłady
produkcyjne i nowe wyposażenie, co pobudza inwestycje. W efekcie — przy
danym poziomie cen P — wielkość zapotrzebowania na dobra i usługi rośnie
z Y1 do Y2. Oczywiście, poziom cen P nie jest żadnym wyróżnionym poziomem
cen. Zwie˛kszenie ilości pienia˛dza w obiegu powoduje wzrost wielkości zapo-
trzebowania na dobra i usługi przy dowolnym poziomie cen. Cała krzywa
zagregowanego popytu przesuwa sie˛ zatem w prawo.
Podsumowuja˛c, kiedy bank centralny zwie˛ksza podaż pienia˛dza, przy
danym poziomie cen powoduje to obniżke˛ stopy procentowej i wzrost zapo-
trzebowania na dobra i usługi, przesuwaja˛c krzywa˛ zagregowanego popytu
w prawo. Odwrotnie, kiedy bank centralny zmniejsza podaż pienia˛dza, przy
danym poziomie cen skutkiem okazuje sie˛ wzrost stopy procentowej i zmniej-
szenie sie˛ wielkości zapotrzebowania na dobra i usługi, czyli przesunie˛cie sie˛
krzywej zagregowanego popytu w lewo.
Rola stóp procentowych

W tym rozdziale nasza analiza dotyczyła do tej pory podaży pienia˛dza jako
narze˛dzia polityki banku centralnego. Kiedy w trakcie operacji otwartego rynku
bank ten kupuje państwowe papiery wartościowe, zwie˛ksza w ten sposób podaż
pienia˛dza, a także zagregowany popyt. Kiedy w trakcie operacji otwartego rynku
bank centralny sprzedaje państwowe papiery wartościowe, zmniejsza podaż
pienia˛dza i zagregowany popyt.
Jednak cze˛sto dyskusje o polityce banku centralnego dotycza˛ raczej stopy
procentowej, a nie podaży pienia˛dza jako narze˛dzia tej polityki. Jak przekonaliś-
my sie˛ w rozdziale 7, w rzeczywistości w ostatnich latach wiele najważniejszych
banków centralnych, w tym Bank Anglii, Europejski Bank Centralny i amery-
kańska Rezerwa Federalna, prowadziło swoja˛ polityke˛, ustalaja˛c stope˛ procen-
towa˛, po której sa˛ skłonne pożyczać pienia˛dze sektorowi bankowemu. W przy-
padku Europejskiego Banku Centralnego chodziło o stope˛ refinansowa˛, w przy-
padku Banku Anglii — o stope˛ repo, a w przypadku Rezerwy Federalnej
— o stope˛ dyskontowa˛.
Decyzja banku centralnego o ustalaniu stóp procentowych, a nie pewnego
poziomu podaży pienia˛dza (lub stopy wzrostu podaży pienia˛dza), nie zmienia
zasadniczo wyników naszej analizy polityki pienie˛żnej. Teoria preferencji płyn-
ności stanowi ilustracje˛ ważnej zasady: polityka pienie˛żna może zostać opisana
w kategoriach zarówno podaży pienia˛dza, jak i stopy procentowej. Kiedy bank
centralny ustala docelowy poziom stopy refinansowej na wysokości, powiedz-
my, x procent, pracownicy banku centralnego odpowiedzialni za przeprowadza-

nie operacji otwartego rynku dostaja˛ naste˛puja˛ce polecenie: „Dokonajcie takich
operacji otwartego rynku, które sa˛ niezbe˛dne, aby zapewnić, że stopa procen-
towa równowagi osia˛gnie poziom x procent”. Innymi słowy, kiedy bank
centralny ustala docelowy poziom stopy procentowej, zobowia˛zuje sie˛ do
dokonania takiej zmiany podaży pienia˛dza, która sprawi, że równowaga na
rynku pienia˛dza be˛dzie odpowiadała temu celowi.
W efekcie przez zmiany polityki pienie˛żnej można rozumieć zmiany albo
docelowego poziomu stopy procentowej, albo wielkości podaży pienia˛dza.
Na przykład, kiedy czytasz w gazecie, że bank centralny obniżył stopy
procentowe, powinieneś rozumieć, że do takiej obniżki dochodzi tylko dlatego,
że pracownicy banku centralnego odpowiedzialni za handel papierami wartoś-
ciowymi zrobili, co do niech należało, aby do tego doprowadzić. Chca˛c obniżyć
stopy procentowe, musza˛ oni kupować państwowe papiery wartościowe, a zaku-
py te zwie˛kszaja˛ podaż pienia˛dza w gospodarce i zmniejszaja˛ poziom stopy
procentowej, która odpowiada równowadze rynkowej (dokładnie tak jak na
rysunku 12.3).
Z tych rozważań wynikaja˛ dość oczywiste wnioski: zmiany polityki
pienie˛żnej, których celem jest zwie˛kszenie zagregowanego popytu, moga˛ zostać
opisane albo jako zwie˛kszenie podaży pienia˛dza, albo jako obniżenie stopy
procentowej. Natomiast zmiany polityki pienie˛żnej, których celem jest zmniej-
szenie zagregowanego popytu, moga˛ zostać opisane albo jako zmniejszenie
podaży pienia˛dza, albo jako podniesienie stopy procentowej.
STUDIUM PRZYPADKU
Dlaczego banki centralne obserwują rynek akcji (i odwrotnie)
„Irracjonalny entuzjazm” — tymi słowami szef amerykańskiej Rezerwy Federal-

nej, Alan Greenspan, opisał hosse˛ na rynku akcji w późnych latach dziewie˛ć-
dziesia˛tych XX w. Miał racje˛, twierdza˛c, że rynek jest pełen entuzjazmu:
przecie˛tne ceny akcji wzrosły o około 300% w cia˛gu tego dziesie˛ciolecia. Być
może rzeczywiście było to irracjonalne: w latach 2001−2002 koniunktura na
rynku akcji osłabła i ceny akcji wyraźnie sie˛ obniżyły.
Niezależnie od tego, jak traktujemy rynek akcji, na którym trwa hossa,
powstaje ważne pytanie: jak bank centralny powinien reagować na zmiany
sytuacji na tym rynku? Nie ma żadnych powodów, aby bank centralny troszczył
sie˛ o ceny na giełdzie jako takie. Jednak jego zadaniem jest obserwowanie całej
gospodarki i reagowanie na zmiany sytuacji, a giełda stanowi kawałek tej
układanki. Kiedy na rynku akcji trwa hossa, gospodarstwa domowe bogaca˛ sie˛
i ich powie˛kszaja˛cy sie˛ maja˛tek pobudza wydatki konsumpcyjne. W dodatku
wzrost cen akcji przyczynia sie˛ do tego, że przedsie˛biorstwom bardziej opłaca
sie˛ emisja nowych akcji, a to powoduje wzrost wydatków inwestycyjnych. Te

oba powody sprawiaja˛, że boom na giełdzie zwie˛ksza zagregowany popyt na
dobra i usługi.
Jak sie˛ szczegółowo przekonamy w dalszej cze˛ści tego rozdziału, jednym
z celów banku centralnego jest stabilizowanie zagregowanego popytu, ponieważ
oznacza to stabilność produkcji i cen. Da˛ża˛c do osia˛gnie˛cia tego celu, bank
centralny mógłby zareagować na wzrost cen na giełdzie, zmniejszaja˛c podaż
pienia˛dza i podnosza˛c stopy procentowe bardziej niż w sytuacji, w której nie ma
hossy. Spowodowane wzrostem stóp procentowych zmniejszenie sie˛ zagregowa-
nego popytu skompensowałoby wtedy sprzyjaja˛ce ekspansji skutki wzrostu cen
akcji. Ta analiza opisuje rzeczywiste zachowanie banku centralnego: z danych
historycznych wynika, że realne stopy procentowe były utrzymywane na
wysokim poziomie w czasie „irracjonalnie entuzjastycznego” boomu na giełdzie
w końcu lat dziewie˛ćdziesia˛tych XX w.
Odwrotnie jest, kiedy ceny akcji na giełdzie spadaja˛. Wydatki na konsump-
cje˛ i inwestycje maleja˛, co tłumi zagregowany popyt i grozi recesja˛ w gospo-
darce. Chca˛c ustabilizować zagregowany popyt, bank centralny powinien zwie˛k-
szyć podaż pienia˛dza i obniżyć stopy procentowe. I rzeczywiście, zwykle bank
ten właśnie to robi. Na przykład, w poniedziałek 19 października 1987 r. ceny
akcji w bardzo wielu uprzemysłowionych gospodarkach obniżyły sie˛ gwałtow-
nie. Indeks na giełdzie w Nowym Jorku spadł o 22,6%, co jest najwie˛kszym
jednodniowym spadkiem w historii, a wartość akcji notowanych na giełdzie
w Londynie zmalała o 50 mld funtów, kiedy indeks 30 akcji „Financial Timesa”
spadł o 10%. Debata na temat przyczyn załamania trwała przez wiele lat po tych
zdarzeniach, jednak ekonomiści nigdy nie byli zgodni w kwestii tego, jaki
czynnik był najważniejsza˛ przyczyna˛ „Czarnego Poniedziałku”. Do końca paź-
dziernika ceny akcji w Australii spadły o 41,8%, w Kanadzie o 22,5%, w Hong-
kongu o 45,8% i Wielkiej Brytanii o 26,4%. W zdecydowanej wie˛kszości tych
krajów reakcja˛ odpowiedzialnych za polityke˛ pienie˛żna˛ polityków gospodar-
czych było obniżenie stóp procentowych i zwie˛kszenie podaży pienia˛dza w celu
skompensowania recesyjnego wpływu zmniejszenia sie˛ maja˛tku na zagregowa-
ny popyt.
Bank centralny pilnie obserwuje giełde˛, a gracze giełdowi nie spuszczaja˛
z oka banku centralnego. Ponieważ bank ten jest w stanie wpływać na wysokość
stóp procentowych i poziom aktywności gospodarczej, może on również zmienić
wartość akcji. Na przykład, kiedy bank centralny podnosi stopy procentowe,
zmniejszaja˛c podaż pienia˛dza, posiadanie akcji staje sie˛ mniej atrakcyjne
z dwóch powodów. Po pierwsze, wyższa stopa procentowa oznacza, że obliga-
cje, które stanowia˛ alternatywe˛ dla akcji, zapewniaja˛ wyższy zysk. Po drugie,
bardziej restrykcyjna polityka pienie˛żna banku centralnego może spowodować
recesje˛, która zmniejsza zyski. W efekcie ceny akcji cze˛sto spadaja˛, kiedy bank
ten podnosi stopy procentowe.
Szybki sprawdzian
Za pomocą teorii preferencji płynności wyjaśnij, jak zmniejszenie podaży pieniądza
wpływa na poziom stopy procentowej równowagi. Jak taka zmiana polityki
pieniężnej oddziałuje na położenie krzywej popytu w gospodarce?
12.2
Jak polityka budżetowa wpływa
na zagregowany popyt?
Państwo może wpływać na zachowanie gospodarki za pomoca˛ nie tylko polityki
pienie˛żnej, lecz także polityki budżetowej, na która˛ składaja˛ sie˛ decyzje
państwa, które dotycza˛ całkowitej wielkości wydatków państwowych i wyso-
kości podatków. Wcześniej w tej ksia˛żce badaliśmy, jak polityka budżetowa
oddziałuje na oszcze˛dności, inwestycje i wzrost gospodarczy w długim okresie.
Jednak w krótkim okresie najważniejszy jest wpływ tej polityki na wielkość
zagregowanego popytu na dobra i usługi.
Zmiany wielkości wydatków państwa

na zakup dóbr i usług
Kiedy politycy gospodarczy zmieniaja˛ podaż pienia˛dza lub wysokość podatków,
wpływaja˛ na decyzje przedsie˛biorstw lub gospodarstw domowych o wydatkach,
w ten sposób przesuwaja˛c krzywa˛ zagregowanego popytu. Natomiast kiedy
państwo zmienia wielkość swoich własnych zakupów dóbr i usług, bezpośrednio
przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu.
Na przykład, załóżmy, że rza˛d Wielkiej Brytanii zamawia w wielkim
krajowym przedsie˛biorstwie budowlanym, Bob and Company, nowe budynki
szkół za 10 mld funtów. Zamówienie to powoduje wzrost popytu na produkcje˛,
co skłania te˛ spółke˛ do zatrudnienia wie˛kszej liczby pracowników i zwie˛kszenia
produkcji. Ponieważ Bob and Co. jest cze˛ścia˛ gospodarki, wzrost popytu na
usługi budowlane tego przedsie˛biorstwa oznacza zwie˛kszenie całkowitej wiel-
kości zapotrzebowania na dobra i usługi przy poszczególnych poziomach ceny.
W efekcie krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo.
Jak duże jest to przesunie˛cie krzywej zagregowanego popytu, spowodo-
wane państwowym zamówieniem, opiewaja˛cym na kwote˛ 10 mld funtów? Może
sie˛ wydawać, że krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo dokład-
nie o 10 mld funtów. Jednak okazuje sie˛, że nie jest to prawda. Dwa efekty
makroekonomiczne sprawiaja˛, że zmiana zagregowanego popytu różni sie˛ od

zmiany wydatków państwa. Po pierwsze, chodzi o efekt mnożnikowy, który po-
woduje, że przesunie˛cie zagregowanego popytu może być wie˛ksze niż 10 mld fun-
tów. Po drugie, w gre˛ wchodzi efekt wypierania, który sprawia, że przesunie˛cie
zagregowanego popytu może być mniejsze niż 10 mld funtów. Po kolei prze-
dyskutujemy teraz te oba efekty.
Efekt mnożnikowy
Kiedy państwo kupuje u Bob and Co. budynki za 10 mld funtów, wydatek ten
ma istotne konsekwencje. Bezpośredni wpływ zwie˛kszonego popytu państwa
polega na wzroście zatrudnienia i zysków tego przedsie˛biorstwa. Naste˛pnie,
kiedy pracownicy dostana˛ już wyższe wynagrodzenia, a właściciele przedsie˛-
biorstw — wyższe zyski, na wzrost swoich dochodów reaguja˛ oni zwie˛kszeniem
wydatków na dobra konsumpcyjne. W efekcie pienia˛dze wydane przez państwo
na produkty przedsie˛biorstwa Bob and Co. zwie˛kszaja˛ popyt na produkty wielu
innych przedsie˛biorstw w gospodarce. Ponieważ każdy funt wydany przez
państwo może zwie˛kszyć zagregowany popyt na dobra i usługi o wie˛cej niż
1 funta, o wydatkach państwowych mówi sie˛, że zwie˛kszaja˛ zagregowany popyt,
wywołuja˛c efekt mnożnikowy (multiplier effect). Efekt mnożnikowy
to dodatkowa zmiana
˛
Efekt mnożnikowy trwa nawet po opadnieciu, opisanej przed zagregowanego popytu,
chwila˛, pierwszej fali zwie˛kszonych wydatków. Kiedy wydatki do której dochodzi,
kiedy ekspansywna
konsumpcyjne sie˛ zwie˛kszaja˛, przedsie˛biorstwa, które wytwarzaja˛ polityka budżetowa
dobra konsumpcyjne, zatrudniaja˛ wie˛cej ludzi i osia˛gaja˛ wyższe powoduje wzrost
dochodów, a przez to
zyski. Wie˛ksze zarobki i wie˛ksze zyski znowu pobudzaja˛ wydatki również wydatków
konsumpcyjne i tak dalej. Istnieje zatem dodatnie sprze˛żenie konsumpcyjnych.
zwrotne. Wie˛kszy popyt powoduje powstanie wie˛kszego dochodu, który z kolei
prowadzi do jeszcze wie˛kszego popytu. Kiedy zsumujemy te wszystkie efekty,
całkowita zmiana wielkości zapotrzebowania na dobra i usługi może sie˛ okazać
o wiele wie˛ksza niż pocza˛tkowy impuls w postaci zwie˛kszonych wydatków
państwa.
Na rysunku 12.4 przedstawiono ten efekt mnożnikowy. Zwie˛kszenie sie˛
wydatków państwa o 10 mld funtów pocza˛tkowo przesuwa krzywa˛ zagrego-
wanego popytu w prawo, z położenia AD1 do położenia AD2, o dokładnie taka˛
sama˛ kwote˛. Jednak kiedy konsumenci reaguja˛ na to, zwie˛kszaja˛c swoje
wydatki, krzywa zagregowanego popytu przemieszcza sie˛ jeszcze bardziej, do
położenia AD3.
Ten efekt mnożnikowy, powstaja˛cy w wyniku reakcji wydatków konsump-
cyjnych, może zostać wzmocniony na skutek reakcji inwestycji na wzrost
popytu. Na przykład, na zwie˛kszony popyt na usługi budowlane Bob and Co.
może zareagować, kupuja˛c wie˛cej spychaczy i innego zmechanizowanego
RYSUNEK 12.4
Efekt mnożnikowy
Zwie˛kszenie przez państwo zakupów o 10 mld funtów może przesuna˛ć krzywa˛ zagregowanego
popytu w prawo o wie˛cej niż o te˛ kwote˛. Ten efekt mnożnikowy powstaje, ponieważ wzrost
zagregowanego dochodu pobudza dodatkowe wydatki konsumpcyjne.
wyposażenia budowlanego. W takim przypadku wzrost popytu państwa pobudza

wzrost popytu na dobra inwestycyjne. To dodatnie sprze˛żenie zwrotne od popytu
do inwestycji jest niekiedy nazywane akceleratorem inwestycyjnym (investment
accelerator).
Wzór mnożnika wydatków

Nieco algebry umożliwi nam wyprowadzenie wzoru, który opisuje wielkość
efektu mnożnikowego, powstaja˛cego na skutek wydatków konsumpcyjnych.
Ważna˛ zmienna˛ w tym wzorze jest krańcowa skłonność do konsumpcji
(marginal propensity to consume, MPC), czyli odsetek przyrostu dochodu, który
gospodarstwa domowe przeznaczaja˛ na konsumpcje˛, a nie na oszcze˛dności. Na
przykład, załóżmy, że krańcowa skłonność do konsumpcji wynosi 3/4. Oznacza
to, że z każdego dodatkowego funta lub euro dochodu gospodarstwo domowe
wydaje 3/4, a oszcze˛dza 1/4 funta. Przy MPC równej 3/4, kiedy dzie˛ki zamówie-
niu państwa pracownicy i właściciele Bob and Co. zarabiaja˛ 10 mld funtów,
zwie˛kszaja˛ oni swoje wydatki konsumpcyjne o 3/4 · 10 mld funtów, czyli
o 7,5 mld funtów.
Chca˛c zmierzyć wpływ, jaki na zagregowany popyt wywiera zmiana
wielkości wydatków państwa, krok za krokiem prześledzimy odpowiednie
efekty. Cały proces zaczyna sie˛ wtedy, kiedy państwo wydaje 10 mld funtów,
co powoduje, że dochód narodowy (wynagrodzenia i zyski) również wzrastaja˛
o te˛ kwote˛. Ten wzrost dochodu sprawia z kolei, że wydatki konsumpcyjne
zwie˛kszaja˛ sie˛ o MPC · 10 mld funtów, co podnosi dochody pracowników
i właścicieli przedsie˛biorstw, które wytwarzaja˛ te dobra konsumpcyjne. Ten
drugi wzrost dochodów znowu zwie˛ksza wydatki konsumpcyjne, tym razem
o MPC · (MPC · 10 mld funtów). Te zwrotne efekty trwaja˛ w nieskończoność.
W celu ustalenia wielkości całkowitego wpływu tych zdarzeń na popyt na
dobra i usługi, sumujemy wszystkie owe efekty cza˛stkowe:
zmiana wielkości zakupów państwa = 10 mld funtów

pierwsza zmiana wielkości konsumpcji = MPC · 10 mld funtów
druga zmiana wielkości konsumpcji = MPC 2 · 10 mld funtów
trzecia zmiana wielkości konsumpcji = MPC 3 · 10 mld funtów
• •
• •
• •
całkowita zmiana popytu = (1 + MPC + MPC2 + MPC3 + ...) · 10 mld funtów
W tym przypadku „...” oznacza nieskończona˛ liczbe˛ podobnych zmian.

Możemy zatem zapisać mnożnik w naste˛puja˛cy sposób:
mnożnik = 1 + MPC + MPC2 + MPC3 + ... .
Mnożnik ten informuje nas o tym, ile wynosi przyrost popytu na dobra
i usługi, powodowany przez każdy dodatkowy funt, który państwo wydaje na
zakupy.
Chca˛c uprościć równanie mnożnika, przypomnij sobie szkolna˛ algebre˛,
zgodnie z która˛ wyrażenie to jest nieskończonym szeregiem geometrycznym.
Dla x z przedziału od −1 do +1, czyli:
1 + x + x2 + x3 + ... = 1/(1 − x).
W naszym przypadku x = MPC, a zatem:
mnożnik = 1/(1 − MPC).

Na przykład, jeśli krańcowa skłonność do konsumpcji jest równa 3/4,
mnożnik wynosi 1/(1 − 3/4), czyli 4. W takim przypadku wydane przez państwo
10 mld funtów powoduje powstanie 40 mld funtów popytu na dobra i usługi.
Z tego wzoru na mnożnik wynika ważny wniosek: wielkość mnożnika
zależy od krańcowej skłonności do konsumpcji; MPC w wysokości 3/4 oznacza,
że mnożnik wynosi 4, MPC równa 1/2 wskazuje, że mnożnik osia˛ga wartość
jedynie 2. Zwie˛kszenie sie˛ zatem MPC powoduje wzrost mnożnika. Chca˛c
zrozumieć, dlaczego tak jest, przypomnij sobie, że mnożnik zwie˛ksza sie˛, po-
nieważ wie˛kszy dochód jest przyczyna˛ wie˛kszych wydatków konsumpcyjnych.

Im wie˛ksza jest MPC, tym silniejszy okazuje sie˛ wpływ tego pobudzonego
efektu na konsumpcje˛ i tym wie˛kszy jest mnożnik.
Inne zastosowania
efektu mnożnikowego
Efekt mnożnikowy sprawia, że 1 funt wydany przez państwo na zakupy dóbr
i usług może spowodować zwie˛kszenie sie˛ zagregowanego popytu o wie˛cej niż
1 funt. Jednak logika efektu mnożnikowego nie dotyczy wyła˛cznie zmian
wydatków państwa. W rzeczywistości odnosi sie˛ ona do dowolnego zdarzenia,
powoduja˛cego zmiane˛ wydatków na któryś ze składników PKB, czyli na
konsumpcje˛, inwestycje, wydatki państwa lub eksport netto.
Na przykład, powiedzmy, że recesja za granica˛ zmniejsza popyt na nie-
miecki eksport netto o 1 mld euro. Te zmniejszone wydatki na niemieckie dobra
i usługi powoduja˛ spadek dochodu narodowego w Niemczech, co zmniejsza
wydatki niemieckich konsumentów. Jeśli krańcowa skłonność do konsumpcji
równa sie˛ 3/4 i mnożnik wynosi 4, spadek eksportu netto o 1 mld euro oznacza
zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu o 4 mld euro.
Oto inny przykład: załóżmy, że hossa na giełdzie zwie˛ksza maja˛tek gospo-
darstw domowych i pobudza wzrost ich wydatków na dobra i usługi o 2 mld eu-
ro. Te dodatkowe wydatki konsumpcyjne zwie˛kszaja˛ dochód narodowy, co
z kolei skutkuje jeszcze wie˛kszym wzrostem tych wydatków. Jeśli krańcowa
skłonność do konsumpcji wynosi 3/4, czyli jeśli mnożnik jest równy 4, po-
cza˛tkowy impuls w postaci wydanych dodatkowo na konsumpcje˛ 2 mld euro
powoduje wzrost zagregowanego popytu wynosza˛cy 8 mld euro.
W makroekonomii koncepcja mnożnika jest ważna, ponieważ pokazuje,
jak to jest możliwe, że wpływ zmian wydatków w gospodarce może ulec
wzmocnieniu. Mała pocza˛tkowa zmiana wydatków konsumpcyjnych, inwes-
tycji, wydatków państwa lub eksportu netto ostatecznie może wywrzeć wielki
wpływ na zagregowany popyt, a zatem także na wielkość produkcji dóbr i usług.
Efekt wypierania
Analiza efektu mnożnikowego wydaje sie˛ sugerować, że kiedy państwo kupuje
od Bob and Co. budynki za 10 mld funtów, spowodowany tym wzrost
zagregowanego popytu musi być wie˛kszy od tej kwoty. Jednak w przeciwna˛
strone˛ działa inny efekt. Kiedy zwie˛kszenie sie˛ wydatków państwa pobudza
zagregowany popyt na dobra i usługi, skutkiem jest również wzrost stopy
procentowej, a wyższa stopa procentowa zmniejsza wydatki inwestycyjne
i ogranicza zagregowany popyt. Zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu, do
którego dochodzi, kiedy ekspansywna polityka budżetowa podnosi stope˛ procen-

towa˛, jest nazywane efektem wypierania (crowding-out effect). Efekt wypierania
kompensacyjna˛
Chca˛c zrozumieć przyczyny wyste˛powania efektu wypierania, stanowi
zmiane˛ zagregowanego
rozważmy, co dzieje sie˛ na rynku pienia˛dza, kiedy państwo kupuje popytu, która
pojawia sie˛ wtedy,
budynki od Bob and Company. Jak ustaliliśmy wcześniej, taki kiedy ekspansywna
wzrost popytu zwie˛ksza dochody pracowników i właścicieli tej polityka budżetowa
powoduje wzrost
spółki (efekt mnożnikowy sprawia, że rosna˛ również dochody stopy procentowej,
pracowników i właścicieli innych przedsie˛biorstw). Kiedy dochody a przez to zmniejsza
sie˛ zwie˛kszaja˛, gospodarstwa domowe postanawiaja˛ kupić wie˛cej wydatki inwestycyjne.
dóbr i usług i w efekcie decyduja˛ sie˛ trzymać wie˛cej płynnych środków. Ozna-
cza to, że spowodowany przez ekspansywna˛ polityke˛ budżetowa˛ wzrost docho-
dów zwie˛ksza popyt na pienia˛dz.
Skutki tego wzrostu popytu na pienia˛dz zostały pokazane w cze˛ści (a)
rysunku 12.5. Ponieważ bank centralny (w tym przypadku Bank Anglii) nie
zmienia podaży pienia˛dza, pionowa krzywa podaży pozostaje w dotychczaso-
RYSUNEK 12.5
Efekt wypierania
W cze˛ści (a) rysunku widzimy rynek pienia˛dza. Kiedy państwo zwie˛ksza zakupy dóbr i usług,
wywołany tym wzrost dochodów powoduje wzrost popytu na pienia˛dz z MD1 do MD2, co sprawia, że
stopa procentowa równowagi podnosi sie˛ z r1 do r2. W cze˛ści (b) rysunku widzimy wpływ tych
procesów na zagregowany popyt. Pocza˛tkowo zwie˛kszenie sie˛ wydatków państwa przesuwa krzywa˛
zagregowanego popytu z położenia AD1 do położenia AD2. Jednak ponieważ stopa procentowa
stanowi koszt zacia˛gania pożyczek, ten wzrost stopy procentowej przyczynia sie˛ do zmniejszenia
wielkości zapotrzebowania na dobra i usługi, zwłaszcza na dobra inwestycyjne. Takie wypieranie
inwestycji cze˛ściowo kompensuje wpływ ekspansywnej polityki budżetowej na zagregowany popyt.
Ostatecznie krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ tylko do położenia AD3.
(a) Rynek pienia˛dza (b) Zmiana zagregowanego popytu

wym położeniu. Kiedy zwie˛kszone dochody powoduja˛ przesunie˛cie krzywej

popytu na pienia˛dz w prawo, z położenia MD1 do położenia MD2, stopa
procentowa musi wzrosna˛ć z r1 do r2, aby zrównoważyć podaż z popytem.
Ten wzrost stopy procentowej zmniejsza z kolei zapotrzebowanie na dobra
i usługi. Ponieważ kredyty staja˛ sie˛ droższe, maleje popyt na inwestycje
mieszkaniowe i inwestycje przemysłowe. Innymi słowy, kiedy wzrost wydatków
państwa zwie˛ksza popyt na dobra i usługi, skutkiem może być również
wypieranie inwestycji. Ten efekt wypierania cze˛ściowo kompensuje wpływ
wydatków państwa na zagregowany popyt, co widzimy w cze˛ści (b) rysun-
ku 12.5. Pocza˛tkowo zwie˛kszone wydatki państwa przesuwaja˛ krzywa˛ zagre-
gowanego popytu z położenia AD1 do położenia AD2, jednak kiedy dochodzi do
wypierania, krzywa zagregowanego popytu cofa sie˛ do położenia AD3.
Podsumowuja˛c, kiedy państwo zwie˛ksza swoje zakupy o 10 mld funtów,
zagregowany popyt na dobra i usługi może wzrosna˛ć o wie˛cej lub mniej niż
10 mld funtów, w zależności od tego, czy silniejszy jest efekt mnożnikowy, czy
efekt wypierania.
Zmiany podatków
Innym ważnym narze˛dziem polityki budżetowej, poza wielkościa˛ wydatków
państwa, jest wysokość podatków. Na przykład, kiedy państwo zmniejsza
podatki od dochodów osobistych, skutkiem jest wzrost płacy netto (cze˛ść tego
dodatkowego dochodu gospodarstwa domowe zaoszcze˛dza˛, jednak cze˛ść wyda-
dza˛ na dobra konsumpcyjne). Ponieważ oznacza to zwie˛kszenie sie˛ wydatków
konsumpcyjnych, obniżka podatków przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu
w prawo. Podobnie, podwyżka podatków zmniejsza wydatki konsumpcyjne,
przesuwaja˛c krzywa˛ zagregowanego popytu w lewo.
Na wielkość zmiany zagregowanego popytu, be˛da˛cej skutkiem zmiany
wysokości podatków, wpływaja˛ również efekty mnożnikowy i wypierania.
Kiedy państwo obniża podatki i zwie˛ksza wydatki konsumpcyjne, zwie˛kszaja˛ sie˛
wynagrodzenia i zysk, co dodatkowo powoduje wzrost wydatków konsumpcyj-
nych. Jest to efekt mnożnikowy. Jednocześnie zwie˛kszony dochód wywołuje
wzrost popytu na pienia˛dz, co sprzyja wzrostowi stóp procentowych. Wyższe
stopy procentowe czynia˛ zacia˛ganie kredytów droższym, zmniejszaja˛c wydatki
na inwestycje. Jest to efekt wypierania. Zależnie od wielkości efektów mnoż-
nikowego i wypierania, ta zmiana zagregowanego popytu może być wie˛ksza lub
mniejsza od be˛da˛cej jej przyczyna˛ zmiany opodatkowania.
Niezależnie od efektu mnożnikowego i efektu wypierania, jeszcze jeden
ważny czynnik wpływa na wielkość zmiany zagregowanego popytu, która
jest skutkiem zmiany wysokości podatków. Chodzi o pogla˛d gospodarstw
domowych na to, czy ta zmiana podatków jest trwała, czy też jest przejściowa.
Na przykład, załóżmy, że rza˛d obniża podatki o 1000 euro w przeliczeniu
na 1 gospodarstwo domowe. Podejmuja˛c decyzje˛ o tym, jaka˛ cze˛ść tego 1000 eu-
ro wydać, gospodarstwa domowe usiłuja˛ przewidzieć, jak długo be˛da˛ otrzymy-
wać ten dodatkowy dochód. Jeśli uznaja˛, że obniżka podatków ma charakter
trwały, potraktuja˛ ja˛ jak ważne uzupełnienie swoich zasobów finansowych, co
sprawi, że znacznie zwie˛ksza˛ swoje wydatki. W takim przypadku obniżka
podatków wywrze duży wpływ na wielkość zagregowanego popytu. Jeśli
natomiast gospodarstwa domowe uznaja˛ te˛ zmiane˛ podatków za przejściowa˛,
be˛da˛ sa˛dzić, że tylko nieznacznie zwie˛ksza ona ich zasoby finansowe, a wie˛c ich
wydatki wzrosna˛ jedynie w niewielkim stopniu. W takim przypadku obniżka
podatków wywrze słaby wpływ na zagregowany popyt.
Szybki sprawdzian
Powiedzmy, że państwo zmniejsza wydatki na budowę autostrad o 1 mld euro. Jak
wpłynie to na położenie krzywej zagregowanego popytu? Wyjaśnij, dlaczego zmia-
na zagregowanego popytu może się okazać większa lub mniejsza od 1 mld euro.
Ramka 12.2
Jak polityka budżetowa może wpływać na zagregowaną podaż?
Prowadząc naszą analizę polityki budżetowej, do tej pory kładliśmy nacisk na sposób, w jaki
zmiany wielkości wydatków państwa i zmiany wysokości podatków wpływają na popyt na
dobra i usługi. Zdecydowana większość ekonomistów sądzi, że krótkookresowe makro-
ekonomiczne skutki polityki budżetowej wywierają wpływ na gospodarkę przede wszystkim za
pośrednictwem zagregowanego popytu. Jednak polityka budżetowa może również zmieniać
ilość oferowaną dóbr i usług.
Na przykład, pomyśl o wpływie zmian podatków na zagregowaną podaż. Zgodnie z jedną
z dziesięciu głównych zasad ekonomii z rozdziału 1 Mikroekonomii ludzie reagują na bodźce.
Kiedy państwo obniża stopy opodatkowania, pracownicy zachowują większą część każdego
zarobionego przez siebie funta, a więc ich motywacja do pracy oraz wytwarzania dóbr i usług
staje się silniejsza. Jeśli zareagują oni na te bodźce, ilość oferowana dóbr i usług okaże się
większa przy każdym poziomie cen i krzywa zagregowanej podaży przesunie się w prawo.
Niektórzy ekonomiści, nazywani ekonomistami strony podażowej (supply-siders), twierdzą,
że ten wpływ obniżki podatków na zagregowaną podaż jest bardzo duży. Część z nich utrzy-
muje nawet, że jego rozmiary sprawiają, iż obniżka podatków w rzeczywistości doprowadzi do
wzrostu wpływów do budżetu, zwiększając wysiłek pracowników. Jednak najczęściej ekono-
miści są zdania, że efekty podażowe obniżek podatków są o wiele słabsze.
Podobnie jak zmiany wysokości podatków, również zmiany wielkości wydatków państwa
mogą wywrzeć wpływ na zagregowaną podaż. Na przykład, załóżmy, że państwo zwiększa
wydatki na tworzony przez siebie kapitał rzeczowy, taki jak drogi. Drogi są wykorzystywane
przez prywatne przedsiębiorstwa w celu dostarczania dóbr swoim klientom; zwiększenie się
liczby dróg powoduje wzrost produkcyjności tych przedsiębiorstw. Kiedy zatem państwo
wydaje więcej na drogi, zwiększa to ilość dóbr i usług oferowanych przy poszczególnych
poziomach cen, a zatem przesuwa krzywą zagregowanej podaży w prawo. Jednak ten wpływ
wywierany przez państwo na zagregowaną podaż jest zapewne ważniejszy w długim niż
w krótkim okresie, ponieważ musi upłynąć pewien czas, zanim zbuduje się te nowe drogi
i odda je do użytku.
12.3
Polityka gospodarcza jako narzędzie
stabilizowania gospodarki
Przekonaliśmy sie˛, jak polityka pienie˛żna i polityka budżetowa moga˛ wpływać
na wielkość zagregowanego popytu na dobra i usługi w gospodarce. Tym
ustaleniom towarzysza˛ pewne ważne pytania, dotycza˛ce polityki gospodarczej.
Czy politycy gospodarczy powinni wykorzystywać te narze˛dzia do kontrolowa-
nia zagregowanego popytu i stabilizowania gospodarki? Jeśli tak, to dokładnie
kiedy? Jeśli nie, to dlaczego?
Argumenty za aktywną
polityką stabilizacyjną
Powróćmy do pytania, od którego zacze˛liśmy ten rozdział: jak powinien zarea-
gować bank centralny na zmniejszenie przez państwo wydatków budżetowych?
Jak sie˛ przekonaliśmy, wydatki państwa stanowia˛ jeden z czynników decyduja˛-
cych o położeniu krzywej zagregowanego popytu. Kiedy państwo zmniejsza
wydatki, maleje zagregowany popyt, co w krótkim okresie powoduje spadek
produkcji i zatrudnienia. Jeśli bank centralny nie chce dopuścić do pojawienia
sie˛ tych negatywnych skutków polityki budżetowej, może podnieść podaż
pienia˛dza w celu zwie˛kszenia zagregowanego popytu. Ekspansywana polityka
pienie˛żna spowoduje wtedy obniżke˛ stóp procentowych, zwie˛kszy wydatki
inwestycyjne i zagregowany popyt. Jeśli polityka pienie˛żna zareaguje właściwie,
jej zmiany i zmiany polityki budżetowej ła˛cznie sprawia˛, że wielkość zagre-
gowanego popytu na dobra i usługi sie˛ nie zmieni.
Ta analiza bardzo przypomina analizy prowadzone przez odpowiedzial-
nych za polityke˛ pienie˛żna˛ członków komitetów banków centralnych, takich jak
Bank Anglii, Europejski Bank Centralny i Rezerwa Federalna. Wiedza˛ oni,
że polityka pienie˛żna stanowi ważny czynnik, od którego zależy wielkość
zagregowanego popytu, i że istnieja˛ inne ważne czynniki tego typu, w tym pro-
wadzona przez państwo polityka budżetowa, a zatem z wielka˛ uwaga˛ wy-
słuchuja˛ dyskusji o polityce budżetowej.
Taka reakcja polityki pienie˛żnej na zmiane˛ polityki budżetowej jest przy-

kładem bardziej ogólnego zjawiska: chodzi o wykorzystywanie narze˛dzi polityki
gospodarczej w celu stabilizowania zagregowanego popytu, a w efekcie także
wielkości produkcji i zatrudnienia. Od końca II wojny światowej w krajach
Europy i Ameryki Północnej stabilizacja gospodarki została wprost lub w sposób
pośredni uznana za cel makroekonomicznej polityki państwa. Na przykład
w Wielkiej Brytanii pogla˛d taki zawarto w opublikowanej w 1944 r. Białej
Ksie˛dze (White Paper), w której stwierdzono wprost: „Za jeden ze swoich głów-
nych celów i obowia˛zków rza˛d uznaje utrzymanie po wojnie wysokiego i stabil-
nego poziomu zatrudnienia”. W Stanach Zjednoczonych wyraz podobnym prze-
konaniom dano w Ustawie o zatrudnieniu z 1946 r. (Employment Act of 1946).
Jawne uznanie przez państwo swojej odpowiedzialności za stabilizacje˛ gospo-
darki ma dwie konsekwencje. Po pierwsze, państwo samo powinno unikać dzia-
łań, które mogłyby wywołać wahania koniunktury. Najcze˛ściej ekonomiści
odradzaja˛ zatem duże i nagłe zmiany polityki pienie˛żnej i budżetowej, ponie-
waż moga˛ one spowodować wahania zagregowanego popytu. Co wie˛cej, kiedy
już do takich zmian dojdzie, ważne jest, aby odpowiedzialni za te obie polityki
politycy gospodarczy byli tego świadomi i odpowiednio reagowali na działania
innych.
Po drugie, ważniejszym skutkiem wzie˛cia na siebie odpowiedzialności za
polityke˛ gospodarcza˛ była konieczność reagowania przez państwo na zmiany,
zachodza˛ce w prywatnym sektorze gospodarki, w celu stabilizowania zagrego-
wanego popytu. Zanim be˛dziemy kontynuować te˛ dyskusje˛, powinniśmy teraz
cofna˛ć sie˛ o krok i spytać wprost o przyczyny wzie˛cia na siebie przez państwo,
akurat w tym momencie historii, odpowiedzialności za makroekonomiczna˛
stabilizacje˛. Powody były dwa. Pierwszym było to, że politycy gospodarczy
pamie˛tali przedwojenny Wielki Kryzys i byli zdeterminowani, aby unikna˛ć
powtórzenia sie˛ podobnej kle˛ski. Kiedy wojna sie˛ skończyła, chcieli wybiec
myśla˛ ku lepszemu światu, w którym rza˛dy byłyby w stanie zapobiegać wielkim
recesjom. Drugim powodem było to, że wojna skończyła sie˛ mniej niż 10 lat po
opublikowaniu przez Keynesa The General Theory of Employment, Interest, and
Money. Praca ta stanowiła jedna˛ z najważniejszych ksia˛żek o ekonomii w całej
historii myśli ekonomicznej, a jej wpływ na polityków gospodarczych był
bardzo silny. Keynes podkreślał kluczowa˛ role˛ zagregowanego popytu w wy-
jaśnianiu krótkookresowych wahań gospodarczych. Twierdził, że państwo po-
winno aktywnie zwie˛kszać zagregowany popyt, kiedy wydaje sie˛ on zbyt mały,
aby utrzymać produkcje˛ na poziomie odpowiadaja˛cym pełnemu zatrudnieniu.
Keynes i jego wielu naste˛pców utrzymywali, że zagregowany popyt waha
sie˛, czego przyczyna˛ sa˛ przede wszystkim irracjonalne fale pesymizmu i opty-
mizmu. Keynes nazywał te arbitralne zmiany pogla˛dów „zwierze˛cymi instynk-
tami” (animal spirits). Kiedy gospodarka˛ rza˛dzi pesymizm, gospodarstwa
domowe zmniejszaja˛ wydatki konsumpcyjne, a przedsie˛biorstwa ograniczaja˛ wy-
datki inwestycyjne. Skutkiem jest spadek zagregowanego popytu, mniejsza pro-
dukcja i wyższe bezrobocie. Odwrotnie, kiedy króluje optymizm, gospodarstwa

domowe i przedsie˛biorstwa zwie˛kszaja˛ swoje wydatki. Efektem jest wzrost za-
gregowanego popytu, wie˛ksza produkcja i presja inflacyjna. Zauważ, że te zmia-
ny pogla˛dów do pewnego stopnia sa˛ samospełniaja˛cymi sie˛ przepowiedniami.
W zasadzie państwo, reaguja˛c na takie fale optymizmu i pesymizmu, jest
w stanie tak zmienić swoja˛ polityke˛ pienie˛żna˛ i budżetowa˛, aby ustabilizować
gospodarke˛. Na przykład, kiedy ludzie sa˛ nastawieni zbyt pesymistycznie, bank
centralny może spowodować wzrost podaży pienia˛dza, aby obniżyć stopy
procentowe i zwie˛kszyć zagregowany popyt. Natomiast kiedy ludzie sa˛ zbyt
optymistyczni, bank ten może zmniejszyć podaż pienia˛dza, aby podnieść stopy
procentowe i ograniczyć zagregowany popyt.
Argumenty przeciwko aktywnej

polityce stabilizacyjnej
Cze˛ść ekonomistów twierdzi, że państwo powinno unikać aktywnego wykorzys-
tywania polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej w celu stabilizowania gospo-
darki. Uważaja˛ oni, że narze˛dzia te powinny służyć osia˛ganiu celów długookre-
sowych, takich jak szybki wzrost gospodarczy i niska inflacja, i że w przebieg pro-
cesu gospodarowania nie należy ingerować, a wtedy gospodarka sama poradzi
sobie z krótkookresowymi wahaniami koniunktury. Zdarza sie˛, że ekonomiści
ci przyznaja˛, iż teoretycznie polityka pienie˛żna i polityka budżetowa sa˛ w stanie
ustabilizować gospodarke˛, jednak wa˛tpia˛, czy jest to osia˛galne w praktyce.
Najważniejszy argument przeciwko aktywnej polityce pienie˛żnej i budżeto-
wej jest naste˛puja˛cy. Skutki tych działań moga˛ sie˛ okazać w znacznej mierze
niepewne, co dotyczy zarówno ich wielkości, jak i rozkładu w czasie. Jak sie˛
przekonaliśmy, polityka pienie˛żna oddziałuje za pomoca˛ stóp procentowych.
Może ona silnie i gwałtownie wpłyna˛ć na wydatki konsumpcyjne, jeśli (jak
w Wielkiej Brytanii) wiele osób kupuje domy, zacia˛gaja˛c kredyty hipoteczne,
w przypadku których stopy procentowe zmieniaja˛ sie˛ zależnie od poziomu
rynkowych stóp procentowych. W uproszczeniu: kiedy stopy procentowe rosna˛,
płatności z tytułu obsługi kredytu hipotecznego również wzrastaja˛ i ludzie maja˛
mniej pienie˛dzy na swoje wydatki. Patrza˛c z innej strony, jeśli kredytobiorcy
zacia˛gne˛li kredyty hipoteczne, w przypadku których stopa procentowa jest stała
przez rok lub kilka lat (jak zwykle dzieje sie˛ to w Stanach Zjednoczonych,
a także coraz cze˛ściej w Wielkiej Brytanii), to zmiana stopy procentowej
wpływa na wysokość płatności z tytułu obsługi kredytu hipotecznego z bardzo
dużym opóźnieniem. Jeśli zaś ludzie najcze˛ściej mieszkaja˛ w wynaje˛tych
mieszkaniach (jak w zdecydowanej wie˛kszości krajów kontynentalnej Europy),
to wzrost stóp procentowych w ogóle nie wpływa znacza˛co na sytuacje˛
w gospodarce. Jednak we wszystkich przypadkach podwyżka stopy procentowej
oddziałuje na wydatki konsumpcyjne, ponieważ kupowanie dóbr na kredyt (np.
za pomoca˛ karty kredytowej) staje sie˛ droższe. Wpływ netto zmiany polityki
pienie˛żnej na wydatki konsumpcyjne może sie˛ zatem okazać trudny do przewi-
dzenia, co dotyczy zwłaszcza jego rozkładu w czasie.
Polityka pienie˛żna może również wpłyna˛ć na zagregowany popyt poprzez
wydatki inwestycyjne. Jednak wiele przedsie˛biorstw planuje swoje inwestycje
z dużym wyprzedzeniem. Zdecydowana wie˛kszość ekonomistów sa˛dzi, że
istotny wpływ zmiany polityki pienie˛żnej na produkcje˛ i zatrudnienie ujawnia
sie˛ dopiero po co najmniej 6 miesia˛cach. Co wie˛cej, kiedy już te skutki wysta˛pia˛,
moga˛ one trwać przez kilka lat.
Krytycy polityki stabilizacyjnej twierdza˛, że z powodu nieznanej długości
trwania tych opóźnień bank centralny nie powinien próbować precyzyjnie
sterować sytuacja˛ w gospodarce. Utrzymuja˛ oni, że na zmieniaja˛ce sie˛ warunki
gospodarcze bank ten cze˛sto reaguje ze zbyt dużym opóźnieniem i w efekcie
raczej powoduje, niż ogranicza, wahania gospodarcze. Krytycy ci bronia˛
pasywnej polityki pienie˛żnej, polegaja˛cej np. na równomiernym i powolnym
zwie˛kszaniu podaży pienia˛dza.
Również skutki polityki budżetowej moga˛ sie˛ ujawniać z opóźnieniem.
Oczywiście, efekty zmiany wydatków państwa sa˛ odczuwalne od razu po tej
zmianie, a obniżka podatków bezpośrednich i pośrednich może szybko wpłyna˛ć
na stan gospodarki. Jednak zdarza sie˛, że mie˛dzy podje˛ciem decyzji o urucho-
mieniu pewnego programu wydatków państwa a jego rzeczywistym wdrożeniem
upływa wiele czasu. Na przykład w Wielkiej Brytanii, planuja˛c swoje przyszłe
wydatki, państwo cze˛sto popełniało błe˛dy, spowodowane m.in. problemami ze
znalezieniem odpowiednio wielu dodatkowych che˛tnych do pracy przy świad-
czeniu najważniejszych usług publicznych, takich jak transport, edukacja i służ-
ba zdrowia.
Te opóźnienia w polityce pienie˛żnej i polityce budżetowej stanowia˛ prob-
lem m.in. dlatego, że prognozowanie ekonomiczne jest bardzo nieprecyzyjne.
Jeśli ekonomiści byliby w stanie z wyprzedzeniem do 1 roku dokładnie prze-
widzieć stan gospodarki, podejmuja˛c swoje decyzje, politycy gospodarczy
odpowiedzialni za polityke˛ pienie˛żna˛ i budżetowa˛ mogliby sie˛ oprzeć na tych
prognozach. W takim przypadku byliby oni w stanie stabilizować gospodarke˛
mimo opóźnień, z którymi maja˛ do czynienia. Jednak w praktyce wielkie recesje
i kryzysy (depresje) pojawiaja˛ sie˛ niemal bez ostrzeżenia. Najlepsze, co moga˛
w takim przypadku zrobić politycy gospodarczy, to reagować na zmiany sytuacji
gospodarczej dopiero wtedy, kiedy do nich dochodzi.
Automatyczne stabilizatory
Wszyscy ekonomiści, zarówno zwolennicy, jak i krytycy polityki stabilizacyj-
nej, sa˛ zgodni, że opóźnienia we wdrażaniu odpowiednich zmian czynia˛ polityke˛
gospodarcza˛ mniej użyteczna˛ jako narze˛dzie krótkookresowej stabilizacji gos-
podarki. Gospodarka byłaby zatem stabilniejsza, jeśli politycy gospodarczy

byliby w stanie znaleźć sposób na uniknie˛cie niektórych z tych opóźnień. Otóż
Automatyczne moga˛ to osia˛gna˛ć. Automatyczne stabilizatory (automatic stabili-
stabilizatory
sa˛ zmianami polityki
zers) stanowia˛ zmiany polityki budżetowej, powie˛kszaja˛ce zagre-
budżetowej, gowany popyt wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja,
pobudzaja˛cymi
zagregowany popyt
i nieangażuja˛ce przy tym polityków gospodarczych, którzy nie
wtedy, kiedy sa˛ zmuszeni podejmować żadnego specjalnego działania.
w gospodarce
rozpoczyna sie˛ recesja,
Najważniejszym spośród automatycznych stabilizatorów jest
i nieangażuja˛cymi system podatkowy. Kiedy rozpoczyna sie˛ recesja, wpływy podat-
przy tym polityków
gospodarczych, którzy
kowe państwa automatycznie sie˛ zmniejszaja˛, ponieważ niemal
nie sa˛ zmuszeni wszystkie podatki sa˛ ściśle zwia˛zane z poziomem aktywności
podejmować żadnego
specjalnego działania.
w gospodarce. Podatek dochodowy zależy od dochodów gospo-
darstw domowych, a podatek od przedsie˛biorstw — od zysków
przedsie˛biorstw. Ponieważ zarówno dochody, jak i zyski maleja˛ w czasie recesji,
zmniejszaja˛ sie˛ również przychody państwa z opodatkowania. Taka automatycz-
na obniżka opodatkowania pobudza zagregowany popyt, a przez to zmniejsza
skale˛ wahań w gospodarce.
Wydatki państwa również działaja˛ jak automatyczny stabilizator. Kiedy
w gospodarce zaczyna sie˛ recesja i pracownicy sa˛ zwalniani z pracy, wie˛cej
ludzi ubiega sie˛ o przyznanie zasiłków społecznych dla osób bezrobotnych,
zasiłków pozwalaja˛cych utrzymać poziom życia i innych form wsparcia. Taki
automatyczny wzrost wielkości wydatków państwa powoduje wzrost zagrego-
wanego popytu dokładnie w tym momencie, kiedy jest on niewystarczaja˛cy, aby
zapewnić pełne zatrudnienie.
Ogólnie, automatyczne stabilizatory nie działaja˛ z wystarczaja˛ca˛ siła˛, aby
całkowicie zapobiec recesji. Niemniej, bez nich produkcja i zatrudnienie
wahałyby sie˛ prawdopodobnie o wiele bardziej, niż dzieje sie˛ to w rzeczywisto-
ści. Dlatego właśnie ekonomiści najcze˛ściej nie opowiadaja˛ sie˛ za polityka˛
zrównoważonego budżetu niezależnie od okoliczności, co proponuja˛ niektórzy
politycy. Kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja, podatki maleja˛, wydatki
państwa rosna˛, a stan budżetu państwa sie˛ pogarsza. Jeśli państwo byłoby
zmuszone przestrzegać zasady ściśle zrównoważonego budżetu, musiałoby
szukać sposobów zwie˛kszenia podatków lub zmniejszenia wydatków w czasie
recesji. Innymi słowy, zasada ściśle zrównoważonego budżetu wyła˛czyłaby
automatyczne stabilizatory ukryte w naszym obecnym systemie podatkowym
i systemie wydatków państwa i w efekcie okazałaby sie˛ „automatycznym
destabilizatorem”.
Szybki sprawdzian
Powiedzmy, że „zwierzęce instynkty” zaczęły rządzić gospodarką i ludzie są pełni
pesymizmu co do przyszłości. Jak wpłynie to na wielkość zagregowanego popytu
w gospodarce? Załóżmy, że bank centralny chce stabilizować zagregowany popyt.
Jak powinien on zmienić wielkość podaży pieniądza? Co stanie się wtedy ze stopą
procentową? Jakie powody mogłyby skłonić bank centralny do niepodejmowania
takich działań?
Podsumowanie
Zanim politycy gospodarczy dokonaja˛ jakiejkolwiek zmiany prowadzonej poli-
tyki gospodarczej, powinni rozważyć wszystkie efekty swoich decyzji. Wcześ-
niej w tej ksia˛żce badaliśmy model klasyczny gospodarki, który opisuje
długookresowe skutki polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej. Ustaliliśmy
wtedy, jak polityka budżetowa wpływa na wielkość oszcze˛dności, inwestycje
i długookresowy wzrost gospodarczy, a także jak polityka pienie˛żna oddziałuje
na poziom cen i tempo inflacji.
W tym rozdziale przeprowadziliśmy analize˛ krótkookresowych efektów
polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej. Odkryliśmy, w jaki sposób moga˛ one
wpłyna˛ć na wielkość zagregowanego popytu na dobra i usługi i w efekcie
zmienić wielkość produkcji i zatrudnienia w gospodarce w krótkim okresie.
Kiedy rza˛d zmniejsza wydatki, w celu zrównoważenia budżetu, powinien brać
pod uwage˛ zarówno długookresowy wpływ swojego działania na wielkość
oszcze˛dności i wzrost gospodarczy, jak i krótkookresowy wpływ na wielkość
zagregowanego popytu i zatrudnienia. Kiedy bank centralny zmniejsza tempo
wzrostu podaży pienia˛dza, powinien uwzgle˛dnić długookresowy wpływ tego
działania na inflacje˛ i jego krótkookresowy wpływ na wielkość produkcji.
W naste˛pnym rozdziale dokładniej zbadamy przejście mie˛dzy krótkim a długim
okresem. Okaże sie˛ wtedy, że politycy gospodarczy cze˛sto staja˛ w obliczu
wyboru mie˛dzy celami długookresowymi a celami krótkookresowymi.
☞ Streszczenie
● Tworza˛c teorie˛ krótkookresowych wahań aktywności gospodarczej, Keynes
zaproponował wyjaśnienie zmian stopy procentowej za pomoca˛ teorii prefe-
rencji płynności. Zgodnie z nia˛ stopa procentowa zmienia sie˛, zapewniaja˛c
zrównanie sie˛ podaży pienia˛dza i popytu na pienia˛dz.
● Wzrost poziomu cen zwie˛ksza popyt na pienia˛dz i podnosi stope˛ procentowa˛,
dzie˛ki czemu rynek pienia˛dza odzyskuje równowage˛. Ponieważ stopa procen-
towa wyznacza koszt zacia˛gania pożyczek, jej wzrost ogranicza inwestycje,
a przez to zmniejsza wielkość zapotrzebowania na dobra i usługi. Nachylona
ku dołowi krzywa zagregowanego popytu odzwierciedla odwrotny zwia˛zek

mie˛dzy poziomem cen a wielkościa˛ zagregowanego zapotrzebowania.
● Za pomoca˛ polityki pienie˛żnej politycy gospodarczy sa˛ w stanie wpłyna˛ć na
wielkość zagregowanego popytu. Przy danym poziomie cen zwie˛kszenie
podaży pienia˛dza powoduje obniżenie sie˛ stopy procentowej równo-
wagi. Krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo, ponieważ
niska stopa procentowa pobudza wydatki inwestycyjne. Odwrotnie, przy
danym poziomie cen zmniejszenie podaży pienia˛dza powoduje wzrost stopy
procentowej. Skutkiem jest przesunie˛cie sie˛ krzywej zagregowanego popytu
w lewo.
● Na wielkość zagregowanego popytu politycy gospodarczy moga˛ również
wpłyna˛ć za pomoca˛ polityki budżetowej. Zwie˛kszenie wydatków państwa lub
obniżenie podatków przesuwa krzywa˛ zagregowanego popytu w prawo.
Zmniejszenie wydatków państwa lub podniesienie podatków przesuwa krzy-
wa˛ zagregowanego popytu w lewo.
● Kiedy państwo zmienia swoje wydatki lub wysokość podatków, spowodowa-
na tym zmiana zagregowanego popytu może sie˛ okazać wie˛ksza lub mniejsza
od tego rodzaju fiskalnego bodźca. Efekt mnożnikowy zwykle wzmacnia
wpływ polityki budżetowej na zagregowany popyt, a efekt wypierania
— osłabia to oddziaływanie.
● Ponieważ zarówno polityka pienie˛żna, jak i polityka budżetowa wpływaja˛ na
wielkość zagregowanego popytu, państwo niekiedy posługuje sie˛ tymi narze˛-
dziami, próbuja˛c stabilizować gospodarke˛. Ekonomiści spieraja˛ sie˛ o poża˛da-
na˛ skale˛ takich działań państwa. Zwolennicy aktywnej polityki stabilizacyjnej
sa˛ zdania, że zmiany nastawienia gospodarstw domowych i przedsie˛biorstw
powoduja˛ zmiany wielkości zagregowanego popytu. Jeśli państwo nie zarea-
guje na takie zmiany, dojdzie do niezaplanowanych i niepotrzebnych wahań
wielkości produkcji i zatrudnienia. Zdaniem krytyków aktywnej polityki
stabilizacyjnej skutki zmian polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej poja-
wiaja˛ sie˛ z tak dużym opóźnieniem, że próby stabilizowania gospodarki
cze˛sto powoduja˛ jej destabilizacje˛.
Teoria preferencji płynności, s. 341 Efekt wypierania, s. 357
Efekt mnożnikowy, s. 353 Automatyczne stabilizatory, s. 364
1. Omów teorie˛ preferencji płynności. W jaki sposób ta teoria przyczynia sie˛ do
wyjaśnienia ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu?
2. Wykorzystaj teorie˛ preferencji płynności do wyjaśnienia wpływu zmniej-
szenia sie˛ podaży pienia˛dza w gospodarce na krzywa˛ zagregowanego po-
pytu.
3. Państwo wydaje 500 mln euro na kupno samochodów dla policji. Wyjaśnij,
dlaczego zagregowany popyt może sie˛ zwie˛kszyć o wie˛cej niż 500 mln euro.
Wyjaśnij, dlaczego zagregowany popyt może sie˛ zwie˛kszyć o mniej niż
500 mln euro.
4. Załóżmy, że wskaźniki optymizmu konsumentów pokazuja˛, iż fala pesymiz-
mu ogarne˛ła kraj. Jak zmieni sie˛ wielkość zagregowanego popytu, jeśli po-
litycy gospodarczy nie podejma˛ żadnych działań? Co powinno zrobić pań-
stwo, jeśli jego celem jest stabilizowanie zagregowanego popytu? Powiedz-
my, że państwo nie podejmuje żadnych działań. Czy bank centralny powinien
próbować ustabilizować zagregowany popyt? Jeśli tak, to w jaki sposób?
5. Podaj przykład zachowania państwa, które działa niczym automatyczny
stabilizator. Wyjaśnij, dlaczego taka polityka wpływa w ten sposób na
gospodarke˛.
☞ Zadania
1. Wyjaśnij, w jaki sposób każde z naste˛puja˛cych działań wpłyne˛łoby na podaż
pienia˛dza, popyt na pienia˛dz i stope˛ procentowa˛. Swoje odpowiedzi zilustruj
rysunkami.
a. W trakcie operacji otwartego rynku bank centralny kupuje papiery war-
tościowe.
b. Wie˛ksza doste˛pność kart kredytowych powoduje, że ludzie trzymaja˛ mniej
gotówki.
c. Bank centralny zmniejsza stope˛ rezerw minimalnych dla banków komer-
cyjnych.
d. Gospodarstwa domowe decyduja˛ sie˛ trzymać wie˛cej pienie˛dzy na potrze-
by świa˛tecznych zakupów.
e. Fala optymizmu powoduje wzrost inwestycji przedsie˛biorstw i zwie˛ksza
zagregowany popyt.
f. Wzrost cen ropy naftowej przesuwa w lewo krzywa˛ krótkookresowej
2. Powiedzmy, że na każdym rogu ulicy banki instaluja˛ bankomat, co powoduje
wzrost doste˛pności gotówki, a wie˛c także zmniejszenie sie˛ ilości pienia˛dza,
która˛ chca˛ trzymać ludzie.
a. Załóżmy, że bank centralny nie zmienia podaży pienia˛dza. Co, zgodnie
z teoria˛ preferencji płynności, stanie sie˛ ze stopa˛ procentowa˛? Jak zmieni
sie˛ zagregowany popyt?
b. Jak powinien zareagować bank centralny, jeśli jego celem jest stabilizo-
wanie zagregowanego popytu?
3. Rozważmy dwa rodzaje polityki gospodarczej: przejściowa˛ obniżke˛ podat-
ków, która be˛dzie obowia˛zywała tylko 1 rok, oraz obniżke˛ podatków, o której
ludzie sa˛dza˛, że be˛dzie trwała. Który rodzaj polityki spowoduje silniejszy
wzrost wydatków konsumpcyjnych? Który rodzaj polityki silniej wpłynie na
zagregowany popyt? Odpowiedzi wyjaśnij.
4. W gospodarce trwa recesja przy wysokim bezrobociu i małej produkcji.

a. Za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży przed-
staw taka˛ sytuacje˛. Nie pomiń krzywej zagregowanego popytu, krzywej
krótkookresowej zagregowanej podaży, krzywej długookresowej zagrego-
wanej podaży.
b. Wskaż taki rodzaj operacji otwartego rynku, który zapewniłby powrót tej
gospodarki do stanu naturalnego.
c. Na rysunku przedstawiaja˛cym rynek pienia˛dza pokaż skutki takich operacji
otwartego rynku. Wskaż be˛da˛ca˛ ich wynikiem zmiane˛ stopy procentowej.
d. Na rysunku podobnym do rysunku z podpunktu (a) tego zadania pokaż
wpływ takich operacji otwartego rynku na wielkość produkcji i poziom
cen. Wyjaśnij, dlaczego polityka, o której mowa, ma taki wpływ na
gospodarke˛, jak pokazałeś na rysunku.
5. Na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. banki w wielu krajach zacze˛ły
płacić odsetki od wkładów na rachunkach bieża˛cych.
a. Załóżmy, że definicja pienia˛dza obejmuje wkłady na rachunkach bieża˛-
cych. Jak wpłynie to na wielkość popytu na pienia˛dz? Odpowiedź
wyjaśnij.
b. Załóżmy, że mimo tych zmian bank centralny utrzymuje stała˛ podaż
pienia˛dza. Jak zmieni sie˛ stopa procentowa? Jak zmieni sie˛ wielkość
zagregowanego popytu i zagregowanej podaży?
c. Załóżmy, że mimo tych zmian bank centralny utrzymuje stały poziom
rynkowej stopy procentowej (stopy procentowej od aktywów niepienie˛ż-
nych). Jaka zmiana wielkości podaży pienia˛dza byłaby wtedy niezbe˛dna?
Jak zmieniłaby sie˛ wielkość zagregowanego popytu i zagregowanej
podaży?
6. W tym rozdziale pokazujemy, że ekspansywna polityka pienie˛żna powo-
duje obniżke˛ stopy procentowej i powoduje wzrost popytu na dobra inwes-
tycyjne. Wyjaśnij, dlaczego taka polityka pobudza również popyt na eksport
netto.
7. Załóżmy, że ekonomiści zaobserwowali, iż wzrost wydatków państwa
o 10 mld euro powoduje zwie˛kszenie sie˛ całkowitego popytu na dobra
i usługi o 30 mld euro.
a. Załóżmy, że ci ekonomiści pomijaja˛ możliwość pojawienia sie˛ efektu
wypierania. Ile, ich zdaniem, wynosi krańcowa skłonność do konsump-
cji (MPC)?
b. Załóżmy teraz, że ci ekonomiści uwzgle˛dniaja˛ efekt wypierania. Czy
oszacowany przez nich nowy poziom MPC okaże sie˛ wyższy, czy też
niższy niż w podpunkcie (a)?
8. Załóżmy, że państwo zmniejsza podatki o 2 mld euro, że nie wyste˛puje efekt
wypierania i że krańcowa skłonność do konsumpcji wynosi 3/4.
a. Jak taka obniżka podatków wpływa pocza˛tkowo na wielkość zagregowa-
nego popytu?
b. Jakie dodatkowe skutki ma ten pocza˛tkowy wpływ? Jakie jest całkowite

oddziaływanie tej obniżki podatków na wielkość zagregowanego popytu?
c. Porównaj ten całkowity efekt wynosza˛cej 2 mld euro obniżki podatków
z odpowiednia˛ zmiana˛, spowodowana˛ zwie˛kszeniem sie˛ zakupów pań-
stwa o 2 mld euro. Odpowiedź wyjaśnij.
9. Załóżmy, że państwo zwie˛ksza swoje wydatki. Czy wpływ takiego zdarze-
nia na zagregowany popyt w gospodarce okazałby sie˛ wie˛kszy w sytuacji,
w której bank centralny nie zareagowałby na takie działanie państwa, czy
też w sytuacji, w której byłby on zobowia˛zany do utrzymywania stałego
poziomu stopy procentowej? Odpowiedź wyjaśnij.
10. W jakich okolicznościach ekspansywna polityka budżetowa z wie˛kszym
prawdopodobieństwem spowoduje krótkookresowy wzrost wydatków in-
westycyjnych? Odpowiedź wyjaśnij.
a. Czy wtedy, kiedy akcelerator inwestycji jest duży, czy też wtedy, kiedy
jest on mały?
b. Czy wtedy, kiedy wrażliwość wydatków inwestycyjnych na zmiany
stopy procentowej jest duża, czy też wtedy, kiedy jest ona mała?
11. Załóżmy, że gospodarke˛ dotkne˛ła recesja. Wyjaśnij, jak na wielkość wy-
datków konsumpcyjnych i wydatków inwestycyjnych wpłyna˛ naste˛puja˛ce
zdarzenia. Za każdym razem wskaż skutki: bezpośrednie; be˛da˛ce wynikiem
zmiany produkcji całkowitej; be˛da˛ce wynikiem zmiany stopy procentowej;
całkowite. Jeśli pojawiaja˛ sie˛ skutki, których wpływ jest przeciwstawny, co
czyni odpowiedź niejednoznaczna˛, wskaż to.
a. Zwie˛kszenie sie˛ wydatków państwa.
b. Obniżka podatków.
c. Zwie˛kszenie sie˛ podaży pienia˛dza.
12. Różne powody sprawiaja˛, że polityka budżetowa automatycznie zmienia
sie˛, kiedy wielkość produkcji i zatrudnienie sie˛ wahaja˛.
a. Wyjaśnij, dlaczego przychód państwa z opodatkowania zmienia sie˛
wtedy, kiedy w gospodarce rozpoczyna sie˛ recesja.
b. Wyjaśnij, dlaczego wydatki państwa zmieniaja˛ sie˛ wtedy, kiedy w gos-
podarce rozpoczyna sie˛ recesja.
c. Załóżmy, że w gospodarce obowia˛zuje zasada ściśle zrównoważonego
budżetu. Jakie znaczenie miałoby to w przypadku recesji? Czy skutkiem
okazałaby sie˛ głe˛bsza, czy też płytsza recesja?
13. Ostatnio niektórzy parlamentarzyści zaproponowali uchwalenie przepisów,
które jedynym celem polityki pienie˛żnej uczyniłyby stabilność cen. Załóż-
my, że uchwalono takie prawo.
a. Jak w takiej sytuacji bank centralny zareagowałby na dowolne zdarzenie,
którego skutkiem jest zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu?
b. Jak w takiej sytuacji bank centralny zareagowałby na dowolne zdarzenie,
którego skutkiem jest zmniejszenie sie˛ krótkookresowej zagregowanej
podaży?
Za każdym razem odpowiedz na pytanie, czy istniałaby inna polityka

pienie˛żna, której skutkiem byłaby wie˛ksza˛ stabilność produkcji.
14. Odwiedź internetowy serwis Banku Anglii (www.bankofengland.co.uk)
i ścia˛gnij stamta˛d najnowszy Raport o inflacji (Inflation Report). Co mówi
sie˛ w tym raporcie o stanie gospodarki, a także o ostatnich decyzjach
dotycza˛cych polityki pienie˛żnej?
15. Odwiedź serwis internetowy Europejskiego Banku Centralnego (www.ecb.int).
Odszukaj ostatni raport o polityce pienie˛żnej w strefie euro. Co mówi sie˛
w tym raporcie o stanie gospodarki w Eurolandzie, a także o ostatnich
decyzjach dotycza˛cych polityki pienie˛żnej?

ROZDZIAŁ 13
WYBÓR MIĘDZY INFLACJĄ

A BEZROBOCIEM
W KRÓTKIM OKRESIE
każdej rozwinie˛tej gospodarce inflacja i bezrobocie stanowia˛ dwa

W bacznie obserwowane wskaźniki aktywności gospodarczej. Ilekroć
centralny urza˛d statystyczny publikuje informacje o tych zmiennych, politycy
uważnie sie˛ im przygla˛daja˛. Niekiedy komentatorzy sumuja˛ stope˛ inflacji i stope˛
bezrobocia, aby obliczyć indeks ubóstwa (misery index), który wyraża ogólna˛
kondycje˛ gospodarki.
Na czym polega zwia˛zek tych dwóch mierników aktywności gospodarczej?
W poprzednich rozdziałach omówiliśmy długookresowe determinanty poziomu
bezrobocia i inflacji. Wskazaliśmy, że naturalna stopa bezrobocia zależy od
wielu czynników, charakteryzuja˛cych sytuacje˛ na rynku pracy, takich jak ustawy
o płacy minimalnej, siła rynkowa zwia˛zków zawodowych, rola płac efektywnoś-
ciowych i skuteczność poszukiwań miejsc pracy. Natomiast stopa inflacji zależy
głównie od tempa wzrostu podaży pienia˛dza, które jest kontrolowane przez bank
centralny. W długim okresie inflacja i bezrobocie stanowia˛ zatem w zasadzie
dwa odre˛bne problemy.
Jednak w krótkim okresie jest zupełnie inaczej. Według jednej z dziesie˛ciu
głównych zasad ekonomii z rozdziału 1 Mikroekonomii w krótkim okresie
społeczeństwo wybiera mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Jeżeli, wykorzystuja˛c
narze˛dzia polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej, politycy gospodarczy
zwie˛ksza˛ zagregowany popyt i sprawia˛, że gospodarka przesunie sie˛ w góre˛
wzdłuż krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży, efektem okaże sie˛
przejściowy spadek bezrobocia, który nasta˛pi za cene˛ przyśpieszenia inflacji.
Jeśli zaś politycy gospodarczy zmniejsza˛ zagregowany popyt, przesuwaja˛c gos-
podarke˛ w dół krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży, efektem okaże
sie˛ obniżenie inflacji, ale za cene˛ przejściowego wzrostu bezrobocia.
W tym rozdziale chcemy dokładniej zbadać te˛ odwrotna˛ zależność mie˛dzy
inflacja˛ a bezrobociem. Jest to temat, który w drugiej połowie XX w. przycia˛gał
uwage˛ wielu wybitnych ekonomistów. Chca˛c dobrze zrozumieć te˛ zależność,
musimy sie˛ przyjrzeć ewolucji pogla˛dów na jej temat.
13.1
Krzywa Phillipsa
„Krzywa Phillipsa jest prawdopodobnie najważniejsza˛, pojedyncza˛ zależnościa˛
makroekonomiczna˛”. Sa˛ to słowa wypowiedziane przez George’a Akerlofa na
wykładzie wygłoszonym z okazji wre˛czenia mu Nagrody Nobla z ekonomii
w 2001 r. Krzywa Phillipsa ilustruje krótkookresowa˛ zależność mie˛dzy inflacja˛
a bezrobociem.
Pochodzenie krzywej Phillipsa

W 1958 r. zatrudniony w London School of Economics ekonomista z Nowej
Zelandii, A.W. Phillips, w brytyjskim czasopiśmie „Economica” opublikował
artykuł, dzie˛ki któremu zdobył wielka˛ sławe˛. Artykuł ten był zatytułowany: The
Relationship Between Unemployment and the Rate of Change of Money Wages
in the United Kingdom, 1861−19571. Phillips dowiódł istnienia negatywnej
korelacji mie˛dzy stopa˛ bezrobocia a tempem inflacji. Innymi słowy, udowodnił,
że w latach o niskiej stopie bezrobocia tempo inflacji było wysokie, a lata
o wysokiej stopie bezrobocia charakteryzowały sie˛ niskim tempem inflacji.
(Ekonomista ten badał inflacje˛ rozumiana˛ jako wzrost płac nominalnych, a nie
wzrost cen, jednak na potrzeby naszych rozważań to rozróżnienie nie ma
znaczenia, ponieważ te oba mierniki inflacji zwykle sa˛ ze soba˛ ściśle skorelowa-
ne.) Ze swojej analizy Phillips wycia˛gna˛ł naste˛puja˛cy wniosek: dwie ważne
zmienne makroekonomiczne, czyli bezrobocie i inflacja, zależa˛ od siebie, co
wcześniej nie było dostrzegane przez ekonomistów.
Chociaż powyższe wnioski były oparte na danych z Wielkiej Brytanii,
ekonomiści szybko rozszerzyli je na inne kraje. W 2 lata po ukazaniu sie˛
artykułu Phillipsa amerykańscy ekonomiści, Paul Samuelson i Robert Solow,
opublikowali na łamach „American Economic Review” artykuł pt. Analytics of
Anti-Inflation Policy2, w którym wykazali istnienie podobnej ujemnej korelacji
mie˛dzy tempem inflacji a rozmiarami bezrobocia w Stanach Zjednoczonych. Jej
wyste˛powanie uzasadniali tym, że niskiemu bezrobociu zwykle towarzyszy
Krzywa Phillipsa wysoki poziom zagregowanego popytu, który z kolei wywiera
jest to linia, która
ilustruje krótkookresowa˛
presje˛ na wzrost płac i cen w całej gospodarce. Samuelson i Solow
odwrotna˛ zależność nazwali te˛ ujemna˛ zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem krzy-
mie˛dzy poziomem
inflacji a poziomem
wa˛ Phillipsa (Phillips curve). Na rysunku 13.1 widzimy przykład
bezrobocia. krzywej Phillipsa, podobnej do tej odkrytej przez tych dwóch
ekonomistów.
1
Zależność mie˛dzy wielkościa˛ bezrobocia w Wielkiej Brytanii a zmianami płac nominalnych
w latach 1861−1957 ( przyp. tłum.).
2
Analiza polityki antyinflacyjnej ( przyp. tłum.).
Wybór mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w krótkim okresie 373
RYSUNEK 13.1
Krzywa Phillipsa
Krzywa Phillipsa ilustruje zależność mie˛dzy stopa˛ inflacji a stopa˛ bezrobocia. W punkcie A inflacja
jest niska, lecz bezrobocie jest wysokie. Na odwrót, w punkcie B inflacja jest wysoka, a bezrobocie
niskie.
Jak wskazuje tytuł artykułu, autorzy zainteresowali sie˛ krzywa˛ Phillipsa,

ponieważ byli przekonani, że jej analiza dostarczy ważnych wniosków poli-
tykom gospodarczym. Sugerowali zwłaszcza, że krzywa ta stanowi swoista˛
„karte˛ dań” z możliwymi do osia˛gnie˛cia wynikami gospodarczymi. Dokonuja˛c
odpowiednich zmian polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej, można regulować
wielkość zagregowanego popytu poprzez wybranie dowolnego punktu na tej
krzywej. Na przykład, punkt A oznacza wysokie bezrobocie, któremu towarzy-
szy niska inflacja, a punkt B — niskie bezrobocie, lecz wysoka˛ inflacje˛.
Oczywiście, najlepiej byłoby mieć jednocześnie niska˛ inflacje˛ i niskie bez-
robocie, lecz dane historyczne, na podstawie których wykreślono krzywa˛
Phillipsa, pokazuja˛ wyraźnie, że taka kombinacja jest nieosia˛galna. Według
Samuelsona i Solowa politycy gospodarczy stoja˛ w obliczu konieczności
dokonania wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, krzywa Phillipsa zaś ilustruje
ten wybór.
Zagregowany popyt i zagregowana podaż

a krzywa Phillipsa
Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży oferuje proste objaśnienie
kombinacji możliwych wyników, opisanych za pomoca˛ krzywej Phillipsa.
Krzywa ta pokazuje po prostu kombinacje poziomów inflacji i bezrobocia, które
powstaja˛ w krótkim okresie po zmianach położenia krzywej zagregowanego

popytu, przesuwaja˛cych gospodarke˛ wzdłuż krótkookresowej krzywej zagrego-
wanej podaży. Jak pokazaliśmy w rozdziale 11, w krótkim okresie wzrost
zagregowanego popytu na dobra i usługi powoduje zwie˛kszenie sie˛ produkcji
dóbr i usług oraz zwyżke˛ cen. Wie˛ksza produkcja oznacza wie˛ksze zatrudnienie,
a zatem niższa˛ stope˛ bezrobocia. Ponadto, niezależnie od poziomu cen w po-
przednim roku, wyższy poziom cen w obecnym roku oznacza wyższa˛ stope˛
inflacji. W krótkim okresie zmiany zagregowanego popytu powoduja˛ zatem
skierowane w przeciwnych kierunkach zmiany inflacji i bezrobocia, zgodnie
z zależnościa˛ przedstawiana˛ przez krzywa˛ Phillipsa.
Chca˛c lepiej zrozumieć te˛ zależność, rozważmy naste˛puja˛cy przykład.
Upraszczaja˛c, przypuśćmy, że poziom cen w 2007 r. (mierzony np. za pomoca˛
wskaźnika cen konsumenta) wynosi 100. Na rysunku 13.2 widzimy dwie
sytuacje, które moga˛ sie˛ pojawić w 2008 r. W cze˛ści (a) przedstawiono te
zmiany za pomoca˛ modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podaży.
W cze˛ści (b) w tym samym celu wykorzystano model krzywej Phillipsa.
RYSUNEK 13.2
Zależność między krzywą Phillipsa a modelem zagregowanego popytu i zagregowanej podaży
Na rysunku widzimy przewidywane zmiany sytuacji gospodarczej w 2008 r., przy założeniu, że
poziom cen w 2007 r. wynosi 100. W cze˛ści (a) wykorzystujemy model zagregowanego popytu
i zagregowanej podaży. Kiedy zagregowany popyt jest mały, gospodarka znajduje sie˛ w punkcie A;
produkcja jest mała (7500), a ceny sa˛ niskie (102). Kiedy zagregowany popyt jest duży, gospodarka
znajduje sie˛ w punkcie B; produkcja jest duża (8000), a ceny sa˛ wysokie (106). W cze˛ści (b) rysunku
widzimy te same procesy, zilustrowane za pomoca˛ krzywej Phillipsa. W punkcie A, przy niskim
poziomie popytu, stopa bezrobocia jest wysoka (7%), a stopa inflacji — niska (2%). Natomiast
w punkcie B, przy dużym zagregowanym popycie, sytuacja jest odwrotna: bezrobocie jest niskie
(4%), a inflacja — wysoka (6%).
(a) Model zagregowanego popytu (b) Krzywa Phillipsa

i zagregowanej podaży
W cze˛ści (a) rysunku widzimy wpływ możliwych zmian zagregowanego

popytu w 2008 r. na wielkość produkcji i poziom cen. Jeżeli zagregowany popyt
na dobra i usługi be˛dzie mały, gospodarka znajdzie sie˛ w punkcie A, przy pro-
dukcji wynosza˛cej 7500 i poziomie cen 102. Natomiast przy wie˛kszym zagre-
gowanym popycie gospodarka znajdzie sie˛ w punkcie B, produkcja wyniesie
8000, a poziom cen — 106. Wzrost zagregowanego popytu przesuwa zatem
gospodarke˛ do nowego stanu równowagi, któremu odpowiadaja˛ wie˛ksza pro-
dukcja i wyższe ceny.
W cze˛ści (b) przedstawiono wynikaja˛ca˛ z tego zależność pomie˛dzy bez-
robociem i inflacja˛. Ponieważ, aby zwie˛kszyć produkcje˛, przedsie˛biorstwa
potrzebuja˛ wie˛cej pracowników, bezrobocie w punkcie B jest mniejsze niż
w punkcie A. W naszym przykładzie wzrost produkcji z 7500 do 8000 powoduje
spadek stopy bezrobocia z 7% do 4%. W dodatku, ponieważ poziom cen jest
wyższy w punkcie B niż w punkcie A, wzrasta także stopa inflacji (wyrażona
w procentach zmiana poziomu cen w porównaniu z poprzednim rokiem). Było
tak z powodu tego, że w 2007 r. poziom cen wynosił 100, w punkcie A stopa
inflacji była równa 2%, a w punkcie B — 6%. Możemy zatem porównać obie
sytuacje, zwracaja˛c uwage˛ na poziom albo produkcji i cen (za pomoca˛ modelu
zagregowanego popytu i zagregowanej podaży), albo bezrobocia i inflacji (za
pomoca˛ krzywej Phillipsa).
Jak sie˛ dowiedzieliśmy w poprzednim rozdziale, wykorzystuja˛c narze˛dzia
polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej, można spowodować zmiany położenia
krzywej zagregowanego popytu. Gospodarka przesuwa sie˛ wtedy wzdłuż krzy-
wej Phillipsa. Wzrost podaży pienia˛dza, wzrost wydatków państwa lub obniżka
podatków zwie˛kszaja˛ zagregowany popyt, co sprawia, że gospodarka przemiesz-
cza sie˛ do nowego punktu na krzywej Phillipsa, któremu odpowiadaja˛ niższy
poziom bezrobocia i wyższa inflacja. Natomiast zmniejszenie podaży pienia˛dza,
redukcja wydatków państwa lub podwyżka podatków powoduja˛ spadek za-
gregowanego popytu, przesuwaja˛c gospodarke˛ do nowego położenia na krzywej
Phillipsa, charakteryzuja˛cego sie˛ niższa˛ inflacja˛ i wyższym bezrobociem. W tym
sensie krzywa ta oferuje politykom gospodarczym możliwość wyboru poża˛danej
kombinacji bezrobocia i inflacji.
Szybki sprawdzian
Narysuj krzywą Phillipsa. Za pomocą modelu zagregowanego popytu i zagregowa-
nej podaży pokaż, w jaki sposób politycy gospodarczy mogą przesunąć gospodarkę
wzdłuż tej krzywej, z punktu o wysokiej inflacji do punktu o niskiej inflacji.
13.2
Przesunięcia krzywej Phillipsa
i rola oczekiwań
Wydaje sie˛, że krzywa Phillipsa wskazuje politykom gospodarczym doste˛pne
możliwości wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Czy zestaw tych możliwości
jest stały i nie zmienia sie˛ w miare˛ upływu czasu? Czy krzywa Phillipsa jest
rzeczywiście niezawodnym narze˛dziem analizy, na którym można oprzeć
polityke˛ gospodarcza˛? Ekonomiści zaje˛li sie˛ odpowiedziami na te pytania
u schyłku lat sześćdziesia˛tych XX w., wkrótce potem, jak Samuelson i Solow
wprowadzili krzywa˛ Phillipsa do debaty o polityce makroekonomicznej.
Długookresowa krzywa Phillipsa

W 1968 r. Milton Friedman opublikował na łamach „American Economic
Review” artykuł oparty na oświadczeniu, które nieco wcześniej złożył jako
prezes Amerykańskiego Towarzystwa Ekonomicznego (American Economic
Association). Artykuł ten, zatytułowany The Role of Monetary Policy3, zawierał
dwie cze˛ści. Pierwsza była o tym, „Co można osia˛gna˛ć za pomoca˛ polityki
pienie˛żnej?”, a druga o tym, „Czego nie da sie˛ osia˛gna˛ć za pomoca˛ polityki
pienie˛żnej?”. Friedman twierdził, że za pomoca˛ narze˛dzi tej polityki — z wyja˛t-
kiem bardzo krótkiego okresu — nie da sie˛ wybrać dla gospodarki konkretnej
kombinacji tempa inflacji i wielkości bezrobocia, która odpowiada konkretnemu
punktowi na krzywej Phillipsa. Mniej wie˛cej w tym samym czasie inny
ekonomista, Edmund Phelps, również opublikował artykuł kwestionuja˛cy, doty-
cza˛ca˛ długiego okresu, możliwość dokonania wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bez-
robociem.
Zarówno Friedman, jak i Phelps oparli swe rozumowanie na zasadach teorii
makroekonomii klasycznej, które przedstawiliśmy w rozdziałach 3−10. Przy-
pomnijmy, że według tej teorii główna˛ przyczyna˛ inflacji jest wzrost podaży
pienia˛dza, który jednak nie wywiera realnego wpływu na stan gospodarki,
ponieważ jego skutkiem jest tylko taka sama zmiana poziomu cen i poziomu
dochodów nominalnych. Zwie˛kszenie podaży pienia˛dza nie wpływa na czyn-
niki określaja˛ce stope˛ bezrobocia, takie jak siła rynkowa zwia˛zków zawodo-
wych, rola płac efektywnościowych i skuteczność poszukiwań pracy. Zarówno
Friedman, jak i Phelps doszli do wniosku, iż nie ma żadnych racjonalnych
przesłanek, aby twierdzić, że w długim okresie stopa inflacji zależy od stopy
bezrobocia.
3
Rola polityki pienie˛żnej ( przyp. tłum.).
Oto, co dosłownie pisał Friedman na temat skuteczności polityki pienie˛żnej

banku centralnego w długim okresie:
„Władze realizuja˛ce polityke˛ pienie˛żna˛ kontroluja˛ wielkości nominalne,

a bezpośrednio — zobowia˛zania banku centralnego (zasoby gotówki
w obiegu i rezerwy banków). Dzie˛ki temu w zasadzie moga˛ one nadzorować
zmienne nominalne: kurs walutowy, poziom cen, nominalna˛ wielkość
dochodu narodowego oraz podaż pienia˛dza, oboje˛tnie, jak definiowana˛.
Moga˛ też kontrolować zmiany zmiennych nominalnych, takie jak: tempo
inflacji lub deflacji czy też tempo wzrostu lub spadku nominalnego dochodu
narodowego albo tempo wzrostu ilości pienia˛dza. Jednak nie moga˛ one,
kontroluja˛c zmienne nominalne, wpływać na zmienne realne, takie jak:
realna stopa procentowa, stopa bezrobocia, wielkość realnego dochodu
narodowego, realna podaż pienia˛dza, tempo wzrostu realnego dochodu
narodowego i tempo wzrostu realnej podaży pienia˛dza”.
Z opinii Friedmana wynikaja˛ wnioski, które dotycza˛ krzywej Phillipsa.

Wynika z niej zwłaszcza, że w długim okresie krzywa ta jest pionowa, co
widzimy na rysunku 13.3. Jeżeli bank centralny zwie˛ksza powoli podaż pienia˛-
dza, stopa inflacji jest niska, a gospodarka znajduje sie˛ w punkcie A. Natomiast
RYSUNEK 13.3
Według Friedmana i Phelpsa w długim okresie nie istnieje odwrotna zależność mie˛dzy inflacja˛
a bezrobociem. Tempo wzrostu podaży pienia˛dza decyduje o wysokości stopy inflacji. Jednak
niezależnie od tempa inflacji stopa bezrobocia zmierza do swego naturalnego poziomu. W efekcie
długookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa.
jeśli bank centralny zezwala na szybki wzrost podaży pienia˛dza, stopa inflacji
jest wysoka, a gospodarka znajduje sie˛ w punkcie B. W obydwu przypadkach
stopa bezrobocia zmierza ku swemu normalnemu poziomowi, nazywanemu
naturalna˛ stopa˛ bezrobocia. Pionowa krzywa Phillipsa oznacza, że w długim
okresie poziom bezrobocia nie zależy od podaży pienia˛dza i tempa inflacji.
Pionowa krzywa Phillipsa w zasadzie jest forma˛ prezentacji pogla˛du
ekonomistów klasycznych o neutralności pienia˛dza. Jak być może pamie˛tasz,
przedstawiliśmy ten pogla˛d w rozdziale 11, nadaja˛c mu forme˛ pionowej długo-
okresowej krzywej zagregowanej podaży. Jak widzimy na rysunku 13.4, pio-
nowa długookresowa krzywa Phillipsa i pionowa długookresowa krzywa za-
gregowanej podaży sa˛ w istocie dwiema stronami tego samego medalu.
W cze˛ści (a) wzrost podaży pienia˛dza przesuwa krzywa˛ zagregowanego po-
pytu w prawo, z położenia AD1 do położenia AD2. W efekcie punkt długo-
okresowej równowagi gospodarki przemieszcza sie˛ z A do B. Poziom cen
wzrasta z P1 do P2, jednak ponieważ krzywa zagregowanej podaży jest pionowa,
wielkość produkcji nie ulega zmianie. W cze˛ści (b) szybszy wzrost podaży
RYSUNEK 13.4
Długookresowa krzywa Phillipsa a model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży
W cze˛ści (a) rysunku widzimy model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży z pionowa˛
krzywa˛ zagregowanej podaży. Kiedy ekspansywna polityka pienie˛żna powoduje przesunie˛cie linii
popytu z położenia AD1 do położenia AD2, punkt równowagi gospodarki przemieszcza sie˛ z A do B.
Poziom cen wzrasta z P1 do P2, a produkcja sie˛ nie zmienia. W cze˛ści (b) przedstawiono długo-
okresowa˛ krzywa˛ Phillipsa, która jest pionowa i której odpowiada naturalna stopa bezrobocia.
Ekspansywna polityka pienie˛żna przesuwa gospodarke˛ z punktu A (o niskiej inflacji) do punktu B
(o wyższej inflacji), nie powoduja˛c jednak zmiany stopy bezrobocia.
pienia˛dza zwie˛ksza stope˛ inflacji, powoduja˛c przesunie˛cie gospodarki z punk-

tu A do punktu B. Jednak ponieważ długookresowa krzywa Phillipsa jest
pionowa, stopa bezrobocia w tych dwóch punktach jest taka sama. Zarówno
pionowa długookresowa krzywa zagregowanej podaży, jak i pionowa długo-
okresowa krzywa Phillipsa oznaczaja˛ zatem, że polityka pienie˛żna wpływa na
poziom zmiennych nominalnych (na poziom cen i tempo inflacji), lecz nie na
poziom zmiennych realnych (na wielkość produkcji i bezrobocia). Bez wzgle˛du
na to, jaka˛ polityke˛ pienie˛żna˛ prowadzi bank centralny, wielkość produkcji
i bezrobocie w długim okresie pozostaja˛ na naturalnym poziomie.
Co takiego „naturalnego” jest w naturalnej stopie bezrobocia? Friedman
i Phelps używali tej nazwy na oznaczenie poziomu bezrobocia, do którego
gospodarka zmierza w długim okresie. Jednak naturalna stopa bezrobocia nie
musi sie˛ pokrywać ze społecznie poża˛dana˛ stopa˛ bezrobocia i nie jest również
stała, lecz jej poziom zmienia sie˛ wraz z upływem czasu. Załóżmy np., że nowo
powstały zwia˛zek zawodowy, korzystaja˛c ze swej siły rynkowej, wymusza
wzrost realnych płac niektórych pracowników ponad poziom równowagi.
Rezultatem be˛dzie nadwyżka podaży pracy, a tym samym wyższa stopa
naturalnego bezrobocia. Bezrobocie to jest „naturalne” nie dlatego, że jest ono
poża˛dane, lecz dlatego, że zmiany polityki pienie˛żnej nie sa˛ w stanie go zmienić.
Szybszy wzrost podaży pienia˛dza nie osłabi pozycji tego zwia˛zku zawodowego
i nie spowoduje obniżki poziomu bezrobocia. Przyczyni sie˛ on jedynie do
przyśpieszenia inflacji.
Chociaż polityka pienie˛żna nie jest w stanie wpłyna˛ć na poziom naturalnej
stopy bezrobocia, istnieja˛ inne narze˛dzia polityki gospodarczej, które można
wykorzystać. W celu obniżenia naturalnej stopy bezrobocia należy zastosować
środki, które usprawniaja˛ działanie rynku pracy. Wcześniej opisywaliśmy w tej
ksia˛żce różne narze˛dzia polityki rynku pracy (takie jak ustawy o płacy
minimalnej, ustawy dotycza˛ce umów zbiorowych, zasiłki dla bezrobotnych
i programy szkolenia pracowników) oraz ich wpływ na naturalna˛ stope˛ bez-
robocia. Polityka zdolna zmniejszyć naturalna˛ stope˛ bezrobocia przesuwa
długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa w lewo. W dodatku, ponieważ spadek bez-
robocia oznacza wzrost zatrudnienia, produkcja rośnie i długookresowa krzywa
zagregowanej podaży przesuwa sie˛ w prawo. Niezależnie od tempa wzrostu
podaży pienia˛dza i odpowiadaja˛cego mu tempa inflacji, poziom bezrobocia
w gospodarce obniży sie˛ wówczas, a produkcja wzrośnie.
Wpływ oczekiwań inflacyjnych

na krótkookresową krzywą Phillipsa
Zanegowanie przez Friedmana i Phelpsa istnienia długookresowej odwrotnej
zależności mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem może sie˛ wydawać niezbyt przekonu-
ja˛ce. Ich argumentacja dotyczyła tylko teorii. Tymczasem ujemna korelacja
mie˛dzy inflacja˛ i bezrobociem, udokumentowana przez Phillipsa, Samuelsona

i Solowa, była oparta na danych. Dlaczego mamy wierzyć w istnienie pionowej
krzywej Phillipsa, skoro z obserwacji wynika, że ta krzywa ma nachylenie
ujemne? Czy ustalenia wspomnianych trzech ekonomistów nie powinny nas
skłonić do odrzucenia klasycznego założenia o neutralności pienia˛dza?
Oczywiście, Friedman i Phelps byli świadomi istnienia tych problemów
i zaproponowali sposób pogodzenia klasycznej teorii makroekonomicznej z em-
pirycznymi danymi z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, wskazuja˛cymi
na ujemne nachylenie krzywej Phillipsa. Twierdzili oni, że odwrotna zależność
mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem wyste˛puje w krótkim okresie, lecz nie może być
podstawa˛ długookresowej polityki gospodarczej. Inaczej mówia˛c, ekspansywna
polityka pienie˛żna może przejściowo obniżyć stope˛ bezrobocia, jednak w dłu-
gim okresie bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu, a ekspansywna
polityka pienie˛żna jedynie wzmaga inflacje˛.
Kiedy w rozdziale 11 objaśnialiśmy różnice˛ mie˛dzy krótkookresowa˛ krzy-
wa˛ zagregowanej podaży i długookresowa˛ krzywa˛ zagregowanej podaży, rozu-
mowaliśmy podobnie jak Friedman i Phelps. (Treść tego rozdziału opierała sie˛
w dużym stopniu na pomysłach tych dwóch ekonomistów.) Jak pamie˛tamy,
krótkookresowa krzywa podaży ma nachylenie dodatnie, co oznacza, że wzrost
cen prowadzi do zwie˛kszenia ilości dóbr i usług oferowanej przez przedsie˛bior-
stwa. Natomiast długookresowa krzywa podaży jest pionowa, co oznacza, że
w długim okresie poziom cen nie ma wpływu na ilość oferowana˛ dóbr.
W rozdziale 11 przedstawiliśmy trzy teorie, wyjaśniaja˛ce dodatnie na-
chylenie krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży: lepkie płace, lepkie
ceny i błe˛dy w ocenie poziomu cen wzgle˛dnych. Ponieważ płace, ceny
i oczekiwania co do dalszego rozwoju sytuacji gospodarczej wraz z upływem
czasu dostosowuja˛ sie˛ do zmieniaja˛cych sie˛ warunków w gospodarce, dodatnia
zależność mie˛dzy poziomem cen a ilościa˛ oferowana˛ wyste˛puje w krótkim
okresie, lecz zanika w okresie długim. Friedman i Phelps zastosowali te˛ sama˛
logike˛ w przypadku krzywej Phillipsa. Podobnie jak krzywa zagregowanej
podaży, jest ona nachylona ku górze tylko w krótkim okresie, którego dotyczy
także odwrotna zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Podobnie jak długo-
okresowa krzywa zagregowanej podaży jest pionowa, pionowa jest również
długookresowa krzywa Phillipsa.
Chca˛c lepiej objaśnić krótkookresowa˛ i długookresowa˛ zależność mie˛dzy
inflacja˛ i bezrobociem, Friedman i Phelps wprowadzili do swej analizy dodat-
kowa˛ zmienna˛: oczekiwana˛ inflacje˛ (expected inflation). Zmienna ta opisuje
oczekiwania co do przyszłych zmian ogólnego poziomu cen. W rozdziale 11
przekonaliśmy sie˛, że oczekiwany poziom cen wpływa na rzeczywisty poziom
cen i płac oraz sposób postrzegania przez ludzi cen wzgle˛dnych. W rezultacie
oczekiwania inflacyjne to jeden z ważnych czynników, określaja˛cych położenie
krótkookresowej krzywej zagregowanej podaży. W krótkim okresie bank cent-
ralny może uznać, że oczekiwania inflacyjne, a zatem także położenie krótkook-
resowej krzywej zagregowanej podaży, sa˛ już ustalone. Kiedy jednak zmieni sie˛
wielkość podaży pienia˛dza, krzywa zagregowanego popytu zmieni położenie
i gospodarka przesunie sie˛ wzdłuż danej krótkookresowej krzywej zagregowanej
podaży. W krótkim okresie zmiany ilości pienia˛dza powoduja˛ zatem nieoczeki-
wane wahania wielkości produkcji i bezrobocia oraz poziomu cen i tempa
inflacji. W ten sposób Friedman i Phelps wyjaśnili, odkryty dzie˛ki badaniom
Samuelsona i Solowa, przebieg krzywej Phillipsa.
Jednak zdolność banku centralnego do wywoływania nieoczekiwanej in-
flacji za pomoca˛ zwie˛kszania podaży pienia˛dza dotyczy jedynie krótkiego
okresu. W długim okresie ludzie odkrywaja˛, jaka˛ stope˛ inflacji zdecydował sie˛
narzucić gospodarce ten bank. Ponieważ płace, ceny i oceny sytuacji do-
stosowuja˛ sie˛ w końcu do stopy inflacji, długookresowa krzywa zagregowanej
podaży jest pionowa. W tym przypadku zmiany zagregowanego popytu, na-
ste˛puja˛ce np. na skutek zmian podaży pienia˛dza, nie wpływaja˛ na wielkość
produkcji dóbr i usług. Friedman i Phelps doszli zatem do wniosku, że w długim
okresie bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu.
Analize˛ Friedmana i Phelpsa można streścić za pomoca˛ naste˛puja˛cego
równania (jest ono inna˛ forma˛ równania zagregowanej podaży z rozdziału 11):
stopa = naturalna  
− a · rzeczywista − oczekiwana .
bezrobocia stopa bezrobocia  inflacja inflacja 
Równanie to uzależnia stope˛ bezrobocia od naturalnej stopy bezrobocia

oraz od rzeczywistej i oczekiwanej stopy inflacji. W krótkim okresie oczekiwana
stopa inflacji jest wielkościa˛ dana˛. Powoduje to, że wzrostowi rzeczywistej
inflacji towarzyszy spadek bezrobocia. (Wrażliwość bezrobocia na nieoczekiwa-
na˛ inflacje˛ opisuje parametr a, którego wielkość zależy od nachylenia krótkook-
resowej krzywej zagregowanej podaży.) Jednak w długim okresie ludzie
odkrywaja˛, jaka˛ stope˛ inflacji zakłada bank centralny. W efekcie rzeczywisty
poziom inflacji zrównuje sie˛ z poziomem oczekiwanej inflacji, a bezrobocie
pozostaje na poziomie naturalnym.
Równanie to oznacza również, że krótkookresowa krzywa Phillipsa nie
jest stabilna, gdyż odpowiada konkretnej oczekiwanej stopie inflacji. (Ściślej
mówia˛c, po sporza˛dzeniu wykresu tego równania stwierdzimy, że krótkook-
resowa krzywa Phillipsa przecina długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa w punkcie
odpowiadaja˛cym oczekiwanej stopie inflacji.) Każda zmiana oczekiwań in-
flacyjnych powoduje przesunie˛cie krótkookresowej krzywej Phillipsa.
Według Friedmana i Phelpsa rozpatrywanie krzywej Phillipsa w katego-
riach zestawu opcji doste˛pnych dla polityków gospodarczych jest bardzo
ryzykowne. Chca˛c zrozumieć ich argumentacje˛, przyjrzyjmy sie˛ gospodarce,
która znajduje sie˛ w punkcie A na rysunku 13.5. Stopa bezrobocia w tej gospo-
darce jest równa naturalnej stopie bezrobocia, a stopy inflacji, rzeczywista
i oczekiwana, sa˛ niskie. Przypuśćmy teraz, że politycy gospodarczy staraja˛ sie˛
wykorzystać odwrotna˛ zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, zwie˛kszaja˛c
RYSUNEK 13.5
Jak zmiany oczekiwanej inflacji przesuwają krótkookresową krzywą Phillipsa?
Im wyższa jest oczekiwana stopa inflacji, tym wyżej jest położona krótkookresowa krzywa Phillipsa,
ilustruja˛ca odwrotna˛ zależność inflacji i bezrobocia. W punkcie A zarówno oczekiwana, jak
i rzeczywista stopa inflacji jest niska, a stopa bezrobocia pozostaje na swym naturalnym poziomie.
Kiedy bank centralny prowadzi ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛żna˛, w krótkim okresie gospodarka
przesuwa sie˛ z punktu A do punktu B. W punkcie B oczekiwana stopa inflacji jest wcia˛ż niska, lecz
rzeczywista stopa inflacji jest wysoka, a bezrobocie spada poniżej naturalnego poziomu. W długim
okresie, w miare˛ wzrostu oczekiwań inflacyjnych, gospodarka poda˛ża do punktu C. W punkcie tym
zarówno rzeczywista, jak i oczekiwana inflacja jest wysoka, a bezrobocie powraca do naturalnego
poziomu.
zagregowany popyt za pomoca˛ narze˛dzi polityki pienie˛żnej i budżetowej.

W krótkim okresie, przy danej oczekiwanej stopie inflacji, gospodarka przesunie
sie˛ wtedy z punktu A do punktu B. Bezrobocie spadnie poniżej naturalnego
poziomu, a tempo inflacji przewyższy oczekiwania. Z czasem ludzie przy-
zwyczaja˛ sie˛ do wyższej inflacji i zwie˛ksza˛ swoje oczekiwania inflacyjne. Kiedy
oczekiwana inflacja rośnie, przedsie˛biorstwa i pracownicy zaczynaja˛ uwzgle˛d-
niać ten spodziewany wyższy wzrost cen w trakcie ustalania poziomu płac i cen.
Krótkookresowa krzywa Phillipsa przesunie sie˛ wówczas w prawo tak, jak
pokazano to na rysunku. W końcu gospodarka znajdzie sie˛ w punkcie C,
w którym inflacja jest wyższa, lecz bezrobocie jest takie samo jak w punkcie A.
Podsumowuja˛c, Friedman i Phelps uważaja˛, że politycy gospodarczy maja˛
do czynienia z odwrotna˛ zależnościa˛ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, która
dotyczy jednak tylko krótkiego okresu.
Odwrotna zależność między

inflacją a bezrobociem
W 1968 r. Friedman i Phelps sformułowali zaskakuja˛ca˛ prognoze˛. Jeżeli politycy
gospodarczy spróbuja˛ wykorzystać krzywa˛ Phillipsa, aby obniżyć bezrobocie,
i wybiora˛ na niej punkt o wyższej inflacji i niższym bezrobociu, ich sukces może
być tylko krótkotrwały. Pogla˛d, że w długim okresie stopa bezrobocia powraca
do swego naturalnego poziomu, niezależnie od stopy inflacji, jest nazywany
hipoteza˛ naturalnej stopy bezrobocia (natural-rate hypothesis). Według hipotezy
naturalnej stopy
W tym czasie dla cze˛ści ekonomistów twierdzenie, że krzywa bezrobocia w długim
Phillipsa zniknie, kiedy politycy gospodarczy spróbuja˛ sie˛ nia˛ okresie bezrobocie
zawsze powraca
posłużyć, wydawało sie˛ niedorzeczne. Jednak w rzeczywistości tak do swego normalnego,
właśnie sie˛ stało i to zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach czyli naturalnego,
bez wzgle˛du
Zjednoczonych. Na przykład, od końca lat sześćdziesia˛tych XX w. poziomu, na tempo inflacji.
rza˛d brytyjski prowadził polityke˛ pobudzania zagregowanego po-
pytu na dobra i usługi. U jej szczytu zagregowany popyt w Wielkiej Brytanii,
RYSUNEK 13.6
Zniknięcie krzywej Phillipsa w Wielkiej Brytanii
Na rysunku widzimy dane o stopie bezrobocia i stopie inflacji (mierzonej wskaźnikiem cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 1971−2004. Trudno tu dostrzec wyraźna˛ i stabilna˛
odwrotna˛ zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem.

podobnie jak w wielu innych wysoko rozwinie˛tych krajach w końcu lat sześć-
dziesia˛tych i na pocza˛tku lat siedemdziesia˛tych XX w., bardzo sie˛ zwie˛kszył
z powodu zaangażowania sie˛ Stanów Zjednoczonych w wojne˛ w Wietnamie,
które spowodowało ogromny wzrost wydatków rza˛du USA na cele militarne, co
przyczyniło sie˛ również do wzrostu amerykańskiego importu z innych krajów.
Ponadto, od 1971 r. — na skutek rozluźnienia kontroli nad kredytami ban-
kowymi — gospodarka brytyjska odnotowała wyja˛tkowo wysoki wzrost podaży
pienia˛dza. W naste˛pnym roku rza˛d brytyjski zdecydował sie˛ dodatkowo na
nadzwyczajnie ekspansywna˛ polityke˛ budżetowa˛ w postaci zwie˛kszenia wydat-
ków budżetowych i obniżki podatków. Gospodarka zacze˛ła przejawiać oznaki
poważnego przegrzania, a inflacja zacze˛ła rosna˛ć. Jednak, dokładnie tak jak
przepowiadali Friedman i Phelps, stopa bezrobocia nie pozostała na niskim
poziomie.
Na rysunku 13.6 przedstawiono historie˛ inflacji i bezrobocia w Wielkiej
Brytanii w latach 1971−2004. Trudno na nim dostrzec prosta˛ odwrotna˛ zależ-
ność mie˛dzy tymi dwoma zmiennymi, która˛ wcześniej zaobserwował Phillips.
Przy wysokiej inflacji na pocza˛tku lat siedemdziesia˛tych XX w. oczekiwania
inflacyjne dostosowały sie˛ do rzeczywistości i stopa bezrobocia wzrosła tak jak
stopa inflacji. W połowie lat siedemdziesia˛tych XX w. politycy gospodarczy
przekonali sie˛, że Friedman i Phelps mieli racje˛: w długim okresie nie istnieje
odwrotna zależność mie˛dzy stopa˛ inflacji a stopa˛ bezrobocia.
Szybki sprawdzian
Narysuj krótkookresową i długookresową krzywą Phillipsa. Wyjaśnij, dlaczego
krzywe te różnią się od siebie.
13.3
jako argument za niezależnością
banku centralnego
Kto, Twoim zdaniem, powinien odpowiadać za polityke˛ pienie˛żna˛: wybrany
w powszechnych wyborach rza˛d czy niepochodza˛cy z wyboru prezes banku
centralnego? Czy nie byłoby lepiej, gdyby o wielkość podaży pienia˛dza
i wysokość stóp procentowych troszczył sie˛ rza˛d? Przecież, jeżeli on zawiedzie,
możemy go odwołać w najbliższych wyborach. Natomiast nie mamy żadnego
wpływu na poczynania pochodza˛cego z mianowania prezesa banku centralnego.
Wie˛kszość ekonomistów (przynajmniej ci, którzy wierza˛ w istnienie piono-

wej krzywej Phillipsa) opowiada sie˛ raczej za powierzeniem kontroli nad
polityka˛ pienie˛żna˛ prezesowi banku centralnego, zwłaszcza jeśli jest on po-
wszechnie znany ze swej nieche˛ci do inflacji i jeśli ma jasno sprecyzowany,
znany społeczeństwu cel w postaci poziomu stopy inflacji, który należy
osia˛gna˛ć.
Chca˛c zrozumieć, dlaczego tak jest, jeszcze raz popatrzmy na rysunek 13.5.
Załóżmy, że pocza˛tkowo gospodarka znajdowała sie˛ w punkcie A, przy natural-
nej stopie bezrobocia i niskim poziomie inflacji, i że za polityke˛ pienie˛żna˛
odpowiada rza˛d w tym sensie, iż może on nakazać bankowi centralnemu ustalić
konkretna˛ wielkość podaży pienia˛dza i konkretny poziom stóp procentowych,
a bank ten jest zobowia˛zany to zrobić. (Tak było w Wielkiej Brytanii do 1997 r.,
kiedy minister finansów sprawował kontrole˛ zarówno nad polityka˛ pienie˛żna˛,
jak i polityka˛ budżetowa˛.) Teraz wyobraźmy sobie, że za kilka miesie˛cy od-
be˛da˛ sie˛ nowe wybory. Jak sa˛dzisz, co zrobi rza˛d? Ponieważ wysokie bezrobocie
nie sprzyja reelekcji, rza˛d be˛dzie prawdopodobnie skłonny obniżyć stopy
procentowe i zwie˛kszyć podaż pienia˛dza, aby przesuna˛ć gospodarke˛ z punk-
tu A do punktu B i obniżyć stope˛ bezrobocia. (W rzeczywistości ze wzgle˛du
na nieznane opóźnienia w działaniu polityki pienie˛żnej, o których była mowa
wcześniej, nowy rza˛d nie może zagwarantować, że gospodarka znajdzie sie˛
dokładnie w punkcie B tuż przed wyborami, jednak z pewnościa˛ przesunie sie˛
ona wzdłuż krótkookresowej krzywej Phillipsa, z punktu A w kierunku punk-
tu B, przy rzeczywistej inflacji wyższej od jej oczekiwanego poziomu.) Oczy-
wiście, jeśli oczekiwania inflacyjne dostosuja˛ sie˛ do rzeczywistej inflacji,
krótkookresowa krzywa Phillipsa przesunie sie˛ i gospodarka przemieści sie˛ do
punktu C.
W punkcie C inflacja jest wyższa, a bezrobocie jest takie samo (równa sie˛
ono bezrobociu naturalnemu) jak w punkcie wyjścia. W długim okresie zatem
sytuacja w gospodarce pogorszy sie˛ w porównaniu z sytuacja˛ w punkcie A, kiedy
prowadzono neutralna˛ polityke˛ pienie˛żna˛. Jeżeli jednak wybory odbe˛da˛ sie˛
przed wzrostem oczekiwań inflacyjnych, dotychczasowy rza˛d ma wie˛ksze
szanse na ponowny wybór, ponieważ dopóki gospodarka pozostaje na wyj-
ściowej krótkookresowej krzywej Phillipsa gdzieś pomie˛dzy punktami A i B,
dopóty oczekiwania inflacyjne sa˛ niskie, a bezrobocie maleje. Na rza˛d zagłosuja˛
nie tylko ci, którzy wcześniej nie mieli pracy, a teraz ciesza˛ sie˛, ponieważ ja˛
znaleźli. Wzrośnie także ogólny poziom aktywności gospodarczej i z tego
powodu wszyscy be˛da˛ wdzie˛czni rza˛dowi za dobre kierowanie gospodarka˛.
Kiedy jednak oczekiwania inflacyjne wyrównaja˛ sie˛ wreszcie z rzeczywista˛
inflacja˛ i przesuniemy sie˛ do punktu C na długookresowej krzywej Phillipsa,
przy tym samym, dotychczasowym poziomie bezrobocia i wyższej inflacji
zadowolenie ludzi zniknie. Jednak be˛dzie już za późno, ponieważ wybory już sie˛
odbyły i u władzy pozostał stary rza˛d.
Oczywiście, przedstawiona wizja polityki jest dość cyniczna i wie˛kszość

rza˛dów gwałtownie zaprzeczyłaby twierdzeniu, że posługiwała sie˛ takimi
sztuczkami, aby ponownie wygrać wybory. Co wie˛cej, zakładamy również, że
ludzie (pracownicy i menedżerowie zarza˛dzaja˛cy przedsie˛biorstwami) sa˛ dość
głupi. Dlaczego? Wszak każdy wie, że rza˛d prowadzi przed wyborami ekspan-
sywna˛ polityke˛ pienie˛żna˛. W rzeczywistości przedsie˛biorstwa i pracownicy
mogliby zacza˛ć podnosić ceny i płace jeszcze przed wyborami, spodziewaja˛c sie˛
ekspansywnej polityki pienie˛żnej. Gospodarka może wie˛c przejść bezpośrednio
z punktu A do punktu C, bez żadnego przejściowego spadku bezrobocia! Jest to
ciekawe i godne podkreślenia spostrzeżenie: jeżeli ludzie sa˛dza˛, że rza˛d be˛dzie
prowadzić ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛żna˛, oczekiwania inflacyjne i rzeczywis-
ty poziom inflacji wzrosna˛, lecz poziom bezrobocia sie˛ nie obniży. W gruncie
rzeczy gospodarka bezpośrednio przejdzie do nowego punktu długookresowej
równowagi.
Załóżmy jednak, że minister finansów lub jakiś inny państwowy urze˛dnik,
odpowiedzialny za polityke˛ pienie˛żna˛, składa oświadczenie, że nie zamierza
prowadzić ekspansywnej polityki pienie˛żnej. Czy przedsie˛biorstwa i pracownicy
uwierza˛ mu? Raczej nie. Be˛da˛ oni rozumować naste˛puja˛co: jeżeli uwierzymy
w to zapewnienie, a rza˛d wbrew swym deklaracjom zwie˛kszy jednak radykalnie
podaż pienia˛dza, to zostaniemy zaskoczeni i upłynie sporo czasu, zanim
oczekiwania inflacyjne dostosuja˛ sie˛ do poziomu rzeczywistej inflacji. W mie˛-
dzyczasie gospodarka przesunie sie˛ wzdłuż krótkookresowej krzywej Phillipsa
do punktu B. Stopa bezrobocia sie˛ obniży, co przyczyni sie˛ do wzrostu
popularności rza˛du. Im bardziej wiarygodne wydaja˛ sie˛ zapewnienia rza˛du, tym
mniej należy im wierzyć! Wydaje sie˛ zatem, że prowadzenie polityki pienie˛żnej
przez polityków be˛dzie zawsze skutkować wyższym poziomem inflacji bez
obniżenia stopy bezrobocia, nawet w krótkim okresie.
Co sie˛ stanie, kiedy rza˛d powierzy pełna˛ kontrole˛ nad polityka˛ pienie˛żna˛
prezesowi banku centralnego z zastrzeżeniem, że utraci on swoje stanowisko,
jeżeli nie sprawi, iż w pewnym, ustalonym w rozsa˛dny sposób, okresie tempo
inflacji nie przekroczy wyznaczonego niskiego poziomu, bez wzgle˛du na
wielkość bezrobocia? Załóżmy, że tym celem inflacyjnym jest stopa inflacji,
która odpowiada punktowi A na rysunku 13.5. Ponieważ prezesowi banku
centralnego nie zależy na ograniczeniu bezrobocia, problem ten schodzi na
dalszy plan. Przedsie˛biorstwa i pracownicy wierza˛, że gospodarka pozostanie
w punkcie A, i tak rzeczywiście be˛dzie, ponieważ oczekiwania inflacyjne
dokładnie pokrywaja˛ sie˛ z rzeczywistym tempem inflacji. Dzie˛ki przekazaniu
kontroli nad polityka˛ pienie˛żna˛ bankowi centralnemu tempo inflacji okazuje sie˛
ostatecznie niższe, a wielkość bezrobocia taka sama jak wtedy, kiedy to rza˛d,
a nie bank centralny, decydował o tej polityce.
Co z tego wynika dla polityki rza˛du? Cóż, być może, nie wszyscy politycy
sa˛ tak cyniczni, jak to przedstawiliśmy. Być może niektórym z nich zależy na
pomyślnym rozwoju gospodarki w długim okresie, a nie tylko na zachowaniu
stanowisk za wszelka˛ cene˛. Może sa˛ cyniczni, ale bardziej inteligentni i wyra-
finowani. Cyniczny rza˛d, kieruja˛c sie˛ własnym interesem, przed wyborami
wolałby na pewno punkt B (lub jakiś punkt w jego pobliżu), a nie punkt A,
ponieważ w B rzeczywista stopa bezrobocia jest niższa od stopy naturalnej,
a oczekiwania inflacyjne nadal sa˛ niskie. Gwarantuje to zwycie˛stwo w wybo-
rach. Niemniej rza˛d dobrze wie, że przedsie˛biorstwa i pracownicy uwzgle˛dnia˛
jego zamierzenia w swych decyzjach dotycza˛cych cen i płac, a zatem w rzeczy-
wistości gospodarka tuż przed wyborami przejdzie do punktu C.
W gruncie rzeczy sytuacja ta przypomina równowage˛ Nasha, która˛ oma-
wialiśmy w rozdziale 16 w Mikroekonomii. Jak pamie˛tamy, równowaga Nasha
to sytuacja, w której każda osoba wybiera najkorzystniejsza˛ dla siebie strategie˛
przy danych strategiach wybieranych przez wszystkie inne osoby. W przypadku,
którym sie˛ zajmujemy, przedsie˛biorstwa i pracownicy wiedza˛, że jeśli przed
wyborami nie zwie˛ksza˛ swoich oczekiwań inflacyjnych, rza˛d prawdopodobnie
zdecyduje sie˛ na ekspansywna˛ polityke˛ pienie˛żna˛, która jest dla nich niekorzyst-
na, ponieważ ich ceny i płace obniża˛ sie˛ w kategoriach realnych. W efekcie
przedsie˛biorstwa i pracownicy zwie˛kszaja˛ swoje oczekiwania inflacyjne, co
sprawia, że krótkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie˛ w góre˛, a gospodarka
przemieszcza sie˛ do punktu C na rysunku 13.5. Czy jednak rza˛d w punkcie C
nadal nie ulega pokusie prowadzenia ekspansywnej polityki pienie˛żnej? Być
może tak jest, lecz na długookresowej krzywej Phillipsa jest z pewnościa˛ punkt,
w którym inflacja jest już tak wysoka, że żaden rza˛d nie zaryzykuje jej
zwie˛kszenia, nawet jeśli w krótkim okresie mogłoby to przyczynić sie˛ do
zmniejszenia bezrobocia. Jeżeli przedsie˛biorstwa i pracownicy sa˛ w stanie
choćby w przybliżeniu ocenić, jaki jest ten poziom inflacji, to ustala˛ ceny i płace
na takim poziomie, że gospodarka bezpośrednio przejdzie do tego punktu.
Przyjmijmy, że punktem tym jest punkt C. Jeśli w punkcie tym rza˛d nie chce już
prowadzić ekspansywnej polityki gospodarczej w celu zwie˛kszenia swej po-
pularności i jeśli przedsie˛biorstwom oraz pracownikom, którzy wiedza˛ o tym,
nie opłaca sie˛ zmieniać zachowań cenowych i płacowych, oznacza to, że
osia˛gne˛liśmy stan równowagi Nasha.
W innym uje˛ciu równowaga Nasha, co do której założyliśmy, że istnieje
w punkcie C na rysunku 13.5, odpowiada polityce spójnej czasowo (time-con-
sistent policy). Jest to po prostu taka polityka, w przypadku której rza˛d nie ulega
pokusie zaprzestania jej w pewnym momencie. (Zwykle odpowiada jej właśnie
równowaga Nasha.) W 2004 r. Finn Kydland i Edward Prescott otrzymali
wspólnie Nagrode˛ Nobla z ekonomii m.in. za prace˛ na temat czasowej spójności
polityki makroekonomicznej.
Jednak punkt C, w którym polityka gospodarcza być może jest spójna
czasowo, dla rza˛du jest mniej dogodny niż punkt A. Szanse wyborcze rza˛du sa˛
w punkcie C mniejsze, ponieważ inflacja jest tu wyższa niż w punkcie A, a bez-
robocie wcia˛ż pozostaje na naturalnym poziomie. Najlepszym rozwia˛zaniem dla
rza˛du, który pragnie zmaksymalizować swoje szanse na powtórne zwycie˛stwo
w wyborach, jest zatem uczynienie banku centralnego niezależnym, czyli

powierzenie mu kontroli nad polityka˛ pienie˛żna˛. (Oczywiście, zakładamy, że
bank centralny jest konserwatywny w kwestii stabilności cen i jest ona jego
celem.) W takim przypadku gospodarka może pozostać w punkcie A.
Dowodem dużego znaczenia teorii makroekonomii jest to, że argumentacja
ta skłoniła wiele rza˛dów na świecie do zapewnienia niezależności i przekazania
kontroli nad polityka˛ pienie˛żna˛ bankowi centralnemu. Na przykład, Europejski
Bank Centralny stał sie˛ niezależny z chwila˛ powstania w 1998 r., a Bank Anglii
— w 1997 r. Jak pamie˛tamy z rozdziału 7, Europejski Bank Centralny zarówno
projektuje polityke˛ pienie˛żna˛ (np. wyznacza poziom celu inflacyjnego w strefie
euro), jak i ja˛ realizuje. Natomiast Bank Anglii ma pełna˛ niezależność w kwestii
wdrażania polityki pienie˛żnej, lecz nie decyduje o jej kształcie: cel inflacyjny
jest ustalany przez brytyjskiego ministra finansów. Również amerykańska
Rezerwa Federalna jest niezależna w zakresie zarówno projektowania polityki
pienie˛żnej, jak i jej realizacji. Chociaż w sensie formalnym (inaczej niż
Europejski Bank Centralny i Bank Anglii) Fed nie prowadzi polityki celu
inflacyjnego, to jest on uznawany za jeden z najbardziej konserwatywnych
banków na świecie, a zatem ogólny efekt jego poczynań jest podobny. Długo-
okresowa pionowa krzywa Phillipsa jest przekonuja˛cym argumentem za przeka-
zaniem przez polityków kontroli nad polityka˛ pienie˛żna˛ konserwatywnemu
prezesowi banku centralnego.
13.4
Przesunięcia krzywej Phillipsa:
rola szoków podażowych
W 1968 r. Friedman i Phelps twierdzili, że zmiany oczekiwań inflacyjnych po-
woduja˛ przesunie˛cia krótkookresowej krzywej Phillipsa. Zdecydowana wie˛k-
szość ekonomistów obserwuja˛cych sytuacje˛ gospodarcza˛ na pocza˛tku lat sie-
demdziesia˛tych XX w. przekonała sie˛, że Friedman i Phelps mieli racje˛. Jednak
w cia˛gu kilku naste˛pnych lat inne przyczyny przesunie˛ć krótkookresowej
krzywej Phillipsa zwróciły uwage˛ całego świata, a mianowicie szoki dotycza˛ce
Sprawcami tej zmiany zainteresowań tym razem nie byli dwaj profesoro-
wie ekonomii, lecz grupa arabskich szejków. W 1974 r. Organizacja Krajów
Eksportuja˛cych Rope˛ Naftowa˛ (OPEC) zacze˛ła wykorzystywać swoja˛ siłe˛
rynkowa˛, wyste˛puja˛c w roli kartelu na światowym rynku ropy naftowej w celu
zwie˛kszenia zysków swoich członków. Kraje należa˛ce do OPEC (takie jak
Arabia Saudyjska, Kuwejt i Irak) ograniczyły wielkość wydobycia i sprzedaży
ropy naftowej. W cia˛gu kilku lat to zmniejszenie podaży ropy spowodowało
niemal dwukrotny wzrost cen tego surowca na rynkach światowych.
Ogromny wzrost cen ropy naftowej jest przykładem szoku Szok podażowy
to zdarzenie,
podażowego (supply shock), tzn. zdarzenia, które ma bezpośredni które bezpośrednio
wpływ na koszty produkcji, a zatem także na ceny. Szok podażowy zmienia koszty i ceny
w przedsie˛biorstwach,
przesuwa krzywa˛ zagregowanej podaży, a w efekcie również powoduja ˛c przesunie˛cie
krzywa˛ Phillipsa. Na przykład, jeżeli zwyżka cen ropy naftowej krzywej zagregowanej
podaży, a zatem
spowoduje wzrost kosztów produkcji benzyny, oleju nape˛dowego, także krzywej Philipsa.
opon samochodowych i wielu innych wyrobów, zmniejszy to
ogólna˛ ilość dóbr i usług oferowanych na sprzedaż przy każdym poziomie cen.
W cze˛ści (a) rysunku 13.7 widzimy, że temu zmniejszeniu sie˛ podaży odpowiada
przesunie˛cie w lewo krzywej zagregowanej podaży, z położenia AS1 do AS2.
Poziom cen wzrasta z P1 do P2, a wielkość produkcji maleje z Y1 do Y2. Sytuacja,
w której ceny rosna˛, a produkcja maleje, jest niekiedy nazywana stagflacja˛.
Przesunie˛ciu krzywej zagregowanej podaży towarzyszy podobne prze-
sunie˛cie krótkookresowej krzywej Philipsa, co widzimy w cze˛ści (b) rysunku.
Ponieważ przy mniejszej produkcji przedsie˛biorstwa potrzebuja˛ mniej pracow-
ników, zatrudnienie maleje, a bezrobocie rośnie. Skoro poziom cen jest teraz
RYSUNEK 13.7
Negatywny szok podażowy
W cze˛ści (a) rysunku widzimy model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży. Kiedy krzywa
zagregowanej podaży przesuwa sie˛ w lewo, z AS1 do AS2, punkt równowagi przechodzi z A do B.
Produkcja spada z Y1 do Y2, a ceny rosna˛ z P1 do P2. Cze˛ść (b) pokazuje krótkookresowa˛ odwrotna˛
zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Spadek zagregowanej podaży sprawia, że gospodarka
przemieszcza sie˛ z punktu o niższym bezrobociu i niższej inflacji (punkt A) do punktu o wyższym
bezrobociu i wyższej inflacji (punkt B). Krótkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie˛ w prawo,
z PC1 do PC2. Politycy gospodarczy maja˛ teraz do czynienia z gorsza˛ odwrotna˛ zależnościa˛ mie˛dzy
inflacja˛ a bezrobociem.
wyższy, stopa inflacji, czyli procentowa zmiana poziomu cen w stosunku do

poprzedniego roku, także jest wyższa. Przesunie˛cie krzywej zagregowanej
podaży powoduje zatem przyśpieszenie inflacji i wzrost bezrobocia. Krótkook-
resowa krzywa Phillipsa przesuwa sie˛ w prawo, z położenia PC1 do PC2.
W przypadku niekorzystnej zmiany zagregowanej podaży politycy gos-
podarczy staja˛ przed trudnym wyborem mie˛dzy walka˛ z inflacja˛ a walka˛
z bezrobociem. Jeżeli zmniejsza˛ zagregowany popyt w celu spowolnienia
inflacji, to doprowadza˛ do dalszego wzrostu bezrobocia. Jeśli zaś zwie˛ksza˛
zagregowany popyt w celu zmniejszenia bezrobocia, przyczynia˛ sie˛ do dalszego
przyśpieszenia inflacji. Innymi słowy, politycy gospodarczy maja˛ teraz do
czynienia z mniej korzystna˛ wersja˛ odwrotnej zależności mie˛dzy inflacja˛
a bezrobociem niż przed przesunie˛ciem sie˛ zagregowanej krzywej podaży.
Zmuszeni sa˛ żyć z wyższa˛ inflacja˛ przy danej stopie bezrobocia lub z wyższym
bezrobociem przy danym tempie inflacji, lub z pewna˛ kombinacja˛ wyższego
poziomu bezrobocia i wyższego tempa inflacji.
W tej sytuacji ważne jest, czy to niekorzystne przesunie˛cie krzywej
Phillipsa jest przejściowe, czy trwałe. Odpowiedź zależy od tego, jak zmienia˛ sie˛
RYSUNEK 13.8
Szoki podażowe w latach siedemdziesiątych XX w.
Wykres ilustruje zmiany stopy bezrobocia i stopy inflacji (mierzonej za pomoca˛ indeksu cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 1971−1980. W latach 1973−1975 oraz 1978−1980 wzrost
cen ropy naftowej na rynku światowym spowodował wzrost inflacji oraz bezrobocia.

oczekiwania inflacyjne. Jeżeli ludzie uznaja˛ wzrost inflacji, be˛da˛cy skutkiem

szoku podażowego, za chwilowe odchylenie od normy, oczekiwania inflacyjne
nie zmienia˛ sie˛, a krzywa Phillipsa wkrótce powróci do swego pierwotnego
położenia. Jeśli natomiast be˛da˛ przekonani, że szok podażowy spowoduje dalszy
wzrost inflacji, oczekiwania inflacyjne wzrosna˛, a krzywa Phillipsa pozostanie
w nowym, mniej poża˛danym położeniu.
W Wielkiej Brytanii w latach siedemdziesia˛tych XX w. oczekiwania
inflacyjne znacznie wzrosły. W 1975 r. mierzona wskaźnikiem cen detalicznych
stopa inflacji wyniosła ponad 24%, podczas gdy 3 lata wcześniej była ona równa
około 7%. Problem inflacji zaostrzył sie˛ w 1979 r., kiedy kraje OPEC, znowu
wykorzystuja˛c swoja˛ siłe˛ rynkowa˛, spowodowały wzrost cen ropy naftowej
o ponad 100%. Na rysunku 13.8 przedstawiono zmiany inflacji i bezrobocia
w gospodarce brytyjskiej w tym okresie.
W 1979 r., po spowodowanych przez OPEC dwóch szokach podażowych,
inflacja w gospodarce brytyjskiej osia˛gne˛ła poziom około 14% rocznie (niemal
3 razy wie˛cej niż przed 10 laty), a stopa bezrobocia przekroczyła 5% (ponad-
dwukrotnie wie˛cej niż w 1969 r.). Taka kombinacja poziomów inflacji i bez-
robocia bardzo odbiegała od tego, co wydawało sie˛ możliwe w latach sześćdzie-
sia˛tych XX w. W 1979 r. indeks ubóstwa osia˛gna˛ł niemal najwyższy poziom
w historii. Brytyjscy wyborcy byli bardzo niezadowoleni z sytuacji gospodarczej
kraju. Głównie z tego powodu rza˛d Jamesa Callaghana w 1979 r. utracił szanse˛
na pozostanie u władzy i został zasta˛piony przez rza˛d Partii Konserwatywnej
pod wodza˛ Margaret Thatcher, która zapowiedziała realizacje˛ twardej polityki
antyinflacyjnej.
Szybki sprawdzian
Podaj jakiś przykład pozytywnego szoku podażowego. Za pomocą modelu zagrego-
wanego popytu i zagregowanej podaży wyjaśnij prawdopodobne skutki takiego
szoku. Jak wpłynie on na położenie krzywej Phillipsa?
13.5
Koszty spowalniania inflacji
Przed 1979 r. makroekonomiści w Wielkiej Brytanii stosunkowo mało uwagi
poświe˛cali polityce pienie˛żnej. Rza˛dy opierały swa˛ polityke˛ głównie na tym, co
uważały za wskazania teorii keynesowskiej, próbuja˛c „zarza˛dzać” zagregowa-
nym popytem za pomoca˛ polityki budżetowej. Działaniom tym towarzyszyły
prawne ograniczenia dotycza˛ce wzrostu cen i dochodów (polityka cenowa
i dochodowa). Już wcześniej pisaliśmy, że w połowie lat siedemdziesia˛tych
XX w. polityka ta, jak sie˛ wydawało, przestała być skuteczna. Z powodu
uporczywego deficytu bilansu płatniczego w 1976 r. Wielka Brytania była

zmuszona zwrócić sie˛ do Mie˛dzynarodowego Funduszu Walutowego z upoka-
rzaja˛ca˛ prośba˛ o pożyczke˛. Organizacja ta udzieliła wsparcia finansowego, lecz
zaża˛dała ścisłej kontroli ilości pienia˛dza w gospodarce, jednak stosowne
zapewnienia rza˛du laburzystów nie były całkiem wiarygodne. W 1979 r. do
władzy doszedł nowy konserwatywny rza˛d pod kierownictwem Margaret That-
cher. Podczas gdy poprzedni rza˛d Partii Pracy opierał sie˛ w swej polityce
gospodarczej głównie na keynesowskich zasadach „zarza˛dzania” popytem,
nowy rza˛d oparł swa˛ polityke˛ na bardziej „monetarystycznej” wizji gospodarki
i pogla˛dzie o konieczności kontrolowania podaży pienia˛dza. Nawet jeśli politycy
nie mówili o tym otwarcie, odwoływali sie˛ do idei pionowej długookresowej
krzywej podaży i pionowej długookresowej krzywej Phillipsa.
W cia˛gu kilku miesie˛cy nowy rza˛d opracował i opublikował dokument pt.:
Medium-Term Financial Strategy4. Był to pie˛cioletni plan, ustalaja˛cy limity
corocznego wzrostu podaży pienia˛dza, których przestrzegania rza˛d domagał sie˛
od Banku Anglii. (Działo sie˛ to przed uzyskaniem przez ten bank niezależ-
ności.) Przy wzroście cen, sie˛gaja˛cym w tym czasie ponad 20% rocznie, rza˛d był
przekonany, że nie ma żadnej alternatywy dla polityki dezinflacji, czyli ob-
niżania tempa inflacji. Zgodnie z teoria˛ ekonomii inflacje˛ można było spowol-
nić, kontroluja˛c podaż pienia˛dza. Jednak ile wyniesie krótkookresowy koszt
takiej polityki? Odpowiedź na to pytanie była o wiele mniej oczywista.
Stosunek poświęcenia
Chca˛c zmniejszyć tempo inflacji, bank centralny musi prowadzić zdecydowana˛
i restrykcyjna˛ polityke˛ pienie˛żna˛. Na rysunku 13.9 widzimy niektóre skutki
takich działań. Kiedy bank centralny redukuje tempo wzrostu podaży pienia˛dza,
zmniejsza zarazem zagregowany popyt. Z kolei spadek zagregowanego popytu
powoduje zmniejszenie sie˛ produkcji dóbr i usług oraz pochodny spadek zatrud-
nienia. Na rysunku gospodarka startuje z punktu A i przesuwa sie˛ wzdłuż krótko-
okresowej krzywej Phillipsa do punktu B, w którym inflacja jest niższa, a bezro-
bocie wyższe. Po pewnym czasie, kiedy ludzie upewnia˛ sie˛, że ceny rosna˛ wolniej,
ich oczekiwania inflacyjne maleja˛ i gospodarka wraca z punktu B do punktu C.
Inflacja jest teraz niższa, bezrobocie powróciło do swego naturalnego poziomu.
Jeśli jakiś kraj chce spowolnić inflacje˛, musi przez pewien czas płacić za to
cene˛ w postaci wysokiego bezrobocia i niskiej produkcji. Na rysunku 13.9 koszt
ten przyjmuje forme˛ przejścia gospodarki przez punkt B, w trakcie jej przecho-
dzenia z punktu A do punktu C. Jego rozmiary zależa˛ od nachylenia krzywej
Phillipsa, a także od szybkości, z jaka˛ oczekiwania inflacyjne dostosuja˛ sie˛ do
nowej polityki pienie˛żnej.
4
Strategia finansowa w średnim okresie ( przyp. tłum.).
RYSUNEK 13.9
Skutki polityki antyinflacyjnej w krótkim i długim okresie
Kiedy bank centralny prowadzi restrykcyjna˛ polityke˛ pienie˛żna˛, chca˛c ograniczyć inflacje˛, gospodarka
przesuwa sie˛ wzdłuż krótkookresowej krzywej Phillipsa z punktu A do punktu B. Z czasem, kiedy
oczekiwania inflacyjne sie˛ obniżaja˛, krótkookresowa krzywa Phillipsa przemieszcza sie˛ w dół.
W punkcie C bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu.
Wielu autorów badało dane o inflacji i bezrobociu w celu określenia kosz-

tów zmniejszenia inflacji. Wyniki tych badań sa˛ cze˛sto wyrażane w postaci liczby
nazywanej stopa˛ poświe˛cenia (sacrifice ratio). Wskaźnik ten infor- Stopa poświe˛cenia
muje o wyrażonym w punktach procentowych ubytku rocznej pro- to inaczej liczba punktów
procentowych rocznej
dukcji, be˛da˛cym skutkiem ubocznym operacji ograniczenia inflacji produkcji, utraconych
w trakcie procesu
o 1 punkt procentowy. Poziom tego wskaźnika szacuje sie˛ zwykle na obniżania inflacji
poziomie od 3 do 5. Oznacza to, że w trakcie operacji spowalniania o 1 punkt procentowy.
inflacji zmniejszenie stopy inflacji o 1 punkt procentowy powoduje
utrate˛ od 3% do 5% rocznej produkcji.
Takie szacunki skłaniały oczywiście rza˛d Wielkiej Brytanii do ostrożności
w trakcie operacji spowalniania inflacji na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w.
Stopa inflacji wynosiła wtedy około 22% rocznie. W celu osia˛gnie˛cia umiarkowa-
nej inflacji, np. w wysokości 5% rocznie, konieczne było zmniejszenie tempa in-
flacji o 17 punktów procentowych. Zakładaja˛c, że zmniejszenie inflacji o 1 punkt
procentowy wia˛że sie˛ z kosztem w wysokości 3% wielkości rocznej produkcji
w gospodarce, dochodzimy do wniosku, że zmniejszenie stopy inflacji o 17
punktów procentowych wymagałoby poświe˛cenia ponad 40% rocznej produkcji.
Zgodnie z wynikami analiz krzywej Phillipsa i kosztów spowalniania infla-

cji, te˛ ofiare˛ można ponieść na różne sposoby. Natychmiastowe zmniejszenie in-
flacji obniżyłoby poziom produkcji o 40% w cia˛gu 1 roku, jednak taki scenariusz
jest skrajnie dotkliwy dla społeczeństwa nawet w oczach najbardziej zagorzałych
przeciwników inflacji. Według wielu opinii lepiej byłoby rozłożyć koszty dez-
inflacji na kilka lat. Na przykład, jeśli ograniczanie inflacji trwałoby 5 lat,
produkcja w tym okresie obniżyłaby sie˛ w stosunku do linii trendu tylko o 8%
rocznie. Jeszcze bardziej ostrożna polityka antyinflacyjna polegałaby na rozłoże-
niu operacji spowalniania inflacji na 10 lat. Bez wzgle˛du na to, który z tych
scenariuszy wybierze rza˛d, jest jasne, iż redukcja inflacji nie jest rzecza˛ łatwa˛.
Racjonalne oczekiwania
i możliwość dezinflacji bez kosztów
Kiedy politycy gospodarczy zastanawiali sie˛ nad kosztami ograniczania inflacji,
grupa profesorów ekonomii dokonała intelektualnej rewolucji, która radykalnie
zmieniła dotychczasowe pogla˛dy na temat stopy poświe˛cenia. W skład tej grupy
wchodzili m.in. tacy wybitni ekonomiści, jak Robert Lucas, Thomas Sargent
i Robert Barro. Ich rewolucyjne pogla˛dy opierały sie˛ na nowym podejściu do teorii
Racjonalne oczekiwania ekonomii i polityki gospodarczej, nazywanym racjonalnymi ocze-
— teoria, według której
ludzie w sposób
kiwaniami (rational expectations). Zgodnie z ta˛ koncepcja˛ ludzie,
optymalny wykorzystuja˛ przewiduja˛c przyszłość, w sposób optymalny wykorzystuja˛ wszelkie
w swych prognozach
wszelkie posiadane
posiadane informacje o stanie gospodarki, w tym informacje o poli-
informacje, w tym tyce gospodarczej rza˛du.
informacje dotycza˛ce
polityki gospodarczej
To nowe podejście wywarło bardzo silny wpływ na wiele dzie-
państwa. dzin makroekonomii, jednak chyba najważniejsze wnioski dotyczyły
odwrotnej zależności mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Jak pamie˛tamy, Friedman
i Phelps jako pierwsi podkreślali, że oczekiwania inflacyjne sa˛ ważna˛ zmienna˛,
która wyjaśnia, zachodza˛ca˛ w krótkim, lecz nie w długim okresie, odwrotna˛ zależ-
ność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. To, jak szybko zniknie ta krótkookresowa
odwrotna zależność, zależy od tego, jak szybko zmienia˛ sie˛ oczekiwania inflacyj-
ne. Zwolennicy koncepcji racjonalnych oczekiwań, nawia˛zuja˛cy do analizy Fried-
mana i Phelpsa, twierdza˛, że zmiany polityki gospodarczej powoduja˛, iż ludzie
odpowiednio dostosowuja˛ swoje oczekiwania inflacyjne. W badaniach nad zależ-
nościa˛ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, zmierzaja˛cych do ustalenia poziomu stopy
poświe˛cenia, nie brano pod uwage˛ bezpośredniego wpływu polityki gospodarczej na
te oczekiwania. W rezultacie, jak twierdza˛ zwolennicy teorii racjonalnych oczeki-
wań, szacunki stopy poświe˛cenia były zła˛ wskazówka˛ dla polityki gospodarczej.
W opublikowanym w 1982 r. artykule pod tytułem The End of Four Big
Inflations5 Thomas Sargent naste˛puja˛co opisał te nowe pogla˛dy.
5
Koniec czterech wielkich inflacji ( przyp. tłum.).
„Alternatywna koncepcja «racjonalnych oczekiwań» zaprzecza istnieniu jakiej-

kolwiek, immanentnej bezwładności procesu inflacji. Zgodnie z ta˛ koncepcja˛
przedsie˛biorstwa i pracownicy, oczekuja˛c wysokiej inflacji w przyszłości, pod
wpływem tych oczekiwań wprowadzaja˛ inflacyjne podwyżki cen i płac.
Twierdzi sie˛ jednak, że ludzie oczekuja˛ wysokiej inflacji w przyszłości właśnie
dlatego, że obecna i zapowiadana polityka pienie˛żna i budżetowa rza˛du
uzasadnia takie oczekiwania. (...) Z tej koncepcji wynika, że inflacje˛ można
spowolnić o wiele szybciej, niż sa˛dzili zwolennicy teorii «bezwładności», i że
ich szacunki długości okresu i kosztów spowalniania inflacji, rozumianych
w kategoriach utraconej produkcji, sa˛ błe˛dne. Nie oznacza to bynajmniej, że
likwidacja inflacji jest zadaniem łatwym. Przeciwnie, wymaga ona wielu
wysiłków, a nie zastosowania kilku przejściowych działań restrykcyjnych
w polityce pienie˛żnej i budżetowej. Konieczna jest zmiana całej polityki
gospodarczej. (...) To, jak kosztowne okazałoby sie˛ takie działanie w katego-
riach utraconej produkcji i jak długo trzeba byłoby czekać na jego efekt, zależy
m.in. od tego, jak zdecydowane i zrozumiałe byłoby zobowia˛zanie rza˛du”.
Zgodnie z pogla˛dem Sargenta stopa poświe˛cenia może sie˛ okazać znacznie
niższa, niż wynikało to z poprzednich szacunków. W skrajnym przypadku może
sie˛ ona nawet równać zeru. Jeżeli rza˛d w wiarygodny sposób zobowia˛że sie˛
da˛żyć do obniżenia inflacji, ludzie natychmiast zmniejsza˛ swoje oczekiwania
co do poziomu przyszłej inflacji. Krótkookresowa krzywa Phillipsa przesu-
nie sie˛ wtedy w dół, a gospodarka szybko osia˛gnie niższa˛ stope˛ inflacji, nie
ponosza˛c przy tym kosztów w postaci przejściowego wzrostu bezrobocia
i spadku produkcji.
Dezinflacja za rządów Margaret Thatcher

Na rysunku 13.10 przedstawiono zmiany stopy inflacji i stopy bezrobocia
w Wielkiej Brytanii w latach 1979−1988. Jak widzimy, premier Margaret
Thatcher zdołała ograniczyć inflacje˛ z prawie 20% w 1980 r. do około 5%
w latach 1983 i 1984. Na wykresie pokazano jednak, że kosztem tego
zmniejszenia inflacji było wysokie bezrobocie. W latach 1982 i 1983 stopa
bezrobocia wyniosła około 11%, tzn. była mniej wie˛cej dwa razy wyższa
w stosunku do jej poziomu z czasów przed dojściem do władzy nowego rza˛du.
Również wielkość produkcji dóbr i usług, czyli realny PKB, odchyliła sie˛ w dół
od linii trendu (por. rysunek 11.1 w rozdziale 11).
Czy zaprzecza to możliwości bezkosztowej dezinflacji, o której pisali
zwolennicy teorii racjonalnych oczekiwań? Niektórzy ekonomiści uważaja˛, że
w sposób oczywisty tak właśnie jest. I rzeczywiście, obraz dezinflacji z rysun-
ku 13.10 bardzo przypomina wzorzec pokazany na rysunku 13.9. Gospodarka,
jeśli chce przejść od wysokiej inflacji (punkt A na obu wykresach) do niskiej
inflacji (punkt C), musi przeżyć trudny okres wysokiego bezrobocia (punkt B).
RYSUNEK 13.10
Dezinflacja za rządów Margaret Thatcher
Na rysunku widzimy dane dotycza˛ce stopy bezrobocia i stopy inflacji (mierzonej indeksem cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 1979−1988. Zmniejszenie inflacji w tym okresie odbyło
sie˛ kosztem bardzo dużego bezrobocia w latach 1982−1983. Zauważ, że punkty A, B, i C na rysunku
mniej wie˛cej odpowiadaja˛ analogicznym punktom na rysunku 13.9.
Jednak dwa powody sprawiaja˛, że nie powinniśmy pochopnie odrzucać

wniosków wynikaja˛cych z teorii racjonalnych oczekiwań. Po pierwsze, jeżeli
nawet dezinflacyjna polityka Margaret Thatcher spowodowała przejściowy
wzrost bezrobocia, ten koszt społeczny był niższy, niż wynikało z przewidywań
wielu ekonomistów. Wie˛kszość szacunków stopy poświe˛cenia wskazuje, że
koszt dezinflacji za rza˛dów Margaret Thatcher był niższy, niż oczekiwano.
Wydaje sie˛ zatem, że twarde stanowisko premiera w sprawie zwalczania inflacji
wywarło bezpośredni wpływ na oczekiwania inflacyjne, zgodnie z przewidywa-
niami twórców teorii racjonalnych oczekiwań.
13.6
Polityka celu inflacyjnego
W wielu krajach świata, w tym w Wielkiej Brytanii i krajach strefy euro,
polityka pienie˛żna polega na wyznaczeniu celu inflacyjnego na nadchodza˛cy
średni okres, np. kolejne 2 lata, a naste˛pnie na ustaleniu takiego poziomu stóp
procentowych, który pozwoli osia˛gna˛ć ten cel. Co prawda, jak wskazywaliśmy
w poprzednich rozdziałach, decyzja o wysokości stopy procentowej jest toż-

sama z decyzja˛ o wielkości podaży pienia˛dza, jeśli tylko relacja mie˛dzy tymi
zmiennymi jest znana i stabilna. Jednak bezpośrednie wykorzystanie stopy
procentowej jako narze˛dzia polityki pienie˛żnej oraz określanie średniookreso-
wych celów inflacyjnych to polityka pienie˛żna, która — jak sie˛ wydaje
— sprawdziła sie˛ w wielu krajach. W Wielkiej Brytanii zastosowanie polityki
celów inflacyjnych wynikało zarówno z praktycznych doświadczeń, jak i z logi-
ki ekonomii.
Polityka pieniężna w Wielkiej Brytanii:

od zarządzania podażą pieniądza
do polityki celu inflacyjnego
Chociaż rza˛d Wielkiej Brytanii na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. ogłosił
wiarygodne zobowia˛zanie dotycza˛ce wzrostu podaży pienia˛dza, w rzeczywisto-
ści okazało sie˛, że kontrola podaży pienia˛dza nie jest łatwa. W dużym stopniu
było to wynikiem reform sektora finansowego, przeprowadzanych wtedy przez
rza˛d Margaret Thatcher. Na przykład, rza˛d zniósł specjalne podatki od wysoko
oprocentowanych depozytów bankowych (zwane gorsetem) i ustanowił nowe
przepisy, które umożliwiły bankom oraz towarzystwom budowlanym udzielanie
pożyczek na cele mieszkaniowe (kredytów hipotecznych). Te i inne reformy
sektora finansowego zmieniły poziom mnożnika kreacji pienia˛dza. W rezultacie
o wiele trudniej było przewidzieć wzrost podaży pienia˛dza, który w latach
osiemdziesia˛tych XX w. okazał sie˛ wie˛kszy od założeń rza˛du.
Pod koniec tego okresu rza˛d Wielkiej Brytanii zacza˛ł sie˛ zatem rozgla˛dać
za innymi, niż podaż pienia˛dza, miarami stopnia restrykcyjności polityki
pienie˛żnej. Jednym z takich wskaźników jest kurs walutowy. W każdej otwartej
gospodarce, takiej jak gospodarka brytyjska, kurs walutowy jest bardzo ważny.
Jak ustaliliśmy w rozdziale 12, jeśli funt brytyjski ma duża˛ wartość na rynku
walutowym, skutkiem jest zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu, spowodo-
wane wzrostem ceny towarów eksportowanych i spadkiem ceny towarów
importowanych. W rezultacie maleje eksport netto. Ponadto, ponieważ miesz-
kańcy kraju płaca˛ teraz mniej za towary importowane, koszt nabycia tych dóbr,
w tym koszt surowców, jest wzgle˛dnie niski, co przyczynia sie˛ do spadku tempa
inflacji. Jednak rza˛d Wielkiej Brytanii postanowił nie tylko prowadzić polityke˛
„mocnej” waluty, lecz także powia˛zać kurs funta z innymi walutami europej-
skimi poprzez przysta˛pienie do Europejskiego Mechanizmu Kursów Waluto-
wych (European Exchange Rate Mechanism, ERM). (Wie˛kszość krajów człon-
kowskich Unii Europejskiej przyła˛czyła sie˛ do ERM już pod koniec lat
osiemdziesia˛tych XX w.) Był to system quasi-stałych kursów wymiany walut
poszczególnych krajów członkowskich, w ramach którego możliwe były jedynie
niewielkie zmiany, w granicach uzgodnionych wcześniej odchyleń. Natomiast
określenie poziomu kursów walut krajów członkowskich wobec walut krajów

spoza Unii (zwłaszcza wobec dolara amerykańskiego) pozostawiono rynkowi,
co oznaczało płynność tych kursów. Kiedy z powodu zbyt dużej podaży pie-
nia˛dza kurs którejś z walut na rynku walutowym wychodził poza uzgodnione
pasmo wahań, a jej zagraniczna wartość malała, rza˛d danego kraju był zobo-
wia˛zany do podje˛cia działań w celu przywrócenia właściwej wartości swojej
waluty. W przypadku spadku wartości waluty wymagało to zazwyczaj podnie-
sienia stóp procentowych w celu zmniejszenia odpływu kapitałów i zwie˛kszenia
popytu na te˛ walute˛. Jednak w gre˛ wchodziło także wsparcie waluty krajowej za
pomoca˛ interwencji na rynku walutowym, na którym rza˛d kupuje lub sprzedaje
walute˛ krajowa˛ w celu zwie˛kszenia lub obniżenia jej wartości w stosunku do
innych walut. Oczywiście, w razie presji na deprecjacje˛ waluty taka interwencja
rza˛du na rynku walutowym nie może trwać długo, ponieważ jej warunkiem jest
posiadanie odpowiednich rezerw walutowych, a w przypadku dużej wyprzedaży
pienia˛dza krajowego rezerwy te moga˛ sie˛ po prostu wyczerpać.
Argumentem za przysta˛pieniem do ERM było przeświadczenie, że zwie˛k-
szy to przewidywalność polityki pienie˛żnej Wielkiej Brytanii. Jeśli kurs funta
obniżyłby sie˛ znacznie poza ustalone pasmo wahań, co sprawiłoby, że zagre-
gowany popyt zacza˛łby sie˛ zwie˛kszać, stopy procentowe musiałyby zostać
podniesione w celu wzmocnienia kursu waluty krajowej, a w rezultacie za-
gregowany popyt zmniejszyłby sie˛. W dodatku, ponieważ członkostwo w ERM
oznaczało formalne porozumienie, rza˛d brytyjski mógłby bardzo dużo stracić
w kategoriach prestiżu i mie˛dzynarodowej reputacji, jeśli nagle wycofałby sie˛
z tego systemu. Poza tym utrzymywanie wartości funta w granicach ustalonych
przez ERM wydawało sie˛ polityka˛ spójna˛ czasowo. Mimo że rza˛d mógłby
ulegać pokusie prowadzenia przed wyborami ekspansywnej polityki pienie˛żnej,
be˛da˛ca wynikiem takiej polityki obniżka stóp procentowych doprowadziłby do
spadku wartości funta poniżej uzgodnionej granicy.
Ostatecznie Wielka Brytania przysta˛piła do ERM w 1990 r. Jednak w 1992 r.
była zmuszona wycofać sie˛ z tego systemu na skutek pote˛żnego ataku spekula-
cyjnego na funta i franka francuskiego (zob. studium przypadku na naste˛pnej
stronie).
Wydarzenia te zmusiły rza˛d do ponownego rozważenia narze˛dzi i wskaź-
ników polityki pienie˛żnej. W latach osiemdziesia˛tych XX w. kontrola podaży
pienia˛dza za pomoca˛ ustalania jej docelowej wielkości okazała sie˛ trudna. Jak
wskazaliśmy wyżej, było to w dużym stopniu spowodowane różnymi reformami
sektora finansowego, a także innowacjami, które zmieniały poziom mnożnika
kreacji pienia˛dza, co sprawiało, że wielkość podaży pienia˛dza stawała sie˛ trudna
do przewidzenia. Jednak rezygnacja z zarza˛dzania ilościa˛ pienia˛dza i zasta˛pienie
jej kontrola˛ kursu walutowego, której rza˛d musiał z kolei zaprzestać, a naste˛pnie
powrót do kontrolowania podaży pienia˛dza byłyby ryzykowne. Dlatego właśnie
rza˛d brytyjski zdecydował sie˛ na nowy rodzaj polityki pienie˛żnej, czyli na
polityke˛ celu inflacyjnego.
STUDIUM PRZYPADKU
Kochanie, zmniejszyłem funta! Atak spekulacyjny na funta w 1992 r.
Atak spekulacyjny na rynku walutowym naste˛puje wtedy, kiedy rza˛d kraju usiłuje
utrzymać kurs waluty krajowej, a mie˛dzynarodowi spekulanci sprzedaja˛ ja˛ na
wielka˛ skale˛ w nadziei, że ostatecznie zmusza˛ rza˛d do zaprzestania obrony kursu
tak, aby mogli odkupić te˛ walute˛, która˛ teraz sprzedaja˛, po niższej cenie i osia˛gna˛ć
dzie˛ki temu zysk. Pierwsza˛ reakcja˛ rza˛du na taki atak jest podniesienie stóp pro-
centowych. Jednak jeżeli spekulanci nadal be˛da˛ wyprzedawać dana˛ walute˛, pań-
stwo be˛dzie zmuszone interweniować na rynku walutowym, kupuja˛c własna˛ walu-
te˛ i wykorzystuja˛c w tym celu posiadane rezerwy innych walut. Jeśli spekulanci
be˛da˛ kontynuowali wyprzedaż danej waluty, rza˛dowi ostatecznie zabraknie rezerw
walut zagranicznych, co zmusi go do zaakceptowania spadku kursu swojej waluty
na rynku walutowym. Spekulanci moga˛ wówczas wykupić odsprzedane środki
(np. brytyjskie funty) i osia˛gna˛ć ogromne zyski. Oczywiście, rza˛d poniesie wielka˛
strate˛, ponieważ kupował funty za waluty obce po stosunkowo wysokiej cenie,
a obecnie sa˛ one dużo niżej notowane wzgle˛dem innych walut. Z tego powodu pań-
stwo może pozwolić na deprecjacje˛ własnej waluty, zanim jeszcze cakowicie wy-
czerpia˛ sie˛ jego rezerwy walutowe, jeśli tylko sa˛dzi, że i tak nie zdoła obronić kursu.
Tak właśnie stało sie˛ z funtem w tzw. „czarna˛ środe˛”, 16 września 1992 r.
Mie˛dzynarodowi spekulanci — pod wodza˛ urodzonego na We˛grzech i działaja˛-
cego na skale˛ światowa˛ finansisty George’a Sorosa — przypuścili zmasowany
atak na ERM, wyprzedaja˛c olbrzymie ilości funtów brytyjskich, franków
francuskich i włoskich lirów. W desperackiej próbie obrony funta rza˛d brytyjski,
co najmniej trzykrotnie w cia˛gu jednego dnia, podniósł stopy procentowe z 10%
do 12%, a naste˛pnie do 15%. Jednocześnie nakazał Bankowi Anglii podje˛cie
natychmiastowej interwencji na rynku walutowym i kupowanie funtów, lecz te
wszystkie działania okazały sie˛ daremne. Przy niebezpiecznie niskim poziomie
rezerw walutowych i trwaja˛cej nadal spekulacyjnej wyprzedaży funta premier
rza˛du konserwatystów, John Major, musiał podja˛ć decyzje˛ o dewaluacji funta
i opuszczeniu przez Wielka˛ Brytanie˛ ERM. Według danych rza˛du brytyjskiego
opublikowanych na pocza˛tku 2005 r. koszt nieudanej interwencji na rynku
walutowym w „czarna˛ środe˛” wyniósł 3,3 mld funtów. Dzie˛ki temu udanemu
atakowi spekulacyjnemu sam George Soros zarobił podobno 1 mld funtów.
Ustalanie celów polityki pieniężnej

Wielkość podaży pienia˛dza i poziom kursu walutowego można uznać za
pośrednie cele polityki pienie˛żnej. Oznacza to tyle, że osia˛gnie˛cie ich wy-
znaczonego poziomu może służyć realizacji innych ważnych celów polityki
gospodarczej, takich jak wzrost realnego PKB, pełne zatrudnienie lub obniżenie
inflacji. Dzie˛ki naszej analizie polityki pienie˛żnej wiemy już, że w długim
okresie polityka ta nie wpływa na realna˛ sfere˛ gospodarki, czyli na wielkość
realnego PKB i wielkość zatrudnienia. W długim okresie ostatecznym celem
polityki pienie˛żnej może być zatem jedynie osia˛gnie˛cie określonej wysokości
stopy inflacji. Skoro tak, to zarza˛dzanie podaża˛ pienia˛dza albo kursem waluto-
wym w ramach tej polityki jest ostatecznie podporza˛dkowane jednemu zadaniu,
a mianowicie ograniczeniu inflacji. Ponadto wielkość podaży pienia˛dza oraz
poziom kursu walutowego nie daja˛ sie˛ bezpośrednio kontrolować, a zatem nie
moga˛ być efektywnymi narze˛dziami polityki pienie˛żnej. Innymi słowy, rza˛d nie
może po prostu wyznaczyć wielkości podaży pienia˛dza, lecz zmuszony jest
próbować osia˛gna˛ć jej poża˛dana˛ wielkość za pomoca˛ operacji otwartego rynku
i innych narze˛dzi, co opisywaliśmy w rozdziale 7. Podobnie, nie może on także
określić wysokości kursu walutowego, lecz musi próbować doprowadzić do
osia˛gnie˛cia przez kurs tego poziomu, operuja˛c stopami procentowymi i innymi
instrumentami polityki pienie˛żnej. Wielkość podaży pienia˛dza oraz wysokość
kursu walutowego powinniśmy zatem traktować jako pośrednie cele rza˛du, do
których osia˛gnie˛cia może on zmierzać, ponieważ sa˛dzi, że przyczyni sie˛ to
ostatecznie do zrealizowania celu w postaci poża˛danego poziomu stopy infla-
cji. Dlaczego zatem uchyla sie˛ on od wyznaczenia wprost celu inflacyjnego?
Stopy procentowe, a przynajmniej niektóre z nich, pozostaja˛ przecież pod
kontrola˛ banku centralnego, a wie˛c sa˛ z pewnościa˛ narze˛dziem polityki
pienie˛żnej. Wiemy też dobrze, że podwyżka stóp procentowych powoduje
zmniejszenie zagregowanego popytu, a zatem tłumi inflacje˛. Rza˛d mógłby
zatem zawsze podnosić stopy procentowe, ilekroć inflacja wzrastałaby powyżej
założonego poziomu (np. 2%). Byłaby to prymitywna forma polityki celu
inflacyjnego.
Tak prosta polityka celu inflacyjnego napotyka dwa problemy. Po pierwsze,
ewentualna zmiana stóp procentowych nie wpłynie na obecny poziom inflacji;
może jedynie przyczynić sie˛ do zmiany tempa inflacji w przyszłości. Jeśli
narze˛dzia polityki gospodarczej maja˛ wywrzeć wpływ na gospodarke˛, potrzebny
jest czas. Po drugie, także inne czynniki oddziałuja˛ na wysokość przyszłej
inflacji. Przypuśćmy np., że cel inflacyjny został ustalony na poziomie 2%
rocznie. Bank centralny nie zmienia poziomu stóp procentowych, ponieważ ten
cel inflacyjny został już osia˛gnie˛ty. Załóżmy jednak, że w tym samym czasie
w gospodarce dochodzi do dużych podwyżek płac, których skala nie ma nic
wspólnego ze wzrostem produkcyjności pracy. W cia˛gu naste˛pnych 6 miesie˛cy
lub roku spowodowane tym wzrost popytu i podwyżki cen — dokonywane przez
przedsie˛biorstwa, które przerzucaja˛ na nabywców przynajmniej cze˛ść wzrostu
wynagrodzeń — doprowadza˛ do przyśpieszenia inflacji. Czy w tej sytuacji bank
centralny powinien biernie czekać na wzrost tempa inflacji, czy też powinien
działać natychmiast, podnosza˛c stopy procentowe w celu zapobieżenia inflacji,
be˛da˛cej skutkiem podwyżek płac? Oczywiście, lepsza˛ polityka˛ be˛dzie skoncen-

trowanie uwagi nie na bieża˛cej inflacji, na która˛ i tak nie mamy już wpływu, lecz
na przyszłej inflacji. Oczywiście, nikt nie wie dokładnie, jak wysoka be˛dzie
inflacja w przyszłości. Ogólnie, polityka celu inflacyjnego opiera sie˛ zatem na
prognozach przyszłej inflacji.
Na taka˛ właśnie polityke˛ zdecydował sie˛ rza˛d Wielkiej Brytanii pod koniec
1992 r. Bieża˛cy cel inflacyjny (definiowany w kategoriach wskaźnika cen
konsumenta) wynosi 2% rocznie. Ocena skuteczności działań banku w pewnym
stopniu zależy od tego, czy prognoza inflacji, dokonywana przez Bank Anglii na
okres najbliższych 2 lat, odchyli sie˛ w góre˛, czy w dół od określonego wyżej
poziomu o wie˛cej niż 1%. Oczywiście, wydawać sie˛ może, że Bank Anglii
znajduje sie˛ w wygodnej sytuacji, moga˛c samodzielnie decydować, czy osia˛gna˛ł
cel inflacyjny, czy też nie. Jednak kluczowym elementem polityki celu inflacyj-
nego jest jawność informacji. Bank Anglii publikuje szczegółowe analizy
swoich prognoz, które sa˛ przedmiotem dokładnych badań. W dodatku, jeśli
poziom rzeczywistej inflacji odchyli sie˛ od celu o wie˛cej niż 1% (w góre˛ lub
w dół), prezes banku centralnego jest zobowia˛zany skierować formalny list do
ministra finansów i wyjaśnić przyczyny tego odchylenia, a także poinformować,
jakie kroki podejmuje w celu spowolnienia inflacji i kiedy można oczekiwać jej
powrotu do zakładanego poziomu.
Jak ustaliliśmy w rozdziale 7, zarówno Bank Anglii, jak i Europejski Bank
Centralny prowadza˛ obecnie polityke˛ celu inflacyjnego, zakładaja˛c przy tym, że
docelowy poziom inflacji wynosi 2% rocznie. Pierwszym krajem, który już
w 1990 r. zdecydował sie˛ prowadzić polityke˛ celu inflacyjnego, była Nowa
Zelandia. W 1991 r. uczyniła to także Kanada, a w 1992 r. zrobiły to Wielka
Brytania i Szwecja. Podobnie jak Wielka Brytania, również Szwecja zdecydo-
wała sie˛ na prowadzenie polityki celu inflacyjnego po tym, jak została zmuszona
do opuszczenia ERM. Wśród innych krajów, które ostatnio zdecydowały sie˛ na
prowadzenie polityki celu inflacyjnego, jest Izrael i Australia.
STUDIUM PRZYPADKU
Dlaczego na początku XXI w. inflacja i bezrobocie
w Wielkiej Brytanii były tak niskie?
Dlaczego bezrobocie w innych krajach europejskich było tak wysokie?
Na pocza˛tku XXI w. poziom inflacji i bezrobocia w Wielkiej Brytanii był bardzo

niski. Na przykład, na pocza˛tku 2005 r. stopa rocznej inflacji wynosiła 1,6%,
a stopa bezrobocia 4,7%. Na podstawie obserwacji tych dwóch ważnych
zmiennych makroekonomicznych można by sa˛dzić, że gospodarka brytyjska
znajdowała sie˛ w okresie wyja˛tkowej prosperity.
Niektórzy obserwatorzy twierdzili, że ta sytuacja pod znakiem zapytania

stawia koncepcje˛ krzywej Phillipsa. Istotnie, jednoczesne wyste˛powanie niskiej
inflacji i małego bezrobocia mogło sugerować, że nie istnieje już odwrotna
zależność mie˛dzy tymi zmiennymi. Jednak zdecydowana wie˛kszość ekono-
mistów interpretuje te˛ sytuacje˛ o wiele mniej radykalnie. Jak ustaliliśmy w tym
rozdziale, krótkookresowa relacja mie˛dzy bezrobociem a inflacja˛ zmienia sie˛
wraz z upływem czasu. W Wielkiej Brytanii odpowiadaja˛ca tej relacji krzywa
Phillipsa przesuwała sie˛ w lewo, co pozwalało brytyjskiej gospodarce osia˛gać
równocześnie zarówno niska˛ stope˛ bezrobocia, jak i niska˛ stope˛ inflacji.
Co było przyczyna˛ owego korzystnego przesunie˛cia krótkookresowej
krzywej Philipsa? Otóż spowodował je m.in. niski poziom oczekiwań inflacyj-
nych. Od 1992 r. Bank Anglii zacza˛ł prowadzić polityke˛ celu inflacyjnego, co
w poła˛czeniu z uzyskana˛ przezeń w 1997 r. niezależnościa˛ stworzyło odpowied-
nio wiarygodne ramy instytucjonalne. Pracownicy i pracodawcy wiedza˛, że jeśli
gospodarka zacznie sie˛ przegrzewać, stopy procentowe zostana˛ podniesione.
W efekcie zatrudnienie ograniczaja˛ swoje roszczenia płacowe, a przedsie˛bior-
stwa powstrzymuja˛ sie˛ od zamierzonych podwyżek cen. Ponieważ Bank Anglii
ustala obecnie stopy procentowe niezależnie, wszyscy wiedza˛ również, że
politycy nie sa˛ w stanie wykorzystać ekspansywnej polityki pienie˛żnej do
osia˛gnie˛cia swoich celów politycznych, czyli np. zdobycia wie˛kszej popular-
ności przed wyborami. Wie˛ksza wiarygodność polityki pienie˛żnej, spowodo-
wana wdrożeniem polityki celu inflacyjnego i niezależnościa˛ banku central-
nego, obniżyła oczekiwania inflacyjne, przesuwaja˛c krótkookresowa˛ krzywa˛
Phillipsa w lewo.
Niezależność Banku Anglii została ustanowiona tuż po wyborach w 1997 r.,
drugiego dnia sprawowania władzy przez nowy rza˛d laburzystów. Jednak wiele
podstawowych zmian po stronie podażowej w gospodarce dokonano w ramach
różnych reform strukturalnych, przeprowadzonych w latach osiemdziesia˛tych
XX w. przez rza˛dy konserwatystów. Wiele nieefektywnych przedsie˛biorstw
państwowych zostało sprywatyzowanych i wystawionych na walke˛ z konkuren-
cja˛, nieustannie zmniejszano zakres ingerencji państwa w sprawy gospodarcze
(w tym regulacji dotycza˛cych rynku pracy), a nowe ustawy ograniczyły siłe˛
zwia˛zków zawodowych. Wszystkie te przedsie˛wzie˛cia spowodowały przesunie˛-
cie zarówno długookresowej krzywej podaży w prawo, jak i długookresowej
krzywej Phillipsa w lewo.
Co prawda, w pierwszych latach XXI w. w pozostałych krajach Europy
Zachodniej inflacja także była niska, jednak bezrobocie było dużo wyższe niż
w Wielkiej Brytanii. Na pocza˛tku 2005 r. roczne stopy inflacji we Francji,
w Niemczech, we Włoszech i w Hiszpanii wynosiły odpowiednio: 1,6%, 1,8%,
1,9% i 3,3%, a przecie˛tna stopa inflacji w strefie euro była na poziomie 2,1%.
W tym samym czasie bezrobocie zarówno we Francji, jak i w Hiszpanii
wynosiło około 10%, w Niemczech było ono równe niemal 12%, a we Włoszech
i w całej strefie euro stopa bezrobocia nieco przewyższała 8%.
Dlaczego możliwe do osia˛gnie˛cia kombinacje stopy bezrobocia i stopy

inflacji wydaja˛ sie˛ być dużo lepsze w Wielkiej Brytanii niż Europie? Przecież
oczekiwania inflacyjne w krajach kontynentalnej Europy także były niskie,
a Europejski Bank Centralny korzysta z podobnej niezależności w prowadzeniu
polityki pienie˛żnej i ustalaniu celów inflacyjnych jak Bank Anglii.
Jeden z argumentów przywoływanych w celu wyjaśnienia dużego bezro-
bocia w krajach Europy kontynentalnej na pocza˛tku XXI w. nie bez racji doty-
czy zakresu regulacji rynku pracy. Jak już wskazywaliśmy, w latach osiem-
dziesia˛tych XX w. w Wielkiej Brytanii nasta˛piło zarówno osłabienie zwia˛zków
zawodowych, jak i zmniejszenie skali interwencji państwa w gospodarce, w tym
zwłaszcza na rynku pracy. Ponieważ pracodawcom ułatwiono rozwia˛zywanie
zawartych umów, zmalała pewność zatrudnienia wielu już pracuja˛cych osób
oraz wzrosła elastyczność rynku pracy. Nieco paradoksalnie, kiedy trudno jest
zwolnić pracownika, przedsie˛biorstwa nieche˛tnie zatrudniaja˛ nowe osoby, wie˛c
w efekcie bezrobocie może sie˛ zwie˛kszyć. Podobnie, w krajach Europy kon-
tynentalnej, takich jak Francja i Niemcy, płaca minimalna jest znacznie wyższa
(w porównaniu z płaca˛ przecie˛tna˛) niż w Wielkiej Brytanii, co również może być
przyczyna˛ wyższej naturalnej stopy bezrobocia w tych krajach.
Szybki sprawdzian
Co to jest stopa poświęcenia? Jak wiarygodność zapewnień rządu o dążeniu do
spowolnienia inflacji może wpłynąć na wysokość stopy poświęcenia?
Podsumowanie
W tym rozdziale zbadaliśmy ewolucje˛ pogla˛dów na temat bezrobocia i inflacji.
Omówiliśmy koncepcje wielu wybitnych ekonomistów XX w.: od krzywej
Phillipsa, nazwanej od nazwiska jej autora, i analizy tej krzywej przeprowadzo-
nej przez Samuelsona i Solowa, przez hipoteze˛ naturalnej stopy bezrobocia
Friedmana i Phelpsa, do teorii racjonalnych oczekiwań Lucasa, Sargenta i Barro.
Czterech z tych ekonomistów otrzymało już Nagrode˛ Nobla za swój wkład do
teorii ekonomii, a inni prawdopodobnie wkrótce zostana˛ jej laureatami.
Mimo że problem odwrotnej zależności mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem
wywołał w cia˛gu ostatnich 40 lat wiele zamieszania, niektóre zasady odkryte
przy okazji jego analizy sa˛ obecnie ogólnie akceptowane. Oto jak Milton
Friedman opisał zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem w artykule The Role
of Monetary Policy, opublikowanym w 1968 r. na łamach „American Economic
Review”.
„Zawsze istnieje przejściowa odwrotna zależność mie˛dzy inflacja˛ a bez-

robociem, lecz zależność ta nie jest trwała. Nie dotyczy ona inflacji jako
takiej, lecz inflacji nieoczekiwanej, czyli na ogół wzrostu tempa inflacji.
Szeroko rozpowszechniony pogla˛d, że ta odwrotna zależność jest trwała,
jest wynikiem wyrafinowanego błe˛du, polegaja˛cego na pomyleniu wysokiej
inflacji i rosna˛cej inflacji, które wszyscy odróżniamy, kiedy je sprowadzimy
do prostych kategorii. Rosna˛ce tempo inflacji może spowodować zmniej-
szenie stopy bezrobocia, natomiast wysokie tempo inflacji nie wpływa na
poziom bezrobocia.
Jednak co to znaczy «przejściowa zależność»? Możemy co najwyżej
podać własna˛ ocene˛, oparta˛ na analizie niektórych tendencji historycznych,
z której wynika, że wste˛pne efekty wyższej i nieoczekiwanej inflacji trwaja˛
mniej wie˛cej od 2 do 5 lat”.
Dzisiaj, czyli po upływie prawie 40 lat, to twierdzenie jest nadal akcep-

towane przez zdecydowana˛ wie˛kszość ekonomistów zajmuja˛cych sie˛ makro-
ekonomia˛.
☞ Streszczenie
● Krzywa Phillipsa opisuje odwrotna˛ zależność mie˛dzy inflacja˛ i bezrobociem.
Zwie˛kszaja˛c zagregowany popyt, politycy gospodarczy moga˛ wybrać na tej
krzywej punkt o wyższej inflacji i mniejszym bezrobociu. Natomiast zmniej-
szaja˛c zagregowany popyt, moga˛ oni wybrać na krzywej Phillipsa punkt
o niższej inflacji i wie˛kszym bezrobociu.
● Opisywana przez krzywa˛ Phillipsa odwrotna zależność mie˛dzy bezrobociem
i inflacja˛ dotyczy jedynie krótkiego okresu. W długim okresie oczekiwana
inflacja dostosowuje sie˛ do zmian rzeczywistej inflacji i krótkookresowa
krzywa Phillipsa sie˛ przesuwa. W rezultacie długookresowa krzywa Phillipsa
okazuje sie˛ pionowa, przy naturalnej stopie bezrobocia.
● Krótkookresowa krzywa Phillipsa może sie˛ przesuwać również z powodu
zmian zagregowanej podaży. Negatywny szok podażowy, taki jak wzrost cen
ropy naftowej w latach siedemdziesia˛tych XX w., ogranicza możliwości
polityków gospodarczych w zakresie wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem.
Oznacza to, że po negatywnym szoku podażowym politycy musza˛ zaakcep-
tować wyższa˛ stope˛ inflacji przy danej stopie bezrobocia albo wyższa˛ stope˛
bezrobocia przy danej stopie inflacji.
● Kiedy bank centralny ogranicza wzrost podaży pienia˛dza w celu zmniejszenia
inflacji, przesuwa gospodarke˛ wzdłuż krótkookresowej krzywej Phillipsa, co
powoduje przejściowy wzrost bezrobocia. Koszty dezinflacji zależa˛ od tego,
jak szybko maleja˛ oczekiwania inflacyjne. Niektórzy ekonomiści twierdza˛, że
wiarygodne zobowia˛zanie do obniżenia inflacji może zmniejszyć koszt
dezinflacji, powoduja˛c szybkie dostosowanie sie˛ oczekiwań inflacyjnych.
☞ Podstawowe poje˛cia
Krzywa Phillipsa, s. 372 Racjonalne oczekiwania, s. 394
Hipoteza naturalnej stopy Stopa poświe˛cenia, s. 393
bezrobocia, s. 383 Szok podażowy, s. 389
1. Za pomoca˛ rysunku pokaż krótkookresowa˛ odwrotna˛ zależność mie˛dzy infla-
cja˛ a bezrobociem. W jaki sposób bank centralny może przesuna˛ć gospodarke˛
z jednego do drugiego punktu na tej krzywej?
2. Za pomoca˛ rysunku pokaż długookresowa˛ zależność mie˛dzy inflacja˛ a bez-
robociem. Wyjaśnij zwia˛zek pomie˛dzy krótkookresowa˛ a długookresowa˛
zależnościa˛ mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem.
3. Co „naturalnego” jest w naturalnej stopie bezrobocia? Dlaczego naturalna
stopa bezrobocia jest różna w różnych krajach?
4. Załóżmy, że susza zniszczyła cze˛ść upraw i zmniejszyła plony, co dopro-
wadziło do wzrostu cen żywności. Jak wpłynie to na krótkookresowa˛
odwrotna˛ zależność mie˛dzy bezrobociem a inflacja˛?
5. Bank centralny podja˛ł decyzje˛ o ograniczeniu inflacji. Za pomoca˛ krzywej
Phillipsa pokaż krótkookresowe i długookresowe efekty tej polityki. W jaki
sposób można zmniejszyć krótkookresowe koszty tej polityki?
☞ Zadania
1. Załóżmy, że naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%. Na jednym rysunku
narysuj dwie krzywe Phillipsa, które można zastosować do pokazania
czterech opisanych niżej sytuacji. Zaznacz punkt odpowiadaja˛cy położeniu
gospodarki w każdym z poniższych przypadków.
a. Inflacja rzeczywista wynosi 5%, inflacja oczekiwana — 3%.
b. Inflacja rzeczywista wynosi 3%, inflacja oczekiwana — 5%.
c. Inflacja rzeczywista wynosi 5%, inflacja oczekiwana — 5%.
d. Inflacja rzeczywista wynosi 3%, inflacja oczekiwana — 3%.
2. Zilustruj za pomoca˛ odpowiednich wykresów wpływ poniższych zdarzeń na
krótkookresowa˛ i długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa. Podaj ekonomiczne
uzasadnienie swoich odpowiedzi.
a. Wzrost naturalnej stopy bezrobocia.
b. Spadek cen importowanej ropy naftowej.
c. Wzrost wydatków państwa.
d. Spadek oczekiwanej inflacji.
3. Załóżmy, że spadek wydatków konsumentów powoduje recesje˛.
a. Pokaż zmiany zachodza˛ce w tej gospodarce na rysunku z krzywymi
zagregowanej podaży i zagregowanego popytu oraz na rysunku z krzywa˛
Phillipsa. Jak w krótkim okresie zmieni sie˛ poziom inflacji i poziom
bezrobocia?
b. Załóż teraz, że w miare˛ upływu czasu oczekiwana inflacja zmienia sie˛
w tym samym kierunku co rzeczywista inflacja. Jak zmienia sie˛ położenie
krótkookresowej krzywej Phillipsa? Czy po zakończeniu recesji doste˛pny
w tej gospodarce zestaw kombinacji stopy inflacji i stopy bezrobocia jest
lepszy, czy też gorszy?
4. Gospodarka znajduje sie˛ w stanie równowagi długookresowej.
a. Narysuj krótkookresowa˛ i długookresowa˛ krzywa˛ Phillipsa.
b. Załóżmy, że fala pesymizmu powoduje zmniejszenie sie˛ zagregowanego
popytu. Na sporza˛dzonym w podpunkcie (a) rysunku pokaż wpływ tego
zdarzenia na gospodarke˛. Powiedzmy, że bank centralny prowadzi eks-
pansywna˛ polityke˛ pienie˛żna˛. Czy może ona spowodować, że inflacja
i bezrobocie powróca˛ do pierwotnego poziomu?
c. Załóżmy teraz, że gospodarka powróciła do stanu równowagi długo-
okresowej. Rosna˛ ceny ropy naftowej. Na wykresie podobnym do wykresu
z podpunktu (a) pokaż skutki tego zdarzenia. Czy ekspansywna polityka
pienie˛żna banku centralnego może przywrócić pierwotna˛ stope˛ inflacji
i bezrobocia? Czy restrykcyjna polityka pienie˛żna banku centralnego
może przywrócić pierwotna˛ stope˛ inflacji i bezrobocia? Wyjaśnij, dlacze-
go ta sytuacja różni sie˛ od sytuacji opisanej w podpunkcie (b).
5. Załóżmy, że bank centralny sa˛dzi, że naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%,
tymczasem w rzeczywistości jest ona równa 5,5%. Co sie˛ stanie z gospo-
darka˛, jeśli bank centralny oprze swa˛ polityke˛ na swoim błe˛dnym przeko-
naniu?
6. W 1986 r., a potem w 1998 r., cena ropy naftowej gwałtownie spadła.
a. Na rysunku z krzywymi zagregowanego popytu i zagregowanej podaży,
a także na rysunku z krzywa˛ Phillipsa pokaż wpływ tych zdarzeń na
gospodarke˛. Jak w krótkim okresie zmieni sie˛ tempo inflacji i bezrobocie?
b. Czy skutki tych zdarzeń oznaczaja˛, że nie istnieje krótkookresowa od-
wrotna zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem? Odpowiedź uzasadnij.
7. Bank centralny zapowiedział, że be˛dzie prowadził restrykcyjna˛ polityke˛
pienie˛żna˛, której celem jest spowolnienie inflacji. Czy naste˛puja˛ce warunki
zaostrza˛, czy też złagodza˛ spowodowana˛ przez te˛ polityke˛ recesje˛? Odpo-
wiedź uzasadnij.
a. Umowy o prace˛ sa˛ zawierane na krótki okres.
b. Niewielu wierzy w to, że bank centralny jest naprawde˛ zdecydowany
spowolnić inflacje˛.
c. Oczekiwania inflacyjne szybko dostosowuja˛ sie˛ do rzeczywistego pozio-
mu inflacji.
8. Cze˛ść ekonomistów sa˛dzi, że krótkookresowa krzywa Phillipsa jest stosun-
kowo stroma i szybko przesuwa sie˛ pod wpływem zmian zachodza˛cych
w gospodarce. Inni ekonomiści uważaja˛, że tak nie jest. Która z tych grup
bardziej zdecydowanie poprze restrykcyjna˛ polityke˛ gospodarcza˛, maja˛ca˛
spowolnić inflacje˛?
9. Wyobraź sobie gospodarke˛, w której wszystkie płace sa˛ ustalane w ramach

zawieranych raz na trzy lata umów. Bank centralny ogłasza, że właśnie
rozpoczyna antyinflacyjna˛ polityke˛ pienie˛żna˛. Wszyscy wierza˛, że ta zapo-
wiedź be˛dzie realizowana. Czy tej dezinflacji towarzysza˛ jakieś koszty?
Odpowiedź uzasadnij. Co może zrobić bank centralny, aby zmniejszyć te
koszty dezinflacji?
10. Dlaczego pochodza˛cy z wyboru przywódcy polityczni nie zawsze popieraja˛
działania, których celem jest spowolnienie inflacji, mimo że wie˛kszość ludzi
nie lubi inflacji? Ekonomiści uważaja˛, że koszty dezinflacji moga˛ zostać
zmniejszone dzie˛ki uniezależnieniu sie˛ banku centralnego od polityków.
Dlaczego może to być prawda?
11. Załóżmy, że politycy gospodarczy akceptuja˛ koncepcje˛ krótkookresowej
krzywej Phillipsa i hipoteze˛ naturalnej stopy bezrobocia. Ich celem jest
utrzymanie wielkości bezrobocia na poziomie odpowiadaja˛cym naturalnej
stopie bezrobocia. Niestety, ponieważ naturalna stopa bezrobocia może sie˛
zmieniać, nie znaja˛ oni jej rzeczywistego poziomu. Jak sa˛dzisz, jakie
zmienne makroekonomiczne powinni brać pod uwage˛ politycy gospodar-
czy, prowadza˛c polityke˛ pienie˛żna˛?

CZĘŚĆ VI
EUROPEJSKA
UNIA GOSPODARCZA
I WALUTOWA
ROZDZIAŁ 14
WSPÓLNY OBSZAR WALUTOWY

I EUROPEJSKA UNIA
GOSPODARCZA I WALUTOWA
latach dziewie˛ćdziesia˛tych XX w. kilkanaście krajów europejskich

W postanowiło zrezygnować z walut krajowych na rzecz wspólnej waluty
o nazwie euro. Powstała w ten sposób Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
(European Economic and Monetary Union, EMU). Jakimi motywami kierowały
sie˛ te kraje? Jakie sa˛ koszty i korzyści przyje˛cia wspólnej waluty? Czy jej
posiadanie jest optymalnym rozwia˛zaniem dla Europy? W tym rozdziale,
wykorzystuja˛c narze˛dzia makroekonomiczne, które omówiliśmy w kilku po-
przednich rozdziałach, przyjrzymy sie˛ niektórym z tych problemów.
Zaczniemy od definicji wspólnego obszaru walutowego Wspólny
obszar walutowy
(common currency area), stanowia˛cego terytorium geograficzne, (unia walutowa
na którym w obiegu znajduje sie˛ jedna waluta, pełnia˛ca funkcje˛ lub unia monetarna)
oznacza obszar,
środka wymiany. Inna˛ nazwa˛ wspólnego obszaru walutowego jest geograficzny, na którym
unia walutowa (currency union). Bardzo podobna do wspólnego jest używana wspólna
spełniaja˛ca
obszaru walutowego jest unia monetarna, czyli, dokładnie rzecz funkcje˛waluta,
środka wymiany;
ujmuja˛c, grupa krajów, które na stałe i w sposób nieodwracalny może on obejmować
wiele krajów.
przyje˛ły stałe kursy wymiany swoich walut. W efekcie terminy
„wspólny obszar walutowy”, „unia walutowa” oraz „unia monetarna” cze˛sto sa˛
stosowane zamiennie. W tym rozdziale także be˛dziemy sie˛ nimi posługiwać
w taki sposób.
Jeżeli wspólny obszar walutowy oznacza po prostu posiadanie jednej
waluty, to — w najbardziej banalnym sensie — wie˛kszość krajów można
nazwać wspólnymi obszarami walutowymi. Jednak zwykle o wspólnym ob-
szarze walutowym (unii walutowej lub unii monetarnej) mówimy wtedy, kiedy
mieszkańcy wielu gospodarek (zazwyczaj odpowiadaja˛ im różne państwa)
podejmuja˛ decyzje˛ o wprowadzeniu wspólnej waluty jako środka wymiany. Tak
właśnie było w przypadku Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej.
Rozpocznijmy od nieco bardziej dokładnego przyjrzenia sie˛ EMU i jej walucie,
czyli euro.
412 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
14.1
Euro
Europejska Obecnie Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (EMU) liczy
Unia Gospodarcza
i Walutowa stanowi
12 krajów1; chodzi o Belgie˛, Niemcy, Hiszpanie˛, Francje˛, Irlandie˛,
Włochy, Luksemburg, Holandie˛, Austrie˛, Portugalie˛, Finlandie˛
unie˛ walutowa˛ krajów
europejskich,
które przyje˛ły euro
i Grecje˛. Potocznie nazywa sie˛ ja˛ „Eurolandem”. (Zauważ, że
EMU jest skrótem od „Economic and Monetary Union”, a nie od
jako wspólna˛ walute˛.
„European Monetary Union”, jak myśli wielu.) Da˛żenie do wpro-
wadzenia wspólnej europejskiej waluty ma bardzo długa˛ historie˛, której nie
be˛dziemy tu szczegółowo opisywać. Omówimy tylko kilka najważniejszych
momentów tego procesu. Zacznijmy od 1992 r., czyli od daty podpisania trak-
tatu z Maastricht (formalnie: Traktatu o Unii Europejskiej), w którym sfor-
mułowano m.in. wiele warunków, jakie musi spełnić kraj, aby przyje˛to go do
powstaja˛cej unii walutowej (deficyt budżetowy niższy niż 3% PKB, relacja
długu publicznego do PKB mniejsza od 60%, niska inflacja i stopy procentowe
zbliżone do średniej w UE). W traktacie z Maastricht ustalono również har-
monogram wprowadzania nowej wspólnej waluty, a także zasady działania
Europejskiego Banku Centralnego (EBC), który zacza˛ł funkcjonować w czerw-
cu 1998 r. Razem z bankami centralnymi krajów należa˛cych do wspólnego
obszaru walutowego tworzy on Europejski System Banków Centralnych (Euro-
pean System of Central Banks, ESCB), który odpowiada za stabilność cen oraz
prowadzenie wspólnej europejskiej polityki pienie˛żnej (szczegółowo temat
ten omówiliśmy w rozdziale 7).
Wspólna waluta europejska, euro, oficjalnie weszła do obiegu 1 stycznia
1999 r. (Grecja wsta˛piła do EMU dopiero 1 stycznia 2001 r.) W tym dniu kursy
wymiany pomie˛dzy walutami krajowymi zostały nieodwracalnie zamrożone.
Kilka dni później na rynkach finansowych zacze˛to kupować i sprzedawać euro
za inne waluty, takie jak np. dolar amerykański, a także zacze˛to handlować
denominowanymi w euro papierami wartościowymi.
Okres od pocza˛tku 1999 r. aż do pocza˛tku 2002 r. miał charakter przej-
ściowy; w obiegu nadal znajdowały sie˛ waluty krajowe, a ceny w sklepach po-
dawano zarówno w euro, jak i w walucie krajowej. Z dniem 1 stycznia 2002 r. do
obiegu trafiły pierwsze banknoty i monety euro, a w cia˛gu kilku naste˛pnych
miesie˛cy waluta ta stała sie˛ jedynym środkiem wymiany na terytorium całej
strefy euro.
1
Na pocza˛tku 2009 r. członkami Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej było 16 z 27
państw członkowskich Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Słowacja, Słowenia,
Włochy), a także 3 inne państwa (Monako, San Marino, Watykan). Również w nienależa˛cych do
EMU Andorze, Czarnogórze i Kosowie waluta˛ było euro ( przyp. tłum.).
Wspólny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 413
Dla 12 krajów członkowskich utworzenie EMU stanowiło niezwykle śmiałe

posunie˛cie. Euro zasta˛piło waluty, które w wie˛kszości krajów znajdowały sie˛
w obiegu przez setki, a nawet tysia˛ce lat. Dlaczego te kraje za tak ważne uznały
zrezygnowanie z walut krajowych na rzecz wspólnej waluty? Niewa˛tpliwe obok
argumentów ekonomicznych równie ważne okazały sie˛ racje polityczne. Jednak
ważny był także pogla˛d, że dzie˛ki wspólnej europejskiej walucie możliwe be˛dzie
zakończenie procesu tworzenia rynku na europejskie dobra, usługi i czynniki
produkcji, do czego da˛żono przez duża˛ cze˛ść okresu powojennego. Ogólnie,
koszty i korzyści z przyje˛cia wspólnej waluty można analizować za pomoca˛
teorii makroekonomii. Zacznijmy od przyjrzenia sie˛ euro i jego zwia˛zkom
z Jednolitym Rynkiem Europejskim.
Jednolity Rynek Europejski i euro

Świadome zniszczeń spowodowanych w pierwszej połowie XX w. przez I i II
wojne˛ światowa˛, które pocza˛tkowo dotyczyły konfliktów mie˛dzy państwami
europejskimi, wielkie kraje europejskie (zwłaszcza Francja i Niemcy) posta-
nowiły nie dopuścić do naste˛pnych takich wojen. Zapobiec miała im głe˛boka
integracja gospodarcza, która miała doprowadzić do harmonii społecznej i po-
litycznej. W ten sposób powstała Unia Europejska (European Unia Europejska
to rodzina
Union, EU) — UE. Pocza ˛tkowo należało do niej zaledwie 6 kra- demokratycznych
jów: Belgia, Niemcy, Francja, Włochy, Luksemburg i Holandia. krajów europejskich,
której celem jest
W 1973 r. do UE doła˛czyła Dania wraz z Irlandia˛ i Wielka˛ współpraca na rzecz
Brytania˛, a w 1981 r. — Grecja. Hiszpania i Portugalia stały sie˛ pokoju i dobrobytu.
krajami członkowskimi Unii w 1986 r., a Austria, Finlandia
i Szwecja — w 1995 r. W 2004 r. nasta˛piło najwie˛ksze w historii poszerzenie:
UE powie˛kszyła sie˛ o 10 nowych krajów2. Oficjalny portal internetowy Unii
Europejskiej określa ja˛ jako „rodzine˛ demokratycznych krajów europejskich,
której celem jest współpraca na rzecz pokoju i dobrobytu”.
Co sie˛ tyczy pierwotnego i głównego celu, jakim jest zapewnienie pokoju
w Europie, z cała˛ pewnościa˛ UE odniosła sukces, ponieważ dzisiaj trudno jest
nawet wyobrazić sobie konflikt zbrojny mie˛dzy jej krajami członkowskimi.
Dlatego obecnie wie˛cej uwagi przywia˛zuje sie˛ do drugiego celu,
Jednolity Rynek
jakim jest dobrobyt. Jego osia˛gnie˛ciu ma sprzyjać rozwój Jedno- Europejski to rynek,
litego Rynku Europejskiego (Single European Market, SEM), który ma obja˛ć
wszystkie kraje
w obre˛bie którego jest zapewniony swobodny przepływ siły robo- Unii Europejskiej,
czej, kapitału, dóbr i usług. Uważano, że po usunie˛ciu barier zapewniaja˛c swobodny
w handlu ekspansja na rynki europejskie umożliwi wykorzystanie przepływ siły roboczej,
kapitału, dóbr i usług.
przez przedsie˛biorstwa korzyści skali, podobnie jak ma to miejsce Projekt ten nie został
jeszcze w pełni
w przypadku firm amerykańskich, rozpoczynaja˛cych działalność zrealizowany.
2
Na pocza˛tku 2009 r. członkami UE było 27 państw ( przyp. tłum.).
w kolejnych stanach USA. Jednocześnie nieefektywne przedsie˛biorstwa zostana˛

wystawione na silniejsza˛ konkurencje˛ mie˛dzynarodowa˛, co albo doprowadzi
do ich bankructwa, albo wymusi poprawe˛ efektywności. Z jednej strony, celem
było zatem stworzenie sprzyjaja˛cego uczciwej konkurencji otoczenia, w którym
przedsie˛biorstwa moga˛ osia˛gać korzyści skali oraz silnej bazy konsumentów,
umożliwiaja˛cej ekspansje˛ na rynki światowe. Z drugiej strony, gospodarstwa
domowe miały odnosić korzyści dzie˛ki niższym cenom, wie˛kszej różnorodności
dóbr i usług, a także możliwości podejmowania pracy na wie˛kszym obszarze.
Wszystko to miało doprowadzić do szybszego wzrostu gospodarczego.
Pierwszym krokiem na drodze ku SEM było zniesienie w 1968 r. we-
wne˛trznych barier celnych i kontyngentów, ograniczaja˛cych handel mie˛dzy
krajami UE, a także próby uzgodnienia rozwia˛zań stosowanych przez poszcze-
gólne kraje w takich dziedzinach, jak podatki pośrednie, regulacje gałe˛-
ziowe i — ogólnie — polityki dotycza˛ce rolnictwa i rybołówstwa, wspólne dla
całej Unii.
Okazało sie˛ jednak, że poste˛p w przezwycie˛żaniu mniej widocznych barier,
ograniczaja˛cych przepływ dóbr, usług, kapitału i siły roboczej, był powolny.
Chociaż bariery wewne˛trzne i kontyngenty w UE zostały zniesione, systemy
podatkowe i dotycza˛ce dóbr i usług przepisy techniczne, obowia˛zuja˛ce w po-
szczególnych krajach, nadal sie˛ różniły. W praktyce cze˛sto utrudniało to eksport
z jednego kraju do innego kraju. Powiedzmy np., że samochód wyprodukowany
w Wielkiej Brytanii musiał spełniać pewne szczegółowe warunki dotycza˛ce
bezpieczeństwa i emisji gazów w jednym kraju, a w innym kraju analogiczne
warunki były odmienne. Podobnie, kwalifikacje inżyniera wykształconego we
Włoszech mogły nie być uznawane w Niemczech. W efekcie w latach siedem-
dziesia˛tych i na pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych XX w. tempo wzrostu gospodar-
czego w krajach członkowskich UE zacze˛ło znacza˛co spadać w stosunku do
tempa wzrostu zagranicznych konkurentów, a zwłaszcza Stanów Zjednoczonych
i Japonii. W efekcie w 1985 r. Komisja Europejska opublikowała przeznaczony
do dyskusji dokument, nazwany Biała˛ Ksie˛ga˛ (White Paper), który ostatecznie
w 1986 r. zmieniono w Ustawe˛ Parlamentu Europejskiego — Jednolity Akt
Europejski (Single European Act). Wymieniono w niej około 300 przedsie˛wzie˛ć,
które należy przeprowadzić w celu utworzenia Jednolitego Rynku Europej-
skiego. Jako termin ostateczny wprowadzenia w życie tych zmian wyznaczono
dzień 31 grudnia 1992 r. Do stworzenia SEM miało dojść dzie˛ki dyrektywom
UE, wskazuja˛cym rza˛dom krajów członkowskich działania, które należy podja˛ć,
aby osia˛gna˛ć naste˛puja˛ce cztery cele.
● Swobodny przepływ dóbr, usług, siły roboczej i kapitału mie˛dzy krajami UE.
● Upodobnienie treści ważnych ustaw, regulacji i przepisów administracyjnych
krajów członkowskich.
● Wspólna dla całej UE polityka ochrony konkurencji, prowadzona przez

Komisje˛ Europejska˛.
● Stworzenie systemu wspólnych ceł zewne˛trznych, obowia˛zuja˛cych w przy-
padku handlu z krajami spoza UE.
Po ponad 10 latach od ogłoszenia projekt Jednolitego Rynku Europejskiego

jest cia˛gle daleki od ukończenia. Systemy fiskalne poszczególnych krajów UE
wcia˛ż znacznie różnia˛ sie˛ od siebie, a przepływ siły roboczej mie˛dzy krajami
członkowskimi jest nadal ogólnie niewielki, co dotyczy np. transferu (uznawa-
nia) kwalifikacji akademickich i zawodowych. Przezwycie˛żenie cze˛ści powo-
dów takiego stanu rzeczy jest trudne. Na przykład, bariery je˛zykowe oraz zróż-
nicowanie stopnia rozwoju gospodarczego ograniczaja˛ przepływ czynników
produkcji. W dodatku kraje członkowskie konkuruja˛ ze soba˛ gospodarczo, nie-
kiedy przedkładaja˛c własna˛ korzyść nad dobro UE.
Mimo wszystko w latach 1985−1992 dokonał sie˛ istotny poste˛p w two-
rzeniu Jednolitego Rynku Europejskiego, a osia˛gnie˛cia nie były małe. Ko-
misja Europejska szacuje, że dzie˛ki SEM utworzono 2,5 mln nowych miejsc
pracy i że w cia˛gu dziesie˛ciolecia po 1993 r. zwia˛zane z nim korzyści wy-
niosły 800 mld euro.
W kontekście Jednolitego Rynku Europejskiego wprowadzenie wspólnej
waluty europejskiej traktowano zatem jak etap końcowy realizacji całego
projektu. Celem były: (a) likwidacja kosztów transakcyjnych w handlu we-
wna˛trzunijnym, be˛da˛cych skutkiem stosowania różnych walut krajowych (ko-
szty transakcyjne maja˛ podobne skutki jak cła); (b) usunie˛cie niepewności
i wahań konkurencyjności towarów pochodza˛cych z różnych krajów, których
przyczyna˛ były zmiany kursów walutowych. Przed wprowadzeniem EMU
wie˛kszość krajów UE uczestniczyła w Europejskim Mechanizmie Kursów
Walutowych (Exchange Rate Mechanism, ERM). Jak pamie˛tamy z rozdziału 13,
system ten miał zmniejszyć wahania kursów walut krajów członkowskich.
Jednak celu tego nie osia˛gnie˛to (zob. studium przypadku), a w każdym
razie ERM nie wpłyna˛ł na wysokość kosztów transakcyjnych, których przyczyna˛
sa˛ marże bankowe stosowane przy wymianie walut na potrzeby handlu we-
wna˛trzunijnego.
Oczywiście, ważne jest zatem, aby postrzegać EMU w szerszym kontekście
europejskim, a zwłaszcza jako cze˛ść projektu Jednolitego Rynku Europejskiego.
Niemniej korzyści z wprowadzenia wspólnej waluty na pewnym obszarze
geograficznym można także analizować w sposób bardziej ogólny za pomoca˛
teorii makroekonomii. Należy je wtedy porównać z kosztami przyła˛czenia sie˛ do
wspólnego obszaru walutowego.
14.2
Korzyści i koszty wspólnej waluty
Korzyści z przyjęcia wspólnej waluty
Eliminacja kosztów transakcyjnych. Jedna˛ z oczywistych i bezpośrednich
korzyści z wprowadzenia wspólnej waluty jest ułatwienie mie˛dzynarodowej
wymiany handlowej, a zwłaszcza zmniejszenie kosztów transakcyjnych w hand-
lu mie˛dzy krajami tworza˛cymi wspólny obszar walutowy. Kiedy niemieckie
przedsie˛biorstwo importuje francuskie wino, to aby zapłacić producentowi trun-
ku, nie musi już płacić bankowi prowizji za wymiane˛ niemieckich marek na
francuskie franki. Może zapłacić w euro. Sektor bankowy ponosi co prawda stra-
te˛, jednak obniżenie kosztów transakcyjnych zapewnia osia˛gnie˛cie korzyści
w uje˛ciu netto. Koszt wymiany walut stanowi bowiem strate˛ dobrobytu, ponie-
waż przedsie˛biorstwa musza˛ ponosić ten koszt transakcyjny, nie otrzymuja˛c
w zamian nic wymiernego. Ludzie zatrudnieni wcześniej w bankach przy nalicza-
niu prowizji moga˛ teraz wykonywać nowa˛, bardziej produktywna˛ prace˛ w innej
cze˛ści gospodarki, przyczyniaja˛c sie˛ do podniesienia ogólnego dobrobytu.
Zmniejszenie skali różnicowania cen. Niektórzy twierdza˛, że kolejna˛, tym

razem pośrednia˛ korzyścia˛ z utworzenia wspólnego obszaru walutowego jest
zmniejszenie skali różnicowania cen (price discrimination) w krajach członkow-
skich. Trudno jest bowiem ukryć różnice cen w różnych krajach, jeśli sa˛ one
wyrażone w tej samej walucie. Jak ustaliliśmy w rozdziale 15 w Mikroekonomii
róznicowanie cen powoduje powstanie straty dobrobytu, wie˛c mamy tu do czy-
nienia z kolejna˛ korzyścia˛ z wprowadzenia wspólnej waluty. Oczywiście zakła-
damy, że lepszy doste˛p do informacji o poziomie cen, be˛da˛cy skutkiem istnienia
wspólnej waluty, spowoduje arbitraż dóbr na wspólnym obszarze walutowym.
Nasta˛pi zwie˛kszenie zakupów tam, gdzie dobra sa˛ tanie, co wywoła wzrost cen
na tych obszarach, oraz zmniejszenie zakupów tam, gdzie dobra sa˛ drogie, co
spowoduje spadek cen w tych miejscach.
Ogólnie, dzie˛ki EMU różnicowanie cen w krajach Eurolandu nie zostanie
jednak całkowicie wyeliminowane. Na przykład, w przypadku artykułów spoży-
wczych wprowadzenie wspólnej waluty nie doprowadzi do wyrównania sie˛ cen
wewna˛trz wspólnego obszaru walutowego, a to z powodu wysokich, w porów-
naniu z sama˛ cena˛ dobra, kosztów transakcyjnych arbitrażu (głównie kosztów
podróży i transportu). Czy pojechałbyś za granice˛ po artykuły spożywcze tylko
dlatego, że ceny sa˛ tam niższe? Być może tak, jednak tylko niedaleko, do
sa˛siedniego kraju, lub tylko raz w miesia˛cu na wielkie zakupy, pod warunkiem
że byłbyś w stanie przechowywać potem te zapasy. Mogłoby to w ograniczonym
stopniu zmniejszyć skale˛ różnicowania cen. Jednakże drogie produkty, takie jak
sprze˛t AGD i RTV, w przypadku których koszty transakcyjne stanowia˛ mniejszy
odsetek ceny, raczej nie be˛da˛ przedmiotem arbitrażu na znaczna˛ skale˛, gdyż
sa˛ dobrami trwałego użytku i wymagaja˛ odpowiedniej jakości usług serwiso-
wych. Czy kupiłbyś za granica˛ lodówke˛ z zamrażarka˛, wiedza˛c, że być może
towar ten trzeba be˛dzie zwrócić lub że moga˛ go naprawić tylko tamtejsi
specjaliści?
Mniejsze wahania kursu walutowego. Inny argument za wprowadzeniem

wspólnej waluty dotyczy wahań kursu walutowego i powodowanej przez nie
niepewności. Kursy walutowe moga˛ sie˛ znacznie zmieniać każdego dnia. Przed
powstaniem EMU menedżer niemieckiego supermarketu, importuja˛c wino
z Francji z dostawa˛ np. za 3 miesia˛ce, musiał brać pod uwage˛ wyrażona˛
w niemieckich markach cene˛ franka francuskiego, która be˛dzie obowia˛zywać
za 3 miesia˛ce, ponieważ zależał od niej ponoszony przez niego koszt zakupu
wina. Zbyt duża niepewność co do kursu wymiany mogła spowodować zanie-
chanie przez niego importu wina z Francji i skoncentrowanie sie˛ wyła˛cznie na
sprzedaży win krajowych. W ten sposób nie wykorzystano by korzyści z handlu
(omówiliśmy je w rozdziale 9 w Mikroekonomii), co doprowadziłoby do
zmniejszenia sie˛ dobrobytu ekonomicznego. Supermarket mógłby usuna˛ć te˛
niepewność, podpisuja˛c z bankiem stosowna˛ umowe˛ sprzedaży franków w za-
mian za marki za 3 miesia˛ce po określonym kursie wymiany (jest to przykład
walutowego kontraktu terminowego). Jednak bank pobrałby opłate˛ za taka˛
usługe˛, a opłata ta działałaby niczym cło na import wina, powoduja˛c powstanie
straty dobrobytu (zob. rozdział 9 w Mikroekonomii).
Zmniejszenie niepewności, spowodowanej zmiennościa˛ kursów waluto-
wych, może również wpływać na inwestycje w gospodarce. Ta korzyść dotyczy
przedsie˛biorstw eksportuja˛cych znaczne ilości produktów do innych krajów
Eurolandu, ponieważ spadek niepewności co do wpływów z eksportu oznacza
mniejsze ryzyko i skuteczniejsze planowanie. W takiej sytuacji projekty inwes-
tycyjne, takie jak budowa nowej fabryki, staja˛ sie˛ mniej ryzykowne. Zwie˛kszone
inwestycje sa˛ korzystne dla całej gospodarki, ponieważ zapewne spowoduja˛
przyspieszenie wzrostu gospodarczego.
STUDIUM PRZYPADKU
Europejski Mechanizm Kursów Walutowych
Przed wprowadzeniem euro wie˛kszość krajów UE, wła˛czaja˛c Wielka˛ Brytanie˛,

należała do Europejskiego Mechanizmu Kursów Walutowych. Był to system
kursów półpłynnych lub stałych zmiennych, w ramach którego kursy wymiany
walut krajów członkowskich mogły sie˛ wahać jedynie w pewnym z góry
określonym przedziale, a ich wartość w stosunku do walut krajów spoza systemu
(np. dolara amerykańskiego) była wyznaczana przez siły rynkowe (mogła sie˛
swobodnie zmieniać). Kiedy kurs rynkowy którejś z walut zmieniał sie˛ zbyt
silnie, wychodza˛c poza wyznaczony przedział wahań (np. z powodu zbyt dużej
podaży waluty, be˛da˛cej przyczyna˛ spadku jej wartości w stosunku do pozo-
stałych walut), wtedy odpowiedni rza˛d był zobowia˛zany do podje˛cia działań
w celu doprowadzenia do powrotu kursu do tego przedziału.
Jednym z argumentów za wprowadzeniem ERM był spodziewany spadek
niepewności, powodowanej wahaniami kursów walut krajowych. Jednak
w 1992 r. mie˛dzynarodowi spekulanci przeprowadzili atak na ERM, na masowa˛
skale˛ sprzedaja˛c funta brytyjskiego i franka francuskiego za marki niemieckie,
w nadziei, że kursy tych dwóch pierwszych walut załamia˛ sie˛ w końcu, co
umożliwi im osia˛gnie˛cie olbrzymich zysków dzie˛ki odkupieniu zasobów tych
walut po niższej cenie. Akcja sie˛ powiodła, a idee˛ ERM porzucono. (Atak
spekulacyjny na ERM opisujemy obszerniej w studium przypadku w roz-
dziale 13). Ponieważ przepływy walutowe pomie˛dzy krajami moga˛ mieć olb-
rzymie rozmiary, mechanizmy kursowe, takie jak ERM, zawsze sa˛ narażone na
ataki mie˛dzynarodowych spekulantów, którzy w cia˛gu kilku godzin sa˛ w stanie
spowodować spadek kursu waluty. Oto zatem kolejna korzyść: wspólna waluta
sprawia, że znikaja˛ kursy walutowe, a wraz z nimi obiekt, który mogliby
atakować mie˛dzynarodowi spekulanci. Oczywiście nadal istnieja˛ kursy wymiany
wspólnej waluty na waluty krajów, które nie należa˛ do unii walutowej, jednak
zmniejszeniu ulega przynajmniej zakres możliwych spekulacji. Ponadto, jeśli
handel zagraniczny krajów członkowskich dotyczy głównie partnerów z unii
walutowej, wahania kursów wymiany wspólnej waluty na inne waluty maja˛
mniejszy wpływ na gospodarki krajów uczestnicza˛cych w mechanizmie.
Koszty wspólnej waluty

Główny koszt przyje˛cia wspólnej waluty jest naste˛puja˛cy. Kraj rezygnuje
z waluty krajowej, a tym samym ze swobody kształtowania własnej polityki
pienie˛żnej i z możliwości wpływania na gospodarke˛ za pomoca˛ zmian kursu
wymiany własnej waluty. Oczywiście, ponieważ kraje Eurolandu maja˛ tylko
jeden rodzaj pienia˛dza, moga˛ mieć tylko jedna˛ polityke˛ pienie˛żna˛, która˛
projektuje i realizuje Europejski Bank Centralny. Tak musi być, ponieważ skoro
istnieje tylko jedna waluta, nie moga˛ istnieć różne zbiory stóp procentowych
w różnych krajach. Dlaczego jednak może to stanowić problem?
Przypuśćmy np., że naste˛puje zmiana preferencji konsumentów w krajach
unii walutowej i w efekcie maleje popyt na dobra i usługi wytwarzane w jed-
nym kraju (w Niemczech) i rośnie popyt na dobra i usługi wytwarzane w in-
nym kraju (we Francji). Taka˛ sytuacje˛ widzimy na rysunku 14.1, na którym
w lewo przesuwa sie˛ niemiecka krótkookresowa krzywa zagregowanego popytu,
a w prawo — francuska krótkookresowa krzywa zagregowanego popytu. Co
w tej sytuacji powinni zrobić politycy gospodarczy we Francji i w Niemczech?
RYSUNEK 14.1
Spadek popytu na dobra niemieckie, spowodowany zmianą preferencji konsumenta,
i wzrost popytu na dobra francuskie
Spadek zagregowanego popytu w Niemczech powoduje zmniejszenie sie˛ produkcji z Y N1
do Y N2 i obniżke˛ cen z P N1 do P N2 . Wzrost zagregowanego popytu we Francji zwie˛ksza produkcje˛
z Y F1 do Y F2 . Jednak z czasem naste˛puja˛ dostosowawcze zmiany płac i cen, dzie˛ki czemu wiel-
kość produkcji w Niemczech i we Francji powraca do naturalnego poziomu, czyli — odpowiednio
— do Y N1 i Y F1 , przy niższych cenach w Niemczech, P N3 , i wyższych cenach we Francji, P F3 .
Jak ustaliliśmy w rozdziale 11, jedna z możliwych odpowiedzi na to pytanie

brzmi „Nic”: w długim okresie produkcja w każdej z tych gospodarek powróci
do swojego naturalnego poziomu. W Niemczech przejście do nowego stanu
równowagi nasta˛pi na skutek spadku cen oraz dostosowawczych zmian płac, cen
i ocen sytuacji. Zwie˛kszenie sie˛ bezrobocia wymusi w końcu obniżke˛ płac, co
spowoduje zmniejszenie sie˛ kosztów oraz wzrost oferowanej na sprzedaż ilości
dóbr, odpowiadaja˛cej poszczególnym poziomom cen. Innymi słowy, krzywa
krótkookresowej zagregowanej podaży w Niemczech przesunie sie˛ w prawo aż,
przy naturalnej wielkości produkcji, dojdzie do jej przecie˛cia sie˛ z nowa˛ krzywa˛
krótkookresowego zagregowanego popytu. Odwrotnie be˛dzie we Francji, gdzie
krzywa krótkookresowej zagregowanej podaży przesunie sie˛ w lewo. Także te
zmiany dostosowawcze i osia˛gnie˛cie w ich wyniku przez produkcje˛ nowych
stanów równowagi widzimy na rysunku 14.1.
Zauważ, że jeśli Niemcy i Francja zachowałyby własne waluty i płynne
kursy wymiany, krótkookresowe wahania zagregowanego popytu uległyby
zmniejszeniu dzie˛ki zmianom kursu walutowego. Wzrost popytu na dobra
francuskie, poła˛czony ze spadkiem popytu na dobra niemieckie, spowodowałby
zwie˛kszenie sie˛ popytu na franki francuskie i zmniejszenie sie˛ popytu na marki
niemieckie, dzie˛ki czemu na rynku walutowym cena franka w markach wzrosła-
by. Dobra francuskie dla obywateli Niemiec podrożałyby, ponieważ musieliby
oni płacić wie˛cej marek za dana˛ kwote˛ franków. Podobnie, dobra produkowane
w Niemczech dla obywateli Francji potaniałyby. Eksport netto we Francji zatem
zmalałby, powoduja˛c spadek zagregowanego popytu, co widzimy na rysun-
ku 14.2. Linia zagregowanego popytu we Francji przesuwa sie˛ tutaj z powrotem
w lewo. Proces ten trwa, aż zostaje przywrócony stan równowagi przy natural-
nym poziomie produkcji. Odwrotnie, eksport netto w Niemczech zwie˛ksza sie˛,
co sprawia, że niemiecka linia zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo, aż
zostaje osia˛gnie˛ty nowy stan równowagi.
Jednak w przypadku unii walutowej ów mechanizm automatycznych
dostosowań nie działa, ponieważ Francja i Niemcy maja˛, oczywiście, te˛ sama˛
walute˛ (euro). Najlepszym rozwia˛zaniem jest zatem poczekać, aż płace i ceny
w obu krajach zmienia˛ sie˛, dostosowuja˛c sie˛ do nowych warunków, co sprawi,
że krajowe krzywe zagregowanej podaży odpowiednio sie˛ przesuna˛ (zob.
rysunek 14.1). Towarzysza˛ce tym procesom wahania wielkości produkcji i bez-
robocia w obu krajach be˛da˛ sie˛ przyczyniały do powstania napie˛ć w obre˛bie unii
walutowej, ponieważ w Niemczech wzrośnie bezrobocie a we Francji — infla-
cja. Zaniepokojeni wzrostem bezrobocia niemieccy politycy gospodarczy be˛da˛
sie˛ domagać obniżki stóp procentowych, maja˛cej pobudzić wzrost zagregowa-
nego popytu w Niemczech, podczas gdy zatroskani coraz wyższa˛ inflacja˛ ich
francuscy koledzy zaża˛daja˛ podwyżki stóp w celu zahamowania wzrostu
zagregowanego popytu we Francji. Europejski Bank Centralny nie be˛dzie
w stanie zadowolić obu krajów naraz. Najprawdopodobniej ustali stopy na
poziomie wyższym od potrzebnego gospodarce niemieckiej oraz niższym od
RYSUNEK 14.2
Zmiana preferencji konsumenta przy płynnych kursach walutowych
Zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu w Niemczech powoduje spadek produkcji z Y N1 do Y N3 .
(Dzieje sie˛ tak, zanim ceny zda˛ża˛ sie˛ dostosować.) Ponieważ jednak przyczyna˛ tego jest zmniej-
szenie sie˛ popytu zagranicznego netto, dochodzi do obniżenia sie˛ wartości niemieckiej waluty, wie˛c
na rynkach zagranicznych dobra niemieckie staja˛ sie˛ tańsze. W efekcie rośnie eksport netto
i zagregowany popyt powraca do pocza˛tkowej wielkości. Odwrotny proces zachodzi we Francji:
zwie˛kszenie popytu zagranicznego netto podnosi mie˛dzynarodowa˛ wartość francuskiej waluty, co
sprawia, że francuskie dobra drożeja˛ na rynkach zagranicznych. W efekcie zagregowany popyt
zostaje ograniczony i powraca do wyjściowego poziomu.
potrzebnego gospodarce francuskiej. Jak ustaliliśmy w rozdziale 7, EBC pro-

wadzi polityke˛ celu inflacyjnego, a jego docelowa stopa inflacji jest mierzona
za pomoca˛ wskaźnika cen konsumenta, który jest obliczany jako pewna średnia
dla całej strefy euro. Jeżeli stopa inflacji (lub oczekiwana stopa inflacji)
w pewnym kraju jest niższa od średniej dla strefy euro, polityka pienie˛żna EBC
okaże sie˛ zbyt restrykcyjna dla tego kraju. Jeśli w pewnym kraju jest ona wyższa
od tej średniej, polityka pienie˛żna EBC okaże sie˛ dlań zbyt łagodna. W takiej
sytuacji możliwa jest jedynie taka sama dla wszystkich, „uniwersalna” polityka
pienie˛żna.
Szybki sprawdzian
Wymień i omów najważniejsze koszty i korzyści związane z przystąpieniem do unii
walutowej.
14.3
Teoria optymalnych
obszarów walutowych
Optymalny W teorii optymalnych obszarów walutowych, OOW (optimum
obszar walutowy
currency area, OCA) próbuje sie˛ określić zbiór kryteriów, których
oznacza grupe˛ krajów,
spełnienie przez grupe˛ krajów oznacza, że w jakimś sensie „op-
dla których optymalnym
rozwia˛zaniem jest
przyje˛cie wspólnej
tymalnym” rozwia˛zaniem dla nich jest przyje˛cie wspólnej waluty.
waluty i utworzenie Określenie „optymalne” odnosi sie˛ tutaj do możliwości każdego
unii walutowej.
z tych krajów zmniejszenia kosztów oraz powie˛kszenia korzyści
zwia˛zanych z utworzeniem unii walutowej. Jest ono stosowane w sposób
elastyczny, ponieważ nie ma żadnego sposobu ustalenia, czy na pewno unia
walutowa jest optymalnym rozwia˛zaniem dla tej grupy krajów. Ponadto, bardzo
cze˛sto zdarza sie˛, że kraje spełniaja˛ nie wszystkie, lecz tylko wybrane kryte-
ria OOW.
Okoliczności, które sprzyjają zmniejszeniu

kosztów przyjęcia wspólnej waluty
Zbadajmy najpierw, jakie cechy grupy krajów sprzyjaja˛ zmniejszeniu kosz-

tów przyje˛cia wspólnej waluty. Jak już wspominaliśmy, głównym kosztem
członkostwa w unii walutowej jest utrata swobody prowadzenia polityki pienie˛ż-
nej, a także konieczność zrezygnowania z wykorzystywania kursu walutowego
jako narze˛dzia ułatwiaja˛cego dostosowania makroekonomiczne. Jednym ze
sposobów zmniejszenia napie˛ć ekonomicznych (i politycznych), spowodowa-

nych brakiem możliwości posłużenia sie˛ kursem walutowym jako narze˛dziem
polityki makroekonomicznej i koniecznościa˛ prowadzenia „uniwersalnej” poli-
tyki pienie˛żnej, jest przyśpieszenie procesu odzyskiwania przez gospodarki
równowagi długookresowej po doznanym szoku makroekonomicznym. Ponie-
waż odwrotna zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem dotyczy tylko krótkiego
okresu, im szybciej gospodarki odzyskaja˛ równowage˛ długookresowa˛, czyli
— innymi słowy — im szybciej produkcja i bezrobocie powróca˛ do swych
naturalnych poziomów, tym lepiej. Otóż osia˛gnie˛cie nowego stanu równowagi
długookresowej nasta˛pi szybko, jeśli płace w krajach członkowskich unii
walutowej sa˛ odpowiednio gie˛tkie i (lub) jeśli siła robocza jest w tych krajach
bardzo mobilna.
Napie˛cia wewna˛trz wspólnego obszaru walutowego byłyby stosunkowo
słabe także wtedy, kiedy należa˛ce do unii walutowej kraje jednocześnie przeży-
wałyby takie same szoki popytowe (np. spadek zagregowanego popytu naste˛-
powałby we wszystkich krajach naraz). Każdy z krajów opowiadałby sie˛ wtedy
za podobna˛ polityka˛ makroekonomiczna˛, czyli np. za obniżka˛ stóp procen-
towych.
Po kolei rozważymy teraz każda˛ z tych możliwości.
Gie˛tkość płac realnych. Przypuśćmy, że płace w krajach członkowskich unii

walutowej sa˛ bardzo gie˛tkie, a zatem silnie reaguja˛ na wzrosty i spadki
bezrobocia. Oznacza to, że powrót do pocza˛tkowego stanu równowagi długo-
okresowej, który przedstawiliśmy na rysunku 14.1, naste˛puje bardzo szybko.
W naszym przykładzie zmiana zagregowanego popytu w Niemczech powoduje
spadek płac, dzie˛ki któremu przedsie˛biorstwa osia˛gaja˛ wyższe zyski przy
poszczególnych poziomach cen, a krzywa zagregowanej podaży przesuwa sie˛
w prawo, co sprawia, że produkcja w Niemczech powraca do naturalnego
poziomu. Jeśli płace sa˛ bardzo gie˛tkie, ten proces dostosowawczy może sie˛
dokonać bardzo szybko, co oznacza, że krótki okres staje sie˛ naprawde˛ krótki.
Podobnie, we Francji krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie˛ w prawo,
co powoduje szybki wzrost płac. Spada zysk przedsie˛biorstw z wytwarzania
poszczególnych wielkości produkcji, wie˛c linia podaży przesuwa sie˛ w lewo
i gospodarka osia˛ga nowy stan równowagi długookresowej przy produkcji rów-
nej produkcji naturalnej. Dzie˛ki skróceniu krótkiego okresu napie˛cia wewna˛trz
unii walutowej zostaja˛ zatem bardzo szybko usunie˛te.
Zauważ, że kluczowa˛ role˛ odgrywa tutaj płaca realna; musi sie˛ ona zmienić,
aby przedsie˛biorstwom bardziej (lub mniej) opłacało sie˛ wytwarzać dana˛
wielkość produkcji przy oczekiwanym poziomie cen i aby — dzie˛ki temu
— doszło do odpowiedniego przesunie˛cia krzywej zagregowanej podaży.
Mobilność siły roboczej. Przypuśćmy teraz, że siła robocza jest bardzo mobilna
i łatwo przemieszcza sie˛ mie˛dzy krajami członkowskimi unii walutowej, dzie˛ki
czemu bezrobotni z Niemiec po prostu migruja˛ do Francji i podejmuja˛ tam

prace˛. Także w takim przypadku nierównowaga makroekonomiczna ulega
zmniejszeniu, ponieważ bezrobocie w Niemczech zmniejszy sie˛, a to dlatego, że
wielu bezrobotnych opuści kraj, zaś proinflacyjna presja płacowa we Francji
osłabnie z powodu tego, że zasób siły roboczej powie˛kszy sie˛ o niemieckich
imigrantów. Jest zatem oczywiste, że mobilność siły roboczej do pewnego stop-
nia może chronić unie˛ walutowa˛ przed asymetrycznymi szokami popytowymi.
Mobilność kapitału. Niekiedy ekonomiści twierdza˛, że mobilność kapitału

również może zasta˛pić polityke˛ pienie˛żna˛ i kurs walutowy, przyczyniaja˛c sie˛ po
szoku asymetrycznym do odzyskania równowagi przez gospodarki krajów
tworza˛cych wspólny obszar walutowy. Rozróżnijmy najpierw kapitał fizyczny
(urza˛dzenia techniczne i maszyny) i kapitał finansowy (obligacje, akcje spółek
i kredyty bankowe). Przepływy kapitału fizycznego moga˛ sie˛ przyczynić do
złagodzenia skutków asymetrycznego szoku popytowego w unii walutowej, a to
dzie˛ki rozszerzeniu możliwości produkcyjnych w krajach przeżywaja˛cych boom
gospodarczy, ponieważ przedsie˛biorstwa z innych krajów członkowskich moga˛
tam budować zakłady produkcyjne. Jednak z powodu tego, że budowa fabryki
i instalowanie sprze˛tu produkcyjnego trwaja˛ długo, mobilność kapitału fizycz-
nego przyczyni sie˛ raczej do zmniejszania trwałych nierówności regionalnych
niż do łagodzenia skutków szoków krótkookresowych.
Bardziej pomocna w łagodzeniu skutków szoków krótkookresowych pro-
dukcyjnych może sie˛ okazać mobilność kapitału finansowego. Na przykład,
mieszkańcy kraju, w którym naste˛puje recesja, chca˛c przezwycie˛żyć swoje
krótkookresowe trudności, moga˛ zacia˛gna˛ć pożyczke˛ u mieszkańców kraju
przeżywaja˛cego boom gospodarczy. W dotycza˛cym dwóch krajów przykładzie
Niemcy moga˛ zapożyczyć sie˛ u Francuzów w celu uzupełnienia swoich przej-
ściowo zmniejszonych dochodów. Jednak warunkiem jest, oczywiście, moż-
liwość łatwego zacia˛gnie˛cia kredytu za pośrednictwem rynków kapitałowych,
a mobilność kapitału finansowego jest najwie˛ksza w przypadku tych krajów,
których rynki kapitałowe sa˛ ze soba˛ silnie zintegrowane. Na przykład, jeśli bank
ma oddziały w kilku krajach unii walutowej, przepływ środków mie˛dzy krajami
przeżywaja˛cymi rozkwit i recesje˛ be˛dzie naste˛pował prawie automatycznie.
Mieszkańcy krajów, w których trwa boom gospodarczy, wraz ze wzrostem
dochodów zwie˛kszaja˛ bowiem zasoby pienia˛dza na rachunkach bankowych,
a mieszkańcy krajów przeżywaja˛cych recesje˛ zacia˛gaja˛ pożyczki (lub zmniej-
szaja˛ swoje zasoby pienia˛dza w banku), kiedy ich dochody maleja˛.
Przypomnijmy sobie w tym miejscu dochód permanentny z rozdziału 20
w Mikroekonomii i funduszy pożyczkowych z rozdziału 4 Makroekonomii.
W rozdziale 20 pokazaliśmy, że zdolność rodziny do nabywania dóbr i usług
w dużym stopniu zależy od jej dochodu permanentnego, który jest jej dochodem
normalnym, czyli przecie˛tnym, ponieważ ludzie zacia˛gaja˛ pożyczki i lokuja˛
środki w celu zmniejszenia przejściowych wahań swoich dochodów. Kiedy

zatem szok dotycza˛cy zagregowanego popytu niekorzystnie wpływa na niemiec-
ka˛ gospodarke˛, wiele niemieckich gospodarstw domowych odczuwa przejś-
ciowy spadek dochodów i chce zacia˛gna˛ć kredyt w celu uzupełnienia środków
do poziomu permanentnego, czyli normalnego. Jednak ponieważ wiele niemiec-
kich gospodarstw domowych robi to naraz, kiedy zacia˛gaja˛ one pożyczki tylko
na niemieckich rynkach finansowych, skutkiem jest wzrost stóp procentowych,
a uzyskanie kredytu staje sie˛ trudniejsze. W modelu, którym posługiwaliśmy sie˛
w rozdziale 4, oznacza to, że jeśli rynek funduszy pożyczkowych jest rynkiem
tylko jednego kraju, w czasie recesji możemy oczekiwać zmniejszenia sie˛
podaży funduszy pożyczkowych i zwie˛kszenia sie˛ popytu na fundusze pożycz-
kowe, co podnosi poziom stóp procentowych. Ten wzrost oprocentowania może
nawet pogłe˛bić recesje˛, a to na skutek zmniejszenia sie˛ inwestycji.
Natomiast boom gospodarczy we Francji oznacza, że dochody wielu
francuskich gospodarstw domowych przewyższaja˛ ich dochody permanentne,
czyli przecie˛tne, co skłania te gospodarstwa domowe do zwie˛kszenia oszcze˛d-
ności. Jeśli zatem niemieckie gospodarstwa domowe moga˛ zacia˛gać pożyczki
u francuskich gospodarstw domowych (jest tak wówczas, gdy rynek funduszy
pożyczkowych obejmuje swoim zasie˛giem zarówno Francje˛, jak i Niemcy), to
w obu krajach poziom konsumpcji może z grubsza odpowiadać normalnemu,
czyli permanentnemu poziomowi dochodu, a poziom stóp procentowych sie˛ nie
zmienia. W takiej sytuacji zwie˛kszy sie˛ podaż funduszy pożyczkowych, ponie-
waż mieszkańcy Francji be˛da˛ wie˛cej oszcze˛dzać, co cze˛ściowo ba˛dź nawet
całkowicie zrównoważy zwie˛kszony popyt na te fundusze mieszkańców Nie-
miec, którzy chca˛ wie˛cej pożyczać. Kiedy niemiecka gospodarka wyjdzie
z recesji i wejdzie w faze˛ ożywienia, niemieckie gospodarstwa domowe be˛da˛
w stanie spłacić zacia˛gnie˛te kredyty.
Do tej pory braliśmy pod uwage˛ jedynie pożyczki bankowe. Oczywiście,
istnieja˛ jednak także inne rodzaje kapitału finansowego, takie jak obligacje
lub akcje spółek, a zasada, zgodnie z która˛ gospodarka przeżywaja˛ca recesje˛
jest w stanie pozyskać fundusze od gospodarki przeżywaja˛cej ożywienie,
pozostaje w mocy. Ostatecznie zatem okazuje sie˛, że integracja rynków
kapitałów finansowych krajów unii walutowej umożliwia gospodarstwom domo-
wym wzajemne ubezpieczanie sie˛ od szoków asymetrycznych, dzie˛ki czemu
moga˛ zostać zmniejszone wahania poziomu konsumpcji w trakcie cyklu koniun-
kturalnego.
Symetryczne szoki makroekonomiczne. Zauważmy, że opisuja˛c koszty człon-

kostwa w unii walutowej, posłużyliśmy sie˛ przykładem pozytywnego szoku
popytowego w jednym kraju i jednoczesnego negatywnego szoku popytowego
w innym kraju. Nasze rozumowanie byłoby podobne w przypadku pozytywnego
lub negatywnego szoku popytowego w jednym kraju i braku szoków w innych
krajach. Kluczowe znaczenie miało to, że szok popytowy był asymetryczny
w tym sensie, że w różny sposób wpływał na poszczególne kraje członkowskie
unii, co wymagało prowadzenia zróżnicowanej krótkookresowej polityki gos-
podarczej. Jest oczywiste, że jeśli szok ten byłby symetryczny, problem
znikna˛łby. Na przykład, jeśli zagregowany popyt zwie˛kszyłby sie˛ jednocześnie
we wszystkich krajach członkowskich, podnosza˛c oczekiwania inflacyjne, pod-
wyżke˛ stóp procentowych poparliby wszyscy członkowie unii walutowej. Taka
sytuacja miałaby miejsce, jeśli cykle koniunkturalne w każdym z krajów byłyby
zsynchronizowane w takim sensie, że gospodarki te jednocześnie doświadcza-
łyby recesji i jednocześnie wchodziłyby w faze˛ ożywienia koniunktury. Pojawie-
nie sie˛ różnic opinii co do właściwego poziomu stopy procentowej byłoby wtedy
o wiele mniej prawdopodobne.
Okoliczności, które sprzyjają

zwiększeniu korzyści
z przyjęcia wspólnej waluty
Zaawansowana integracja handlowa. Im wie˛ksza jest wartość wymiany
handlowej mie˛dzy krajami członkowskimi unii, czyli im głe˛bsza jest ich
integracja handlowa, tym bardziej skorzystaja˛ one na przyje˛ciu wspólnej waluty.
Jedna˛ z głównych i najbardziej bezpośrednich korzyści z istnienia unii waluto-
wej jest obniżenie kosztów transakcyjnych, ponoszonych przy płatnościach
mie˛dzynarodowych i wynikaja˛cych z konieczności cze˛stej wymiany jednej
waluty krajowej na inna˛ na rynku walutowym. Im wie˛ksze sa˛ zatem obroty
w handlu zagranicznym (a zatem im wie˛ksza jest liczba transakcji waluto-
wych), tym wie˛kszy jest spadek kosztów transakcyjnych, wynikaja˛cy z przyje˛cia
wspólnej waluty.
Kolejna korzyść z przysta˛pienia do unii walutowej, jaka˛ jest zmniejszenie
sie˛ skali zmienności kursu walutowego, jest oczywiście również tym wie˛ksza,
im wie˛ksza jest skala wewna˛trzunijnego handlu zagranicznego. Dzieje sie˛ tak,
ponieważ intensywny handel oznacza, że wie˛cej przedsie˛biorstw dysponuje
pewna˛ informacja˛ o przychodach osia˛ganych ze sprzedaży produktów do innych
krajów członkowskich unii walutowej, co sprawia, że nie musza˛ one ponosić
ryzyka zwia˛zanego z wahaniami kursu walutowego.
Szybki sprawdzian
Co to jest optymalny obszar walutowy? Wymień i omów jego charakterystyczne
cechy.
STUDIUM PRZYPADKU
Cesarstwo Rzymskie, Teodoryk Wielki i optymalne obszary walutowe
Pierwsza˛ unia˛ walutowa˛ w Europie było Cesarstwo Rzymskie, które w okresie

najwie˛kszej świetności sie˛gało nawet poza granice nowożytnej Europy. Roz-
cia˛gało sie˛ ono od Zatoki Perskiej i Morza Kaspijskiego na wschodzie, przez
cały kontynent europejski do Oceanu Atlantyckiego na zachodzie, oraz od
Sahary na południu po Brytanie˛ na północy. Na obszarze całego tego regionu
geograficznego monety rzymskie stały sie˛ głównym środkiem wymiany, przede
wszystkim za sprawa˛ podbojów militarnych Rzymu. O dużym znaczeniu rzym-
skiego pienia˛dza w codziennych transakcjach w świecie starożytnym dowiadu-
jemy sie˛ z licznych, w literaturze tamtej epoki, wzmianek na temat płatności
pienie˛żnych, dokonywanych w walucie rzymskiej. Na przykład, takie wzmianki
znajdujemy w ksie˛gach biblijnych Nowego Testamentu.
Chociaż Rzym nie nakładał na swoje prowincje obowia˛zku używania
wspólnej waluty, monety miejscowe stopniowo znikały z obiegu ba˛dź silnie
traciły na znaczeniu w naste˛pstwie rosna˛cych wpływów Rzymian w codziennym
życiu gospodarczym, a także na skutek uznania Rzymu za główna˛ siłe˛ politycz-
na˛. Ponieważ obroty w handlu zagranicznym wewna˛trz cesarstwa sie˛ zwie˛k-
szały, niewa˛tpliwie bardzo ważnym powodem rozprzestrzeniania sie˛ wspólnej
waluty było również da˛żenie do obniżenia kosztów transakcyjnych. Świadczy
o tym to, że nawet poza granicami Cesarstwa Rzymskiego, w Germanii
i Skandynawii, monety rzymskie (złoty, denar i solidus) stały sie˛ główna˛ waluta˛
w obrotach handlowych. Nawet w Indiach w obiegu znajdowała sie˛ znaczna
liczba monet rzymskich.
Załamanie sie˛ tego wspólnego obszaru walutowego nasta˛piło na przeło-
mie V i VI w. n.e. Wysnuwano wiele hipotez na temat jego przyczyn. Jednym
ze wskazywanych powodów było nagłe zmniejszenie sie˛ zasobów cennego
metalu na skutek zużycia sie˛ monet, spowodowanego przez ich ścieranie sie˛,
a także w wyniku odpływu monet na Wschód. Według innej hipotezy powodem
była akumulacja aktywów przez Kościół Chrześcijański, któremu udało sie˛
przeja˛ć wie˛kszość bogactw istnieja˛cych w tamtych czasach. Jeszcze inna˛ przy-
czyna˛ był spadek wartości rzymskiego pienia˛dza. Kiedy tylko Rzymianie za-
przestali podbojów nowych ziem, zmniejszył sie˛ napływ złota do gospodarki
rzymskiej (zmalały łupy wojenne). Ponieważ znaczna˛ cze˛ść złota obywatele
rzymscy wydawali na towary luksusowe, skutkiem był brak złota na monety
i zmniejszanie sie˛ ilości tego kruszcu w monetach, które stawały sie˛ coraz mniej
wartościowe. Chca˛c powetować sobie wynikaja˛ce sta˛d straty, kupcy zacze˛li
podnosić ceny sprzedawanych dóbr. Powstała w ten sposób inflacja doprowa-
dziła do spadku zaufania wobec waluty, a wiele osób zaprzestało używania
monet i powróciło do wymiany naturalnej.
Jest jednak prawie pewne, że najważniejsza˛, pojedyncza˛ przyczyna˛ była

utrata kontroli politycznej i finansowej nad terytorium unii walutowej, spowodo-
wana upadkiem Cesarstwa Rzymskiego. Jej efektem była rosna˛ca niestabilność
polityczna na terenach byłych prowincji rzymskich, czynia˛ca handel mie˛dzy
nimi coraz trudniejszym, bardziej niebezpiecznym i bardziej ryzykownym.
W rezultacie stopień integracji handlowej tych ziem dramatycznie zmalał. Po-
nadto we wczesnym średniowieczu nasta˛pił odwrót od życia miejskiego, co
także było naste˛pstwem upadku Imperium Rzymskiego. Wiele miast byłego
cesarstwa zostało opuszczonych, ponieważ mieszkańcy przenieśli sie˛ na wieś,
przestawiaja˛c sie˛ na rolnictwo i wymiane˛ naturalna˛, zapewniaja˛ce im samowystar-
czalność. Skutkiem był spadek zapotrzebowania na wszystkie rodzaje pienia˛dza.
Przedmiotem sporów jest, kiedy dokładnie waluta Rzymu przestała być
powszechnie doste˛pna. Prawdopodobnie nasta˛piło to w końcu V w. n.e., kiedy
Cesarstwo Rzymskie utraciło kontrole˛ nad obszarami dzisiejszej Wielkiej
Brytanii, Francji i Hiszpanii. Jednak wydaje sie˛, że w rzymskich mennicach
nadal bito monety, które pozostawały w obiegu jeszcze przez kilka naste˛pnych
dziesie˛cioleci, obsługuja˛c przede wszystkim transakcje w Europie Śród-
ziemnomorskiej. Najpóźniejsza˛, wskazywana˛ możliwościa˛ jest era Teodoryka
Wielkiego, króla Ostrogotów, który zmarł w 526 r. n.e. W sensie formalnym nie
był on co prawda cesarzem, jednak był ostatnim skutecznym władca˛ staro-
żytnego Rzymu.
Czy Cesarstwo Rzymskie było optymalnym obszarem walutowym? Należy
być ostrożnym, próbuja˛c stosować takie terminy jak ten do opisu świata staro-
żytnego, ponieważ skrajnie różnił sie˛ on od nowoczesnych gospodarek uprze-
mysłowionych. W tamtych czasach gospodarka była oparta na rolnictwie,
niewolnictwie oraz przemyśle zbrojeniowym. Jednak, jak już wspominaliśmy,
powodem przyje˛cia waluty rzymskiej na całym tym obszarze był w dużej
mierze fakt, że ułatwiała ona prowadzenie handlu zagranicznego, a zatem to,
czego sie˛ nauczyliśmy, w pewnym stopniu bezpośrednio odnosi sie˛ do świata
starożytnego.
Być może najlepsza˛ metoda˛ weryfikacji tezy o Imperium Rzymskim jako
optymalnym obszarze walutowym jest odwołanie sie˛ do jednej z dziesie˛ciu
głównych zasad ekonomii, zgodnie z która˛ ludzie reaguja˛ na bodźce. Dobrym
sprawdzianem optymalności pewnego sposobu poste˛powania lub pewnej in-
stytucji gospodarczej („optymalność” oznacza tu brak lepszej alternatywy) jest
długość okresu ich istnienia. Jeżeli jakaś instytucja gospodarcza nie przynosi
korzyści wie˛kszości ludzi, których dotyczy, powstaja˛ bodźce skłaniaja˛ce do
jej pomijania, a w ostateczności porzucenia. Jednak jeśli pewna instytucja
jest korzystna dla wielu osób, tak jak waluta Rzymu, która ułatwiała handel
zagraniczny, tym ludziom opłaca sie˛ ja˛ wykorzystywać przez długi czas (tak
długo, jak be˛dzie przynosiła im korzyści). Fakt pozostawania rzymskiego
pienia˛dza w obiegu przez kilka stuleci jako głównego środka wymiany w ob-
re˛bie posiadłości rzymskich, a nawet poza ich granicami, sugeruje zatem, że
Cesarstwo Rzymskie prawdopodobnie było w tym czasie optymalnym obszarem

walutowym w tym ogólnym sensie.
Za mniej wie˛cej kilka stuleci be˛dziemy mogli zastosować te˛ sama˛ regułe˛,
aby sprawdzić, czy Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa jest (lub była)
optymalnym obszarem walutowym w tym znaczeniu. Przekonamy sie˛ wtedy,
czy EMU przetrwała, czy też przemine˛ła jak unia walutowa Teodoryka Wiel-
kiego.
14.4
Czy Europa jest optymalnym
obszarem walutowym?
Ustaliwszy, jakie cechy grupy krajów powoduja˛ zwie˛kszenie korzyści i zmniej-
szenie kosztów zwia˛zanych z istnieniem wspólnej waluty, możemy teraz
przyjrzeć sie˛ bliżej Europie, a zwłaszcza 12 krajom3, tworza˛cym strefe˛ euro,
aby sprawdzić, czy jest ona optymalnym obszarem walutowym.
Integracja handlowa
Tablica 14.1 zawiera informacje˛ o zsumowanej wielkości importu i eksportu
wewna˛trzunijnego (o wielkości importu z pozostałych krajów Unii Europejskiej
i eksportu do tych krajów) dla 15 krajów UE, wła˛czaja˛c w to 12 krajów należa˛-
cych do strefy euro. Dane sa˛ prezentowane w uje˛ciu rocznym dla lat 1995−2004
i wyrażone w formie odsetka PKB. Zsumowanie wewna˛trzunijnego importu
i eksportu jest tutaj potrzebne, ponieważ koszty transakcyjne wyste˛puja˛ w przy-
padku zarówno importu, jak i eksportu. Możemy utożsamiać ten odsetek ze
wskaźnikiem integracji handlowej każdego z krajów z reszta˛ Europy.
Przyjrzyjmy sie˛ najpierw krajom strefy euro. W 2004 r. eksport i import
wewna˛trzunijny Belgii wynosił ła˛cznie ponad 100% belgijskiego PKB. Z danych
w tablicy wyraźnie wynika, że duża˛ korzyść z obniżenia kosztów transakcyj-
nych, spowodowanego wprowadzeniem wspólnej waluty, odniosły także Irlan-
dia, Luksemburg i Holandia. Suma eksportu i importu wewna˛trzunijnego w tych
krajach mieści sie˛ w przedziale od 65% do 80% PKB. Na kolejnych pozycjach
sa˛ Austria i Portugalia, w przypadku których wskaźniki integracji handlowej
przekraczały 40% PKB. Z kolei we Francji, w Niemczech, Hiszpanii i Finlandii
analogiczny wskaźnik wynosił od 25% do 30% PKB. Jednak w przypad-
ku Włoch niewiele przewyższył on 20%, Grecja zaś (wskaźnik równy zaled-
3
Zob. przypis 1 w tym rozdziale ( przyp. tłum.).
TABLICA 14.1
Łączna wartość wymiany handlowej (eksport plus import)
między 15 krajami Europy jako odsetek PKB (w %)
Wyszczególnienie 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Strefa euro
Belgia 73,7 73,8 81,4 88,0 86,5 87,3 90,9 90,8 105,3 105,3
Niemcy 21,1 18,9 20,9 22,9 22,6 23,5 24,7 25,6 29,2 29,5
Grecja 19,4 16,4 15,7 17,4 16,4 16,7 17,5 17,5 18,3 13,1
Hiszpania 18,7 16,3 18,7 21,0 21,8 20,3 23,1 21,5 25,6 24,9
Francja 21,8 19,5 21,8 22,5 22,5 23,0 24,3 25,1 28,9 27,8
Irlandia 57,8 52,3 49,9 53,1 50,4 52,1 55,0 55,6 64,8 65,3
Włochy 21,0 16,3 17,4 18,5 19,0 19,7 20,2 20,3 22,4 22,1
Luksemburg — — — — — — — 66,5 74,0 79,0
Holandia 52,2 50,0 55,2 60,8 59,9 60,5 58,7 60,6 70,3 69,3
Austria 28,7 27,5 30,6 35,3 34,8 35,8 38,2 39,6 43,7 44,8
Portugalia 35,5 29,4 30,7 32,3 34,0 35,2 36,7 37,7 41,1 40,7
Finlandia 21,9 20,1 23,1 28,1 28,2 28,7 30,4 30,4 35,5 32,8
Kraje spoza strefy euro
Dania 29,0 27,6 29,8 33,2 32,1 33,0 32,9 33,9 37,8 37,3
Szwecja 26,9 22,5 16,3 32,0 31,5 30,7 35,1 35,1 38,7 33,2
Wielka Brytania 20,8 19,5 17,6 17,1 17,5 18,1 18,4 18,8 22,7 21,1
wie 13% PKB w 2004 r.) zyskała najmniej spośród krajów członkowskich unii
pienie˛żnej dzie˛ki obniżeniu kosztów transakcyjnych.
W przypadku trzech nienależa˛cych do strefy euro krajów, dla których
dysponujemy danymi, wiadomy wskaźnik dla Danii i Szwecji wynosił około
35% PKB, czyli wie˛cej niż w przypadku 6 z 12 krajów, które przyje˛ły euro jako
wspólna˛ walute˛, i trzy razy wie˛cej niż w przypadku Grecji. Jednak dla Wielkiej
Brytanii wskaźnik integracji handlowej osia˛gna˛ł zaledwie 21% PKB w 2004 r.,
czyli mniej niż we wszystkich krajach wymienionych w tablicy, z wyja˛tkiem
Grecji.
Jakie wnioski wynikaja˛ z tej analizy? Po pierwsze, stopień integracji
handlowej w poszczególnych krajach Europy jest dość zróżnicowany, a jedno-
cześnie stosunkowo wysoki (z wyraźnym wyja˛tkiem Grecji).
Po drugie, z danych w tablicy 14.1 wynika jednak również, że stopień
integracji handlowej w Europie wraz z upływem czasu zwie˛kszał sie˛ niemal
w każdym kraju. Porównuja˛c wskaźniki integracji handlowej w latach 1995
i 2004 widzimy, że pogłe˛biła sie˛ ona w prawie wszystkich analizowanych
krajach (ponownie z wyja˛tkiem Grecji). W przypadku niektórych krajów, np.
Austrii, ów wzrost stopnia integracji handlowej z Europa˛ był bardzo duży
(wyniósł on około 16 punktów procentowych), a w przypadku innych krajów,
np. Włoch lub Wielkiej Brytanii, w cia˛gu 10 lat nasta˛pił tylko jego nieznaczny
wzrost.
Jednak analiza zmian tego samego wskaźnika integracji handlowej w cia˛gu
10 lat ujawnia również, że przecie˛tnie najsilniej wzrósł on w ostatnich około
5 latach. Przykładowo, w Niemczech w latach 1995−1999 zwie˛kszył sie˛ on
zaledwie o 1,5 punktu procentowego, a naste˛pnie w latach 2000−2004 wzrósł
o 6 punktów procentowych. W Irlandii wskaźnik ten obniżył sie˛ o niespełna
7,5 punktu procentowego w pierwszych 5 latach, aby naste˛pnie wzrosna˛ć
o ponad 13 punktów procentowych w kolejnych 5 latach. W tej sytuacji
niektórzy ekonomiści uważaja˛, że pewne kryteria optymalności obszaru waluto-
wego (np. silny stopień integracji handlowej) w istocie rzeczy moga˛ mieć
charakter endogeniczny. Oznaczałoby to, że dopiero członkostwo w unii
walutowej może spowodować zwie˛kszenie skali handlu mie˛dzy krajami człon-
kowskimi unii, właśnie z powodu obniżenia sie˛ kosztów transakcyjnych zwia˛za-
nych z tym handlem.
Ogólnie, liczby w tablicy 14.1 wskazuja˛, że na skutek wprowadzenia
wspólnej waluty wiele krajów europejskich (jeśli nie wszystkie) osia˛gne˛ło
znaczne zyski dzie˛ki obniżeniu kosztów transakcyjnych w handlu zagranicznym.
Rzeczywiście, owe korzyści oszacowano na około od 1/4 do 1/2 wielkości PKB
strefy euro. Ktoś, komu wydaje sie˛, że nie sa˛ to liczby imponuja˛ce, powinien
pamie˛tać, że koszty transakcyjne stanowia˛ strate˛ dobrobytu, a co wie˛cej
— korzyści z ich obniżenia nie sa˛ jednorazowe. Narastaja˛ one w sposób cia˛gły
w kolejnych latach istnienia wspólnej waluty, ponieważ koszty transakcyjne
musiałyby zostać poniesione, jeśli nie byłoby unii walutowej. Korzyści te maja˛
zatem charakter kumulatywny. W dodatku, jeśli — dzie˛ki istnieniu wspólnej
waluty — w miare˛ upływu czasu rośnie stopień integracji handlowej krajów
strefy euro, co twierdza˛ niektórzy ekonomiści, to owe ukryte korzyści w postaci
braku konieczności ponoszenia kosztów transakcyjnych także wzrastaja˛.
Inna˛ pośrednia˛ korzyścia˛ z wprowadzenia wspólnej waluty, szczególnie
ważna˛ przy znacznym stopniu integracji handlowej analizowanych krajów, jest
zmniejszenie sie˛ niepewności powodowanej wahaniami kursów wymiany walut
krajów członkowskich (wszak miejsce tych walut zajmuje wspólna waluta).
Choć korzyści te trudno jest zmierzyć, dane z tablicy 14.1 wskazuja˛ znowu, że
w przypadku strefy euro nie sa˛ one małe.
Giętkość płac realnych

Kwestii gie˛tkości płac realnych w Europie kontynentalnej poświe˛cono wiele
badań. Prawie ze wszystkich tych analiz wynika, że europejskie rynki pracy
należa˛ do najbardziej sztywnych na świecie i że — przynajmniej od lat
osiemdziesia˛tych XX w. — brytyjski rynek pracy jest jednym z najbardziej

elastycznych. Jedna˛ z przyczyn sa˛, obowia˛zuja˛ce we wszystkich krajach Unii
Europejskiej, ustawy o płacy minimalnej 4, co jednak nie jest jedynym powodem,
ponieważ również w Wielkiej Brytanii obowia˛zuje płaca minimalna. Być może
ważniejsza˛ przyczyna˛ jest popularność w Europie kontynentalnej zbiorowych
negocjacji płacowych. Chodzi o porozumienia płacowe, których treść dotyczy
znacznej cze˛ści pracowników. Dane o przynależności osób zatrudnionych do
zwia˛zków zawodowych sa˛ w tym przypadku myla˛ce. Na przykład, na pocza˛tku
XXI w. w Wielkiej Brytanii, we Włoszech oraz w Niemczech do zwia˛zków
zawodowych należało około 30% pracowników, a we Francji — około 10%
pracowników. Jednak zwia˛zkowcy w Europie kontynentalnej ciesza˛ sie˛ tak
dużymi prawami, dotycza˛cymi negocjacji zbiorowych i innych spraw zwia˛za-
nych z praca˛, jakich ich koledzy z Wielkiej Brytanii moga˛ im tylko zazdrościć.
Na przykład, we Francji reprezentanci pracowników sa˛ prawnie zobowia˛zani do
prowadzenia negocjacji z pracodawcami, a treść zbiorowych układów pracy
dotyczy od 85% do 95% pracowników.
W dodatku wprowadzenie wspólnej waluty europejskiej również mogło
wywrzeć niekorzystny wpływ na gie˛tkość płac w Europie, ponieważ wiele
zbiorowych porozumień płacowych, zawieranych przez pracowników i przedsie˛-
biorstwo w jednym kraju, dotyczy również osób zatrudnianych przez to przed-
sie˛biorstwo w innych krajach europejskich. Tymczasem wspólna waluta po-
zwala z łatwościa˛ zauważyć nie tylko różnice cen, lecz także różnice płac
w poszczególnych krajach. Raz jeszcze nawia˛żmy do przykładu niemieckiego
negatywnego szoku popytowego i francuskiego pozytywnego szoku popyto-
wego. Otóż, krótko mówia˛c, przedsie˛biorstwu zatrudniaja˛cemu pracowników
w tych obu krajach trudno byłoby obniżyć realne płace w Niemczech i jedno-
cześnie podwyższyć je we Francji.
Dalej, prawo pracy w wielu krajach Europy kontynentalnej jest generalnie
dużo bardziej restrykcyjne niż w Wielkiej Brytanii lub Stanach Zjednoczonych,
co dotyczy także poziomu podatków od wynagrodzeń, wie˛c przedsie˛biorstwa
zwykle ponosza˛ bardzo wysokie koszty zarówno zatrudniania, jak i zwalniania
pracowników. Oznacza to, że nawet na obniżki i podwyżki płac realnych przed-
sie˛biorstwa nieche˛tnie reaguja˛ zmiana˛ wielkości produkcji, co sprawia, że
zmiany zagregowanej podaży sa˛ bardzo powolne.
Podsumowuja˛c, nie należy oczekiwać, że w strefie euro dostosowawcze
zmiany wynagrodzeń realnych, stanowia˛ce reakcje˛ na asymetryczne szoki po-
pytowe, be˛da˛ znacza˛ce.
4
Ustawy o płacy minimalnej istnieja˛ w 20 spośród 27 krajów Unii Europejskiej. W pozo-
stałych 7 krajach (Niemcy, Włochy, Austria, Szwecja, Dania, Finlandia, Cypr) wysokość płac
minimalnych jest ustalana w trakcie negocjacji układów zbiorowych ( przyp. tłum.).
Mobilność siły roboczej
Jeśli pomina˛ć migracje˛ z nowych, wschodnioeuropejskich krajów członkow-

skich UE (np. z Polski), to okazuje sie˛, że siła robocza w krajach europejskich
jest bardzo niemobilna. Dotyczy to strefy euro5, a także Danii, Szwecji
i Wielkiej Brytanii. Być może cze˛ściowo jest to skutkiem różnic je˛zykowych,
kulturowych i sposobu działania innych instytucji społecznych w Europie, które
uniemożliwiaja˛ pracownikom przemieszczanie sie˛ z kraju do kraju. Jednak, jak
sie˛ wydaje, Europejczycy bardzo nieche˛tnie zmieniaja˛ miejsce pobytu nawet
w swoich krajach. Potwierdzaja˛ to pochodza˛ce z dowolnego okresu dane o skali
przepływu siły roboczej, mierzonej odsetkiem liczby osób, która zmienia
miejsce swojego pobytu. W każdym z krajów Europy odsetek ten jest dużo
niższy niż w Stanach Zjednoczonych. Jeszcze mniejszy jest on w przypadku
przepływów siły roboczej mie˛dzy krajami strefy euro. Europa zatem bardzo
słabo spełnia ten warunek optymalności obszaru walutowego.
Mobilność kapitału finansowego

Kiedy analizujemy mobilność kapitału finansowego, powinniśmy pamie˛tać
o rozróżnieniu mie˛dzy hurtowym i detalicznym rynkiem kapitałowym. Hurtowe
rynki finansowe to takie rynki kapitałowe, na których działaja˛ wyła˛cznie
instytucje finansowe, takie jak np. banki lub fundusze inwestycyjne, a także
ogromne korporacje. Z kolei na detalicznych rynkach finansowych, do których
należa˛ banki zajmuja˛ce sie˛ obsługa˛ klientów indywidualnych, można spotkać
osoby fizyczne oraz małe i średnie przedsie˛biorstwa. Przed wprowadzeniem
euro integracja finansowa krajów Eurolandu była prawdopodobnie niewielka,
co dotyczy sektora zarówno hurtowego, jak i detalicznego. Jednak po wprowa-
dzeniu wspólnej waluty integracja w obre˛bie rynku hurtowego bardzo sie˛
zwie˛kszyła. Utworzono zwłaszcza mie˛dzybankowy rynek euro o wspólnych
rynkowych stopach oprocentowania pożyczek mie˛dzybankowych, dzie˛ki czemu
np. bank z Luksemburga może teraz pożyczyć euro od innego banku, powiedz-
my, z Frankfurtu na takich samych warunkach (poziom stopy procentowej,
łatwość uzyskania pożyczki) jak od banku usytuowanego przy tej samej ulicy
w Luksemburgu. Stopień integracji jest również duży w przypadku rynku
obligacji państwowych. Na przykład oprocentowanie obligacji państwowych
z różnych krajów Eurolandu ma podobny poziom i zwykle zmienia sie˛ niemal
dokładnie tak samo. Jednak integracja rynków detalicznych, np. rynków kredy-
tów dla gospodarstw domowych oraz dla małych i średnich przedsie˛biorstw, jest
opóźniona w porównaniu z rynkami hurtowymi. Staje sie˛ to oczywiste, kiedy
5
Bez Słowenii, Malty, Cypru i Słowacji ( przyp. tłum.).
przyjrzymy sie˛ utrzymuja˛cym sie˛ nadal różnicom bankowych stóp procen-

towych od udzielanych kredytów w poszczególnych krajach, a także wzgle˛dnie
niewielkiej aktywności banków w sektorze detalicznym poza granicami włas-
nego kraju. Sektory bankowe w poszczególnych krajach nie zintegrowały sie˛,
a zagraniczna aktywność banków jest nieznaczna. W 2005 r. klientom z innych
krajów strefy euro przyznano mniej niż 5% wszystkich udzielonych pożyczek.
Symetryczne szoki popytowe

Cykle koniunkturalne w krajach strefy euro wydaja˛ sie˛ być pozytywnie skorelo-
wane, co oznacza, że okresy przyśpieszenia (i spowolnienia) wzrostu gospo-
darczego w poszczególnych krajach sie˛ pokrywaja˛. Na rysunku 14.3 w formie
wykresów przedstawiliśmy zmiany rocznych stóp wzrostu realnego PKB we
Francji, w Niemczech i całej strefie euro w latach 1990−2003. Z rysunku wynika
wyraźnie, że w tym okresie zmiany stóp wzrostu w tych krajach i Eurolandzie
były bardzo podobne. Chociaż od połowy lat dziewie˛ćdziesia˛tych XX w. wzrost
w Niemczech był odrobine˛ wolniejszy niż we Francji i całej strefie euro, brak
jest dotycza˛cego tych krajów czytelnego przykładu asymetrycznego szoku
RYSUNEK 14.3
Tempo wzrostu gospodarczego w Niemczech, we Francji i w całej strefie euro
Na rysunku przedstawiono roczne tempa wzrostu realnego PKB we Francji, w Niemczech i całej
strefie euro w latach 1990−2002. Zmiany tego tempa wzrostu sa˛ bardzo podobne w wymienionych
krajach i Eurolandzie. Brak jest wyraźnego przykładu asymetrycznego szoku popytowego.
popytowego, podobnego do szoku, którym posłużyliśmy sie˛ jako ilustracja˛

możliwych problemów unii walutowej. Natomiast na rysunku 14.4 w formie
wykresu przedstawiliśmy stopy wzrostu realnego PKB w strefie euro i Irlandii
w tym samym okresie. Problemem w tym przypadku jest nie tyle to, że punkty
zwrotne cyklu koniunkturalnego nie pokrywaja˛ sie˛ ze soba˛, lecz to, że w całym
tym okresie tempo wzrostu gospodarczego w Irlandii było wyższe niż strefie
euro. Od momentu utworzenia EMU polityka pienie˛żna EBC była zatem,
prawdopodobnie, o wiele za łagodna dla gospodarki Irlandii. Jednak gospodarka
irlandzka nadal wydaje sie˛ mała w porównaniu z PKB całego Eurolandu.
Ogólnie zatem obraz jest mieszany, choć, jak sie˛ wydaje, generalnie
asymetryczne szoki popytowe nie stanowia˛ poważnego problemu dla krajów
należa˛cych obecnie do EMU. Jednak brak wyraźnych śladów tych szoków,
które dotycza˛ zagregowanego popytu, nie wyklucza ich wyste˛powania na innych
poziomach. Rzeczywiście, wyniki badań wskazuja˛, że wiele szoków, które
asymetrycznie wpływaja˛ na kraje Europy, dotyczy raczej konkretnego regionu
lub konkretnej gałe˛zi przemysłu, a nie całego kraju. Jednak problem ten nie
pogłe˛bia sie˛ z chwila˛ przysta˛pienia do unii pienie˛żnej, ponieważ kraj przeżywa-
RYSUNEK 14.4
Tempo wzrostu gospodarczego w Irlandii i całej strefie euro
Na rysunku przedstawiono roczne tempa wzrostu realnego PKB w Irlandii i całej strefie euro
w latach 1990−2003. Te zmiany tempa wzrostu różnia˛ sie˛, zwłaszcza tempo wzrostu w Irlandii
w całym okresie jest wyższe niż w strefie euro. Polityka pienie˛żna EBC prawdopodobnie okazała sie˛
zatem o wiele za łagodna dla gospodarki Irlandii.

ja˛cy, powiedzmy, negatywny szok w jednym z sektorów swojej gospodarki lub

w jednym z regionów i tak nie byłby w stanie poradzić sobie z nim (za pomoca˛
narze˛dzi polityki pienie˛żnej lub kursowej), nie powoduja˛c przy tym powstania
nierównowagi w innych regionach lub gałe˛ziach.
Czy zatem Europa jest optymalnym

obszarem walutowym?
Jak podczas wielu politycznych debat o gospodarce, także w przypadku tego
pytania trudno o krótka˛ i jednoznaczna˛ odpowiedź. To prawda, wiele krajów
europejskich jest bardzo silnie zintegrowanych handlowo, a cykle koniunktural-
ne sa˛ w tych krajach mniej lub bardziej zsynchronizowane. Jednak skala prze-
pływu siły roboczej i gie˛tkość płac, a także elastyczność rynku pracy ogółem, sa˛
w Europie niewielkie. Ponadto, wprowadzenie euro przyczyniło sie˛ do integracji
hurtowych rynków finansowych Eurolandu, lecz na poziomie detalicznym nadal
wyste˛puje duża rozła˛czność pomie˛dzy krajami.
Jeśli zatem w Eurolandzie pojawiłyby sie˛ duże różnice przebiegu cyklów
koniunkturalnych, brak niezależnej polityki pienie˛żnej i kursowej na szczeblu
narodowym byłby silnie odczuwalny. Dlatego właśnie wielu ekonomistów
uważa, że Europa, a raczej obecna strefa euro, nie jest optymalnym obszarem
walutowym. Jednak, jak wskazywaliśmy w naszej dyskusji, niektóre kryteria
optymalności obszaru walutowego moga˛ być endogeniczne. Przede wszystkim
wspólna waluta zapewne jest przyczyna˛ rozwoju handlu mie˛dzy członkami
EMU. Prawdopodobna zatem jest coraz dokładniejsza synchronizacja cyklów
koniunkturalnych w krajach członkowskich, ponieważ zmiany zagregowanego
popytu w jednym kraju strefy euro be˛da˛ coraz silniej wpływały na inne kraje
strefy euro. Co wie˛cej, w długim okresie wspólna waluta może również
zwie˛kszyć mobilność siły roboczej w Europie, ponieważ perspektywa zarabiania
w tej samej walucie ułatwia decyzje˛ o ewentualnej emigracji. Wraz z upływem
czasu należy także oczekiwać, że integracja rynków kapitału finansowego obej-
mie również detaliczne rynki kapitałowe. Już teraz Europejski Bank Centralny
i Komisja Europejska wywieraja˛ silny nacisk na sektor bankowy w Europie,
domagaja˛c sie˛ wprowadzenia nowych systemów elektronicznego transferu
kredytów i bezpośredniego obcia˛żania rachunku mie˛dzy bankami krajów strefy
euro. Instytucje te da˛ża˛ także do ujednolicenia standardów dla kart płatniczych
i kredytowych.
Być może jedynym prawdziwym sprawdzianem tego, czy strefa euro jest
optymalnym obszarem walutowym (lub czy może sie˛ nim stać), jest to, czy
EMU przetrwa w długim okresie.
14.5
Polityka fiskalna
a wspólne obszary walutowe
Do tej pory nasza dyskusja dotyczyła głównie utraty swobody prowadzenia
polityki pienie˛żnej, co jest skutkiem przyje˛cia wspólnej waluty przez grupe˛
krajów. Jednak oczywiście wspólna waluta nie wyklucza niezależności poli-
tyki budżetowej (fiskalnej) krajów członkowskich unii walutowej. Na przykład,
w przypadku analizowanego przez nas wcześniej asymetrycznego szoku popyto-
wego, zwie˛kszaja˛cego zagregowany popyt we Francji i zmniejszaja˛cego zagre-
gowany popyt w Niemczech, rza˛d Francji mógł ograniczyć wydatki, a rza˛d
Niemiec mógł je zwie˛kszyć w celu skompensowania skutków tego szoku. Nawet
jeśli zatem z powodu lepkości płac i małej mobilności siły roboczej wspólna wa-
luta nie jest dla Francji i Niemiec optymalnym rozwia˛zaniem, krajowa˛ po-
lityke˛ fiskalna˛ można w zasadzie nadal stosować w celu łagodzenia skut-
ków utraty swobody prowadzenia polityki pienie˛żnej. Kwestie˛ zwia˛zku po-
lityki fiskalnej i unii walutowych spróbujemy teraz przedyskutować bardziej
dokładnie.
Federalizm fiskalny
Przypuśćmy, że kraje należa˛ce do unii walutowej prowadza˛ wspólna˛ polityke˛

fiskalna˛ w tym sensie, że maja˛ jeden wspólny budżet i podejmuja˛ decyzje
o podatkach i wydatkach, które dotycza˛ całego obszaru unii. Polityka taka
przypominałaby wtedy polityke˛ fiskalna˛ w pojedynczej gospodarce krajowej,
gdzie nadwyżka podatków nad wydatkami w jednym regionie służy finan-
sowaniu deficytu w innym regionie. Powróćmy znowu do naszego przykładu
asymetrycznego szoku popytowego z rysunku 14.1, zwie˛kszaja˛cego zagregowa-
ny popyt we Francji i zmniejszaja˛cego zagregowany popyt w Niemczech.
W poprzednim rozdziale mówiliśmy o wbudowanych w polityke˛ fiskalna˛
automatycznych stabilizatorach, które samoczynnie i bez żadnej interwencji ze
strony polityków pobudzaja˛ zagregowany popyt, kiedy gospodarka wchodzi
w okres recesji. Ponieważ niemal wszystkie podatki sa˛ ściśle uzależnione od
poziomu aktywności gospodarczej w danym kraju, przychody państwa z podat-
ków w Niemczech zmaleja˛ na skutek dotycza˛cego szoku zagregowanego popytu,
którego skutkiem jest recesja. Jednocześnie zwie˛ksza˛ sie˛ niemieckie płatności
transferowe, takie jak zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń z tytułu
pomocy społecznej. Odwrotnie be˛dzie we Francji, gdzie automatyczne stabiliza-
tory be˛da˛ działać w druga˛ strone˛. Dojdzie tu do spadku płatności transferowych
i wzrostu wpływów podatkowych w zwia˛zku ze zwie˛kszonym poziomem
aktywności gospodarczej. Skutkiem tych zmian be˛dzie zapewne wzrost za-
gregowanego popytu w Niemczech i spadek zagregowanego popytu we Francji,

co cze˛ściowo zrównoważy skutki asymetrycznego szoku popytowego.
Jeśli rza˛dy Francji i Niemiec miałyby wspólny budżet, zwie˛kszone fran-
cuskie dochody budżetowe netto można by wykorzystać w celu skompen-
sowania spadku niemieckich dochodów budżetowych netto. Jeżeli spowodo-
wane tym zmiany zagregowanych wydatków nie okazałyby sie˛ wystarczaja˛ce
do zrównoważenia skutków szoku popytowego, rza˛dy niemiecki i francuski
mogłyby sie˛ posuna˛ć dalej i jeszcze bardziej zwie˛kszyć wydatki budżetowe
w Niemczech, finansuja˛c je środkami zdobytymi dzie˛ki obniżce wydatków ba˛dź
nawet dzie˛ki podniesieniu podatków we Francji.
Federalizm fiskalny Taki ustrój, czyli dotycza˛cy grupy krajów system fiskalny,
stanowi system
finansowy kilku krajów,
który składa sie˛ ze wspólnego budżetu oraz z systemu podatków
obejmuja˛cy wspólny i transferów mie˛dzy tymi krajami, jest nazywany federalizmem
budżet, system
podatkowy i system
fiskalnym (fiscal-federalism). W przypadku tej instytucji prob-
transferów lemem jest jednak to, że podatnicy w jednym kraju (we Francji)
dokonywanych mie˛dzy
tymi krajami.
moga˛ nie chcieć finansować wydatków budżetu i płatności transfe-
rowych w innym kraju (w Niemczech).
Krajowe polityki fiskalne

w unii walutowej i problem gapowicza
Powiedzmy, że z powodów politycznych federalizmu fiskalnego nie da sie˛ za-
stosować w unii walutowej. Nadal jednak możliwe jest wykorzystywanie poli-
tyki fiskalnej przez poszczególne kraje członkowskie unii walutowej w celu kom-
pensowania skutków asymetrycznych szoków makroekonomicznych, z którymi
nie można sobie poradzić za pomoca˛ wspólnej polityki pienie˛żnej. Cóż złego
stanie sie˛, jeśli w naszym przykładzie, chca˛c przeciwdziałać spadkowi zagrego-
wanego popytu, Niemcy zdecyduja˛ sie˛ na znaczny deficyt budżetowy państwa
i zacia˛gna˛ bardzo duże pożyczki na jego sfinansowanie? W celu udzielenia
odpowiedzi na to pytanie trzeba m.in. dokonać analizy wpływu zwie˛kszenia
długu w jednym z krajów członkowskich unii walutowej na inne kraje tej unii.
Zawsze, kiedy dług państwowy osia˛ga bardzo wysoki poziom, pojawia sie˛
ryzyko zawieszenia przez państwo spłat tego zadłużenia. Ogólnie, może to
nasta˛pić na dwa sposoby. Jeśli kraj nie należy do unii monetarnej i kontroluje
swoja˛ polityke˛ pienie˛żna˛, państwo może spowodować niespodziewana˛ inflacje˛,
gwałtownie zwie˛kszaja˛c podaż pienia˛dza. W efekcie zmniejszy sie˛ realna war-
tość długu państwa. W rozdziale 9 ustaliliśmy, że dużemu wzrostowi poziomu
cen towarzyszy zwykle znaczny spadek mie˛dzynarodowej wartości waluty
krajowej. Oznacza to, że wyrażona w walucie zagranicznej wartość zadłużenia
państwa także bardzo sie˛ zmniejsza. W opisywanej sytuacji państwo zaprzestało
zatem spłaty dużej cze˛ści swojego długu, a to dzie˛ki zmniejszeniu jego wartości
mierzonej zarówno w walucie krajowej, jak i w walucie zagranicznej.
Może sie˛ jednak zdarzyć, że opisany scenariusz nie jest możliwy do
realizacji. Na przykład, jako członek unii walutowej kraj może nie mieć
swobody prowadzenia polityki pienie˛żnej i nie być w stanie spowodować spadku
mie˛dzynarodowej wartości swojej waluty (wszak kraj ten stosuje wspólna˛
walute˛). Jedynym sposobem na niespłacanie długu jest wtedy ogłoszenie
niewypłacalności, czyli zawieszenie spłaty odsetek lub rat kapitałowych, kiedy
stana˛ sie˛ one wymagalne. Ogólnie, rynki finansowe skutecznie dyscyplinuja˛
bardzo zadłużone rza˛dy, zmuszaja˛c je do płacenia wysokich odsetek od
emitowanego długu. Przecież, jeśli pożyczkodawca sa˛dzi, że istnieje choć
niewielka możliwość niespłacenia udzielonej pożyczki, ża˛da wyższych odsetek,
aby zrekompensować sobie to ryzyko. Jednak w przypadku unii walutowej
oznacza to, że zbyt duża emisja długu przez jeden z krajów członkowskich (np.
Niemcy) spowoduje wzrost stóp procentowych we wszystkich krajach wspól-
nego obszaru walutowego. Chociaż dzie˛ki operacjom refinansowym EBC
kontroluje krótkookresowe stopy procentowe w strefie euro (pisaliśmy o tym
w rozdziale 7), nie kontroluje stóp długookresowych, czyli np. oprocentowania
obligacji dziesie˛cio- lub dwudziestoletnich. W naszym przykładzie rozrzutność
niemieckiego rza˛du spowoduje zatem wzrost kosztu kredytu we wszystkich
krajach członkowskich unii walutowej.
Jednak stopy procentowe moga˛ nie wzrosna˛ć wystarczaja˛co, aby skutecznie
zdyscyplinować coraz bardziej zadłużaja˛cy sie˛ rza˛d niemiecki. Jest to możliwe,
ponieważ rynki moga˛ uznać, że pozostałe kraje członkowskie unii walutowej nie
dopuszcza˛ do zawieszenia spłat zadłużenia przez pożyczkobiorce˛ i w sytuacji
krytycznej uratuja˛ go, wykupuja˛c jego długi. Jeżeli rynki uznaja˛, że taki scena-
riusz jest prawdopodobny, dług Niemiec przestanie być uznawany za bardzo
ryzykowny, a jego oprocentowanie okaże sie˛ stosunkowo niskie. Ostatecznie
Niemcy zapłaca˛ niższe odsetki od olbrzymiego długu, ponieważ wszyscy uznaja˛,
że inne kraje uratuja˛ ten kraj w przypadku problemów z obsługa˛ zadłużenia.
W dodatku, pozostałe kraje członkowskie unii be˛da˛ musiały płacić wyższe
odsetki od swojego zadłużenia, ponieważ Niemcy zaleja˛ rynki finansowe
denominowanymi w euro obligacjami państwowymi. Mamy tutaj zatem do
czynienia z przykładem problemu gapowicza (problem ten analizowaliśmy
w rozdziale 11 w Mikroekonomii). Niemcy korzystaja˛ na skutek ekspansji
fiskalnej, nie ponosza˛c wszystkich kosztów swojego działania.
W dodatku, jeśli zacia˛gaja˛c kredyty, Niemcy finansuja˛ silna˛, ekspansywna˛
polityke˛ fiskalna˛, może to spowodować cze˛ściowe lub nawet całkowite niepo-
wodzenie antyinflacyjnej polityki pienie˛żnej EBC z powodu zwie˛kszenia sie˛
zagregowanego popytu w całej strefie euro.
Chca˛c unikna˛ć niektórych z tych problemów, kraje członkowskie unii
walutowej moga˛ zawrzeć „porozumienie o niewykupowaniu dłużnika”, zgodnie
z którym, w przypadku niemożności spłacenia długu, zadłużone kraje członkow-
skie nie moga˛ oczekiwać pomocy od innych krajów członkowskich. Chodzi
o próbe˛ skłonienia rynków do obcia˛żania krajów prowadza˛cych rozrzutna˛
polityke˛ fiskalna˛ wyższymi rynkowymi stopami procentowymi. Rzeczywiście,

dokładnie takie „porozumienie o niewykupywaniu dłużnika” zawarły kraje
członkowskie EMU. Niestety, jak sie˛ wydaje, nie jest ono wiarygodne. Jeśli
Niemcy (lub dowolny inny kraj członkowski EMU) zawiesiłyby spłate˛ długu,
miałoby to ogromne konsekwencje dla całej strefy euro i zapewne spowodowa-
łoby utrate˛ przez rynki finansowe zaufania do długu emitowanego przez inne
kraje członkowskie Unii i wyprzedaż euro na rynkach walutowych. Chca˛c tego
unikna˛ć, kraje należa˛ce do EMU zapewne wykupiłyby długi kraju, który
zagroził ogłoszeniem swojej niewypłacalności.
Opisane przed chwila˛ powody sprawiaja˛, że kraje należa˛ce do unii walu-
towej moga˛ da˛żyć do wprowadzenia obowia˛zuja˛cych wszystkich członków unii
reguł, dotycza˛cych sposobu prowadzenia polityki fiskalnej na szczeblu krajo-
wym. Celem jest niedopuszczenie do rozrzutnej polityki fiskalnej w którymś
z krajów członkowskich. Kiedy powstawała EMU rzeczywiście zaprojektowano
i uchwalono zbiór zasad reguluja˛cych polityke˛ fiskalna˛; nosi on nazwe˛ Paktu na
rzecz Stabilności i Wzrostu, PSW (Stability and Growth Pact, SGP — zob.
studium przypadku). Poza ustanowieniem sztywnych reguł, dotycza˛cych ma-
ksymalnej dopuszczalnej wartości deficytu budżetowego i maksymalnej wyso-
kości relacji długu publicznego do PKB, pakt ten przewidywał także surowe
kary za nieprzestrzeganie tych postanowień (aż 0,5% PKB). Kilka krajów, m.in.
Francja i Niemcy, złamało postanowienia PSW, lecz udało im sie˛ przekonać
inne kraje do nienakładania tych kar. W praktyce gwarancja˛ prowadzenia przez
kraje strefy euro ostrożnej polityki fiskalnej jest teraz presja, jaka˛ kraje
członkowskie Unii wywieraja˛ na siebie nawzajem.
Szybki sprawdzian
Co to jest federalizm fiskalny? W jaki sposób może on przyczynić się do lepszego
działania wspólnego obszaru walutowego?
STUDIUM PRZYPADKU
Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu — wściekły, bezzębny pies
Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu nakładał na kraje członkowskie EMU

obowia˛zek przestrzegania określonych reguł prowadzenia krajowej polityki
fiskalnej. Oto najważniejsze z nich.
● Kraje członkowskie powinny da˛żyć do osia˛gnie˛cia równowagi budżetowej.
● Kraje członkowskie o deficycie budżetowym przekraczaja˛cym 3% PKB be˛da˛
musiały zapłacić kary w wysokości nawet 0,5% PKB, chyba że okoliczności
sa˛ nadzwyczajne (np. katastrofa naturalna) lub że nasta˛piła bardzo głe˛boka
recesja, w wyniku której PKB zmalał o co najmniej 2% w cia˛gu jednego roku.
Oczywiście, jeśli członkowie EMU stosowaliby sie˛ do postanowień PSW,

rozwia˛zano by problem gapowicza, spowodowany zbyt dużymi wydatkami
i zadłużeniem budżetu w krajach członkowskich. Kraje te byłyby zmuszone do
ścisłego kontrolowania swoich wydatków budżetowych. Na wybór maksymal-
nej, dopuszczalnej wartości deficytu budżetowego równej 3% PKB miała wpływ
klauzula zapisana w traktacie z Maastricht z 1992 r., zgodnie z która˛ bezpieczna
relacja długu do PKB nie powinna przekroczyć 60%. Warunek taki był, być
może, nieco arbitralny, choć w 1992 r. prawie dokładnie tyle wynosiła relacja
długu do PKB w Niemczech. Natomiast, aby sie˛ przekonać, że warunkiem nie-
przekroczenia przez relacje˛ wartości długu publicznego do PKB poziomu 60%
jest „ostrożny” deficyt budżetowy nie wyższy niż 3% PKB rocznie, przypomnij-
my sobie nasze rozważania z rozdziału 12 w Mikroekonomii na temat arytmetyki
budżetowej. Załóżmy, że realny PKB rośnie w tempie 3% rocznie, a stopa
inflacji wynosi 2% rocznie, co wskazuje, że nominalny PKB przyrasta w tempie
5% rocznie. Oznacza to, że aby relacja długu publicznego do PKB była stała,
nominalna wartość długu publicznego musi rosna˛ć w tempie nie wyższym niż
5% na rok. Jednak przyrost wartości długu publicznego o 5% rocznie jest równy
przyrostowi jego wartości o 3% PKB rocznie, ponieważ wartość długu stanowi
60% PKB. Innymi słowy, deficyt budżetowy może stanowić 3% PKB.
W ustaleniu maksymalnej wartości deficytu budżetowego na poziomie
akurat 3% rocznie można sie˛ zatem doszukać pewnej logiki (przy założeniu,
że najwyższa bezpieczna relacja długu do PKB wynosi 60%). Jednak nie jest
jasne, dlaczego twórcy PSW zalecali krajom członkowskim da˛żenie do osia˛g-
nie˛cia równowagi budżetowej. Argumenty za i przeciw równowadze budżetu
krajowego poddamy krótkiej analizie w naste˛pnym rozdziale. Jednak już
z przytoczonej przed chwila˛ arytmetyki budżetowej wyraźnie wynika, że nie jest
nieostrożnościa˛ polityka zaakceptowanie niewielkiego deficytu budżetowego
pod warunkiem trwałego długookresowego wzrostu PKB. Pojawienie sie˛ PSW
jako swoistego kaftana bezpieczeństwa dla krajowych polityk fiskalnych mogło
być skutkiem che˛ci twórców EMU do zapewnienia Europejskiemu Bankowi
Centralnemu pełni władzy nad zagregowanym popytem. Zmuszenie krajów
członkowskich Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej do zrównoważenia
budżetu uniemożliwia bowiem zniweczenie przez te kraje, za pomoca˛ narze˛dzi
polityki fiskalnej, efektów polityki zarza˛dzania popytem EBC.
Jednak w przypadku PSW podstawowym pytaniem jest, czy maksymalny
dopuszczalny deficyt budżetowy jest wystarczaja˛co duży, aby w okresie recesji
umożliwić skuteczne działanie krajowym automatycznym stabilizatorom.
W przypadku unii walutowej odpowiedź na to pytanie jest szczególnie ważna,
ponieważ kraje członkowskie rezygnuja˛ z możliwości prowadzenia niezależnej
polityki pienie˛żnej, a także nie moga˛ sie˛ posłużyć kursem walutowym jako
narze˛dziem polityki gospodarczej.
W praktyce PSW można porównać do bezze˛bnego psa obronnego. Kiedy
w pierwszych latach działania EMU wzrost gospodarczy w strefie euro był
bardzo powolny, kilka krajów członkowskich, w tym Francja i Niemcy, prze-

kroczyło kryterium bezpiecznego poziomu deficytu. Jednak krajom tym udało
sie˛ przekonać inne kraje członkowskie EMU do nienakładania na nie żadnych
kar i w 2004 r. Komisja Europejska opracowała wytyczne maja˛ce na celu
złagodzenie kryteriów PSW. Sugerowano szersze i zindywidualizowane po-
dejście do kwestii zrównoważenia finansów publicznych w krajach członkow-
skich, a także przykładanie wie˛kszej wagi do kryterium całkowitego obcia˛żenia
długiem (zamiast do poziomu deficytu w konkretnym roku) oraz do wielkości
długoterminowych zobowia˛zań budżetu, np. z tytułu wypłaty emerytur.
Cze˛ść krytyków nowych wytycznych PSW twierdziła, że sa˛ one subiektyw-
ne i nieprecyzyjne. Jednak, być może, właśnie brak precyzji jest najlepszym
rozwia˛zaniem. W efekcie ostrożność członków EMU w kwestiach fiskalnych
i unikanie przez nich roli gapowicza obecnie sa˛ powodowane presja˛ innych
krajów i troska˛ o prestiż narodowy. Nikt nie chce być wytykany palcami
z powodu zbyt dużych wydatków i zbyt dużego zadłużenia. Co najważniejsze,
władze unii walutowej z definicji nie maja˛ wielu narze˛dzi wpływania na
gospodarke˛. Jej członkowie powinni zatem prowadzić elastyczna˛, a nie sztywna˛,
polityke˛ fiskalna˛. System sztywnych zasad i drakońskich kar plus brak skutecz-
nych sposobów wymuszenia podporza˛dkowaniu sie˛ sankcjom nie jest właściwa˛
metoda˛ zapewnienia stabilności fiskalnej w strefie euro.
Podsumowanie
W tym rozdziale omówiliśmy kilka głównych problemów, dotycza˛cych wspól-
nych obszarów walutowych, skupiaja˛c sie˛ zwłaszcza na unii walutowej w Euro-
pie. Jeśli handel wewna˛trz grupy krajów jest intensywny, można osia˛gna˛ć
korzyści z utworzenia unii walutowej. Źródłem tych korzyści jest przede
wszystkim spadek kosztów transakcyjnych w handlu zagranicznym i zmniej-
szenie sie˛ niepewności co do poziomu kursów wymiany. Jednak istnieja˛ również
koszty przysta˛pienia do unii walutowej. Ich przyczyna˛ jest utrata możliwości
prowadzenia samodzielnej polityki pienie˛żnej (kraje członkowskie nie moga˛
samodzielnie ustalać poziomu stóp procentowych na swoim terytorium) oraz
brak możliwości wykorzystania kursu walutowego jako narze˛dzia ułatwiaja˛cego
dostosowanie sie˛ gospodarki do zmian sytuacji makroekonomicznej. Przy
podejmowaniu decyzji o utworzeniu unii walutowej należy zatem porównać te
koszty z korzyściami, aby sprawdzić, czy zyski przewyższaja˛ straty. Chociaż
w długim okresie utrata swobody prowadzenia polityki pienie˛żnej i możliwości
dokonywania zmian kursu moga˛ nie mieć istotnego wpływu na wielkość
produkcji i poziom bezrobocia w danych gospodarkach, to w krótkim okresie, na
skutek przysta˛pienia do unii walutowej, może dojść do znacznych wahań tych
parametrów. Tak jest przede wszystkim w przypadku oddziałuja˛cych na unie˛

walutowa˛ asymetrycznych szoków popytowych, kiedy niemożliwe jest zaprojek-
towanie uniwersalnej, tj. odpowiedniej dla każdego z krajów, polityki pienie˛ż-
nej. Dostosowania krótkookresowe be˛da˛ trwały długo i okaża˛ sie˛ bolesne także
wtedy, kiedy płace na krajowym rynku pracy nie moga˛ sie˛ zmieniać dostatecznie
szybko, jednak spowodowane tym problemy można przezwycie˛żyć pod warun-
kiem dużej mobilności siły roboczej mie˛dzy krajami członkowskimi.
Grupe˛ krajów, dla których korzyści z utworzenia unii walutowej sa˛ duże,
a koszty sa˛ wzgle˛dnie niskie, nazywamy optymalnym obszarem walutowym.
Mimo znacznego stopnia integracji handlowej krajów członkowskich EMU
(godnym uwagi wyja˛tkiem jest Grecja), których cykle koniunkturalne sa˛ mniej
wie˛cej zsynchronizowane i maja˛ podobna˛ amplitude˛ (nie dotyczy to Irlandii),
mobilność siły roboczej i elastyczność płac sa˛ w tych krajach nadal niewielkie.
Co wie˛cej, integracja rynków finansowych Eurolandu, choć zaawansowana
w przypadku rynków hurtowych, jest cia˛gle mało satysfakcjonuja˛ca w segmen-
cie detalicznym. Ogólnie, strefa euro zapewne nie jest zatem optymalnym obsza-
rem walutowym. Jednak niektóre z wymienionych kryteriów moga˛ sie˛ okazać
endogeniczne. Oznacza to, że EMU może spowodować pogłe˛bienie integracji
gospodarczej w Eurolandzie, co z kolei znacza˛co podniesie korzyści i obniży
koszty członkostwa w tej unii walutowej wszystkich tworza˛cych ja˛ krajów.
☞ Streszczenie
● Wspólny obszar walutowy (nazywany także unia˛ walutowa˛ lub unia˛ monetar-
na˛) oznacza terytorium geograficzne, na którym w obiegu znajduje sie˛ jeden
pienia˛dz, który pełni funkcje˛ środka wymiany.
● Utworzenie wspólnego obszaru walutowego może przynieść znaczne ko-
rzyści krajom członkowskim, zwłaszcza jeśli handel zagraniczny mie˛dzy
nimi jest intensywny (oznacza to duże zaawansowanie procesu integracji
handlowej). Przyczyna˛ jest przede wszystkim spadek zarówno kosztów
transakcyjnych w handlu, jak i niepewności co do poziomu kursów wymiany
walut.
● Istnieja˛ jednak także koszty wsta˛pienia do unii walutowej. Chodzi o brak
możliwości wykorzystania polityki pienie˛żnej i kursu walutowego jako
narze˛dzi ułatwiaja˛cych dostosowania makroekonomiczne. Jednak przy piono-
wej długookresowej krzywej podaży niemożność posłużenia sie˛ polityka˛
pienie˛żna˛ i kursem walutowym wpływa głównie na przebieg krótkook-
resowych dostosowań makroekonomicznych.
● Te koszty procesów dostosowania sa˛ tym niższe, im bardziej gie˛tkie sa˛ płace
realne, im wie˛ksza jest mobilność siły roboczej oraz im bardziej sa˛ zinteg-
rowane rynki kapitałowe na obszarze unii walutowej, a także w im mniejszym
stopniu kraje członkowskie unii monetarnej sa˛ zagrożone negatywnymi
konsekwencjami asymetrycznych szoków popytowych.
● Niezagrożona˛ asymetrycznymi szokami popytowymi grupe˛ silnie zintegrowa-

nych handlowo krajów o dużej mobilności siły roboczej i gie˛tkich płacach
realnych oraz dobrze zintegrowanych rynkach kapitałowych nazywa sie˛
optymalnym obszarem walutowym (OOW). To właśnie głównie OOW
skorzysta z powstania unii walutowej.
● Może sie˛ zdarzyć, że grupa krajów stanie sie˛ optymalnym obszarem waluto-
wym dopiero po utworzeniu unii walutowej, ponieważ posiadanie wspólnej
waluty może pomóc w dalszej integracji handlowej, która przyczyni sie˛
z kolei do zsynchronizowania cyklów koniunkturalnych w krajach członkow-
skich. Wspólna waluta może również przyczynić sie˛ do zwie˛kszenia mobil-
ności siły roboczej i stopnia zintegrowania rynków kapitałowych.
● Ogólne zaawansowanie procesu integracji handlowej w strefie euro jest bar-
dzo duże, a asymetryczne szoki popytowe wydaja˛ sie˛ tu rzadkościa˛. Jednak
realne płace w krajach tej strefy nie sa˛ gie˛tkie, a mobilność siły roboczej jest
raczej niewielka. Chociaż wprowadzenie euro spowodowało silne zinteg-
rowanie sie˛ rynków finansowych Eurolandu na poziomie hurtowym, detalicz-
ne rynki finansowe w poszczególnych krajach zachowały narodowy charak-
ter. Ogólnie zatem obecnie strefa euro zapewne nie stanowi optymalnego
obszaru walutowego, jednak może sie˛ nim stać w przyszłości.
● Gospodarcze procesy dostosowawcze w krajach unii walutowej, która nie jest
optymalnym obszarem walutowym, może ułatwić federalizm fiskalny po-
przez wprowadzenie wspólnego budżetu oraz systemu podatków i transferów,
przepływaja˛cych mie˛dzy krajami członkowskimi. W praktyce wprowadzenie
federalizmu fiskalnego może sie˛ okazać trudne z przyczyn politycznych.
● Krajowych polityk fiskalnych członków unii walutowej dotyczy problem
gapowicza. Pojawia sie˛ on wtedy, kiedy jeden z krajów na duża˛ skale˛ emituje
dług publiczny, płaca˛c przy tym niższe oprocentowanie niż w sytuacji,
w której nie byłby on członkiem unii, co powoduje wzrost oprocentowania
także w innych krajach członkowskich. To właśnie dlatego unia walutowa
może da˛żyć do wprowadzenia pewnych ogólnych zasad, dotycza˛cych krajo-
wych polityk fiskalnych krajów członkowskich.
Wspólny obszar walutowy (unia Unia Europejska, s. 413
walutowa lub unia monetarna), s. 411 Jednolity Rynek Europejski, s. 413
Europejska Unia Gospodarcza Optymalny obszar walutowy, s. 422
i Walutowa (EMU), s. 412 Federalizm fiskalny, s. 438
1. Jakie sa˛ główne korzyści z utworzenia unii walutowej, a jakie sa˛ główne
koszty?
2. Czy te korzyści i te koszty, które wskazałeś w odpowiedzi na pytanie 1, maja˛
charkter krótkookresowy, czy długookresowy?
3. Czy zmniejszenie stopnia różnicowania cen w poszczególnych krajach

stanowi istotna˛ korzyść z utworzenia unii walutowej?
4. Co to jest optymalny obszar walutowy (OOW)? Wymień kryteria, które
musza˛ zostać spełnione, aby on powstał.
5. Czy EMU stanowi optymalny obszar walutowy?
6. Na czym polega federalizm fiskalny? Dlaczego umożliwia on złagodzenie
problemów z dostosowaniami makroekonomicznymi w krajach unii wa-
lutowej?
7. Dlaczego kraje członkowskie unii walutowej moga˛ chcieć wprowadzić
obowia˛zuja˛ce wszystkich zasady polityki fiskalnej?
☞ Zadania
1. Pomyśl o dwóch krajach, Kornsylwanii i Techolandzie, które prowadza˛ ze
soba˛ ożywiona˛ wymiane˛ handlowa˛. Waluta˛ krajowa˛ w Kornsylwanii jest kob,
a w Techolandzie — bajt. W Kornsylwanii wytwarza sie˛ głównie produkty
rolne, a w Techolandzie — zaawansowane technologicznie urza˛dzenia
elektroniczne. Przypuśćmy, że w obu tych gospodarkach istnieje stan długo-
okresowej równowagi makroekonomicznej.
a. Za pomoca˛ wykresów przedstaw sytuacje˛ w obu tych gospodarkach; nie
zapomnij o zagregowanym popycie, krótkookresowej zagregowanej po-
daży i długookresowej zagregowanej podaży.
b. Załóż teraz, że w obu krajach jednocześnie zwie˛kszył sie˛ popyt na
urza˛dzenia elektroniczne i zmalał popyt na produkty rolne. Wykorzystuja˛c
powstałe wykresy, pokaż, jak zmieni sie˛ wielkość produkcji i poziom cen
w obu krajach w krótkim okresie. Jak zmieni sie˛ poziom bezrobocia
w Kornsylwanii i Techolandzie?
c. Za pomoca˛ tych samych wykresów pokaż, w jaki sposób te oba kraje,
wykorzystuja˛c polityke˛ pienie˛żna˛, mogłyby zmniejszyć krótkookresowe
wahania wielkości produkcji.
d. Za pomoca˛ tych samych wykresów pokaż, jak zmiany kursu wymiany
koba na bajty mogłyby zmniejszyć krótkookresowe wahania wielkości
produkcji w obu krajach.
2. Załóżmy, że Techoland i Kornsylwania utworzyły unie˛ walutowa˛ i przyje˛ły
wspólna˛ walute˛, która˛ został elektrokarot. Znowu przyjmijmy, że w obu
krajach jednocześnie nasta˛piły wzrost popytu na urza˛dzenia elektroniczne
i spadek popytu na produkty rolne. Powiedzmy, że jesteś prezesem banku
centralnego tej unii walutowej. Czy zdecydowałbyś sie˛ podwyższyć, obniżyć,
czy też utrzymać na niezmienionym poziomie dotycza˛ca˛ elektrokarota stope˛
procentowa˛? Uzasadnij swoja˛ odpowiedź. (Wskazówka: Twoim zadaniem
jest utrzymywanie inflacji na niskim i stabilnym poziomie w całej strefie
elektrokarota.)
3. Przypuśćmy, że Techoland i Kornsylwania postanawiaja˛ wprowadzić federa-
lizm fiskalny i tworza˛ wspólny budżet.
a. Jeszcze raz posłuż sie˛ wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej

podaży i pokaż, w jaki sposób można wykorzystać polityke˛ fiskalna˛ w celu
złagodzenia krótkookresowych wahań poziomu aktywności gospodarczej,
wywołanych asymetrycznym szokiem popytowym.
b. Uwzgle˛dnij typowe dla polityki fiskalnej opóźnienia we wprowadzaniu
w życie podejmowanych decyzji. Czy wiedza˛c o nich, zaleciłbyś stosowa-
nie wspólnej polityki fiskalnej w celu złagodzenia krótkookresowych
wahań makroekonomicznych? (Wskazówka: pamie˛taj o rozróżnieniu mie˛-
dzy automatycznymi stabilizatorami a uznaniowa˛ polityka˛ fiskalna˛.)
4. Stany Zjednoczone można uznać za ciekawy przypadek unii walutowej.
Chociaż USA sa˛ jednościa˛, wiele tworza˛cych ten kraj stanów to w istocie
gospodarki porównywalne rozmiarami z niektórymi krajami europejskimi.
Ponieważ Stany Zjednoczone przez ostatnie 200 lat miały wspólna˛ walute˛,
należy je uznać za unie˛ walutowa˛, która odniosła sukces. Jednak w po-
szczególnych stanach wytwarza sie˛ bardzo różne produkty i usługi, przez co
zagrożeniem dla nich sa˛ inne szoki makroekonomiczne (pozytywne ba˛dź
negatywne). Na przykład, w Teksasie wydobywa sie˛ rope˛ naftowa˛, a w Kan-
sas produkuje sie˛ dobra rolnicze. Spróbuj wyjaśnić przyczyny długookreso-
wego sukcesu unii walutowej w Stanach Zjednoczonych, który osia˛gnie˛to
mimo tych różnic. Czy z doświadczeń tego kraju wynikaja˛ jakieś wnioski
i prognozy dla Europy?
5. Czy poniższe stwierdzenia sa˛ prawdziwe, czy fałszywe? Odpowiedzi uza-
sadnij.
a. „Intensywny handel wewna˛trz grupy krajów oznacza, że wprowadzenie
przez nie wspólnej waluty i utworzenie unii walutowej wia˛załoby sie˛ dla
nich z pewnymi korzyściami”.
b. „Intensywny handel wewna˛trz grupy krajów oznacza, że bez wa˛tpienia
powinny one przyja˛ć wspólna˛ walute˛ i utworzyć unie˛ walutowa˛”.
6. Czy uważasz, że problem gapowicza, który dotyczy polityki fiskalnej
poszczególnych członków unii walutowej (pisaliśmy o nim w tym rozdziale),
rzeczywiście może sie˛ okazać ważnym problemem praktycznym? Odpowiedź
uzasadnij.
7. Jaka˛ funkcje˛ spełnia Komisja Europejska? Wymień pie˛ć pozostałych głów-
nych instytucji Unii Europejskiej i zaprezentuj ich zadania. Wskaż inne
ważne organy UE i opisz ich funkcje. (Wskazówka: zajrzyj na strone˛
internetowa˛ www.europa.eu.int)

CZĘŚĆ VII
ZAKOŃCZENIE
ROZDZIAŁ 15
PIĘĆ DEBAT O POLITYCE

MAKROEKONOMICZNEJ
rudno jest, otworzywszy gazete˛, nie natkna˛ć sie˛ na wypowiedź jakiegoś

T polityka lub redaktora, nawołuja˛cych do zmiany polityki gospodarczej.
Zdaniem jednych państwo powinno podnieść podatki, aby zmniejszyć deficyt
budżetowy, zdaniem innych nie powinno sie˛ ono przejmować takim deficytem.
Bank centralny powinien obniżyć stopy procentowe, aby ożywić słabna˛ca˛
gospodarke˛, lub unikać takich działań, aby nie ryzykować przyśpieszenia
inflacji. Parlament ma reformować system podatkowy, żeby ułatwić szybszy
wzrost gospodarczy lub zapewnić bardziej wyrównany podział dochodów. Tego
rodzaju problemy ekonomiczne pozostaja˛ w centrum trwaja˛cych nieustannie
politycznych sporów.
W poprzednich rozdziałach przedstawiliśmy narze˛dzia, którymi posługuja˛
sie˛ ekonomiści, badaja˛c zachowanie całej gospodarki, a także wpływ różnych
działań państwa na jej stan. Teraz, w rozdziale ostatnim, omówimy pie˛ć
najważniejszych debat, dotycza˛cych polityki makroekonomicznej; w każdym
przypadku przedstawimy argumenty spieraja˛cych sie˛ stron. Dzie˛ki wiedzy, która˛
nagromadziłeś w cia˛gu tych zaje˛ć, możesz teraz przedyskutować te ważne
i cia˛gle nierozwia˛zane problemy. Powinna ona pomóc Ci opowiedzieć sie˛ za
która˛ś ze stron sporu lub — przynajmniej — zrozumieć, dlaczego przyznanie
komuś racji jest takie trudne.
15.1
Czy należy stabilizować gospodarkę
za pomocą polityki pieniężnej
i polityki budżetowej?
W poprzednich rozdziałach przekonaliśmy sie˛, że zmiany zagregowanego po-
pytu i zagregowanej podaży moga˛ powodować krótkookresowe wahania wiel-
kości produkcji i zatrudnienia. Widzieliśmy również, w jaki sposób polityka
450 Zakończenie
pienie˛żna i polityka budżetowa, zmieniaja˛c zagregowany popyt, wpływaja˛ na

przebieg tych wahań. Jednak jeśli nawet politycy gospodarczy sa˛ w stanie
wpływać na przebieg krótkookresowych wahań poziomu aktywności gospo-
darki, nie musi to oznaczać, że powinni to robić. Nasza pierwsza debata dotyczy
tego, czy politycy Ci maja˛ wykorzystywać narze˛dzia polityki pienie˛żnej i poli-
tyki budżetowej, próbuja˛c łagodzić wzrosty i spadki produkcji w trakcie cyklu
koniunkturalnego.
Argumenty zwolenników
Pozostawione samym sobie gospodarki maja˛ tendencje˛ do wahań cyklicznych.
Na przykład, kiedy gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa staja˛ sie˛ pesymis-
tami, redukuja˛ wydatki, co zmniejsza zagregowany popyt na dobra i usługi. Ten
spadek zagregowanego popytu sprawia z kolei, że maleje produkcja dóbr i usług.
Przedsie˛biorstwa zwalniaja˛ pracowników i stopa bezrobocia sie˛ zwie˛ksza.
Maleje realny PKB i inne mierniki poziomu dochodu. Rosna˛ce bezrobocie
i maleja˛cy dochód utwierdzaja˛ ludzi w pesymizmie, który był pierwotna˛
przyczyna˛ tego ekonomicznego załamania.
Taka recesja nie przysparza społeczeństwu żadnych korzyści. Jest ona
czysta˛ strata˛ zasobów. W innej sytuacji pracownicy, którzy stracili prace˛
z powodu braku zagregowanego popytu, mieliby zaje˛cie. Właściciele przedsie˛-
biorstw, których fabryki w czasie recesji zaprzestały produkcji, wytwarzaliby
cenne dobra i usługi, sprzedaja˛c je z zyskiem.
Nie ma żadnego powodu, aby społeczeństwo cierpiało z powodu na-
ste˛puja˛cych po sobie cyklicznie faz ożywienia i załamania koniunktury. Rozwój
teorii makroekonomicznej wskazał politykom gospodarczym, jak można zmniej-
szyć dotkliwość wahań gospodarczych. Przeciwstawiaja˛c sie˛ naturalnym zmia-
nom koniunktury, twórcy polityki pienie˛żnej i budżetowej sa˛ w stanie stabilizo-
wać zagregowany popyt, a przez to również produkcje˛ i zatrudnienie. Kiedy
zagregowany popyt jest zbyt mały, aby zapewnić pełne zatrudnienie, politycy
gospodarczy powinni zwie˛kszać wydatki państwa, a także obniżać podatki
i stopy procentowe, zwie˛kszaja˛c podaż pienia˛dza. Natomiast kiedy zagregowany
popyt jest zbyt duży, co grozi przyśpieszeniem inflacji, politycy powinni
zmniejszać wydatki państwa oraz podnosić podatki i stopy procentowe. Taka
polityka gospodarcza czyni najlepszy możliwy użytek z teorii makroekonomicz-
nej i zapewnia stabilność gospodarcza˛, co jest korzystne dla wszystkich.
Pie˛ć debat o polityce makroekonomicznej 451
Argumenty przeciwników
Chociaż polityka pienie˛żna i polityka budżetowa teoretycznie moga˛ sie˛ przy-
czynić do ustabilizowania gospodarki, istnieja˛ ważne przeszkody, które utrud-
niaja˛ ich praktyczne wykorzystanie.
Po pierwsze, wpływ polityki pienie˛żnej i polityki budżetowej na gospo-
darke˛ jest nie natychmiastowy, lecz jest znacznie opóźniony. Polityka pienie˛żna
wpływa na wielkość zagregowanego popytu za pośrednictwem stóp procen-
towych, od których poziomu zależy wielkość wydatków, a zwłaszcza inwestycje
mieszkaniowe i inwestycje przedsie˛biorstw. Jednak wiele gospodarstw domo-
wych i przedsie˛biorstw decyzje o wydatkach podejmuje z dużym wyprzedze-
niem. W efekcie potrzeba wiele czasu, aby zmiany stóp procentowych wywarły
wpływ na wielkość zagregowanego popytu na dobra i usługi. Wyniki licznych
badań wskazuja˛, że zmiany polityki pienie˛żnej nie oddziałuja˛ znacza˛co na
zagregowany popyt przed upływem co najmniej 6 miesie˛cy od dokonania tych
zmian.
Również skutki polityki budżetowej ujawniaja˛ sie˛ z odroczeniem, ponieważ
mie˛dzy momentem podje˛cia decyzji o uruchomieniu programu wydatków
państwa a jej wykonaniem może upłyna˛ć wiele czasu.
Opóźnienia te powoduja˛, że chca˛cy stabilizować gospodarke˛ politycy
gospodarczy sa˛ zmuszeni przewidywać warunki gospodarcze, które zapewne
be˛da˛ istniały, kiedy podejmowane przez nich działania zaczna˛ przynosić efekty.
Niestety, prognozowanie zjawisk gospodarczych jest w najwyższym stopniu
niedokładne, zarówno dlatego, że makroekonomia jest nierozwinie˛ta˛ nauka˛, jak
i dlatego, że szoki powoduja˛ce wahania gospodarcze z samej swojej natury sa˛
nieprzewidywalne. Kiedy politycy gospodarczy zmieniaja˛ zatem polityke˛ pie-
nie˛żna˛ lub polityke˛ budżetowa˛, sa˛ zmuszeni opierać sie˛ na przybliżonych
wyobrażeniach co do przyszłych warunków gospodarczych.
Zbyt cze˛sto politycy, którzy próbuja˛ stabilizować gospodarke˛, osia˛gaja˛
dokładnie odwrotny skutek. W okresie mie˛dzy rozpocze˛ciem działania a ujaw-
nieniem sie˛ jego efektów warunki gospodarcze z łatwościa˛ moga˛ sie˛ zmienić.
W efekcie politycy gospodarczy niechca˛cy moga˛ raczej zwie˛kszyć, niż zmniej-
szyć amplitude˛ wahań gospodarczych. Niektórzy ekonomiści twierdza˛, że
przyczyna˛ wielu wielkich kryzysów ekonomicznych w historii, w tym Wielkiego
Kryzysu z lat trzydziestych XX w., były destabilizuja˛ce gospodarke˛ działania
polityków gospodarczych.
Jedna z pierwszych zasad, których uczy sie˛ lekarzy, brzmi: „Najważniejsze,
nie szkodzić”. Ludzkie ciało ma naturalne zdolności regeneracyjne. Lekarz,
który nie jest pewny swojej diagnozy, cze˛sto nic nie powinien robić, tylko
pozostawić ciało pacjenta samemu sobie. Kiedy brakuje wiarygodnych infor-
macji, jego interwencja grozi jedynie pogorszeniem sytuacji.
452 Zakończenie
To samo można powiedzieć o rozwia˛zywaniu problemów w gospodarce.

Wyeliminowanie wszystkich wahań gospodarczych mogłoby być poża˛dane,
jednak taki cel nie jest realistyczny, jeśli uzmysłowimy sobie ograniczenia
wiedzy makroekonomicznej, a także nieusuwalna˛ nieprzewidywalność rozwoju
zdarzeń. Politycy gospodarczy powinni sie˛ powstrzymać od zbyt cze˛stego
sie˛gania po narze˛dzia polityki pienie˛żnej i budżetowej i cieszyć sie˛, jeśli ich
działania nie powoduja˛ niepotrzebnych szkód.
Szybki sprawdzian
Wyjaśnij, dlaczego polityka pieniężna i polityka budżetowa działają z opóźnieniem.
Dlaczego opóźnienie to ma znaczenie dla polityka gospodarczego, podejmującego
decyzję o interwencji w gospodarce?
15.2
Podporządkowana stałym regułom
czy uznaniowa polityka pieniężna?
Jak po raz pierwszy dowiedzieliśmy sie˛ w rozdziale 7, wiele banków central-
nych, a zwłaszcza Bank Anglii i Europejski Bank Centralny, zdecydowało sie˛
prowadzić polityke˛ pienie˛żna˛ metoda˛ ustalania celu inflacyjnego. W takim
przypadku decyzje o poziomie rzeczywistej stopy procentowej podejmuje
specjalny komitet, w przypadku Banku Anglii jest to Komitet ds. Polityki
Pienie˛żnej (Monetary Policy Committee), a w przypadku Europejskiego Banku
Centralnego — Rada Gubernatorów (Governing Council). Te decyduja˛ce o poli-
tyce pienie˛żnej organy regularnie zbieraja˛ sie˛ w celu dokonania oceny stanu
gospodarki. Na podstawie tej oceny, a także prognozy przyszłych warunków
gospodarczych, podejmuja˛ one naste˛pnie decyzje˛ o podniesieniu, obniżeniu lub
pozostawieniu na dotychczasowym poziomie krótkookresowych stóp procen-
towych. Ogólnie, kiedy prognozy przewiduja˛ wzrost inflacji znacznie ponad
poziom celu inflacyjnego, stopy procentowe sa˛ podnoszone, aby zmniejszyć
zagregowany popyt i spowolnić inflacje˛ (kiedy zaś przewiduje sie˛ spadek infla-
cji znacznie poniżej poziomu celu inflacyjnego, stopy procentowe zostaja˛
obniżone).
Jeśli cały ten system instytucjonalny działa jawnie, dowiadujemy sie˛
niekiedy, że członkowie komitetu decyduja˛cego o stopach procentowych nie
zgadzaja˛ sie˛ ze soba˛ i w efekcie jedni głosuja˛ za zmiana˛ stóp procentowych,
a inni — przeciwko ich zmianie. Wie˛kszość ekonomistów popiera niezależność
banku centralnego jako twórcy polityki pienie˛żnej. Niemniej niektórzy krytykuja˛
system, w ramach którego stopy procentowe sa˛ ustalane uznaniowo przez organ
kolegialny, a ich poziom nie wynika z przestrzegania żadnych stałych reguł.

Nasza druga debata o polityce makroekonomicznej dotyczy zatem tego, czy
banki centralne należy pozbawić cze˛ści władzy, zobowia˛zuja˛c je do precyzyj-
nego przestrzegania reguł polityki pienie˛żnej.
Argumenty za stałymi regułami

polityki pieniężnej
Swoboda podejmowania decyzji o polityce pienie˛żnej wia˛że sie˛ z przynajmniej
trzema problemami. Pierwszy z nich polega na tym, że nie wyklucza ona
niekompetencji i nadużyć władzy. Kiedy państwo wysyła policjantów, aby przy-
wrócili porza˛dek prawny w pewnej społeczności, podlegaja˛ oni ścisłym prze-
pisom, które reguluja˛ sposób ich pracy. Ponieważ policja dysponuje wielka˛
władza˛, zezwolenie na wykorzystywanie jej w dowolny sposób byłoby niebez-
pieczne. Jednak kiedy to samo państwo daje szefom banku centralnego władze˛
umożliwiaja˛ca˛ utrzymanie porza˛dku ekonomicznego, zezwala im na niczym
nieograniczona˛ uznaniowość.
Władze banku centralnego ulegaja˛ pokusie posłużenia sie˛ narze˛dziami
polityki pienie˛żnej w celu wpłynie˛cia na wynik wyborów, co jest przykładem
nadużycia władzy. Załóżmy, że głosowanie za partia˛ sprawuja˛ca˛ do tej pory
władze˛ zależy od warunków ekonomicznych, panuja˛cych w okresie tuż przed
wyborami. Sprzyjaja˛ce rza˛dza˛cej partii władze banku centralnego ulegaja˛
pokusie głosowania za ekspansywna˛ polityka˛ pienie˛żna˛, aby bezpośrednio przed
wyborami pobudzić wzrost produkcji i zatrudnienia. Przecież be˛da˛ca wynikiem
takiej polityki inflacja pojawi sie˛ dopiero po wyborach. Jeśli zatem władze
banku centralnego działaja˛ w sojuszu z politykami (w Wielkiej Brytanii człon-
kowie Komitetu ds. Polityki Pienie˛żnej sa˛ nominowani przez ministra finansów),
uznaniowa polityka pienie˛żna może powodować wahania gospodarcze, odzwier-
ciedlaja˛ce kalendarz wyborczy. Ekonomiści nazywaja˛ takie wahania politycz-
nym cyklem koniunkturalnym ( political business cycle).
Rzeczywiście, mimo iż zdecydowana wie˛kszość ekonomistów jest zdania,
że kiedy ludzie maja˛ oczekiwania inflacyjne, nie istnieje długookresowa od-
wrotna zależność mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, politycy gospodarczy stoja˛
w obliczu wyboru mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, dotycza˛cego krótkiego
okresu. Możliwość obniżenia stopy bezrobocia sprawia, że bezpośrednio przed
wyborami ulegaja˛ oni zatem pokusie niedotrzymania przyrzeczeń zapewnienia
stabilności cen. Owa sprzeczność mie˛dzy tym, co zapowiadane (tym, co politycy
gospodarczy mówia˛, że be˛da˛ robili), a rzeczywistymi działaniami (tym, co
naste˛pnie politycy ci naprawde˛ robia˛) jest przyczyna˛ niespójności czasowej
polityki gospodarczej. Ponieważ działania polityków tak cze˛sto sa˛ właśnie
niespójne czasowo, ludzie pozostaja˛ sceptyczni, kiedy bank centralny informuje
o swoich planach zmniejszenia inflacji. W efekcie społeczeństwo zawsze
454 Zakończenie
spodziewa sie˛ inflacji wyższej od tej, do której — zgodnie ze swoimi zapowie-

dziami — da˛ża˛ politycy gospodarczy odpowiedzialni za polityke˛ pienie˛żna˛. Te
wysokie oczekiwania inflacyjne przesuwaja˛ z kolei krótkookresowa˛ krzywa˛
Phillipsa do góry, co sprawia, że warunki krótkookresowego wyboru mie˛dzy
inflacja˛ a bezrobociem staja˛ sie˛ gorsze, niż mogłyby być.
Drugi problem towarzysza˛cy uznaniowej polityce pienie˛żnej polega na
tym, że członkowie komitetu decyduja˛cego o wysokości stopy procentowej
moga˛ po prostu nie być w stanie podja˛ć decyzji o skali jej niezbe˛dnej zmiany. Na
przykład, po opublikowaniu stenogramów z posiedzeń Komitetu ds. Polityki
Pienie˛żnej Banku Anglii cze˛sto okazuje sie˛, że jego członkowie różnia˛ sie˛
pogla˛dami na to, czy należy zmienić poziom stopy procentowej, czy też nie na-
leży go zmieniać, a jeśli już, to jak duża ma być ta zmiana. Kiedy władze banku
centralnego nie sa˛ jednomyślne, także przedsie˛biorstwa i pracownicy moga˛ sie˛
różnić pogla˛dami na oczekiwane tempo przyszłej inflacji, co może powodować
niestabilność gospodarki i przyśpieszenie tempa wzrostu cen, gdy niektóre firmy
podniosa˛ ceny, a cze˛ść pracowników zaża˛da wyższych wynagrodzeń.
Trzeci problem ma charakter bardziej polityczny: społeczeństwo, po-
zwalaja˛c na ustalanie poziomu stóp procentowych przez władze banku central-
nego, przekazuje kontrole˛ nad bardzo ważna˛ zmienna˛ ekonomiczna˛, której
poziom wpływa na życie milionów ludzi, osobom niepochodza˛cym z wyboru
i w znacznym stopniu nieponosza˛cym odpowiedzialności za swoje decyzje.
Dlaczego osoby te maja˛ dysponować prawem do podnoszenia stóp procen-
towych, co może utrudniać inwestowanie przedsie˛biorstwom i spłate˛ kredytów
hipotecznych milionom gospodarstw domowych?
Jak wiemy, w długim okresie nie istnieje odwrotna zależność mie˛dzy
inflacja˛ a bezrobociem. Czy zatem zamiast przekazywać władze˛ w re˛ce nie-
pochodza˛cych z wyboru jednostek, nie jest lepszym rozwia˛zaniem ustanowienie
prostej reguły rza˛dza˛cej polityka˛ pienie˛żna˛, zrozumiałej dla wszystkich i unie-
możliwiaja˛cej nadużywanie władzy i niekompetencje˛, a także odpornej na
problem niespójności czasowej? Na przykład, mogłoby chodzić o taka˛ regułe˛:
„Należy zmienić stopy procentowe o połowe˛ wyrażonej w procentach różnicy
oczekiwanego tempa inflacji i celu inflacyjnego”. W celu upewnienia sie˛ regule
takiej można by nadać forme˛ ustawy. Reguła taka eliminowałaby niekompeten-
cje˛ i nadużywanie władzy przez bank centralny, niemożliwym czynia˛c politycz-
ny cykl koniunkturalny. W dodatku znikne˛łaby czasowa niespójność polityki
pienie˛żnej. Ludzie zacze˛liby wierzyć deklaracjom banku centralnego o spodzie-
wanej niskiej inflacji, ponieważ prawo wymagałoby od tego banku prowadzenia
polityki pienie˛żnej maja˛cej na celu obniżenie inflacji. Dzie˛ki niskim oczekiwa-
niom inflacyjnym krótkookresowy stosunek wymienny mie˛dzy inflacja˛ a bez-
robociem byłby korzystniejszy dla gospodarki. Zobowia˛zanie banku central-
nego do przestrzegania stałej reguły polityki pienie˛żnej mogłoby sie˛ okazać
korzystne, ograniczaja˛c niekompetencje˛, nadużywanie władzy i niespójność
czasowa˛.
Argumenty przeciwko stałym regułom

polityki pieniężnej
Chociaż uznaniowej polityce pienie˛żnej moga˛ towarzyszyć różne zagrożenia,
ma ona również jedna˛ ważna˛ zalete˛: elastyczność. Bank centralny nieuchronnie
ma do czynienia z różnymi sytuacjami i nie wszystkie z nich dadza˛ sie˛
przewidzieć. Niektóre z tych sytuacji moga˛ być dość dramatyczne, takie jak
wojna, bardzo duży wzrost ceny ropy naftowej lub spadek cen na giełdzie. Inne
moga˛ być mniej poważne, jak np. umiarkowany, lecz istotny spadek kursu
waluty krajowej. Bank centralny musi podejmować decyzje˛, w jaki sposób
reagować na te szoki ekonomiczne. Twórca reguły rza˛dza˛cej polityka˛ pienie˛żna˛
zapewnie nie byłby w stanie wzia˛ć pod uwage˛ wszystkich zagrożeń i z góry
przewidzieć, jaka reakcja banku be˛dzie najbardziej właściwa. Lepszym roz-
wia˛zaniem jest zlecić wykwalifikowanym osobom prowadzenie polityki pienie˛ż-
nej, a naste˛pnie pozostawić im swobode˛ działania.
Co wie˛cej, problemy towarzysza˛ce uznaniowej polityce pienie˛żnej w dużej
cześci maja˛ charakter hipotetyczny. Na przykład, znaczenie praktyczne politycz-
˛
nego cyklu koniunkturalnego wcale nie jest jasne, co najwyżej może z tego
wynikać sugestia przekazania kontroli nad polityka˛ pienie˛żna˛ niezależnemu
bankowi centralnemu. Ważnym składnikiem ram instytucjonalnych, jakie pow-
stały w wielu krajach, które zdecydowały sie˛ na prowadzenie polityki celu infla-
cyjnego przez niezależny bank centralny, jest jawność tej polityki. Na przykład
Bank Anglii czyni, co w jego mocy, aby — za pomoca˛ publikacji i przemówień
członków Komitetu ds. Polityki Pienie˛żnej, wygłaszanych w różnych cze˛ściach
kraju — upublicznić swoje pogla˛dy na temat mechanizmu transmisyjnego
polityki pienie˛żnej, a także przewidywania dotycza˛ce tempa inflacji i innych
zmiennych makroekonomicznych. Publikowane sa˛ również stenogramy z posie-
dzeń Komitetu. Sa˛ powody, aby twierdzić, że całkowita niezależność Komitetu
ds. Polityki Pienie˛żnej wymagałaby, aby jego członkowie nie byli mianowani
przez polityka (ministra finansów). Niemniej, członkowi tego Komitetu trudno
byłoby działać na korzyść którejś z partii politycznych, nie narażaja˛c sie˛ przy
tym na komentarze i krytyke˛ „nadzorców banku centralnego”, czyli niezależ-
nych ekonomistów akademickich, instytutów badawczych, sektora finansowego
i mediów, zajmuja˛cych sie˛ komentowaniem działań banku centralnego.
Praktyczne znaczenie niespójności czasowej prowadzonej polityki również
wcale nie jest oczywiste, zwłaszcza jeśli przyjmiemy, że najważniejszym
oficjalnym celem banku centralnego jest stabilność cen. Władze tego banku sa˛
wiarygodne, jeśli ich słowa maja˛ pokrycie w czynach. Po uzyskaniu niezależ-
ności w 1997 r. Bank Anglii był w stanie zapewnić niskie i stabilne tempo
inflacji, mimo zawsze obecnej pokusy wykorzystania krótkookresowej odwrot-
nej zależności mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem. Pokazuje to, że warunkiem niskiej
inflacji nie jest polityka pienie˛żna prowadzona automatycznie i precyzyjne
przestrzeganie jakiejś reguły.
456 Zakończenie
Chociaż przekazanie kontroli nad stopa˛ procentowa˛ bankowi centralnemu

oznacza znaczna˛ władze˛ gospodarcza˛ osób, które nie pochodza˛ z wyboru,
władza ta z wielu powodów jest iluzoryczna. Przecież w długim okresie nie ma
odwrotnej zależności mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem, wie˛c bezrobocie i wielkość
produkcji w długim okresie nie zmienia˛ sie˛, niezależnie od tego, co zrobi bank
centralny. Jednak ponieważ problem niespójności czasowej polityki pienie˛żnej
jest o wiele bardziej dotkliwy, kiedy polityka ta jest kontrolowana przez
pochodza˛cych z wyboru polityków, przekazanie tej kontroli w re˛ce konser-
watywnego, niezależnego banku centralnego powinno doprowadzić do ob-
niżenia tempa inflacji w długim okresie. Inflacja w takiej sytuacji powinna być
zatem niższa i bardziej stabilna przy tej samej (naturalnej) wielkości produkcji
i stopie bezrobocia. To właśnie ten fakt, że władze banku centralnego nie sa˛
wyłaniane w bezpośrednich wyborach, umożliwia rozwia˛zanie problemu nie-
spójności czasowej polityki pienie˛żnej.
Każda próba zasta˛pienia uznaniowej polityki pienie˛żnej polityka˛ pod-
porza˛dkowana˛ stałej regule oznacza konieczność precyzyjnego sformułowania
tej zasady. Mimo intensywnych badań oraz analiz kosztów i korzyści zwia˛za-
nych z wyborem różnych reguł, ekonomiści nie sa˛ zgodni co do tego, jaka zasada
jest najlepsza. Przynajmniej na razie panuje opinia, że społeczeństwo nie ma
specjalnego wyboru i jest zmuszone zaakceptować uznaniowa˛ polityke˛ pienie˛ż-
na˛ władz banku centralnego.
Szybki sprawdzian
Podaj przykład stałej reguły polityki pieniężnej. Dlaczego polityka pieniężna prowa-
dzona zgodnie z Twoją regułą mogłaby się okazać lepsza niż uznaniowa polityka
pieniężna? Czy mogłaby się ona okazać gorsza?
15.3
Czy państwo ma dbać
o równowagę budżetu?
Nieustaja˛ca dyskusja makroekonomiczna dotyczy finansów państwa. Ilekroć
wydaje ono wie˛cej, niż wynosza˛ jego wpływy z podatków, powstały deficyt
budżetowy jest pokrywany emisja˛ długu publicznego. W latach 2003−2004
w Wielkiej Brytanii deficyt budżetowy wynosił około 35 mld funtów.
Kiedy w rozdziale 4 analizowaliśmy działanie rynków finansowych, prze-
konaliśmy sie˛, jak deficyt budżetowy wpływa na wielkość oszcze˛dności, in-
westycje i stopy procentowe. Jak ważnym problemem jest ten deficyt? Nasza
trzecia debata dotyczy tego, czy odpowiedzialni za polityke˛ budżetowa˛ politycy
gospodarczy powinni bardzo starać sie˛ zbilansować wydatki i dochody państwa.
Argumenty za równowagą
budżetu państwa
Kiedy państwo nie jest w stanie zrównoważyć swojego budżetu, musi pożyczać
pienia˛dze, emituja˛c obligacje w celu pokrycia powstałego niedoboru. Kiedy robi
tak bez przerwy, wielkość długu państwa po prostu zwie˛ksza sie˛ wraz z upły-
wem czasu.
Najbardziej bezpośrednim skutkiem istnienia długu państwa jest obcia˛żenie
przyszłych pokoleń podatników. Kiedy nadejdzie czas spłaty tych długów razem
z narosłymi odsetkami, przyszli podatnicy stana˛ przed trudnym wyborem. Moga˛
oni zdecydować sie˛ na podwyżke˛ podatków lub zmniejszyć wydatki państwa lub
zrobić i jedno, i drugie, aby zdobyć zasoby potrzebne do spłacenia długów
i narosłego oprocentowania. Moga˛ oni też przełożyć termin rozliczenia i wpe˛-
dzić państwo w jeszcze wie˛ksze długi, jeszcze raz zapożyczaja˛c sie˛ w celu
spłacenia starych długów wraz z oprocentowaniem. Krótko mówia˛c, kiedy pań-
stwo prowadzi polityke˛ deficytu budżetowego i emituje obligacje państwowe,
pozwala dzisiejszym podatnikom przerzucić rachunek za cze˛ść swoich wydat-
ków na przyszłych podatników. Oczywiście odziedziczenie takiego dużego
zadłużenia nie podnosi, lecz obniża poziom życia przyszłych pokoleń.
W dodatku, poza tymi bezpośrednimi efektami, deficyt budżetowy ma
jeszcze inne skutki makroekonomiczne. Ponieważ stanowi on ujemne oszcze˛d-
ności publiczne, zmniejsza oszcze˛dności krajowe (sume˛ oszcze˛dności prywat-
nych i publicznych). Spadek oszcze˛dności krajowych powoduje wzrost realnych
stóp procentowych i zmniejszenie sie˛ inwestycji. Skutkiem zmniejszenia sie˛
inwestycji jest stopniowy spadek zasobu kapitału w gospodarce. Mniejszy zasób
kapitału powoduje spadek produkcyjności pracy, obniżke˛ płac realnych i zmniej-
szenie sie˛ produkcji dóbr i usług. Kiedy zatem państwo zwie˛ksza swoje
zadłużenie, przyszłe pokolenia żyja˛ w gospodarce, w której dochody sa˛
mniejsze, a podatki wyższe.
Jednak istnieja˛ sytuacje, w których polityka deficytu budżetowego jest
usprawiedliwiona. Historia pokazuje, że najcze˛ściej przyczyna˛ zwie˛kszenia sie˛
zadłużenia państwa jest wojna. Kiedy konflikt zbrojny powoduje przejściowy
wzrost wydatków państwa, rozsa˛dnie jest je sfinansować długiem, inaczej
podatki musiałyby w czasie wojny niezwykle wzrosna˛ć. Bardzo wysokie stopy
opodatkowania bardzo zakłóciłyby motywacje˛ tych, którzy podlegaja˛ opodat-
kowaniu, powoduja˛c powstanie wielkich strat dobrobytu. W dodatku bardzo
wysokie opodatkowanie pokoleń obecnych podatników, którzy i tak sa˛ zmuszeni
do ofiar, czyli do walki na wojnie, byłoby niesprawiedliwe.
Podobnie, rozsa˛dne jest dopuszczenie do deficytu budżetowego w czasie
przejściowego osłabienia aktywności gospodarczej. Kiedy w gospodarce rozpo-
czyna sie˛ recesja, dochody z podatków automatycznie maleja˛, ponieważ pod-
stawa˛ naliczania podatku dochodowego i podatku od wynagrodzeń sa˛ różne
miary dochodu. Rosna˛ natomiast płatności transferowe, takie jak zasiłki dla
458 Zakończenie
bezrobotnych. W dodatku zmniejszaja˛ sie˛ wydatki gospodarstw domowych, co

powoduje spadek dochodu państwa z podatków pośrednich. Jeśli w trakcie
recesji państwo próbowałoby zrównoważyć swój budżet, musiałoby podnieść
podatki i zmniejszyć wydatki w okresie wysokiego bezrobocia. Taka polityka
powodowałaby zmniejszenie sie˛ zagregowanego popytu dokładnie w czasie,
w którym należałoby go zwie˛kszać, a zatem przyczyniałaby sie˛ do wzrostu skali
wahań gospodarczych. Kiedy jednak w gospodarce rozpoczyna sie˛ ożywienie,
sytuacja zmienia sie˛ diametralnie: przychody z opodatkowania rosna˛ wraz ze
wzrostem poziomu aktywności gospodarczej, maleja˛ zaś płatności transferowe.
Państwo powinno zatem odnotować nadwyżke˛ budżetowa˛, umożliwiaja˛ca˛ spła-
cenie zadłużenia narosłego za sprawa˛ deficytu budżetowego, który istniał
w czasie recesji.
Jeśli zatem pominiemy wojny, w trakcie cyklu koniunkturalnego nie ma
usprawiedliwienia nierównowagi budżetowej. Jeśli państwo prowadzi polityke˛
deficytu budżetowego w fazie recesji, w fazie ożywienia powinno ono do-
prowadzić do powstania analogicznej nadwyżki budżetowej tak, że przecie˛tnie
rzecz biora˛c budżet okaże sie˛ zrównoważony.
W porównaniu z polityka˛ nieustannego deficytu budżetowego, równowaga
budżetu lub przynajmniej budżet zrównoważony w okresie pełnego cyklu
koniunkturalnego oznacza wie˛ksze oszcze˛dności krajowe, wie˛ksze inwestycje
i szybszy wzrost gospodarczy. Przyszli absolwenci uczelni be˛da˛ zatem rozpo-
czynali prace˛ w lepszej sytuacji gospodarczej. Dlatego państwo powinno dbać
o równowage˛ budżetu.
Argumenty przeciwko równowadze

budżetu państwa
Problem długu publicznego jest mniej poważny, niż cze˛sto sie˛ twierdzi. Chociaż
zadłużenie państwa rzeczywiście oznacza obcia˛żenie młodych pokoleń dodat-
kowymi podatkami, ten cie˛żar zwykle nie jest duży w porównaniu z przecie˛tnym
dochodem przecie˛tnego obywatela osia˛ganym przez niego w cia˛gu całego życia.
Argumenty za zrównoważeniem budżetu sa˛ cze˛sto wynikiem pomylenia punktu
widzenia jednej osoby lub gospodarstwa domowego z perspektywa˛ całej
gospodarki. Najcze˛ściej chcielibyśmy pozostawić po swojej śmierci przyjacio-
łom, krewnym lub może ulubionej instytucji dobroczynnej jakiś rodzaj spadku,
a przynajmniej nie chcemy zostawić po sobie dużych długów. Jednak cykl życia
gospodarek, inaczej niż czas życia ludzi, nie jest skończony; w pewnym sensie
żyja˛ one wiecznie, a wie˛c nie ma żadnego powodu, aby kiedyś całkowicie
„spłaciły” swoje długi.
Krytycy deficytu budżetowego twierdza˛ niekiedy, że zadłużenie państwa
nie może sie˛ zwie˛kszać w nieskończoność, lecz w rzeczywistości jest inaczej.
Cie˛żar zadłużenia publicznego powinniśmy oceniać, porównuja˛c go z wielkoś-
cia˛ dochodu narodowego, czyli dokładnie tak samo, jak robi to bank z wnios-
kiem kredytowym, porównuja˛c zadłużenie jakiejś osoby z wielkościa˛ jej
dochodów. Wzrost liczby ludności i poste˛p technologiczny sprawiaja˛, że
całkowity dochód w gospodarce zwie˛ksza sie˛ wraz z upływem czasu. W efekcie
zdolność społeczeństwa do płacenia odsetek od długu publicznego również
wzrasta wraz z upływem czasu. W rzeczywistości nie powinniśmy brać pod
uwage˛ całkowitej wielkości zadłużenia, lecz stosunek wielkości zadłużenia do
wielkości dochodu narodowego. Tak długo, jak relacja ta sie˛ nie zwie˛ksza,
poziom zadłużenia nie jest niebezpieczny. Innymi słowy, dopóty wielkość
zadłużenia publicznego rośnie wolniej niż dochód narodowy, dopóki nie ma
żadnych powodów, aby dług publiczny nie zwie˛kszał sie˛ w nieskończoność. Oto
przykład liczbowy. Załóżmy, że wielkość produkcji w gospodarce rośnie
w przecie˛tnym tempie rocznym, równym 3%. Jeśli przecie˛tne tempo inflacji
wynosi około 2% na rok, nominalna wartość produkcji wzrasta w tempie 5%.
Zadłużenie publiczne może sie˛ zatem zwie˛kszać w tempie 5% rocznie bez
zwie˛kszania sie˛ relacji wielkości zadłużenia do dochodu narodowego.
Co wie˛cej, myla˛ce jest analizowanie tylko wybranych skutków deficytu
budżetowego. Deficyt ten stanowi jedynie fragment całości. Ważne jest również
to, w jaki sposób państwo zdobywa i wydaje pienia˛dze w gospodarce. Podej-
muja˛c odpowiednie decyzje z zakresu polityki budżetowej, politycy gospodar-
czy na wiele sposobów oddziałuja˛ na różne pokolenia podatników. Deficyt lub
nadwyżke˛ budżetowa˛ państwa należy analizować w kontekście tych działań. Na
przykład załóżmy, że państwo zmniejsza deficyt budżetowy, redukuja˛c wydatki
na inwestycje publiczne, np. na edukacje˛. Czy taka polityka przyczyni sie˛ do
polepszenia sytuacji młodzieży? Owszem, zadłużenie państwa be˛dzie mniejsze
w okresie, w którym pokolenia te pojawia˛ sie˛ na rynku pracy, co oznacza dla
nich mniejsze obcia˛żenie podatkami w przyszłości. Jednak jeśli ludzie ci be˛da˛
gorzej wykształceni, niż mogliby być, ich produkcyjność, a zatem również ich
dochody be˛da˛ wzgle˛dnie niskie. Z wielu szacunków stopy zwrotu z nakładów na
kształcenie (chodzi o wzrost wynagrodzenia pracownika, be˛da˛cy wynikiem
dodatkowego roku spe˛dzonego w szkole) wynika, że jest ona dość wysoka.
Zmniejszenie deficytu budżetowego kosztem ograniczenia wydatków na eduka-
cje˛ może — jeżeli uwzgle˛dnimy te wszystkie okoliczności — pogorszyć
sytuacje˛ przyszłych pokoleń.
W rzeczywistości w Wielkiej Brytanii rozróżnia sie˛ inwestycyjne i bieża˛ce
potrzeby finansowe państwa. Polityka budżetowa powinna zapewniać kompen-
sowanie sie˛ deficytów i nadwyżek w trakcie cyklu koniunkturalnego, a ważnym
wskaźnikiem jest stosunek wielkości długu publicznego do PKB. Zasady te sa˛
zawarte w dwóch regułach budżetowych, które w Wielkiej Brytanii sa˛ nazywane
złota˛ zasada˛ (golden rule) i zasada˛ zrównoważonych inwestycji (sustainable
investment rule). Złota zasada polega na tym, że w trakcie cyklu koniunktural-
nego państwo pożycza pienia˛dze jedynie po to, aby finansować wydatki
inwestycyjne, a nie wydatki bieża˛ce. Innymi słowy, saldo wydatków bieża˛cych
460 Zakończenie
budżetu, czyli różnica wpływów bieża˛cych i wydatków bieża˛cych, nie może być
ujemne. Natomiast zasada zrównoważonych inwestycji polega na tym, że
w trakcie cyklu koniunkturalnego stosunek wielkości długu publicznego do PKB
jest utrzymywany na stabilnym i ostrożnym poziomie, za który minister
finansów uznaje poziom nieprzekraczaja˛cy 40% PKB.
Oznacza to, że w przypadku wydatków bieża˛cych (nie obejmuja˛ one
wydatków na inwestycje publiczne) w Wielkiej Brytanii usiłuje sie˛ prowadzić
polityke˛ budżetu zrównoważonego w trakcie jednego cyklu koniunkturalnego,
unikaja˛c deficytu. Jednocześnie państwo zastrzega sobie prawo zadłużania sie˛
w celu finansowania wydatków inwestycyjnych pod warunkiem, że przecie˛tna
relacja wielkości długu publicznego do PKB w trakcie pojedynczego cyklu
koniunkturalnego pozostaje stabilna. Warunek zrównoważenia salda wydatków
bieża˛cych państwa, przecie˛tnie w trakcie pojedynczego cyklu koniunkturalnego,
nie wyklucza wykorzystania zalet automatycznych stabilizatorów gospodarki,
czyli np. wzrostu zasiłków pomagaja˛cego zmniejszyć wahania koniunktury
i zmniejszenia wpływów z podatków, naste˛puja˛cego automatycznie w czasie
recesji (odwrotnie wygla˛da sytuacja w trakcie boomu gospodarczego). Dopusz-
czenie możliwości wysta˛pienia deficytu budżetowego w przypadku wydatków
inwestycyjnych jest rozsa˛dne, ponieważ — mimo że deficyt powoduje wzrost
długu publicznego — efektem takiego rozwia˛zania jest przyśpieszenie wzrostu
gospodarczego np. dzie˛ki wydatkom na edukacje˛ lub drogi.
Nadmiernym uproszczeniem jest zatem twierdzenie, że — niezależnie od
fazy cyklu koniunkturalnego i rodzaju wydatków — państwo powinno prowa-
dzić polityke˛ zrównoważonego budżetu.
Szybki sprawdzian
Dlaczego, podejmując decyzję, czy państwo powinno prowadzić politykę zrów-
noważonego budżetu, mielibyśmy rozróżniać wydatki bieżące państwa od wy-
datków inwestycyjnych, a także dlaczego mielibyśmy brać pod uwagę cykl
koniunkturalny?
15.4
Czy należy zreformować
system podatkowy tak,
aby sprzyjał oszczędzaniu?
Zgodnie z jedna˛ z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikro-
ekonomii, poziom życia zależy do ilości wyprodukowanych dóbr i usług. Jak
przekonaliśmy sie˛ w rozdziale 3 Makroekonomii możliwości produkcyjne na-
rodu sa˛ z kolei w wielkim stopniu określone przez wielkość oszcze˛dności

i inwestycji, podejmowanych z myśla˛ o przyszłości. Czwarta debata, która˛ sie˛
zajmiemy, dotyczy tego, czy politycy gospodarczy powinni zreformować
prawo podatkowe w celu zache˛cenia ludzi do zwie˛kszenia oszcze˛dności i in-
westycji.
Argumenty za reformą systemu podatkowego,

mającą zachęcić do oszczędzania
Stopa oszcze˛dności krajowych stanowi jeden z najważniejszych czynników, od
których zależy długookresowy rozkwit gospodarczy. Kiedy stopa oszcze˛dności
jest wzgle˛dnie wysoka, wie˛cej zasobów może zostać przeznaczone na inwesty-
cje w budowe˛ i wyposażenie nowych fabryk. Wie˛kszy zasób wyposażenia
kapitałowego zwie˛ksza z kolei produkcyjność pracy, wynagrodzenia i dochody.
Nie jest zatem zaskakuja˛ce, że dane statystyczne z różnych krajów pokazuja˛
silna˛ korelacje˛ poziomu stóp oszcze˛dności w poszczególnych krajach i poziomu
mierników dobrobytu ekonomicznego w tych krajach.
Według innej z dziesie˛ciu głównych zasad ekonomii z rozdziału 1 w Mikro-
ekonomii ludzie reaguja˛ na bodźce. Ustalenie to należy wykorzystać w celu
wywarcia wpływu na decyzje ludzi o tym, ile oszcze˛dzać. Jeśli prawo, które
obowia˛zuje w pewnym kraju, czyni oszcze˛dzanie atrakcyjnym, społeczeństwo
zaoszcze˛dzi wie˛ksza˛ cze˛ść swoich dochodów, a te wie˛ksze oszcze˛dności
zapewnia˛ mu dostatnia˛ przyszłość.
Niestety, systemy podatkowe w wielu krajach na wiele różnych sposobów
znieche˛caja˛ do oszcze˛dzania. Na przykład, pomyśl o dwudziestopie˛cioletnim
pracowniku, który oszcze˛dza 1000 euro ze swojego dochodu, aby zapewnić
sobie bardziej wygodne życie po przejściu na emeryture˛ w wieku 70 lat. Jeśli
kupi on obligacje˛, która przynosi odsetki w wysokości 10%, w końcu analizowa-
nego okresu 45 lat zaoszcze˛dzone 1000 euro osia˛gnie wartość 72 900 euro pod
warunkiem, że dochód z oprocentowania nie be˛dzie podlegał opodatkowaniu.
Załóżmy jednak, że w przypadku tego pracownika krańcowa stopa opodat-
kowania dochodu z oprocentowania równa sie˛ 20%, zatem stopa procentowa po
opodatkowaniu wynosi jedynie 8% i 1000 euro po upływie 45 lat osia˛ga wartość
jedynie 31 920 euro. Oznacza to, że — jeśli rozważymy tak długi okres
— opodatkowanie dochodu z oprocentowania zmniejsza korzyść z zaoszcze˛dze-
nia 1000 euro z 72 900 euro do 31 920 euro, czyli o prawie 50%. W rzeczy-
wistości w przypadku wielu osób o wysokich dochodach w krajach Europy
krańcowa stopa opodatkowania jest nawet jeszcze wyższa Na przykład, załóż-
my, że równa sie˛ ona 40%. Dotycza˛ca naszego pracownika stopa procentowa po
opodatkowaniu wynosi wtedy tylko 6%, a wartość jego skumulowanych oszcze˛-
dności w momencie przechodzenia na emeryture˛ zmniejsza sie˛ o około 80%,
tj. do jedynie 13 800 euro.
462 Zakończenie
Dalej, przepisy podatkowe znieche˛caja˛ do oszcze˛dzania, co jest skutkiem

dwukrotnego opodatkowania niektórych rodzajów dochodu z kapitału. Powiedz-
my, że pewna osoba przeznacza cze˛ść swoich oszcze˛dności na zakup akcji
pewnej spółki. Kiedy to przedsie˛biorstwo osia˛ga zysk ze swoich inwestycji
kapitałowych, po raz pierwszy jest uiszczany podatek od tego zysku w formie
podatku od dochodów przedsie˛biorstw. Jeśli reszte˛ tego zysku spółka wypłaci
akcjonariuszowi w formie dywidendy, udziałowiec ten, jako drugi, zapłaci
podatek od tego dochodu w formie podatku od dochodów osobistych. Takie
podwójne opodatkowanie znacza˛co zmniejsza zysk akcjonariusza, a przez to
zmniejsza motywacje˛ do oszcze˛dzania.
W zdecydowanej wie˛kszości krajów uprzemysłowionych ustawodawstwo
podatkowe w inny jeszcze sposób znieche˛ca do oszcze˛dzania. Dotyczy to osób,
które chca˛ pozostawić zgromadzony przez siebie maja˛tek własnym dzieciom
(lub komukolwiek innemu), zamiast przeznaczyć te pienia˛dze na konsumpcje˛
w kolejnych fazach życia. Rodzice moga˛ zapisać pewna˛ kwote˛ swoim dzieciom
i pienia˛dze te nie podlegaja˛ opodatkowaniu, jednak jeśli wartość spadku
przekroczy określony, wcale niewysoki próg, masa spadkowa, czyli dziedziczo-
na kwota, zaczyna podlegać opodatkowaniu podatkiem od spadków. Na przy-
kład w Wielkiej Brytanii w latach 2005−2006 masa spadkowa była opodatko-
wywana podatkiem od spadków w wysokości 40%, od kwoty jej nadwyżki
ponad 275 000 funtów. Ten próg wcale nie jest wysoki, jeśli uświadomimy
sobie, że w połowie 2005 r. na obszarze Wielkiego Londynu przecie˛tna cena
domu wynosiła około 260 000 funtów, a przecie˛tna cena dla całej Wielkiej
Brytanii była równa około 162 000 funtów. W takiej sytuacji rodzicom, którzy
pozostawiaja˛ dzieciom dom, nie opłaca sie˛ zostawić im wiele wie˛cej. Troska
o wielkość oszcze˛dności krajowych jest motywowana przede wszystkim da˛że-
niem do zapewnienia dobrobytu ekonomicznego przyszłym pokoleniom. Dziwi
zatem, że ustawodawstwo podatkowe cze˛sto utrudnia najbardziej bezpośrednia˛
pomoc, świadczona˛ jednemu pokoleniu przez inne pokolenie.
Niezależnie od przepisów podatkowych w rozwinie˛tej gospodarce, wiele
innych działań i instytucji cze˛sto osłabia motywacje˛ gospodarstw domowych
do oszcze˛dzania. Niektóre spośród zasiłków społecznych, np. długookresowy
zasiłek dla osób w podeszłym wieku, a także państwowe emerytury, sa˛ cze˛sto
uzależnione od oceny potrzeb danej osoby. Innymi słowy, zasiłki te sa˛ mniejsze
dla tych, którzy w przeszłości byli na tyle zapobiegliwi, żeby zaoszcze˛dzić cze˛ść
swojego dochodu.
System podatkowy na wiele różnych sposobów mógłby albo skłaniać do
oszcze˛dzania, albo przynajmniej osłabiać działanie szkodliwych bodźców od-
działuja˛cych na gospodarstwa domowe. Pewne działania w tym kierunku zostały
już podje˛te, np. w Wielkiej Brytanii pienia˛dze wpłacane do osobistego funduszu
emerytalnego nie podlegaja˛ opodatkowaniu podatkiem dochodowym. Jednak
obowia˛zuja˛ ścisłe limity kwoty, która może zostać w tej formie zaoszcze˛dzona,
a ponadto (ponieważ wycofanie oszcze˛dności przed osia˛gnie˛ciem wieku emery-
talnego jest karane) takie fundusze emerytalne w niewielkim stopniu zache˛caja˛

do oszcze˛dzania w innych formach, takich jak oszcze˛dzanie na kupno domu
lub sfinansowanie studiów uniwersyteckich. W Wielkiej Brytanii system podat-
kowy próbuje także zache˛cić do oszcze˛dzania za pomoca˛ Indywidualnych
Rachunków Oszcze˛dnościowych (Individual Saving Accounts, ISAs). Jest to
fundusz oszcze˛dnościowy, składaja˛cy sie˛ z różnych kombinacji obligacji, akcji
i gotówki na rachunku oszcze˛dnościowym, w przypadku którego wszelkie wy-
płacane odsetki i dywidendy, a także wszystkie zyski kapitałowe nie podlegaja˛
opodatkowaniu. Należy jednak zauważyć, że pienia˛dze wpłacone na ISA nie sa˛
obje˛te ulga˛ z tytułu podatku dochodowego — stanowia˛ one cze˛ść dochodu
pracowników po opodatkowaniu.
Bardziej kompleksowym rozwia˛zaniem byłaby zmiana całej podstawy opo-
datkowania, stosowanej przez ścia˛gaja˛ce podatki państwo. Głównym elementem
systemów podatkowych jest najcze˛ściej podatek od dochodów osobistych.
Dochody pienie˛żne sa˛ opodatkowywane tak samo, niezależnie od tego, czy sa˛
oszcze˛dzane, czy też wydawane. Wielu ekonomistów jest zwolennikami roz-
wia˛zania alternatywnego w postaci podatku od konsumpcji (consumption tax).
Gospodarstwo domowe płaciłoby wtedy podatki od wielkości swoich wydatków.
Dochód zaoszcze˛dzony nie podlegałby opodatkowaniu, aż do momentu wycofa-
nia oszcze˛dności i wydania ich na zakup dóbr konsumpcyjnych. Najkrócej
mówia˛c, podatek od wydatków konsumpcyjnych sprawia, że wszystkie oszcze˛d-
ności automatycznie trafiaja˛ na rachunek oszcze˛dnościowy z preferencjami
podatkowymi. Przestawienie sie˛ z podatku dochodowego na podatek konsump-
cyjny bardzo silnie zwie˛kszyłoby motywacje˛ do oszcze˛dzania.
Argumenty przeciwko reformie

systemu podatkowego,
mającej zachęcić do oszczędzania
Zwie˛kszenie sie˛ oszcze˛dności może być poża˛dane, nie jest to jednak jedyny cel
polityki podatkowej. Politycy gospodarczy powinni również zapewnić, żeby
cie˛żar opodatkowania był rozłożony sprawiedliwie. Propozycje zwie˛kszenia
motywacji do oszcze˛dzania maja˛ te˛ wade˛, że towarzyszy im wzrost cie˛żaru
opodatkowania osób o najniższych dochodach.
Bezsporny jest fakt, że gospodarstwa domowe o wysokich dochodach
oszcze˛dzaja˛ wie˛ksza˛ cze˛ść swojego dochodu niż gospodarstwa domowe o nis-
kich dochodach. W efekcie każda zmiana systemu podatkowego, która leży
w interesie osób oszcze˛dzaja˛cych, zwykle jest również korzystna dla ludzi
o wysokich dochodach. Środki w rodzaju uprzywilejowanych podatkowo ra-
chunków emerytalnych moga˛ sie˛ wydawać dobrym rozwia˛zaniem, jednak ich
skutkiem jest mniej egalitarne społeczeństwo. Zmniejszaja˛ one cie˛żar opodat-
kowania osób zamożnych, które sa˛ w stanie wykorzystać możliwości oferowane
464 Zakończenie
przez te rachunki. To z kolei zmusza państwo do zwie˛kszenia cie˛żaru opodat-

kowania osób ubogich.
Co wie˛cej, zmiany systemu podatkowego, które maja˛ zache˛cać do oszcze˛-
dzania, moga˛ sie˛ okazać nieskuteczne. Wyniki wielu badań wskazuja˛, że
oszcze˛dności sa˛ wzgle˛dnie nieelastyczne, czyli że ich wielkość nie reaguje silnie
na zmiany stopy zwrotu z oszcze˛dności. Jeśli jest tak rzeczywiście, ulga
podatkowa, która zmniejszaja˛c opodatkowanie dochodów z kapitału, zwie˛ksza
efektywny zysk, dodatkowo wzbogaci osoby i tak bogate, nie skłaniaja˛c ich do
zwie˛kszenia oszcze˛dności ponad dotychczasowy poziom.
Z teorii ekonomii nie wynika jasna odpowiedź na pytanie, czy wyższa stopa
zwrotu zwie˛kszy oszcze˛dności. Wynik zależy od wzgle˛dnej wielkości dwóch
skierowanych w przeciwne strony efektów, nazywanych efektem substytucyjnym
(substitution effect) i efektem dochodowym (income effect). Z jednej strony,
wyższa stopa zwrotu zwie˛ksza korzyści z oszcze˛dzania: pienia˛dze zaoszcze˛dzo-
ne dziś pozwalaja˛ nabyć wie˛cej dóbr konsumpcyjnych w przyszłości. Tego
rodzaju efekt substytucyjny zwykle zwie˛ksza oszcze˛dności. Z drugiej strony,
wyższa stopa zwrotu powoduje spadek zapotrzebowania na oszcze˛dności:
gospodarstwo domowe może oszcze˛dzać mniej, a mimo to osia˛gna˛ć dowolny
założony poziom przyszłej konsumpcji. Tego rodzaju efekt dochodowy zwykle
zmniejsza oszcze˛dności. Jeśli, jak wynika z niektórych badań, efekty substy-
tucyjny i dochodowy w przybliżeniu sie˛ kompensuja˛, wielkość oszcze˛dności
prawie nie zmieni sie˛, kiedy zmniejszone opodatkowanie dochodu z kapitału
zwie˛kszy stope˛ zwrotu.
Istnieja˛ jeszcze inne sposoby zwie˛kszania oszcze˛dności krajowych niż ulgi
podatkowe dla osób zamożnych. Oszcze˛dności krajowe stanowia˛ sume˛ oszcze˛d-
ności prywatnych i oszcze˛dności publicznych. Zamiast próbować tak zmienić
przepisy podatkowe, aby spowodować wzrost oszcze˛dności prywatnych, poli-
tycy gospodarczy moga˛ po prostu zwie˛kszyć oszcze˛dności publiczne, zmniej-
szaja˛c wielkość deficytu budżetowego, być może dzie˛ki podniesieniu podatków
płaconych przez osoby zamożne. Działanie takie bezpośrednio przyczynia sie˛ do
zwie˛kszenia oszcze˛dności krajowych i dobrobytu przyszłych pokoleń.
W rzeczywistości, skoro już mówimy o oszcze˛dnościach publicznych,
ulgom podatkowym, maja˛cym pobudzić oszcze˛dności, moga˛ towarzyszyć
szkodliwe skutki uboczne. Zmiany przepisów podatkowych, które obniżaja˛
opodatkowanie dochodów z kapitału, zmniejszaja˛ także dochody państwa
i w ten sposób przyczyniaja˛ sie˛ do powstania deficytu budżetowego. W celu
doprowadzenia do wzrostu oszcze˛dności krajowych tego rodzaju zmiana sys-
temu podatkowego powinna spowodować wzrost oszcze˛dności prywatnych,
który okaże sie˛ wie˛kszy od spadku oszcze˛dności publicznych. Jeśli tak sie˛ nie
stanie, rzekome zache˛ty do oszcze˛dzania moga˛ pogorszyć, a nie polepszyć
sytuacje˛.
Szybki sprawdzian
Podaj trzy przykłady sposobów, za pomocą których społeczeństwo zniechęca się
do oszczędzania. Jakie niepożądane skutki uboczne towarzyszyłyby usunięciu tych
negatywnych bodźców?
15.5
Czy Wielka Brytania powinna się
przyłączyć do Europejskiej
Unii Gospodarczej i Walutowej?
Zgodnie z naszymi ustaleniami z rozdziału 14, 12 krajów europejskich tworzy
wspólnie Europejska˛ Unie˛ Gospodarcza˛ i Walutowa˛ (European Economic and
Monetary Union, EMU). Do grupy tej nie należy Wielka Brytania, chociaż od
1973 r. jest ona członkiem Unii Europejskiej i ma jedna˛ z najwie˛kszych
gospodarek spośród jej wszystkich krajów członkowskich. Nasza pia˛ta debata
dotyczy zatem tego, czy kraj ten powinien, czy też nie powinien wprowadzić
euro jako swoja˛ jedyna˛ walute˛ i w ten sposób przyła˛czyć sie˛ do EMU.
Argumenty za przyłączeniem się

Wielkiej Brytanii do EMU
Najważniejsza˛ korzyścia˛ z przyła˛czenia sie˛ do unii walutowej jest spadek
kosztów transakcyjnych w handlu mie˛dzynarodowym, który jest wynikiem
wprowadzenia wspólnej waluty w kilku gospodarkach. Te oszcze˛dności kumulu-
ja˛ sie˛ i sa˛ tym wie˛ksze, im wie˛ksza jest skala handlu danego kraju z innymi
krajami członkowskimi tej unii walutowej. Wielka Brytania jest bardzo otwarta˛
gospodarka˛; brytyjski eksport i import wynosza˛ po około 30% brytyjskiego
PKB. Mniej wie˛cej połowe˛ tego handlu stanowi handel z krajami europejskimi.
Spowodowane przyje˛ciem euro oszcze˛dności kosztów transakcyjnych byłyby
duże i pojawiłyby sie˛ szybko. W dodatku zmniejszenie sie˛ ryzyka kursowego
stałoby sie˛ źródłem korzyści dla wielkiej cze˛ści brytyjskiej gospodarki, handlu-
ja˛cej z Europa˛ kontynentalna˛, co pomogłoby pobudzić dalsze inwestycje i w efek-
cie przyśpieszyć wzrost gospodarczy. W rzeczywistości ponieważ handel z in-
nymi krajami europejskimi, które posługuja˛ sie˛ euro, stałby sie˛ o wiele łatwiej-
szy, skala brytyjskiego handlu z tymi krajami najprawdopodobniej zwie˛kszyłaby
sie˛ znacznie, a wie˛c te korzyści narastałyby wraz z upływem czasu.
Ponieważ polityke˛ pienie˛żna˛ w strefie euro ustala i prowadzi Europejski
Bank Centralny, który stosuje strategie˛ celu inflacyjnego, Wielka Brytania
466 Zakończenie
miałaby gwarancje˛, że osia˛gnie˛ty w ostatnich latach poste˛p w zakresie polityki

pienie˛żnej (wprowadzenie polityki celu inflacyjnego i przyznanie niezależności
Bankowi Anglii) nie zostanie zaprzepaszczony, a miejsce brytyjskiego banku
centralnego zajmie po prostu EBC.
W dodatku gospodarka brytyjska odniosłaby korzyści z zacieśnienia integ-
racji ekonomicznej z Europa˛, ponieważ EMU jest po prostu ostatnim etapem
procesu tworzenia Jednolitego Rynku Europejskiego, który obejmuje 450 mln
konsumentów. Wystarczy spojrzeć na Stany Zjednoczone — zawdzie˛czaja˛ce
swój ekonomiczny sukces w dużej mierze właśnie ogromnemu rynkowi wewne˛t-
rznemu, gdzie transakcje sa˛ dokonywane w tej samej walucie — aby dostrzec,
jakie korzyści osia˛gne˛łaby Wielka Brytania, stawszy sie˛ cze˛ścia˛ wielkiego
paneuropejskiego rynku.
Przysta˛pienie Wielkiej Brytanii do EMU przyczyniłoby sie˛ również do
pogłe˛bienia integracji rynków finansowych. Oznacza to, że nasileniu uległaby
konkurencja mie˛dzy bankami i innymi dostarczycielami usług finansowych,
czego skutkiem byłby wzrost możliwości wyboru dla konsumentów, a także
zwie˛kszenie sie˛ efektywności produkcji w sektorze finansowym. Nawet jeśli
doszłoby do asymetrycznego szoku popytowego, który spowodowałby w gos-
podarce brytyjskiej recesje˛, obywatele Wielkiej Brytanii za pośrednictwem
europejskiego systemu finansowego mogliby zacia˛gać kredyty w innych krajach
członkowskich EMU, co ułatwiłoby im przeczekanie cie˛żkich czasów. W strefie
euro integracja rynku finansowego w sektorze hurtowych usług finansowych,
czyli wśród instytucji finansowych i wielkich korporacji, przebiega dramatycz-
nie szybko. Podobnie, w cia˛gu najbliższych kilku lat w Eurolandzie bardzo
prawdopodobny be˛dzie szybki poste˛p integracji w sektorze detalicznych usług
finansowych, którego cze˛ścia˛ sa˛ m.in. gospodarstwa domowe.
Wielka Brytania odnosi duże korzyści dzie˛ki wielkim bezpośrednim inwes-
tycjom zagranicznym, np. przedsie˛biorstw japońskich i koreańskich, które
zbudowały fabryki samochodów w tym kraju. Zachodzi obawa, że w przyszłości
kraje te moga˛ uznać, iż — jeśli tylko eksportuja˛ odpowiednio duża˛ cze˛ść swojej
produkcji do krajów Europy — bardziej opłacalnym rozwia˛zaniem jest zloka-
lizowanie produkcji w strefie euro, ponieważ moga˛ one w ten sposób unikna˛ć
kursowych kosztów transakcyjnych i ryzyka kursowego.
W każdym razie, niezależnie od tego, czy podoba sie˛ to wszystkim
obywatelom Wielkiej Brytanii, czy też nie, kraj ten już jest cze˛ścia˛ Unii
Europejskiej, a zatem równie dobrze może sie˛ przyła˛czyć do EMU. W innym
przypadku pozostałe kraje europejskie prawdopodobnie nie be˛da˛ poważnie
traktowały opinii brytyjskich przywódców w sprawach polityki UE. Tymcza-
sem polityka ta może wpływać na sytuacje˛ brytyjskich przedsie˛biorstw i gos-
podarstw domowych.
Ogólnie, potencjalne korzyści Wielkiej Brytanii z udziału w systemie
wspólnej waluty europejskiej sa˛ duże i prawdopodobnie be˛da˛ sie˛ zwie˛kszać wraz
z upływem czasu. Utrata autonomii w dziedzinie polityki pienie˛żnej nie jest
wielkim problemem, ponieważ Europejski Bank Centralny prowadzi stabilna˛

polityke˛ inflacyjna˛ podobna˛ do tej, która˛ realizuje Bank Anglii, a poza tym
w długim okresie polityka pienie˛żna i tak nie wywiera przecież wpływu na
realna˛ gospodarke˛. Jeśli zaś chodzi o utrate˛ przez państwo narze˛dzia od-
działywania na gospodarke˛, jakim jest kurs walutowy, to przemysł brytyjski ma
już szczerze dość wahań kursu walutowego i zmian konkurencyjności, do
których dochodziło w cia˛gu minionych 30 lat.
Jest jasne, że korzyści znacznie przewyższaja˛ straty. Wielka Brytania
powinna sie˛ przyła˛czyć do EMU!
Argumenty przeciwko przyłączeniu się

Wielkiej Brytanii do EMU
To prawda, że około połowe˛ brytyjskiego handlu stanowi handel z innymi
krajami Europy, jednak brytyjski eksport i import do i z krajów europejskich
stanowi ła˛cznie jedynie około 20% PKB, podczas gdy w przypadku wielu innych
krajów europejskich relacja ta jest o wiele wyższa. Na przykład w Niemczech
wynosi ona około 30%, a w Irlandii około 65%. Wielka Brytania nie zyska
zatem tak wiele na skutek zmniejszenia sie˛ kosztów transakcyjnych i spadku
ryzyka kursowego jak inne kraje. Zauważmy także, z czego musiałby zrezyg-
nować ten kraj: chodzi o kontrole˛ nad własna˛ polityka˛ pienie˛żna˛, a także
o możliwość posługiwania sie˛ kursem walutowym jako dodatkowym narze˛-
dziem, ułatwiaja˛cym makroekonomiczne dostosowania.
Owszem, w latach osiemdziesia˛tych XX w. Wielka Brytania cze˛sto nie
radziła sobie z kontrola˛ podaży pienia˛dza i nie prowadziła stabilnej polityki
pienie˛żnej. Jednak od 1992 r. rozpocze˛to polityke˛ celu inflacyjnego, a po 1997 r.
bank centralny był już niezależny i wyniki jego działań okazały sie˛ bardzo
dobre. Wielka Brytania miała niska˛ i stabilna˛ inflacje˛, czemu towarzyszył wzrost
PKB w tempie stanowia˛cym przedmiot zazdrości krajów strefy euro. Stare
przysłowie mówi: „Jeśli coś nie jest zepsute, nie naprawiaj tego”, a brytyjska
polityka pienie˛żna na pewno nie jest „zepsuta”.
W dodatku wielu ludzi nie chce, aby przekazać bankowi centralnemu
wszystkie kompetencje w zakresie polityki pienie˛żnej, ponieważ władze tego
banku nie pochodza˛ z bezpośrednich wyborów i w znacznej mierze nie ponosza˛
odpowiedzialności za swoje działania. Co sie˛ stanie wtedy, kiedy brytyjska
polityka pienie˛żna byłaby ustalana przez władze banku centralnego z Frankfurtu,
a nie z Londynu i byłaby jednolita i nie odpowiadałaby specyficznym potrze-
bom gospodarki brytyjskiej? Wcale nie jest oczywiste, że cykl koniunkturalny
w Wielkiej Brytanii przebiega tak samo jak cykl koniunkturalny w krajach
Eurolandu. Wszystko to może spowodować, że be˛da˛ obowia˛zywały stopy
procentowe, które sa˛ albo o wiele za niskie, albo o wiele za wysokie.
468 Zakończenie
Co gorsza, be˛dziemy wtedy zmuszeni przestrzegać zasad ograniczaja˛cych

swobode˛ brytyjskiej polityki budżetowej. Owszem, na razie Pakt o Stabilności
i Wzroście w praktyce nie okazał sie˛ tak skutecznym ograniczeniem, jakim miał
być, lecz stało sie˛ tak tylko dlatego, ponieważ niektórzy członkowie EMU
w zasadzie ignorowali jego istnienie. Jeśli zatem zasady polityki budżetowej
moga˛ zostać zignorowane równie łatwo, to co w trudnym momencie powstrzyma
inne kraje członkowskie EMU przed wyemitowaniem wielkiej ilości długu
i podwyższeniem stóp procentowych w całej strefie euro (problem gapowicza)?
Jeśli zasady polityki budżetowej w praktyce nie obowia˛zuja˛, może to spowodo-
wać pojawienie sie˛ problemu gapowicza; jeśli sa˛ one przestrzegane, to Wielka
Brytania traci możliwość prowadzenia zarówno autonomicznej polityki pienie˛ż-
nej, jak i autonomicznej polityki budżetowej. Tymczasem kraj ten praw-
dopodobnie stosuje o wiele lepsze reguły polityki budżetowej niż członkowie
EMU, co dotyczy zwłaszcza tzw. złotej reguły, która zezwala państwu na
zapożyczanie sie˛ jedynie w celu finansowania wydatków inwestycyjnych.
Wielka Brytania powinna również zachować ostrożność w obliczu argu-
mentu, że EMU spowoduje ściślejsza˛ integracje˛ rynków finansowych w strefie
euro, co może ochronić gospodarke˛ brytyjska˛ przed asymetrycznymi szokami
makroekonomicznymi: na razie całkowita wartość kredytów udzielonych w stre-
fie euro gospodarstwom domowym i niewielkim przedsie˛biorstwom z innych
krajów wynosi jedynie około 5% wartości wszystkich kredytów.
Krótko mówia˛c, prawdopodobnie korzyści z przysta˛pienia do EMU sa˛
w przypadku Wielkiej Brytanii przeszacowane przez zwolenników członkostwa,
straty zaś okazałyby sie˛ duże. Kraj ten nie powinien sie˛ przyła˛czać do EMU.
Szybki sprawdzian
Czy po rozważeniu wszystkich „za” i „przeciw” można powiedzieć, że przystąpienie
Wielkiej Brytanii do EMU jest — per saldo — korzystne, czy niekorzystne?
Podsumowanie
W tym rozdziale analizowaliśmy pie˛ć debat o polityce makroekonomicznej. Za
każdym razem zaczynaliśmy od kontrowersyjnego pytania, a naste˛pnie przed-
stawialiśmy argumenty „za” i „przeciw”. Jeśli trudno Ci sie˛ zdecydować, za
która˛ strona˛ w tych debatach sie˛ opowiadasz, być może pocieszaja˛cy be˛dzie dla
Ciebie fakt, że taki sam problem maja˛ również inni. Studia ekonomii nie zawsze
umożliwiaja˛ łatwy wybór spośród alternatywnych wariantów polityki gospodar-
czej. W rzeczywistości, ujawniaja˛c niemożność uniknie˛cia wyborów typu „coś
za coś”, w obliczu których stoja˛ politycy gospodarczy, ekonomia może utrudnić
podje˛cie decyzji.
Kiedy słyszysz polityków lub komentatorów, proponuja˛cych rozwia˛zanie,

które wydaje sie˛ tak dobre, że aż niemożliwe, prawdopodobnie jest ono właśnie
niewykonalne. Jeśli wygla˛da na to, że oferuja˛ Ci darmowy obiad, powinieneś
poszukać ukrytej nalepki z cena˛. Niewielu działaniom (jeśli w ogóle jakim-
kolwiek!) towarzysza˛ wyła˛cznie korzyści, bez żadnych kosztów. Pomagaja˛c Ci
dostrzec prawde˛ przez mgłe˛ retoryki, tak cze˛sta˛ w politycznych sporach, studia
ekonomii powinny uczynić Cie˛ lepszym uczestnikiem krajowych i mie˛dzy-
narodowych debat.
☞ Streszczenie
● Zwolennicy aktywnej polityki pienie˛żnej i budżetowej uważaja˛ gospodarke˛
za z natury rzeczy niestabilna˛ i wierza˛, iż za pomoca˛ polityki gospodarczej
można kontrolować zagregowany popyt, aby skompensować te˛ naturalna˛
niestabilność. Krytycy aktywnej polityki pienie˛żnej i budżetowej podkreślaja˛,
że polityka gospodarcza wpływa na gospodarke˛ z opóźnieniem i że nasza
zdolność do prognozowania przyszłych warunków ekonomicznych jest nie-
wielka. W efekcie próby stabilizowania gospodarki moga˛ powodować jej
destabilizacje˛.
● Zwolennicy określenia stałych zasad polityki pienie˛żnej argumentuja˛, że
uznaniowej polityce pienie˛żnej moga˛ towarzyszyć niekompetencja, naduży-
cia władzy i niespójność czasowa. Krytycy stałych zasad polityki pienie˛żnej
wskazuja˛, że uznaniowa polityka jest w stanie bardziej elastycznie reagować
na zmiany warunków gospodarczych.
● Zwolennicy zbilansowanego budżetu państwa argumentuja˛, że deficyt budże-
towy nakłada na przyszłe pokolenia niczym nieusprawiedliwiony cie˛żar,
zmuszaja˛c je do płacenia wyższych podatków i obniżaja˛c ich dochody.
Krytycy zrównoważonego budżetu państwa argumentuja˛, że deficyt stanowi
jedynie niewielki fragment polityki budżetowej. Zbyt wielkie znaczenie
przypisywane deficytowi budżetowemu może utrudnić zrozumienie wielu
sposobów (w tym roli różnych programów wydatków inwestycyjnych), za
pomoca˛ których polityka gospodarcza wpływa na poziom życia różnych
pokoleń. Pomija sie˛ wtedy również ważna˛ role˛ automatycznych stabilizato-
rów koniunktury w łagodzeniu wahań ekonomicznych, do których dochodzi
w trakcie cyklu koniunkturalnego.
● Zwolennicy tworzenia bodźców podatkowych zache˛caja˛cych do oszcze˛dzania
wskazuja˛, że społeczeństwo na wiele sposobów znieche˛ca do oszcze˛dzania,
np. wysoko opodatkowuja˛c dochód z kapitału i zmniejszaja˛c korzyści tych,
którzy maja˛ zgromadzony maja˛tek. Domagaja˛ sie˛ oni zreformowania systemu
podatkowego w celu zache˛cenia do oszcze˛dzania, np. dzie˛ki zasta˛pieniu
podatku dochodowego podatkiem od konsumpcji. Krytycy podatkowych
bodźców skłaniaja˛cych do oszcze˛dzania argumentuja˛, że wiele z proponowa-
nych zmian, których celem jest pobudzenie oszcze˛dności, jest korzystne dla
470 Zakończenie
osób bogatych, niepotrzebuja˛cych ulg podatkowych. Wskazuja˛ oni również,

że takie zmiany wcale nie musza˛ znacza˛co wpłyna˛ć na wielkość oszcze˛dności
prywatnych. Zwie˛kszenie oszcze˛dności publicznych dzie˛ki ograniczeniu defi-
cytu budżetowego państwa jest — ich zdaniem — bardziej skutecznych
i bardziej sprawiedliwym sposobem zwie˛kszenia oszcze˛dności.
● Zwolennicy udziału Wielkiej Brytanii w EMU podkreślaja˛ korzyści ze
zmniejszenia sie˛ kosztów transakcyjnych w handlu mie˛dzynarodowym, które
byłoby skutkiem przyje˛cia euro. Wskazuja˛ oni, że przekazanie kontroli nad
polityka˛ gospodarcza˛ Europejskiemu Bankowi Centralnemu nie spowodowa-
łoby szkód, ponieważ bank ten jest niezależny i prowadzi podobna˛ polityke˛
celu inflacyjnego jak Bank Anglii. Ich zdaniem przyła˛czenie sie˛ do EMU
zapewniłoby lepsze skoordynowanie cyklu koniunkturalnego w Wielkiej
Brytanii z cyklem koniunkturalnym w strefie euro. W długim okresie polityka
pienie˛żna i tak nie wywiera wpływu na wielkość produkcji i zatrudnienie.
Utrata możliwości zmieniania kursu walutowego zostałaby skompensowana
zniknie˛ciem strat powodowanych zmiennościa˛ kursu walutowego i pochod-
nymi wahaniami konkurencyjności, które to zjawiska szkodziły gospodarce
brytyjskiej przez ostatnie 30 lat. Przyje˛cie euro umożliwiłoby również
brytyjskim przedsie˛biorstwom i gospodarstwom domowym lepszy doste˛p do
Jednolitego Rynku Eurpejskiego, z jego 450 mln konsumentów. Sprzyjałoby
ono również ściślejszej integracji brytyjskich rynków finansowych z innymi
rynkami finansowymi strefy euro, a także bezpośrednim inwestycjom za-
granicznym przedsie˛biorstw, które chciałyby produkować dobra w Wielkiej
Brytanii i eksportować je do strefy euro. Sceptycy wskazuja˛, że jednolita
polityka pienie˛żna może nie odpowiadać potrzebom brytyjskiej gospodarki,
powoduja˛c znaczne krótkookresowe wahania wielkości produkcji i zatrud-
nienia, podczas gdy istnieja˛cy do tej pory brytyjski system tej polityki wydaje
sie˛ działać dobrze. Chociaż znaczna˛ cze˛ść brytyjskiego handlu stanowi handel
z innymi krajami europejskimi, jego udział w PKB jest o wiele mniejszy niż
w przypadku wielu innych krajów strefy euro, co powoduje, że także korzyści
Wielkiej Brytanii z przyje˛cia euro byłyby mniejsze. Owszem, w strefie euro
nasta˛piła integracja finansowych rynków hurtowych; jednak finansowe rynki
detaliczne w Eurolandzie w dalszym cia˛gu zachowuja˛ autonomie˛. Człon-
kostwo w EMU może również spowodować konieczność dostosowania sie˛ do
pewnych ograniczeń fiskalnych lub ryzyko płacenia wyższego oprocen-
towania tylko dlatego, że wydatki rza˛du innego kraju — członka tej unii sa˛
zbyt duże.
1. Co jest przyczyna˛ opóźnienia, z jakim ujawnia sie˛ wpływ polityki pienie˛żnej
i polityki budżetowej na wielkość zagregowanego popytu? Jakie znaczenie
ma to opóźnienie dla sporów o celowość prowadzenia aktywnej i pasywnej
polityki gospodarczej?
2. Jakie przyczyny moga˛ skłaniać władze banku centralnego do wywołania

politycznego cyklu koniunkturalnego? Jakie znaczenie ma polityczny cykl
koniunkturalny dla debaty o zasadach polityki pienie˛żnej?
3. Wyjaśnij, dlaczego wiarygodność może wpływać na wielkość kosztu spo-
walniania inflacji.
4. W jakich okolicznościach za usprawiedliwiony można uznać deficyt bud-
żetowy państwa, spowodowany zbyt dużymi wydatkami na potrzeby bie-
ża˛ce?
5. W jakich okolicznościach za usprawiedliwiony można uznać deficyt budże-
towy państwa, spowodowany zbyt dużymi wydatkami na inwestycje?
6. Niektórzy ekonomiści twierdza˛, że państwo może prowadzić polityke˛
deficytu budżetowego bez końca. Jak to jest możliwe?
7. Cze˛ść dochodów właścicieli kapitału jest podwójnie opodatkowana. Wyjaś-
nij, jak do tego dochodzi.
8. Podaj inny niż polityka podatkowa przykład sposobu, w jaki społeczeństwo
znieche˛ca do oszcze˛dzania.
9. Jakie szkodliwe skutki mogłyby spowodować zmiany podatków, zache˛caja˛-
ce do oszcze˛dzania?
10. Co byłoby najważniejsza˛ korzyścia˛ spowodowana˛ członkostwem Wielkiej
Brytanii w EMU?
11. Co byłoby najwie˛ksza˛ strata˛ spowodowana˛ członkostwem Wielkiej
Brytanii w EMU?
☞ Zadania
1. W tym rozdziale sugerowano, że gospodarka, niczym ciało człowieka, ma
naturalna˛ zdolność do regeneracji.
a. Na rysunku z wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej podaży
pokaż krótkookresowe skutki zmniejszenia sie˛ zagregowanego popytu.
Jak zmienia˛ sie˛: wielkość produkcji, dochód i wielkość zatrudnienia?
b. Na wykonanym w podpunkcie (a) rysunku pokaż, co sie˛ stanie po
upływie pewnego czasu w tej gospodarce, jeśli państwo nie be˛dzie
prowadziło polityki stabilizacyjnej. Czy te procesy dostosowawcze
dokonaja˛ sie˛ raczej w cia˛gu miesie˛cy, czy raczej w cia˛gu lat?
c. Czy sa˛dzisz, że naturalna zdolność gospodarki do odbudowy oznacza, że
politycy gospodarczy powinni być pasywni i nie reagować na istnienie
cyklu koniunkturalnego?
2. Chca˛cy stabilizować gospodarke˛ politycy gospodarczy musza˛ zdecydować,
o ile zmienić wielkość podaży pienia˛dza, wydatki państwa lub podatki.
Dlaczego maja˛ oni kłopoty z ustaleniem właściwej siły działań, które
podejmuja˛?
3. Załóżmy, że nagle ludzie zapragne˛li trzymać wie˛cej środka płatniczego.
a. Jak taka zmiana wpłyne˛łaby na gospodarke˛, jeśli bank centralny prze-
strzegałby zasady zwie˛kszania podaży pienia˛dza o 3% rocznie? Swoja˛
472 Zakończenie
odpowiedź zilustruj rysunkiem przedstawiaja˛cym sytuacje˛ na rynku

pienia˛dza oraz rysunkiem z wykresami zagregowanego popytu i za-
gregowanej podaży.
b. Jak taka zmiana wpłyne˛łaby na gospodarke˛, jeśli bank centralny prze-
strzegałby zasady zwie˛kszania podaży pienia˛dza o 3% rocznie plus
1 punkt procentowy w zamian za każdy punkt procentowy, o który
bezrobocie jest wyższe od swojego normalnego poziomu? Zilustruj
swoja˛ odpowiedź.
c. Która z tych dwóch reguł lepiej stabilizuje gospodarke˛? Czy zezwolenie
bankowi centralnemu na reagowanie na przewidywana˛, a nie na obecna˛
wielkość bezrobocia uczyniłoby polityke˛ stabilizacyjna˛ skuteczniejsza˛?
Odpowiedź wyjaśnij.
4. Niektórzy ekonomiści proponuja˛, żeby przy wyborze docelowego poziomu
stopy procentowej r banki centralne stosowały sie˛ do naste˛puja˛cej reguły:
r = 2% + p + 1/2 (y − y*)/y* + 1/2 ( p − p*),
gdzie: p — przecie˛tna stopa inflacji w ostatnim roku, y — zmierzony
ostatnio realny PKB, y* — oszacowana naturalna wielkość produkcji, a p*
— docelowa dla banku centralnego stopa inflacji. (Tego rodzaju reguła,
uzależniaja˛ca docelowy poziom stopy procentowej od wielkości luki podaży
i wielkości odchylenia tempa inflacji od jej tempa docelowego, jest niekiedy
nazywana reguła˛ Taylora, od nazwiska ekonomisty Johna Taylora, który
zaproponował ja˛ jako pierwszy.)
a. Wyjaśnij, dlaczego ta reguła ustalania poziomu stopy procentowej jest
właśnie taka. Czy jesteś zdania, że zastosowanie tej reguły to dobry
pomysł?
b. Niektórzy ekonomiści sa˛ zwolennikami takiej reguły polityki pienie˛żnej,
lecz sa˛ zdania, że p i y powinny być prognozowanymi wielkościami
przyszłej inflacji i przyszłej produkcji. Jakie zalety ma posłużenie sie˛
prognozami zamiast obecnych wielkości? Jakie sa˛ wady takiego roz-
wia˛zania?
5. Problem niespójności czasowej dotyczy zarówno polityki budżetowej, jak
i polityki pienie˛żnej. Załóżmy, że państwo zapowiedziało zmniejszenie
podatku od dochodów z inwestycji kapitałowych, takich jak budowa
nowych fabryk.
a. Jak to działanie państwa wpłyne˛łoby na wielkość inwestycji? (Powiedz-
my, że inwestorzy uwierzyli, że opodatkowanie dochodów z kapitału
be˛dzie rzeczywiście niskie.)
b. Czy po takiej reakcji inwestorów na zapowiedziana˛ obniżke˛ podatków
motywacja państwa do prowadzenia zapowiedzianej wcześniej polityki
osłabłaby? Dlaczego?
c. Wycia˛gnij wnioski ze swojej odpowiedzi na pytanie (b): czy inwestorzy
uwierzyliby w zapowiedzi państwa o obniżce podatków? Co mogłoby
zrobić państwo, aby zwie˛kszyć wiarygodność zapowiadanej zmiany

polityki podatkowej?
d. Wyjaśnij, na czym polega podobieństwo tej sytuacji do problemu
niespójności czasowej, z którym maja˛ do czynienia politycy gospodarczy
odpowiedzialni za polityke˛ pienie˛żna˛.
6. Załóżmy, że państwo obniża podatki i zwie˛ksza wydatki, co powoduje
wzrost deficytu budżetowego do 12% PKB. Czy taki deficyt be˛dzie sie˛
utrzymywał na tym poziomie nieskończenie długo, jeśli nominalny PKB
rośnie w tempie 7% rocznie? Dlaczego? Jak prawdopodobnie zmieni sie˛
wysokość przyszłych podatków płaconych przez Ciebie i przez Twoje
dzieci, jeśli deficyt budżetowy o takich rozmiarach be˛dzie istniał przez
kolejne 20 lat? Czy jesteś w stanie już dziś zrobić coś, aby skompensować
ten przyszły efekt?
7. Wyjaśnij, jaki wpływ na rozkład dochodów mie˛dzy poszczególne pokolenia
maja˛ naste˛puja˛ce działania państwa. Czy ta redystrybucja dochodów ozna-
cza przepływ dochodów od osób młodych do osób starszych, czy od-
wrotnie?
a. Finansowane długiem publicznym zwie˛kszenie przez państwo wydatków
na zasiłki dla bezrobotnych.
b. Finansowane długiem publicznym zwie˛kszenie dopłat państwa do kredy-
tów na kształcenie sie˛.
c. Finansowane długiem publicznym zwie˛kszenie wydatków państwa na
budowe˛ dróg i mostów.
d. Finansowane długiem publicznym indeksowanie zasiłków wypłacanych
z tytułu ubezpieczeń społecznych.
8. W tym rozdziale twierdzono, że deficyty budżetowe zmniejszaja˛ dochody
przyszłych pokoleń, lecz w czasie recesji moga˛ spowodować wzrost
produkcji i dochodów. Wyjaśnij, dlaczego oba te stwierdzenia moga˛ być
prawdziwe.
9. W obliczu jakiego podstawowego wyboru typu „coś za coś” staje społeczeń-
stwo, które decyduje sie˛ zwie˛kszyć oszcze˛dności?
10. Załóżmy, że państwo zmniejsza stope˛ opodatkowania dochodów z oszcze˛-
dzania.
a. Kto pierwszy skorzysta z tej obniżki podatków?
b. Jak zmieni sie˛ zasób kapitału w dłuższym okresie? Jak zmieni sie˛ ilość
kapitału przypadaja˛ca na 1 pracownika? Jak zmieni sie˛ produkcyjność?
Jak zmienia˛ sie˛ płace?
c. Kto może skorzystać z tej obniżki podatków w długim okresie?
(Uwzgle˛dnij swoje odpowiedzi na pytanie (b).)
11. Rza˛d Wielkiej Brytanii, podejmuja˛cy decyzje˛ o członkostwie w EMU, podał
pie˛ć pytań, na które należy odpowiedzieć, aby argumentacja za przy-
sta˛pieniem stała sie˛ jasna i jednoznaczna. Zgodnie z internetowym serwisem
brytyjskiego Ministerstwa Skarbu chodzi o naste˛puja˛ce pytania.
474 Zakończenie
●Czy cykle koniunkturalne i struktury gospodarek odpowiadaja˛ sobie, tak

abyśmy my i inni w długim okresie byli w stanie wygodnie żyć w strefie
euro, ze wspólnymi stopami procentowymi?
● Czy EMU zapewnia wystarczaja˛co wiele elastyczności, aby w razie poja-
wienia sie˛ problemów moc sobie z nimi poradzić?
● Czy członkostwo w EMU stwarza lepsze warunki działania przedsie ˛bior-
stwom, które podejmuja˛ długookresowe decyzje o inwestowaniu w Wiel-
kiej Brytanii?
● Jaki wpływ miałoby przysta˛pienie do EMU na pozycje ˛ konkurencyjna˛
brytyjskiego sektora usług finansowych, zwłaszcza zaś na finansowe
rynki hurtowe brytyjskiego City?
● Podsumowuja˛c, czy przyła˛czenie sie ˛ do EMU sprzyja wzrostowi, stabil-
ności i trwałemu wzrostowi liczby miejsc pracy?
a. Jak te pie˛ć pytań ma sie˛ do argumentów za i przeciw członkostwu
Wielkiej Brytanii w EMU i (lub) do korzyści i kosztów przyła˛czenia
sie˛ do unii walutowej, które były przedmiotem naszej analizy w roz-
dziale 14?
b. W przypadku każdego z tych pie˛ciu pytań po kolei powiedz, pod
jakimi warunkami uznałbyś, że jasno i jednoznacznie odpowiedziano
na podane wa˛tpliwości?
12. Zaloguj sie˛ w serwisie internetowym brytyjskiego Ministerstwa Skarbu
(http://www.hm-treasury.gov.uk) i znajdź jego cze˛ść poświe˛cona˛ euro.
Be˛dziesz miał doste˛p do wielu dokumentów dotycza˛cych członkostwa
Wielkiej Brytanii w EMU. Ścia˛gnij kilka z nich i sprawdź, jaki jest ich
zwia˛zek z ekonomicznymi argumentami za i przeciw członkostwu tego
kraju w Unii, o których była mowa w tym rozdziale, a także z tym, czego
dowiedziałeś sie˛ o optymalnych obszarach walutowych w rozdziale 14.

SŁOWNIK
Akcja (stock) — to prawo do cze˛ściowej własności w przedsie˛biorstwie.

Analiza fundamentalna ( fundamental analysis) — polega na badaniu spra-
wozdań finansowych i planów przedsie˛biorstwa w celu ustalenia jego
wartości.
Aprecjacja (appreciation) — jest to wzrost wartości waluty, mierzonej liczba˛
jednostek waluty zagranicznej, która˛ można za nia˛ kupić.
Automatyczne stabilizatory (automatic stabilizers) — sa˛ zmianami polityki
budżetowej, pobudzaja˛cymi zagregowany popyt wtedy, kiedy w gospodar-
ce rozpoczyna sie˛ recesja, i nieangażuja˛cymi przy tym polityków gospodar-
czych, którzy nie sa˛ zmuszeni podejmować żadnego specjalnego działania.
Bank centralny (central bank) — jest instytucja˛, która została stworzona w celu
regulowania ilości pienia˛dza w gospodarce.
Bezrobocie cykliczne (cyclical unemployment) — stanowi odchylenie wielkości
bezrobocia od jego naturalnego poziomu.
Bezrobocie frykcyjne ( frictional unemployment) — jest spowodowane tym, że
pracownicy potrzebuja˛ czasu na znalezienie ofert pracy, które najlepiej
odpowiadaja˛ ich preferencjom i zdolnościom.
Bezrobocie naturalne (natural rate of unemployment) — to typowy dla danej
gospodarki poziom bezrobocia, wokół którego waha sie˛ bezrobocie rzeczy-
wiste.
Bezrobocie strukturalne (structural unemployment) — jest spowodowane tym,
że liczba miejsc pracy doste˛pnych na pewnych rynkach pracy jest zbyt
mała, aby mogli pracować wszyscy ci, którzy chca˛.
Bezwarunkowe operacje otwartego rynku (outright open-market operations)
— jest to bezwarunkowa sprzedaż sektorowi bankowemu lub bezwarun-
kowe kupno od sektora bankowego przez bank centralny aktywów niepie-
nie˛żnych, których warunkiem nie jest jednoczesne zawarcie umowy o do-
konaniu w późniejszym terminie transakcji odwrotnej.
476 Słownik
Bilans handlu zagranicznego (trade balance) — to wartość eksportu danego

kraju pomniejszona o wartość jego importu. Jest on również nazywany
eksportem netto.
Bła˛dzenie losowe (random walk) — zachowanie zmiennej, której zmiany sa˛
niemożliwe do przewidzenia.
Deficyt budżetowy (budget deficit) — pojawia sie˛ wtedy, kiedy przychody

podatkowe sa˛ mniejsze od wydatków państwa.
Deficyt handlowy (trade deficit) — to inaczej nadwyżka importu nad eks-
portem.
Deflator PKB (GDP deflator) — to inaczej miernik poziomu cen, obliczany
jako relacja mie˛dzy nominalnym i realnym PKB pomnożona przez 100.
Deprecjacja (depreciation) — jest to spadek wartości waluty, mierzonej liczba˛
jednostek waluty zagranicznej, która˛ można za nia˛ kupić.
Dywersyfikacja (różnicowanie; diversification) — polega na zmniejszeniu
ryzyka dzie˛ki przekształceniu jednego dużego ryzyka na wie˛ksza˛ liczbe˛
mniejszych, lecz niezależnych od siebie ryzyk.
Efekt doganiania (catch-up effect) — polega na tym, że wzrost gospodarczy

w krajach, które sa˛ ubogie, jest zwykle szybszy niż w krajach, które sa˛
bogate.
Efekt Fishera (Fisher effect) — to naste˛puja˛ca w stosunku 1 : 1 dostosowawcza
zmiana nominalnej stopy procentowej, stanowia˛ca reakcje˛ na zmiane˛ stopy
inflacji.
Efekt mnożnikowy (multiplier effect) — to dodatkowa zmiana zagregowa-
nego popytu, do której dochodzi, kiedy ekspansywna polityka budżetowa
powoduje wzrost dochodów, a przez to również wydatków konsum-
pcyjnych.
Efekt wypierania (crowding-out effect) — stanowi kompensacyjna˛ zmiane˛
zagregowanego popytu, która pojawia sie˛ wtedy, kiedy ekspansywna
polityka budżetowa powoduje wzrost stopy procentowej, a przez to zmniej-
sza wydatki inwestycyjne.
Efektywność informacyjna (informationally efficient) — oznacza racjonalne
uwzgle˛dnianie całej doste˛pnej informacji.
Eksport (exports) — stanowia˛ dobra i usługi produkowane w kraju i sprzedawa-
ne za granica˛.
Eksport netto (net exports) — sa˛ to ponoszone przez cudzoziemców wydatki na
dobra produkowane w kraju (eksport), pomniejszone o wydatki na dobra
wytworzone za granica˛, poniesione przez mieszkańców danego kraju
(import).
Eksport netto (net exports) — to wartość eksportu danego kraju pomniejszona
o wartość jego importu. Jest on również nazywany bilansem handlu
zagranicznego.
Słownik 477
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (European Economic and Mone-

tary Union, EMU) stanowi unie˛ walutowa˛ krajów europejskich, które
przyje˛ły euro jako wspólna˛ walute˛.
Europejski Bank Centralny (European Central Bank, ECB) — to wspólny
bank centralny 12 krajów tworza˛cych Europejska˛ Unie˛ Gospodarcza˛
i Walutowa˛.
Federalizm fiskalny ( fiscal-federalism) — stanowi system finansowy kilku

krajów, obejmuja˛cy wspólny budżet, system podatkowy i system trans-
ferów dokonywanych mie˛dzy tymi krajami.
Finanse ( finance) — sa˛ dziedzina˛ ekonomii, która zajmuje sie˛ decyzjami
o alokacji zasobów w czasie, a także kontrolowaniem ryzyka.
Fundusz inwestycyjny (investment fund) — to instytucja, która sprzedaje swoje
jednostki uczestnictwa, a przychody ze sprzedaży przeznacza na zakup
portfela akcji i obligacji.
Gospodarka otwarta (open economy) — to taka gospodarka, która ściśle

współpracuje z innymi gospodarkami.
Gospodarka zamknie˛ta (closed economy) — to taka gospodarka, która nie
utrzymuje kontaktów z innymi gospodarkami.
Gotówka (currency) — to inaczej banknoty i monety, które znajduja˛ sie˛
w publicznym obiegu.
Hipoteza efektywnych rynków (efficient markets hypothesis) — koncepcja,

zgodnie z która˛ ceny aktywów odzwierciedlaja˛ cała˛ doste˛pna˛ publicznie
informacje˛ o ich wartości.
Hipoteza naturalnej stopy bezrobocia (natural-rate hypothesis) — w długim
okresie bezrobocie zawsze powraca do swego normalnego, czyli natural-
nego, poziomu, bez wzgle˛du na tempo inflacji.
Ilościowa teoria pienia˛dza (quantity theory of money) — teoria, zgodnie z która˛

ilość pienia˛dza doste˛pna w gospodarce wyznacza poziom cen, a stopa
wzrostu ilości pienia˛dza — stope˛ inflacji.
Import (imports) — stanowia˛ dobra i usługi produkowane za granica˛ i sprzeda-
wane w kraju.
Indeksacja (indexed) — jest zmiana˛ wielkości pewnej kwoty pienia˛dza,
dokonywana˛ automatycznie na mocy umowy prawnej, maja˛ca˛ na celu
uwzgle˛dnienie skutków inflacji.
Instytucje pośrednictwa finansowego ( financial intermediaries) — sa˛ in-
stytucjami finansowymi, które umożliwiaja˛ pośredni transfer pienie˛dzy od
pożyczkodawców do pożyczkobiorców.
Inwestycje (investment) — stanowia˛ wydatki na zakup maszyn i urza˛dzeń,
budynków i budowli przedsie˛biorstw, a także na zapasy, ła˛cznie z zakupem
nowych mieszkań i domów przez gospodarstwa domowe.
478 Słownik
Jednolity Rynek Europejski (Single European Market, SEM) — to rynek,

który ma obja˛ć wszystkie kraje Unii Europejskiej, zapewniaja˛c swobodny
przepływ siły roboczej, kapitału, dóbr i usług. Projekt ten nie został jeszcze
w pełni zrealizowany.
Jednostka rozliczeniowa (jednostka rozrachunkowa; unit of account) — jest
miara˛, która˛ ludzie posługuja˛ sie˛, aby poinformować o cenach i zarejest-
rować długi.
Kapitał ludzki (human capital) — stanowi wiedze˛ i umieje˛tności, które

pracownicy zdobywaja˛ dzie˛ki nauce, szkoleniu i gromadzeniu do-
świadczeń.
Kapitał rzeczowy ( physical capital) — stanowi zasób wyposażenia i urza˛dzeń,
które sa˛ wykorzystywane przy produkcji dóbr i usług.
Klasyczna dychotomia (classical dichotomy) — polega na teoretycznym
podziale zmiennych ekonomicznych na nominalne i realne.
Konsumpcja (consumption) — stanowi wydatki gospodarstw domowych na
dobra i usługi, z wyja˛tkiem wydatków na zakup nowych domów lub
mieszkań.
Koszt zdzieranych zelówek (shoeleather cost) — odpowiada wartości zasobów
marnotrawionych w wyniku inflacji, która skłania ludzi do trzymania
mniejszej ilości pienia˛dza.
Koszt zmienianych jadłospisów (menu costs) — stanowi koszt zmiany cen.
Kryzys (depresja; depression) — to głe˛boka recesja.
Krzywa Phillipsa (Phillips curve) — jest to linia, która ilustruje krótko-
okresowa˛ odwrotna˛ zależność mie˛dzy poziomem inflacji a poziomem
bezrobocia.
Krzywa zagregowanego popytu (aggregate demand curve) — ukazuje ilość
dóbr i usług, nabywanych przez gospodarstwa domowe, przedsie˛biorstwa
i państwo przy różnych poziomach cen.
Krzywa zagregowanej podaży (aggregate supply curve) — ukazuje ilość dóbr
i usług, produkowanych i sprzedawanych przez przedsie˛biorstwa przy
różnych poziomach cen.
Makroekonomia (macroeconomics) — jest analiza˛ zjawisk zachodza˛cych

w całej gospodarce, takich jak inflacja, bezrobocie i wzrost gospodarczy.
Maleja˛ce przychody (diminishing returns) — pojawiaja˛ sie˛ wówczas, gdy
wielkość nakładów rośnie, a przyrost korzyści z dodatkowej jednostki
nakładów maleje.
Mikroekonomia (microeconomics) — jest analiza˛ decyzji podejmowanych
przez pojedyncze gospodarstwa domowe i przedsie˛biorstwa, a także ich
współdziałania na rynku.
Mnożnik kreacji pienia˛dza (money multiplier) — jest to ilość pienia˛dza, która˛
wytwarza system bankowy dzie˛ki 1 dodatkowemu euro rezerw.
Słownik 479
Model zagregowanego popytu i zagregowanej podaży (model of aggregate

demand and aggregate supply) — jest stosowany przez zdecydowana˛
wie˛kszość ekonomistów w celu objaśnienia wahań poziomu aktywności
gospodarczej wokół długookresowego trendu.
Nadwyżka budżetowa (budget surplus) — pojawia sie˛ wtedy, kiedy przychody

podatkowe sa˛ wie˛ksze od wydatków państwa.
Nadwyżka handlowa (trade surplus) — to inaczej nadwyżka eksportu nad
importem.
Negocjacje zbiorowe (collective bargaining) — polegaja˛ na uzgadnianiu
warunków zatrudnienia przez zwia˛zki zawodowe i pracodawców.
Neutralność pienia˛dza (monetary neutrality) — to brak wpływu zmian podaży
pienia˛dza na zmienne realne.
Nominalna stopa procentowa (nominal interest rate) — jest ta˛ stopa˛ procen-
towa˛, która zwykle obrazuje informacje z rynku; nie jest ona skorygowana
o skutki inflacji.
Nominalny kurs walutowy (nominal exchange rate) — to kurs, po którym
można wymieniać walute˛ jednego kraju na walute˛ innego kraju.
Nominalny PKB (nominal GDP) — wartość produkcji dóbr i usług w cenach
bieża˛cych.
Obligacja (bond) — to dłużny papier wartościowy.

Odpływy kapitałowe netto (net capital outflow) — to zakupy zagranicz-
nych aktywów dokonywane przez mieszkańców danego kraju, pomniej-
szone o zakupy krajowych aktywów dokonywane przez mieszkańców
zagranicy.
Operacje otwartego rynku (open-market operations) — handel aktywami
niepienie˛żnymi z sektorem bankowym.
Optymalny obszar walutowy (OOW; optimum currency area) — oznacza
grupe˛ krajów, dla których optymalnym rozwia˛zaniem jest przyje˛cie wspól-
nej waluty i utworzenie unii walutowej.
Osoba nieche˛tna ryzyku (risk averse) — jest to osoba, która nie lubi
niepewności.
Oszcze˛dności krajowe (oszcze˛dności; national saving) — stanowia˛ całkowity
dochód w gospodarce, który pozostaje po opłaceniu konsumpcji i wydat-
ków państwa na zakup dóbr i usług.
Oszcze˛dności prywatne ( private saving) — stanowia˛ dochód, jaki pozostał
gospodarstwom domowym po opłaceniu podatków i konsumpcji.
Oszcze˛dności publiczne ( public saving) — stanowia˛ przychody podatkowe,
jakie pozostały państwu po opłaceniu swoich wydatków.
Pienia˛dz (money) — jest w gospodarce zbiorem aktywów, którymi ludzie

regularnie posługuja˛ sie˛, aby kupować dobra i usługi od innych ludzi.
480 Słownik
Pienia˛dz symboliczny (przymusowy; fiat money) — jest pienia˛dzem pozbawio-

nym wartości samoistnej, który w roli pienia˛dza jest używany dzie˛ki
rozporza˛dzeniu rza˛du.
Pienia˛dz towarowy (commodity money) — to taki pienia˛dz, który przyjmuje
forme˛ towaru o wartości samoistnej.
Płace efektywnościowe (efficiency wages) — to wynagrodzenie wyższe niż
płaca równowagi, wypłacane przez przedsie˛biorstwa w celu skłonienia
pracowników do bardziej produktywnej pracy.
Płynność (liquidity) — to inaczej łatwość, z która˛ jeden składnik aktywów może
zostać przekształcony w wykorzystywany w gospodarce środek wymiany.
Podatek inflacyjny (inflation tax) — stanowi dochód państwa, osia˛gany dzie˛ki
drukowaniu pienia˛dza.
Podaż pienia˛dza (money supply) — stanowi ilość pienia˛dza w gospodarce.
Polityka handlowa (trade policy) — państwo bezpośrednio wpływa na ilość
dóbr i usług, importowanych lub eksportowanych przez dany kraj.
Polityka pienie˛żna (monetary policy) — to inaczej zbiór działań banku
centralnego, których celem jest zmiana wielkości podaży pienia˛dza.
Poszukiwanie pracy (job search) — to proces, w trakcie którego poszukuja˛cy
pracy znajduja˛ oferty odpowiadaja˛ce ich preferencjom i zdolnościom.
Procent składany (compounding) — zasada, zgodnie z która˛ kwota ulokowana,
np. na rachunku bankowym, powie˛ksza sie˛, przy czym naliczone odsetki
pozostaja˛ na koncie i przynosza˛ dodatkowe odsetki w przyszłości.
Produkcyjność ( productivity) — oznacza ilość dóbr i usług, jaka˛ pracownik jest
w stanie wyprodukować w cia˛gu godziny.
Produkt krajowy brutto (PKB; gross domestic product, GDP) — stanowi
wartość rynkowa˛ wszystkich finalnych dóbr i usług, wytworzonych w kraju
w danym okresie.
Racjonalne oczekiwania (rational expectations) — teoria, według której ludzie

w sposób optymalny wykorzystuja˛ w swych prognozach wszelkie posiada-
ne informacje, w tym informacje dotycza˛ce polityki gospodarczej państwa.
Realna stopa procentowa (real interest rate) — jest ta˛ stopa˛ procentowa˛, która
została skorygowana o skutki inflacji.
Realny kurs walutowy (real exchange rate) — to kurs, po którym można
wymieniać dobra i usługi pochodza˛ce z jednego kraju na dobra i usługi
pochodza˛ce z drugiego kraju.
Realny PKB (real GDP) — wartość produkcji dóbr i usług w cenach stałych.
Recesja (recession) — to okres spadku realnych dochodów oraz wzrostu
bezrobocia.
Rezerwa Federalna (Federal Reserve, Fed) — jest bankiem centralnym
w Stanach Zjednoczonych.
Rezerwy (reserves) — to wkłady, które otrzymały banki i których nie zamieniły
na kredyty.
Słownik 481
Równanie ilościowe (quantity equation) — jest to równanie M · V = P · Y, które

opisuje zwia˛zek ilości pienia˛dza, szybkości obiegu pienia˛dza oraz wartości
dóbr i usług wyprodukowanych w danej gospodarce.
Run na bank (bank run) — sytuacja, w której wielu właścicieli wkładów
podejrzewa, że bank może zbankrutować, wie˛c wycofuje z niego swoje
wkłady.
Rynek funduszy pożyczkowych (market for loanable funds) — na tym rynku
osoby oszcze˛dzaja˛ce oferuja˛ swoje fundusze, na które zgłaszaja˛ zapo-
trzebowanie osoby poszukuja˛ce kredytu inwestycyjnego.
Rynek pienia˛dza (money market) — to rynek, na którym banki komercyjne
udzielaja˛ sobie krótkoterminowych pożyczek pienie˛żnych.
Rynki finansowe ( financial markets) — to instytucje finansowe, które umoż-
liwiaja˛ bezpośredni transfer pienie˛dzy od pożyczkodawców do pożycz-
kobiorców.
Ryzyko całkowite (aggregate risk) — jest to ryzyko, które dotyczy wszystkich
naraz.
Ryzyko indywidualne (idiosyncratic risk) — jest to ryzyko, które dotyczy tylko
pojedynczej osoby lub pojedynczego przedsie˛biorstwa.
Stagflacja (stagflation) — jest to okres spadku produkcji i wzrostu cen.

Stopa bezrobocia (unemployment rate) — to odsetek osób bezrobotnych,
należa˛cych do zasobu pracy.
Stopa dyskontowa (discount rate) — to inaczej stopa procentowa, przy której
Rezerwa Federalna udziela krótkoterminowych kredytów amerykańskiemu
sektorowi bankowemu.
Stopa inflacji (inflation rate) — jest wyrażona˛ w procentach zmiana˛ wskaźnika
cen w porównaniu z rokiem poprzednim.
Stopa poświe˛cenia (sacrifice ratio) — to inaczej liczba punktów procentowych
rocznej produkcji, utraconych w trakcie procesu obniżania inflacji
o 1 punkt procentowy.
Stopa refinansowa (refinancing rate) — to inaczej stopa procentowa, przy
której Europejski Bank Centralny udziela krótkoterminowych kredytów
sektorowi bankowemu w strefie euro.
Stopa repo (repo rate) — to inaczej stopa procentowa, przy której Bank Anglii
udziela krótkoterminowych kredytów brytyjskiemu sektorowi ban-
kowemu.
Stopa rezerw (reserve ratio) — stanowi te˛ cze˛ść wkładów, która˛ banki trzymaja˛
w formie rezerw.
Strajk (strike) — to protest zorganizowany przez zwia˛zek zawodowy, polegaja˛-
cy na powstrzymywaniu sie˛ pracowników od pracy.
System bankowy oparty na rezerwie cze˛ściowej ( fractional reserve banking)
— polega na tym, że w formie rezerw banki trzymaja˛ tylko cze˛ść wkładów
swoich klientów.
482 Słownik
System euro (Eurosystem) — jest systemem, w którego skład wchodza˛ EBC

i banki centralne wszystkich 12 krajów tworza˛cych Europejska˛ Unie˛
Gospodarcza˛ i Walutowa˛.
System finansowy ( financial system) — to zbiór instytucji, które pomagaja˛
uzgodnić oszcze˛dności jednej osoby z inwestycjami drugiej.
Szok podażowy (supply shock) — to zdarzenie, które bezpośrednio zmienia
koszty i ceny w przedsie˛biorstwach, powoduja˛c przesunie˛cie krzywej
zagregowanej podaży, a zatem także krzywej Philipsa.
Szybkość obiegu pienia˛dza (velocity of money) — stanowi tempo, w jakim
pienia˛dz przechodzi z ra˛k do ra˛k.
Środek przechowywania wartości (store of value) — jest to wszystko, czym

ludzie moga˛ sie˛ posłużyć w celu przeniesienia siły nabywczej z teraźniej-
szości w przyszłość.
Środek wymiany (medium of exchange) — jest to coś, co nabywcy daja˛
sprzedawcom, kiedy chca˛ od nich kupić dobra lub usługi.
Teoria parytetu siły nabywczej ( purchasing power parity, PPP) — jest teoria˛
kursu walutowego, zgodnie z która˛ za jednostke˛ dowolnej waluty można
kupić taka˛ sama˛ ilość dóbr we wszystkich krajach.
Teoria preferencji płynności (theory of liquidity preference) — teoria Keynesa,
zgodnie z która˛ stopa procentowa osia˛ga poziom zapewniaja˛cy zrównanie
sie˛ podaży pienia˛dza i popytu na pienia˛dz.
Ubezpieczenie od bezrobocia (unemployment insurance) — polega na tym, że

państwo zapewnia cze˛ściowa˛ ochrone˛ dochodów pracowników, którzy
traca˛ prace˛.
Ucieczka kapitału (capital flight) — stanowi znaczne i nagłe zmniejszenie
ilości aktywów lokowanych w pewnym kraju.
Umowa o odkupieniu (repo; repurchase agreement) — to inaczej umowa
o sprzedaży aktywów niepienie˛żnych, której towarzyszy umowa o ich
odkupieniu po uzgodnionej cenie w określonym momencie w przyszłości.
Unia Europejska (European Union, EU) — to rodzina demokratycznych kra-
jów europejskich, której celem jest współpraca na rzecz pokoju i dobro-
bytu.
Wartość przyszła ( future value) — to suma, w jaka˛ zmieni sie˛ w przyszłości

dzisiejsza kwota pienia˛dza przy danych stopach procentowych.
Wartość zaktualizowana ( present value) — to kwota, która˛ należy mieć dziś,
aby przy istnieja˛cych stopach procentowych uzyskać dana˛ przyszła˛ kwote˛
pienia˛dza.
Wiedza technologiczna (technological knowledge) — to inaczej wiedza społe-
czeństwa o najlepszych metodach wytwarzania dóbr i usług.
Słownik 483
Wkłady płatne na ża˛danie (demand deposits) — to inaczej zasoby zgromadzo-

ne na rachunkach bankowych, którymi ich właściciele moga˛ sie˛ posługiwać
na ża˛danie za pomoca˛ kart debetowych lub czeków.
Wskaźnik cen konsumenta (consumer price index, CPI) — jest miara˛ kosztu
całkowitego dóbr i usług, kupowanych przez typowego nabywce˛.
Wskaźnik cen producenta ( producer price index, PPI) — stanowi miare˛ kosztu
nabycia koszyka dóbr i usług, kupowanego przez przedsie˛biorstwa.
Wspólny obszar walutowy (unia walutowa lub unia monetarna; common
currency area) — oznacza obszar geograficzny, na którym jest używana
wspólna waluta, spełniaja˛ca funkcje˛ środka wymiany; może on obejmować
wiele krajów.
Współczynnik aktywności zawodowej (labour force participation rate) — to
odsetek osób aktywnych zawodowo w populacji ludzi pełnoletnich.
Wydatki państwa (government purchases) — sa˛ to wydatki na zakup dóbr
i usług, ponoszone przez władze lokalne i rza˛d centralny.
Wymagania dotycza˛ce rezerw (reserve requirements) — to przepisy, które
określaja˛ minimalny poziom relacji wielkości rezerw, jakie banki musza˛
trzymać, oraz wielkości wkładów.
Wypieranie (crowding out) — nazywamy zmniejszenie sie˛ inwestycji na skutek
zapożyczania sie˛ przez państwo.
Zasoby naturalne (natural resources) — takie jak ziemia, wody, złoża

minerałów, stanowia˛ nakłady, które sa˛ zużywane w procesie produkcji dóbr
i usług.
Zasób pracy (labour force) — to całkowita liczba pracowników w danej
gospodarce, w skład której wchodza˛ zarówno osoby pracuja˛ce, jak i bez-
robotne.
Zmienne nominalne (nominal veriables) — to zmienne mierzone w jedno-
stkach pienie˛żnych.
Zmienne realne (real veriables) — to zmienne mierzone w jednostkach
fizycznych.
Zrównoważony bilans handlowy (balanced trade) — oznacza sytuacje˛, w któ-
rej eksport jest równy importowi.
Zwia˛zek zawodowy (union) — to stowarzyszenie pracowników, które nego-
cjuje z pracodawcami poziom wynagrodzeń, a także inne warunki pracy.
INDEKS
A frykcyjne 160−162
Akcelerator inwestycyjny 354 naturalna stopa 378
Akcje naturalne 149
niedowartościowane 140 rejestrowane 152−153
państwowe 107 stopa 151, 155−157
przewartościowane 140 strukturalne 160
rynek 350−351 ubezpieczenie 163−164
Aktywa, wycena 139−145 Bezwarunkowe operacje otwartego rynku
Alokacja zasobów 233 201
Analiza fundamentalna 140 Bilans handlu zagranicznego 249
Annuitet 135 Bła˛dzenie losowe 141−143
Arbitralna redystrybucja dochodów 236− Budżet, równowaga 123, 456−460
−237
Atak spekulacyjny 398−399 C
Automatyczne stabilizatory 363−365 Cel inflacyjny, polityka 396−403
Cele polityki pienie˛żnej 399−403
B Cena 109
Badania Aktywności Ekonomicznej Lud- Ceny 215, 308−309
ności (BAEL) 153 równowagi 217
Badania wzgle˛dne 233
ankietowe zasobu pracy 153−158 Cie˛żar opodatkowania 234
i prace rozwojowe 95 Cykl koniunkturalny 302
Bank Anglii 194, 339, 360 Czek 188
Bank centralny, niezależność 384−388
Bank Światowy (World Bank) 91 D
Banki 108−109 Deficyt budżetowy 115, 123−124
a podaż pienia˛dza 195−207 handlowy 249, 256−259
centralne 190−192 państwa 286−288
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne 90, Deficyty bliźniacze 288
252 Deflacja 213
Bezrobocie 149−179, 303, 371−407 Deflator 42−44, 61−63
cykliczne 149−150 Depresja (zob. Kryzys)
486 Indeks
Dezinflacja 392, 395−396 Europejski Bank Centralny (ECB) 192−

Dług publiczny 123 −194, 360, 412
Długi okres 304−305 Europejski Mechanizm Kursów Waluto-
Długookresowa krzywa wych (ERM) 397−398, 415, 417−418
Phillipsa 376−379, 384−388 Europejski System Banków Centralnych
zagregowanej podaży 314−316 (ESCB) 412
Dobro
finalne 33 F
pośrednie 33 Federalizm fiskalny 437−438
publiczne 95 Finanse 129
Dochód Fundusze
narodowy indeksów 142−143
mierzenie 29−51 inwestycyjne 111
osobisty 36 powiernicze 111
rozporza˛dzalny 36 pożyczkowe 116, 276−282
Dodatek wyrównuja˛cy wzrost kosztów Funkcja
utrzymania (COLA) 66 produkcji 84
Drenaż mózgów 92 użyteczności 134
Dychotomia, klasyczna 220−222 Funkcje pienia˛dza 185−186
Dywersyfikacja (różnicowanie) ryzyka in-
dywidualnego 136−138 G
Dywidendy 140 Gie˛tkość płac realnych 423, 431−432
Gospodarka
E otwarta 113, 247−274
Efekt zamknie˛ta 113, 247
dochodowy 464 Gotówka 187−188
doganiania 88−90
Fishera 227−229 H
kursu walutowego 309, 340 Hiperinflacja 214, 224−226, 266−268
maja˛tkowy 308, 340 Hipoteza
mnożnikowy 353−354, 356 efektywnych rynków 141−143
stopy procentowej 308, 340 naturalnej stopy bezrobocia 383
substytucyjny 464
wypierania 356−358 I
zewne˛trzny 92 Ilościowa teoria pienia˛dza 214, 218
Efekty inflacji 63−68 Import 248
Efektywne rynki, hipoteza 141−143 Indeks
Efektywność informacyjna 141 giełdowy (zob. Wskaźnik giełdowy)
Eksport ubóstwa 371
netto 38, 248−249, 253−254, 309, Indeksacja 65−66
311 Inflacja 213−243, 316−317, 329, 371−407
Euro 412−415 efekty 63−68
system 192−194 koszty 229−239
Euroland (zob. też Europejska Unia Gos- spowalniania 391−396
podarcza i Walutowa) 412 miara 62
Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa polityka celu inflacyjnego 396−403
(EMU) 192, 411−446 stopa 55, 60
Indeks 487
Instytucje finansowe (pośrednictwa finan- Krótkookresowa krzywa

sowego) 105−112 Phillipsa 379−382
Integracja handlowa 426−431 zagregowanej podaży 318−323
Inwestycja, zagraniczna portfelowa 90 Kryzys (depresja) 301
Inwestycje 37, 86−88, 104−128, 254−255, Krzywa
308, 310 Phillipsa 372−391
bezpośrednie 90, 252 zagregowanego popytu 305−312, 346−
zagraniczne 90−91 −347
netto 252 zagregowanej podaży 305−306, 312−
−323
J Kurs walutowy 417
Jednolity Rynek Europejski (SEM) 413− efekt 309, 340
−415 nominalny 259−263
Jednostka rozliczeniowa (rozrachunkowa) realny 261−263
185−186 Kwota importowa (zob. Kontyngent)
K M
Kadry, rotacja 171−172 Maja˛tek 186
Kapitał Makroekonomia gospodarki otwartej 247−
ludzki 82 −274
rzeczowy 81−82 Makroekonomiczna teoria gospodarki ot-
własny (zob. Akcja) wartej 275−298
zasoby 315 Maleja˛ce przychody 88−90
Karta Miara inflacji 62
debetowa 188 Miary pienia˛dza 189−190
kredytowa 188 Mierzenie
Klasyczna dochodu narodowego 29−51
dychotomia 220−222 kosztów utrzymania 52−72
teoria inflacji 214−229 Mie˛dzynarodowe przepływy dóbr i kapi-
Koniunktura, wahania 302−307 tału 248−259
Konsumpcja 37, 308, 310 Mnożnik
krańcowa skłonność do konsumpcji kreacji pienia˛dza 199−200
(MPC) 354−356 wydatków, wzór 354−356
Konto teowe 196 Mobilność
Kontyngent 289−290 kapitału finansowego 424−425, 433−
Koszt zdzieranych zelówek 230−232 −434
Koszty siły roboczej 423−424, 433
inflacji 229−239 Model zagregowanego popytu i zagrego-
spowalniania inflacji 391−396 wanej podaży 302, 305−307, 378−379
transakcyjne 416
utrzymania 52−72 N
zmienianych jadłospisów 232, 319 Nadwyżka
Koszyk dóbr i usług 54, 56−57 budżetowa 115, 123−124
Krańcowa skłonność do konsumpcji (MPC) handlowa 249, 256
354−356 Narze˛dzia finansów 129−148
Kreacja pienia˛dza, mnożnik 199−200 Naturalna stopa bezrobocia 378, 383
Krótki okres 304−305, 371−407 Negatywna selekcja, problem 135
488 Indeks
Negatywny szok podażowy 389−391 P

Negocjacje zbiorowe 167−169 Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu 440−442
Neutralność pienia˛dza 220−222 Państwo
Nieche˛ć do ryzyka 133−134 deficyt budżetowy 286−288
Nieracjonalność rynków 143−145 polityka 86−99, 162−163
Niestabilność polityczna 292−294 wydatki 36−38, 311
Niezależność banku centralnego 384− Papier wartościowy typu IOU (zob. Obli-
−388 gacja)
Nominalna stopa procentowa 227, 342 Parytet siły nabywczej, teoria 263−270
Nominalne stopy procentowe 66−68 Pienia˛dz 213−243
Nominalny miary zasobu 190
kurs walutowy 260−261 mnożnik kreacji 199−200
PKB 40−42 neutralność 220−222
podaż 191, 195−207, 342−343, 347−349
O popyt 343−344
„Obcy” 168 równowaga na rynku 343−344
Obieg pienia˛dza 222−226 symboliczny (przymusowy) 187
Obligacja 106 szybkość obiegu 222−226
Obligacje towarowy 186−187
państwowe (skarbowe) 107 w gospodarce 187−190
śmieciowe 107 znaczenie 185−190
złote 107 Płaca
Obrót 110 graniczna 173
Oczekiwana inflacja 380−382 równowagi 166
Oczekiwania 376−384 Płace
racjonalne 394−395 efektywnościowe, teoria 170−175
Odchylenie standardowe 136−137 minimalne, ustawy 165−166
Odpływy kapitałowe netto 251−254, 282− realne 423, 431−432
−284 Płynność 186
Odwrotna zależność mie˛dzy Podatek
inflacja˛ a bezrobociem 383−384 inflacyjny 226
ryzykiem i zyskiem z inwestycji 138− od nieruchomości 59
−139 Podatki, zmiany 358−359
Operacje otwartego rynku 191, 201 Podaż
typu outright 342 funduszy pożyczkowych 117−124, 276−
Optymalny obszar walutowy (OOW) 422− −282
−429 pienia˛dza 191, 195−207, 216−219, 342−
Organizacja Krajów Eksportuja˛cych Rope˛ −343
Naftowa˛ (OPEC) 388 zmiany 347−349
Osoba nieche˛tna ryzyku 133 szoki podażowe 388−391
Oszcze˛dności 86−88, 104−128, 254−255 zagregowana 301−338
krajowe (oszcze˛dności) 114 Pokusa nadużycia, problem 135
prywatne 114−115 Polityczny cykl koniunkturalny 453
publiczne 115 Polityka
Oszcze˛dzanie 460−465 budżetowa 339−370, 449−452
Oświata 91−92 celu inflacyjnego 396−403
Indeks 489
fiskalna 437−442 R
handlowa 289−292 Rachunkowość społeczna, system 112−
państwa 86−99, 162−163 −116
pienie˛żna 191, 339−370, 449−456 Racjonalne oczekiwania 394−395
cele 399−403 Realna
spójna czasowo 387 równowaga w gospodarce otwartej 285
stabilizacyjna 360−363 stopa procentowa 66−68, 227, 342
Popyt Realny
funduszy pożyczkowych 117−124 kurs walutowy 261−263
krzywa zagregowanego popytu 346−347 PKB 40−42
na pienia˛dz 216−218, 343−344 Recesja 301
na rynku funduszy pożyczkowych 276− Redystrybucja dochodów, arbitralna 236−
−282 −237
zagregowany 301−338, 352−360 Rezerwa Federalna (Fed) 195, 360
Portfel 11 Rezerwy
Portfelowe inwestycje zagraniczne 252 dodatkowe 197−198
Poste˛p technologiczny 98−99 wymagane 197
Poszukiwanie pracy 161−164 Rok bazowy 55
Praca Rotacja kadr 171−172
poszukiwanie 161−164 Równanie
zasoby 314−315 Fishera 223
zasób (zob. Siła robocza) ilościowe 222−226
Pracownicy 171−175 Równowaga
Prawa własności 92−94 budżetu 123, 456−460
Problem długookresowa 324
gapowicza 438−440 na rynku pienia˛dza 343−344
substytucji 56 Nasha 387
Procent składany 130 Różnicowanie cen 416−417
Proces dostosowawczy 219−220 Ruch okre˛żny, wykres 31
Produkcja 75−103, 303 Run na bank 205
potencjalna 314 Rynek
przy pełnym zatrudnieniu 314 akcji 350−351
Produkcyjność 79−86 funduszy pożyczkowych 116−124, 276−
Produkt krajowy brutto (PKB) 32−36 −282
deflator 42−44, 61−63 obligacji 106−107
dobrobyt 44−47 pienia˛dza 202, 347
nominalny 40−42 a nachylenie krzywej zagregowanego
realny 40−42 popytu 347
Produkt narodowy równowaga 343−344
brutto (PNB) 35 walutowy 279−282
netto (PNN) 35 Rynki
Przepływy dóbr i kapitału, mie˛dzynaro- finansowe 105−108
dowe 248−259 nieracjonalność 143−145
Przesunie˛cia krzywej Phillipsa 376−384, ubezpieczeń 135
388−391 Ryzyko
Przychody, maleja˛ce 88−90 całkowite 137−138
490 Indeks
indywidualne, dywersyfikacja 136−138 podażowe 388−391

kredytowe 106−107 Szybkość obiegu pienia˛dza 222−226
zarza˛dzanie 133−139
Ś
S Środek
Siła przechowywania wartości 186
nabywcza 230 wymiany 185
robocza 151, 423−424, 433
Stabilność polityczna 92−94 T
Stagflacja 329 Technologia 315−316
Standard złota 187 Teoria
Stan równowagi błe˛dnych ocen sytuacji 320
na rynku pienia˛dza 216−218 lepkich
w gospodarce otwartej 282−285 cen 319−320
Stopa płac 319
bezrobocia 151, 155 optymalnych obszarów walutowych 422−
naturalna 378, 383 −429
dyskontowa 203 parytetu siły nabywczej (PPP) 263−
dywidendy 109 −270
inflacji 55, 60 płac efektywnościowych 170−175
procentowa 118−120, 349−352 preferencji płynności 341−346
efekt 308, 340 Termin wykupu, obligacji 106
nominalna 66−68, 227, 342 Tożsamości 113−115
realna 66−68, 227, 342 Traktat o Unii Europejskiej 412
równowagi 344−345
refinansowa 201, 203 U
repo 203 Ubezpieczenia, rynki 135
rezerw 197 Ubezpieczenie od bezrobocia 163−164
Stosunek poświe˛cenia 392−394 Ubóstwo, indeks 371
Strajk 167 Ucieczka kapitału 292−294
„Swoi” 168 Udziały (zob. Akcje)
Symetryczne szoki makroekonomiczne Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu
425−426, 434−436 (GATT) 250
System Umowa o odkupieniu (repo) 202
bankowy oparty na rezerwie cze˛ściowej Unia Europejska (UE) 413−415
197−199 Unia monetarna (zob. Wspólny obszar wa-
euro 192−194 lutowy)
finansowy 104−108 Unia walutowa (zob. Wspólny obszar wa-
pienie˛żny 183−212 lutowy)
podatkowy 460−465 Ustawy o płacach minimalnych 165−166,
rachunkowości społecznej 112−116 432
rezerwy Użyteczność 134
bankowej równej 100% 196−197
federalnej 195 W
Szoki Wahania gospodarcze 323−333
makroekonomiczne, symetryczne 425− Wartość
−426, 434−436 przyszła 130
Indeks 491
samoistna 186 Zasada

zaktualizowana 130−133 70 132−133
Wiedza technologiczna 83−84 złota 459
Wielki Kryzys 327−328 zrównoważonych inwestycji 459
Wkłady płatne na ża˛danie 189 Zasoby
Wolny handel 94−95 alokacja 233
Wskaźnik kapitału 315
cen naturalne 82−83, 85−86, 96−97, 315
detalicznych (RPI) 59−61 pracy 314−315
konsumenta (CPI) 53−63 Zasób
producenta (PPI) 56 pienia˛dza, miary 189−190
cena/zysk 109−110 pracy (zob. też Siła robocza) 151, 154
giełdowy 108 badania ankietowe 153−158
Wspólny obszar walutowy 266, 411−446 Zharmonizowany wskaźnik cen konsu-
Współczynnik aktywności zawodowej 155 menta (HICP) 59−61
Wybór mie˛dzy inflacja˛ a bezrobociem Złota zasada 459
w krótkim okresie 371−407 Złote akcje (zob. Akcje państwowe) 107
Wycena aktywów 139−145 Złudzenie inflacyjne 230
Wydatki 30−32 Zmiany
państwa 37−38, 311, 352−353 eksportu netto 311
Wykres ruchu okre˛żnego 31 inwestycji 310−311
Wymagania dotycza˛ce rezerw 203−204 konsumpcji 310
Wypieranie 124 podatków 358−359
Wzór mnożnika wydatków 354−356 podaży pienia˛dza 347−349
Wzrost sektorowe 162
gospodarczy 75−103, 213−243, 316−317 wydatków państwa 311
a inwestycje 87 zagregowanego popytu 324−328
liczby ludności 96 zagregowanej podaży 329−333
Zmienne
Z nominalne 220
Zagraniczna inwestycja portfelowa 90 realne 220
Zagregowana podaż 301−338 Znaczenie pienia˛dza 185−190
krzywa 312−323 Zobowia˛zania podatkowe 233−235
Zagregowany popyt 301−370 Zrównoważony bilans handlowy 249
i zagregowana podaż a krzywa Phillipsa Zwia˛zki zawodowe 167−170
373−375 ekonomia 167−168
krzywa 305−312 Zysk z inwestycji 138−139
Zarza˛dzanie ryzykiem 133−139 Zyski kapitałowe 233

Makro Eko No Mia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Makro Eko No Mia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Redakcja naukowa przekładu

BOGUSŁAW CZARNY (wstęp, o autorach, podziękowania,

PATRYCJA GRACA-GELERT (rozdział 8)

KRZYSZTOF MAKOWSKI (rozdział 5)

ZBIGNIEW MATKOWSKI (rozdziały 1, 11, 13)

MARIUSZ PRÓCHNIAK (rozdział 4)

AGNIESZKA STĄŻKA (rozdział 9)

MAŁGORZATA ZNOYKOWICZ-WIERZBICKA (rozdział 6)

Dla Catherine, Nicholasa i Petera

Copyright  2006 Thomson Learning.

 Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Skład i łamanie: A. Ćwil, tel. (0-22) 644 99 55

CZĘŚĆ I. DANE MAKROEKONOMICZNE ............... 27

ROZDZIAŁ 1. Mierzenie dochodu narodowego ................. 29

ROZDZIAŁ 2. Mierzenie kosztów utrzymania .................. 52

CZĘŚĆ II. GOSPODARKA REALNA W DŁUGIM OKRESIE . . . 73

ROZDZIAŁ 3. Produkcja i wzrost ........................... 75

ROZDZIAŁ 4. Oszczędności, inwestycje i system finansowy . . . . . . . 104

ROZDZIAŁ 5. Podstawowe narzędzia finansów . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

ROZDZIAŁ 6. Bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

CZĘŚĆ III. PIENIĄDZ I CENY W DŁUGIM OKRESIE . . . . . . 181

ROZDZIAŁ 7. System pieniężny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

ROZDZIAŁ 8. Pieniądz, wzrost i inflacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

CZĘŚĆ IV. MAKROEKONOMIA GOSPODARKI

ROZDZIAŁ 9. Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojęcia 247

ROZDZIAŁ 10. Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej . . . . . . 275

CZĘŚĆ V. KRÓTKOOKRESOWE FLUKTUACJE

ROZDZIAŁ 11. Zagregowany popyt i zagregowana podaż . . . . . . . . . 301

ROZDZIAŁ 12. Wpływ polityki pieniężnej i polityki budżetowej

ROZDZIAŁ 13. Wybór między inflacją a bezrobociem w krótkim okresie 371

CZĘŚĆ VI. EUROPEJSKA UNIA GOSPODARCZA

CZĘŚĆ VII. ZAKOŃCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

ROZDZIAŁ 15. Pięć debat o polityce makroekonomicznej . . . . . . . . . . 449

1.1. Dochód narodowy i wydatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Problemy zwia˛zane z mierzeniem kosztów utrzymania . . . . . . . . 56

3.1. Wzrost gospodarczy na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Instytucje pośrednictwa finansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

6.4. Związki zawodowe i negocjacje zbiorowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Podaż pienia˛dza, popyt na pienia˛dz oraz stan równowagi na rynku

9.1. Międzynarodowe przepływy dóbr i kapitału . . . . . . . . . . . . . . . . 248

11.3. Krzywa zagregowanego popytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

14.3. Teoria optymalnych obszarów walutowych . . . . . . . . . . . . . . . 422

Argumenty przeciwko reformie systemu podatkowego, maja˛cej za-

„Ekonomia jest analiza˛ zachowań ludzi w ich codziennym życiu” — napisał

Dla kogo jest ta książka?

W studiach przypadku również bardzo cze˛sto odwołujemy sie˛ do wydarzeń

W naste˛pnych czterech rozdziałach opisano gospodarke˛ realna˛ w długim

gospodarczy, którzy kontroluja˛ zagregowany popyt, musza˛ wybierać mie˛dzy

Narzędzia ułatwiające naukę

● Studia przypadku. Teoria ekonomiczna jest użyteczna i interesuja˛ca tylko

● Szybki sprawdzian. Po każdej ważnej cze˛ści rozdziału zapraszamy studentów

N. GREGORY MANKIW pracuje jako profesor ekonomii na Uniwersytecie

Walutowym. Jego prace były cze˛sto publikowane w specjalistycznych czasopis-

Xander Koolman — Erasmus University Medical Centre,

dy skończysz studia i zaczniesz szukać pracy, Twoje szanse be˛da˛ zależeć

sa˛ wzgle˛dnie stabilne? Dlaczego produkcja i zatrudnienie w niektórych latach

wpływ na sume˛ zarówno dochodów, jak i wydatków. Produkt krajowy brutto,

Produkt krajowy brutto w tej gospodarce możemy zatem zmierzyć, sumuja˛c

skłonni zapłacić za poszczególne dobra, a zatem odzwierciedlaja˛ wartość tych

... i usług... Produkt krajowy brutto obejmuje zarówno dobra materialne

... wytworzonych... Produkt krajowy brutto obejmuje dobra i usługi

... w kraju... Produkt krajowy brutto mierzy wartość produkcji wy-

... w danym okresie. Produkt krajowy brutto mierzy wartość produkcji