Anamnese en lichamelijk onderzoek

bij gezelschapsdieren
Website
In de oorspronkelijke uitgave van Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdiere
was een cd-rom toegevoegd met aanvullend digitaal materiaal. Vanaf deze editie is echter
al dit aanvullende materiaal vindbaar op: http://extras.springer.com
Vul op deze website in het zoekveld Search ISBN het ISBN van het boek in:
978-90-313-
Let op: het is belangrijk om precies deze schrijfwijze aan te houden, dus met tussenstreepjes.

Overal waar in deze uitgave verwezen wordt naar de cd-rom, wordt bovenstaande website
extras.springer.com bedoeld.
Anamnese en
lichamelijk onderzoek
bij gezelschapsdieren

onder redactie van

Prof. dr. A. Rijnberk
Prof. dr. F. J. van Sluijs

Tweede, gewijzigde druk

Bohn Stafleu van Loghum

Houten 2005
© 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,
opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van arti-
kel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij
Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de
daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Repro-
recht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n)
uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16
Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

isbn 90 313 4506 7

nur 886

Ontwerp omslag en binnenwerk: Matthias Noordzij, The Enschedé Font Factory,

Hurwenen
Tekeningen: Bert Janssen, grafisch vormgever, Utrecht
CD-rom: Dr. E. Teske, coördinatie; M. J.A. Mudde, technische realisatie
Foto’s: J. Fama
Formulieren: Mw. Y.W.E.A. Pollak

Eerste druk, eerste oplage 1990

Eerste druk, tweede oplage 1991
Eerste druk, derde oplage 1993
Eerste druk, vierde oplage 1997
Eerste druk, vijfde oplage 1999
Tweede, gewijzigde druk 2005

Vertalingen
Duits: Gustav Fischer Verlag, Jena/Stuttgart, 1993
Engels: Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston, 1995
Spaans: Editorial Acribia, Zaragoza, 1997
Japans: Pharm Press, Tokio, 2005

Bohn Stafleu van Loghum

Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten

www.bsl.nl
Redactie

Prof. dr. A. Rijnberk

Prof. dr. F. J. van Sluijs
Hoofdafdeling Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Universiteit Utrecht

Medewerkers

Hoofdafdeling Geneeskunde van Gezelschapsdieren, Universiteit Utrecht:

Prof. dr. M.H. Boevé 1
Dr. W. E. van den Brom
Drs. S.C. Djajadiningrat-Laanen
Drs. A.M. van Dongen
Drs. J. de Gier
Prof. dr. H.A.W. Hazewinkel
Prof. dr. L. J. Hellebrekers
Dr. B.W. Knol
Dr. H.S. Kooistra
Dr. J.T. Lumeij
Dr. B.P. Meij
H.F. L’Eplattenier, Dr.med.vet
Dr. J. J. van Nes
Dr. J.H. Robben
Prof. dr. J. Rothuizen
Dr. G.R. Rutteman
Dr. M.B.H. Schilder
Dr. A.C. Schaefers-Okkens
Dr. F.C. Stades
Dr. A.A. Stokhof
Dr. E. Teske
Drs. L.F.H. Theyse
Dr. A. J. Venker-van Haagen
Dr. I. Westerhof
Dr. T. Willemse
Dr. M. A. Wisselink

Vakgroep Geneeskunde en Klinische Biologie van de Kleine Huisdieren,

Universiteit Gent:
Prof. dr. A. De Rick
Prof. dr. L. Van Ham
Dr. J. Declercq2
Dr. E. Schrauwen3
Dr. L. Verhaert

Vakgroep Medische Beeldvorming van de Huisdieren, Universiteit Gent:

Prof. dr. B. Van Rijssen

1
Hoogleraar aan de Tierärztliche Hochschule Hannover, Duitsland
2
Gastdocent
3
Thans: Dierenkliniek Plantijn, Antwerpen, België
Woord vooraf
Bij de eerste druk
Anamnese en lichamelijk onderzoek zijn de be-
langrijkste pijlers voor het klinisch handelen. Ech-
ter, een enigszins gedetailleerde beschrijving van
deze methoden voor toepassing bij gezelschaps-
dieren ontbreekt tot op heden. Met dit boek wordt
getracht in deze lacune te voorzien.
Voor de opzet is uitgegaan van de aan twee Ne-
derlandstalige universiteiten gangbare methoden,
en dit boek illustreert dan ook nog eens de ver-
bondenheid van de faculteiten voor diergenees-
kunde in Utrecht en Gent. Hierbij kan nog wor-
den aangetekend dat met dit boek een lijn wordt
doorgetrokken, die zich de laatste decennia steeds
nadrukkelijker is gaan aftekenen: een zo doelma-
tig mogelijke inrichting van het onderzoek. Er
worden wegen aangegeven om met een beperkt
onderzoek tot een nadere definiëring van door
eigenaren aangedragen problemen te komen. De
onderzoeker wordt gevraagd keuzen te maken ter
verhoging van de doelmatigheid. Deze gericht-
heid van het onderzoek maakt het mogelijk de be-
schikbare tijd vooral te gebruiken voor probleem-
oplossing.
De beschrijving van de methoden in de diverse
hoofdstukken stoelt op deze selectieve aanpak.
Aan het slot van veel hoofdstukken is een formu-
lier afgebeeld. Deze formulieren maken een snelle
oriëntatie in het betreffende onderdeel mogelijk.
Een deel van de formulieren is een vrucht van
langjarig gebruik. Andere zijn pas kort geleden
totstandgekomen en nog weinig in de praktijk
getoetst, zodat ze aan verandering onderhevig
zullen zijn.
De redacteuren zijn de auteurs van de diverse
hoofdstukken zeer erkentelijk voor hun bijdragen,
die ze hebben willen laten aansluiten bij de hoofd-
lijnen van het boek. Hoewel reeds genoemd op de
copyright-pagina verdienen drs. E. M. Klaasen-van
Slobbe (redactionele assistentie), Bert Janssen (te-
keningen) en drs. R. N. van Blokland (formulieren)
een speciaal woord van dank voor hun toegewijde
en deskundige inbreng. Moge dit boek zijn weg
vinden naar de gebruikers en bijdragen tot de kwa-
liteit van de diergeneeskundige verzorging van
gezelschapsdieren.
Voorjaar 1990, A. Rijnberk en H.W. de Vries
Bij de tweede druk
De eerste druk van het boek Anamnese en lichame-
lijk onderzoek bij gezelschapsdieren heeft duidelijk in
een behoefte voorzien. Na de eerste verschijning
in 1990 zijn er nog vijf nieuwe oplagen uitge-
bracht. Hoewel het boek louter bedoeld was voor
het Nederlandse taalgebied, bleek er al snel ook in
andere taalgebieden belangstelling te bestaan voor
een dergelijke gedetailleerde beschrijving van het
‘gereedschap’ van dierenartsen voor gezelschaps-
dieren. Intussen zijn vertalingen uitgekomen in
het Duits, Engels, Spaans en Japans.
In de tweede druk is in sterke mate voortge-
bouwd op de teksten van de eerste druk. De auteurs
van de eerste druk hebben de grondslag gelegd
voor dit boek en daarmee ook voor de tweede druk.
In veel gevallen konden auteurs die voor de eerste
druk hoofdstukken hadden verzorgd, ook bijdra-
gen aan de tweede druk. We noemen hier graag
met waardering de namen van de redacteur en de
auteurs van de eerste druk, die om uiteenlopende
redenen niet aan de tweede druk hebben bijge-
dragen: Prof. dr. H.W. de Vries (redacteur), dr. B.E.
Belshaw, dr. W. J. Biewenga, Prof. dr. J.E. Gajentaan,
dr. R.P. Happé, drs. H. Hoogenkamp, Prof. dr. D.F.
Mattheeuws, Prof. F. J. Meutstege, mw. dr. P.G. van
Ooijen, drs. R.A.A. van Oosterom, Prof. dr. J. De
Schepper, dr. R. J. Slappendel en Prof. dr. G.C. van
der Weijden. Voorts is voor de tweede druk soms
op onderdelen nog een extra oordeel gevraagd. Dit
geldt bijvoorbeeld voor hoofdstuk 11, dat is gezien
door mw. dr. S. Daminet van de Universiteit Gent.
viii Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
In dit verband memoreren we ook graag de naam
van de heer A.R. Janssen, grafisch vormgever te
Utrecht. Veel van de destijds door hem verzorgde
afbeeldingen zijn in de tweede druk terug te vin-
den. De oorspronkelijk door drs. R.N. van Blokland
vervaardigde formulieren zijn opnieuw bewerkt
door mw. Y.W.E.A. Pollak. Ze zijn niet meer in het
boek opgenomen, maar (als pdf-bestanden) op de
cd-rom geplaatst.
In deze nieuwe druk zijn alle hoofdstukken her-
zien. Twee hoofdstukken zijn gesplitst en vervol-
gens zijn die delen uitgebreid. Volledig nieuw is
het hoofdstuk over reptielen. Het boek heeft een
geheel ander aanzien gekregen door de afbeeldin-
gen in kleur en de cd-rom. Hiermee zal de tekst
veel meer aanspreken. De foto’s zijn gemaakt door
de heer J. Fama en de cd-rom is samengesteld door
de heer M. J.A. Mudde. Ze hebben met hun deskun-
dige inbreng in belangrijke mate bijgedragen aan
de modernisering van het boek.
Evenals bij de vorige editie hopen de redacteuren
dat het boek zijn weg zal vinden naar de gebruikers
en dat het de kwaliteit van de diergeneeskundige
verzorging van gezelschapsdieren zal bevorderen.
Najaar 2004, A. Rijnberk en F. J. van Sluijs
Inhoud

Woord vooraf vii

1 Inleiding 1
Literatuur 3

2 Verantwoording van de opzet 5

2.1 Doelgroep 5
2.2 Diersoorten 5
2.3 Titel 5
2.4 Waarom anamnese en lichamelijk onderzoek? 5
2.5 Opzet van het onderzoek 6
2.6 Wegwijzers 8
Literatuur 8

3 Enkele begrippen en een inleiding tot het diagnostisch proces 9

3.1 Begrippen 9
3.1.1 Verschijnselen en afwijkingen 9
3.1.2 Meetschalen 9
3.1.3 Meetfouten 10
3.1.4 Vóórkomen en incidentie 10
3.1.5 Gevoeligheid, specificiteit en voorspellende waarde 11
3.2 Diagnostisch proces 16
Literatuur 19

4 Methoden en instrumenten 21
4.1 Methoden 21
4.1.1 Inspectie 21
4.1.2 Palpatie 22
4.1.3 Percussie 23
4.1.4 Auscultatie 24
4.2 Instrumenten en diagnostica 26
Literatuur 32

5 Medische registratie 33
5.1 Inleiding 33
5.2 Functie van medische registratie 33
5.3 Inhoudsbepaling van de medische registratie 34
5.4 Opzet van een medisch registratiesysteem 35
5.4.1 Overzichtelijkheid 35
x Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

5.4.2 Volledigheid 37
5.4.3 Beschikbaarheid van het dossier 37
5.4.4 Gecomputeriseerde medische registratie 38
5.4.5 Arbeidsinvestering en kosten 38
5.5 Het probleemgerichte medische registratiesysteem 41
Literatuur 46
Bijlage op cd-rom 47

6 Anamnese 49
6.1 Anamnese 49
6.1.1 Inleiding 49
6.1.2 Benadering van cliënt en patiënt 49
6.1.3 Het vraaggesprek 50
6.1.4 Programma van de anamnese 51
6.2 Notatie 52
6.3 Werkwijze 52
Literatuur 53

7 Algemene indruk 55
7.1 Doel 55
7.2 Het begrip ‘algemene indruk’ 55
7.2.1 Bewustzijnsniveau 55
7.2.2 Gedrag 55
7.2.3 Houding 55
7.2.4 Gang 55
7.2.5 Lichaamsbouw 55
7.2.6 Voedingstoestand 56
7.2.7 Vacht 56
7.2.8 Abnormale geluiden 56
7.2.9 In het oog springende afwijkingen 56
7.3 Uitvoering 56
7.4 Notatie 57
Literatuur 57

8 Algemeen onderzoek 59
8.1 Doel 59
8.2 Omgang met de patiënt 59
8.3 Het begrip ‘algemeen onderzoek’ 60
8.3.1 Adembewegingen 60
8.3.2 Pols 62
8.3.3 Lichaamstemperatuur 66
8.3.4 Vacht en huid 67
8.3.5 Slijmvliezen 69
8.3.6 Lymfknopen 71
8.3.7 (Andere) opvallende afwijkingen 76
8.4 Notatie 76
Literatuur 76

9 Respiratieapparaat 79
9.1 Anamnese 79
9.1.1 Verschijnselen 79
9.1.2 Leefomstandigheden 81
9.1.3 Voorgeschiedenis 81
Inhoud xi

9.2 Lichamelijk onderzoek 81

9.2.1 Ademgeluiden en adembewegingen 81
9.2.2 Neus en voorhoofdsholten 81
9.2.3 Larynx en trachea 84
9.2.4 Thorax 85
9.3 Notatie 91
9.4 Verder onderzoek 92
Literatuur 92

10 Circulatieapparaat 95
10.1 Anamnese 95
10.1.1 Verschijnselen 95
10.1.2 Leefomstandigheden 96
10.1.3 Voorgeschiedenis 96
10.2 Lichamelijk onderzoek 96
10.2.1 Arterieel systeem 96
10.2.2 Capillair systeem 97
10.2.3 Veneus systeem 97
10.2.4 Het hart 101
10.3 Notatie 106
10.4 Verder onderzoek 106
Literatuur 106

11 Digestieapparaat 109
11.1 Anamnese 109
11.2 Lichamelijk onderzoek 111
11.2.1 Kop 111
11.2.2 Hals-slokdarm 118
11.2.3 Abdomen 119
11.2.4 Anus en omgeving 122
11.2.5 Rectum en omgeving 124
11.3 Notatie 126
11.4 Verder onderzoek 126
Literatuur 126

12 Nieren en urinewegen 127

12.1 Anamnese 127
12.1.1 Nieren 127
12.1.2 Urinewegen 128
12.2 Lichamelijk onderzoek 131
12.2.1 Onderzoek aan de kop 131
12.2.2 Onderzoek van het abdomen 131
12.2.3 Rectaal onderzoek 132
12.2.4 Onderzoek van penis en preputium 132
12.2.5 Onderzoek van vulva en vagina 133
12.3 Verder onderzoek 133
Literatuur 134

13 Vrouwelijk geslachtsapparaat 135

13.1 Anamnese 135
13.1.1 Verschijnselen 135
13.1.2 Leefomstandigheden 137
13.1.3 Voorgeschiedenis 137
xii Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

13.2 Lichamelijk onderzoek 137

13.2.1 Uitwendig onderzoek 137
13.2.2 Inwendig onderzoek 140
13.3 Verder onderzoek 143
Literatuur 143

14 Mannelijk geslachtsapparaat 145

14.1 Anamnese 145
14.1.1 Deklust 145
14.1.2 Vruchtbaarheid 145
14.1.3 Leefomstandigheden 145
14.1.4 Voorgeschiedenis 145
14.2 Lichamelijk onderzoek 146
14.2.1 Deklust 146
14.2.2 Scrotum 146
14.2.3 Testes 146
14.2.4 Epididymis 147
14.2.5 Preputium 147
14.2.6 Penis 147
14.2.7 Accessoire geslachtsklieren 148
14.3 Verzamelen van sperma 149
14.4 Aanvullend onderzoek 149
14.4.1 Spermaonderzoek 149
14.4.2 Echografie 150
14.4.3 Testisbiopsie 150
14.4.4 Hormoonbepalingen 150
Literatuur 150

15 Vacht, huid en nagels 153

15.1 Structuur en functie van huid en adnexa 153
15.1.1 Epidermis 153
15.1.2 Epidermale adnexa 154
15.1.3 Dermis 155
15.1.4 Subcutis 155
15.2 Anamnese 155
15.2.1 Verschijnselen 155
15.2.2 Leefomstandigheden 156
15.2.3 Voorgeschiedenis 156
15.3 Lichamelijk onderzoek 156
15.3.1 Huidgeur 156
15.3.2 Vacht 156
15.3.3 Huid 157
15.3.4 Nagels, voetzolen en planum nasale 161
15.4 Notatie 161
15.5 Verder onderzoek 161
15.5.1 Huidafkrabsel 161
15.5.2 Uitbreiding van het onderzoek 161
Literatuur 162

16 Melkklieren 163
16.1 Anamnese 163
16.1.1 Verschijnselen 163
16.1.2 Leefomstandigheden 163
Inhoud xiii

16.1.3 Voorgeschiedenis 163

16.2 Lichamelijk onderzoek 163
16.2.1 Inleiding 163
16.2.2 Uitvoering 164
16.3 Notatie 165
16.4 Verder onderzoek 165
Literatuur 166

17 Locomotieapparaat 167
17.1 Inleiding 167
17.2 Anamnese 167
17.3 Monsteren 168
17.3.1 Onderzoek in rust 168
17.3.2 Onderzoek in beweging 169
17.4 Onderzoek bij het staande dier 172
17.4.1 Voorpoot 172
17.4.2 Achterpoot 174
17.5 Onderzoek bij het liggende dier 176
17.5.1 Voorpoot 178
17.5.2 Achterpoot 181
17.6 Onderzoek van schedel en wervelkolom 187
17.7 Verder onderzoek 191
17.8 Gewrichtspunctie 191
Literatuur 194

18 Zenuwstelsel 195
18.1 Anamnese 195
18.2 Neurologisch onderzoek 197
18.2.1 Inleiding 197
18.2.2 Gedrag en bewustzijnsniveau 198
18.2.3 Locomotie en houding 198
18.2.4 Onderzoek van de kop 201
18.2.5 Houdingsreacties 205
18.2.6 Spinale reflexen 207
18.2.7 Pijnperceptie 209
18.3 Notatie 210
18.4 Verder onderzoek 210
Literatuur 210

19 Ogen 211
19.1 Anamnese 211
19.1.1 Verschijnselen 211
19.1.2 Leefomstandigheden 211
19.1.3 Voorgeschiedenis 212
19.2 Onderzoekslocatie en omstandigheden 212
19.2.1 Licht 212
19.2.2 Positie van de patiënt tijdens onderzoek 212
19.3 Instrumenten en hulpmiddelen (zie ook § 4.2) 213
19.4 Onderzoek van oog en adnexa 214
19.4.1 Kop en schedel 214
19.4.2 Omgeving van het oog 215
19.4.3 Traanfilm en traanproductie 216
19.4.4 Oogafscheiding 217
xiv Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

19.4.5 Oogleden (palpebrae) 218

19.4.6 Bindvliezen (conjunctivae, inclusief membrana nictitans) 220
19.4.7 Oogbol (bulbus oculi) 222
19.4.8 Harde oogrok (sclera) 224
19.4.9 Hoornvlies (cornea) 225
19.4.10 Voorste oogkamer (camera anterior) 228
19.4.11 Pupil 229
19.4.12 Regenboogvlies (iris) 230
19.4.13 Achterste oogkamer (camera posterior) 232
19.4.14 Lens (lens cristallina) 232
19.4.15 Glasvocht (vitreum) 234
19.4.16 Oogachtergrond (fundus) (netvlies, vaatvlies) 236
19.5 Notatie 239
19.6 Verder onderzoek 239
Literatuur 239

20 Oren 241
20.1 Anamnese 241
20.1.1 Verschijnselen 241
20.2 Ooronderzoek 242
20.2.1 Uitwendig oor 242
20.2.2 Trommelvlies 244
20.2.3 Middenoor 244
20.2.4 Gehoor 245
20.3 Notatie 245
20.4 Verder onderzoek 245
Literatuur 245

21 Endocriene klieren 247

21.1 Anamnese 247
21.1.1 Leefomstandigheden 249
21.1.2 Voorgeschiedenis 249
21.2 Lichamelijk onderzoek 249
21.2.1 Adembewegingen 249
21.2.2 Pols en ictus cordis 249
21.2.3 Rectale temperatuur 250
21.2.4 Vacht en huid 250
21.2.5 Abdomen 250
21.2.6 Mannelijk geslachtsapparaat 251
21.2.7 Vrouwelijk geslachtsapparaat 251
21.2.8 Skelet en musculatuur 251
21.2.9 Schildklieren en bijschildklieren 252
21.3 Notatie 252
21.4 Verder onderzoek 252
Literatuur 252

22 Gedragsproblemen 253
22.1 Anamnese bij de hond 253
22.1.1 Iatrotroop probleem 254
22.1.2 Huidig gedrag/functioneren 254
22.1.3 Leefpatronen en leefomstandigheden 256
22.1.4 Voorgeschiedenis 256
22.2 Gedragsonderzoek 256
Inhoud xv

22.2.1 Gehoorzaamheids- en dominantietesten 257

22.2-2 Provocatietesten 257
22.2.3 Confrontatie met honden en rol van de eigenaar 258
22.3 Anamnese bij de kat 259
22.3.1 Iatrotroop probleem 259
22.3.2 Huidig gedrag en functioneren 259
22.3.3 Leefomstandigheden 260
22.3.4 Voorgeschiedenis 260
Literatuur 260

23 Spoed 263
23.1 Eerste onderzoek: korte anamnese 263
23.2 Eerste onderzoek: lichamelijk onderzoek 264
23.2.1 Korte algemene indruk 264
23.2.2 A (‘Airway’): luchtweg 265
23.2.3 B (‘Breathing’): ademhaling 265
23.2.4 C (‘Circulation’): bloedsomloop 266
23.2.5 D (‘Disability’): onvermogen/invaliditeit (zenuwstelsel) 266
23.2.6 E (‘Environment’): omgevingsinvloeden 267
23.3 Aanvullend onderzoek 267
Literatuur 269

24 Houdingen en fixatiemethoden 271

24.1 Houdingen 271
24.1.1 Staan 271
24.1.2 Zitten 271
24.1.3 Borstligging 271
24.1.4 Zijligging 271
24.1.5 Hangend 273
24.2 Fixatiemethoden 273
24.2.1 Manuele fixatie 273
24.2.2 Snuitje of muilband 274
24.3 Fixatie of sedatie 275
Literatuur 276

25 Verzamelen van materiaal voor laboratoriumdiagnostiek 277

25.1 Voorbereiding, verpakking en verzending 277
25.2 Materialen 277
25.2.1 Urinekatheters 277
25.2.2 Naalden 278
25.2.3 Spuiten 278
25.2.4 Desinfectie 280
25.3 Bloed 280
25.3.1 Afname 281
25.4 Urine 284
25.4.1 Verzamelmethoden 284
25.5 Feces 287
25.5.1 Verzamelmethoden 287
25.6 Weefselcellen 287
25.6.1 Dunnenaald-aspiratiebiopt 288
25.6.2 Verzamelen van celmateriaal 288
25.7 Thoraxpunctie 289
25.7.1 Methode 289
xvi Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

25.8 Buikpunctie 290

25.8.1 Methode 290
Literatuur 290

26 Preanesthetisch onderzoek 293

26.1 Uitgangspunten 293
26.2 Basisonderzoek 294
26.3 Nader onderzoek 294
26.4 Risicocategorieën 294
26.5 Notatie 294
Literatuur 294

27 Gezondheidscontrole 295
27.1 Gezondheidscontrole bij jonge dieren en/of dieren die van eigenaar wisselen 295
27.2 Notatie 296
Literatuur 296

28 Vogels 297
28.1 Anamnese 297
28.2 Onderzoek van kooi of volière 299
28.3 Lichamelijk onderzoek: inleiding 301
28.4 Lichamelijk onderzoek: inspectie op afstand 301
28.4.1 Zenuwstelsel en locomotieapparaat 302
28.4.2 Respiratieapparaat 302
28.4.3 Verenkleed 304
28.5 Lichamelijk onderzoek: hanteren 308
28.6 Lichamelijk onderzoek bij het gefixeerde dier 312
28.6.1 Identificatie 312
28.6.2 Voedingstoestand 312
28.6.3 Kop 313
28.6.4 Hals 317
28.6.5 Vleugels 317
28.6.6 Poten 319
28.6.7 Romp 320
28.7 Lichaamstemperatuur en thermoregulatie 322
28.8 Notatie 323
28.9 Verder onderzoek 324
Literatuur 324
Bijlage: Instructies voor de eigenaar 325

29 Kleine zoogdieren: konijn, cavia, chinchilla, goudhamster, muis,

rat, gerbil, fret en nerts 327
29.1 Hanteren en technieken 327
29.2 Anamnese 333
29.3 Lichamelijk onderzoek 336
29.3.1 Algemene indruk 336
29.3.2 Algemeen onderzoek 336
29.3.3 Respiratieapparaat 338
29.3.4 Digestieapparaat 338
29.3.5 Nieren en urinewegen 340
29.3.6 Geslachtsapparaat 341
29.3.7 Zenuwstelsel 345
29.3.8 Ogen 345
Inhoud xvii

29.3.9 Oren 346

29.4 Notatie 346
29.5 Verder onderzoek 346
Literatuur 346

30 Reptielen 349
30.1 Systematiek 349
30.1.1 Schildpadden 349
30.1.2 Slangen 349
30.1.3 Hagedissen 350
30.2 Wetgeving 350
30.3 Signalement 351
30.3.1 Geslacht 351
30.3.2 Leeftijd 352
30.4 Anamnese 352
30.4.1 Iatrotroop probleem 352
30.4.2 Huidig functioneren 352
30.4.3 Voorgeschiedenis 353
30.4.4 Leefomstandigheden 353
30.5 Omgang en hanteren 355
30.6 Lichamelijk onderzoek 357
30.6.1 Algemene indruk 357
30.6.2 Inspectie op afstand 357
30.6.3 Onderzoek bij het gefixeerde dier 359
30.7 Fecesonderzoek 363
30.8 Verder onderzoek 363
Literatuur 365

Bijlage 1 367

Bijlage 2 371

Bijlage 3 377

Bijlage 4 381

Register 383
 1 Inleiding
A. Rijnberk
Anamnese en lichamelijk onderzoek zijn de me-
thoden waarmee een dierenarts bij de uitoefening
van zijn beroep in eerste instantie een probleem
benadert dat door een eigenaar van een dier wordt
aangedragen. De hiermee verkregen informatie
bepaalt de aanpak van het probleem en is ook het
belangrijkste richtsnoer bij het verdere beleid. Dit
laatste is niet alleen de op ervaring gestoelde opvat-
ting van clinici, maar recent ook gedocumenteerd
bij humane patiënten. Bij 26 van de 100 patiënten
resulteerde (herhaling van een grondig) lichamelijk
onderzoek in een cruciale ommezwaai van dia-
gnose en behandeling.1
Specifieke toepassingen van biochemische en bio-
fysische beginselen hebben de mogelijkheden voor
bijvoorbeeld laboratoriumdiagnostiek en diagnos-
tische beeldvorming enorm verruimd. Toch blijven
anamnese en lichamelijk onderzoek de belangrijk-
ste richtinggevers voor verder onderzoek en voor
behandeling. Zo blijkt een breed ziftend labora-
toriumonderzoek weinig op te leveren in vergelij-
king tot een selectief laboratoriumonderzoek dat is
gestuurd door uit anamnese en lichamelijk onder-
zoek voortkomende indicaties.2
In dit boek worden de bij gezelschapsdieren toe-
pasbare methoden beschreven, zoals die aan stu-
denten worden onderwezen. De opleiding tot
dierenarts wordt algemeen gezien als een weten-
schappelijke beroepsopleiding.3 De vraag is echter:
in hoeverre is er bij het afnemen van een anamnese
en bij het verrichten van een lichamelijk onderzoek
sprake van wetenschap? Alvorens deze vraag te be-
antwoorden, wordt hieronder kort ingegaan op de
vraag wat onder wetenschap wordt verstaan.
Vooral door het werk van de wetenschapsfilosoof
Popper4,5 is duidelijkheid ontstaan over de grens
tussen wetenschap en niet-wetenschap (pseudo-we-
tenschap, mythe en metafysica). Het kritisch ratio-
nalisme van Popper is een rationele probleemoplos-
methode,6 die in essentie neerkomt op de volgende
procesgang: er is een probleem geconstateerd. Ter
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_1, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
verklaring van dit probleem wordt een theorie (een
hypothese) gecreëerd. Uit deze theorie worden
door deductie zo riskant mogelijke voorspellin-
gen afgeleid en deze worden door waarneming en
experiment getoetst. Stemmen de resultaten over-
een met de voorspellingen, dan wordt de theorie
voorlopig als beste benadering van de objectieve
waarheid aanvaard. Kloppen de resultaten niet met
de voorspellingen, dan deugt de theorie niet (= ge-
falsificeerd) en moet deze worden verworpen. Dan
wordt opnieuw het probleem gedefinieerd en moet
een nieuwe theorie worden ontwikkeld (afb. 1.1).
De kernvraag in de wetenschap is dus niet hoe de
(waarschijnlijke) waarheid het best gefundeerd kan
worden, maar hoe onwaarheid zo goed mogelijk
ontmaskerd en geëlimineerd kan worden. Het is
een proces van overleving van de sterkste theorie.
De overlevende theorie zal op dát moment de waar-
heid het dichtst benaderen. Dit is dan ‘ons beste
weten’, datgene wat voor praktische doeleinden
voorlopig als de waarheid wordt beschouwd. De
theorieën dienen op een zo helder mogelijke wijze
te worden geformuleerd teneinde ze op de meest
ondubbelzinnige wijze aan weerlegging (falsifi-
catie) te kunnen blootstellen. Op deze manier kan
men bij voorbaat aangeven welk experiment een
zodanig resultaat kan opleveren dat de theorie
moet worden opgegeven. Hiermee komen we dan
tevens aan de grens tussen wetenschap en niet-we-
tenschap: een theorie is wetenschappelijk indien ze
falsificeerbaar is. Het is dus niet wetenschappelijk
om (aanvullend) bewijsmateriaal aan te dragen
onder handhaving van de theorie; de theorie krijgt
dan het karakter van de onfalsificeerbare zekerheid
van geloof (‘religie’).
Na Popper hebben anderen, bijvoorbeeld Kuhn
met zijn paradigmatheorie, het denken over wat
wetenschappelijk is en wat niet aanzienlijk ver-
ruimd. Kuhn heeft onder meer laten zien dat de
ontwikkelingen in de wetenschap op wat langere
termijn niet louter rationeel zijn, maar worden
2 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
probleem
creatie
theorie T1
geen falsificatie
deductie
voorspelling / test
falsificatie
Afbeelding 1.1
beïnvloed door externe factoren van sociale, econo-
mische, culturele, politieke of religieuze aard. Wat
later heeft Lakatos7 de theorievorming of de theo-
riekeuze weer centraal geplaatst en de wetenschap
als een rationele activiteit verdedigd tegen de ir-
rationele elementen van Kuhns paradigmatheorie.
Het zogenaamde genuanceerde of verfijnde falsi-
ficationisme van Lakatos kan worden gezien als
een uitbouw van Poppers rationele procedure voor
theorie-eliminatie.
Poppers naïeve falsificationisme kent slechts één
weg: het elimineren van wat zwak is. Het genuan-
ceerde falsificationisme daarentegen kent alleen
maar eliminatie in combinatie met de aanvaarding
van een alternatief. Volgens het genuanceerde fal-
sificationisme is een wetenschappelijke theorie T1
pas weerlegd als er een andere theorie T2 voor in de
plaats is gekomen die de volgende drie kenmerken
vertoont:
1 T2 heeft meer empirische inhoud dan T1; de nieu-
we theorie voorspelt nieuwe feiten, feiten die vol-
gens T1 onwaarschijnlijk of zelfs verboden zijn;
2 T2 verklaart het voorafgaande succes van T1; alle
niet-weerlegde inhoud van T1 is opgenomen in T2;
T1 voorlopig aanvaarden
T1 verwerpen
nieuw probleem
creatie
nieuwe theorie T2
enz.
3 een gedeelte van de meerinhoud van T2 wordt be-
vestigd door de resultaten van experimenten.
Een ander kenmerk van Lakatos’ verfijnd falsifi-
cationisme is de gelijktijdige voortbrenging van
verschillende alternatieve theorieën. Gedurende
een bepaalde periode kunnen soms verscheidene
theorieën naast elkaar bestaan. De beslissing over
eliminatie of aanvaarding kan niet altijd momen-
taan plaatsvinden. Immers, tussen het moment van
voorspelling en het vinden van nieuwe feiten kan
geruime tijd verstrijken. Als maatstaf voor weten-
schappelijkheid hanteert Lakatos niet de afzon-
derlijke theorie, maar de manier waarop centraal
staande theorieën elkaar opvolgen door onderlinge
vergelijking tegen de achtergrond van (nieuw) ver-
kregen feitenmateriaal.
Het (verfijnde) falsificationisme lijkt een goede
basis te vormen voor de methodologie van de klini-
sche besluitvorming. In hoofdstuk 3 wordt hierop
teruggekomen. Echter, reeds nu wordt aangete-
kend dat veel diagnosen niet totstandkomen via
een zuiver deductieve redeneertrant.8 Vaak is er
sprake van een patroonherkenning, gebaseerd op
1 Inleiding 3

kennis en ervaring.9 Naar aanleiding hiervan wor-
den dan wel weer veronderstellingen gegenereerd,
die vervolgens worden getoetst.10
Op het eerste gezicht lijkt het niet aannemelijk dat
de beschrijving van methoden voor lichamelijk
onderzoek elementen bevat die het predikaat ‘we-
tenschappelijk’ rechtvaardigen. Immers, van pro-
blemen oplossen is (nog) geen sprake. In dit boek
worden de middelen aangereikt waarmee proble-
men kunnen worden aangepakt. Toch worden op
enkele plaatsen al wel wat uitstapjes gemaakt naar
klinische problematiek.
Bovendien dient dit boek op wetenschappelijke
wijze te worden bestudeerd. De erin verwerkte ge-
gevens en uitspraken zijn gebaseerd op ‘ons beste
weten’, op datgene wat voorlopig als de waarheid
wordt aangenomen omdat het de minst onzekere
grondslag is waarover we beschikken. In principe
zijn echter alle uitspraken te beschouwen als in
sterke mate vatbaar voor falsificatie. Deze benade-
ring is vooral ook van belang voor de onderhavige
materie omdat veel van het hier gebodene berust
op onderlinge overdracht van ervaringen van cli-
nici zonder dat er sprake is geweest van systemati-
sche toetsing, een toetsing die in de komende jaren
wellicht alsnog zal plaatsvinden.
Met de inhoud van dit boek wordt ‘gereedschap’
aangereikt dat nodig is om problemen op te lossen
die eigenaren van gezelschapsdieren aan de die-
renarts voorleggen. Teneinde de beschikbare tijd
zo goed mogelijk te kunnen besteden aan de we-
tenschappelijke oplossing van deze problemen, is
gekozen voor een opzet van het lichamelijk onder-
zoek, waarmee sterk doelgericht gewerkt kan wor-
den. Het gereedschap kan op efficiënte wijze wor-
den gebruikt om de aangedragen problemen nader
te definiëren, waarna de aandacht geconcentreerd
kan worden op de wetenschappelijke oplossing van
deze problemen.

Literatuur

1 Reilly BM. Physical examination in the care of medical patients: an observational

study. Lancet 2003; 362: 1100-5.
2 Dzankic S, Pastor D, Gonzalez C, Leung JM. The prevalence and predictive value of
abnormal preoperative laboratory tests in elderly surgical patients. Anesth Analg
2001; 93: 301-8.
3 Rapportage Werkgroep Ontwikkelingsplan Diergeneeskunde. 112e vergadering Raad
Faculteit der Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht, 16 oktober 1980.
4 Magee B. Popper. Utrecht: Het Spectrum, 1974; Aula 533.
5 Popper KR. The logic of scientific discovery. Londen: Hutchinson, 1980 [Logik der
Forschung. Wien, 1934].
6 Koningsveld H. Het verschijnsel wetenschap. Meppel: Boom, 1980.
7 Lakatos I. Wetenschapsfilosofie en wetenschapsgeschiedenis. De controverse tussen
Popper en Kuhn. Meppel: Boom, 1974 [Falsification and methodology of scientific
research programmes]. In: Lakatos I, Musgrave A, eds. Criticism and the growth of
knowledge. Cambridge: Cambridge University Press, 1970.
8 Ridderikhoff J. Problem-solving in general practice. Theor Med 1993; 14: 343-63.
9 McCormick JS. Diagnosis: the need for demystification. The Lancet 1986; 2: 1434.
10 Karhausen LR. Diagnosis: the need for demystification. The Lancet 1987; 1: 387.
 2 Verantwoording van de opzet
A. Rijnberk en F.J. van Sluijs
■
2.1 Doelgroep
Dit boek is bedoeld voor studenten in de dierge-
neeskunde en dierenartsen die zich richten op de
geneeskunde van het gezelschapsdier. Het is afge-
stemd op het beroepsprofiel van de dierenarts voor
gezelschapsdieren. Dit profiel is nader omschreven
als eerstelijns diergeneeskunde in een praktijk
waarin een of meer dierenartsen overwegend ge-
zelschapsdieren behandelen.1 De beschrijving van
de onderzoekmethoden blijft in dit boek beperkt
tot de methoden die een dierenarts – voornamelijk
werkzaam op het gebied van de gezelschapsdieren
– geacht wordt toe te passen. Methoden die beho-
ren bij de uitoefening van de geneeskunde van ge-
zelschapsdieren op specialistisch niveau worden in
dit boek alleen kort genoemd om aan te geven wat
de mogelijkheden zijn voor specialistische uitbrei-
ding van de diagnostiek.
■
2.2 Diersoorten
Het boek is in de eerste plaats gericht op de anam-
nese en het lichamelijk onderzoek bij hond en kat.
In hoofdlijnen kunnen de methoden voor hond en
kat ook worden gebruikt bij andere diersoorten.
De diersoortspecifieke aspecten van anamnese en
lichamelijk onderzoek bij vogels, kleine zoogdie-
ren en reptielen komen in aparte hoofdstukken aan
de orde.
■
2.3 Titel
Voor de titel van dit boek is gekozen voor een om-
schrijving die nauwkeuriger de inhoud aangeeft
dan de in het verleden gehanteerde termen ‘kli-
nische diagnostiek’ en ‘klinisch onderzoek’. Met
deze laatste termen wordt eigenlijk alleen aange-
duid dat het gaat om diagnostiek die in een kliniek
plaatsgrijpt. Dit kan echter ook andere onderzoe-
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_2, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
kingen omvatten zoals laboratoriumonderzoek of
diagnostische beeldvorming.
■
2.4 Waarom anamnese en lichamelijk
onderzoek?
Voor dit boek is ervan uitgegaan dat de dierenarts
tot het afnemen van een anamnese en de uitvoering
van een lichamelijk onderzoek overgaat om de vol-
gende twee redenen:
1 teneinde de achtergrond te kunnen aangeven van
een probleem dat de eigenaar bij zijn dier heeft
opgemerkt. Met deze achtergrond (diagnose) kan
tegemoet worden gekomen aan de verwachtingen
die de eigenaar van zijn dierenarts heeft, namelijk
dat deze inzicht verschaft in de aard en de ernst
van de aandoening en zo mogelijk een behande-
ling instelt;
2 om op adequate wijze te kunnen voldoen aan een
gericht verzoek van de eigenaar zoals een vacci-
natie, een gezondheidsverklaring of een controle
op de eventuele aanwezigheid van rasgebonden
afwijkingen.
Hoewel dit op het eerste gezicht volledig aandoet,
is hiermee toch een belangrijke beperking inge-
bouwd. Met de aanpak genoemd onder 1 stelt de
dierenarts zich namelijk niet tot doel afwijkingen
op te sporen op een moment dat ze nog geen aan-
leiding hebben gegeven tot voor de eigenaar waar-
neembare verschijnselen. Voor een dergelijke doel-
stelling lenen (periodieke) gezondheidscontroles
zich meer dan een onderzoek dat wordt begonnen
om een specifieke reden.
Het onderzoek wordt dus sterk gericht op de re-
den van het consult van de eigenaar. Met de onder-
staande aanpak wordt er voorts naar gestreefd, al-
leen onderzoek te verrichten met grote trefkansen
ten aanzien van de door de eigenaar aangedragen
problematiek.
6 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
■
2.5 Opzet van het onderzoek
Bij de raadpleging van leerboeken voor het licha-
melijk onderzoek van mensen of dieren valt op dat
de auteurs in het algemeen sterk de nadruk leggen
op een grondig en volledig onderzoek, dat als basis
moet dienen voor verder handelen.2 In de praktijk
wordt echter zelden of nooit een volledig lichame-
lijk onderzoek verricht. Altijd wordt op grond van
de anamnese en de eerste waarnemingen het on-
derzoek beperkt tot dat deel dat waarschijnlijk het
snelst tot een nadere definiëring van de problemen
leidt.3
Er worden dus telkens keuzen gemaakt ter ver-
hoging van de efficiëntie van het onderzoek. Met
de toenemende ervaring kunnen deze keuzen doel-
gerichter worden gemaakt, wat veelal leidt tot een
zeer efficiënte reeks handelingen. Deze werkwijze
laat zich echter in het onderwijs niet overdragen;
om deze reden is gezocht naar modellen voor een
meer selectieve aanpak van het lichamelijk onder-
zoek. Dergelijke modellen blijken niet te bestaan,
hoewel soms wel een aanzet is gegeven.4 Zelfs in de
literatuur over de probleemgeoriënteerde benade-
ring5 van de patiënt wordt het lichamelijk onder-
zoek vermeld als een noodzakelijke basis, zonder
dat daarbij wordt aangegeven dat dit onderzoek
kan verschillen al naar gelang de informatie die
wordt verkregen uit de anamnese en de eerste
waarnemingen. Sommige auteurs staan een derge-
lijke, wat meer selectieve aanpak ook niet voor en
zijn van mening dat de dierenarts een routine dient
te ontwikkelen voor een adequaat onderzoek van
alle orgaansystemen. Hierbij wordt dan tevens op-
gemerkt ‘an experienced clinician can easily exami-
ne an animal thoroughly in less than ten minutes’6
en ‘a complete physical examination should not
require more than 5 to 8 minutes’.7 Het zal duide-
lijk zijn dat deze benadering tot onzorgvuldig on-
derzoek leidt of dat, conform de gangbare praktijk,
uiteindelijk toch door keuzen het onderzoek wordt
beperkt. De onduidelijkheid lijkt te zijn ontstaan
met de term ‘routine lichamelijk onderzoek’, die
ook binnen het medisch onderwijs nog veel wordt
gehanteerd. Routine lichamelijk onderzoek bestaat
niet; lichamelijk onderzoek wordt altijd uitgevoerd
met een bepaald doel.8
Aan de Utrechtse Faculteit der Diergeneeskunde
komt sinds 1971 in het onderwijs over lichamelijk
onderzoek9 een moment van keuze voor, dat de
mogelijkheid opent om na een algemeen onder-
zoek het verdere onderzoek te beperken tot één of
enkele orgaansystemen. Op deze gedachte is voort-
geborduurd. In samenhang met de probleemgeori-
enteerde benadering heeft dit geleid tot een opzet
van het onderzoek zoals weergegeven in afbeelding
2.1.
Met deze aanpak moeten twee belangrijke vragen
worden beantwoord:
1 Betreft het een spoedeisende situatie?
Indien de indruk bestaat dat van een orgaan- of
levensbedreigende situatie sprake is, dan dient het
onderzoek zich te voltrekken volgens de richtlij-
nen, beschreven in hoofdstuk 23. Gaat het niet om
een spoedeisende situatie, dan worden – als het een
eerste bezoek betreft – enkele gegevens van de eige-
naar en het signalement van de patiënt vastgelegd
(hoofdstuk 5). Hierna wordt de anamnese afgeno-
men (hoofdstuk 6) en wordt tevens een algemene
indruk (hoofdstuk 7) van de patiënt vastgelegd.
2 Is de probleemformulering met anamnese en
algemene indruk zodanig afgerond dat het verder
onderzoek gericht (volgens wegwijzers) kan verlopen?
Deze vraag zal bevestigend worden beantwoord
indien het om een gericht verzoek van de eigenaar
gaat, bijvoorbeeld een vaccinatie of een gezond-
heidscontrole (hoofdstuk 27). Ook zal dit meestal
het geval zijn bij gelokaliseerde verschijnselen of
afwijkingen, zoals veranderingen aan oren en ogen,
kreupelheden, oppervlakkige laesies en verdikkin-
gen. In andere gevallen kan soms ook de probleem-
formulering in dit stadium reeds zodanig zijn afge-
rond dat een gericht onderzoek, al of niet volgens
een bepaalde wegwijzer, wordt ingesteld.
Indien na anamnese en algemene indruk niet
een of meer problemen duidelijk kunnen worden
geformuleerd en/of er sprake lijkt van algemeen
ziek-zijn, dan wordt het onderzoek uitgebreid met
het algemeen onderzoek (hoofdstuk 8). Met dit al-
gemene onderzoek wordt getracht afwijkingen op
te sporen die nog niet bij de ‘algemene indruk’ zijn
gebleken en waarmee de probleemformulering kan
worden aangescherpt.
Afhankelijk van het geformuleerde probleem
wordt dan gekozen voor onderzoek van een of
meer (delen van) orgaansystemen (hoofdstuk 9 e.v.).
In afbeelding 2.1 komt duidelijk tot uiting dat de
opzet van het onderzoek in belangrijke mate door
de problemen wordt bepaald. Onder een probleem
wordt in dit verband verstaan: alles wat onder-
zoek en/of behandeling behoeft.10 Met deze opzet
worden reeds in een vroeg stadium problemen
geformuleerd die bij het beschikbaar komen van
meer gegevens steeds verder kunnen worden aange-
scherpt. De notatie komt aan de orde in hoofdstuk 5.
Soms zal het een probleem betreffen waarvoor
een ‘wegwijzer’ beschikbaar is (zie § 2.6), zodat
het gerichte onderzoek volgens deze richtlijnen
2 Verantwoording van de opzet 7

melding eigenaar

ja
spoed? opvang (hoofdstuk 23)

nee

signalement, anamnese en
algemene indruk

formulering proble(e)m(en)

proble(e)m(en) ja toespitsing
gericht onderzoek
duidelijk? probleemformulering

nee

algemeen onderzoek

toespitsing
probleemformulering

gericht onderzoek

toespitsing
probleemformulering

Afbeelding 2.1
Schema voor de opzet van anamnese en lichamelijk onderzoek.

kan verlopen. Bij dit onderzoek kunnen nieuwe
problemen aan het licht komen, die ook aan de
probleemlijst worden toegevoegd en vervolgens
al of niet conform een wegwijzer worden afgewik-
keld. Het zal duidelijk zijn dat in gevallen waarin
de probleemformulering reeds na de algemene in-
druk totstandkomt, het gerichte onderzoek soms
elementen kan bevatten die ook in het algemeen
onderzoek voorkomen.
Het onderzoek zal in een aantal gevallen leiden
tot een voorstel voor een chirurgische ingreep of
tot nader onderzoek, waarvoor anesthesie nodig
is. Hieraan vooraf dient een preanesthetisch on-
derzoek te worden uitgevoerd, zoals beschreven in
hoofdstuk 26.
Met dit systeem wordt dus getracht het onder-
zoek zodanig te beperken dat de beschikbare tijd
zo goed mogelijk wordt gebruikt voor de oplossing
van het probleem waarmee de eigenaar de patiënt
heeft aangeboden. Er wordt gestreefd naar het
hoogste diagnostisch rendement, waarbij een be-
perkt onderzoek goed wordt uitgevoerd. Hieraan
moet de voorkeur worden gegeven boven een ‘volle-
dig lichamelijk onderzoek’, dat veelal neerkomt op
het nalopen van de patiënt op grove afwijkingen.
Deze aanpak is voor discussie vatbaar. Zo kan wor-
den gezegd dat de beperking van het onderzoek
niet gerechtvaardigd is omdat de keuzen niet wor-
den gebaseerd op daarvoor geëigende (epidemio-
logische) informatie. Voor de samenstellers van dit
8 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

boek heeft dit onder meer gespeeld bij de vaststel-
ling van de inhoud van het hoofdstuk Algemeen
onderzoek (hoofdstuk 8). Hierbij is overwogen ook
andere onderdelen van het lichamelijk onderzoek
in te passen, om zo veel mogelijk orgaansystemen
in het algemeen onderzoek vertegenwoordigd te
krijgen. Het is echter bij de in hoofdstuk 8 ver-
melde inhoud gebleven omdat de voorgestelde
toevoegingen (b.v. buikpalpatie) niet passen bij een
ziftend onderzoek, dat een weinig tijd vragend on-
derzoek dient te zijn met een grote gevoeligheid.
Bij een goede uitvoering zouden deze toevoegin-
gen juist veel tijd vragen – tijd die meestal niet vol-
doende wordt opgebracht, of die ten koste gaat van
de andere onderdelen van het algemeen onderzoek.
■
2.6 Wegwijzers
In afbeelding 2.1 loopt de aanpak uit in ‘gericht on-
derzoek’. Het zal niet nodig zijn bij elke patiënt het
gerichte onderzoek opnieuw uit te stippelen. Over
de aanpak van een aantal problemen is een zekere
eensgezindheid ontstaan. Meer en meer wordt dit
vastgelegd in ‘wegwijzers’, die zowel als tekst als in
de vorm van stroomschema’s (algoritmen) worden
uitgebracht.
In hoofdstuk 3 wordt er onder de titel Diagnos-
tisch proces (§ 3.2) nader op ingegaan. Deze benade-
ring, die wel wordt aangeduid als protocollaire ge-
neeskunde, probeert de dierenarts een diagnostisch
en/of therapeutisch richtsnoer te geven. Bovendien
zouden wegwijzers als basisinstrumenten voor
intercollegiale toetsing kunnen dienen. Hieraan
dient te worden toegevoegd dat dergelijke wegwij-
zers veelal slechts vruchten zijn van literatuurgege-
vens, theoretische overwegingen en klinische erva-
ring; ze zijn zelden systematisch getoetst.
In (consensus)besprekingen is ‘het beste weten’
voorlopig vastgelegd als richtsnoer. Deze formu-
lering geeft al aan dat in de toekomst bijstelling
vaak nodig zal zijn. De laatste jaren is er een sterk
streven om de besluitvorming bij diagnostiek en
therapie zoveel mogelijk op wetenschappelijk
bewijs (‘evidence’) te laten berusten. Zo is bijvoor-
beeld in 2002 voor de humane geneeskunde een
cardiologisch tijdschrift gestart dat zich geheel
richt op publicatie van gestandaardiseerde proto-
collen en wegwijzers, die in sterke mate stoelen op
informatie die via wetenschappelijk onderzoek is
verkregen.11 Op deze vorm van (dier)geneeskunde
(‘evidence-based medicine’) wordt aan het slot van
hoofdstuk 3 kort teruggekomen.

Literatuur

1 Nota Globale beroepsprofielen van de dierenarts en kwalitatieve

kurrikulumprofielen van eerste en tweede fase. Faculteit der Diergeneeskunde,
Rijksuniversiteit Utrecht, september 1981.
2 McCurnin DM, Poffenbarger EM. Small animal physical diagnosis and clinical
procedures. Philadelphia: Saunders, 1991; v.
3 Elstein AS, Shulman LS, Sprafka SA. Medical problem solving. An analysis of
clinical reasoning. Cambridge (Mass): Harvard University Press, 1978.
4 Kelly WR. Veterinary clinical diagnosis; 2nd ed. Londen: Ballière Tindall, 1974; 13.
5 Osborne CA. The transition of quality patient care from an art to science: the
problem oriented concept. J Am Anim Hosp Assoc 1975; 11: 250.
6 Low DG, Osborne CA, Finco DR. The pillars of diagnosis: history and physical
examination. In: Ettinger SJ, ed. Textbook of veterinary internal medicine, diseases
of the dog and cat. Philadelphia: Saunders, 1975.
7 Lorenz MD. The problem-oriented approach. In: Lorenz MD, Cornelius LM, eds.
Small animal medical diagnosis; 2nd ed. Philadelphia: Lippincott, 1993; 1-12.
8 Pols J. Wie heeft er aandacht voor de prostaat? Ned Tijdschr Geneeskd 1989; 133:
2521.
9 Syllabus Klinische diagnostiek van de huisdieren. Faculteit der Diergeneeskunde,
Universiteit Utrecht, 1971.
10 Sluijs FJ van. De toepassing van het probleemgerichte medisch dossier in de
diergeneeskunde. Tijdschr Diergeneesk 1983; 108: 520.
11 Cannon CP, ed. Critical pathways in cardiology. A journal of evidence-based
medicine. Philadelphia: Lippincott, Williams & Wilkins, 2002.
 3 Enkele begrippen en een inleiding tot
het diagnostisch proces
A. Rijnberk en E. Teske
■
3.1 Begrippen
Van standaardisatie van de terminologie die ge-
bruikt wordt bij het lichamelijk onderzoek, is
veelal geen sprake.1 Integendeel, de termen voor
de beschrijving van waarnemingen variëren per
leerboek. Op enkele in de kliniek belangrijke be-
grippen, waarover nogal eens verwarring ontstaat,
wordt hieronder ingegaan.
■
3.1.1 Verschijnselen en afwijkingen
In de (dier)geneeskunde worden de termen ‘symp-
tomen’, ‘klachten’ en ‘verschijnselen’ nogal eens
door elkaar gebruikt. Vooral omdat onze patiënten
veelal niet klagen, lijkt er voor de term ‘klacht’
geen plaats in de diergeneeskunde. Deels in navol-
ging van het in dezen wat preciezere Engelse taal-
gebruik (‘symptoms’ en ‘signs’) lijkt het gewenst,
af te spreken dat in het algemeen onderscheid ge-
maakt kan worden in:
1 verschijnselen, waarnemingen door de eigenaar, en
2 afwijkingen, afwijkende bevindingen van de die-
renarts tijdens het lichamelijk onderzoek.
Hierbij is het belangrijk te bedenken dat de eige-
naar vaak tal van verschijnselen waarneemt, ter-
wijl soms slechts een enkel verschijnsel hem ertoe
brengt een dierenarts te raadplegen. Zo’n ver-
schijnsel is een iatrotroop verschijnsel (uit het Grieks:
iatros = arts, tropein = wenden tot).
Iatrotrope problemen zijn belangrijk omdat zij
gewoonlijk het probleem vormen dat – in de ogen
van de eigenaar – door de dierenarts moet wor-
den opgelost. Het zal duidelijk zijn dat niet in alle
gevallen het iatrotrope verschijnsel veroorzaakt
wordt door het hoofdprobleem van de patiënt.
Het belangrijkste probleem van de patiënt zou
wel eens kunnen samengaan met verschijnselen
waarvoor de iatrotrope drempel nog niet is over-
schreden.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_3, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
■
3.1.2 Meetschalen
Bij het lichamelijk onderzoek speelt waarnemen
een grote rol. In veel gevallen heeft het waarnemen
ook een kwantitatief karakter, zodat van meten ge-
sproken kan worden. Bij dit meten gaat het in prin-
cipe om een vergelijking met een gelijksoortige
grootheid (standaard). Indien het om lengte gaat,
maken we gebruik van een intervalschaal 2, die is ge-
baseerd op de standaardlengte en waarbij de breed-
te van ieder schaaldeel (de kalibrering) aangeeft hoe
nauwkeurig met het meetinstrument gemeten kan
worden. Gaat het om een massa, dan vergelijken we
met de standaardmassa. Bij het lichamelijk onder-
zoek kan echter niet altijd worden volstaan met het
registreren van kwantitatieve gegevens met behulp
van een intervalschaal.
Bijvoorbeeld: een verdikking wordt onder meer
gekarakteriseerd door de beschrijving van grootte
en consistentie. De grootte valt aan te geven door
zo goed mogelijk (afhankelijk van de bereikbaar-
heid) de drie dimensies te bepalen met gebruik van
het metrieke stelsel. De consistentie wordt opgege-
ven door een vergelijking met de consistentie van
een voorwerp of materie. Dit kan leiden tot een be-
schrijving als ‘consistentie als boetseerklei’.
Hierbij is van kwantificering geen sprake. Toch
kunnen deze gegevens semi-kwantitatief in een
rangorde worden vastgelegd, door een ordinale
schaal 2 in te voeren. Een dergelijke schaal zou er
voor consistentie als volgt kunnen uitzien:
Consistentie doet denken aan: 1 water in een
dunne plastic zak, 2 stopverf, 3 zacht rubber, 4 hard
rubber en 5 steen.
Dit voorbeeld geeft tevens het probleem aan
bij ordinale schalen: het exact definiëren van de
klassen. Dergelijke schalen zijn in de (dier)genees-
kunde nog weinig in gebruik. Waarschijnlijk is dat
ook niet in alle gevallen nodig. Op plaatsen waar
het gewenst leek is in dit boek een ordinale schaal
ingevoerd. In § 17.3.2 staat bijvoorbeeld een ordi-
nale schaal voor gradering van kreupelheid.
10 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Behalve van deze ordinale schaal, die een rangor-
de voor een bepaalde eigenschap semi-kwantitatief
standaardiseert, kan ook gebruik worden gemaakt
van een nominale schaal 2, waarbij de naam tevens de
herkenning inhoudt. Dit geldt bijvoorbeeld voor
de tonen bij percussie: 1 holle toon en 2 gedempte
toon. Dit is vergelijkbaar met een schaal voor gelui-
den van verschillende muziekinstrumenten: 1 pic-
colo, 2 blokfluit, 3 hobo en 4 klarinet. De toepas-
sing van deze schaal is aan een aantal voorwaarden
gebonden. De belangrijkste is dat de classificatie
zo uniek moet zijn dat geen waarneming in meer
dan één categorie kan worden ondergebracht. Dit
levert snel problemen op bij de bevindingen met
het lichamelijk onderzoek, waardoor de toepassing
wordt beperkt. De nominale beschrijving van waar-
nemingen bestaat dan ook meestal uit niet meer
dan de melding aanwezig of afwezig (een schaal
met twee categorieën = dichotome schaal).
Samenvattend en in omgekeerde volgorde kun-
nen de indeling en waardering van gegevens dus
worden weergegeven met behulp van een nominale
schaal, een ordinale schaal en een intervalschaal.
Door nominale waarnemingen te ordenen ontstaat
een ordinale schaal, waarbij voor een bepaalde
eigenschap een score (b.v. 4 voor consistentie)
wordt toegekend. Worden de verschillen tussen de
scores gelijk, dan is een intervalschaal verkregen.
Het meten van verschijnselen en afwijkingen
wordt wel aangeduid met de term klinimetrie.3 Dit
maakt het mogelijk om het beloop van ziekten en
de effecten van behandeling vast te leggen. Ook bij
overdracht en verwijzing van patiënten zal degene
die het onderzoek en/of de behandeling overneemt,
baat hebben bij zo veel mogelijk gekwantificeerde
gegevens.
■
3.1.3 Meetfouten
Nog sterker dan bij andere pijlers van het klinisch
onderzoek, zoals de laboratoriumdiagnostiek,
moet men zich bij het lichamelijk onderzoek rea-
liseren dat de meetresultaten maar een beperkte
nauwkeurigheid hebben. Meetfouten kan men
ruwweg indelen in 1 toevallige en 2 systematische
fouten. Ter illustratie diene het voorbeeld van een
kat die op de verpleegafdeling is opgenomen en
waarbij dagelijks de lichaamstemperatuur wordt
gemeten. Op zes achtereenvolgende dagen blijkt
de temperatuur te variëren tussen 37,6°C en 37,8°C.
De zevende dag wordt de kat door iemand anders
getemperatuurd, door wie de thermometer pas
goed wordt aangelegd (voldoende ver ingebracht)
en wordt 38,2°C gemeten. Hier is dus sprake van
een serie metingen met een geringe spreiding, met
een vrij grote precisie (= hoge reproduceerbaarheid),
maar met een systematische fout, waardoor de re-
sultaten van deze metingen op een intervalschaal
slechts een geringe accuratesse hadden.
Dezelfde begrippen zijn van toepassing op waar-
nemingen op een nominale schaal. Ter illustratie
het voorbeeld waarbij een aantal waarnemers onaf-
hankelijk van elkaar wordt gevraagd een percussie-
toon te identificeren. Alle waarnemers blijken het
erover eens te zijn dat de toon overeenkomt met die
van een gedempte toon. Dit is een precieze waarne-
ming. Immers, iedere waarnemer was in staat het
resultaat van de ander te reproduceren; anders ge-
zegd: er was geen interwaarnemervariabiliteit. Indien
echter in werkelijkheid een holle toon aan de waar-
nemers zou zijn voorgelegd, dan zou hun precieze
waarneming inaccuraat geweest zijn.
Interwaarnemervariabiliteit speelt de dagelijkse
diagnostiek parten. Dit kan worden geïllustreerd
met de uitkomsten van een onderzoek met 6 die-
renartsen, die gevraagd werden om de harten te
beluisteren van 57 honden van een ras waarbij veel
klepgebreken voorkomen. De aan- of afwezig-
heid van een lekkende klep werd zekergesteld met
echografie en fonocardiografie. De percentages
waarmee bijgeluiden werden waargenomen vari-
eerden tussen de onderzoekers van 63% tot 88%.
De twee meest ervaren onderzoekers behaalden de
beste resultaten.4
■
3.1.4 Vóórkomen en incidentie
Bij honden berust braken soms op een maagcar-
cinoom. In een groep van 200 achtereenvolgens
voor chronisch braken aangeboden patiënten werd
bij nader onderzoek uiteindelijk bij 30 dieren
een maagcarcinoom gevonden. Dit komt neer op
een vóórkomen (prevalentie) in deze populatie van
30/200 = 0,15 of 15%. In termen van kansbereke-
ning kan de waarschijnlijkheid (P) (de a priori-kans
of ‘voorafkans’) dat een willekeurige hond uit
deze populatie de ziekte (Z) – het maagcarcinoom
– heeft, weergegeven worden als P(Z) = 0,15. Het
vóórkomen van een aandoening dient goed te
worden onderscheiden van het begrip incidentie.
Dit laatste is gedefinieerd als het aantal nieuwe
ziektegevallen dat in een bepaalde periode (b.v. een
jaar) in een populatie wordt geregistreerd. In een
populatie kunnen chronische aandoeningen vrij
veel voorkomen, terwijl hun incidentie laag is. Om-
gekeerd kunnen kortdurende ziekten als luchtweg-
infecties in een populatie weinig voorkomen, maar
wel een hoge incidentie vertonen.
3 Enkele begrippen en een inleiding tot het diagnostisch proces
■
3.1.5 Gevoeligheid, specificiteit en
voorspellende waarde
Van de hierboven genoemde tweehonderd honden,
die werden aangeboden in verband met chronisch
braken, hadden er veertig een anamnese met af en
toe bloed in het braaksel.
Dit is een sterke aanwijzing voor de aanwezig-
heid van een maagcarcinoom. Om inzicht te
krijgen in de betekenis van dit kenteken is een
Venn-diagram opgesteld (afb. 3.1). Hierin stelt U
het ‘universum’ voor, dat wil zeggen de onderha-
vige populatie chronisch brakende honden. Met
Z wordt de verzameling patiënten met de ziekte
(maagcarcinoom) aangeduid. De verzameling pa-
tiënten met het nosografisch (= ziektebeschrijvend)
kenteken ‘bloed braken’ is aangegeven met K. Nu
zal worden nagegaan in hoeverre met behulp van K
iets over Z gezegd kan worden.
Het diagram omvat vier deelverzamelingen:
1 K ∩ Z: de dieren die ‘bloed braken’ vertoonden en
een maagcarcinoom hadden. Hier leverde de na-
vraag in de anamnese naar ‘bloed braken’ dus een
werkelijk positief resultaat op.
2 K ∩ Z¯ : de dieren die een ‘positieve anamnese’ had-
den, doch geen maagcarcinoom bleken te hebben.
Dit zijn de zogenaamde fout-positieven.
3 K¯ ∩ Z: patiënten die geen ‘bloed braken’ vertoon-
den, maar wel maagcarcinoom hadden: de fout-
negatieven.
Afbeelding 3.1
Venn-diagram ter illustratie van (deel)verzamelingen in
een populatie (U) brakende honden. Cirkel Z = lijdend
aan de ziekte (maagcarcinoom); cirkel K = kenteken
‘bloedbraken’ aanwezig. De aanduidingen ¯Z en K ¯ geven
aan dat ziekte of kenteken niet aanwezig zijn. Met de
overlappingen van de cirkels ontstaan vier deelverzame-
lingen (K ∩ Z, K ∩ ¯Z, K
¯ ∩ Z en K
¯ ∩ ¯Z).
11
4 K¯ ∩ Z¯ : patiënten die geen ‘bloed braken’ vertoon-
den en geen maagcarcinoom hadden. De anam-
nese leverde hier dus een werkelijk negatief gegeven
op.
Uit deze verzamelingen en deelverzamelingen is
een aantal onvoorwaardelijke en voorwaardelijke
waarschijnlijkheden te berekenen (zie ook tabel 3.1).
De onvoorwaardelijke waarschijnlijkheid P(Z) geeft de
waarschijnlijkheid aan dat een brakende patiënt
maagcarcinoom heeft. P(K) geeft de onvoorwaarde-
lijke waarschijnlijkheid aan dat een willekeurig ge-
nomen patiënt ‘bloed braken’ vertoont. Bij de term
‘onvoorwaardelijk’ dient een kanttekening te wor-
den geplaatst omdat een voorwaarde bij de selectie
was dat de patiënt braakte. P(Z) en P(K) zijn slechts
onvoorwaardelijk binnen het gekozen ‘universum’
(braken). Bij grote epidemiologische onderzoekin-
gen komt men wat dichter bij werkelijk onvoor-
waardelijke waarschijnlijkheden, maar ze worden
nooit volledig bereikt.
Bij voorwaardelijke waarschijnlijkheid is er sprake
van waarschijnlijkheden onder voorwaarde van
een bepaalde situatie. Zo wordt hier bijvoorbeeld
de omstandigheid ‘bloed braken’ in het geding ge-
bracht; hoe liggen dan de kansen? Daarbij wordt
dan nog onderscheid gemaakt tussen diagnostische
waarschijnlijkheden en nosologische waarschijn-
lijkheden.
De nosologische waarschijnlijkheden geven de waar-
schijnlijkheid aan dat een patiënt wel of niet bloed
braakt, indien hij wel of geen maagcarcinoom heeft.
Deze waarschijnlijkheid kan in symbolen worden
aangeduid als P(K/Z). Bij een nosologische (= inhe-
rent aan de ziekte) voorwaardelijke waarschijnlijk-
heid gaat het dus eigenlijk om leerboekkennis. In
wezen is het namelijk de frequentie waarmee een
verschijnsel bij een bepaalde aandoening wordt
gezien. Deze informatie is van weinig direct belang
wanneer de clinicus gesteld wordt voor een dia-
gnostisch probleem bij een individuele patiënt.
De clinicus staat dan voor een ander probleem.
Hij wordt geraadpleegd door een cliënt met een
dier dat braakt en dan moet de mate van waar-
schijnlijkheid beoordeeld worden dat de patiënt
een maagcarcinoom heeft. De clinicus heeft dus
meer aan de omgekeerde waarschijnlijkheid P(Z/K).
Deze diagnostische waarschijnlijkheid geeft de waar-
schijnlijkheid aan dat een patiënt een maagcarci-
noom heeft indien er sprake is van ‘bloed braken’.
In tabel 3.1 zijn de onvoorwaardelijke en voor-
waardelijke waarschijnlijkheden voor het eerder
gegeven getallenvoorbeeld uitgewerkt. Bovendien
is de meest gangbare terminologie achter de be-
12 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Tabel 3.1

onvoorwaardelijke waarschijnlijkheden

Z 30
P(Z) = – = – = 0,15 vóórkomen ziekte (prevalentie)
U 200

¯Z 170
¯) = –
* P(Z = – = 0,85 vóórkomen afwezigheid ziekte
U 200

K 40
P(K) = – = – = 0,20 vóórkomen kenteken
U 200

¯
K 160
¯) = –
* P(K = – = 0,80 vóórkomen afwezigheid kenteken
U 200

nosologische voorwaardelijke waarschijnlijkheden

K∩Z 25
P(K/Z) = – = – = 0,83 gevoeligheid (sensitiviteit) van kenmerk of test
Z 30

¯∩Z
K 5
¯/Z) = –
* P(K = – = 0,17 nosologisch fout-negatief
Z 30

¯ ∩ ¯Z
K 155
¯/Z
P(K ¯) = –
¯Z = –
170
= 0,91 specifiteit

K ∩ ¯Z
¯) = – 15
* P(K/Z ¯Z = – = 0,09 nosologisch fout-positief
170

diagnostische voorwaardelijke waarschijnlijkheden

K∩Z 25
P(Z/K) = – = – = 0,63 voorspellende waarde van aanwezig kenmerk/positief testresultaat
K 40

K ∩ ¯Z
¯/K) = – 15
* P(Z = – = 0,37 diagnostisch fout-positief
K 40

¯ ∩ ¯Z
K 155
¯/K
P(Z ¯) = –
¯ =–
K 160
= 0,97 voorspellende waarde van afwezig kenmerk/negatief testresultaat

¯∩Z
K 5
¯) = –
* P(Z/K ¯ =–
K 160
= 0,03 diagnostisch fout-negatief

¯/Z).
* De aldus gemerkte waarschijnlijkheden zijn complementair aan die erboven, bijvoorbeeld P(K/Z) = 1- P(K

treffende voorwaardelijke waarschijnlijkheid ge-
plaatst.
Grondige bestudering van de tabel in samenhang
met het eerder gegeven Venn-diagram maakt veel
duidelijk. Zo wordt inzicht geboden in twee ka-
rakteristieken van een kenteken (= verschijnsel of
afwijking), namelijk gevoeligheid en specificiteit.1,5 De
gevoeligheid P(K/Z) geeft aan welk percentage van
de patiënten met de ziekte wordt opgespoord door
gebruik te maken van een bepaald kenteken of van
een bepaalde diagnostische test. De specificiteit
P(K¯ /Z¯ ) laat zien welk percentage patiënten dat de
ziekte niet heeft, ook inderdaad wordt vrijgespro-
ken. In het onderhavige fictieve voorbeeld heeft het
kenteken een redelijke gevoeligheid (0,83) en ook
een vrij goede specificiteit (0,91).
De voorspellende waarde van de aanwezigheid van
‘bloed braken’ is echter nog maar matig (0,63).
Daarentegen is de voorspellende waarde van de af-
wezigheid van ‘bloed braken’ erg hoog (0,97). Dit
betekent dat een vraag in de anamnese naar het
voorkomen van ‘bloed braken’ een grote ziftende
(screenende) waarde heeft ter uitsluiting van een
maagcarcinoom, maar veel minder voor de dia-
gnose maagcarcinoom.
In veel literatuur over deze materie wordt al-
3 Enkele begrippen en een inleiding tot het diagnostisch proces
Tabel 3.2
palpatie wel aritmie
afwijkend 90
niet afwijkend 10
100
Tabel 3.3
palpatie wel aritmie
afwijkend 90
niet afwijkend 10
100
leen de nosologische benadering gehanteerd, die
– zoals hierboven reeds is aangegeven – slechts van
beperkt klinisch belang is. Bovendien is er kans op
tweeërlei uitleg van de termen fout-positief en fout-
negatief. In het getallenvoorbeeld geeft, volgens de
nosologische benadering, ‘bloed braken’ bij 9% van
de patiënten zonder maagcarcinoom fout-posi-
tieve informatie. Bij de diagnostische benadering
is dit percentage 37%. Beide percentages worden
met fout-positief aangeduid, wat veel verwarring
geeft. Voor het gemak is in het getallenvoorbeeld
de statistiek buiten beschouwing gelaten. Men mag
echter niet vergeten dat de waarschijnlijkheden
betrekking hebben op betrekkelijk kleine aantallen
patiënten. Extrapolatie van deze waarnemingen
(de steekproef) naar toekomstige patiënten (de po-
pulatie) veronderstelt de introductie van betrouw-
baarheidsgrenzen.6 Bij raadpleging van de daarvoor
beschikbare tabellen7 blijkt bijvoorbeeld voor de
voorspellende waarde P(Z/K) = 25/40 met 95% be-
trouwbaarheid te gelden dat deze voorwaardelijke
waarschijnlijkheid kan variëren van 0,46 tot 0,77.
Bij het hier opgevoerde getallenvoorbeeld werd
eerst een besluit genomen over het nosografisch
kenteken (braken) van de steekproef die beschouwd
zou gaan worden. Vervolgens werd nagegaan wat
de voorspellende waarde was van een in de steek-
proef voorkomend kenteken (‘bloed braken’) voor
de aanwezigheid van maagcarcinoom. In dit voor-
beeld is gekozen voor een anamnestisch kenteken,
maar het had natuurlijk ook een test kunnen zijn
als onderzoek van braaksel op bloedkleurstof of
onderzoek van feces op bloedkleurstof of zelfs de
hematocrietwaarde van het circulerende bloed.
13
geen aritmie totaal
20 110
80 90
100 200
geen aritmie totaal
40 130
160 170
200 300
Bij de hier beschreven directe methode ter bepaling
van de voorspellende waarden van een kenteken of
een diagnostische test hangen de uitkomsten af van
de indicatie en daarmee van de samenstelling van
de steekproef. Zou bijvoorbeeld gekozen zijn voor
een groep patiënten met braken in de anamnese in
plaats van voor een groep, waarbij chronisch bra-
ken het iatrotrope probleem vormde, dan zouden
zeer waarschijnlijk andere voorspellende waarden
zijn gevonden. Het is duidelijk dat bij deze directe
methode altijd gekozen zal worden voor de meest
relevante groep patiënten.
Soms wordt wat conventioneler gewerkt en voor
de indirecte of nosologische methode gekozen. Hierbij
wordt eerst een groep patiënten met een onom-
stotelijk vastgestelde diagnose geselecteerd en
vervolgens wordt een controlegroep samengesteld,
die meestal bestaat uit gezonde dieren. Beide groe-
pen zijn of worden onderzocht met een bepaalde
test, waarna de percentages positieve en negatieve
uitslagen in beide groepen worden berekend. In
geval van bijvoorbeeld 90% positieve uitslagen bij
de patiëntengroep en 95% negatieve uitslagen bij
de controlegroep kunnen de gevoeligheid en de
specificiteit respectievelijk worden weergegeven als
P(K/Z) = 0,90 en P(K¯ /Z¯ ) = 0,95.
Dit zijn nosologische waarschijnlijkheden, die de
clinicus in staat stellen te voorspellen hoe groot de
kansen zijn op een positieve of negatieve testuit-
slag bij de patiënt die de betreffende ziekte heeft.
Onder gebruikmaking van deze gegevens kan ook
de factor worden berekend waarmee de kans op een
bepaalde ziekte (bijvoorbeeld maagcarcinoom) toe-
neemt als een bepaald kenmerk (bijvoorbeeld bloed
14 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
braken) aanwezig is. Deze aannemelijkheidverhou-
ding (‘likelihood ratio’) wordt berekend door de
gevoeligheid van het kenmerk (of de test) te delen
door de waarschijnlijkheid van een nosologisch
fout-positieve uitslag (zie ook tabel 3.1). Kort ge-
zegd, het is het quotiënt van sensitiviteit/(1-speci-
ficiteit). In het voorbeeld van tabel 3.1 zou het gaan
om een aannemelijkheidsverhouding van 0,83/0,09
= 9,2 bij aanwezigheid van het kenmerk. Dit bete-
kent dat bij een chronisch brakende hond de kans
op een maagcarcinoom ruim 9 keer zo groot wordt
bij een anamnese met bloed braken. De patiënten-
selectie is op dit oordeel van grote invloed. Anders
gezegd: de prevalentie van maagcarcinoom in de
patiëntengroep is van grote invloed op de uitkomst
van de berekeningen. Hierop zal hieronder worden
ingegaan.
De zojuist besproken berekening van de aanne-
melijkheidsverhouding is gebaseerd op nosologi-
sche voorwaardelijke waarschijnlijkheden, zonder
dat de prevalentie van de aandoening in het geding
is gebracht. Bij confrontatie met een patiënt is er
echter niet zozeer behoefte aan inzicht in de fre-
quentie waarmee een bepaald kenmerk bij een aan-
doening voorkomt, dus P(K/Z). Er is juist aan het
omgekeerde behoefte, namelijk de diagnostische
waarschijnlijkheden P(Z/K) en P(Z ¯ /K¯ ). Door het be-
studeren van leerboeken heeft de clinicus nosologi-
sche waarschijnlijkheden geleerd, die in de praktijk
van alle dag worden omgekeerd tot diagnostische
waarschijnlijkheden. Dit (vaak onbewuste) om-
keringsproces maakt deel uit van het begrip ‘kli-
nische ervaring’. Deze omkering kan ook op meer
exacte wijze worden doorgevoerd, namelijk met
behulp van de regel (het theorema) van Bayes.* In
zijn eenvoudigste vorm en toegespitst op de on-
derhavige materie kan deze regel als volgt worden
weergegeven:
P(Z)
P(Z/K) = P(K/Z) – en
P(K)
P(Z¯ )
P(Z¯ /K¯ ) = P(K¯ /Z¯ ) –
P(K¯ )
hetgeen betekent dat een voorwaardelijke waar-
schijnlijkheid kan worden berekend uit de omge-
keerde voorwaardelijke waarschijnlijkheid en de
twee onvoorwaardelijke waarschijnlijkheden. Met
behulp van enkele algebraïsche manipulaties kan
worden aangetoond dat:
P(K) = P(K/Z) PZ + {1 – P(K¯ /Z¯ )} {1 – P(Z)}
* Thomas Bayes (1702 - 1761), presbyteriaans predikant in
Engeland. Zijn geschriften hadden betrekking op wiskun-
dige en godsdienstige onderwerpen.
zodat bij een test waarvan gevoeligheid en specifici-
teit bekend zijn, de voorspellende waarde berekend
kan worden als verder alleen het vóórkomen van de
aandoening in de populatie bekend is.
Zoals hierboven al kort is aangegeven, hangt de
voorspellende waarde van de test sterk af van de
samenstelling van de steekproef, dus van de preva-
lentie van de ziekte P(Z). Ter illustratie zijn in tabel
3.2 de resultaten samengevat van een fictief onder-
zoek naar de bruikbaarheid van de palpatie van de
perifere pols voor de detectie van een aritmie (aan-
getoond met ECG).
Hieruit valt gemakkelijk af te leiden dat de ge-
voeligheid van de methode P(K/Z) = 90/100 = 0,90
is en de specificiteit P(K¯ /Z¯ ) = 80/100 = 0,80. De voor-
spellende waarde van de palpatie van de perifere
pols voor de aanwezigheid van een aritmie P(Z/K) =
90/110 = 0,82.
Wanneer bij de samenstelling van de groepen de
controlegroep (geen aritmie) tweemaal zo groot
was genomen, zou de tabel er anders hebben uitge-
zien: tabel 3.3.
Gevoeligheid en specificiteit zijn, evenmin als
de kansen op een fout-negatief resultaat, niet ver-
anderd (ga dit na!). Daarentegen is de voorspel-
lende waarde van het afwijkende kenmerk voor de
aanwezigheid van een aritmie belangrijk gedaald:
P(Z/K) = 90/130 = 0,69, terwijl de voorspellende
waarde van de afwezigheid van het kenmerk voor
aritmie juist is toegenomen: P(Z¯ /K¯ ) = 160/170 = 0,94
in plaats van 80/90 = 0,89.
Deze voorbeelden laten duidelijk zien dat de
nosologische waarschijnlijkheden weinig zin heb-
ben als de onvoorwaardelijke waarschijnlijkheid
dat de patiënt de ziekte heeft (P(Z)) niet bekend
is. Tevens wordt duidelijk dat in een kliniek, waar
veel patiënten van een bepaalde categorie worden
aangeboden, de voorspellende waarde van een test
hoog kan zijn, terwijl dit in een perifere praktijk
waar dit type vrij zeldzaam is, veel minder het
geval is. In de laatste situatie heeft zo’n test dan
vooral waarde ter uitsluiting van de betreffende
aandoening.
Aan de hier in tweede instantie geschetste indirecte
nosologische methode kleven enkele bezwaren. Dit
betreft de samenstelling van de groepen. De gese-
lecteerde groep patiënten bevat nogal eens uitge-
sproken gevallen, waarbij soms eerder een positieve
testuitslag wordt gevonden dan bij minder ernstige
gevallen. De controlegroep is evenmin realistisch
als daarvoor gezonde dieren worden gekozen. Ook
kan het zijn dat het om een diagnostische test gaat
met een sterk invasief karakter (b.v. een nierbiop-
sie), waaraan men niet graag gezonde dieren zal
3 Enkele begrippen en een inleiding tot het diagnostisch proces
onderwerpen. Zo’n controlegroep is overbodig als
men de directe diagnostische methode gebruikt,
waar steeds op grond van een bepaalde indicatie
een test wordt uitgevoerd.
Niettemin moet de nosologische benadering
soms toch worden gebruikt. Dit geldt speciaal voor
een eerste onderzoek op een nieuw terrein. In geval
van zeldzame ziekten kan de directe methode zelfs
onuitvoerbaar zijn.
Het bovenstaande is mede geschreven ter bevor-
dering van het kritisch lezen van artikelen in ve-
terinaire en medische tijdschriften, waar veelal bij
de invoering van nieuwe diagnostische methoden
alleen nosologische waarschijnlijkheden worden
gepresenteerd. Hierboven is aangegeven hoe deze
kunnen worden omgekeerd tot diagnostische
waarschijnlijkheden. Bovendien is duidelijk ge-
maakt dat de directe methode ter bepaling van de
voorspellende waarde van een diagnostische me-
thode meestal de voorkeur verdient.
De berekeningen lijken wat ingewikkeld. Boven-
dien zijn de gegevens, nodig voor de berekening
van deze objectieve waarschijnlijkheden, in veel
gevallen (nog) niet beschikbaar. Essentieel is dit
echter niet. Het is belangrijker dat de clinicus in-
zicht verwerft in de achtergronden van bepaalde re-
sultaten. Het moet duidelijk zijn dat in een situatie
waar veel individuen de aandoening níet hebben,
gerekend moet worden op relatief veel fout-posi-
tieve uitslagen. Indien anderzijds een groot aantal
patiënten de ziekte heeft, wordt de negatieve test-
uitslag minder betrouwbaar en neemt het aantal
fout-negatieve uitslagen toe.
Hieruit valt af te leiden dat het soort test kan
verschillen naar gelang de omstandigheden. In het
laatste geval (een universiteitskliniek) zal een test
met grote sensitiviteit goed voldoen. In het eerste
geval (een praktijk) zal vooral behoefte bestaan aan
een test met grote specificiteit; een snel ziftende
test met grote ‘uitsluitingskracht’.
Tot nu toe is de aandacht alleen gericht op het
Tabel 3.4
P(clinicus) % P(patholoog) %
ontsteking 65
benigne tumor 30
maligne tumor 5 75
15
diagnostische belang van één enkel nosografisch
kenteken. Dit is echter een al te eenvoudige voor-
stelling van het klinische beslissingsproces. Vrij-
wel altijd moet beslist worden aan de hand van
verscheidene nosografische kentekenen, waarbij
onbewust de regel van Bayes op subjectieve wijze
wordt toegepast en een conclusie wordt getrok-
ken. Daarna komt dan soms nog weer informatie
beschikbaar (b.v. beeldvorming of de histopatho-
logie van een biopsie), die ook onzekerheden bevat
en met de eerdere gegevens moet worden geïnte-
greerd. Hierbij wordt soms ook kansberekening
betrokken.8-11
Zo denkt de clinicus bij een patiënt met een dikte
aan: ontsteking, goedaardige tumor en maligne tu-
mor. Echter, de leeftijd van de patiënt, het geslacht
en een aantal aspecten van de dikte doen de clinicus
de respectievelijke kansen op deze drie diagnosen
als volgt inschatten: 0,65, 0,30 en 0,05. De clinicus
heeft aldus drie complexe diagnostische waar-
schijnlijkheden (= P(Z/K)) geïntegreerd ingeschat.
De patholoog gaat bij de beoordeling van de biop-
sie anders te werk. Hij gaat in archief of eigen brein
na hoe dikwijls het nu voorliggende histologische
beeld voorkomt bij elk van de in het geding zijnde
differentiële diagnosen (= P(K/Z)). Vervolgens kan
de (a priori) waarschijnlijkheid (of opinie) van de
clinicus worden vermenigvuldigd met de nosolo-
gische waarschijnlijkheden van de patholoog (tabel
3.4).
Aldus wordt de aanvankelijke opinie aangepast
(‘gewogen’) door de inbreng van de patholoog en
ontstaan de a posteriori-waarschijnlijkheden. Het
verrassende hierbij is dat, zoals het voorbeeld laat
zien, het eindresultaat soms een waarschijnlijkheid
is die beide partijen niet verwacht hadden. Het is
een benadering die de diagnostische precisie ten
goede kan komen.
product P(a posteriori)%
(product × 100/Σ)
5 325 25
20 600 46
375 29
Σ = 1300
16 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
■
3.2 Diagnostisch proces
Het diagnostische beslissingsproces berust op de
volgende drie pijlers1:
1 Patroonherkenning, waarbij de clinicus (uit leer-
boeken) bekende ziektebeelden herkent. Zo kan
bijvoorbeeld hondenziekte worden onderkend op
grond van de aanwezigheid van een groep karak-
teristieke verschijnselen.
2 Causale benadering, waarbij logisch denken en
pathofysiologische kennis centraal staan. De
oorzaak van oedeem kan bijvoorbeeld worden
opgespoord door een analyse aan de hand van de
pathogenetische kennis van deze afwijking.
3 Waarschijnlijkheidsdiagnostiek, waarbij de diagnose
wordt gebaseerd op inschatting van waarschijn-
lijkheden. Op deze ‘bayesiaanse diagnostiek’ is
hierboven reeds ingegaan.
Dikwijls wordt de diagnose gesteld door een sa-
menspel van deze drie pijlers, waarbij de volgende
procesgang12 (zie ook hoofdstuk 2) wordt gevolgd:
– bundeling van de gegevens; leidend tot
– probleemformulering;
– opstelling (zoveel mogelijk langs pathofysiologi-
sche weg) van een lijst van oorzaken die het pro-
bleem zouden kunnen veroorzaken;
– uitdunning van de lijst, waarbij tegen de achter-
grond van de klinische manifestaties van het pro-
bleem wordt nagegaan hoe groot de waarschijn-
lijkheid (P(Z/K)) is van een bepaalde oorzaak. De
oorzaken met een zeer geringe waarschijnlijkheid
worden uitgesloten of tijdelijk buiten beschou-
wing gelaten (geparkeerd);
– opstelling van een diagnostisch plan teneinde een
keus te kunnen maken tussen de overgebleven
differentiële diagnosen. Dit diagnostisch plan
stoelt op de pathofysiologische mogelijkheden,
doch bij de volgorde waarin dit plan wordt afge-
wikkeld spelen ook allerlei andere factoren (o.a.
niveau praktijkuitoefening en financiële beper-
kingen) een belangrijke rol;
– beantwoording van de vraag of alle verschijnse-
len van de patiënt kunnen worden verklaard met
de uiteindelijke diagnose. Is dit niet het geval,
dan wordt een nieuw probleem geformuleerd en
wordt weer de bovenstaande procesgang gevolgd.
In essentie is dit de probleemoplosmethode, ge-
schetst in hoofdstuk 1. Vertaald naar het klinische
beslissingsproces, kan het in hoofdstuk 1 gegeven
schema (afb. 1.1) er in wat uitgebouwde vorm uit-
zien als in afbeelding 3.2.
Een groot verschil tussen deze procesgang en het in
hoofdstuk 1 gegeven schema is het bieden van ver-
scheidene theorieën, die het probleem kunnen ver-
klaren en die meestal gelijktijdig worden getoetst.
Immers, voor elke mogelijke oorzaak wordt meest-
al (door deductie) een bepaald fenomeen voorspeld,
dat vervolgens wordt getoetst. Zo kan bijvoorbeeld
voor het probleem polyurie (theoretiserend) onder
meer gedacht worden aan osmotische diurese op
basis van nierinsufficiëntie of diabetes mellitus. In
dat geval kan worden voorspeld dat isosthenurie
(s.g. urine 1,010) of glucosurie aanwezig is. Vervol-
gens worden beide mogelijkheden getoetst.
Een ander verschil met de in hoofdstuk 1 ge-
schetste situatie is dat dikwijls verscheidene
problemen uit de bevindingen kunnen worden
gedestilleerd. Bovendien is na de diagnostische
beslissing nog een stap (terugkoppeling naar pro-
bleem) ingevoerd, die ook weer tot nieuwe pro-
bleemformulering kan leiden.
Hiermee is een beeld gegeven van het ingewik-
kelde karakter van de probleemoplosmethoden
waarmee de clinicus moet werken. Zoals hierboven
uiteengezet kan de kwaliteit van het diagnostisch
handelen in principe worden verbeterd door ge-
bruik te maken van kansberekening. Veelal zijn
echter de nodige waarschijnlijkheden niet bekend.
In de hele procesgang zitten vaak ook nog allerlei
kleine tussentijdse beslissingen. Dit alles maakt
dat de uiteindelijke diagnose soms eerder tot stand
lijkt te komen als een diffuse inval dan via een logi-
sche redenering.
Tot voor kort had de clinicus ook nauwelijks mid-
delen om de gedachtegang tot uiting te brengen,
wat wel als wetenschappelijke afasie13 is aange-
duid.
Chemici en fysici geven reeds lang het gedach-
tepatroon weer in de vorm van chemische en ma-
thematische formules, terwijl de clinicus meestal
tracht de rationaliteit van de gedachtegang neer
te leggen in een beschrijving. Met de computer als
stimulans is hier de laatste jaren verandering in
gekomen. Niet door de computer zelf te gebruiken,
maar door toepassing van de voor gebruik van de
computer noodzakelijke notaties kan de clinicus
tegenwoordig de opbouw van de redenering speci-
ficeren. Hierbij wordt gebruikgemaakt van zoge-
naamde algoritmen, systematische weergaven van
een reeks handelingen die moeten worden verricht
en/of beslissingen die moeten worden genomen om
een probleem op te lossen. Om hiervan een idee te
geven, is een dergelijk stroomdiagram afgedrukt
voor het probleem mammatumor bij de hond (zie
afb. 3.3).
3 Enkele begrippen en een inleiding tot het diagnostisch proces
iatroop probleem en
bevindingen
aggregratie en selectie
probleem
creatie
(pathofysiologische) lijst
van mogelijke oorzaken
deductie
voorspelling /
verdere diagnostiek
geen falsificatie
Afbeelding 3.2
Klinisch beslissingsproces in schema.
Deze wegwijzers zijn bedoeld om de clinicus te
helpen bij de opstelling van een diagnostisch plan,
nadat – zoals in de procesgang is aangegeven – de
probleemformulering heeft plaatsgevonden. Met
de geschetste procesgang en de wegwijzers is de
benadering van de patiënt sterk heuristisch. Deze
heuristische ondersteuning lijkt enigszins te kun-
nen voorzien in tekortkomingen van het klinisch
denkend brein, zoals die uit wetenschappelijk
onderzoek naar voren zijn gekomen. Enkele resul-
taten van onderzoek naar de psychologie van het
klinisch denken14 worden hier kort samengevat:
– In tegenstelling tot hetgeen de studenten lang als
de goede benadering is onderwezen, begint de cli-
nicus al in een zeer vroeg stadium met hypothese-
vorming.
– Het aantal hypothesen dat een clinicus gelijktijdig
in beschouwing neemt is veelal klein, zelden meer
dan vijf. In deze beperkte gedachtebepaling kun-
nen zich nog de volgende fenomenen voordoen:
17
nieuwe probleemformulering
falsificatie
verworpen oorzaken
diagnose
problemen nee
hiermee verklaard?
ja
therapie
• de hypothesen worden wat vaag geformuleerd
in een poging ook niet-passende bevindingen in
te sluiten;
• sommige bevindingen worden terzijde gescho-
ven om te voorkómen dat nieuwe hypothesen
aan de orde worden gesteld;
• aan enkele bevindingen wordt erg grote beteke-
nis toegekend ter verdere adstructie van de in
beschouwing genomen hypothesen.
– Er bestaat een sterke neiging om informatie die
in feite de hypothese niet ondersteunt, toch op
die wijze te laten fungeren en er geen nieuwe hy-
pothese mee te creëren. Dit lijkt te berusten op
de behoefte van het menselijk brein om zo naar
problemen te kijken dat ze niet al te ingewikkeld
lijken.
– Er bestaat een vrij grote variatie in bekwaamhe-
den tussen clinici, afhankelijk van de aard van het
probleem. De capaciteiten van een clinicus kun-
nen onder meer worden omschreven in termen
18 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
tumor mammae hond
resectabele nee septische
tumor? ontsteking?
ja ja
A antimicrobiële therapie
regionale nee
lymfadenopathie leeftijd < 4 jaar
ja ja
regionale nee
metastasering B chirurgische behandeling
ja
Afbeelding 3.3
Algoritme voor mammatumor bij de hond.
van bekwaamheidsprofielen met specifieke com-
petenties voor bepaalde problemen en bepaalde
situaties.
– De bekwaamheid van de clinicus is in zeer sterke
mate afhankelijk van kennis en ervaring. Behalve
kennis moet er vooral ook ruime ervaring aanwe-
zig zijn met verwante problemen om te kunnen
vaststellen welke verschijnselen en/of afwijkingen
van belang zijn voor de procesgang. De betekenis
van ervaring voor het oplossen van ingewikkel-
de problemen is reeds in de jaren zestig duidelijk
geworden door het intussen klassieke onderzoek
van De Groot.15 Door onderzoek bij schakers stel-
de hij vast dat grootmeesters zich niet van minder
sterke spelers onderscheiden door hun vermogen
om ver vooruit te denken, maar door hun geheu-
gen. De schaakkwaliteit blijkt vooral afhankelijk
te zijn van het vermogen op lange termijn schaak-
bordpatronen te onthouden.
– Bij ernstig zieke patiënten zijn medici vrij sterk
geneigd de prognose te optimistisch in te schat-
ten.16 Bij dierenartsen is dit niet onderzocht,
maar tegen de achtergrond van het feit dat de
drempel voor euthanasie bij dieren wat minder
hoog ligt dan bij mensen, zou de uitkomst van
een dergelijk onderzoek wel eens wat anders kun-
nen zijn.
nee
nee ja
longmetastasen
nee
C niet-chirurgische behandeling
De hier geschetste procesgang met probleemop-
lossing via wegwijzers is geen panacee voor alle
klinische vraagstukken. Zij is bedoeld als een lei-
draad met – tegen de achtergrond van het boven-
staande – de volgende ondersteunende mogelijk-
heden:
– De aanpak van het lichamelijk onderzoek en de
procesgang voor de diagnostische beslissingen
geven ruimte voor vroege hypothesevorming.
– De algoritmen (wegwijzers) geven een groot aan-
tal alternatieven, wat het gevaar van een te enge
gedachtebepaling beperkt.
– Een clinicus met een wat minder ontwikkeld be-
kwaamheidsprofiel voor een bepaald probleem
kan terugvallen op een duidelijke richtlijn.
Tot slot dient nog een kanttekening te worden ge-
plaatst bij de zojuist besproken algoritmen. Deze
zien er meestal op het eerste gezicht aantrekkelijk
uit; de problemen lijken op zeer rationele wijze
aangepakt te kunnen worden. Zoals echter ook
reeds in het vorige hoofdstuk werd aangegeven,
zijn het voorlopig vaak nog vruchten van consen-
susbesprekingen, het resultaat van een samen-
spraak van clinici met grote deskundigheid op het
betreffende terrein. Echter, de laatste jaren is er een
sterk streven om de besluitvorming bij diagnostiek
3 Enkele begrippen en een inleiding tot het diagnostisch proces 19

en therapie zoveel mogelijk op wetenschappelijk schappelijke informatie, klinische deskundigheid

bewijs (‘evidence’) te laten berusten. Dit ‘evidence- en de voorkeuren, zorgen en verwachtingen van de
based medicine’ is de integratie van de beste weten- patiënt/cliënt.17,18

Literatuur

1 Wulff HR. Rational diagnosis and treatment. An introduction to clinical decision-

making; 2nd ed. Oxford: Blackwell, 1981.
2 Stevens SS. On the theory of scales of measurement. Science 1946; 103: 677.
3 Feinstein AR. An additional basic science for clinical medicine. iv. The
development of clinimetrics. Ann Int Med 1983; 99: 843-8.
4 Pedersen HD, Haggstrom J, Falk T, et al. Auscultation in mild mitral regurgitation
in dogs; observer variation, effects of physical maneuvers, and agreement with
color Doppler echocardiography and phonocardiography. J Vet Intern Med 1999;
13: 56-64.
5 Galen RS, Gambino SR. Beyond normality: the predictive value and efficiency of
medical diagnosis. New York: Wiley, 1975.
6 Bulpitt CJ. Confidence intervals. The Lancet 1987; i: 494.
7 Diem K, Lentner C. Wissenschaftliche Tabellen. Documenta Geigy 7. Stuttgart:
Georg Thieme, 1975.
8 Diamond GA, Forrester JS. Analysis of probability as an aid in the clinical diagnosis
of coronary-artery disease. New Eng J Med 1979; 300: 1350.
9 Sackett DL, Haynes RB, Tugwell P. Clinical epidemiology. A basic science for
clinical medicine. Boston/Toronto: Little, Brown, 1985.
10 Schwartz WB, Wolfe HJ, Pauker SG. Pathology and probabilities. A new approach
to interpreting and reporting biopsies. New Eng J Med 1981; 305: 917.
11 Vandenbroucke JT. De regel van Bayes. Hart Bulletin 1980; 11: 77.
12 Eddy DM, Clanton CH. The art of diagnosis. Solving the clinico-pathological
exercise. New Eng J Med 1982; 306: 1263.
13 Feinstein AR. An analysis of diagnostic reasoning. iii. The construction of clinical
algorithms. Yale J Biol Med 1974; 47: 5.
14 Elstein AS, Schulman LS, Sprafka SA. Medical problem solving. An analysis of
clinical reasoning. Cambridge (Mass): Harvard University Press, 1978.
15 Groot AD de. Perception and memory versus thought. In: Kleinmuntz B, ed.
Problem solving: research, method and theory. New York: Wiley, 1966.
16 Christakis NA, Lamont EB. Extent and determinants of error in doctor’s prognoses
in terminally ill patients: prospective cohort study. Brit Med J 2000; 320: 469-73.
17 Sackett DL, Straus SE, Richardson W, et al. Evidence-based medicine; 2nd ed.
Edinburgh: Churchill Livingstone, 2000.
18 Cockcroft PD, Holmes MA. Handbook of evidence-based veterinary medicine.
Oxford: Blackwell, 2003.
 4 Methoden en instrumenten
A. Rijnberk en W.E. van den Brom
Het lichamelijk onderzoek geschiedt door zin-
tuiglijke waarnemingen, waarbij soms het waar-
nemingsvermogen wordt vergroot door gebruik te
maken van instrumenten. In dit hoofdstuk komt
enige basisinformatie aan de orde over de metho-
den die bij deze zintuiglijke waarnemingen wor-
den gebruikt.
In beginsel kan gebruik worden gemaakt van
de smaak, de reuk, het gehoor, de tastzin en het
gezichtsvermogen. De tijd dat de smaak een rol
speelde (zoete smaak van diabetische urine) ligt al
lang achter ons. De reuk heeft in het lichamelijk
onderzoek geen vaste plaats verworven. Alleen
bij het onderzoek van bijvoorbeeld de huid of de
mondholte kan soms een bijzondere geur opvallen,
wat dan kan bijdragen tot de herkenning van een
bepaald ziektebeeld.
Tegenwoordig wordt het lichamelijk onderzoek
vooral uitgevoerd met behulp van het gezichtsver-
mogen, de tastzin en het gehoor. Het gebruik van
het gezichtsvermogen wordt inspectie genoemd.
Hiermee kunnen vorm, kleur en beweging worden
waargenomen. De tastzin kan onder meer informa-
tie verschaffen over vorm, consistentie en tempera-
tuur van het te onderzoeken object. Dit betasten
wordt palpatie genoemd. Behalve voor de perceptie
van op afstand waarneembare geluiden, wordt
het gehoor vooral gebruikt om geluiden die in
borst- of buikholte ontstaan waar te nemen. Deze
auscultatie kan geschieden door het oor tegen het
lichaam te drukken, maar vrijwel altijd wordt hier
gebruikgemaakt van een instrument dat het ge-
luid naar het oor van de onderzoeker leidt. Ook bij
inspectie en palpatie wordt soms gebruikgemaakt
van instrumenten. Zo wordt de lichaamstempera-
tuur niet door palpatie, maar met behulp van een
thermometer vastgesteld. Soms worden effecten
opgeroepen die visueel of auditief worden waar-
genomen. Dit betreft bijvoorbeeld het opwekken
van een peesreflex, evenals het bekloppen van een
lichaamsholte (percussie) om de aldus opgewekte
toon te beoordelen.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_4, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Hieronder worden de genoemde methoden be-
sproken; er wordt een beschrijving bij gegeven van
de instrumenten en eventuele andere benodigd-
heden.
■
4.1 Methoden
■
4.1.1 Inspectie
Bij de inspectie kunnen worden onderscheiden al-
gemene inspectie en lokale inspectie. De algemene
inspectie is visuele waarneming van het gehele dier
of grote delen daarvan (zie b.v. hoofdstuk 7). Dit zal
altijd in een goed verlichte ruimte moeten plaats-
vinden.
In diverse hoofdstukken hierna komt ook lokale
inspectie ter sprake. Soms wordt hiervoor een han-
deling uitgevoerd als bijvoorbeeld het openen van
de bek. In andere gevallen wordt een instrument
gebruikt om toegang te krijgen tot het te onder-
zoeken lichaamsdeel, bijvoorbeeld een pincet om
tussen de haren en op de huid te kunnen kijken
(hoofdstuk 8).
Voor de lokale inspectie is het soms ook nodig
een focale lichtbron toe te passen. Hiervoor wordt
meestal een kleine staaflamp gebruikt. Sommige
gangen of passages (bijvoorbeeld de gehoorgang
en de vagina) worden geïnspecteerd met speciaal
daarvoor ontwikkelde instrumenten (b.v. otoscoop
en vaginoscoop).
Door de deels transparante structuren leent het
oog zich voor inwendige inspectie, waarbij onder
meer met een spleetlamp wordt gewerkt (§ 19.4.9).
De spleetvormige lichtbundel maakt als het ware
een snijvlak door het oog, waarbij optisch dich-
tere delen of vlakken door reflectie of verstrooi-
ing oplichten in de lichtbundel (Tyndall-effect).
De diepere delen van het oog kunnen worden
geïnspecteerd met een oftalmoscoop, waarbij de
toegankelijkheid wordt verhoogd door de pupil te
verwijden.
22 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
■
4.1.2 Palpatie
Palpatie wordt op velerlei wijzen en op veel plaat-
sen toegepast. Hierbij is het zaak de tastzin zo goed
mogelijk te benutten. Voorwaarde hiervoor is dat
de palpatie wordt uitgevoerd door voorzichtig te
tasten. Bij steviger aandrukken gaat sensorium in
de vingertoppen verloren, terwijl bovendien vaak
een deel van de te onderzoeken structuren (b.v. in
de buik) door de palperende hand wordt wegge-
drukt.
Naast de zuivere tastindruk zijn er mogelijkhe-
den om met een extra handeling de waarnemingen
uit te breiden. Dit betreft bijvoorbeeld de zoge-
naamde undulatieproef, waarbij de palperende
hand als detector lateraal op de buikwand wordt
gelegd om het al of niet doorkomen van een aan de
heterolaterale zijde opgewekte trilling waar te ne-
men (hoofdstuk 10 en 11).
Indien een verdikking wordt gepalpeerd, kan
die onder meer worden beschreven naar grootte,
vorm, consistentie, pijnlijkheid en beweeglijkheid
ten opzichte van de omgeving. Soms betreft het
een dikte die (voor een deel) zichtbaar is, zodat ook
de inspectie kan bijdragen aan de beschrijving.
Aangezien de beschrijving van een dikte door
inspectie en palpatie in de volgende hoofdstuk-
ken niet meer aan de orde komt, geven we er hier
een richtlijn voor. De volgende aspecten kunnen
van groot belang zijn voor de identificatie van de
dikte.
• Plaats. De lokalisatie van de verdikking dient zo
nauwkeurig mogelijk te worden aangegeven.
Vaak is het hiermee al mogelijk de anatomische
herkomst vast te stellen.
• Grootte. De omvang van de verdikking wordt
vastgelegd in drie dimensies met behulp van het
metrieke stelsel, waarbij getracht wordt zo goed
mogelijk de bedekkende structuren in mindering
te brengen. Soms moeten de afmetingen geschat
worden, maar in veel gevallen is de dikte zo ge-
lokaliseerd dat van een liniaal (of schuifmaat)
gebruik kan worden gemaakt. Vastleggen van
de grootte door vergelijkingen met bijvoorbeeld
een ei, fruitsoorten en peulvruchten is te on-
nauwkeurig.
• Vorm. Veel verdikkingen hebben een karakteris-
tieke vorm. Soms gaat het om een diffuse or-
gaanvergroting, waarbij de vorm van het orgaan
behouden blijft. In andere gevallen staat de vorm
van de dikte op geen enkele wijze in verband met
de vorm van het orgaan van herkomst. Om de
ontwikkeling van de dikte – al of niet beïnvloed
door therapeutische maatregelen – goed te kun-
nen vergelijken met de situatie bij eerder onder-
zoek, is het dienstig plaats, grootte en vorm in
een tekening (met de afmetingen!) vast te leggen.
• Consistentie. De consistentie van een dikte kan va-
riëren van zacht en fluctuerend tot steenhard, en
kan worden vastgelegd aan de hand van de ordi-
nale schaal genoemd in hoofdstuk 3.
• Pijnlijkheid. Palpatie van tumoren leidt vaak niet
tot pijnreacties. Tumoren hebben namelijk zel-
den een zenuwvoorziening en ontstaan nogal
eens op plaatsen waar geen andere structuren
in de verdrukking komen. Echter, tumoren die
leiden tot botaantasting en in zenuwen groeien,
kunnen veel pijn veroorzaken. Ook ontstekings-
reacties zijn vaak erg pijnlijk door de acute zwel-
ling in geïnnerveerd weefsel.
• Beweeglijkheid. De beweeglijkheid van een dikte
wordt onderzocht om na te gaan of er een verbin-
ding bestaat met nabijgelegen structuren als bot
en huid. Bij twijfel kan dit wat de huid betreft
onderzocht worden door een kleine huidplooi ter
hoogte van de verdikking op te nemen en de op-
lichtbaarheid te vergelijken met die van de huid
in de omgeving.
• Begrenzing en oppervlak. Een onduidelijke begren-
zing kan passen bij een infiltrerende maligne
tumor. Benigne tumoren zijn veelal duidelijk af-
gegrensd. Los van een al of niet regelmatige vorm
en een al of niet duidelijke begrenzing kan soms
nog aangegeven worden dat het oppervlak van de
dikte onregelmatig of glad is.
• Kleur en temperatuur. Bij een acute ontsteking is de
bedekkende huid vaak rood en warm door de toe-
genomen bloeddoorstroming. Indien de zwelling
gepaard gaat met bloeduittreding uit de vaten,
kan de kleur variëren van rood tot blauwpaars en
geel, afhankelijk van de hoeveelheid gereduceerd
hemoglobine en de aanwezigheid van afbraak-
producten van hemoglobine. Deposities van me-
lanine kunnen oorzaak zijn van een bruinzwarte
verkleuring.
• Verwante verdikkingen. Soms levert de aanwezig-
heid van meer verdikkingen een bijdrage aan de
identificatie. Dit zou het geval kunnen zijn om-
dat sommige nieuwvormingen de neiging heb-
ben multipel voor te komen. In andere gevallen
zou er sprake kunnen zijn van betrokkenheid van
regionale lymfknopen.
Tot slot van deze paragraaf is het wellicht goed
op te merken dat het resultaat van inspectie en
palpatie in sterke mate afhangt van de tijd en de
aandacht die eraan worden gegeven. Dit geldt
overigens voor alle onderzoek. Dit is onder meer
aangetoond in een studie onder artsen die werden
getoetst op hun vermogen een verdichting te pal-
4 Methoden en instrumenten 23

peren in siliconen modellen.1 Hierbij bleek dat de haal gaat dat hij zijn methode ontleend heeft aan
detectiefrequentie positief gecorreleerd was met de de wijze waarop zijn vader, een herbergier, de vul-
duur van het onderzoek. lingsgraad van wijnvaten vaststelde.
Piorry3 heeft in 1827 de methode belangrijk ge-
■
4.1.3 Percussie wijzigd. Hij klopte niet met de vinger direct op de
thorax, maar op een ivoren plaatje dat hij plessimeter
Strikt genomen betekent percussie alleen ‘beklop- noemde. Hierdoor werd een duidelijker percussie-
pen’. Soms wordt geklopt op bepaalde gebieden om toon verkregen, waarmee de percussie veel nauw-
een eventuele pijnlijkheid te lokaliseren (hoofd- keuriger werd. In de loop van de negentiende eeuw
stuk 17). Veelal wordt echter met de term percussie is met allerlei plessimeters en percussiehamers ge-
gedoeld op akoestische percussie. experimenteerd, ter vervanging van de percuteren-
Hierbij wordt door kloppen getracht weefsel in de vinger. Bij gezelschapsdieren wordt algemeen
beweging te brengen, waardoor geluidsgolven ont- de indirecte vinger-vingerpercussie toegepast, hoewel
staan. Dit zijn longitudinale trillingen met afwis- vooral bij grote honden duidelijker percussietonen
selend in de voortplantingsrichting gebieden met kunnen worden opgewekt bij gebruik van percus-
verdunning of verdichting van het medium. Met siehamer en plessimeter. Rechtshandige personen
zo’n dichtheidsgolf correspondeert een drukgolf. passen de vinger-vingerpercussie toe door met de
Immers, waar het medium zich verdicht, neemt middelvinger van de rechterhand op de middelste
de druk toe. Bij het kloppen wordt een grote ver- falanx (ter hoogte van de articulatie met falanx iii)
scheidenheid aan geluidsfrequenties opgewekt. van de linkerhand te slaan (afb. 4.1). De linkerhand
De intensiteit van het aldus door het kloppen rust tegen het dier, waarbij de middelvinger steeds
opgewekte geluid zal het grootst zijn voor de fre- op dezelfde wijze met een matige druk tegen de
quenties die corresponderen met de natuurlijke huid wordt gehouden. De druk die met de middel-
trillingsfrequentie van het object. Men spreekt vinger wordt uitgeoefend moet steeds gelijk zijn,
dan van resonantie. Dit treedt bijvoorbeeld op bij aangezien een verandering van de druk leidt tot
bekloppen van de thorax. Bij gezonde grote hon- een andere percussietoon.
den wordt een maximale amplitude bij ongeveer De rechterhand dient voor het opwekken van de
200 Hz waargenomen, wat overeenkomt met de percussietoon. De middelvinger wordt halfcirkel-
natuurlijke trillingsfrequentie van de borstholte vormig gebogen vanaf de pols. Gedurende de per-
in een van de vele mogelijke vormen van vibratie. cussie worden alle bewegingen verricht vanuit de
Bij kleine honden ligt de frequentie van de door
percussie opgewekte toon hoger dan 200 Hz. Het
betreft dus een selectieve versterking door reso-
nantie, waarbij de frequentieselectie afhangt van
een aantal eigenschappen van de thorax. Algemeen
wordt de resonantiefrequentie van een object be-
paald door de geometrische eigenschappen (vorm
en grootte) en door materiaaleigenschappen (stijf-
heid en dichtheid). Naarmate het object kleiner en
stugger wordt, neemt de frequentie toe. Bij percus-
sie van een orgaan kunnen in principe de samen-
stellende onderdelen, bijvoorbeeld zowel de wand
als de inhoud (die uit gas kan bestaan), afzonderlijk
in resonantie geraken. Daarnaast kunnen zowel de
inhoud van het orgaan, bijvoorbeeld afhankelijk
van de mate van gashoudendheid, als omringende
weefsels dempend werken. Er zijn derhalve grote
variaties in het percussiegeluid mogelijk.
De methode is geïntroduceerd door de Weense
arts Leopold Auenbrugger2 met een geschrift geti-
teld Inventum novum expercussione thoracis humani ut
signo abstrusos interni pectoris morbos detegendi, dat in
1761 verscheen. Hij klopte met de vinger direct op Afbeelding 4.1
de thorax: de directe percussie , waarmee geen erg Weergave van de vinger-vingerpercussie door een rechts-
duidelijke percussietoon werd verkregen. Het ver- handige.
24 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
pols (afb. 4.1). Elke percussieslag dient gelijk te zijn
aan de volgende. De beste resultaten worden be-
reikt door telkens één slag te geven en de resonan-
tiegeluiden af te wachten en te beoordelen alvorens
de volgende slag wordt gegeven. Een te zware slag
leidt tot een te lange resonantie en een te lichte slag
penetreert onvoldoende. De zwaarte van de slag,
nodig voor het optimale resultaat, hangt onder
meer af van de dikte van de thoraxwand en moet
vaak eerst per individu worden vastgesteld. Daarbij
kan het soms duidelijk worden dat voor een goed
resultaat beter gebruik kan worden gemaakt van
een percussiehamer en een plessimeter.
Voor een goede bepaling van de begrenzingen
van twee gebieden met verschillende resonanties
is vaak enige keren heen en weer gaande percussie
nodig ter hoogte van het vermoede grensvlak. De
akoestische percussie reikt in de thorax niet verder
dan ongeveer 7 cm4, zodat dieper gelegen laesies
met deze methode niet worden ontdekt. Boven-
dien dienen geconsolideerde longlaesies (tumor of
vocht) ten minste dimensies van 5 cm te hebben om
als demping te kunnen opvallen.
Bij percussie van de romp zijn drie hoofdvormen
van percussietonen te onderscheiden:
1 Sonore percussietoon. Dit is de vrij lage, sterk re-
sonerende toon, die gehoord wordt bij percussie
van gashoudend longweefsel.
2 Gedempte percussietoon. Deze is overal te horen
waar de lichaamsgedeelten niet gashoudend zijn,
bijvoorbeeld bij percussie van spieren of de lever.
Het is een kort (‘afgesneden’) geluid van geringe
intensiteit.
3 Tympanitische percussietoon. Deze toon bevat
wat meer klank en is wat hoger dan de sonore
percussietoon. Een goed voorbeeld van deze toon
geeft de percussie van een gashoudende maag.
Deze geluiden komen in kleinere holten (maag,
darmen) tot stand dan de sonore percussietoon en
zijn daardoor hoger van toon. Behalve de grootte
van de holten speelt waarschijnlijk ook de span-
ning van de wand, dus de stijfheid, een rol bij de
toonvorming.
■
4.1.4 Auscultatie
In het lichaam kunnen geluiden ontstaan door
snelle fluctuaties in gasdruk of door weefseltril-
lingen. Ze worden alleen gehoord indien de bijbe-
horende frequenties in het hoorbare gebied liggen.
Meestal bestaat geluid uit een combinatie van tril-
lingen met verschillende frequenties. Wanneer er
geen speciale onderlinge samenhang tussen die
frequenties is, spreekt men van ruis. Het verschijn-
sel vertoont dan ook geen periodiek karakter. Is dit
wel het geval, dan is er sprake van een (muzikale)
toon. De toonhoogte wordt bepaald door de laag-
ste frequentie van de aan de toon bijdragende tril-
lingen (de grondtoon). De klankkleur (het timbre)
hangt samen met de hogere frequenties (de zoge-
naamde boventonen of hogere harmonische tonen
in het frequentiespectrum). De intensiteit is even-
redig met het kwadraat van de amplitudes van de
betreffende trillingen.
Van verscheidene processen in het lichaam waar-
bij geluiden opgewekt en beluisterd (auscultatie)
kunnen worden bespreken we er vier.
1 Bij de verplaatsing van gas (respiratie) en vloeistof
(circulatie) kunnen zich twee soorten stromingen
voordoen:
a laminaire stroming: de deeltjes bewegen zich in
de richting van de stroom, maar niet alle even
snel. De vloeistofstroom door een buis is op te
vatten als bestaande uit laagjes met dezelfde
snelheid, waarbij naar centraal de snelheid toe-
neemt;
b turbulente stroming: komt de stroomsnelheid bo-
ven een bepaalde grens, dan komt er een einde
aan de ordelijke stroming. De deeltjes gaan zich
dwars, of tegen de stroomrichting in bewegen.
Bij deze turbulentie vindt via botsingen ener-
gieoverdracht plaats, hetgeen gepaard gaat met
kortstondige drukveranderingen. Daarbij kun-
nen weefsels in trilling worden gebracht met tal
van frequenties, zodat op deze wijze geluid kan
worden opgewekt met het karakter van ruis.
Behalve door de snelheid (v) van de stroom
wordt het optreden van turbulenties ook be-
paald door viscositeit (η) en de dichtheid (ρ) van
de materie. Voorts komen wervelingen moeilijk
tot ontwikkeling in een buis met een kleine
straal (r). De kans op turbulenties is vervat in
het getal van Reynolds (Re):
vρr
Re = –
η
In een cilindrische buis met een gladde bin-
nenwand treden wervelingen op bij Re > 1000.
Bij vernauwingen, maar ook bij abrupte wijzi-
gingen van de stroomrichting, ontstaan gemak-
kelijk veranderingen, die uiteindelijk leiden tot
een toename van de teller van het quotiënt.
Bovenstaande opmerkingen gelden overigens
zowel voor vloeistof- (circulatie) als voor gas-
stromingen (respiratie). Vooral de hemodyna-
mische processen in het hart en de respiratoire
processen in de voorste luchtwegen kunnen
turbulenties ontwikkelen en daarmee bronnen
van geluid zijn.
4 Methoden en instrumenten
2 Bronchiën kunnen soms zo zeer vernauwd zijn,
dat de tegenover elkaar liggende wanden bijna
contact maken en in trilling komen. Voor het ont-
staan van deze (pathologische) piepende geluiden
is onder meer het Venturi-effect van belang. Dit
heeft betrekking op vernauwingen in stromings-
buizen (afb. 4.2).
Volgens de wet van behoud van energie geldt
dat bij verwaarlozing van wrijvingseffecten de
som van de inwendige energie (de druk, P) en de
kinetische energie (½ ρv2) overal dezelfde waarde
heeft en dus een constante (H) is. Vóór de vernau-
wing geldt H1 = P1 + ½ ρv12, en in de vernauwing
H2 = P2 + ½ ρv22. Aangezien geen energieverlies
door inwendige wrijving is verondersteld, is H1 =
H2. In de vernauwing is echter v2 > v1, en dus ook
½ ρv22 > ½ ρv12. Daarom kan aan H1 = H2 alleen
worden voldaan indien P2 < P1. Dit betekent dat
wanneer een bronchus (of een bloedvat) al plaat-
selijk is vernauwd, deze drukdaling een verdere
vernauwing of zelfs afsluiting bewerkstelligt.
Bij afsluiting houdt ook het Venturi-effect op; de
doorgankelijkheid kan zich dan herstellen en het
effect treedt opnieuw in werking. Deze opeen-
volging van zichzelf in stand houdende drukver-
anderingen gaat vergezeld van snelle trillingen
van het weefsel en is een mechanisme dat muzi-
kale geluiden in luchtwegen kan doen ontstaan
(hoofdstuk 9). De toonhoogte wordt dus bepaald
door de materiaaleigenschappen, zoals ook het
geval is bij het vibrerend rietblad in het mond-
stuk van tal van blaasinstrumenten.
3 Wanneer bijvoorbeeld tijdens expireren lucht
uit de longen wordt gedreven, neemt de snel-
heid van de lucht toe (de totale doorsnede van de
bronchusboom wordt immers van perifeer naar
centraal steeds kleiner). De term ½ ρv2 in de wet
van energiebehoud neemt dus toe ten koste van
de druk P. Er treedt dus een toenemend drukver-
lies op, hetgeen bij hoge stromingssnelheden nog
versterkt kan worden door extra energieverlies
Afbeelding 4.2
Vernauwing in een buis ter illustratie van het Venturi-
effect.
25
als gevolg van inwendige wrijving. Op bepaalde
plaatsen kan, zonder dat overigens een morfo-
logische anomalie (vergelijk het Venturi-effect)
aanwezig is, P zo laag worden dat de bronchus
door het omringende weefsel dichtgedrukt kan
worden. Op dat moment wordt v echter nul, de
druk loopt ‘stroomopwaarts’ op en de afsluiting
gaat weer open. Geheel analoog aan het Venturi-
effect kan dit proces zich herhalen en als bron van
geluid functioneren.
4 Zodra de scheiding tussen twee met gas gevulde
ruimten waarin verschillende drukken heersen
wordt weggenomen, treedt drukegalisatie op. Dit
gebeurt zo snel dat de totale gasmassa in reso-
nantie kan geraken waarbij eventueel de wanden
mee kunnen resoneren. De resonantiefrequentie
hangt samen met de afmetingen van de ruimten.
Bij aanwezigheid van sterk absorberende wanden
kan het effect van explosieve gasdrukvereffening
zo kort duren (enige milliseconden) dat het ge-
hoor niet in staat is de toonhoogte vast te stellen.
Zo kan de onderzoeker onder bepaalde omstan-
digheden weliswaar deze explosieve drukegali-
satie horen, als een soort ‘klik’, zonder de hoogte
ervan te kunnen vaststellen. Dit mechanisme
speelt onder andere een rol in de longen wanneer
tijdens inspiratie of expiratie een door de wand-
spanning dichtgetrokken luchtweg zich plotse-
ling opent bij voldoende hoge druk. Er vindt dan
drukegalisatie in de bronchioli plaats. Dit wordt
nader besproken in hoofdstuk 9.
In hoeverre de door deze en mogelijk nog door
andere bronnen opgewekte geluiden inderdaad
uitwendig waargenomen kunnen worden, hangt
behalve van de intensiteit van de bron af van ten
minste twee factoren:
1 Verzwakking van de intensiteit I van het geluid
tijdens passage door weefsel ten gevolge van
energieverlies. In veel gevallen gedraagt deze
verzwakking zich exponentieel volgens de uit de
stralingsfysica bekende wet van Beer: I = Ioe – α x.
Hierin is x de in het weefsel afgelegde weg en α
een voor dit weefsel kenmerkende absorptiecoëf-
ficiënt. De waarde van α is voor solide weefsels
veel hoger dan voor gashoudende weefsels. Bo-
vendien is α sterk frequentieafhankelijk: hogere
frequenties worden sterk verzwakt. Zo gedraagt
de long zich als een akoestisch filter dat frequen-
ties boven ca. 200 Hz slecht doorlaat. Behalve
verlies aan intensiteit treedt door de frequentie-
afhankelijkheid van α ook verlies aan klankkleur
van de toon op tijdens passage door het weefsel.
26 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
2 Reflectie van geluidsgolven. Wanneer geluids-
golven door een medium gaan en bij een ander
medium aankomen met andere akoestische
eigenschappen, wordt een deel van de energie te-
ruggekaatst tegen het scheidingsvlak. De verhou-
ding tussen de opvallende intensiteit (Io) en de
gereflecteerde (echo-)intensiteit (It) luidt:
(Z1 – Z2) 2
I
(
–t = –
Io (Z1 + Z2) )
, waarbij Z = ρv
Dit product Z van dichtheid (ρ) en de geluids-
snelheid (v) noemt men de akoestische impedantie.
Als de impedanties van de beide media goed
overeenkomen, zoals bij een longinfiltraat en de
borstwand, wordt weinig geluid gereflecteerd
(It /Io klein) en wordt het grootste deel van het ge-
luid doorgelaten.
Op het grensvlak van luchthoudend longweef-
sel en de borstwand wordt echter een groot deel
van het geluid teruggekaatst tegen het pleura-
oppervlak. (Men bedenke hierbij dat voor water
geldt ρ = 1000 kgm–3 en v = 1480 ms–1, voor lucht
ρ = 1,05 kgm–3 en v = 340 ms–1). Terzijde zij opge-
merkt dat het optreden van verschillen in akoesti-
sche impedanties de echografie mogelijk maakt!
Ondanks de genoemde invloeden bij de voortplan-
ting bereiken vanuit thorax en abdomen toch nog
zodanige geluiden de lichaamswand dat met aus-
cultatie belangrijke informatie wordt verkregen.
Hiervoor werd aanvankelijk (begin negentiende
eeuw) het oor tegen het lichaam gedrukt. Laennec5
heeft in 1819 de indirecte auscultatie beschreven.
Hij noemde zijn instrument, dat bestond uit een
eenvoudige houten buis, de stethoscoop. Dit woord
is afgeleid van het Griekse stethos (borst). Aangezien
niet alleen de borstholte wordt beluisterd, lijkt het
gewenst de in diergeneeskundig Nederland inge-
burgerde term fonendoscoop (het Griekse fonein
betekent klinken) te handhaven. Laennec deed zijn
ontdekking in een moment van verlegenheid, toen
leeftijd en geslacht van de patiënt hem niet toe-
stonden zijn oor direct aan de borst van de zieke te
leggen. Hij heeft dit als volgt beschreven:
‘Je fus consulté, en 1816, pour une jeune personne qui
présentait des symptômes généraux de maladie du coeur,
et chez laquelle l’application de la main et la percussion
donnaient peu de résultat à raison de l’embonpoint. L’âge
et le sexe de la malade m’interdisant l’expèce d’examen
dons je viens de parler, je vins à me rappeler un phéno-
mène d’acoustique fort connu: si l’on applique l’oreille à
l’extrémité d’une poutre, on entend très distinctement un
coup d’épingle donné à l’autre bout. J’imaginai que l’on
pouvait peut-être tirer parti, dans le cas dont il s’agissait,
de cette propriété des corps. Je pris un cahier de papier, j’en
formai un rouleau fortement serré dont j’appliquai une
extrémité sur la région précordiale, et posant l’oreille à
l’autre bout, je fus aussi surpris que satisfait d’entendre les
battements du coeur d’une manière beaucoup plus nette et
plus distincte que je ne l’avais jamais fait par l’application
immediate de l’oreille.’
Na de invoering van de indirecte auscultatie door
Laennec zijn veel pogingen ondernomen het in-
strument te verbeteren en zijn er soms ook andere
namen aan gegeven.6 De modellen met een mem-
braan (of ‘diafragma’) op het hoorstuk werden
aangeduid met fonendoscoop of ‘resonerende
stethoscoop’. Onderzoek naar de optimale lengte
en diameter van de verbindingen tussen hoorstuk
en oordoppen heeft geleid tot het in 1961 door
Littmann geïntroduceerde bi-aurale instrument,
waarop hieronder nog wordt ingegaan. De mono-
aurale stethoscoop wordt alleen nog in de humane
geneeskunde door verloskundigen gebruikt om bij
zwangeren de harttonen van het kind te beluiste-
ren.
■
4.2 Instrumenten en diagnostica
De instrumenten en de diagnostica die een die-
renarts voor gezelschapsdieren nodig heeft bij het
routinematig lichamelijk onderzoek zijn te zien in
de afbeeldingen 4.3 t/m 4.8. Op enkele specificaties
van een aantal van de instrumenten en op enkele
richtlijnen voor het gebruik wordt hieronder in-
gegaan.
Percussiehamer en plessimeter
Indien de percussie met instrumenten wordt uit-
gevoerd, zijn een van een rubber dop voorziene ha-
mer en een van ‘vleugels’ voorzien metalen plaatje
nodig. De hamer wordt losjes tussen duim en wijs-
vinger gehouden. Bij de percussie wordt met een
losse zwaai op de plessimeter geslagen, die stevig
tegen de lichaamswand wordt gedrukt. Een te ste-
vig vastgehouden hamer met een slag vanuit de
pols of elleboog belet een goede terugkaatsing van
de hamer, wat de resonantie stoort.
Reflexhamer
De reflexhamer volgens Taylor heeft de voorkeur
vanwege de grootte, het gewicht en de vorm. De
vorm van het rubber slagblok is driehoekig. De ba-
sis dient voor het opwekken van de peesreflex en de
top voor de myotatische reflexen.
Effectief gebruik van de reflexhamer vereist het
toedienen van een korte, abrupte tik op de pees
4 Methoden en instrumenten 27

A B

Afbeelding 4.3
Hulpmiddelen bij inspectie.
a Plaatselijke belichting: staaflamp, penlamp en spleetlamp.
b Plaatselijke belichting en optiek: otoscoop, oftalmoscoop en vaginoscoop.

Afbeelding 4.4 Afbeelding 4.5

Instrumenten voor het zichtbaar maken van onderlig-
gende structuren: schaar en bajonetvormig gebogen
pincet voor verwijderen, respectievelijk wegbuigen van
haren; fixatiepincet volgens Von Graefe voor het inspec-
teren van de oogleden en conjunctivae.
Meetinstrumenten: meetlint, schuifmaat, ‘kralenstreng’
voor volumeschattingen, kwikthermometer, digitale
thermometer met thermistor.

of spier. Aanleren van deze vaardigheid vereist
oefening. In afbeelding 4.9 is aangegeven hoe de
reflexhamer moet worden vastgehouden. De snelle
cirkelvormige beweging van de kop van de reflex-
hamer berust op twee draaipunten: de pols en de
plaats waar duim en middelvinger de steel vast-
houden. De beweging wordt aangezet door met de
wijsvinger een zet te geven tegen de steel in de rich-
ting van de handpalm.
Fonendoscoop
De oordoppen dienen zo groot te zijn dat ze goed
passen en de uitwendige gehoorgang volledig af-
sluiten. Bij fonendoscopen waarbij de beide slan-
gen door een beugel zijn verbonden, is de afsluiting
van de uitwendige gehoorgang vaak beter gewaar-
borgd dan bij de instrumenten met losse slangen.
Het klokvormige hoorstuk (de kelk) is in het alge-
meen afgedekt met een kunststof plaatje. Dit ver-
groot de mogelijkheden om hoogtonige geluiden
te horen, doordat de laagfrequente tonen worden
uitgefilterd.
Voor de beoordeling van een fonendoscoop wordt
gewoonlijk gelet op twee eigenschappen:
28 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

A B

Afbeelding 4.6
a Instrumenten voor palpatie en percussie: dikkoptang (voor het testen van sensorium), percussiehamer, plessimeter
en reflexhamer.
b Fonendoscoop volgens Littmann en een elektronische uitvoering waarmee het mogelijk is om het geluid te verster-
ken en bepaalde geluidsfrequenties te selecteren.

Afbeelding 4.7 Afbeelding 4.8

Instrumenten voor het verzamelen van materiaal voor
onderzoek: scherpe lepel (curette) voor het verzamelen
van huidmateriaal, oogcurette en een borsteltje voor het
verzamelen van cellen voor cytologisch onderzoek van
onder meer de cornea en de conjunctiva (Cytobrush).
Diagnostica voor oftalmologisch onderzoek: Schirmer-
tear-test, fluoresceïnestrookjes, lokaal anestheticum en
kortwerkend mydriaticum.

Afbeelding 4.9
Vasthouden van de reflexhamer.
4 Methoden en instrumenten
1 goede voortgeleiding van de geluiden naar het
oor;
2 geen vervorming van geluid en geen bijgeluiden.
In de praktijk gaan deze eigenschappen slecht sa-
men. Naarmate de geluiden beter worden voort-
geleid, nemen ook de bijgeluiden toe. Duidelijk
valt dit op bij de in de handel zijnde batterijmi-
crofoons met slangaansluiting voor gebruik als
fonendoscoop. Hiermee kan de gevoeligheid sterk
worden opgevoerd, waarbij dan ook veel ruis valt te
beluisteren. De niet elektronisch versterkte fonen-
doscoop volgens Littmann houdt goed het midden
tussen de genoemde eigenschappen. Het instru-
ment heeft een kelk met een kunststof plaatje en
een veel kleinere open kelk voor gericht luisteren.
Tegenwoordig zijn er apparaten beschikbaar waar-
bij het geluid niet alleen elektronisch versterkt kan
worden, maar de gebruiker tevens bepaalde fre-
quentiegebieden kan selecteren. Zo kan de onder-
zoeker een laagfrequent gebied ter beoordeling van
bepaalde cardiale geluiden kiezen en daardoor de
voornamelijk hoogfrequente ruis onderdrukken.
Waarschijnlijk belangrijker dan het soort fonen-
doscoop is de voortgezette oefening met dezelfde
fonendoscoop om zo selectief de geluiden die van
belang zijn in het diagnostisch proces te leren her-
kennen. Beginnende auscultateurs horen eerder te
veel dan te weinig. Ze hebben nog niet geleerd de
weg te vinden in de auscultatorische geluiden en
daarbij de geluiden die niet van diagnostische be-
tekenis zijn te veronachtzamen. Hier volgen enkele
richtlijnen voor het gebruik van de fonendoscoop.
– De kelk dient stevig en vlak tegen de lichaams-
wand te worden geplaatst. Bij onvoldoende aan-
sluiting kan een zacht suizen worden gehoord,
zoals wanneer een zeeschelp tegen het oor wordt
gehouden. Een dergelijk geluid kan ook worden
gehoord indien de oordoppen onvoldoende aan-
sluiten.
– Het geluid dat ontstaat bij het wrijven van de
kelk over haren kan erg doen denken aan de korte
knetterende geluiden (niet-muzikale rhonchi),
die onder pathologische omstandigheden uit de
longen kunnen komen (zie hoofdstuk 9). Bij wat
steviger aandrukken van de fonendoscoop ver-
dwijnen deze storende geluiden in het algemeen.
Eventueel kunnen de haren ter plaatse natge-
maakt worden.
– Geluiden uit spieren, pezen en gewrichten kun-
nen ook aanleiding geven tot verwarring. Een
nerveus dier met trillende aangespannen spieren
kan met onderbrekingen een gedempte spiertoon
laten horen, vooral indien op de thorax wordt
geluisterd ter hoogte van de m. trapezius, m. ser-
29
ratus dorsalis en m. latissimus dorsi. Soms moet
worden gewacht tot een meer ontspannen mo-
ment.
Thermometer
Het meetlint en de thermometer zijn de enige in-
strumenten uit het overzicht waarmee kwantita-
tieve metingen worden verricht. De thermometer
is een belangrijk voorbeeld van een grote klasse
van meetinstrumenten, die als gemeenschappe-
lijk kenmerk de eigenschap heeft dat enige tijd
nodig is om tot correcte aanwijzing te komen. De
traagheid van dergelijke meetinstrumenten hangt
samen met specifieke eigenschappen van het in-
strument. Zo spelen bij de klassieke kwikthermo-
meter o.a. de warmtecapaciteit en de thermische
weerstand van de glaswand van het kwikreservoir
een grote rol. De traagheid wordt vaak gekarakte-
riseerd met behulp van de aanwijstijd: de tijd die
nodig is om bij een abrupte verandering van sig-
naal (b.v. bij de thermometer een sprong van 20°C
naar een omgeving van 38°C) 95% van het verschil
tussen eindwaarde en uitgangswaarde aan te ge-
ven (afb. 4.10).
Veronachtzaming van de aanwijstijd, dat wil zeg-
gen te snel aflezen, levert dus een onjuiste waarde
op. Bij een kwikthermometer in goed contact met
zijn omgeving kunnen aanwijstijden van tien à
twintig seconden worden verwacht. Is het contact
tussen kwikreservoir en warmtebron slecht, bij-
voorbeeld ten gevolge van de aanwezigheid van
een slechte warmtegeleider zoals lucht, of koelt
zelfs het reservoir de lokale omgeving af, dan kun-
nen veel langere aanwijstijden optreden. Men be-
denke hierbij dat na 95% van een sprong van 20°C
er nog altijd een afwijking van 1°C van de te meten
temperatuur aanwezig is, hetgeen voor bepaling
van de lichaamstemperatuur ten behoeve van kli-
nische doeleinden niet acceptabel is. Aflezing na
tweemaal de aanwijstijd reduceert de onderschat-
ting dan tot minder dan 0,1°C. Het is dus geboden
Afbeelding 4.10
Illustratie van de aanwijstijd van een thermometer.
30 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
deze thermometers niet te snel af te lezen: aflezing
niet eerder dan na een minuut is een veilige vuist-
regel.
Meer en meer wordt de meting met behulp van
de kwikthermometer vervangen door de registratie
van de lichaamstemperatuur met transducertech-
nieken (transducer: omvormer). Daarbij wordt de
grootheid, in casu de temperatuur, omgevormd tot
een elektrisch eenvoudig meetbare grootheid. Bij
temperatuurmetingen worden temperatuurafhan-
kelijke elektrische weerstanden (b.v. thermistors)
gebruikt: uit de weerstandswaarde kan, mits men
over een ijking beschikt, de temperatuur worden
afgeleid. Dergelijke thermometers die meestal een
kortere aanwijstijd hebben dan de conventionele
kwikthermometers (minder dan vijf seconden) zijn
met digitale uitlezing verkrijgbaar.
De zojuist besproken thermometers worden bij
hond en kat rectaal ingebracht (zie hoofdstuk 8). De
rectale temperatuur wordt algemeen beschouwd
als een goede maat voor de centrale lichaamstem-
peratuur. Deze rectale metingen zijn echter noch
voor de patiënt noch voor de onderzoeker erg ple-
zierig. Daarom wordt bij de mens de thermometer
ook wel aangelegd in de mondholte (onder de tong)
en in de oksel. Hier worden temperaturen gemeten
die respectievelijk 0,5 en 1,5°C lager liggen dan de
rectale temperatuur.8
Een andere optie is de oorthermometer. Deze is
bij mens en hond getoetst. De meting berust op
de detectie van infrarode (warmte) straling door
de vascularisatie achter het trommelvlies. Bij de
mens wordt deze meting door sommigen wel als
een goed alternatief beschouwd voor de rectale
meting.9 Meer recent onderzoek heeft echter laten
zien dat de correlatie (r = 0,77) tussen de twee typen
metingen toch maar matig is. Bovendien vallen
bij patiënten met koorts de metingen met de oor-
thermometer zo laag uit dat de problemen worden
onderschat.10
Bij de hond wordt de meting met behulp van de
oorthermometer extra bemoeilijkt door de bouw
van de gehoorgang (zie ook hoofdstuk 20). De voor
een deel verticaal verlopende uitwendige gehoor-
gang maakt het moeilijk de oorthermometer op
het trommelvlies te richten. Bij vergelijking van
de metingen met de oorthermometer met die van
een rectale meting zijn de bevindingen niet anders
dan bij de mens. Tegenover een positief getinte
publicatie11 staat een rapportage met een duidelijk
negatieve conclusie.12 Ook bij een vergelijkend on-
derzoek in de Utrechtse Universiteitskliniek voor
Gezelschapsdieren bleken de metingen met de oor-
thermometer te weinig consistente resultaten op te
leveren om routinegebruik te rechtvaardigen.
Bloeddrukmeters
Het hierboven geschetste gebruik van transducers
om fysische verschijnselen te meten (men spreekt
dan ook wel van sensoren) heeft binnen de medi-
sche meettechnieken een enorme vlucht genomen,
mede dankzij de voortschrijdende technologieën
van miniaturisering en digitale signaalverwerking.
Twee belangrijke voorbeelden daarvan zijn te vin-
den in het veld van de niet-invasieve metingen van
de arteriële bloeddruk en zullen hieronder worden
besproken.
Bij niet-invasieve meting van de arteriële bloed-
druk wordt een elastische holle manchet om een
lichaamsdeel (extremiteit of staart) geplaatst en op-
geblazen tot de bloedstroom in de onderliggende
arterie onderbroken wordt.* Wanneer men vervol-
gens de druk in de manchet langzaam laat afne-
men, zal op het moment dat deze lager wordt dan
de systolische druk het vat zich weer gedeeltelijk
openen. Bij verdere verlaging zal het vat zich steeds
verder openen totdat, bij de diastolische waarde, de
bloeddoorstroming weer volledig ongehinderd kan
plaatsvinden.
De fysische veranderingen die optreden bij de
heropening van de arterie en bij het weer volledig
doorgankelijk worden van de arterie, bieden mo-
gelijkheden voor registratie van respectievelijk de
systolische en diastolische bloeddruk:
Auscultatie. De fonendoscoop wordt distaal van
de manchet ter plaatse van de arterie op het betref-
fende lichaamsdeel gezet. Aanvankelijk zal niets
gehoord worden. Is de druk in de manchet gedaald
tot de systolische druk, dan wordt in beginsel een
geruis gehoord synchroon met de hartslag. Dit
geruis berust op turbulenties in de weer op gang
komende bloedstroom; het getal van Reynolds
wordt overschreden (zie § 4.1-4). Bij verdere daling
van de druk in de manchet, verandert het geruis in
een continue toon, die ten slotte meestal vrij plot-
seling verdwijnt. De druk waarbij dit gebeurt, is de
diastolische bloeddruk.7 De tonen die men bij deze
meetmethode hoort, worden de Korotkoff-tonen
genoemd.** Het is de bij volwassen mensen meest
toegepaste methode voor niet-invasieve bloed-
* Dit beginsel is in 1896 door de Italiaanse arts Scipione
Riva-Rocci (1863-1937) geïntroduceerd voor gebruik bij
mensen. De om de bovenarm gelegde manchet werd met
lucht opgepompt tot de polsslag niet meer gepalpeerd kon
worden.13
** In 1905 hield de Russische militaire arts Nicolai Sergeje-
witsj Korotkoff (1874-1920) voor de Keizerlijke Militaire
Academie in Sint-Petersburg een voordracht waarin hij
voor het eerst melding maakte van deze auscultatoire
bloeddrukmeting.13
4 Methoden en instrumenten
drukmeting. Bij zuigelingen levert de auscultatoire
bloeddrukbepaling vaak moeilijkheden op.7 Ook
bij gezelschapsdieren kunnen de Korotkoff-gelui-
den onvoldoende duidelijk worden waargenomen
om een bloeddrukmeting mogelijk te maken.14
Oscillometrie. Als we de druk in de bloeddruk-
manchet laten dalen en de arterie weer wordt
doorstroomd, treden er ook bewegingen van de
arteriewand op. Deze kleine oscillaties planten
zich voort tot aan de oppervlakte van het weefsel,
waar ze worden gedetecteerd door sensoren in de
manchet. De druk waarbij de oscillaties beginnen
toe te nemen, wordt geïnterpreteerd als de systo-
lische druk. Vervolgens bereiken de oscillaties een
maximale amplitude, die blijkt te correleren met
de gemiddelde druk, waarna zij weer afnemen tot
een constant niveau, corresponderend met de dia-
stolische druk. Het principiële probleem met deze
methode is uiteraard de nauwkeurigheid waarmee
het moment waarop het oscillatiepatroon begint,
respectievelijk eindigt, kan worden vastgesteld. Bij
vergelijking van de resultaten verkregen met di-
recte (bloedige) metingen, blijken oscillometrische
metingen wat lagere uitslagen te geven bij dieren
met hypertensie en wat hogere uitslagen bij hypo-
tensie.14
Doppler-effect. De terugkeer van de bloeddoor-
stroming kan ook worden gedetecteerd met het
Doppler-effect.* Dit verschijnsel behelst de veran-
dering in de waargenomen frequentie van een sig-
naalbron als de afstand tussen bron en waarnemer
verandert. Die verandering blijkt evenredig te zijn
met de snelheid van de één ten opzichte van de
ander. Het effect kan bijvoorbeeld duidelijk waar-
genomen worden als toonhoogteverandering van
een passerende sirene of een passerende trein. Kwa-
litatief is het bestaan van een dergelijk effect een-
voudig in te zien. Stel dat een bron in één seconde
100 pulsjes uitzendt – hetgeen per definitie over-
eenkomt met een frequentie van 100 Hz – dan zal
de tijd tussen het eerste en laatste pulsje voor een
stilstaande waarnemer ook een seconde bedragen.
Als echter de waarnemer zich – tussen het eerste
en laatste pulsje – van de bron af beweegt, zullen
de laatste pulsjes de waarnemer pas later dan na
één seconde bereiken. Het aantal pulsjes dat hem
in één seconde bereikt zal dus minder dan 100 zijn
* De Oostenrijkse wis-en natuurkundige Christian Johann
Doppler (1803-1853) constateerde het naar hem genoemde
effect op basis van kleurverschuivingen in het licht van
bewegende sterren. Wanneer een ster dichter bij de aarde
komt, lijkt zij blauwer. Een ster lijkt roder wanneer zij
zich van de aarde verwijdert. In 1842 vond Doppler dat het
principe ook voor geluid opgaat.13
31
en daarmee is de waargenomen frequentie minder
dan 100 Hz.
Bij de bloeddrukmeting via het Doppler-effect
zendt men met behulp van een op de huid ge-
plaatste geluidsbron (distaal van de manchet) ge-
luidspulsen het weefsel in. Deze zullen door ver-
scheidene delen van het weefsel gereflecteerd
worden: ook door de bloedcellen (voornamelijk
erytrocyten). De akoestische impedantie (zie § 4.1.4)
van erytrocyten verschilt van die van het plasma.
De beweging van de erytrocyten bewerkstelligt het
Doppler-effect. De door de erytrocyten gereflecteer-
de geluidsfrequentie wijkt af van die van de oor-
spronkelijke bron. Een sensor detecteert deze ver-
schuiving in de geluidsfrequentie. Elektronische
vergelijking tussen oorspronkelijke en gedetecteer-
de frequentie geeft dus een maat voor de stroom-
snelheid in het vat. Bij de realisatie van dit systeem
gebruikt men ultrageluid (vaak in de orde van
8 MHz). Het frequentieverschil kan hoorbaar ge-
maakt worden en ook zichtbaar gemaakt worden
op een monitor.
Zodra het afgesloten vat zich kan openen en de
erytrocyten weer kunnen bewegen, verschijnt het
signaal. Dit moment (en daarmee de systolische
druk) kan doorgaans nauwkeuriger vastgesteld
worden dan met de oscillometrische methode. Daar
staat tegenover dat het niet goed mogelijk is om
diastolische en gemiddelde drukken te meten met
het Doppler-systeem.
De verschilfrequentie is een zekere, in dit geval
zeer kleine, fractie van de bronfrequentie. Om toch
een signaal van een bruikbare (hoorbare) frequen-
tie te krijgen, moet de bronfrequentie voldoende
hoog zijn, in het MHz-bereik. Dit ultrageluid kan
opgewekt worden door gebruik te maken van ma-
terialen die het piëzo-elektrisch effect vertonen.
Brengt men bij een blokje van dergelijk materiaal
een elektrisch spanningsverschil aan tussen voor-
en achterzijde, dan veranderen ook de afmetingen:
compressie of decompressie. Een wisselspanning
bewerkstelligt een alternerend effect: het materi-
aaloppervlak voert een mechanische trilling uit.
Dit verschijnsel treedt ook bij zeer hoge frequenties
op. Het is een voorbeeld van een transducer die een
elektrisch signaal omzet in een mechanisch signaal.
Het omgekeerde treedt ook op: als het materiaal
onderworpen wordt aan druk (dus een mechanisch
verschijnsel) ontstaat een elektrisch spanningsver-
schil. Dat laatste kan weer worden gedetecteerd.
Aldus werkt de transducer als een sensor.
Voor zowel de oscillometrie als voor het Doppler-
systeem geldt overigens dat de resultaten gevoelig
zijn voor externe factoren zoals de keuze van de
manchet en de snelheid waarmee de gebruiker de
32 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

druk in de manchet laat afnemen. Als richtlijn voor houden. Bij een bredere manchet kunnen te lage
de breedte van de manchet wordt 40-60% van de waarden worden gevonden en bij een smallere
omtrek van het betreffende lichaamsdeel aange- manchet te hoge waarden.14

Literatuur

1 Fletcher SW, O’Malley MS, Bunce LA. Physicians’ abilities to detect lumps in
silicone breast models. jama 1985; 253: 2224.
2 Auenbrugger L. Neue Erfindung, mittels der Anschlagens an den Brustkorb,
als eines Zeichens, verborgene Brustkrankheiten zu entdecken (1761). Aus dem
Original übersetzt und eingeleitet von V. Fossel. Leipzig: Johann Ambrosius Barth
Verlag, 1912.
3 Piorry PA. De la percussion médiate et des signes obtenus à l’aide de ce nouveau
moyen d’exploration, dans les maladies des organes thoraciques et abdominaux.
Paris: J.S. Claudé & J.B. Baillières, 1828.
4 Rosenberger G. Clinical examination of cattle. Berlin: Paul Parey, 1979.
5 Laennec RTH. De l’auscultation méediate ou traité du diagnostic des maladies des
poumons et du coeur, fondé principalement sur ce nouveau moyen d’exploration.
Paris: J.A. Brosson & J.S. Chaudé, 1819.
6 Bishop PJ. Evolution of the stethoscope. J Roy Soc Med 1980; 73: 448.
7 Jordan FLJ. Algemeen lichamelijk onderzoek; 8e dr. Utrecht: Bijleveld, 1976; 56-9.
8 Bickley LS, Szilagyi PG. Bates’ guide to physical examination and history taking;
8th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2003; 81-2.
9 Jakobsson J, Nilsson A, Carlsson L. Core temperature measured in the auricular
canal: comparison between four different tympanic thermometers. Acta
Anaesthesiol Scand 1992; 36: 819-24.
10 Crétel E, Sibaï A, Taupin P, et al. Étude comparative de la température corporelle
par mesure rectale et tympanique. Rev Méd Interne 1999; 20: 981-4.
11 Gonzalez AM, Mann FA, Preziosi DE, et al. Measurement of body temperature
by use of auricular thermometers versus rectal thermometers in dogs with otitis
externa. J Am Vet Med Assoc 2002; 221: 378-80.
12 Huang HP, Shih HM. Use of infrared thermometry and effect of otitis externa on
external ear canal temperature in dogs. J Am Vet Med Assoc 1998; 213: 76-9.
13 Beijer T, Apeldoorn CGL. Woordenboek van medische eponiemen; 2e dr. Houten/
Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum, 1998.
14 Erhardt W, Henke J, Carr A. Techniques. In: Egner B, Carr A, Brown S, eds. Essential
facts of blood pressure in dogs and cats. Babenhausen (D): Beate Egner Vet Verlag,
2003; 34-59.
 5 Medische registratie
F.J. van Sluijs en J.J. van Nes
■
5.1 Inleiding
In iedere praktijk hoort een administratiesysteem
aanwezig te zijn waarmee gegevens van patiënt
en eigenaar kunnen worden verzameld, en dat
zodanig is georganiseerd dat deze gegevens op
elk gewenst moment ter beschikking staan van de
behandelende dierenarts(en) en andere rechtmatig
belanghebbenden.
De tijd waarin de praktijkadministratie slechts
financiële gegevens bevatte en medische informa-
tie over de patiënt uitsluitend via het geheugen
van behandelend dierenarts en eigenaar gerepro-
duceerd kon worden, is voorbij. De behoefte aan
goede medische registratie is juist de laatste de-
cennia zeer duidelijk geworden. Het arsenaal aan
diagnostische en therapeutische mogelijkheden
en het aantal specifieke diagnosen is aanzienlijk
toegenomen en de gemiddelde levensduur van
onze patiënten is gestegen. Hierdoor is de geheu-
gencapaciteit van het menselijk brein niet meer
toereikend om de relevante gegevens van alle pa-
tiënten in één praktijk te kunnen vasthouden. Ook
de behoefte aan intercollegiale communicatie over
patiënten is sterk gestegen. Veelvuldige waarne-
mingen in weekend en vakantie, het toenemende
aantal dierenartsen dat in deeltijd werkt, de trend
naar vorming van grotere associaties met interne
specialisatie en het in zwang raken van ‘verwijskli-
nieken’ en dierenziekenhuizen hebben het aantal
dierenartsen, betrokken bij de behandeling van
één patiënt, sterk doen toenemen. Daarmee is ac-
curate overdracht van patiëntgegevens een dwin-
gende noodzaak geworden.
Goede planning en uitvoering van patiënten-
zorg is dan ook momenteel onmogelijk zonder een
goede medische registratie. De opzet, de uitvoering
en het beheer van de medische registratie moeten
kwalitatief beter zijn naarmate de patiëntenzorg
op een hoger plan staat. Omgekeerd weerspiegelt
de kwaliteit van de medische registratie doorgaans
het niveau van de praktijkvoering. Vooral in die-
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_5, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
renklinieken en -ziekenhuizen moet de medische
registratie aan hoge eisen voldoen.
De behoefte aan goede medische registratie wordt
door de beroepsbeoefenaren duidelijk onderkend.
Dit blijkt onder andere uit de publicatie van mi-
nimumeisen en richtlijnen voor de medische regi-
stratie in dierenartsenpraktijken door de knmvd1
en de fve2.
In dit hoofdstuk wordt uiteengezet aan welke ei-
sen een systeem voor medische registratie moet vol-
doen. Daarbij wordt aan de hand van voorbeelden
vooral aandacht besteed aan het probleemgerichte
dossier volgens Weed.3
■
5.2 Functie van medische registratie
De belangrijkste functies van medische registratie
zijn:
1 geheugenfunctie, ten behoeve van de behandelende
dierenarts, bijvoorbeeld ten aanzien van vroegere
waarnemingen, diagnosen en eerder ingestelde
behandelingen;
2 communicatiefunctie, ten behoeve van onder meer
associés, praktijkwaarnemers, praktijkoverdracht
en verwijzing van patiënten;
3 ordenende functie: het registratiesysteem kan bij-
dragen tot een overzichtelijke presentatie van de
relevante gegevens, hetgeen efficiënt en accuraat
werken bevordert;
4 sturende functie: protocollaire opzet van het me-
disch registratiesysteem kan een efficiënte werk-
wijze bevorderen en de kans op volledigheid
vergroten, bijvoorbeeld via een voorgedrukt for-
mulier van de te verzamelen informatie. Boven-
dien spelen protocollen in toenemende mate een
rol in het medisch tuchtrecht;*
* Het gaat er hierbij niet alleen om of er is gehandeld in
overeenstemming met een bestaand protocol, maar ook
of er protocollen voorhanden zijn in situaties waarin dat
wenselijk kan worden geacht.4
34 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
5 documentatiefunctie: aan documentatie kan onder
meer behoefte bestaan bij verwijzing van patiën-
ten, koopkwesties, verzekeringsclaims en rechts-
vervolging.
De gegevens uit de medische registratie kunnen te-
vens gebruikt worden ten behoeve van de financiële
aspecten als het uitschrijven van rekeningen en het
opstellen van een begroting.
In universiteitsklinieken heeft de medische regi-
stratie bovendien een belangrijke ondersteunende
functie voor onderzoek en onderwijs.
■
5.3 Inhoudsbepaling van de medische
registratie
De omvang van een medisch registratiesysteem
wordt mede bepaald door economische factoren en
is dus onder meer afhankelijk van praktijkgrootte,
type praktijk en praktijkinrichting. Minstens even
belangrijk voor de inhoudsbepaling is echter de in-
zet van de dierenarts(en) die het systeem moet(en)
beheren en gebruiken, en zijn (hun) streven naar
goede patiëntenzorg en praktijkvoering.5
Een eenvoudig kaartsysteem, waar uit de vrije
hand en geheel naar eigen inzicht aantekeningen
in kunnen worden gemaakt, laat de gebruikers een
grote vrijheid met betrekking tot de informatie die
zij willen vastleggen. Het ‘bijhouden’ kost weinig
tijd en de opslag van de informatie is compact. Zo’n
systeem blinkt echter uit in onvolledigheid en ge-
brekkige functionaliteit.
Een medisch registratiesysteem dat alle in de vo-
rige paragraaf genoemde functies naar behoren kan
vervullen dient de volgende informatie te bevatten:
1 persoonsgegevens eigenaar;
2 identificatiegegevens patiënt;
3 gegevens met betrekking tot vaccinaties, worm-
kuren en gezondheidsverklaringen;
4 informatie over voorgaande ziekten en behande-
lingen, met vermelding van aard en tijdstip;
5 reden van consultatie, het iatrotrope probleem
(zie § 3.1.1);
6 ziektegeschiedenis;
7 bevindingen van het lichamelijk onderzoek;
8 bevindingen van het overige onderzoek (beeld-
vormend onderzoek, laboratoriumonderzoek,
histopathologisch onderzoek, enz.);
9 conclusies c.q. diagnosen;
10 diagnostische en therapeutische programma’s
met toedieningswijze, dosering en datum;
11 operatie- en anesthesieverslagen;
12 sectieverslag (indien van toepassing);
13 voorlichting aan de eigenaar;
14 verwijzing (naar wie en waarom);
15 financiële consequenties van verrichtingen.
De meeste van deze onderwerpen spreken voor
zichzelf of komen in dit hoofdstuk of later nog uit-
voeriger ter sprake. De punten 1 en 2 verdienen hier
enige toelichting.
Ad 1. Persoonsgegevens eigenaar. Het verdient aan-
beveling om, indien dat van toepassing is, behalve
de naam en het adres van de eigenaar ook tele-
foonnummers te noteren waar hij/zij overdag of
’s avonds bereikbaar is. Er kan dan zo snel mogelijk
contact worden opgenomen indien zich met be-
trekking tot de patiënt dringende situaties moch-
ten voordoen (b.v. als gevolg van binnengekomen
laboratoriumuitslagen of acute situaties bij opge-
nomen patiënten).
Ad 2. Identificatiegegevens patiënt. De identificatiege-
gevens bestaan uit de roepnaam en het signalement
(onveranderlijke kenmerken zoals ras, geslacht,
eventueel vermelding van uitgevoerde castratie,
geboortedatum, kleur en type vacht, aftekeningen,
anatomische afwijkingen, littekens en eventueel
tatoeage en stamboomregistratienummers). Het
komt een enkele keer voor dat de geboortedatum
niet bekend is en dat de eigenaar of begeleider ook
geen (benaderende) informatie kan verschaffen
over de leeftijd van de patiënt. In dat geval moet
de dierenarts proberen de leeftijd van de patiënt te
schatten (zie § 11.2.1).
Een groeiend aantal honden en katten is voorzien
van een tussen de schouderbladen geïmplanteerde
identificatiechip (transponder), waaruit met een
leesapparaat een unieke barcode kan worden af-
gelezen. Met deze code kan via de Nederlandse
Databank voor Gezelschapsdieren (http://www.da-
tabankgezelschapsdieren.nl)* de eigenaar van het
betreffende dier worden achterhaald. Vaak wordt
de patiënt in dierenklinieken en praktijken voor
gezelschapsdieren tevens een uniek patiëntenregi-
stratienummer toebedeeld.
In de patiëntenregistratie dienen deze identifica-
tiegegevens de volgende doelen:
1 Het herkenbaar maken van de patiënt. Het ver-
wisselen van patiënten is een van de ernstigste
fouten die in de (dier)geneeskunde kunnen
* De Nederlandse Databank Gezelschapsdieren (ndg) is
aangesloten bij het European Pet Network (www.euro-
petnet.com). De ndg is 24 uur per etmaal te bereiken via
telefoonnummer (0900) 4040456 of via www.databank-
gezelschapsdieren.nl. De benodigde formulieren voor
de registratie van een huisdier zijn verkrijgbaar bij de
knmvd: via e-mail bestellingen@knmvd.nl of per fax
030-251 17 87.
5 Medische registratie
plaatsvinden. Juist bij huisdieren, die qua ge-
drag en uiterlijk veel op elkaar kunnen lijken en
zelf hun identiteit niet kenbaar kunnen maken,
is verwisseling een reëel gevaar, vooral bij opge-
nomen patiënten. Zorgvuldig vastleggen van de
identificatiegegevens verkleint dit risico. De kans
op patiëntenverwisseling of het niet meer terug-
vinden van weggelopen dieren kan ook worden
verkleind door het aanbrengen van een halsband
met identiteitsgegevens. Voor gezondheidsver-
klaringen, entbewijzen en gerechtelijke procedu-
res waarbij huisdieren zijn betrokken is eveneens
accurate identificatie noodzakelijk.
Het is ideaal wanneer de herkenbaarheid van
een patiënt is gebaseerd op de aanwezigheid van
een of meer unieke kenmerken. Unieke kenmer-
ken zijn echter zeldzaam en herkenbaarheid
berust daarom meestal op een meer of minder
unieke combinatie van minder specifieke ken-
merken. De kans op onjuiste identificatie wordt
kleiner naarmate meer van dergelijke minder
unieke kenmerken bekend zijn. Meestal is met
betrekkelijk weinig gegevens voldoende identi-
ficatie mogelijk (b.v. vijf jaar oude dobermann,
reu, luisterend naar de naam Bobby). Er zijn
echter situaties denkbaar waarin de toevoeging
‘draagt litteken van buikoperatie’ zeer welkom
zou zijn. Een signalement dient daarom in de
eerste plaats zo uniek mogelijke kenmerken te
beschrijven.
Tatoeagenummers zijn uiteraard uniek en moe-
ten dan ook altijd vermeld worden. Helaas zijn
ze soms onleesbaar, vooral bij oudere honden.
Geïmplanteerde transponders blijven levenslang
afleesbaar en zijn in combinatie met de via het
internet te raadplegen databank een duidelijke
verbetering.
2 De identificatie van monsters afkomstig van de
patiënt. Bloed-, urine- of fecesmonsters, weefsel-
aspiraten enzovoort worden meestal gemerkt
met de achternaam van de eigenaar. Bij veelvoor-
komende namen als De Vries, Janssen enzovoort
veroorzaakt dat gemakkelijk vergissingen. Toe-
voeging van de roepnaam van de hond of het ras
maakt de kans op vergissingen al aanzienlijk
kleiner, maar een uniek patiëntenregistratie-
nummer is de beste garantie tegen monsterver-
wisseling. Het uitsluitend gebruiken van het
registratienummer of enig ander nummer kan
ook tot vergissingen leiden, omdat nummers ge-
makkelijk verkeerd worden gelezen of verkeerd
worden overgeschreven. De kans op vergissingen
wordt groter naarmate het nummer meer cijfers
bevat.
Monsterverwisseling kan ernstige gevolgen
35
hebben voor de patiënt. Het is een van de meest
voorkomende fouten in ziekenhuizen en labora-
toria.
3 De diagnostiek. Het signalement van de patiënt
kan een belangrijke rol spelen bij de voorwaar-
delijke waarschijnlijkheden (§ 3.1.5). Er zijn tal-
loze voorbeelden hoe een bepaalde ziekte meer
of minder waarschijnlijk wordt geacht of zelfs
wordt uitgesloten op grond van leeftijd, ras of ge-
slacht.
■
5.4 Opzet van een medisch
registratiesysteem
De volgende aspecten zijn van belang bij de opzet
van een medisch registratiesysteem:
– overzichtelijkheid van het dossier
– volledigheid van het dossier
– beschikbaarheid van het dossier
– arbeidsinvestering en kosten
■
5.4.1 Overzichtelijkheid
Overzichtelijkheid is essentieel voor het functione-
ren van een medisch registratiesysteem. Voor over-
zichtelijkheid zijn zowel een goede leesbaarheid
als een ordelijke en logische rangschikking van de
gegevens vereist.
Voorgedrukte formulieren bevorderen de lees-
baarheid, vooral als gebruik wordt gemaakt van
gesloten meerkeuzevragen, die via het aankrui-
sen van een hokje kunnen worden beantwoord.
Daarmee wordt de hoeveelheid handgeschreven
tekst tot een minimum beperkt. Dit type formulier
bevordert bovendien het gemakkelijk terugvin-
den van gegevens, omdat alle informatie een vaste
plaats heeft. Deze plaats kan tevoren welbewust
worden uitgekozen. Een goede opmaak draagt bij
tot de leesbaarheid en biedt tevens de mogelijkheid
informatie met een signaalfunctie extra te laten
opvallen, bijvoorbeeld door die in een aparte kolom
te rangschikken (zie bijvoorbeeld de notatie in § 6.2
en het betreffende formulier op de cd-rom).
In het algemeen geldt: hoe meer voordruk, hoe
groter de overzichtelijkheid. Hieraan zijn echter
wel grenzen, omdat dit niet opgaat voor patiënten
waarbij de hoeveelheid informatie gering is.
Om gegevens gemakkelijk te kunnen terugvin-
den, moeten ze op een uniforme wijze worden
geregistreerd en logisch worden gerangschikt. De
uniformiteit van de registratie kan worden bevor-
derd door op relevante plaatsen in het (elektro-
nische) dossier gebruik te maken van lijsten met
formuleringen, waaruit een keuze moet worden
36 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 5.1
Voorbeeld van notatie op een verloopblad.
gemaakt. Dit voorkomt zowel typefouten als een
niet-consistente naamgeving van vast te leggen
begrippen. Deze beide aspecten zijn vooral van be-
lang als er in de medische database wordt gezocht
naar bepaalde kenmerken.
Rangschikking van gegevens van de patiënt kan
in principe plaatsvinden op drie manieren: chro-
nologisch, brongeoriënteerd of probleemgeoriën-
teerd. Bij een strikt chronologische rangschikking
worden de gegevens uitsluitend op datum van
binnenkomst gesorteerd. Deze methode is weinig
overzichtelijk omdat de plaats van de gegevens in
het dossier niet voorspelbaar is. In een strikt bron-
georiënteerde verslaglegging worden de gegevens
gesorteerd op herkomst (b.v. beeldvorming, labo-
ratorium, histologie). Hierdoor ontstaan in het
dossier afzonderlijke pakketjes informatie, waarin
meestal weer een chronologische rangschikking
wordt aangehouden. Met deze methode zijn de ge-
gevens zelf meestal betrekkelijk gemakkelijk terug
te vinden, maar de motivering waarom ze zijn in-
gewonnen, hun onderlinge samenhang en de eraan
verbonden conclusies kunnen bij een omvangrijk
pakket informatie moeilijk worden gereconstru-
eerd.
Aan een aantal van deze bezwaren kan bij een
papieren dossier enigszins tegemoet worden geko-
men door formulieren met verschillende informa-
tie een verschillende kleur te geven en deze altijd
in een vaste volgorde op te bergen. Dit bevordert
de overzichtelijkheid. Het gebruik van formulieren
van verschillend formaat is in het algemeen niet
aan te bevelen.
Snel veranderende gegevens die regelmatig en
met grote frequentie worden verzameld, worden
bij voorkeur vastgelegd op verloopbladen (flow-
sheets) (afb. 5.1). Vooral weergave in grafieken
vergemakkelijkt het volgen van het verloop van
afwijkingen aanzienlijk. Curven waarin variabelen
als pols, temperatuur, ademhaling of het plasma-
gehalte aan ureum zijn uitgezet tegen de tijd zijn
hiervan bekende voorbeelden.
5 Medische registratie
Afbeelding 5.2
Gebruik van kleurcodes voor een opbergsysteem.
Voorbeeld van het gebruik van drie kleuren en twee ‘allelen’ per kleur, geschikt voor het opbergen van drieduizend
dossiers. Verkeerd opgeborgen dossiers zijn direct zichtbaar of in elk geval terug te vinden in een pakket van honderd
opeenvolgende nummers.
Het aanleggen van een lijst waarop alle proble-
men van de patiënt compact en in chronologische
volgorde zijn samengevat, verschaft een integraal
overzicht van de klinische status van de patiënt en
voorkomt dat relevante informatie over het hoofd
wordt gezien. Het samenstellen van een dergelijke
‘probleemlijst’ wordt later in dit hoofdstuk uitvoe-
riger besproken. Het vormt een essentieel onder-
deel van de probleemgeoriënteerde verslaglegging,
maar kan ook bij de brongeoriënteerde of chrono-
logische verslaglegging zeer waardevol zijn.
In de probleemgeoriënteerde verslaglegging
worden de gegevens gesorteerd op het probleem
waarop ze betrekking hebben. Gegevens van ver-
schillende herkomst (b.v. beeldvormend of labora-
toriumonderzoek) worden hierbij van de oorspron-
kelijke uitslagformulieren overgenomen op een
dagstatus, waar ze onder vermelding van het pro-
bleem waarvoor ze werden verzameld met elkaar in
verband worden gebracht. De oorspronkelijke for-
mulieren worden weggegooid of als bijlage aan het
verslag toegevoegd. Met deze methode kunnen ge-
gevens gemakkelijk worden teruggevonden, mits
bekend is in verband met welk probleem ze werden
ingewonnen. Door de in het systeem ingebouwde
dwang tot interpreteren verschaft het terugzoeken
van gegevens tegelijkertijd inzicht in de uit deze
gegevens getrokken conclusies. (Een voorbeeld
geeft afbeelding 5.4.)
■
5.4.2 Volledigheid
Een medisch dossier kan alleen goed functioneren
indien het alle beschikbare relevante informatie
bevat en is bijgewerkt. Nieuwe informatie moet zo
37
snel mogelijk aan het dossier worden toegevoegd.
Direct vastleggen van onderzoeks- en behande-
lingsgegevens moet dan ook als routineonderdeel
van iedere visite of consult worden beschouwd en
mag slechts bij grote uitzondering achteraf plaats-
vinden.
De volledigheid van de gegevens hangt natuur-
lijk ook af van de volledigheid van het onderzoek
zelf. Deze kan worden bevorderd door volgens een
vast scenario te werken. Het gebruik van een voor-
gedrukt protocol voor anamnese, onderzoek en
behandeling vergemakkelijkt het volgen van een
dergelijk scenario. Dit voorgedrukte protocol kan
tevens dienen als formulier voor de verslaglegging.
Het is zelfs mogelijk in één protocol verschillende
scenario’s te verwerken. Moet na afronding van een
bepaald deel van het onderzoek worden overgestapt
naar een ander scenario, dan kan een dergelijk be-
slispunt op het protocol worden aangegeven door te
verwijzen naar een vervolgprotocol, dat al dan niet
in hetzelfde formulier kan worden opgenomen.
■
5.4.3 Beschikbaarheid van het dossier
Dossiers moeten altijd snel beschikbaar zijn. Daar-
toe is een goed opbergsysteem een eerste vereiste.
Dit kan bestaan uit een kaartenbak of uit een sys-
teem voor hangmappen, waarin de dossiers op al-
fabet, eventueel op nummer, worden opgeborgen.
Indien opberging op nummer plaatsvindt, kan de
kans op verkeerd opbergen worden verkleind door
de rugzijde van de dossiers een kleurcode te geven,
bijvoorbeeld met behulp van gekleurd plakband,
waaruit het dossiernummer geheel of gedeeltelijk
valt af te leiden (afb. 5.2).
38 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Dossiers behoren altijd op hun plaats in het op-
bergsysteem te blijven, of bij de patiënt wanneer
deze wordt behandeld. Ze mogen nooit door het
praktijkgebouw zwerven en dit zeker niet verlaten.
■
5.4.4 Gecomputeriseerde medische registratie
Het systematisch opbergen van gegevens kan sterk
worden vereenvoudigd door gebruik te maken
van een computer en een programma voor me-
dische registratie. Gecomputeriseerde medische
dossiers hebben enkele belangrijke voordelen bo-
ven papieren dossiers: ze zijn nooit zoek, ze ver-
gemakkelijken het opzoeken van gegevens en ze
kunnen worden ingezien vanaf elke computer die
op het systeem is aangesloten. In vrijwel alle ge-
zelschapsdierenpraktijken worden tegenwoordig
computerprogramma’s gebruikt voor de financiële
administratie. Deze programma’s bieden meestal
ook mogelijkheden voor een eenvoudige vorm van
medische registratie. Meestal betreft dit een niet-
gestructureerd brongeoriënteerd dossier. Wie meer
mogelijkheden wil, kan gebruikmaken van pro-
gramma’s uit de humane geneeskunde of kiezen
voor maatwerk, maar beide oplossingen zijn erg
kostbaar. In beide gevallen moet er door de gebrui-
kers veel aandacht worden besteed aan de structuur
van de database en het ontwerp van de formulieren.
Hoe dan ook, de papierloze praktijk voor gezel-
schapsdieren heeft zich aangediend en zal nog een
flinke ontwikkeling doormaken.6
In enkele diergeneeskundige universiteitskli-
nieken is nu de medische registratie volledig ge-
computeriseerd. Daarbij is veelal uitgegaan van
een al in de humane geneeskunde functionerend
systeem.7 Niettemin vraagt het dan nog veel pro-
grammeerwerk om het systeem geschikt te maken
voor gebruik in de diergeneeskunde. Bovendien
moeten de gebruikers leren werken met een medi-
sche registratie zonder papier. Is dit alles overwon-
nen, dan blijkt het grote voordeel vooral te bestaan
uit het altijd aanwezige/vindbare (!) en (vrijwel)
complete dossier. Daarnaast zijn er de volgende
voordelen ten opzichte van het papieren dossier:
deels automatische opstelling van ontslagbrieven,
toegang tot internet en toevoeging van gedigitali-
seerde beelden. De verbetering van de toegang tot
klinische gegevens via de elektronische medische
registratie komt het onderwijs sterk ten goede. De
denkwijze tijdens onderzoek en behandeling laat
zich goed analyseren.7
Enkele voorbeelden van de in 2003 gestarte elek-
tronische medische registratie in de Utrechtse Uni-
versiteitskliniek voor Gezelschapsdieren (Vetware
Utrecht) worden getoond in afb. 5.3 t/m afb. 5.6.
Het zijn weergaven van computerschermen met
– in dit geval – als leidraad het ooronderzoek. Het
registratieformulier beslaat het grootste deel van
het scherm. De kolom links daarvan (de ‘toolbar’)
bevat het gereedschap in de vorm van onder meer
actieknoppen. Hiermee kan bijvoorbeeld de pro-
bleemlijst worden opgeroepen. Bij aanklikken van
‘Invoer verrichtingen’ komt het formulier voor het
opmaken van de rekening in beeld. Bovenaan ieder
formulier staan de gegevens van eigenaar, patiënt,
verwijzend dierenarts en behandelend dierenarts.
■
5.4.5 Arbeidsinvestering en kosten
De hoeveelheid werk die in het opzetten en bijhou-
den van een medisch registratiesysteem wordt ge-
stoken, moet in principe economisch verantwoord
zijn. Het ‘rendement’ van medische registratie laat
zich echter moeilijk in geld uitdrukken, omdat
het vooral tot uiting komt in de kwaliteit van de
patiëntenzorg. Hoewel kwaliteit een goed handels-
begrip is, is de waarde ervan in het economisch ver-
keer niet ondubbelzinnig vast te stellen; deze fluc-
tueert bovendien met de economische situatie.
Goede medische registratie kan ten aanzien van
de praktijkvoering een tijdbesparend effect heb-
ben. Er is echter een optimum voor de verhou-
ding tussen geïnvesteerde tijd en teruggewonnen
tijd. Wordt (te) weinig informatie vastgelegd, dan
brengt dat het risico mee dat handelingen dubbel,
nodeloos, onterecht of zelfs niet worden verricht.
Wordt veel informatie geregistreerd, dan heeft dat
onvermijdelijk tot gevolg dat een deel van die in-
formatie nooit gebruikt wordt, bijvoorbeeld omdat
de patiënt niet meer terugkomt.
Van de in § 5.4.1 genoemde systemen is het
probleemgeoriënteerde het meest uitgebreid en
bewerkelijk en dus het duurst. Het brongeoriën-
teerde systeem is eenvoudiger en goedkoper, maar
onoverzichtelijker en minder compleet. De wijze
van praktijkvoering, de financiële mogelijkheden
en de nagestreefde kwaliteit van de patiëntenzorg
zijn bepalend voor omvang en type van het toe te
passen systeem.
De keuze tussen een papieren dossier en een
gecomputeriseerde database heeft uiteraard ook
financiële consequenties. Zowel hardware als soft-
ware vereisen aanzienlijke investeringen. Deze
moeten in verhouding zijn met de wensen en de
mogelijkheden van de gebruiker.
5 Medische registratie 39

Afbeelding 5.3
De inhoud van het formulier wordt gewijzigd op geleide van de gemaakte keuze. Als ‘ja’ wordt aangeklikt op de vraag
‘Is het dier algemeen ziek’, dan verschijnt een invoerveld voor vrije tekst. Na aanklikken van het vakje ‘Nieuw’ ver-
schijnt de vragenlijst die gericht is op een eerste consult. Aanklikken van ‘Controle’ leidt tot een ander pakket infor-
matie en vragen.

Afbeelding 5.4
Na aanklikken van ‘Controle’ wordt een samenvatting van het eerste consult getoond. Tevens verschijnen vragen die
zijn afgestemd op het ziekteverloop.
40 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Afbeelding 5.5
Digitale registratie biedt de mogelijkheid om afwijkingen in te tekenen (rood gearceerd gebied) en bestanden te im-
porteren, zoals hier een digitale foto.

Afbeelding 5.6
De diagnose kan gekozen worden uit een uitklapmenu met een hiërarchische catalogus met alle mogelijke diagnosen
in dit deelgebied. Gestandaardiseerde registratie van gegevens biedt de mogelijkheid om vraaggestuurde rapportages
te laten genereren. Zo kunnen bijvoorbeeld alle katten met otitis externa (met daarbij ras, geslacht en leeftijd) worden
opgeroepen.
5 Medische registratie
■
5.5 Het probleemgerichte medische
registratiesysteem
Het klassieke medische dossier is brongericht. Het
voordeel van de brongerichte verslaglegging is dat
het invoeren van gegevens weinig tijd kost. Boven-
dien laat het de dierenarts een grote mate van vrij-
heid in het bepalen van de vorm en de omvang van
de notities.
Het grote nadeel van het brongerichte systeem
is dat het reconstrueren van een ziektegeschiede-
nis meestal zeer tijdrovend is, omdat gegevens met
onderlinge samenhang niet met elkaar in verband
worden gebracht wanneer ze van verschillende
instanties afkomstig zijn. Door het ontbreken van
systematiek – het dossier dwingt nauwelijks tot
het systematisch verzamelen van gegevens – blijkt
achteraf vaak informatie te ontbreken. Ook moet
iedere dierenarts telkens opnieuw zelf bedenken
welk onderzoek voor de betrokken patiënt gewenst
is, hetgeen de selectiviteit en gerichtheid niet ten
goede komt. Gebrek aan systematiek bij het ver-
zamelen en optekenen van informatie leidt ook
tot gebrek aan uniformiteit. Dit kan communica-
tiestoornissen veroorzaken bij behandeling door
meer dan één dierenarts. En het kan ook nadelig
zijn bij schadeclaims en tuchtrechtzaken, waarbij
de kwaliteit van het medische dossier een belang-
rijk aspect kan zijn.4
Uit onvrede met al deze tekortkomingen ontwik-
kelde de Amerikaanse medicus Weed in de jaren
zestig een alternatief dossier, dat inmiddels bekend
is geworden als het probleemgerichte medische
dossier (pmd). Het pmd is zo geconstrueerd, dat
alle in het dossier vastgelegde informatie zichtbaar
in verband staat met een of meer gedefinieerde
problemen. De kern van het systeem wordt hierbij
gevormd door de ‘probleemlijst’. Dit is een lijst
waarop alle problemen van de patiënt worden ge-
noteerd. Het begrip ‘probleem’ is in dit verband
door Weed gedefinieerd als ‘alles wat onderzoek of
behandeling behoeft’.8 De reden waarvoor de eige-
naar komt (het iatrotrope probleem) kan dus even-
goed als probleem worden aangemerkt als de afwij-
kingen die uit de anamnese naar voren komen of in
de loop van het onderzoek worden ontdekt.
Het definiëren van de problemen is een van de
belangrijkste stappen in het medisch handelen,
omdat het de keuze bepaalt van de toe te passen
diagnostische en therapeutische technieken. Een
onzorgvuldige of verkeerde formulering van de
problemen houdt het gevaar in dat de medische
techniek in gang wordt gezet op basis van een ver-
keerd uitgangspunt. In het ongunstigste geval kan
dit leiden tot kostbaar onderzoek dat niets ople-
41
vert; soms worden ingrijpende handelingen die de
gezondheidstoestand van de patiënt niet verbete-
ren of zelfs verslechteren, in gang gezet.
Het vaststellen van de problemen begint al in
een vroeg stadium van het onderzoek. Na het afne-
men van de anamnese heeft de onderzoeker in het
algemeen een duidelijk beeld van de reden voor
het consult. Dit is het iatrotrope probleem, dat in
ieder geval op de probleemlijst wordt genoteerd.
Naarmate het onderzoek vordert, komt steeds
meer informatie beschikbaar, wat aanleiding kan
zijn om nieuwe problemen aan de lijst toe te voe-
gen.
De manier waarop problemen worden geformu-
leerd is van groot belang voor de overzichtelijkheid
van de verslaglegging. Men kan bijvoorbeeld elke
waarneming opvoeren als een apart probleem. Dit
heeft als voordeel dat er niets over het hoofd wordt
gezien, maar deze methode resulteert in lange,
onoverzichtelijke probleemlijsten. De verslagleg-
ging wordt overzichtelijker als men het aantal
problemen juist zo veel mogelijk beperkt. Dit kan
worden bereikt door aparte waarnemingen samen
te vatten tot ziektekundige begrippen die een
goede ingang vormen voor verdere diagnostiek,
zoals bijvoorbeeld ‘polyurie/polydipsie’ of ‘koorts
van onbekende oorsprong’. Lijsten met gestandaar-
diseerde omschrijvingen van veelvoorkomende
problemen kunnen het opstellen van de probleem-
lijst vergemakkelijken. Bovendien kunnen deze
standaard probleemdefinities worden gekoppeld
aan diagnostische en therapeutische scenario’s. Een
bijkomend voordeel is dat het gebruik van gestan-
daardiseerde terminologie het aantal gebruikte
begrippen belangrijk kan reduceren zonder dat dit
ten koste gaat van de nauwkeurigheid van de pro-
bleemomschrijving.6,9
Een vast onderdeel van een diagnostisch scenario
is de basisstatus voor het betreffende probleem.
Hierin wordt aangeven welke gegevens moeten
worden verzameld om het betreffende probleem
tot een volgend niveau van verfijning te brengen.
De basisstatus kan beperkt zijn tot lichamelijk
onderzoek, maar kan ook nader onderzoek omvat-
ten zoals bijvoorbeeld laboratoriumonderzoek of
beeldvormende technieken. De omvang van de ba-
sisstatus is zowel afhankelijk van het probleem als
van de mogelijkheden en beperkingen van de eigen
praktijk.
Soms kan uit de anamnese geen duidelijk om-
schreven probleem worden afgeleid. In een der-
gelijk geval kan een algemene basisstatus worden
gebruikt. Deze bevat een aantal aspecifieke onder-
zoekingen waaruit gegevens naar voren kunnen
komen die een nadere precisering van de probleem-
42 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
formulering mogelijk maken. Een dergelijke aan-
pak is echter zelden nodig, omdat het vrijwel altijd
lukt om het iatrotrope probleem zodanig te defi-
niëren dat een passend diagnostisch scenario kan
worden gekozen.
Een van de voordelen van het pmd is dat het de
gebruiker reeds in een vroeg stadium dwingt om
problemen zo zuiver mogelijk te formuleren. Het
remt hierdoor de neiging om voortijdig een (te)
specifieke diagnose te stellen en nodigt de dieren-
arts uit om de problemen vast te leggen op het ni-
veau waarop ze wél te definiëren zijn (b.v. ‘braken’
in plaats van ‘pancreatitis’). Anderzijds dwingt het
pmd de gebruiker ook de problemen, verschijnse-
len en afwijkingen zo veel mogelijk logisch te bun-
delen en irrelevante zaken achterwege te laten. On-
nodig schrijfwerk en gevaar voor een te brede opzet
van het onderzoek worden daarmee voorkomen.
Bovendien helpt het pmd de dierenarts om in een
vroeg stadium te onderkennen of de eigen parate
kennis voldoende is om het probleem op te lossen
of dat andere bronnen moeten worden aangeboord
(tijdschriften, boeken, intercollegiaal consult, spe-
cialistische hulp).
Het uitgebreid stilstaan bij het definiëren van
problemen kost extra tijd, maar die tijd is goed be-
steed. Als een probleem goed wordt gedefinieerd,
is het al grotendeels opgelost! Als het daarentegen
slecht of zelfs verkeerd wordt omschreven, bestaat
het gevaar dat er bij het in gang zetten van diagnos-
tische procedures een verkeerd pad wordt gekozen.
Dat het niet altijd eenvoudig is om uit de anamnese
Probleemlijst
no datum probleem
ontdekt
1 ± 15-02-98 (a)
25-02-98
polydipsie
25-02-98
of:
Probleemlijst
no datum probleem
ontdekt
1 ± 15-02-98 (a) polydipsie -> AT 2
2 25-02-98 diabetes mellitus
Afbeelding 5.7
Alternatieven voor het opstellen van een probleemlijst.
een goede probleemstelling af te leiden blijkt uit
onderzoek in een Nederlandse huisartspraktijk,
waarbij patiënten bij ondervraging door een onaf-
hankelijke onderzoeker aangaven dat zij het niet
eens waren met 12% van de door hun arts geformu-
leerde problemen.10 Dit voorbeeld geeft aan dat het
nuttig kan zijn om de formulering van de proble-
men met de cliënt te bespreken voordat deze in het
dossier worden vastgelegd.
Op de probleemlijst worden de problemen voor-
zien van een volgnummer dat in de overige delen
van het dossier wordt gebruikt om aan te geven
waar zich informatie bevindt die met het betref-
fende probleem verband houdt (afb. 5.7).
De probleemlijst vermeldt voor elk probleem ook
een aantal data.
Eventueel kan eerst de datum worden opgevoerd
waarop de eigenaar het probleem heeft opgemerkt.
Achter deze datum kan met een letter (a) worden
aangegeven dat dit een anamnestisch gegeven is.
De tweede datum geeft dan aan wanneer de behan-
delend dierenarts het probleem heeft vastgelegd.
Ten slotte wordt ook de datum aangegeven waarop
het probleem is opgelost.
De term ‘oplossen’ behoeft hier nadere uitleg, om-
dat er in dit verband iets anders onder wordt ver-
staan dan in het normale taalgebruik. In het pmd
geldt een probleem als opgelost wanneer het is uit-
gewerkt tot een diagnose. Dit kan betekenen dat het
probleem ophoudt te bestaan, maar noodzakelijk is
dat niet. Het betekent wel dat er een prognose kan
diabetes mellitus
datum
opgelost
25-02-98
5 Medische registratie 43

Voortgangsnotities

datum no
26-02-98 2 (diabetes mellitus)

W Drinkt ca. 70 ml water/kg/dag;

Glucosurie, s.g. urine = 1,035;
Bloedglucose (15.30 u) = 12 mmol/l.

I Diabetes nog onvoldoende gereguleerd.

P d Herhaling bloedglucose op 29-02-98

t Inulinedosis van 13 naar 15 I.E. Naar huis.
v Afspraak gemaakt met eigenaar voor 29-02-98, schiftelijke informatie
(behandelingsschema) meegeven.

Afbeelding 5.8
Voorbeeld van het vastleggen van voortgangsnotities.

worden gegeven en dat de best mogelijke therapie
kan worden ingesteld.
Het oplossen van een probleem tot een diagnose
wordt in de probleemlijst gesymboliseerd door
een horizontale pijl. Links van de pijl staat het pro-
bleem, rechts ervan komt uiteindelijk de diagnose
te staan. Wanneer er rechts van de pijl niets staat
vermeld, wil dat zeggen dat nog aan de oplossing
van het probleem wordt gewerkt.
De probleemlijst vervult in het dossier een dub-
bele functie:
– verschaft in één oogopslag een overzicht van alle
problemen van de patiënt en van de mate waarin
de diagnostiek is gevorderd;
– verwijst via de nummers van de problemen naar
de plaatsen in het dossier waar gegevens zijn vast-
gelegd die met de corresponderende problemen
verband houden.
Om het laatste mogelijk te maken, moeten de gege-
vens die in de loop van het onderzoek worden ver-
zameld, bij het invoeren in het dossier worden uit-
gesplitst naar de problemen waarop ze betrekking
hebben. Dit kan betekenen dat de gegevens van één
probleem worden samengevat. Hiertoe moet alle
relevante informatie bij het invoeren in het dossier
worden overgenomen op een formulier voor voort-
gangsnotities.
De voortgangsnotities vormen een doorlopend
verslag van de vorderingen met diagnostiek en the-
rapie bij de problemen die in de probleemlijst staan
vermeld.
Bij het maken van voortgangnotities (afb. 5.8)
wordt strak de hand gehouden aan een indeling
in drie ‘paragrafen’: waarnemingen*, interpretaties en
programma. Op het formulier voor het voortgangs-
verslag worden deze drie paragrafen telkens aange-
duid met de letters W, I en P, die in de kantlijn wor-
den geplaatst naast de datum waarop de notities
worden gemaakt en het nummer van het probleem
waarop ze betrekking hebben. De duidelijkheid
van het verslag blijkt in het algemeen sterk te wor-
den bevorderd als het probleem zelf ook met name
wordt genoemd, en er niet slechts via een nummer
naar wordt verwezen.
De paragraaf ‘waarnemingen’ omvat alle gegevens
die op de vermelde datum in verband met het be-
trokken probleem zijn verzameld. De paragraaf ‘in-
terpretatie’ vermeldt de conclusies die de behande-
lend dierenarts uit deze gegevens heeft getrokken
met betrekking tot de ernst en vermoedelijke oor-
zaak (voor zover deze nog niet was opgehelderd)
van de waargenomen afwijkingen. In dit stadium
worden ook de hypothesen gecreëerd die de waar-
nemingen zouden kunnen verklaren (vgl. Diagnos-
tische besluitvorming, hoofdstuk 3).
De paragraaf ‘programma’ bestaat uit drie afzon-
derlijke delen:
– (Pd) het diagnostisch programma
* In het oorspronkelijke ontwerp van Weed wordt onder-
scheid gemaakt tussen subjectieve en objectieve waarne-
mingen. Subjectieve waarnemingen zijn afkomstig van de
patiënt zelf; objectieve waarnemingen van de behandelen-
de artsen en verpleegkundigen. In de diergeneeskunde kan
men slechts raden hoe een patiënt zijn ziekte ondergaat,
zodat een dergelijk onderscheid hier niet van toepassing is.
44 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
– (Pt) het therapeutisch programma
– (Pi) de informatie voor de eigenaar
Het diagnostisch programma geeft aan 1 waaruit
het onderzoek bij de patiënt zal bestaan, ter toet-
sing van de bij de interpretatie opgeworpen hypo-
thesen en 2 wanneer het zal worden uitgevoerd.
Het therapeutisch programma vermeldt welke
behandeling zal worden ingesteld en hoe lang deze
zal duren. De informatie voor de eigenaar bestaat
uit een toelichting op de diagnostische en thera-
peutische programma’s, waarin ook wordt aange-
geven wanneer van uitgestippelde plannen moet
worden afgeweken en waarom.
Bij het eerste consult worden de waarnemin-
gen vastgelegd in een basisstatus en bestaat de
interpretatie in de eerste plaats uit het samenvat-
ten van afwijkende waarnemingen tot een of en-
kele problemen, die op de probleemlijst worden
genoteerd. Theorieën over de oorzaak van deze
problemen (differentiële diagnose) kunnen het
beste onder een paragraaf ‘interpretatie’ op het
voortgangsverslag worden beschreven. Eventueel
kan aan elke differentiële diagnose worden toege-
voegd welke argumenten er voor of tegen zijn aan
te voeren.
De diagnostische plannen omvatten twee soorten
programma’s: diagnostische programma’s en bewa-
kingsprogramma’s. De diagnostische programma’s
zijn erop gericht de differentiële diagnosen te toet-
Probleemlijst
no datum probleem
ontdekt
1 02-12-97 (a) braken 05-12-97
2 04-12-97 slechte turgor
3 04-12-97 verlengde capillaire vullingstijd
4 04-12-97 hoge hematocrietwaarde
5 05-12-97 hyperproteïnemie
6 05-12-97 hyponatriëmie
05-12-97
7 05-12-97 hypokliëmie
8 05-12-97 metabole alkalose
9 05-12-97 ileus
10 05-12-97 hypotone dehydratie
Afbeelding 5.9
Voorbeeld van een probleemlijst.
sen. Ze volgen diagnostische scenario’s, voor zover
deze beschikbaar zijn.
De bewakingsprogramma’s dienen om afwij-
kende waarden te vervolgen en worden vooral ge-
stuurd door de ernst van de afwijkingen. De eerder
beschreven vervolgbladen kunnen hierbij van veel
gemak zijn. Ze zijn in het pmd onmisbaar, omdat
vrijwel altijd ook gegevens worden verzameld die
niet duidelijk met één enkel probleem verband
houden (b.v. het lichaamsgewicht).
De therapeutische plannen kunnen symptoma-
tisch of causaal zijn.
Informatie aan de eigenaar kan bijvoorbeeld ook
een verzoek inhouden om toestemming te geven
voor het verrichten van bepaalde handelingen.
Wordt de bovengeschetste gang van zaken con-
sequent doorgevoerd, dan resulteert dit in veel,
deels overbodig schrijfwerk. Er kan een zeer uit-
gebreide lijst met problemen ontstaan en op elk
daarvan moet de wip-procedure worden toegepast
en beschreven (afb. 5.9). Het verdient daarom aan-
beveling om de waarnemingen bij het opstellen
van de probleemlijst zo veel mogelijk te combi-
neren tot syndromen, waarvan de diagnostische
programma’s elkaar niet of zo min mogelijk over-
lappen.
Slechte turgor, verlengde capillaire vullingstijd,
verhoogde Ht en hyperproteïnemie wijzen alle
op dehydratie, zodat de voortgangsnotities van
9
04-12-97
10
04-12-97
10
04-12-97
10
05-12-97
10
05-12-97
1
1 en 8
05-12-97
1 en 7
05-12-97
1, 6 en 9
5 Medische registratie
Probleemlijst
no datum probleem
ontdekt
1 02-12-97 (a) braken 05-12-97
2 05-12-97 hypotone dehydratie
3 05-12-97 hypokalemische matabole alkalose
Afbeelding 5.10
Condensatie van de probleemlijst uit afbeelding 5-9.
Probleemlijst
no datum probleem
ontdekt
1 05-12-97 ileus
(braken, hypotone dehydratie, hypotone dehydratie, hypokalemische
alkalose)
Afbeelding 5.11
Problemen uit afbeelding 5.9 gereduceerd tot één probleem.
de problemen 2, 3, 4 en 5 vrijwel identiek zullen
zijn. Bovendien beïnvloeden de pH en het kalium-
gehalte van het bloed elkaar wederzijds, zodat de
voortgangsnotities van de problemen 7 en 8 elkaar
ook gedeeltelijk zullen overlappen. Deze doublures
kunnen worden vermeden door deze waarnemin-
gen in de probleemlijst samen te vatten (afb. 5.10).
Zoals hier duidelijk uit blijkt, zal het ‘condenseren’
van een aantal waarnemingen tot enkele proble-
men gemakkelijker gaan naarmate het inzicht in
de klinische situatie is gegroeid. Welke informatie
wel, en welke niet relevant is voor de problemen
van de patiënt is ook niet altijd direct duidelijk.
Sommige auteurs bevelen daarom aan, in de eerste
fase van het onderzoek de probleemlijst in klad op
te zetten en pas in een later stadium in te vullen.11
De probleemlijst blijft altijd in het dossier van
de patiënt en wordt bij ieder nieuw consult bijge-
werkt en zo nodig aangevuld met eventuele nieuwe
problemen. Het is duidelijk dat een probleemlijst,
opgesteld volgens het bovenbeschreven voorbeeld,
enorm lang kan worden, vooral als de patiënt veel
problemen heeft en een lang leven. De probleem-
lijst wordt hierdoor al snel minder overzichtelijk.
Dit kan worden ondervangen door de lijst af en toe
45
ileus
05-12-97
1
05-12-97
1
te herschrijven. Bijvoorbeeld: alle problemen van
de gegeven probleemlijst kunnen, als ze eenmaal
tot het verleden behoren, worden gecondenseerd
zoals in afbeelding 5.11.
In een nog later stadium is een aantal secundaire
problemen helemaal niet meer relevant voor de
verdere follow-up en zou de probleemlijst kunnen
worden samengevat zoals in afbeelding 5.12.
Indien probleemlijsten af en toe worden herschre-
ven, mag het verwijzen in de voortgangsverslagen
nooit via probleemnummers geschieden, maar moet
het probleem waarop een wip-procedure betrek-
king heeft telkens opnieuw worden genoteerd, om-
dat de verslaglegging anders zeer onoverzichtelijk
wordt (zie afbeelding 5.9).
Een van de bezwaren van het pmd is dat het de
gebruiker beperkt in zijn vrijheid om zelf de aard
en de omvang van zijn notities te bepalen. Dit is
zowel een gevolg van het gebruik van voorgedrukte
formulieren als van de grote mate van ingebouwde
systematiek. Vrijheid blijft overigens wel bestaan
op een essentieel onderdeel van de notities: de in-
terpretatie.
46 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Probleemlijst

no datum probleem
ontdekt
1 05-12-97 ileus 06-12-97
darmresectie

2 05-07-98 staartverwonding

Afbeelding 5.12
De probleemlijst uit afbeelding 5-11 in een later stadium. Het eerste probleem is samengevat en een nieuw probleem
is aan de lijst toegevoegd.

In de praktijk voor gezelschapsdieren spelen on-
derwijs en onderzoek nauwelijks een rol en wordt
de waarde van een medisch dossier voornamelijk
bepaald door zijn kwaliteiten op het gebied van
de opslag van gegevens en de communicatie tus-
sen clinici. Hoewel het pmd op beide punten beter
voldoet dan het klassieke dossier, staat de bewerke-
lijkheid ervan een toepassing op grote schaal in de
weg. Ook wanneer de verslaglegging niet volgens
het pmd wordt opgezet, is het geïsoleerd invoeren
van enkele elementen uit het systeem toch de moei-
te waard. Zo maakt het invoeren van een probleem-
lijst het reconstrueren van ziektegeschiedenissen
gemakkelijker voor de behandelende dierenarts en
ook voor diens collegae, zodat het de intercollegiale
communicatie verbetert.

Literatuur

1 Kwaliteitsrichtlijnen voor Dierenartsenpraktijken. Utrecht: Koninklijke

Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde, 1996.
2 Code of Good Veterinary Practice. Brussels: Federation of Veterinarians in Europe,
2002.
3 Weed LL. Medical records, medical education, and patient care. Chicago: Yearbook
Medical Publishers, 1971.
4 Helm JJ van der. Specialist en assistent-geneeskundige; tuchtrechtelijke verdeling
van verantwoordelijkheden. Ned Tijdschr Geneeskd 2001; 145: 1416-9.
5 Ho LM, McGhee SM, Hedley AJ, Leong JCY. The application of computerized
problem-oriented medical record system and its impact on patient care. Int J Med
Inf 1999; 55: 47-59.
6 McCurdy HD. The paperless practice. J Am Vet Med Ass 2001; 218: 1776-7.
7 Hornof WJ, Brentson PR, Balance DW. Development of a complete electronic
medical record in an academic institution. J Am Vet Med Ass 2001; 218: 1171-5.
8 Sluijs FJ van, De toepassing van het probleem-gerichte medisch dossier in de
diergeneeskunde. Tijdschr Diergeneesk 1983; 108: 520-5.
9 Brown SH, Miller RA, Camp NH, et al. Empirical derivation of an electronic
clinically useful problem statement system. Ann Intern Med 1999; 131: 117-26.
10 Lauteschlager M, Brouwer HJ, Mohrs J, et al. The patient record as a source to
improve the medical record. Fam Pract 2002; 19: 167-71.
11 Osborne CA. The problem oriented medical system. Improved knowledge, wisdom
and understanding of patient care. Vet Clin North Amer 1983; 13: 745-90.
Bijlage op cd-rom

Voor de meeste hoofdstukken is een formulier beschikbaar op de cd-rom. Met deze

formulieren wordt gestreefd naar een zo volledig mogelijke vastlegging van de rele-
vante medische gegevens die via anamnese en lichamelijk onderzoek worden gevon-
den. Globaal is de indeling van de formulieren als volgt:
– identificatie, naam, adres enzovoort
– anamnese, onder andere iatrotroop probleem
– lichamelijk onderzoek
– formulering van proble(e)m(en)

Anamnese
Op de algemene anamneseformulieren kan de eigenaar zelf van tevoren, bijvoor-
beeld in de wachtkamer, of thuis na uitreiking door de verwijzend dierenarts, een
aantal vragen beantwoorden. In de linker kolom staan de antwoorden die aandacht
vragen van de dierenarts.
De formulieren van de verschillende deelgebieden beginnen met een aanvullende
anamnese.

Lichamelijk onderzoek
Bij ieder onderdeel van het lichamelijk onderzoek staat een aantal mogelijke bevin-
dingen genoemd. Deze bevindingen kunnen op het formulier worden aangekruist.
We geven een voorbeeld uit het formulier ‘Algemeen onderzoek’.

Adembewegingen
type costoabdominaal costaal abdominaal pendelend

Afbeelding 5.13

In andere gevallen, zoals in het volgende voorbeeld uit het formulier ‘Gedrag’, is er
plaats voor het toevoegen van een mogelijkheid of bevinding.

Angst
- voor geluiden onweer vuurwerk verkeer ..............................

Afbeelding 5.14
48 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Op sommige formulieren, zoals ‘Zenuwstelsel’ en ‘Locomotie-apparaat’, staan ko-

lommen met hokjes waarin de bevindingen kunnen worden ingevuld, bijvoorbeeld
een getal zoals in het geval van de reflexen: 0 = afwezig, 1 = aanwezig, 2 = versterkt,
3 = clonus.

Houdingsreacties dubbeltreden lv rv la ra
hinkelen lv rv la ra

Afbeelding 5.15

In de rechter kolom van de formulieren is een aparte mogelijkheid voor het aanstre-
pen van ‘geen bijzonderheden’. Er is één rondje per regel of per groep van bij elkaar
horende bevindingen. Deze kolom biedt de mogelijkheid aan te geven dat bij het
lichamelijk onderzoek wel naar een bepaald onderdeel gekeken is, maar dat geen
afwijkingen zijn geconstateerd. We geven een voorbeeld uit het formulier ‘Vacht,
huid en nagels’.

Vacht
slecht aansluitend dof dor veel losse haren trichorrhexia
dun ingeplant alopecia excrementen van ectoparasieten ectoparasieten

Afbeelding 5.16

Op enkele formulieren is er gelegenheid bepaalde bevindingen in te tekenen op

daarvoor bestemde tekeningen, waarvan we ook een voorbeeld laten zien.

Afbeelding 5.17
 6 Anamnese
A. Rijnberk
■
6.1 Anamnese
■
6.1.1 Inleiding
Het ziekteverhaal of de anamnese wordt verkre-
gen door een vraaggesprek met de eigenaar of
begeleider van de patiënt. Naast de vergaring van
specifieke informatie over de reden van het bezoek
(het iatrotrope probleem), heeft het vraaggesprek
ook tot doel meer algemene informatie te verkrij-
gen over het functioneren van de patiënt, over de
omgeving waarin het dier leeft en over de voorge-
schiedenis.
In het algemeen is er nauw contact tussen gezel-
schapsdieren en hun eigenaar. Daardoor kan met
de anamnese vaak zeer veel waardevolle informatie
worden verkregen, die in belangrijke mate bij-
draagt tot de probleemformulering. Bij deze pro-
bleemgerichte benadering zullen de vragen zich
vaak snel toespitsen op een bepaald probleem. De
hiervoor benodigde specifieke informatie is in dit
boek beschreven in de diverse hoofdstukken over
de orgaansystemen. Hiertoe is besloten op grond
van de samenhang met hetgeen (verder) over ana-
tomie, (patho)fysiologie en onderzoekmethoden in
deze hoofdstukken is opgenomen.
Hoewel dit in eerste instantie uit een oogpunt van
de chronologie van de procesgang wat onlogisch
lijkt, moet men zich realiseren dat het ook nogal
eens voorkomt dat bevindingen bij lichamelijk on-
derzoek aanleiding geven om weer (nadere) vragen
te gaan stellen. Op een bepaald moment in het on-
derzoek kan het nodig zijn (opnieuw) informatie
te verzamelen over het functioneren van een (deel
van een) orgaansysteem, waarbij dan zowel van de
anamnese als van lichamelijk onderzoek gebruik
wordt gemaakt. Dit laat zien hoezeer anamnese en
lichamelijk onderzoek, zeker per orgaansysteem,
met elkaar vervlochten zijn.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_6, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
■
6.1.2 Benadering van cliënt en patiënt
Om het hierboven genoemde doel zoveel mogelijk
te bereiken, dienen alle voorwaarden voor een goed
gesprek te worden geschapen. Vaak bepalen de
eerste minuten van de ontmoeting tussen dieren-
arts en cliënt de aard van het verdere contact. De
dierenarts begroet de cliënt rustig (niet gehaast!)
en belangstellend. Bij een eerste bezoek houdt de
begroeting ook een kennismaking in. Hoewel de
gewoonten op dit punt wat aan verandering on-
derhevig lijken te zijn, is het wenselijk om bij dit
soort professionele contacten volwassenen met
goedemorgen meneer X of goedemiddag mevrouw
Y te begroeten en te vousvoyeren. Kinderen en
adolescenten kunnen getutoyeerd worden en met
hun voornaam worden aangesproken. Als het uit-
spreken van de naam problemen oproept, moet
men niet aarzelen om te vragen naar de juiste uit-
spraak.1 Een zorgvuldige omgang met de uitspraak
en de spelling van de naam (en het gebruik van
voorletters, indien van toepassing) wordt door ve-
len erg op prijs gesteld.
Non-verbale communicatie speelt bij dit initiële
contact een belangrijke rol. Voor de begroeting
staat men op, maakt een paar passen in de richting
van de cliënt en geeft een hand. Een handdruk is
een vorm van non-verbale communicatie met een
geruststellende invloed. Zeker als dit gepaard gaat
met een vriendelijke gelaatsuitdrukking. Hiermee
geeft de dierenarts aan de volgende patiënt met
nieuwe energie tegemoet te treden.2
Het aldus gelegde contact dient de eerste minu-
ten te worden gehandhaafd en niet te worden on-
derbroken door bijvoorbeeld het lezen van het ver-
slag; indien mogelijk vindt dit tevoren plaats. Een
rustige omgeving is een belangrijke voorwaarde
voor een goed verloop van het contact. Het gesprek
dient niet verstoord te worden door lawaai, in- en
uitlopende medewerkers of een steeds rinkelende
telefoon. Men dient te vermijden dat de cliënt de
indruk krijgt dat er tijdsdruk is.
50 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Door de cliënt een stoel aan te bieden en zelf ook
te gaan zitten ontstaat een goede situatie voor een
gesprek. Voor cliënt en dierenarts ligt dan de blik-
hoogte op ooghoogte. Een goed oogcontact geeft
aan dat men voor iemand openstaat. Men kijkt de
gesprekspartner aan terwijl hij spreekt. Soms ech-
ter, indien het onderwerp erg beladen is, kan het
beter zijn om de cliënt zo nu en dan korte tijd niet
aan te kijken. Indien men zelf aan het woord is, kan
een langdurig oogcontact benauwend werken.2
Voor wat de gesprekstijl betreft, onderscheidt
men 1 de directieve stijl, waarbij de (dieren)arts de
leiding van het consult houdt en 2 de stijl waarbij
de cliënt in belangrijke mate het verloop van het
gesprek bepaalt. Bij onderzoek in huisartspraktij-
ken is gebleken dat patiënten die voor kleine pro-
blemen behandeld werden door een ‘directieve’ arts
in het algemeen meer tevreden waren dan patiën-
ten van artsen met een minder sturende consult-
voering, maar bij langdurige consulten werd geen
verschil gevonden.3 Zoals in de volgende paragraaf
aan de orde komt, dient een goede balans gevonden
te worden tussen deze twee vormen van consult-
voering.
Met de patiënt hoeft niet onmiddellijk contact
te worden gezocht. Het dier kan beter eerst de om-
geving wat verkennen; dit geeft de dierenarts ge-
legenheid tot een algemene indruk (hoofdstuk 7).
Wel kan tegenover de eigenaar belangstelling voor
de patiënt worden getoond door een opmerking in
positieve zin over uiterlijk of optreden. Belangstel-
ling kan blijken uit een vraag als: ‘Is het de poes een
beetje bevallen in de wachtkamer?’ In veel geval-
len zoekt de patiënt al tijdens het opnemen van de
anamnese enige verkennende toenadering tot de
dierenarts, wat een goed moment is om het contact
met de patiënt te leggen (verbaal en manueel).
■
6.1.3 Het vraaggesprek
Het eigenlijke vraaggesprek begint met de vraag:
‘Wat is het probleem?’ of ‘Wat is er aan de hand?’
Om de in hoofdstuk 3 genoemde reden wordt dus
niet gevraagd: ‘Wat is de klacht?’ De cliënt moet
dan de kans krijgen zijn verhaal te doen en niet in
de rede worden gevallen. In tegenstelling tot wat
wel werd aangenomen, duren deze eerste uiteen-
zettingen veelal niet lang. Onderzoek in de huma-
ne geneeskunde heeft geleerd dat 70% van de pa-
tiënten in minder dan twee minuten is uitgepraat
(94% in minder dan 5 minuten).4
Bij een herhalingsbezoek volgens afspraak wordt
continuïteit nagestreefd door aan te sluiten bij het
laatste bezoek. Bijvoorbeeld: ‘De vorige keer waren
er ernstige huidproblemen. We zijn toen een be-
handeling begonnen. Hoe is het intussen gegaan?’
De cliënt moet gelegenheid krijgen om de eerste
vraag te beantwoorden zonder onderbrekingen.
Men heeft namelijk meestal flink wat beleefd en
wil dit kwijt. Een enkele eigenaar zal aanmoedi-
ging behoeven om details te vertellen, een ander
moet misschien eerder wat worden afgeremd. Een
goede techniek is het herhalen van een belangrijk
gegeven en vervolgens nog wat meer details te vra-
gen, bijvoorbeeld:
Cliënt: ‘... vooral pijnlijk bij het opstaan.’
Dierenarts: ‘Bij het opstaan? Hoe gaat dat dan in
zijn werk?’
Met een dergelijke herhaling toont de dierenarts
duidelijk geïnteresseerd te zijn en kan hij tegelijk
wat richting geven aan het gesprek. Wanneer de
cliënt aan het eind van zijn eerste verhaal is geko-
men, vat de dierenarts de problematiek in een paar
woorden samen en vraagt of de eigenaar met deze
samenvatting instemt. Vervolgens legt de dieren-
arts de verdere gang van zaken aan de eigenaar
voor (vervolg anamnese, lichamelijk onderzoek
en eventueel aanvullend onderzoek). Het vraagge-
sprek verloopt dan verder volgens het programma
dat hierna is beschreven. Bij de afwerking van dit
programma wordt de cliënt wat minder de ‘vrije
teugel’ gegeven dan bij de bespreking van het iatro-
trope probleem en kunnen voorts de onderstaande
richtlijnen in acht worden genomen:
1 Stel zowel vragen met een ‘open einde’ als vragen
die alleen met ja of nee kunnen worden beant-
woord (‘gesloten vragen’). Door het verhalende
karakter van het antwoord leveren open vragen
behalve feitelijke informatie over de patiënt ook
gegevens op over de houding van de eigenaar ten
opzichte van zijn dier. Soms bespeurt men aldus
bij de eigenaar de neiging tot een zeer ernstige
voorstelling van zaken (aggravatie), voortkomend
bijvoorbeeld uit de wens uiteindelijk tot eutha-
nasie te beslissen. Anderzijds komt het voor dat
de cliënt problemen verzwijgt of kleineert (dissi-
mulatie), hetgeen kan berusten op angst voor een
maligniteit of een mogelijke operatie. Het is ver-
standig met open vragen te beginnen en als na-
dere specificatie nodig is geleidelijk over te gaan
naar gesloten vragen, bijvoorbeeld:
‘Hoe zijn de omstandigheden thuis voor het
dier?’
‘Hoeveel dieren hebt u thuis?’
‘Is er een kat in huis?’
Indien alleen een gesloten vraag wordt gesteld,
kan bepaalde informatie onuitgesproken blijven.
2 Vermijd het stellen van verscheidene vragen tege-
lijk, bijvoorbeeld:
6 Anamnese
‘Wilt u een nestje van de hond of denkt u aan
castratie?’
Dergelijke vragen suggereren soms dat er geen
andere mogelijkheden zijn. Bovendien maken ze
het voor de eigenaar moeilijk zijn mening vol-
doende genuanceerd naar voren te brengen.
3 ‘Bombardeer’ de eigenaar niet met vragen als:
‘Wat is u opgevallen bij het eten, drinken en bij
de ontlasting?’
4 Vermijd vragen met een beschuldigend karakter,
zoals:
‘Bent u er wel zeker van dat de hond/kat ook
werkelijk de medicijnen heeft binnengekregen?’
5 Probeer een te praatgrage cliënt ter zake te laten
komen met een onderbreking, bijvoorbeeld:
‘Pardon meneer X, ik begrijp dat u veel moeite
heeft gedaan om het braken van Astra te voor-
kómen, maar ik zou nu graag nog wat meer van
u horen over de manier waarop het braken ver-
loopt,’ of: ‘Aangezien ik uw poes niet gekend heb
vóór de ziekte, zou u mij erg helpen door duide-
lijk te beschrijven wat er nu anders is dan vroeger
in het doen en laten van Hoppie.’
De moeilijkheid is hier natuurlijk dat een keus
moet worden gemaakt tussen het voordeel van de
bekorting van overtollige informatie enerzijds en
het mogelijke nadeel dat de dierenarts bepaalde
informatie ontgaat anderzijds.
6 Tracht bij een externe interruptie (b.v. telefoon)
altijd de volgende twee regels in acht te nemen:
- verontschuldig u voor deze onderbreking;
- onthoud het onderwerp van gesprek, zodat na
de onderbreking het vraaggesprek onmiddellijk
kan worden voortgezet, bijvoorbeeld:
‘U had juist verteld dat u de verdikking in de
melkklieren ongeveer vier weken geleden voor
het eerst opmerkte.’
7 Vermijd pertinente antwoorden over de oorzaak
van het probleem. In het stadium van de anam-
nese is het vaak onmogelijk bijvoorbeeld de vraag
‘Dokter, denkt u dat het kanker is?’ te beantwoor-
den met ja of nee. Uit een dergelijke vraag spreekt
een duidelijke bezorgdheid, waarop soms gerea-
geerd kan worden met een wedervraag, bijvoor-
beeld:
‘Waarom denkt u dat het kanker zou zijn?’
Met deze wedervraag wordt ingespeeld op de
bezorgdheid van de eigenaar. Aansluitend kan dan
verteld worden waarom het in dit stadium niet
mogelijk is een antwoord op de vraag te geven.
51
Een aantal van de hierboven gegeven richtlijnen
komt neer op elementaire vormen van beleefdheid
en wordt dan ook wellicht als overbodig ervaren.
Mede om een dergelijk vraaggesprek het karakter
van een gesprek te laten houden en niet te laten
ontaarden in een verhoor, zijn ook deze aspecten
belicht.
■
6.1.4 Programma van de anamnese
1 Het iatrotrope probleem of de iatrotrope proble-
men
2 Algemene informatie over het functioneren van
het dier:
verrichtingen ter handhaving van de homeostase
interactie met mens en dier
3 Leefomstandigheden:
zoötechnische aspecten
blootstelling aan noxa
4 Voorgeschiedenis:
ziekten, geneesmiddelengebruik, vaccinaties
familieanamnese
Ad 1. Zoals reeds aangegeven in het begin van dit
hoofdstuk luidt de eerste vraag: ‘Wat is het pro-
bleem?’ of: ‘Wat is de reden van uw komst?’ Is het
probleem omschreven, dan wordt geïnformeerd
naar duur, verloop en eventuele behandeling van
het probleem en naar de situatie van het moment.
Hierbij is het van belang ook aan de weet te komen
in hoeverre de begeleider van de patiënt alles zelf
heeft meegemaakt of dat hij/zij veel heeft van ‘ho-
ren zeggen’.
Ad 2. De verrichtingen ter handhaving van de
homeostase omvatten voedselopname, drinken,
gaswisseling, mictie en defecatie. Er moet dus ge-
vraagd worden naar:
– voedsel- en wateropname, eventuele slikproble-
men of mogelijk braken
– benauwdheid, hijgen, bijgeluiden en hoesten
– wijze van urineren en eventuele veranderingen
van de urine
– wijze van defeceren en eventuele veranderingen
van de feces
Bij de interactie met mens en dier spelen de volgen-
de aspecten een rol of kunnen de volgende aspecten
opvallen: activiteit, voortbeweging, geslachtelijke
activiteiten (met gevolgen), reactie op prikkels (vi-
sueel, auditief), uiterlijk en gedrag. Er moet dus
gevraagd worden naar:
– slaap/waakverhouding, belangstelling, reacties
op stimuli
– wijze van lopen (vlot, pijnlijk, kreupel, krachtig,
goed gecoördineerd?)
52 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
– vrouwelijk dier:
• regelmaat oestrus, eventuele oestruspreventie
• verloop en tijdstip laatste oestrus
• eventuele drachtigheid
– mannelijk dier:
• belangstelling voor teven
• eventuele castratie
– visus en gehoor
– veranderingen van uiterlijk (lichaamsproporties,
vacht, diverse lichaamsonderdelen zoals kop, po-
ten, oren en ogen)
– veranderde gewoonten, ongebruikelijke bewe-
gingen (flauwtes, toevallen, krabben)
Ad 3. Met de vragen over de leefomstandigheden
wordt informatie vergaard over de wijze waarop de
eigenaar het dier houdt (hoe lang al en voor welk
doel) en hoe de huisvesting is. Ook moet duidelijk
worden hoeveel beweging het dier krijgt, of er veel
contact is met andere dieren en of het dier wel eens
in het buitenland verblijft (niet-inheemse infecties).
Bij de vragen over de voeding gaat het vooral om
de samenstelling, waarbij duidelijk moet worden
in hoeverre gebruik wordt gemaakt van in de fa-
briek bereid voer en wat daarnaast nog wordt gege-
ven, met inbegrip van vitamine- en kalkpreparaten.
Komt in de fabriek bereid voer er niet aan te pas,
dan moeten de ingrediënten van het menu naar
aard en hoeveelheid worden vastgelegd.
De mogelijkheid van een intoxicatie kan worden
nagegaan door te informeren naar het gebruik van
giftige stoffen in de omgeving (b.v. bestrijdings-
middelen). Verder moet duidelijk worden of het
dier zonder toezicht buiten komt.
Ad 4. Er wordt gevraagd of het dier eerder ziek is
geweest en of deze ziekte heeft geleid tot een be-
handeling door een dierenarts. Dergelijke gegevens
worden bij voorkeur verzameld met vermelding
van het tijdstip en de naam van de behandelende
dierenarts. Verder wordt vastgesteld of de patiënt
ooit is geopereerd. De actualiteit van de vaccinaties
wordt getoetst door te vragen of de patiënt de laat-
ste twaalf maanden is geënt ter voorkoming van
hondenziekte, hepatitis contagiosa canis, leptospi-
rose en parvo-enteritis, c.q. kattenziekte en nies-
ziekte. Indien de patiënt geneesmiddelen krijgt of
deze recent toegediend heeft gekregen (met inbe-
grip van oestruspreventie en analgetica als Aspi-
rine), dan worden de hoeveelheid en de frequentie
van de toediening vastgelegd. Soms moet men de
kleur en de vorm van de tablet of capsule laten om-
schrijven om erachter te komen welke geneesmid-
delen in het spel zijn.
Bij de zogenaamde familieanamnese wordt ge-
vraagd of de eigenaar iets bekend is over het optre-
den van ziekten bij nestgenoten of andere bloed-
verwanten van de patiënt. Ook wordt geïnformeerd
naar de gezondheidstoestand van eventuele nako-
melingen en naar die van mens en dier in de leef-
wereld van de patiënt.
■
6.2 Notatie
Het bovenstaande programma kan met de cliënt
worden doorgenomen, waarbij de verkregen gege-
vens door de dierenarts worden genoteerd. Vooral
wanneer de anamnese uit het hoofd wordt afgeno-
men, is de kans op onvolledigheid groot. Volledig-
heid van de anamnese is van het grootste belang
omdat in een bepaald stadium van onderzoek of
behandeling aan de hand van de bevindingen een
bepaalde vraag kan opkomen, terwijl de eigenaar
niet beschikbaar is.
Dit kan grotendeels worden vermeden door de
gegevens door de cliënt te laten noteren aan de
hand van een voorgedrukt formulier. De vragen
kunnen door de eigenaar worden beantwoord op
een moment dat voorafgaat aan het vraaggesprek
met de dierenarts. Met formulieren, zoals die bij-
voorbeeld op de cd-rom staan, is een snelle anam-
nestische zifting mogelijk. Een blik op de inge-
vulde formulieren maakt duidelijk op welke zaken
met aanvullende vragen moet worden ingegaan.
Met deze formulieren wordt tijd bespaard en een
grote mate van volledigheid bereikt.
Op formulier Anamnese 1 is programmapunt 2 uit-
gewerkt. Met deze vragen over het functioneren
van het dier wordt een beeld verkregen van de situ-
atie van het moment. De vragen voortkomend uit
de programmapunten 3 en 4 zijn bijeengebracht op
formulier Anamnese 2. Op de hiermee verkregen
meer vaste gegevens moet soms in een later sta-
dium van het onderzoek worden teruggekomen.
Bij een herhalingsbezoek kan worden volstaan met
formulier Anamnese 1 (programmapunt 2) en de
vraag of er ten aanzien van de punten 3 en 4 nog
wijzigingen zijn opgetreden.
■
6.3 Werkwijze
Bij gebruikmaking van de formulieren verloopt de
anamnese als volgt: na de begroeting in de onder-
zoekkamer wordt het iatrotrope probleem met de
eigenaar besproken zoals eerder in dit hoofdstuk
is beschreven. De informatie over het iatrotrope
probleem wordt door de dierenarts genoteerd op
de anamnesestatus (formulier Anamnese 3). Ver-
6 Anamnese 53

volgens loopt de dierenarts de door de eigenaar eerste of derde kolom is aangekruist. Deze aanvul-
ingevulde formulieren door en stelt hij eventueel lende gegevens worden ook genoteerd op de anam-
aanvullende vragen over onderwerpen waarbij de nesestatus.

Literatuur

1 Bickley LS, Szilagyi PG. Bates’ Guide to physical examination and history taking;
8th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2003; 21-57.
2 Wagener DJTh. Het gesprek met de patiënt met kanker. Ned Tijdschr Geneeskd
1995; 139: 85-9.
3 Savage S, Armstrong D. Effect of a general practitioner’s consulting style on
patient’s satisfaction: a controlled study. Brit Med J 1990; 301: 968-70.
4 Blau JN. Time to let the patient speak. Brit Med J 1989; 298: 39.
 7 Algemene indruk
A. Rijnberk
■
7.1 Doel
De algemene indruk is een visuele en auditieve be-
oordeling van de patiënt op afstand. Dit onderzoek
wordt verricht met het doel in betrekkelijk korte
tijd informatie te verzamelen die het mogelijk
maakt om – in samenhang met de anamnestische
gegevens – een keus te maken ten aanzien van het
verdere verloop van het onderzoek. Hierbij gaat het
om de beantwoording van de vraag of met anam-
nese en algemene indruk de probleemformulering
zodanig is afgerond dat het onderzoek gericht
(volgens protocol) kan worden voortgezet (zie ook
hoofdstuk 2).
■
7.2 Het begrip ‘algemene indruk’
Overeenkomstig het hierboven omschreven doel
omvat de algemene indruk een aantal snel te regi-
streren uitingen van algemeen ziek zijn.
■
7.2.1 Bewustzijnsniveau
Een gezond dier is in de spreekkamer van de die-
renarts alert, wat zich uit in een duidelijke belang-
stelling voor de omgeving. Afhankelijk van de ernst
en de aard van de ziekte kan dit veranderen in sopor
(slaperigheid), stupor (alleen met sterke prikkels
wakker te maken) en coma (niet wakker te maken).
■
7.2.2 Gedrag
De meeste van onze patiënten zijn evenwichtig en
coöperatief. Soms is het gedrag in de spreekkamer
van de dierenarts enigszins gespannen, wat bij een
enkele patiënt uitmondt in uitgesproken angstig
en onrustig gedrag. In zeldzame gevallen leidt deze
angst tot verweer in de vorm van bijten of krabben.
Dit kan zodanige vormen aannemen dat dwang-
maatregelen (zie hoofdstuk 24) toegepast moeten
worden.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_7, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Behalve deze fysiologische variaties in het gedrag
kan pathologisch gedrag optreden in de vorm van
bijvoorbeeld zichzelf overmatig krabben, dwang-
bewegingen (dringen, cirkels lopen), convulsies of
een ethopathie als agressief gedrag.
■
7.2.3 Houding
Soms is de malaise zo groot dat de patiënt niet
langer een staande houding aanneemt en liggend
wordt aangevoerd. In zeer ernstige situaties is
dit een zijligging en bij minder ernstige beelden
meestal een borstligging. In andere gevallen kan
door problemen met de achterste extremiteiten al-
leen een zittende houding worden aangenomen.
Bij een staande houding kan blijken dat de extre-
miteiten onvoldoende of juist te sterk zijn gestrekt
of dat een van de extremiteiten minder wordt be-
last. Ook kan de houding van de wervelkolom af-
wijkend zijn (b.v. opgebogen/doorgebogen rug of
gestrekte hals).
■
7.2.4 Gang
Bij een afwijkende houding is in het algemeen ook
de gang gestoord. Meestal wordt de tekortkoming
in de houding nog duidelijker op het moment dat
de patiënt zich in beweging zet. Anderzijds komt
het voor dat dieren zich in een normale houding
presenteren, maar dat bij beweging een gestoord
gebruik van een of meer extremiteiten opvalt als
gevolg van vermindering van kracht, gestoorde
coördinatie of een mechanische belemmering, al
of niet met pijn. Het gaat hier dus om een globale
indruk van het voortbewegen. Bij het onderzoek
van het locomotieapparaat (hoofdstuk 17) wordt de
gang meer gedetailleerd beoordeeld.
■
7.2.5 Lichaamsbouw
De grote variaties in lichaamsbouw bij de diverse
rassen van onze gezelschapsdieren, en speciaal bij
56 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
de hond, hebben als consequentie dat bij het be-
oordelen van de lichaamsbouw altijd nadrukkelijk
het ras betrokken moet worden. Dit levert speciaal
problemen op bij kruisingen van sterk in lichaams-
bouw verschillende rassen. Zo kan een kruising van
een foxterriër met een vertegenwoordiger van een
achondroplastisch ras (b.v. een teckel) een dier op-
leveren dat op een foxterriër lijkt maar dispropor-
tioneel korte poten heeft. Behalve de extremiteiten
kunnen ook andere lichaamsdelen disproportio-
neel zijn. Zo valt soms op dat de buik te omvangrijk
of de kop relatief zwaar is. Ook kan een gewijzigde
verhouding tussen spieren en skelet voorkomen.
■
7.2.6 Voedingstoestand
De voedingstoestand kan variëren van sterke vet-
zucht (adipositas = obesitas) tot een zeer magere,
uitgeputte toestand (cachexie). De meeste patiën-
ten treffen we ergens tussen deze twee uitersten
aan. Voor de beoordeling van het ziekteverloop en
voor sommige vormen van therapie is het gewenst
dat men niet alleen een idee heeft van de voedings-
toestand, maar dat het lichaamsgewicht exact be-
kend is. De vetophopingen voltrekken zich vooral
aan de romp, waarbij soms (bij de hond) een extra
ophoping bilateraal hoog in het lumbale gebied
kan opvallen. Bij sterke vermagering worden de
ribben en de spinale uitsteeksels van de wervels
duidelijk zichtbaar. Ook liggen de ogen dan veelal
diep weggezonken door de afname van retrobul-
bair vet; hierbij treedt dan ook protrusie van de
membrana nictitans op.
De voedingstoestand kan worden vermeld aan
de hand van een schaal die het midden houdt tus-
sen een nominale en een ordinale schaal (zie ook
§ 3.1.2): cachectisch, broodmager, mager, optimaal,
overgewicht en vetzucht (obesitas).1 Overgewicht
en obesitas brengen gezondheidsrisico’s met zich
mee. In een onderzoek bleken katten met overge-
wicht 2,9× zo veel kans te hebben op een bezoek
aan de dierenarts dan katten met een optimaal ge-
wicht. Katten met obesitas hadden 3,9× meer kans
op de ontwikkeling van suikerziekte dan katten
met een optimaal gewicht.1
■
7.2.7 Vacht
Hierbij gaat het om een oordeel over de vacht als
geheel. Deze kan een dof en dor aspect krijgen bij
een verslechterende algemene toestand. Soms zijn
er huidaandoeningen in het spel, die kunnen lei-
den tot haaruitval, vachtverkleuring en uiteinde-
lijk (plaatselijke) kaalheid met een gepigmenteerde
huid.
■
7.2.8 Abnormale geluiden
Bij de afstanden die in een onderzoekkamer in
het geding zijn, wordt een aldaar in rust aanwe-
zig dier niet gehoord. Geluiden zijn niet altijd als
pathologisch aan te merken, zoals het spinnen
van de kat en het grommen van de hond. De soms
sterke ademgeluiden, die voorkomen bij enkele
brachycefale rassen, zijn als tekortkomingen van
deze rassen te beschouwen. Ructus en flatus treden
bij gezonde vleeseters weinig op. Bovendien valt
de flatus vaak meer op door geur dan door geluid.
Onder pathologische omstandigheden kunnen de
ademgeluiden of darmgeluiden zo sterk worden,
dat ze op enige afstand kunnen worden waargeno-
men. Hoesten en niezen zijn uitingen van aandoe-
ningen van de luchtwegen.
Gewrichtsaandoeningen kunnen gepaard gaan
met afwijkingen die bij het lopen aanleiding geven
tot knappende geluiden.
■
7.2.9 In het oog springende afwijkingen
Hierbij gaat het om de waarneming van eventuele
bijzonderheden, bijvoorbeeld een verdikte oor-
schelp, een zwelling van een van de extremiteiten
of een pompende ademhaling.
■
7.3 Uitvoering
Voor de bepaling van het lichaamsgewicht dient
een daartoe geschikte weegschaal voorhanden te
zijn. In praktijken waar de eerste opvang door een
receptionist(e) wordt verzorgd, vraagt deze de eige-
naren de patiënt te wegen.
Zoals reeds in het hoofdstuk over de anamnese is
opgemerkt, kan de algemene indruk in de loop van
het vraaggesprek totstandkomen. Tijdens het ge-
sprek is de patiënt vaak bezig zich in de ruimte en
ten aanzien van de aanwezigen te oriënteren. De
wijze waarop dat gebeurt geeft een indruk over het
bewustzijn, het gedrag, de houding en meestal ook
de gang. Ook de andere facetten van de algemene
indruk kunnen zo worden geobserveerd. De aard
van de vacht maakt soms een visuele beoordeling
van de voedingstoestand onmogelijk, zodat een
uitbreiding met palpatie ter hoogte van wervels
en ribben moet volgen. Dit kan veelal het beste ge-
schieden in aansluiting op het eerste, begroetende
contact met de patiënt.
Deze waarnemingen mogen uiteraard het verloop
van het vraaggesprek niet verstoren en moeten zo
nodig naar een later tijdstip worden verschoven. De
7 Algemene indruk
dieren worden soms in een doos of mand (katten,
kleine zoogdieren, vogels) aangevoerd. Een verzoek
aan de eigenaar om het dier te voorschijn te halen
wordt uitgesteld tot na de anamnese omdat dit
storend kan werken tijdens het gesprek. Bij katten
kan de gang soms onvoldoende beoordeeld worden
omdat ze – eenmaal op de behandeltafel geplaatst
– geen stap meer zetten en daartoe ook niet zijn te
bewegen.
Indien de algemene indruk na de anamnese
wordt vastgesteld, is dit tevens de start van het
eigenlijke onderzoek. Het onderzoek wordt in
principe altijd op een behandeltafel uitgevoerd.
Kleine zoogdieren, vogels, katten en kleine honden
worden in het algemeen spontaan door de eigenaar
op tafel geplaatst. Ter bevordering van een goede
waarneming worden ook de middelgrote honden
bij voorkeur op ooghoogte gebracht door ze op ta-
fel te zetten. De honden van zeer grote rassen (b.v.
Duitse dog, sint-bernard) zijn moeilijk op tafel
te zetten en daar ook meestal niet goed te onder-
zoeken omdat ze vaak niet in staande positie zijn
Literatuur
1 Scarlett JM, Donoghue S. Associations between body condition and disease in cats.
J Am Vet Med Ass 1998; 212: 1725-31.
57
te krijgen. Deze dieren kunnen beter op de grond
worden onderzocht; de onderzoeker zal daarbij
nogal eens door de knieën moeten om goed te kun-
nen waarnemen.
Indien na het algemeen onderzoek wordt geko-
zen voor onderzoek van een of meer orgaansyste-
men (zie hoofdstuk 2), kan het alsnog nodig zijn
om ook een zeer grote hond in een bepaalde positie
(zijligging, borstligging) op tafel te plaatsen.
■
7.4 Notatie
De gegevens die worden verkregen bij de algemene
indruk kunnen worden genoteerd op een formu-
lier; een voorbeeld staat op de cd-rom. Op dit for-
mulier is voor elk onderdeel een nominale schaal
opgevoerd en is ruimte gelaten voor opmerkingen.
Voorts kunnen de problemen worden genoteerd.
Op basis van deze probleemformulering kan een
besluit worden genomen over het vervolgonder-
zoek.
 8 Algemeen onderzoek
A. Rijnberk en A.A. Stokhof
■
8.1 Doel
Het algemeen onderzoek is een voornamelijk vi-
sueel en manueel onderzoek dat erop gericht is (in
betrekkelijk korte tijd) informatie te verzamelen
die het mogelijk maakt om – in samenhang met
het signalement en de bevindingen bij anamnese
en algemene indruk – de probleemformulering toe
te spitsen en de inhoud van het verdere onderzoek
vast te stellen. De geregistreerde verschijnselen en
afwijkingen worden vertaald in problemen aan de
hand waarvan wordt gekozen voor een vervolgon-
derzoek van (een deel van) het orgaansysteem of de
orgaansystemen waarmee de problemen nader ge-
definieerd en mogelijk tot een oplossing gebracht
kunnen worden (zie ook hoofdstuk 2).
■
8.2 Omgang met de patiënt
Bij de uitvoering van het lichamelijk onderzoek
dienen onrust, spanning, ongerief en pijn zo veel
mogelijk te worden vermeden. Dit niet alleen ten
bate van het dier, maar ook omdat onrust en span-
ning het onderzoek kunnen bemoeilijken of zelfs
onmogelijk maken. Zoals ook reeds in hoofdstuk
6 is aangegeven, moet de patiënt zich eerst in de
nieuwe ruimte, de spreekkamer, kunnen oriënte-
ren en zich daardoor wat ontspannen. Een hond die
aan de lijn staat te trekken kan hiermee te kennen
geven de ruimte te willen onderzoeken en behoort
daartoe ook de gelegenheid te krijgen. Observatie
van deze spontane actie kan belangrijke informatie
opleveren (hoofdstuk 7) en soms ook een aankno-
pingspunt zijn voor een ontspannen start van het
gesprek met de eigenaar/begeleider.
Katten kunnen het beste in de doos of mand wor-
den gelaten gedurende het afnemen van de anam-
nese. Wordt met het onderzoek begonnen, dan kan
de eigenaar het dier uit de doos of mand halen. Dit
is niet altijd nodig. Soms kan worden volstaan met
het openen van de deur of het deksel en even af-
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_8, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
wachten. Nieuwsgierig als hij is, komt de kat vaak
vanzelf te voorschijn. Als hij eenmaal in de ‘deur-
opening’ is verschenen, kan de mand aan het ande-
re einde voorzichtig worden opgetild, waardoor de
kat vaak spontaan op tafel stapt. Het is verstandig
onmiddellijk daarna de doos of mand van de tafel
te zetten, omdat er zich tijdens het onderzoek een
minder plezierig moment kan voordoen. De kat
wil zich dan terugtrekken in het ‘veilige’ transport-
middel en laat zich er dan ook niet zo gemakkelijk
weer uithalen.
Grote honden laten zich vaak het gemakkelijkst
onderzoeken als ze op de grond kunnen blijven.
Alleen voor onderzoek van bijvoorbeeld de extre-
miteiten kunnen ze soms (op de zij) op tafel wor-
den gelegd (hoofdstuk 17). Kleine honden kunnen
meestal door de eigenaar op tafel worden gezet. Is
er hulp nodig bij het optillen, dan kan de eigenaar
het beste de voorkant van het dier voor zijn reke-
ning nemen. De eigenaar wordt gevraagd bij de
tafel te blijven staan om zelf het dier vast te houden
tijdens het onderzoek. Dit heeft vaak een erg ge-
ruststellende invloed.
Sommige eigenaren proberen de hond aan te spo-
ren zelf op tafel te springen. Ook wordt de hond
soms aangemoedigd om na het onderzoek van de
tafel op de grond te springen. Hoewel een enkele
hond dat zonder enig probleem kan volbrengen,
moet het risico van een valpartij toch maar niet ge-
nomen worden. Het is misschien een klein risico,
maar volkomen overbodig.
Bij katten boekt men veelal succes met een rus-
tige benadering en losjes vasthouden. Dit moet dan
ook de eerste aanpak zijn. Vaak laten ze zich ook de
minder aangename onderdelen van het onderzoek
goed welgevallen als ze voortdurend en vrij stevig
achter de oren worden gekriebeld. Dit heeft alleen
succes als dit door de eigenaar of assistent met volle
aandacht wordt gedaan. Het is een grote uitzonde-
ring wanneer met deze benaderingen het onder-
zoek niet kan worden uitgevoerd.
In het algemeen geldt dat als met zachte drang
60 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
het gewenste onderzoek niet of onvoldoende
nauwkeurig kan worden uitgevoerd, het verstan-
diger is om met een ervaren hulp het dier grondig
te fixeren (hoofdstuk 24). Halve maatregelen zijn
zeer ongewenst omdat ze een verdere toename van
het verzet in de hand werken en niet alleen voor de
omgeving maar ook voor de patiënt gevaar kunnen
opleveren.
■
8.3 Het begrip ‘algemeen onderzoek’
Het algemeen onderzoek omvat het onderzoek van:
1 adembewegingen
2 pols
3 lichaamstemperatuur
4 beharing en huid
5 slijmvliezen
6 lymfknopen
7 (andere) opvallende afwijkingen
Met deze volgorde wordt getracht te voorkomen
dat de gemakkelijk te beïnvloeden functies als
adembewegingen en pols worden verstoord door
de overige onderzoekingen, die wat meer dan de
eerste twee opwinding zouden kunnen veroorza-
ken.
■
8.3.1 Adembewegingen
Inleiding
De adembewegingen zijn van grote betekenis voor
twee homeostatische functies:
De respiratie of ademhaling. Hieronder wordt ver-
staan de som van alle chemische en fysische pro-
cessen die het oxidatieve metabolisme in de cellen
onderhouden en regelen. In deze reeks van gebeur-
tenissen (ventilatie, diffusie, transport en weefsel-
ademhaling) verzorgen de adembewegingen de
ventilatie van de longen. Deze adembewegingen
worden gereguleerd door ademcentra, die impul-
sen ontvangen van perifere en centrale chemore-
ceptoren en van mechanoreceptoren in de longen
en de thoraxwand.
De thermoregulatie.1 Bij stijgende lichaamstempe-
raturen vergroten hond en kat de warmteafgifte
door verhoging van de frequentie van de adem-
bewegingen. Dit zijn oppervlakkige adembewe-
gingen (hijgen, thermische polypneu), waarbij de
ingeademde lucht in de voorste luchtwegen tot
100% met waterdamp wordt verzadigd. De hier-
voor benodigde verdampingswarmte wordt ont-
trokken aan de slijmvliezen van neus, mond en
keelholte. Hoewel dit ook wel wordt aangeduid
als ventileren van de dode ruimte, heeft het toch
geringe veranderingen tot gevolg. Er ontstaat een
lichte respiratoire alkalose, waaruit geconcludeerd
mag worden dat de alveolaire ventilatie enigszins
is toegenomen.
De adembewegingen staan ook onder invloed van
het gedrag. Zo kan schrik leiden tot plotselinge
apneu en kunnen spanningstoestanden gepaard
gaan met nerveus hijgen. Bij een complex proces
als het blaffen komen de ademhalingsspieren met
grote precisie in actie, zodat een geluid met het
juiste volume en op de juiste toonhoogte wordt
voortgebracht.
Het doel van het onderzoek van de adembewegin-
gen is een indruk te krijgen van het functioneren
van de respiratie. Stoornissen in een of meer van
de processen van de respiratie kunnen zich weer-
spiegelen in afwijkende adembewegingen. Uit het
bovenstaande zal duidelijk zijn dat dit onderzoek
soms wordt bemoeilijkt door uit het gedrag (b.v.
blaffen en snuffelen) of uit de thermoregulatie
voortkomende (adem)bewegingen. De observatie
van de adembewegingen omvat de beoordeling van
diepte, type, ritme en frequentie.
Diepte
Bij een grotere behoefte aan gaswisseling wordt
de ventilatie in eerste instantie opgevoerd door
de adembewegingen te verdiepen. Onder fysiolo-
gische omstandigheden wordt in rust ook af en
toe een diepe respiratie gezien: een zucht. Deze
enkelvoudige diepe adembewegingen voorkomen
collaps of atelectase door het vrijkomen van surfac-
tans.
Zijn de adembewegingen zodanig verdiept dat
ze de indruk geven van geforceerde bewegingen
of zijn de adembewegingen duidelijk bemoeilijkt,
dan spreekt men van dyspneu. Treden de moeilijk-
heden vooral op bij inspanning, dan wordt dit
wel ‘dyspnée d’effort’ genoemd. Bij dyspneu komen
naast de gewone ademhalingsspieren soms ook
hulpademhalingsspieren (auxiliaire ademhalings-
spieren) in werking. De voornaamste zijn de mm.
scaleni, de m. sternocephalicus en de spieren van de
neusvleugels. De eerste twee trekken de ribben en
het sternum naar voren en ondersteunen aldus de
normale ademhalingsspieren. Het neusvleugelade-
men bestaat uit een kleine inspiratoire verwijding
van de neusopeningen. Hierbij moet men erop
bedacht zijn dat bij sommige brachycefale hon-
denrassen de neusvleugels niet kunnen bewegen;
zelfs komt het voor dat bij deze dieren de passage
ter plaatse zo nauw is dat een dyspneu met geluid
(stridor nasalis) ontstaat. Bij honden met ernstige
dyspneu wordt soms bij expiratie ook opbollen van
8 Algemeen onderzoek
Afbeelding 8.1
In- en uitademingsstand van ribben en sternum bij de hond. Op deze tekening, die is vervaardigd aan de hand van
de röntgenologisch vastgestelde inspiratie- en expiratiestand, zijn ook de achterste begrenzingen van de longen
aangegeven.
de wangen gezien. Katten met dyspneu gaan soms
ademen met geopende bek.
Type
De inademing komt voor een deel tot stand doordat
de ademhalingsspieren (vooral mm. intercostales
ext. en int.) de ribben naar voren, naar lateraal en
naar ventraal trekken. Hierdoor worden de zijde-
lingse en dorsoventrale afmetingen van de thorax
groter, zodat de inhoud toeneemt (ribademhaling
of costale ademhaling). Verder wordt de inademing
bewerkstelligd door contractie van het middenrif.
Het middenrif wordt afgeplat, waardoor de inhoud
van de thorax toeneemt en de buikomvang groter
wordt. Hieraan heeft men de eigenlijk niet juiste
naam ‘abdominale ademhaling’ gegeven. Bij de
hond en de kat dragen zowel de ademhalingsspie-
ren als het diafragma in belangrijke mate bij aan
de adembewegingen; men spreekt dan ook van een
costo-abdominale ademhaling (afb. 8.1).
Bij functieverlies van het diafragma (b.v. bij een
ruptuur) gaat de inspiratie niet gepaard met een
welving van de buik. Integendeel, veelal neemt
de buikomvang bij inspiratie af en ontstaat hier-
mee de zogenaamde pendelende ademhaling.2 In een
enkel geval ontstaat bij een ernstige dyspneu een
sterke costale ademhaling en wordt zó weinig lucht
aangezogen dat het diafragma zich onvoldoende
strekt, waardoor ook het beeld van de pendelende
ademhaling ontstaat. Bij dergelijke geforceerde
61
inspiraties kan men van pseudo-pendelen spre-
ken.
Bij afgenomen elasticiteit van de longen wordt
aan het einde van de expiratie soms een (onder-
steunende) buikpers gezien. Men spreekt dan van
een abdominaal ademtype. Bij geforceerde expiratie
kan de intrathoracale druk zozeer toenemen dat de
kleine bronchiën worden vernauwd, waardoor de
benauwdheid toeneemt.
Terwijl het inademen actief geschiedt door sa-
mentrekking van spieren, heeft het uitademen
passief plaats. Thoraxwand, diafragma en longen
nemen na het inademen de ruststand weer in. Een
verminderde elasticiteit van de longen en een ver-
minderde beweeglijkheid van de thorax hebben
een trage en onvolledige uitademing tot gevolg.
Deze wordt soms bevorderd door de genoemde
buikpers, waardoor het middenrif naar voren
wordt gebracht. Bij een dergelijke expiratoire dys-
pneu is ook de verhouding van de duur van de inspi-
ratie en de expiratie (normaal 1:1,3) * gewijzigd.
Vernauwingen in de luchtwegen die zich craniaal
van de apertura thoracis bevinden, gaan met inspi-
ratoire dyspneu gepaard. Dit manifesteert zich door
een sterk costaal ademtype met vaak ook auxiliaire
adembewegingen, waarbij soms ook de lippen wor-
den betrokken (labiaal ademen). De lucht moet met
verhoogde kracht worden aangezogen, waardoor
* Dit zijn benaderende getallen, waarbij adempauzes bui-
ten beschouwing zijn gelaten.
62 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
het verschil in druk in en om de grote luchtwegen
toeneemt. Deze kunnen dan ook bij de inademing
enigszins worden samengedrukt, waardoor de
vernauwing erger wordt. Voorts zullen plaatsen
waar de thoraxwand minder weerstand biedt, iets
worden ingedrukt. Dit geldt in het bijzonder voor
de apertura thoracis cranialis. Ook kunnen de cau-
dale ribben wat achterblijven bij de sterke buiten-
waartse beweging van de thorax; vooral bij jonge
dieren met een weke thoraxwand kan dit duidelijk
merkbaar zijn.
Patiënten die na een zwaar trauma (b.v. een aan-
rijding) worden aangeboden, kunnen een bijzon-
der ademtype vertonen. Als twee of meer opeen-
volgende ribben op minimaal twee plaatsen zijn
gebroken, ontstaat een zogenaamde fladderthorax
(zie ook hoofdstuk 23). Het getraumatiseerde deel
van de thoraxwand beweegt dan tegengesteld aan
de rest van de thoraxwand. Het gefractureerde seg-
ment beweegt naar binnen bij inspiratie en naar
buiten bij expiratie.3
Ritme
Soms worden de adembewegingen voor kortere
of langere perioden afgewisseld met apneu (perio-
dieke ademhaling). Een periodieke ademhaling
wordt eigenlijk alleen gezien bij patiënten met lage
arteriële PCO2 door hyperventilatie.
De geringe daling van de arteriële PO2 en de stij-
ging van de PCO2 gedurende de apneu stimuleren
het ademcentrum, waardoor de adembewegingen
worden hervat, wat weer leidt tot een daling van de
PCO2 enzovoort.
Afhankelijk van de gebruikte farmaca kan bij
sedatie hyperventilatie ontstaan, wat dan leidt tot
een periodieke ademhaling, waarbij de perioden
met apneu worden afgewisseld met perioden met
telkens identieke adembewegingen (isovolemische
periodieke ademhaling).
Frequentie
De hieronder opgegeven frequenties hebben be-
trekking op gezonde volwassen dieren:
hond: 10-30/min.,
kat: 20-40/min.
Vooral voor de hond is de variatie relatief ruim
opgegeven. Bij deze diersoort varieert de lichaams-
grootte sterk en daarmee ook de frequentie van de
adembewegingen; bij de grotere rassen is de fre-
quentie in het algemeen lager dan bij de kleinere
rassen.
Een verhoging van de frequentie (tachypneu) is een
minder efficiënte wijze van vergroting van de ven-
tilatie (dode ruimte!) dan een verdieping van de
ademhaling. In het algemeen treedt ook eerst een
verdieping van de ademhaling op; pas bij ernstige
ontregelingen wordt ook de frequentie hoger. Bij
goed getrainde dieren kan in rust sprake zijn van
een erg langzame ademfrequentie (bradypneu).
Uitvoering
De kleine en middelgrote dieren hebben in deze
fase van het onderzoek de tafel reeds enigermate
verkend. De grotere patiënten, die op de grond
zijn gebleven, zullen ook wel wat aan de omgeving
zijn gewend. Deze betrekkelijke rusttoestand kan
worden gehandhaafd door de adembewegingen op
enige afstand te observeren en de patiënt niet aan
te raken.
Door van opzij en van boven naar het dier te
kijken is het mogelijk zowel de thoracale als de
abdominale ademhalingsexcursies goed waar te
nemen. Bij de inspiratie wordt gelet op de laterale
beweging van de thorax en op de toename van de
buikwelving. Bij de expiratie wordt gelet op het
terugzinken van de ribben en de afname van de
buikwelving. De excursies naar ventraal zijn bij
een op tafel staande hond goed waar te nemen door
vanuit een wat lagere positie (onderzoeker zit aan
de schrijftafel) onder de hond door te kijken. Voorts
wordt aandacht gegeven aan:
– duur van de inspiratie en expiratie
– regelmaat van de adembewegingen
– diepte van de adembewegingen
– ademtype
– eventuele buikpers
– gebruik van auxiliaire ademhalingsspieren.
Tot slot wordt het aantal adembewegingen per mi-
nuut bepaald, door gedurende ten minste een halve
minuut de inspiraties te tellen.
■
8.3.2 Pols
Inleiding
Bij iedere hartslag wordt een hoeveelheid bloed
toegevoegd aan het arteriële systeem. Hierdoor
ontstaat de polsgolf (Latijn pulsus, Grieks sphygmos).
De voortplantingssnelheid van de polsgolf is af-
hankelijk van de elasticiteit van de arteriewanden
en onafhankelijk van de stroomsnelheid van het
bloed. De stroomsnelheid van het bloed bedraagt
ongeveer 0,5 m/s, terwijl de polsgolf zich voort-
plant met een snelheid van 4 à 5 m/s. De voelbare
pulsatie is het front van een drukgolf en geen be-
weging van het bloed zelf.
De vorm van de polsgolf wordt vooral bepaald
door de hoeveelheid bloed die per slag in de aorta
wordt geworpen, de snelheid van deze ejectie en de
8 Algemeen onderzoek
Afbeelding 8.2
Het in systole uitgeworpen bloed veroorzaakt een plot-
selinge drukverhoging in de aorta ascendens. De sluiting
van de aortakleppen wordt in de drukcurve gemarkeerd
door een incisura. De drukgolf verplaatst zich langs de
aorta naar de periferie en wordt erdoor gereflecteerd.
Deze weerkaatste drukgolf wordt gesuperponeerd op de
naar perifeer gaande drukgolf. Dit veroorzaakt verhoging
van de systolische druk, verdwijning van de incisura en
een lagere diastolische druk in de a.femoralis. Het ver-
schil tussen de piek-systolische druk en de eind-diasto-
lische druk wordt de polsdruk genoemd.
compliantie van de arteriën. Met het voortgaan van
de golf naar de periferie verandert deze van vorm
(afb. 8.2).
De palpatie van een perifere arterie heeft tot doel
een indruk te krijgen van de arteriële drukgolf en
daarmee van de functie van de arteriële component
van de grote circulatie. Bij de hond en de kat wordt
hiertoe de a. femoralis gepalpeerd. Ook andere
arteriën (a. coccygea, aorta abdominalis, a. tibialis
anterior) zijn soms bereikbaar voor de palperende
vinger, maar de diverse eigenschappen laten zich
aan deze arteriën wat minder goed beoordelen.
Het onderzoek van de polsgolf omvat de beoor-
deling van de volgende eigenschappen: kwaliteit
(gelijkmatigheid, amplitude en vorm), regelmaat,
eventuele uitval, frequentie en symmetrie (krufs).
Gelijkmatigheid
Indien de amplitude van elke pulsatie gelijk is aan
de volgende, spreken we van een pulsus aequalis. Bij
aritmieën kan het slagvolume sterk wisselen en kan
bijgevolg een pulsus inaequalis worden gevonden
(afb. 8.3). Door de aritmie contraheert het hart op
momenten dat er geringe ventrikelvulling is. Door
63
Afbeelding 8.3
Registraties (van boven naar beneden) van de tijd in
seconden, een ijkblokje (1 mV) gevolgd door ECG-aflei-
ding II en de arteriële drukvariaties gemeten in de aorta
descendens bij een hond met atriumfibrillatie; een voor-
beeld van een irregulaire en inaequale pols.
de hartcontractie wordt dan weinig of geen bloed
uitgeworpen en bijgevolg kan perifeer slechts een
zeer zwakke of geen polsgolf worden gepalpeerd.
Naast deze door pathologische aritmieën veroor-
zaakte en vaak zeer uitgesproken inequaliteit van
de pols is er ook enige fysiologische variatie in de
amplitude van de pols. Dit betreft de zogenaamde
pulsus paradoxus, waarbij de amplitude afneemt bij
inspiratie en toeneemt bij expiratie. Dit verschijn-
sel wordt waarneembaar bij grote variaties van de
intrathoracale druk, zoals die optreden bij diepe
adembewegingen. De variatie in systolische bloed-
druk tijdens de ademhaling wordt veroorzaakt
door de negatieve druk in de borstholte tijdens
inademing. Hierdoor ontstaat een ophoping van
bloed in de longcirculatie. Daarmee neemt het aan-
bod aan de linker harthelft af, met als gevolg een
daling van het slagvolume. Het gaat hier overigens
om kleine variaties in de amplitude van de polsgolf
(afb. 8.4), die met de palperende vingers zelden
worden waargenomen. De beperkte schommeling
is mede het gevolg van het feit dat de negatieve
intrathoracale druk bij inspiratie (= de negatieve
druk in het centrale venesysteem) tevens de toe-
vloed van bloed naar het rechter hart bevordert.
Hierdoor wordt de relatieve ondervulling van het
linker atrium en de linker ventrikel enigszins ge-
compenseerd en blijft de daling van de bloeddruk
tijdens inspiratie beperkt.
Anders wordt het als het hart zich onvoldoende
vult. Het bekendste voorbeeld is de pericarditis ex-
sudativa, waarbij een overvulde pericardiale holte
de instroom van bloed belemmert.4 In deze situatie
zal het zojuist genoemde compensatiemechanisme
64 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 8.4
Bloeddrukregistratie die laat zien dat de intra-arteriële
druk hoger is tijdens de expiratie dan tijdens de inspira-
tie. In de reeks van SI-eenheden is de eenheid van druk
de pascal (N/m2 = Pa) (1 mm Hg = 133 Pa = 0,133 kPa).
onvoldoende functioneren en zal de daling van de
systolische bloeddruk tijdens inspiratie veel groter
zijn. De respiratoire variatie in polsamplitude kan
dan palpabel worden. Bij de mens varieert de voor-
spellende waarde (zie § 3.1.5) van een pulsus para-
doxus voor de aanwezigheid van een ernstige peri-
cardovervulling (harttamponnade) van 0,81-0,97.5
Een bijzondere vorm van de pulsus inaequalis
is de pulsus alternans, die gekenmerkt wordt door
afwisselend een duidelijk palpabele en een nau-
welijks palpabele polsgolf (afb. 8.5). Deze pulsus
alternans wordt beschouwd als een teken van in-
sufficiëntie van de linker ventrikel en wordt bij-
voorbeeld waargenomen bij hypovolemie, maar
een goede verklaring ontbreekt. Wel is bekend dat
in deze gevallen de eind-diastolische druk met
dezelfde regelmaat varieert als de hoogte van de
polsgolf.
Amplitude
Nadat de pols gelijkmatig is bevonden, wordt de
grootte van de polsgolf (‘amplitudo’ of ‘polsvo-
lume’) vastgesteld. Het zal duidelijk zijn dat bij een
pulsus inaequalis moeilijk een uitspraak gedaan
kan worden over de amplitude. De amplitude van
de polsgolf kan kleiner of groter worden door ver-
anderingen van het slagvolume of van de perifere
weerstand. Een geringe perifere weerstand en daar-
door een sterke pulsatie van de gepalpeerde arterie
worden onder meer gezien bij angst, bij koorts en
bij een lage viscositeit van het bloed door anemie.
Hierbij moet men bedenken dat hetgeen de palpe-
rende vingers registreren ook in sterke mate wordt
bepaald door de omgevende structuren. Zo zullen
bij een adipeus dier de pulsaties vrij zwak worden
gevoeld.
Een krachtige pols wordt een pulsus magnus ge-
noemd. Bij een zwakke pols spreekt men van een
Afbeelding 8.5
Pulsus alternans. Bloeddrukregistratie met alternerend
een daling van de systolische bloeddruk en in mindere
mate van de diastolische druk.
pulsus parvus of zelfs een pulsus filiformis (draadvor-
mige pols).
Vorm
Kleine veranderingen van de configuratie van de
polsgolf worden door de palperende vingers niet
waargenomen. Alleen bij sterke veranderingen ter
hoogte van de uitstroomopening van de linker ven-
trikel (stenose of insufficiëntie van aortakleppen)
verandert de polsgolf zodanig van vorm dat pal-
patie hiervan mogelijk is. Bij een trage uitstroom
door een stenose ontstaat een brede polsgolf (pulsus
tardus). Bij een insufficiëntie daarentegen wordt
een steile pols (pulsus celer) gepalpeerd.
Ritme
Bij de hond vertoont de hartactie een sinusaritmie
onder invloed van de ademhaling (respiratoire arit-
mie). Tijdens inspiratie vermindert de vagotonus,
waardoor de frequentie van de ontladingen in de
sinusknoop toeneemt, terwijl zich bij de expiratie
het omgekeerde voordoet. Bij dieren met zowel een
lage ademfrequentie als een lage hartfrequentie
kan deze respiratoire aritmie zeer uitgesproken
zijn, zo sterk zelfs dat niet al te ervaren onderzoe-
kers denken aan een pathologische aritmie. Dit
komt vooral omdat bij de volwassen hond tijdens
expiratie, c.q. tijdens adempauzes, de vertraging
van de hartactie vrij abrupt kan optreden.6 Nauw-
keurige observatie van de adembewegingen tij-
dens palpatie van de pols brengt hier uitkomst. Bij
polsfrequenties hoger dan 120 slagen per minuut is
in het algemeen geen respiratoire aritmie aanwijs-
baar. Ook tijdens hijgen is er meestal geen respira-
toire aritmie.
Eventuele uitval
Door hartcontracties die erg kort na de vorige con-
8 Algemeen onderzoek
tractie totstandkomen, wordt weinig bloed uitge-
worpen. Immers, de tijd voor diastolische vulling
is dan gering. Dit treedt op bij aritmieën en leidt
nogal eens tot zogenaamde frustrane contracties.
Dit zijn contracties waarbij geen polsgolf wordt
gegenereerd. Dit kan worden vastgesteld door te-
gelijkertijd een perifere arterie te palperen en de
ictus cordis (5e intercostale ruimte links) te volgen.
Bij de hogere frequenties (> 100/min.) is het niet
goed mogelijk op deze manier vast te stellen of elke
hartcontractie leidt tot een polsgolf. In die situaties
worden onafhankelijk van elkaar de polsfrequen-
tie geteld en de hartfrequentie door auscultatie
vastgesteld. Is deze laatste frequentie hoger dan
de polsfrequentie, dan is er sprake van polsuitval
(polsdeficit).
Frequentie
Voor volwassen dieren worden onderstaande refe-
rentiewaarden aangehouden:
hond: 60-120/min.,
kat: 120-180/min.
Tot een frequentie van ongeveer 200 per minuut
is het mogelijk accuraat te tellen. Dus bij een zeer
snelle hartactie (tachycardie), die leidt tot een snelle
pols (pulsus frequens) kunnen telfouten ontstaan. Bij
een opgewonden (maar overigens gezonde) kat kan
dit al onder normale omstandigheden gebeuren.
Een frequentie lager dan de onderste referentie-
waarde wordt een pulsus rarus genoemd. De hierbo-
ven opgegeven referentiewaarden hebben een flin-
ke variatiebreedte. Dit heeft eerder te maken met
stress dan met de op rasverschillen berustende vari-
atie in grootte. In twee onafhankelijke onderzoe-
ken bij honden is vastgesteld dat de polsfrequentie
niet correleert met het lichaamsgewicht.*
De spanning van het bezoek aan de dierenarts
kan de polsfrequentie aanzienlijk doen oplopen. In
de zojuist genoemde onderzoeken is bij gezonde
honden in de kliniek een significant hogere pols-
frequentie gevonden dan wanneer bij dezelfde
honden de pols thuis door de eigenaar werd geteld.
Thuis zijn bij sommige honden frequenties bene-
den de 60 slagen per minuut gevonden. Bij gespan-
nen honden kan de polsfrequentie een enkele keer
oplopen tot boven de 140 slagen per minuut. Voor
de kat is vastgesteld dat de frequentie thuis onder
rustige omstandigheden varieert van 80-160 slagen
per minuut, terwijl in de kliniek (tijdens elektro-
cardiografie) frequenties zijn gemeten van 142-222
slagen per minuut.7
* Onderzoeksstages aan de Utrechtse Universiteitskliniek
voor Gezelschapsdieren door drs. Annelies Pernot en
drs. Annemiek Dijk.
65
Symmetrie
Onder normale omstandigheden hebben de pul-
saties aan de linker en rechter a. femoralis gelijke
eigenschappen. Alleen bij veranderingen ter hoogte
of distaal van de bifurcatie van de aorta zijn asym-
metrieën te verwachten, een pulsus differens.
Niet als eigenschap van de polsgolf, maar wel als
mogelijke afwijking dient nog de trilling te wor-
den genoemd die soms wordt waargenomen bij
palpatie van een arterie. Aan deze trilling liggen
turbulenties van het bloed ten grondslag. Bij de ge-
ringe indeuking van de arterie door de palperende
vingers wordt de normale laminaire stroom ver-
stoord en ontstaan turbulenties. Dit valt eigenlijk
alleen waar te nemen bij een lage viscositeit van het
bloed, zoals die voorkomt bij anemie. In die situ-
atie wordt het getal van Reynolds overschreden (zie
hoofdstuk 4).
Uitvoering
De onderzoeker neemt achter het dier plaats en
brengt de handen van lateraal vóór om de dijen en
zoekt met de vingertoppen (afb. 8.6) hoog aan de
mediale zijde van de dij de a. femoralis. Achtereen-
volgens wordt dan gelet op kwaliteit (gelijkmatig-
heid, amplitude en vorm), regelmaat, eventuele
uitval, frequentie en symmetrie (krufs). De fre-
quentie wordt gedurende tenminste 15 seconden
geteld.
Door in deze volgorde te werken en niet eerst te
tellen, wordt voorkomen dat de waarneming zich
concentreert op de frequentie en dat aan de andere
eigenschappen te weinig aandacht wordt besteed.
Deze belangrijke gegevens over de arteriële com-
ponent van de circulatie kunnen soms niet worden
verkregen omdat in het geheel geen pulsaties wor-
den gevoeld. Dit speelt nogal eens bij sterk adipeu-
ze dieren en vooral bij de wat zwaardere katten. In
die gevallen zal worden vermeld dat moest worden
volstaan met bepaling van de hartfrequentie door
palpatie van de ictus cordis (ook vaak moeilijk bij
adipeuze dieren) of door auscultatie.
Uit het hierboven genoemde onderzoek (zie
onder frequentie) over de palpatie van de pols is
ook naar voren gekomen dat het vermogen om de
polskenmerken goed vast te stellen in sterke mate
afhankelijk is van de ervaring van de onderzoeker.
Dit geldt het meest uitgesproken voor de detectie
van inequaliteit. Onervaren onderzoekers blijken
betrekkelijk vaak een inequale pols (en daarmee
een aritmie!) te missen. De resultaten worden ech-
ter beduidend beter als de jonge onderzoekers rus-
tig de tijd nemen om de polskenmerken nauwkeu-
rig na te lopen.
66 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 8.6
De a.femoralis wordt gepalpeerd door met het volaire deel van de vingertoppen zacht op de arterie te drukken en niet
door met het uiteinde van de vingertoppen en/of nagels de arterie in te drukken. Dit laatste is onaangenaam voor de
patiënt, terwijl de beoordeling van de polsgolf er zeker niet door wordt bevorderd.
■
8.3.3 Lichaamstemperatuur
Inleiding
Bij het gezonde dier wordt de lichaamstempera-
tuur binnen nauwe grenzen gehandhaafd door
aanpassingen van de warmteproductie en de warm-
teafgifte. Warmte is een continu bijproduct van de
stofwisseling. Daarnaast kan de warmteproductie
toenemen bij spieractiviteit (ook rillen en verhoog-
de ademhalingsactiviteit!), en bij verhoging van de
metabole activiteit onder invloed van bijvoorbeeld
schildklierhormoon en catecholaminen.
Warmteafgifte komt tot stand door straling,
geleiding (lucht en voorwerpen) en verdamping;
processen die kunnen worden bevorderd door vaso-
dilatatie in de huid, polypneu, verandering van de
lichaamshouding ter vergroting van het lichaams-
oppervlak en het zoeken van koele plaatsen. Bij
de kat levert de verzorging van de vacht mogelijk
ook een bijdrage aan de warmteafgifte door ver-
damping van het over de vacht verspreide speeksel.
Warmte kan worden behouden door vasoconstric-
tie in de huid, rechtop zetten van de haren (pilo-
erectie), zoeken van warme ligplaatsen en verklei-
ning van het lichaamsoppervlak door verandering
van de lichaamshouding.
De regulatie vindt plaats via centrale en perifere
thermoreceptoren, die informatie overdragen aan
het thermoregulatiecentrum in de hypothalamus.8
Dit centrum is vermoedelijk ook verantwoordelijk
voor de dagschommeling van de lichaamstempera-
tuur die onder meer bij de hond is vastgesteld: om
ongeveer zes uur ’s ochtends het laagst (37,7-38,3°C)
en om drie uur ’s middags het hoogst (38,1-39,1°C).9
Variaties in lichaamstemperatuur zijn in sterke
mate gekoppeld aan fysieke inspanning.10
Een groot aantal ziekten gaat gepaard met veran-
dering van de lichaamstemperatuur, waarbij onder
invloed van pyrogenen de afstelling van het ther-
moregulatiecentrum op een hoger niveau komt te
liggen. Met de meting van de lichaamstemperatuur,
waarbij de rectale temperatuur wordt gehanteerd
als maat voor de centrale lichaamstemperatuur, kan
dan ook een belangrijk signaal worden verkregen
voor de eerste rubricering van een aandoening.
In situaties met een afwijkende temperatuur ge-
ven herhaalde metingen ook inzicht in het verloop
van de aandoening.
Uitvoering
De lichaamstemperatuur wordt bepaald door een
koortsthermometer (hoofdstuk 4) in het rectum te
brengen. Hiertoe wordt de staart (indien niet ge-
coupeerd) met een rustig gebaar aan de basis stevig
omvat en naar dorsaal gebracht. Door de staart aan
de basis beet te pakken wordt de achterkant van
het dier ook enigermate gefixeerd, althans beter
dan bij beetpakken aan het uiteinde van de staart.
8 Algemeen onderzoek
De goed afgeslagen thermometer wordt, na aan-
brengen van glijmiddel, met een zacht voortgaande
beweging ingebracht. Bij de kat wordt vrijwel altijd
ongeveer een centimeter craniaal van de anus een
duidelijke weerstand ondervonden. Dit berust op
een contractieplooi, die meestal verstrijkt indien
de zacht voortgaande beweging een halve minuut
wordt volgehouden en geen druk wordt uitgeoe-
fend. Vergroting van de druk wordt door de kat als
zeer pijnlijk ervaren. Voor een goede meting van
de centrale lichaamstemperatuur dient de thermo-
meter ten minste twee centimeter te worden inge-
bracht. De kwikthermometer blijft ten minste een
minuut ter plaatse; een thermistor-thermometer
vijf à tien seconden (zie ook hoofdstuk 4).
Het inbrengen van de thermometer geeft ook
gelegenheid om (zonder extra tijdsinvestering) te
letten op: staarttonus, reinheid perineum (feces,
parasieten), stand anus (open, gesloten), anusreflex,
tonus recti en eventuele weerstanden in het rec-
tum. Na verwijdering van de thermometer wordt
nog gelet op de eraan klevende feces (kleur, consis-
tentie, bijmengingen).
Referentiewaarden
Voor de hond en de kat worden de volgende refe-
rentiewaarden aangehouden:
hond: 38,0-39,0°C,
kat: 38,5-39,0°C.
De opwinding en beweging rond een poliklinisch
onderzoek doen de lichaamstemperatuur gemak-
kelijk 0,5-1,0°C stijgen, wat de interpretatie moei-
lijk maakt. Voor een nauwkeurige waarneming
moet de eigenaar soms gevraagd worden thuis de
rectale temperatuur (gedurende enkele dagen) twee
keer per dag op te nemen.
■
8.3.4 Vacht en huid
Inleiding
De huid beschermt het organisme enerzijds tegen
verlies van water, elektrolyten en macromoleculen
en anderzijds tegen het binnendringen van che-
mische, fysische en microbiologische noxen. Daar-
naast levert de huid door de rijke bloedvoorziening
een belangrijke bijdrage aan de thermoregulatie,
terwijl de rijke innervatie sensorisch contact met
de omgeving mogelijk maakt. Bij de hond en de
kat draagt de beharing bij aan deze functies van de
huid.
Beharing
Bij de hond is de beharing dicht op de rug en bila-
teraal op de romp. Daarentegen zijn de binnenkant
van de oorschelpen, de liesstreek en de onderkant
67
van de staartbasis meestal onbehaard. Bij de kat
is de gehele romp dichtbehaard. De haargroei van
de hond en de kat verloopt in cycli (afb. 8.7), met
het anageen (groeiperiode) en het telogeen (rust-
periode) als de belangrijkste perioden. Gedurende
het anageen wordt haar gevormd door celdeling in
de matrix, die de diep in de dermis gelegen papil
van de haarfollikel omgeeft. In de overgangsfase
(het katageen) schuift het haar op, waarbij de fol-
likel tot een derde wordt ingekort. Het aldus ont-
stane rustende haar wordt na enige tijd uitgestoten
door nieuw gevormd haar. Bij de hond en de kat is
de haargroei asynchroon volgens een mozaïekpa-
troon; nabij gelegen haren kunnen in verschillende
fases verkeren. Dit proces wordt enigermate be-
invloed door de blootstelling aan daglicht (lengte
fotofase en scotofase). De toename van de lengte
van de fotofase in het voorjaar leidt tot veel losse
haren.11 Het feit dat huishonden het hele jaar
door verharen wordt in verband gebracht met de
omstandigheid dat door het kunstlicht de seizoen-
gebonden variatie in daglengte komt te vervallen.
Tijdens (pseudo-)graviditeit treedt enige synchro-
nisatie van de haargroei op; weinig haren gaan over
in telogeen. De verandering van de hormonale sta-
tus bij de partus leidt ertoe dat vrij veel haren tege-
lijkertijd uitvallen.
Ruwweg worden drie vachttypen onderscheiden12,
waarbij de vacht van de Duitse herder (en de wolf)
als ‘normaal’ geldt. Bij dit type vacht komen be-
halve de primaire haren (dekharen) ook veel secun-
daire haren (onderharen) voor. Het tweede type
vacht, het korthaartype (b.v. bij boxer en kortharige
dashond), bestaat vooral uit korte primaire haren
met weinig secundaire haren. Het derde type is de
langharige vacht, die weer onderverdeeld kan wor-
den in de fijnharige lange vacht (b.v. bij de Engelse
cockerspaniël) en de wollige vacht (bij poedels).
Deze vachten bestaan voornamelijk uit secundaire
haren. Bij katten bestaat de vacht voor verreweg het
grootste deel uit secundaire haren.
Haar bestaat vrijwel volledig uit eiwit (keratine).
Bij ziekte ontstaan snel tekortkomingen in de haar-
ontwikkeling. Het anageen wordt korter, waardoor
een groter percentage haren in telogeen verkeert.
Deze telogene haren zijn minder sterk verankerd
in de huid, zodat bij ziekte de vacht dunner wordt.
Ziekten kunnen ook aanleiding geven tot een af-
wijkende structuur van het haar, wat leidt tot een
dor aspect van de vacht met soms ook wat pigment-
verlies.
Onderzoek van de vacht
Het onderzoek van de vacht omvat een algemene
68 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Afbeelding 8.7
Haargroeicyclus. Het gedeelte van de haarfollikel dat een directe voortzetting is van de epidermis, noemt men de uit-
wendige wortelschede. De inwendige wortelschede (zwart in de afbeelding) verhoornt en schilfert af aan de top van
het haarkanaal ter hoogte van de talgklieruitmonding. In het onderste dikkere deel van de haarfollikel, de bulbus, is
de ruimte voor de mesodermale bloedvatrijke papil.

en een lokale inspectie. Bij de algemene inspectie
vormt de onderzoeker zich een algemeen beeld van
de vacht en let daarbij op kleur, glans, aansluiting
en eventuele kale plekken (zie ook hoofdstuk 7).
De lokale inspectie van de vacht is een beoorde-
ling van de dichtheid van de vacht (dekhaar en
onderhaar), en van het vóórkomen van losse haren.
Hiertoe wordt met een bajonetvormig gebogen
pincet een deel van de haren wat opgelicht (afb.
8.8). Door deze handeling in het lumbosacrale
gebied uit te voeren, wordt tevens een indruk ge-
kregen van de aanwezigheid van de belangrijkste
ectoparasiet bij hond en kat, de vlo.
len en jeuk kunnen worden waargenomen. De huid
is dorsaal het dikst en ventraal, in het bijzonder in
oksels en liezen, het dunst.
Onder de huid bevindt zich een laag losmazig
bindweefsel met vet (subcutis). De hoeveelheid vet
varieert sterk; niet alleen tussen individuen, maar
ook tussen verschillende plaatsen op het lichaam.
Zo wordt bij de hond laag aan de extremiteiten
geen subcutaan vet aangetroffen, terwijl (bij goed

De huid
De huid (cutis) bestaat uit een dunne, oppervlakki-
ge avasculaire cellaag (epidermis) en een fibro-elas-
tische laag (dermis). In deze laatste laag bevinden
zich ook de bloedvaten, zweetklieren (voetzooltjes),
talgklieren en haarfollikels. In de dermis bestaat
een rijke adrenerge motorische innervatie van de
bloedvaten, van de mm. arrectores pilorum en van
de myo-epitheelcellen rond de apocriene zweet-
klieren. De sensorische innervatie is niet tot de
dermis beperkt; ook in de epidermis bevinden zich Afbeelding 8.8
veel sensorische zenuweinden, waarmee koude, Lokale inspectie van de vacht met behulp van een
mechanische invloeden, pijn, temperatuurverschil- bajonetvormig gebogen pincet.
8 Algemeen onderzoek
doorvoede dieren) op de romp meestal subcutaan
vet aanwijsbaar is.
Huidveranderingen kunnen het gevolg zijn van
een primair huidlijden of deel uitmaken van een
systeemziekte. In het kader van dit algemeen on-
derzoek blijft het doel van het onderzoek van de
huid beperkt tot het opsporen van afwijkingen
die kunnen helpen bij het nader formuleren van
het probleem c.q. de beslissing over de aard van
het vervolgonderzoek. Het onderzoek van de huid
levert – ook bij afwezigheid van huidafwijkingen
– nogal eens informatie op over de algemene ge-
zondheidstoestand van de patiënt.
Onderzoek van de huid
Bij dit onderzoek wordt de huid aan de hand van
vier benaderingen beoordeeld op de volgende as-
pecten.
Kleur en eventuele huidbloedingen. Hiertoe worden
de dunbehaarde huidgedeelten geïnspecteerd. Voor
de hond en de kat zijn dit de binnenkanten van de
oorschelpen, waar soms hinder ondervonden wordt
van de tatoeage. Bij de hond is voorts de liesstreek
geschikt voor deze inspectie. Om dit laatste gebied
goed te kunnen beoordelen, moet de hond meestal
op de zij of de rug worden gelegd. In een enkel ge-
val wordt dit onderzoek bemoeilijkt door pigmen-
tatie van de huid.
Bij gezonde dieren is de huid lichtroze. Soms is
de huid zo dik dat de roodroze kleur van de vascu-
larisatie vrijwel niet zichtbaar is en de huid een wat
witgrijs aspect heeft. Bij onvoldoende doorbloe-
ding of anemie wordt de huid bleek. Een plaatse-
lijk sterke doorbloeding leidt tot roodheid van de
huid (erytheem). Een verhoogd bilirubinegehalte
van het bloed kan aanleiding geven tot een gele
verkleuring van de huid (icterus).
De huidbloedingen worden naar gelang de uitge-
breidheid onderscheiden in: petechiën (puntvormi-
ge bloedingen) en sugillaties (grotere bloedingen).
Een verse huidbloeding heeft een rode kleur. Be-
staat de bloeding enige tijd, dan treedt een groene
en gele verkleuring op, doordat de hemoglobine ter
plaatse wordt omgezet in biliverdine en bilirubine.
Bloeduitstortingen in subcutis of musculatuur
worden hematomen genoemd.
Dikte, oplichtbaarheid en turgor. Aangezien deze
eigenschappen van de huid niet op alle plaatsen
gelijk zijn, worden ze telkens op dezelfde plaats be-
oordeeld, namelijk op halve hoogte van de thorax
ter plaatse van de tiende rib. Hier wordt een huid-
plooi opgepakt tussen duim en wijsvinger, waarbij
de dikte van de huid wordt beoordeeld en het ge-
mak waarmee een dergelijke huidplooi kan worden
opgelicht. Vervolgens wordt beoordeeld hoe snel
69
de plooi verstrijkt na loslaten, waarmee een indruk
wordt verkregen van de elasticiteit (huidspan-
ning, turgor). Bij jonge dieren is de elasticiteit van
de huid beduidend groter dan bij oudere dieren,
iets wat steeds bij de interpretatie moet worden
betrokken als de turgor gehanteerd wordt als maat
voor dehydratie. Bij jonge dieren verstrijkt de op-
genomen huidplooi vrijwel onmiddellijk (< 0,5 s)
na loslaten, terwijl dit bij oudere dieren wel een
seconde kan duren zonder dat er sprake is van een
afwijking. Ter wille van de vergelijkbaarheid en
reproduceerbaarheid van de waarneming dient het
dier zo te worden geplaatst dat de romp niet sterk
wordt gebogen; immers, aan de strekzijde zal de
plooi snel verstrijken, aan de buigzijde juist lang-
zaam. Verder dient men te bedenken dat verslech-
tering van de voedingstoestand gepaard gaat met
vermindering van de elasticiteit van de huid zon-
der dat dehydratie in het geding hoeft te zijn.
Temperatuur. Door lichaamsuiteinden als poten,
lippen en oorschelpen te omvatten of met de rug
van de hand te betasten, krijgt de onderzoeker een
idee van de temperatuur ter plaatse. Bij gezonde
dieren, die niet kort tevoren zijn blootgesteld
aan lage omgevingstemperaturen, voelen deze
lichaamsuiteinden warm aan. Bij een slechte pe-
rifere circulatie (regionaal of algemeen) voelen
deze lichaamsdelen koel aan. Ter plaatse van ont-
stekingsprocessen kan de huid extra warm aan-
voelen. Bij deze beoordelingen moet ook steeds
de invloed van de beharing ter plaatse worden
betrokken.
Aanwezigheid van oedeem. Het onderzoek wordt be-
perkt tot inspectie en palpatie van de plaatsen die
door zwaartekracht en weefseldruk voorkeurslo-
caties zijn voor oedeem. Bij de hond en de kat
zijn dit de ventrale zijde van de romp (reu, boven
preputium!) en het gebied juist proximaal van de
tarsus tussen achillespees en tibia. Bij inspectie kan
hier omvangtoename en soms zelfs een wat strakke
huid opvallen. Met de vinger is in de zwelling een
putje te drukken dat na wegname van de vinger
nog geruime tijd aanwezig blijft. Bij oedeem ten
gevolge van ontsteking is de huid ter plaatse meest-
al warm en pijnlijk, terwijl dit bij oedeem door an-
dere oorzaken niet het geval is.
■
8.3.5 Slijmvliezen
Inleiding
De bouw van de slijmvliezen vertoont veel gelijke-
nis met die van de huid. De meest oppervlakkige
laag is ook een avasculaire cellaag van squameus
epitheel. Daaronder ligt een gevasculariseerde
bindweefsellaag (lamina propria), waarin echter
70 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
veelal geen klieren liggen. Wel lopen de afvoergan-
gen van de klieren uit de submucosa door deze laag
heen.
Het onderzoek van de slijmvliezen van de genita-
le openingen past minder goed in het algemeen on-
derzoek, omdat de hoedanigheden van deze slijm-
vliezen veranderen onder invloed van de seksuele
cyclus (teef) en van ontstekingen (vooral reu).
Beoordeling van de slijmvliezen
Het onderzoek van de slijmvliezen omvat de beoor-
deling van kleur, capillaire vullingstijd en vochtig-
heid en inspectie op het bestaan van bloedingen of
laesies.
Kleur
Doordat de lamina propria van de slijmvliezen
veelal beduidend dunner is dan de vergelijkbare
fibro-elastische laag van de huid (dermis), laten de
slijmvliezen zich beter op kleur beoordelen dan
de huid. Op plaatsen waar de lamina propria en de
submucosa goed gevasculariseerd zijn, is bij gezon-
de dieren het slijmvlies roze van kleur. Op de sclera
is dit niet het geval en is het overliggende conjunc-
tivale slijmvlies volledig transparant. Onvoldoende
doorbloeding en anemie leiden tot bleke slijmvlie-
zen. Voor het opsporen van een eventuele icterus
wordt ook de sclera in de beoordeling betrokken.
Bij enkele rassen kan de beoordeling worden be-
moeilijkt door pigmentatie ter plaatse.
Capillaire vullingstijd
Door de bepaling van de capillaire vullingstijd
krijgt de onderzoeker een indruk van de perifere
circulatie. Nadat door enige druk een deel van het
slijmvlies ‘bloedloos’ is gemaakt, duurt het bij ge-
zonde dieren niet meer dan een seconde voordat
de roze kleur is teruggekeerd.13 In eerste instantie
lijkt dit een zeer aantrekkelijke bepaling: op niet-
invasieve wijze wordt snel een indruk verkregen
van het circulerend volume. Zoals echter veel van
dit soort klinische methoden, is ook deze techniek
geïntroduceerd zonder voorafgaande evaluatie (zie
ook hoofdstuk 1).
Intussen zijn bij de mens enkele kritische beoor-
delingen uitgevoerd. Daarbij is vastgesteld dat de
uitkomsten vrij sterk afhankelijk zijn van de waar-
nemer (grote interwaarnemervariabiliteit).14 Voorts
wordt matige hypovolemie niet gedetecteerd. Bij
bloeddonoren (afname van 450 ml bloed) is vast-
gesteld dat de gevoeligheid (sensitiviteit) van de
methode (zie ook hoofdstuk 3) 0,11 bedraagt. In het-
zelfde onderzoek is bij patiënten met onmisken-
baar een te lage arteriële bloeddruk (hypotensie)
een sensitiviteit van 0,77 gevonden. 15
Vochtigheid
Bij gezonde dieren zijn het conjunctivale slijmvlies
en het mondslijmvlies vooral door respectievelijk
traanproductie en speekselsecretie altijd vochtig.
Bij dehydratie kunnen de slijmvliezen droog en
plakkerig worden.
Bloedingen
In de slijmvliezen kunnen soms bloedvaatjes
worden onderscheiden. Dit geldt vooral voor de
sclerale conjunctiva (zie ook hoofdstuk 19). Onder
normale omstandigheden dienen er echter geen
bloedingen (petechiën en/of sugillaties) te worden
aangetroffen; deze treden alleen op door trauma,
vaatafwijkingen, afwijkende trombocyten of stol-
lingsdefecten.
Laesies
Bij overigens gezonde dieren kunnen beschadigin-
gen van het mondslijmvlies bestaan zonder dat er
sprake is van een systeemziekte met slijmvlieslae-
sies. Deze beschadigingen corresponderen vrijwel
zonder uitzondering met ontsteking van de steun-
weefsels van de tanden en kiezen (periodontitis)
en/of met tandsteen (calculus dentalis).
Uitvoering
Voor de inspectie van mond- en oogslijmvliezen
wordt van achter af de kop gefixeerd door één hand
op de hersenschedel te leggen en de andere hand
onder de onderkaak. Vanuit deze positie kan met
de duim van de onderste hand het onderooglid
naar beneden worden getrokken voor inspectie
van de conjunctiva (afb. 8.9). Met de bovenliggende
hand wordt het bovenooglid naar boven getrokken
voor inspectie van de sclera. De oogbol wordt niet
(via het bovenooglid) weggedrukt ter protrusie van
het derde ooglid (plica semilunaris conjunctivae; in
de oogheelkunde ‘membrana nictitans’) omdat het
doorschemerende cartilago geen goede beoorde-
ling van de kleur toelaat.
Vervolgens wordt de bovenste hand wat naar ros-
traal gebracht, zodat met duim en wijsvinger de
bovenlip opgelicht kan worden. Hierbij dient de lip
niet onder spanning te worden gebracht, omdat dan
de capillairen worden dichtgedrukt en bijgevolg het
slijmvlies een bleek aspect krijgt. Aldus kan bij de
hond een groot stuk labiaal en gingivaal slijmvlies
worden geïnspecteerd, zonder dat de bek wordt ge-
opend (afb. 8.9). Bij de kat dient de bek wel geopend
te worden omdat normaliter het mondslijmvlies
een bleek aspect heeft door de sterk fibreuze lamina
propria. Openen van de bek geeft zicht op de tong,
die bij de gezonde kat fraai roze is (afb. 8.10).
8 Algemeen onderzoek
Afbeelding 8.9
Inspectie van het conjunctivale slijmvlies en het mondslijmvlies bij de hond.
Voor de beoordeling van de capillaire vullings-
tijd wordt met een vinger kort op een niet-ge-
pigmenteerd stuk van het slijmvlies van de op-
gelichte bovenlip gedrukt. Na abrupte loslating
wordt nagegaan hoe lang het duurt voordat de
door de uitgeoefende druk ontstane ‘witte plek’
is verdwenen. Het gingivaslijmvlies is ongeschikt
gebleken voor de bepaling van de capillaire vul-
lingstijd; ook bij een zeer slechte perifere circu-
latie worden hier soms toch nog goede vullings-
tijden gezien.
De slijmvliezen worden beiderzijds geïnspecteerd
om beter te kunnen beoordelen of de gevonden
veranderingen mogelijk het gevolg zijn van lokale
aandoeningen en om de trefkans voor bijvoorbeeld
bloedingen te vergroten.
■
8.3.6 Lymfknopen
Inleiding
De lymfknopen zijn de structurele en functionele
eenheden van het lymfatisch systeem. Ze zijn zoda-
nig gelokaliseerd dat ze vrij sterk beschermd zijn
tegen uitwendige invloeden en toch niet interfe-
reren met het functioneren van het bewegingsap-
paraat of het vaatstelsel. Wat hier wordt aangeduid
met lymfknoop wordt in de Nomina anatomica
veterinaria16 omschreven als lymfocentrum. Dat is
gedefinieerd als een lymphonodus of een groep
lymphonodi, die steeds op dezelfde plaats van het
lichaam voorkomt en ook steeds hetzelfde gebied
draineert. Uit de definitie blijkt dat hetgeen we een
71
lymfknoop noemen soms uit meer dan één lym-
phonodus bestaat, waarvan overigens het aantal
per individu kan verschillen. Bovendien kunnen
bij pathologische vergroting de aantallen nodi in
een bepaald gebied nog toenemen, waarbij het niet
duidelijk is of dat het gevolg is van hypertrofie van
eerder niet palpabele nodi of van de vorming van
nieuwe lymphonodi.17
Elke lymphonodus wordt omgeven door een dun
kapsel van collageen bindweefsel, dat zich in de
nodus voortzet in de vorm van septa en trabeculae.
In de buitenste laag (de cortex) bevinden zich de
vormingsplaatsen van lymfocyten, de lymphonodi,
die voor een deel worden omgeven door de lymfsi-
nus. Dit is de ruimte onder het kapsel en langs de
septa en trabeculae, waardoor de lymfe circuleert
(afb. 8.11).
De lymphonodi dienen 1 als filters voor lymfe en 2
als kiemcentra voor lymfocyten. De fagocyten, die
de sinussen omgeven, nemen micro-organismen en
andere deeltjes op uit de langzaam stromende lym-
fe. Dergelijk materiaal wordt vrijwel compleet ver-
wijderd tijdens één passage van de lymfe door een
lymphonodus. De fagocytose van antigeen wordt
gepotentieerd door de combinaties met specifieke
antilichamen, een proces dat deel uitmaakt van de
immuunrespons.
Net als in ander lymfoïd weefsel worden door
lymfknopen lymfocyten en plasmacellen gepro-
duceerd na stimulatie met antigeen. Deze cellen
bewerkstelligen celgebonden immuniteit, secerne-
72 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

A B

C D

Afbeelding 8.10
a Lip- en gingivaslijmvlies van een gezonde hond.
Het slijmvlies is roze, vochtig en er zijn geen laesies of
bloedingen te zien.
b Ernstige geelzucht (icterus) en anemie bij een
hond.
c Geopende bek bij een gezonde kat. De gingiva is – ver-
geleken met die van de hond – wat bleek door de dikke
lamina propria. De tong is fraai roze.
d Detailopname van een bleekroze slijmvlies met enkele
petechiën.

ren antilichamen en vormen een immunologisch

geheugen.

Lokalisaties en drainagegebieden
Op talrijke plaatsen liggen (groepen van) lympho-
nodi zodanig aan de oppervlakte dat ze voor palpa-
tie toegankelijk zijn. Voor de hond18 en de kat zijn
dit de volgende.
Mandibulaire lymfknoop (lymphonodi mandibu-
lares). Deze bestaat uit een groep van twee of drie
lymphonodi, die ventraal van de kaakhoek zijn
gelegen. Deze lymfknoop is bij de gezonde hond
en kat in het algemeen palpabel, maar wordt soms
verward met de grotere en meer caudo-dorsaal ge-
legen mandibulaire speekselklier.
De lymphonodi mandibulares draineren het
huidgebied en de meer oppervlakkige structuren
van de kop samen met de lymphonodi parotidei, die
Afbeelding 8.11 onder de craniale rand van de glandula parotis lig-
Schematische weergave van de structuur van een lym- gen en onder normale omstandigheden niet pal-
phonodus. pabel zijn. Het verloop van de afferente lymfbanen
8 Algemeen onderzoek
Afbeelding 8.12
Lymfknopen (lymphonodi) met bijbehorende drainagegebieden.
van deze lymfknopen heeft enige overlapping van
drainagegebieden tot gevolg, zodat bijvoorbeeld
de oogleden met bijbehorende klieren en de huid
van de hersenschedel naar beide stations draineren
(afb. 8.12).
Retrofaryngeale lymfknoop (lymphonodus retropha-
ryngeus medialis). Dit is een grote, langgerekte
lymphonodus, die ligt tussen de atlas en de larynx
en lateraal wordt bedekt door de m. brachiocepha-
licus. Bij gezonde dieren is deze lymfknoop niet
palpabel.
De afferente lymfbanen van de retrofaryngeale
lymfknoop komen vanuit de dieper gelegen struc-
turen van de kop, zoals de tong en de begrenzingen
van neusholte, mondholte en farynx. Ook gaan er
afferente banen van de larynx en slokdarm naar
deze lymfknoop.
Prescapulaire lymfknoop (lymphonodi cervicales su-
perficiales). Deze bestaat meestal uit twee nodi, die
worden bedekt door de dunne m. cleidocervicalis
en de m. omotransversarius. Door ongeveer halver-
wege en juist vóór de scapula deze spieren af te tas-
ten kan deze lymfknoop bij gezonde dieren worden
gepalpeerd.
73
Deze lymfknoop draineert een groot gebied: het
caudale huidgebied van de kop, oppervlakkige de-
len van de hals, het laterale en distale deel van de
voorpoot, de schouder en het craniale deel van de
thorax.
Oksellymfknopen. Deze bestaan uit de eigenlijke
oksellymfknoop (lymphonodus axillaris) en de acces-
soire oksellymfknoop (lymphonodus axillaris accesso-
rius). De lymphonodus axillaris ligt enkele centi-
meters caudaal van het schoudergewricht, daar
waar de a. subscapularis afsplitst van de a. brachia-
lis. Deze lymfknoop wordt lateraal begrensd door
de m. teres major en ventraal door de diepe pecto-
rale spieren. Door deze ligging, hoog in de oksel, is
de lymphonodus axillaris onder normale omstan-
digheden niet palpabel. Alleen bij zeer sterke ver-
groting wordt de onderste pool palpabel.
De lymphonodus axillaris accessorius ligt vrij ver
caudaal van de lymphonodus axillaris in de fascie
tussen de aan elkaar grenzende m. latissimus dorsi
en de m. pectoralis profundus. Indien palpabel (bij
gezonde dieren meestal niet het geval) wordt deze
lymphonodus op geringe afstand boven een projec-
tie van de elleboog op de ribwand gevoeld.
74 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
De oksellymfknopen draineren de borstwand en
de diepe structuren van de voorpoot. De afferente
banen op de thorax strekken zich naar craniaal uit
tot de hals en naar caudaal tot de buikwand, met
inbegrip van de voorste drie melkklierpakketten.
De afferente banen uit de melkklieren overlappen
met de lymfbanen van de inguïnale lymfknoop.
Lieslymfknoop (lymphonodi inguinales superficia-
les). Deze ligt bij de teef in het vet tussen buikwand
en de mediale zijde van de dij, laterodorsaal van
het laatste melkklierpakket (lymphonodi mam-
marii). Deze lymphonodi zijn bij de gezonde teef
meestal niet palpabel. Bij de reu liggen de linker
en rechter lymfknoop dorsaal van het achterste
deel van de penis, juist onder de buikwand. Ze zijn
bij de gezonde reu palpabel, waarbij moet worden
opgemerkt dat het soms moeilijk is om ze als nodi
te palperen doordat ze in een plaatselijke vetopho-
ping gelegen zijn.
Bij de teef komen de afferente banen uit de buik-
wand en achterste melkklierpakketten. Ter hoogte
van het derde melkklierpakket bestaat meestal wat
overlapping met het drainagegebied van de oksel-
lymfknopen. Bij de reu draineren de lymphonodi
inguinales superficiales de penis, het preputium
en het scrotum. Voorts komen er afferente banen
uit het ventrale deel van het bekken, de staart en de
mediale zijde van dij en knie.
Knieholtelymfknoop (lymphonodi poplitei). Deze
ligt in een vetdepot tussen de m. biceps femoris
en de m. semitendinosus caudaal van het kniege-
wricht. Deze lymfknoop draineert alle structuren
van de achterpoot, voor zover ze distaal van de
lymphonodi liggen.
Beoordeling
Het onderzoek van de lymfknopen omvat de beoor-
deling van grootte, vorm, consistentie, pijnlijkheid
en eventuele vergroeiing.
Grootte
Indien lymfknopen worden gevoeld waarvan hier-
boven is gezegd ‘bij het gezonde dier niet palpabel’,
is dit als pathologisch aan te merken. Moeilijker
wordt de afgrenzing tussen normaal en patholo-
gisch bij de lymfknopen die bij gezonde dieren
in het algemeen wel palpabel zijn. Met de grootte
van het dier varieert de diameter van de palpa-
bele lymfknopen van enkele millimeters (kat en
dwergrassen) tot tweeënhalve centimeter bij grote
hondenrassen. De normgrootte moet altijd geschat
worden aan de hand van de grootte van het dier. Bij
verdenking op vergroting kan de geschatte grootte
(na aftrek voor omliggende weefsels) worden vast-
gelegd met behulp van een intervalschaal (mm en
cm). Dit komt de objectiviteit ten goede als bij een
vervolgonderzoek het verloop moet worden beoor-
deeld. Een grootte tot anderhalf maal hetgeen bij
het betrokken dier werd verwacht kan als verdacht
worden aangemerkt. Grotere lymphonodi moeten
als pathologisch worden beschouwd.
Vorm
Veel lymphonodi zijn ellipsoïd, een vorm die blijft
bestaan bij een vergroting door een ontsteking en
een maligne ontaarding van het lymfoïde weef-
sel. Bij vergroting door andere oorzaken, zoals
metastasen vanuit een maligniteit in het drainage-
gebied, gaat deze vorm veelal verloren.
Consistentie
Bij gezonde dieren hebben de lymfknopen een con-
sistentie als van zacht rubber. Afhankelijk van de
aard van de verandering in de lymfknoop kan deze
harder of zachter worden. Dit kan worden vastge-
legd met behulp van de ordinale schaal, zoals aan-
gegeven in hoofdstuk 3.
Pijnlijkheid
Het betasten van lymfknopen geeft bij gezonde
dieren geen aanleiding tot pijnreacties.
Vergroeiing
Bij gezonde dieren liggen de lymphonodi los van
elkaar (vooral lymphonodi mandibulares) en van
hun omgeving. Vooral door ontsteking treedt ver-
groeiing op en kunnen de afzonderlijke nodi niet
meer van elkaar worden afgegrensd. Ook kan ver-
groeiing met de omliggende weefsels optreden. Bij
palpatie valt dan een geringere verplaatsbaarheid
op. Ook bij tumoruitzaaiing met groei door het
kapsel van de lymfknoop kan de beweeglijkheid
ten opzichte van de omgeving afnemen.
Uitvoering
Het onderzoek van lymfknopen wordt uitgevoerd
door palpatie, waarbij telkens links en rechts met
elkaar worden vergeleken. Het is van het grootste
belang dat zacht tastend te werk wordt gegaan. Bij
stevig doortasten gaat sensorium van de onderzoe-
kende vingers verloren. Bovendien is het vaak on-
aangenaam voor het dier.
De meeste lymfknopen worden gepalpeerd door
in het betrokken gebied de weefsels tussen duim
en een of meer vingers af te tasten. In eerste in-
stantie, dus vóór de eigenlijke beoordeling van de
eigenschappen van de lymfknoop, is het vaak een
zoekactie. Hierbij kan de trefkans worden vergroot
door de duim over de vingertoppen te laten glijden
met de te onderzoeken weefsels ertussen. Zo wordt
8 Algemeen onderzoek 75

de mandibulaire lymfknoop caudo-ventraal van de
kaakhoek gezocht, waarbij het handig kan zijn eerst
de meer dorso-caudaal gelegen (en grotere) mandi-
bulaire speekselklier op te zoeken en van daaruit
naar ventro-rostraal te gaan (afb. 8.13). Voor de (niet
palpabele!) lymphonodi parotidei wordt het gebied
onder en rond de uitwendige gehoorgang afgetast.
Het retrofaryngeale gebied kan worden afgetast
door ter weerszijden een of meer vingers tussen at-

Afbeelding 8.13
Handgrepen voor de palpatie van lymfknopen.
a Mandibulaire lymfknoop, b retrofaryngeale lymfknoop, c prescapulaire lymfknoop, d 1 en 2 oksellymfknopen,
e lieslymfknoop, f knieholtelymfknoop.
76 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

las en larynx naar mediaal te bewegen. Bij gezonde ■

dieren in normale voedingstoestand kunnen een
of twee vingertoppen bijna bij elkaar worden ge-
bracht.
Voor de beoordeling van de prescapulaire lymf-
knoop wordt de m. omotransversarius juist voor
de scapula tussen duim en vingers gepakt. Door
vervolgens een naar craniaal gaande beweging te
maken (dus in de lengterichting van de muscula-
tuur) wordt de lymfknoop meestal onder de spie-
ren gevoeld.
De aanwezigheid van een vergrote lymphonodus
axillaris wordt onderzocht door hoog in de oksel te
tasten. Hierbij wordt de voorpoot wat naar lateraal
gehouden. Naar de lymphonodus axillaris acces-
sorius wordt gezocht door ter plaatse met de vlakke
hand over de ribwand te strijken.
Bij de reu wordt voor de beoordeling van de
lymphonodi inguinales superficiales vrij caudaal
en hoog boven de penis gepalpeerd, juist onder de
buikwand (afb. 8.13). Bij de teef wordt beiderzijds
latero-dorsaal van de laatste melkklierpakketten
gepalpeerd. Voor een nauwkeurige (inspectie en)
palpatie is het nogal eens nodig het dier op de zij of
op de rug te laten liggen (zie ook hoofdstuk 16).
De lymphonodi poplitei worden meestal het ge-
makkelijkst gevonden door in de knieholte de m.
semitendinosus en de m. biceps femoris wat naar
elkaar toe te drukken en dan de palperende vinger-
toppen naar achter te bewegen. Hierdoor komt de
lymfknoop naar achter tussen de musculatuur van-
daan en kan dan, alleen nog door de huid bedekt,
worden beoordeeld.
8.3.7 (Andere) opvallende afwijkingen
Bij het hierboven beschreven onderzoek kunnen
nog afwijkingen opvallen die geheel losstaan
van het bovenstaande onderzoekprogramma.
Dit zou bijvoorbeeld een tumor in een van de
melkklieren kunnen zijn of gasophoping onder
de huid (subcutaan emfyseem). In dat geval wordt
een dergelijke bevinding ook vastgelegd op het
formulier voor de gegevens van het algemeen
onderzoek.
■
8.4 Notatie
De gegevens van het algemeen onderzoek kunnen
worden genoteerd op een formulier zoals dat op de
cd-rom staat. Voor de karakteristieken van lymf-
knopen zijn telkens vijf vakjes afgedrukt waarin
de kwalificatie van de karakteristiek kan worden
aangekruist. De bij een gezond dier passende be-
vinding kan worden aangegeven door aankruisen
van het middelste vakje. Meer naar rechts aankrui-
sen betekent toename, c.q. verergering. Lijkt een
vergroting van een structuur in het geding te zijn,
dan dienen de afmetingen (na ‘aftrek’ voor huid en
ander omliggend weefsel) te worden opgegeven,
met daarbij de bevindingen van inspectie en palpa-
tie (zie hoofdstuk 4).
Indien een bepaalde karakteristiek enige tijd
wordt vervolgd (b.v. lichaamstemperatuur), dan
kunnen de gegevens in een curve worden uitgezet.

Literatuur

1 Nichelmann M. Thermoregulatorische Bedeutung der Mund- und Nasenhöhle von

Hund und Katze. Monatsheft Vet Med 1981; 36: 64.
2 Macklem PT. Normal and abnormal function of the diaphragm. Thorax 1981; 36:
161.
3 Fossum TW. Pleural and extrapleural diseases. In: Ettinger SJ, Feldman EC, eds.
Textbook of veterinary internal medicine; 5th ed. Philadelphia: Saunders, 2000;
1098-111.
4 Bouvy BM, Bjorling DE. Pericardial effusion in dogs and cats. i. Normal
pericardium and causes and pathopysiology of pericardial effusion. Comp Cont
Educ 1991; 13: 173-4.
5 Levi M, Hart W, Wieling W. Fysische diagnostiek – pulsus paradoxus. Ned Tijdschr
Geneeskd 1999; 143: 2045-8.
6 Haddad GG, Jeng HJ, Lai TL. Heart rate variability during respiratory pauses in
puppies and dogs. Pediatric Res 1987; 22: 306.
7 Hamlin RL. Heart rate of the cat. J Am Anim Hosp Assoc 1989; 25: 284.
8 Musacchia XJ. Fever and hyperthermia. Fed Proc 1979; 38: 27.
8 Algemeen onderzoek 77

9 Kanno Y. Experimental studies on body temperature rhythm in dogs. i. Application

of Cosinor Method to body temperature rhythm in dogs. Jap J Vet Sci 1977; 39: 69.
10 Webb P. Daily activity and body temperature. Eur J Appl Physiol Occup Physiol
1993; 66: 174-7.
11 Baker KP. Hair growth and replacement in the cat. Br Vet J 1974; 130: 327.
12 Muller GH, Kirk RW, Scott DW. Small animal dermatology; 3th ed. Philadelphia:
Saunders, 1983.
13 Haskins SC. Shock. The pathophysiology and management of the circulatory
collapse states. In: Kirk RW, ed. Current veterinary therapy viii. Philadelphia:
Saunders, 1983.
14 Gorelick MH, Shaw KN, Baker MD. Effect of ambient temperature on capillary
refill in healthy children. Pediatrics 1993; 92: 699-702.
15 Schriger DL, Baraff LJ. Capillary refill – Is it a useful predictor of hypovolemic
states? Ann Emerg Med 1991; 20: 601-5.
16 Nomina Anatomica Veterinaria. Vienna: International Committee on Veterinary
Anatomical Nomenclature, 1973.
17 Jeghers H, Clark SL, Templeton AC. Lymphadenopathy and disorders of the
lymphatics. In: Blacklow RS, ed. MacBryde’s signs and symptoms; 6th ed.
Philadelphia: Lippincott, 1983.
18 Evans HE, Christensen GC. Miller’s anatomy of the dog; 2nd ed. Philadelphia:
Saunders, 1979.
 9 Respiratieapparaat
A.A. Stokhof en A.J. Venker-van Haagen
Indien het ziftende onderzoek heeft geleid tot een
probleemformulering en een diagnostisch plan
dat onderzoek van (delen van) het respiratieappa-
raat omvat, wordt begonnen met een verdere toe-
spitsing van de anamnese. De tweede stap zou de
observatie van adembewegingen kunnen zijn, wat
echter meestal reeds bij het algemeen onderzoek
zal hebben plaatsgevonden. Voor het volgende on-
derdeel, de ademgeluiden, moet nogal eens worden
teruggevallen op de anamnese, hoewel ze soms
ook duidelijk waarneembaar zijn tijdens het on-
derzoek. Na het uitwendig onderzoek van neus en
voorhoofdsholten volgt het onderzoek van larynx
en trachea. Tot slot wordt de thorax onderzocht.
■
9.1 Anamnese
Bij de toespitsing van de anamnese op het respira-
tieapparaat wordt in grote lijnen de opzet van de
algemene anamnese (hoofdstuk 6) gevolgd. Over de
reeds door de eigenaar gemelde verschijnselen wor-
den nadere vragen gesteld. Dit wordt gevolgd door
gedetailleerde vragen naar andere verschijnselen
van aandoeningen van het respiratieapparaat zoals
neusuitvloeiing, bijgeluiden, niezen, hoesten, spu-
tum, kokhalzen en benauwdheid. Hierna worden
nog gerichte aanvullende vragen gesteld over de
leefomstandigheden en eventuele vroegere aan-
doeningen bij de betrokken patiënt of bij bloedver-
wanten. Op deze facetten van de anamnese wordt
nu ingegaan.
■
9.1.1 Verschijnselen
Neusuitvloeiing gaat vaak gepaard met een of meer
van de andere hierboven genoemde verschijnselen.
De dierenarts vraagt de eigenaar of de uitvloeiing
een- of tweezijdig is en of het verschijnsel voortdu-
rend of op bepaalde tijden (b.v. vooral ’s morgens
bij het ontwaken, of vooral bij het naar buiten
gaan) of alleen in samenhang met niezen optreedt.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_9, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
De vragen naar de aard van de uitvloeiing moeten
in lekentermen worden gesteld, bijvoorbeeld: wa-
terig, slijmerig, pus en bloed.
Een stridor is een op enige afstand van het dier
hoorbaar en steeds weerkerend ademgeluid van vrij
constante amplitude en frequentie. Een vernau-
wing (stenose) in de voorste luchtwegen kan tot een
zodanige stroomversnelling leiden dat het getal
van Reynolds (hoofdstuk 4) wordt overschreden
en sterke turbulenties optreden. De stridor wordt
benoemd naar de plaats waar de obstructie zich
bevindt, bijvoorbeeld een stridor nasalis, stridor
pharyngis of een stridor laryngis. De plaats waar
de obstructie zich bevindt is ook bepalend voor het
geluid; bijvoorbeeld snuiven is karakteristiek voor
een nasale stridor, snurken voor een faryngeale stri-
dor en een g-geluid voor een laryngeale stridor. Bij
enkele hondenrassen heeft selectieve fokkerij op
brachycefale kenmerken onder meer geleid tot ver-
scheidene typen stridor. Het toeterende geluid van
een gecollabeerde trachea is expiratoir, terwijl de
eerder genoemde geluiden in- of in- én expiratoir
zijn, afhankelijk van de ernst van de obstructie. Een
stridor van neus of nasopharynx verdwijnt zodra
het dier door de bek gaat ademen. Bij zeer ernstige
obstructie doen de dieren dit spontaan, maar dan
nog vaak afgewisseld met pogingen tot neusadem-
haling. Bij een geringe stenose wordt de stridor al-
leen waargenomen tijdens en kort na inspanning.
Niezen is een van de twee reflexen die het res-
piratieapparaat beschermen tegen beschadiging.
Prikkeling van subepitheliale receptoren in de neus
leidt tot de niesreflex.1 De prikkels kunnen onder
andere voortkomen uit ontstekingen of ontste-
kingsmateriaal, corpora aliena en nieuwvormin-
gen. Behalve dit bij een ieder wel bekende geluid
komt bij de hond nog een geluid voor dat intussen
de naam ‘reverse sneezing’ heeft gekregen. Het
ontstaat door prikkeling van het slijmvlies van de
nasopharynx, leidend tot een kramptoestand van
de farynxspieren, waardoor de luchtpassage via de
neus naar de larynx wordt belemmerd. De hond
80 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
(het komt vooral voor bij de hond) maakt een (inspi-
ratoir) snurkend geluid en vertoont alle verschijn-
selen van heftige dyspneu. De kramptoestand is te
onderbreken door de hond te forceren tot een slik-
reflex. Dit kan gebeuren door aan de keel te krie-
belen of de neusgaten dicht te houden tot de hond
slikt. Het treedt onvoorspelbaar op bij overigens
gezonde dieren. De aanvallen kunnen enkele se-
conden tot minuten duren. Bij irritatie (ontsteking)
van het slijmvlies in de neus en neus-keelholte kan
de frequentie oplopen tot vele malen per dag.
Hoesten is de tweede belangrijke reflex die het
respiratieapparaat beschermt tegen beschadiging.
De reflex kan totstandkomen door prikkeling van
de larynx en de grotere bronchiën.2 Na een diepe
inspiratie wordt de intrathoracale druk opgevoerd
(soms tot 20 kPa!) door sluiting van de glottis en
contractie van de thoracale en abdominale muscu-
latuur. Dit wordt gevolgd door een abrupte decom-
pressie door opening van de glottis en uitdrijving
van het ademgas, waarmee eventueel aanwezig
sputum wordt meegevoerd.3 De frequentie, ernst
en het karakter van de prikkeling wordt bepaald
door 1 de aard van de verantwoordelijke laesie, 2
de aan- of afwezigheid van sputum en 3 eventuele
complicerende factoren zoals pijn of een vermin-
derde ventilatiecapaciteit. Naar de plaats van prik-
keling kunnen voorts de volgende typen hoest wor-
den onderscheiden:
1 Een hoest die ontstaat door prikkeling van de
larynx treedt meestal aanvalsgewijs op, is vaak
heftig en gaat nogal eens gepaard met kokhalzen,
braakneigingen en soms het opgeven van wat
slijm en speeksel.
2 Een hoest die berust op een aandoening van de
trachea is een luide, explosieve hoest met vaak een
wat blaffend karakter.
3 Prikkeling van de bronchiën kan tot verscheidene
vormen van hoesten leiden. In de acute fase is het
patroon niet goed te onderscheiden van de hoest
bij tracheitis. Bij veel slijm en pusproductie heeft
de hoest een nat en rochelend karakter.
De onder 2 en nog sterker de onder 3 genoemde
hoest zijn in de acute fase veelal droog (niet pro-
ductief) en gaan in de meer chronische fase gepaard
met het ophoesten van sputum. Met de anamnese
wordt getracht de hoest te beschrijven in termen
van frequentie, productie, duur, moment van op-
treden (opwinding, tijdstip van de dag, omgevings-
verandering), kracht, eventuele pijnlijkheid en ver-
moedelijke lokalisatie(s) van de hoestprikkels.
Sputum is de substantie die in de luchtwegen
wordt opgevoerd door hoesten. Bij de hond en de
kat raken we via de anamnese zelden goed geïnfor-
meerd over het karakter (sereus = waterig, mukeus
= slijmerig, purulent = pus en mucopurulent =
slijm en pus) en de hoeveelheid van het sputum,
omdat het opgehoeste materiaal meestal onmid-
dellijk wordt doorgeslikt. In veruit de meerderheid
van de gevallen kan men zich alleen op grond van
de aard van de hoest (productief, niet-productief)
een indruk vormen van het al of niet aanwezig zijn
van sputum. Alleen indien bij het hoesten ook de
pharynx zodanig wordt geprikkeld dat het dier
gaat kokhalzen, blijft het doorslikken achterwege
en wordt het sputum opgegeven. In dat geval kan
de eigenaar het karakter van het sputum beschrij-
ven bij de vraag naar kleur, taaiheid en geur. Hier-
bij moet men rekening houden met de vaak aan-
zienlijke bijmenging met speeksel en de mogelijke
toevoeging van maaginhoud. Bij acuut longoedeem
kan soms naast het ophoesten van (sereus) sputum
ook een sereuze afvloei via de neusgaten plaatsvin-
den met bellenvorming. Dit kan een rozerode kleur
krijgen door bloedbijmenging. Beschadiging van
bloedvaten kan leiden tot een echte bloedspuwing,
waarbij het sputum bloedrood is gekleurd.
Dyspneu (benauwdheid, ademnood) wordt geken-
merkt door geforceerde adembewegingen waarbij
de hulpademhalingsspieren in actie komen. Met de
anamnese moet eerst worden nagegaan of het gaat
om (bij herhaling) acuut optredende of om meer
chronisch verlopende dyspneu. In het geval van
acute problemen is het zeker ook nodig te vragen
naar de omstandigheden waarbij deze ademnood
optreedt en met welke andere verschijnselen (b.v.
stridor) het beeld gepaard gaat. Het is voor eigena-
ren niet altijd gemakkelijk onderscheid te maken
tussen hijgen (thermische of nerveuze polypneu)
en dyspneu. Vragen naar de diepte van de adem-
haling kan hier uitkomst brengen. De meer chro-
nisch verlopende dyspneu is soms voor eigenaar
en onderzoeker duidelijk in rust waarneembaar.
In andere gevallen treden de verschijnselen alleen
bij inspanning op (‘dyspnée d’effort’). Bij dit laat-
ste moet men erop bedacht zijn dat eigenaren niet
altijd onderkennen of het gaat om snelle vermoeid-
heid bij inspanning of om het ontbreken van lust
tot inspanning. Dit laatste is een apathie, waarbij
van cardiopulmonaire problemen in het geheel
geen sprake hoeft te zijn. Het is ook mogelijk dat
het dier de inspanning staakt vanwege problemen
in het bewegingsapparaat. Met vragen over het
verloop van de ademhaling en het optreden van
auxiliaire adembewegingen en door te vragen naar
de wijze van lopen slaagt men er meestal in reeds
anamnestisch onderscheid te maken tussen deze
vormen van wat een eigenaar soms verminderd uit-
houdingsvermogen noemt.
9 Respiratieapparaat 81

■
9.1.2 Leefomstandigheden
Uitdieping van de vraag over de eisen die aan het
dier worden gesteld en van de vraag over de con-
tacten met andere dieren kan nadere informatie
opleveren over respectievelijk de fysieke conditie
van de patiënt en de mogelijkheid van horizontale
transmissie. Van belang is ook de vraag of het dier
zonder toezicht buiten komt; dit vergroot immers
de kans op een trauma.
■
9.1.3 Voorgeschiedenis
Informatie over alle eerder doorgemaakte aandoe-
ningen kan later van groot belang zijn bij de inter-
pretatie van de gegevens. Dit reikt van ziekten, ver-
wondingen en aanrijdingen tot verrichte operaties.
Hetzelfde geldt voor in de familie of ras bekende
aandoeningen van het respiratieapparaat.
opgeschoven tot in de slokdarm (afb. 9.2). Caudaal
zijn de ventrale neusgangen vrij wijd en gaan ze
over in de ovale openingen (de choanae) naar de
nasopharynx. Dit is het gebied dorsaal van het cau-
dale deel van het palatum durum en het palatum
molle (afb. 9.2).
Van de nevenholten of paranasale sinussen is de
sinus maxillaris eigenlijk een laterale uitloper (een
recessus) van de neusholte, die alleen voor het cau-
dale deel aan de mediale zijde door het bot wordt
begrensd (afb. 9.3). Daarom komt deze sinus niet
apart aan de orde maar wordt hij beschouwd als
deel van de neusholten. De sinus frontalis ligt in
het os frontale en varieert sterk in vorm en grootte
met de grote verscheidenheid aan schedelvormen
voorkomend bij de hond.
De hierboven beknopt beschreven structuren vor-
men het eerste gedeelte van de passages naar de

■
9.2 Lichamelijk onderzoek

■
9.2.1 Ademgeluiden en adembewegingen

De ademgeluiden zijn al even aan de orde geweest

bij de algemene indruk (hoofdstuk 7) en ook hier-
boven als anamnestisch gegeven genoemd.
De beoordeling van de adembewegingen maakt
deel uit van het algemeen onderzoek (hoofdstuk 8).

■
9.2.2 Neus en voorhoofdsholten

Inleiding Afbeelding 9.1

De vorm van de neus wordt bepaald door een so- Neusspiegels van lateraal en van rostraal gezien bij een
lide benige structuur en een beweeglijker craniaal dolichocefale hond (links) en een brachycefale hond
gedeelte met een kraakbenig skelet. Het meest cra- (rechts).
niale deel van de neus is de neusspiegel (planum
nasale). De beide neusopeningen (nares) worden
lateraal begrensd door de neusvleugels. In het mid-
den loopt een groeve (philtrum). Bij de brachycefale
rassen is de neus erg kort en zijn de neusopeningen
vaak erg klein (afb. 9.1), wat ademhalingsmoeilijk-
heden kan veroorzaken.

De neus van de hond en de kat zijn in sterke mate

gevuld met rijk gevasculariseerde conchae. Een
bulleuze uitloper van de ventrale concha (plica ala-
ris), die rostro-lateraal opgaat in de neusvleugel,
verdeelt de instromende lucht over de dorsale, me-
diale en ventrale neusgang. De meeste lucht wordt
naar ventraal en mediaal afgebogen naar de groot- Afbeelding 9.2
ste passage, de ventrale neusgang (meatus nasi ven- Sagittale doorsnede van de schedel van een kat, waarbij
tralis). Alleen via deze neusgang kan, bijvoorbeeld de neussonde is opgeschoven via de ventrale neusgang
voor kunstmatige voeding4, een neussonde worden tot in de slokdarm.
82 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 9.3
Schedel van een hond, waarin de locaties van de sinus
maxillaris en de sinus frontalis zijn aangegeven. Het cra-
niale deel van de sinus maxillaris, dat mediaal niet door
bot wordt begrensd, is aangegeven met een stippellijn.
plaats van de gaswisseling, de longen. Bovendien
hebben deze voorste luchtwegen nog een aantal
andere functies:
– Verwarming en bevochtiging van de ingeademde
lucht.
– Bescherming tegen ingeademde prikkelende of
infectieuze deeltjes. Hiertoe draagt de neus bij
met de niesreflex en de turbulente luchtstroom
over een rijk doorbloed slijmvlies. Dit is bedekt
met een plakkerig secreet met bactericide eigen-
schappen, dat door ciliair epitheel naar de slok-
darm wordt afgevoerd.
– Detectie van geuren via olfactorische zenuwuit-
einden, die voor ongeveer de helft in de etmoïdale
conchae zijn gelegen. De perceptie van diverse
geuren wordt bevorderd door de bouw van de
neusholte. De grillig gevormde conchae doen ver-
scheidene (wervelende) luchtstromen ontstaan
die tot een ongelijkmatige verdeling van geur-
stoffen leiden en daarmee tot een selectieve bloot-
stelling van reukreceptoren.5
– Warmteafgifte in de vorm van verdampings-
warmte, waaraan de bij de hond en kat voorko-
mende laterale neusklier in belangrijke mate
bijdraagt door bij hoge omgevingstemperaturen
de vochtproductie exponentieel op te voeren.6
Bij thermische polypneu wordt de meeste lucht
ingeademd via de neus en wordt uitgeademd
via de bek.7 Aldus wordt de lucht die aan het
grote slijmvliesoppervlak van de neus snel met
waterdamp verzadigd is, uitgeademd via de bek.
Hiermee wordt voorkomen dat de warmte en de
waterdamp van de expiratiegassen weer worden
afgegeven aan het neusslijmvlies. Overigens ver-
toont dit hijgen een constante frequentie, die
overeenkomt met de resonantiefrequentie van
de ademhalingsbewegingen, waardoor het ener-
gieverbruik voor deze activiteit sterk wordt be-
perkt.8
Neus
Na een beoordeling van de vorm van de neus als ge-
heel worden achtereenvolgens onderzocht:
– Vóórkomen van stridor nasalis. Hiertoe wordt
onder rustige omstandigheden geluisterd dicht
bij de neus van het dier, waarbij de bek gesloten
moet zijn. Indien de stridor berust op te nauwe
neusopeningen (brachycefale rassen), kan de
toon van de stridor worden veranderd door de
neusvleugel(s) naar lateraal te brengen.
– Uitademingslucht. De symmetrie van de lucht-
stroom wordt onderzocht door de beweging van
een flinterdun wattenpluisje na te gaan vóór elk
van beide neusopeningen (afb. 9.4). Tegelijkertijd
wordt dan gelet op de geur van de uitademings-
lucht (eventuele fetor ex naso).
– Vóórkomen van neusuitvloeiing, eenzijdig of
beiderzijds. Bij gezonde dieren wordt soms een
enkele druppel sereuze uitvloeiing gezien. Afwij-
kende uitvloeiingen zijn mukeus, purulent, mu-
copurulent, ichoreus (rottend) en hemorragisch
(bloederig).
– Vloeit al of niet aanvalsgewijs zuiver bloed af, dan
spreekt men van een neusbloeding of epistaxis.
Bij braken of regurgiteren komt soms ook inhoud
van het digestieapparaat via de neusgangen naar
buiten. Bij een onvoldoende gesloten palatum
kan, bij de voedselopname, melk (bij pups) of
ander voedsel direct uit de neusopening te voor-
schijn komen. Materiaal dat in de neusgangen en
neusopeningen achterblijft en indroogt kan de
passage van de luchtstroom belemmeren.
– Planum nasale. De meeste dieren hebben een wat
vochtige neusspiegel, die – samenhangend met
Afbeelding 9.4
Controle van de luchtstroom door een neusgang met
behulp van een wattenpluisje. Om een constante afstand
tot de neusopening te garanderen, steunt de hand van
de onderzoeker op de neusrug van de hond.
9 Respiratieapparaat 83

Afbeelding 9.5
Detailopnamen van de neusspiegels van twee honden. Links een vochtige neusspiegel met het karakteristieke onre-
gelmatige oppervlak. Rechts een droge neusspiegel, bezoedeld met ingedroogd braaksel (ook zichtbaar aan de haren
rond de bek).

de pigmentverdeling over het lichaam – al of niet de verandering eenzijdig is en de percussietoon

gepigmenteerd is (afb. 9.5). Bij sommige volko-
men gezonde honden is de neusspiegel vrijwel
altijd droog. Bij andere dieren blijkt een (verkre-
gen) droge neusspiegel soms samen te gaan met
een verminderde productie van de traanklieren.
Het karakteristieke onregelmatig geribbelde op-
pervlak kan verloren gaan en soms ontstaat er hy-
perkeratose.
– Neusgaten. Allereerst wordt gelet op de wijdte
van de neusopeningen en eventuele bewegingen
van de neusvleugels (auxiliaire adembewegin-
gen). De hierboven reeds genoemde plica alaris
staat een inspectie van de neusgangen met het
blote oog in de weg. Door de neusvleugel wat
naar lateraal te brengen kan alleen de toegang tot
de ventrale neusgang worden geïnspecteerd. Ver-
dere inspectie van de neusgangen kan met behulp
van een otoscoop of met behulp van aangepaste
optieken onder anesthesie plaatsvinden.
– Palatum. Door de bek te openen krijgt de onder-
zoeker zicht op de ventrale begrenzing van de
neusgangen en daarmee op eventuele deformitei-
ten ten gevolge van processen in de neus. Ander-
zijds worden soms afwijkingen in de bek gezien
(b.v. aan de haaktanden) die de oorzaak vormen
van een aandoening van de neus.
links met de percussietoon rechts wordt vergele-
ken. De percussie wordt uitgevoerd door met de
wijsvinger of middelvinger links en rechts op het
os frontale te tikken (afb. 9.6).
Nasopharynx
Bij een niet-geanestheseerd dier is het onderzoek
van de nasopharynx door keelinspectie maar zeer
beperkt mogelijk; het moet daarom onder anesthe-
sie worden uitgevoerd. Dan kan het caudale deel
worden bereiken via orale exploratie. Ook kan het
gebied worden geïnspecteerd met een gesteelde
spiegel of een retroflexibele optiek. Zoals hierbo-
ven reeds is gezegd, kan de nasopharynx ook wor-
den bereikt met een sonde of een dunne optiek, die
wordt opgeschoven via de ventrale neusgang. De
palpatie van de retrofaryngeale lymfknoop is be-
schreven in § 8.2.6.

Voorhoofdsholten
De sinus frontalis wordt geïnspecteerd en gepal-
peerd voor het opsporen van asymmetrie, eventuele
zwellingen, pijnlijkheden of crepitaties. De sinus
frontalis wordt aan alle zijden door bot begrensd
en levert bij percussie een enigszins holle toon op.
Bij vulling met vloeistof of weefsel kan de toon wat Afbeelding 9.6
gedempt zijn. Dit laat zich het best detecteren als Percussie van de rechter sinus frontalis bij een hond.
84 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Oropharynx de keelstreek palpabel en kan ook de overgang van

De ademweg en de voedselweg kruisen in dit ge-
bied. Het wordt daarom niet alleen bij het respira-
tie- maar ook bij het digestieapparaat onderzocht.
De bek wordt geopend en de tongbasis wordt neer-
gedrukt (afb. 9.7), zodat de tonsillen, palatum du-
rum en palatum molle kunnen worden geïnspec-
teerd. Soms komt er ook zicht op de glottis. Ook
dit gebied kan pas goed onderzocht worden bij het
dier onder narcose.
■
9.2.3 Larynx en trachea
de larynx naar de trachea – gemarkeerd door een
abrupt wat kleinere diameter – goed worden ge-
voeld. De trachea is verder naar caudaal te vervol-
gen tot bij de borstingang. Bij de niet uitgespro-
ken brachycefale rassen kan bij de inspectie van de
pharynx (hoofdstuk 11) de tongbasis zodanig naar
voren worden gehaald dat ook het craniale deel
van de larynx kan worden bekeken. Indien nadere
inwendige inspectie nodig is, moet deze onder
anesthesie plaatsvinden met gebruik van een la-
ryngoscoop.

De larynx sluit aan bij de tongbasis en het palatum Uitvoering

molle, en ligt ventraal van de atlas. Deze voorname-
lijk kraakbenige structuur is bij een middelmatig
grote hond ongeveer zes centimeter lang. Craniaal
van de larynx ligt het tongbeen (apparatus hyoidus).
Het fungeert als een ophangapparaat voor tong en
larynx aan de schedel. Onderdelen van het tong-
been zijn juist craniaal van de larynx en tussen de
kaaktakken palpabel. Caudaal aan de larynx sluit
de trachea aan als een kraakbenige buis met een
wat kleinere uitwendige diameter dan de larynx.
Het onderzoek van de larynx komt neer op in-
spectie en palpatie. Bij de inspectie wordt gelet op
eventuele deformiteiten in de keelstreek en het
halsgebied. De palpatie dient voor het opsporen
van eventuele deformiteiten en voor de beoorde-
ling van de drukgevoeligheid.
Onder normale omstandigheden is de larynx in
Keel- en halsstreek worden geïnspecteerd bij de
enigszins naar voren en naar boven gestrekte hals.
In deze positie wordt ook gepalpeerd door met één
hand de larynx te omvatten (niet drukken!) en dan
naar caudaal te gaan.
De drukgevoeligheid van de trachea wordt onder-
zocht door zachte druk uit te oefenen op drie plaat-
sen: 1 juist vóór de borstingang, 2 halverwege de
trachea en 3 ter hoogte van de eerste trachearingen.
Na een dergelijke palpatie wordt altijd even (ten
minste tot de volgende expiratie) gewacht of een
hoest volgt (normaal niet!). Bij deze palpatie wordt
een zodanige druk uitgeoefend dat een lichte (!)
vervorming van de trachea optreedt. Tot slot wordt
ook de larynx gepalpeerd. Dit gebeurt het laatst
omdat de larynx in het algemeen bij de hond en de
kat drukgevoeliger is dan de trachea en omdat een

Afbeelding 9.7
Oropharynx van een gezonde hond. Openen van de bek, zonder druk op de tongbasis (links), geeft zicht op de over-
gang van palatum durum naar palatum molle. Door op de tongbasis te drukken en deze naar voren te halen (rechts),
komen het caudale deel van het bij deze hond te lange palatum molle, de epiglottis en de plica tonsillaris in beeld. In
hoofdstuk 11 komt de methode voor het openen van de bek aan de orde.
NB. Weinig honden laten zonder anesthesie een dergelijke inspectie toe. Bij katten is bijna zonder uitzondering anes-
thesie nodig.
9 Respiratieapparaat 85

Afbeelding 9.8
Opengewerkte thorax en voorste deel van de buik van een hond van links en van rechts gezien.

enkele keer ook bij gezonde dieren op deze manier
een hoest wordt opgewekt.
Indien een laryngeale stridor of een tracheale
stridor wordt vermoed maar twijfel bestaat over de
lokalisatie, kan even een lichte druk op de larynx
en/of op diverse plaatsen van de trachea worden
uitgeoefend. Verandering van toon van de stridor
geeft meer zekerheid over de plaats van de ob-
structie.
toegankelijk voor onderzoek. Voor het tellen van
de als referentiepunten te gebruiken intercostale
ruimten wordt dan ook van achter af (twaalfde in-
tercostale ruimte) begonnen. Voorts moet men zich
realiseren dat het craniale deel van de thorax, on-
middellijk achter de voorste extremiteit, vooral in

■
9.2.4 Thorax

Het onderzoek van de thorax heeft tot doel:

– waarneming van de adembewegingen door in-
spectie
– opsporing van afwijkingen aan de borstwand
door inspectie en palpatie
– opsporing van kenmerken voor afwijkingen van
de structuur en de functie van de bronchiën, het
longweefsel en de pleurae door auscultatie en
percussie

Voor een goed onderzoek van de thorax is anatomi-

sche kennis een eerste vereiste. Hier wordt volstaan
met enkele opmerkingen over de oppervlakteana-
tomie van de thorax en het voorste deel van het
abdomen (afb. 9.8) en over de bronchiale vertak-
kingen en de onderverdeling van de longkwabben
(afb. 9.9). Afbeelding 9.9
Zeer sterk vereenvoudigde weergave van de longkwabben
Door de musculatuur van de voorste extremiteiten en de bronchusboom van de hond en de kat in ventro-
zijn de eerste ribben en de voorste gedeelten van dorsale richting gezien (LA = lobus accessorius van de
de craniale longkwabben moeilijk of helemaal niet rechter long).
86 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
het dorsale gebied bedekt wordt door musculatuur
(m. serratus, m. scalenus en m. latissimus dorsi).
Rechts wordt het longveld aan de caudale zijde
begrensd door de tegen het diafragma gelegen le-
ver, terwijl links vooral de maag de caudale begren-
zing vormt. Het ventrale deel van de thorax wordt
voor een groot deel opgevuld door het hart. Niette-
min reiken de longen beiderzijds in zeer dun uitlo-
pende kwabben vrijwel tot het sternum (afb. 9.8).
Aan de linker long worden twee kwabben on-
derscheiden, waarvan de voorste onderverdeeld
is in een craniaal en een caudaal deel. De rechter
long bestaat uit vier afzonderlijke kwabben. In
samenhang hiermee verschillen de bronchiale ver-
takkingen links en rechts ook vrij sterk. Zo valt in
afbeelding 9.9 onder meer te zien dat de rechter
hoofdbronchus drie vertakkingen afgeeft, terwijl
links één grote aftakking bestaat, die zich verder
opsplitst in vertakkingen voor het craniale en het
caudale deel van de craniale kwab. De bronchus
naar de rechter middelste kwab is sterk ventraal
gericht.9 Vooral bij mucopurulente bronchitis heeft
dit consequenties: mucopus komt door de positie
van deze bronchus vooral in de lobus medius te-
recht, waardoor afsluiting van deze longkwab het
gevolg kan zijn.
Borstwand
Het onderzoek van de borstwand omvat de beoor-
deling van de vorm en een onderzoek naar het be-
staan van afwijkingen.
Bij de diverse hondenrassen varieert de vorm van
de thorax zeer sterk. Vooral bij de windhonden en
de jachthonden komen rassen voor met een in dor-
so-ventrale richting zeer diepe thorax. In sternale
ligging ontstaan bij deze dieren gemakkelijk huid-
veranderingen (drukplekken) aan de ventrale zijde
van de thorax. Bij dogachtigen is de vorm van de
thorax veel minder latero-lateraal afgeplat en met
name bij de Engelse bulldog is hij bijna cilindrisch
of zelfs dorso-ventraal afgeplat. Pups hebben in het
algemeen veel meer een naar cilindrisch neigende
thoraxvorm dan volwassen dieren.
Wat de afwijkingen aan de thoraxwand betreft,
gaat het bij het onderzoek van het respiratieappa-
raat natuurlijk vooral om veranderingen die ver-
band houden met de respiratie. Afwijkingen die be-
perkt blijven tot de huid worden betrokken bij het
onderzoek van vacht, huid en nagels (hoofdstuk
15). Anders ligt het voor subcutane en diepere lae-
sies, die immers het gevolg of de oorzaak kunnen
zijn van afwijkingen aan pleurae en longen.
Uitvoering
Het onderzoek van de borstwand wordt uitgevoerd
door (schuin) achter en van boven kijkend de vorm,
de symmetrie en eventuele abnormale bewegingen
te beoordelen. Daarna wordt de borstwand opper-
vlakkig gepalpeerd door van achter gelijktijdig met
twee handen (bimanueel) over de beide thoraxhelf-
ten te strijken. Aandacht wordt gegeven aan even-
tuele temperatuurverschillen, pijnlijkheid en knis-
teren. Wordt bij de inspectie of bij deze bimanuele
palpatie een gelokaliseerde deformiteit gevonden,
dan wordt deze nader geïnspecteerd en gepalpeerd
(zie hoofdstuk 4). Voorts let de onderzoeker op de
belijning van de ribben, de weerstand van de tus-
senribmusculatuur en de aanwezigheid van de ic-
tus cordis (links en rechts) en het eventuele voorko-
men van pijnlijkheid, crepitatie en knisteren.
Adembewegingen
De inspectie van de adembewegingen is behandeld
in hoofdstuk 8.
Bronchiën, longen en pleurae
Deze structuren worden onderzocht door ausculta-
tie en percussie. Op een aantal meer fundamentele
aspecten van deze technieken is reeds ingegaan in
hoofdstuk 4.
Auscultatie
Auscultatiegeluiden kunnen berusten op extratho-
racale geluiden, pleurale geluiden en bronchopul-
monale geluiden. Extrathoracale geluiden kunnen
bijvoorbeeld het gevolg zijn van wrijving van de
slang van de fonendoscoop over de haren, als ook
van spiertrillingen.
In beginsel kunnen ook de langs elkaar bewegen-
de pleurae geluid voortbrengen. Dit is bekend bij
pleuritis waarbij weinig vocht wordt geproduceerd
(pleuritis sicca). Men spreekt dan van ‘pleurawrij-
ven’. Dit heeft het karakter van lopen in de sneeuw
(‘sneeuwkraken’).10 Bij hond en kat wordt dit ech-
ter zelden of nooit gehoord, omdat bij deze die-
ren in het algemeen geen sprake is van een droge
pleuritis maar van een vochtige pleuritis (pleuritis
exsudativa).
Bronchopulmonale geluiden kunnen zich aan
de waarneming onttrekken (geen geluid), zachter
zijn dan men verwacht (verzwakt ademgeluid),
van een normale sterkte zijn waarbij dan alleen de
inspiratie wordt gehoord (normaal ademgeruis),
sterker zijn dan men verwacht waarbij ook het be-
gin van de expiratie nog wordt gehoord (versterkt
ademgeruis) of veel overeenkomst vertonen met
het geluid dat op de trachea kan worden gehoord
waarbij zowel in- als expiratie hoorbaar is (bronchi-
aal ademen).
De beweging van ademgassen is alleen hoorbaar
9 Respiratieapparaat
als wervelingen optreden. De totstandkoming van
deze turbulenties is sterk afhankelijk van de groot-
te (de diameter) van de luchtweg en de snelheid van
de luchtstroom (zie ook hoofdstuk 4) en daarmee
vooral van de ademfrequentie. Bij grote honden
met een normale ademfrequentie zijn turbulenties
aanwezig tot het niveau van de bifurcatie van de
trachea. Perifeer van dit niveau is de stroom van
de ademgassen laminair en wordt derhalve geen
ademhalingsgeruis voortgebracht. Dit omdat naar
de periferie toe de totale diameter van de lucht-
wegen voortdurend toeneemt; de snelheid van de
stroom van de ademgassen wordt daar zeer gering.
Er zijn geen aanwijzingen dat de weke delen van de
perifere luchtwegen of de alveoli in staat zijn tril-
lingen met akoestische frequentie voort te brengen
als ze onderhevig zijn aan geleidelijke drukveran-
deringen.11
Neemt de ademfrequentie toe, dan daalt de tur-
bulentiegrens tot de eerste vertakkingen van de
hoofdbronchiën. Bij kleinere dieren leiden de vaak
wat hogere ademfrequentie en de kleine diameter
van de luchtwegen ertoe dat de ademgeruisen reeds
onder normale omstandigheden over een relatief
groot gebied duidelijk kunnen worden gehoord.
Bij grotere honden met een rustige ademhaling
daarentegen worden vaak ter hoogte van de cauda-
le kwabben bijna geen ademgeruisen gehoord.
De voortplanting van het geluid vanuit de gro-
tere luchtwegen naar de borstwand wordt bepaald
door de akoestische impedantie (dichtheid van
het medium × snelheid van het geluid) van de tus-
senliggende weefsels. Als de impedanties goed
overeenkomen, zoals bij een longinfiltraat tegen
de borstwand, wordt een groot deel van het geluid
doorgelaten.12 Daar echter waar tussen de geluids-
bron en de borstwand veel gashoudend longweef-
sel aanwezig is, wordt een groot deel van het geluid
tegen het pleuroppervlak teruggekaatst. Bij aan-
doeningen waarbij de longen en borstwand worden
gescheiden door gas of vloeistof in de pleuraholte
wordt al het door de longen voortgeplante geluid
teruggekaatst op de grensvlakken, met als gevolg
dat op de borstwand geen ademgeruis wordt ge-
hoord.
Het ademgeruis is boven de trachea tijdens de
gehele ademcyclus te horen. Craniaal op de borst-
wand is dit ook het geval, en zeker bij de kleine
dieren. Verder naar caudaal op de borstwand wordt
vooral het expiratiegeruis echter zwakker en valt
het soms vrijwel weg. Deze situatie, waarin gedu-
rende de inspiratie een vrij constant ademgeruis
wordt waargenomen en tijdens de expiratie het ge-
luid wegsterft, wordt normaal ademgeruis genoemd.
De inademing verloopt actief en de uitademing
87
passief. Gedurende de expiratie daalt de snelheid
van de ademgassen zodanig dat perifeer geen gelui-
den meer ontstaan die nog op de borstwand hoor-
baar zijn.
Zoals hierboven reeds is aangegeven, kunnen
longverdichtingen aanleiding geven tot een betere
geleiding, waardoor ook het expiratoire ademge-
ruis op de borstwand kan worden gehoord. Men
hoort dan ademgeruisen die overeenkomen met
de geluiden die ter hoogte van de grote luchtwe-
gen (trachea) kunnen worden beluisterd: bronchiaal
ademgeruis. Hierbij mag men echter niet vergeten
dat door hierboven reeds genoemde oorzaken bij
kleinere dieren craniaal in de thorax ook onder
normale omstandigheden dit type ademgeruis
wordt gehoord (afb. 9.10). Voorts worden bij fre-
quent ademen (en ook thermische polypneu) de
turbulenties zodanig geïntensiveerd en ook de tur-
bulentiegrenzen zodanig verlegd dat ver naar cau-
daal ademgeruisen met het karakter van bronchiaal
ademen worden gehoord. Het zal duidelijk zijn dat
bij longaandoeningen waarbij actief wordt uitge-
ademd als gevolg van obstructie van perifere bron-
chi/bronchioli een duidelijk expiratoir ademgeruis
kan worden gehoord. Bij een dergelijke expiratie
stijgt de intrathoracale druk dermate dat de centra-
le bronchi en de trachea zozeer worden vernauwd
dat turbulenties optreden.
Onder pathologische omstandigheden kunnen
behalve de ademgeruisen nog bijgeluiden worden
Afbeelding 9.10
Voor een middelmatig grote hond (15-30 kg) zijn de ge-
bieden aangegeven waar normaal ademgeruis (n), bron-
chiaal ademgeruis (b) en harttonen (h) worden gehoord.
88 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
gehoord. Na vele jaren van spraakverwarring 10,13,14
over de terminologie worden nu twee typen rhonchi
(rhonchus is Grieks voor (snork/reutel)geluid) onder-
scheiden.11,14
Muzikale rhonchi. Dit zijn geluiden met een pie-
pend en fluitend karakter (Eng.: wheeze). Ze komen
voor bij patiënten met obstructieve longziekten die
leiden tot actieve expiratie. Ze kunnen soms al op
afstand worden gehoord. Mede door het Venturi-
effect (zie hoofdstuk 4) raken de (grotere) lucht-
wegen soms zozeer vernauwd dat de tegenover
elkaar liggende wanden bijna contact maken. Ze
komen in trilling tussen de open (inspiratie) en de
nagenoeg gesloten (expiratie)stand en produceren
daarbij één muzikale toon. De toon is laag als een
grote en weke massa in trilling wordt gebracht en
hoog als de trillende weefsels licht en star zijn. Een
dergelijke ‘piep’ kan soms inspiratoir optreden,
als tijdens de inspiratie de bronchus onvoldoende
openstaat bij een onveranderlijke stenose (b.v. cor-
pus alienum of tumor) in een bronchus.
Niet-muzikale rhonchi. Dit zijn korte, knetterende
geluiden (crepitaties) aan het einde van de inspira-
tie, die soms doorlopen tot het begin van de expira-
tie (Eng.: crackles). Ze treden op in gebieden die niet
met ademgassen zijn gevuld maar geïnfiltreerd
zijn met vocht. Lang is verondersteld dat deze ge-
luiden vooral berusten op een overmaat aan vocht
(sputum) in de luchtwegen. Tegenwoordig wordt
echter op goede gronden aangenomen dat deze
geluiden primair worden veroorzaakt door het ab-
rupt opengaan van eerder afgesloten fijne bronchi-
ale vertakkingen.15 Door de zeer snelle verandering
(egalisatie) van de gasdruk ontstaan nu ook in de
bronchioli turbulenties. Bovendien kan deze ex-
plosieve egalisatie van de gasdruk de aangrenzende
wanden van de luchtwegen in trilling brengen, wat
tot het geluid bijdraagt.
De interstitiële vochtophoping heeft gevolgen
voor de elastische eigenschappen van de long en
veroorzaakt het dichtgaan van de bronchioli. Dit
verklaart ook waarom niet-muzikale rhonchi soms
onmiddellijk na een krachtige hoestbui op hetzelf-
de tijdstip in de ademcyclus en met hetzelfde ritme
als tevoren terugkeren. Een reeks vochtige rhonchi
kan berusten op het achtereenvolgens opengaan
van verschillende bronchioli en/of op het bij herha-
ling opengaan van telkens dezelfde bronchioli.
Mogelijk veroorzaakt ook sputum in de grote
bronchiën dergelijke geluiden, maar het lijkt
waarschijnlijk dat ook daar een vernauwing ertoe
bijdraagt. Vernauwing van een grote bronchus
kan het gevolg zijn van onvoldoende kraakbenige
steun16,17 of van het ‘invouwen’ van het membra-
neuze deel van de bronchus. De wanden van de
bronchus blijven in het begin van de inspiratie
even met elkaar in contact (mogelijk mede door wat
sputum) en gaan vervolgens open zodra de long
zich ontplooit en de intrathoracale druk daalt.
Naast spiertrillingen kunnen ook stemgeluiden
de auscultatie bemoeilijken. Stemgeluiden wor-
den evenals de ademgeruisen verzwakt en gefil-
terd door de longen en de borstwand. Vooral de
lage frequenties worden goed voortgeplant. Soms
wordt de auscultatie belemmerd door een vrijwel
onafgebroken kreun van de patiënt. Bij katten kan
het spinnen de longauscultatie volledig onmoge-
lijk maken. Dit spinnen ontstaat door frequente
alternerende activeringen van het diafragma en de
intrinsieke larynxmusculatuur.17 Ook een stridor,
ontstaan in de voorste luchtwegen, kan vaak over
het gehele longveld worden waargenomen en aus-
cultatie van de longen in de weg staan.
Borborygmi worden in het longveld onder normale
omstandigheden niet gehoord.
Uitvoering
Het is erg belangrijk de auscultatie uit te voeren in
een geluidarm vertrek. De patiënt wordt in een zo
ontspannen mogelijke toestand gebracht; spier-
spanningen veroorzaken een sterk storend brom-
mend geluid. Door de fonendoscoop voldoende
stevig (niet hard!) aan te drukken, kan men het ver-
warrende geluid van haren die de membraan van
de kelk van de fonendoscoop raken voorkomen.
Om ook kleine gelokaliseerde laesies te kunnen
opsporen, wordt de kelk van de fonendoscoop aan
beide zijden op ten minste vijf plaatsen aangelegd.
Op twee derde van de thoraxhoogte wordt in de
achtste, zesde en vierde intercostale ruimte geaus-
culteerd en op een derde van de thoraxhoogte in de
zesde en vierde intercostale ruimte (afb. 9.11).
Voor de auscultatie van de linker thoraxhelft staat
de onderzoeker schuin links achter het dier en
wordt de kelk met de linkerhand op de thorax ge-
drukt. De rechterhand kan de thorax helpen fixe-
ren. Voor de auscultatie van de rechter thoraxhelft
wordt de kelk met de rechterhand vastgehouden
terwijl de onderzoeker schuin rechts achter het
dier staat en met de linkerarm contact met het dier
houdt (afb. 9.12). Per plaats worden ten minste twee
ademcycli beluisterd, waarbij de onderzoeker zich
bewust afzonderlijk concentreert op de inspiratie
en de expiratie, om daarmee het type en de intensi-
teit van het ademgeruis vast te stellen. Bovendien
worden type, aantal en plaats van de bijgeluiden
vastgelegd.
Wanneer de bronchopulmonale geluiden in rust
zijn waargenomen, kan eventueel opnieuw wor-
9 Respiratieapparaat
Afbeelding 9.11
De te ausculteren plaatsen zijn met zwarte stippen aan-
gegeven.
den geausculteerd nadat door het afsluiten van
de luchtweg (neusopeningen dichthouden) gefor-
ceerd ademen is opgewekt. Het zal duidelijk zijn
dat hiervan bij dyspnoïsche dieren moet worden
afgezien.
Percussie
Vergeleken met de percussie van een met lucht ge-
vuld vat wordt bij de percussie van de borstholte
slechts een geringe resonantie bereikt. Door de
structuren van de borstholte dooft de trilling snel.
Toonhoogte en vooral intensiteit van het geluid
worden in sterke mate bepaald door de elasticiteit
en de dikte van de borstwand. Dit verklaart de vrij
grote variatie in percussietonen bij de verschillen-
de thoraxvormen en voedingstoestanden. Bij die-
ren met een dunne thoraxwand klinkt de percus-
sietoon beduidend holler dan bij dieren met een
dikke thoraxwand. Niettemin kunnen per indi-
vidu geluiden van een zodanig verschillende toon-
aard worden opgewekt dat het mogelijk wordt:
– de longgrenzen te bepalen en
– aanwijzingen te verkrijgen of in de onderliggen-
de structuren de hoeveelheid gas is toe- of afgeno-
men.
Uitvoering
De onderzoeker verricht de percussie door het
staande dier enigszins tegen zich aan te drukken
en er zich zodanig overheen te buigen dat hij aan
de andere kant kan percuteren (afb. 9.13). Afhanke-
lijk van de grootte van de patiënt en de hoogte van
de tafel wordt het dier al of niet op tafel geplaatst.
Een liggende houding is minder geschikt omdat
dan de onderlaag (tafel) mee gaat resoneren, maar
89
Afbeelding 9.12
Longauscultatie bij een hond. De onderzoeker staat aan
de te ausculteren zijde van de hond en houdt met de an-
dere hand contact met het dier.
soms laat de toestand of aard (kat) van de patiënt
geen staande houding toe en moet men genoe-
gen nemen met borstligging. Het dier wordt zo
geplaatst dat de gehele wervelkolom, van dorsaal
gezien, een rechte lijn vormt; hiermee worden
verschillen in aanspanning van de thoraxmuscula-
tuur vermeden.
Op beide thoraxhelften wordt langs één tot drie
verticale en drie horizontale lijnen gepercuteerd
(afb. 9.14). Eerst wordt de achtergrens van het
longveld bepaald aan de hand van drie gelijkmatig
over de borstwand verdeelde horizontale lijnen.
Bij veel dieren komen deze lijnen ongeveer uit ter
hoogte van 1 halve hoogte scapula, 2 schouderge-
wricht en 3 halve hoogte humerus. Het is aan te
bevelen de percussie rechts te beginnen, omdat
daar de achtergrens meestal duidelijk is vast te
stellen aan de hand van de leverdemping. Zoals
eerder in dit hoofdstuk is aangegeven, ligt links in
het abdomen de maag. Deze bevat nogal eens gas,
wat de bepaling van de longbegrenzing moeilijk
kan maken.
Voor de verticale percussielijnen wordt de voorpoot
naar voren geplaatst, zodat de m. triceps minder
over het craniale deel van de thorax ligt. Niettemin
is dan bij de kleine dieren het te percuteren gebied
nog vrij klein, zodat daar wordt volstaan met één
à twee verticale percussielijnen. In dit gebied en
in ieder geval craniaal van de zesde intercostale
ruimte worden – afhankelijk van de grootte van de
patiënt – één tot drie verticale lijnen gepercuteerd
ter bepaling van de ondergrens van het longveld
(= absolute hartdemping).
90 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 9.13
Percussie van de thoraxwand door een linkshandige, zowel met de vinger-vingermethode (links) als met percussie-
hamer en plessimeter (rechts).
Afbeelding 9.14
Skelet waarop de te percuteren lijnen zijn aangegeven
met de begrenzingen van het longveld.
Bij een gezond dier wordt bij de bovenste horizon-
tale lijn craniaal een wat doffe (spier)toon gehoord.
Meer naar caudaal krijgt de toon het karakter van
een holle (long)toon, die het mogelijk maakt de
begrenzing (tiende intercostale ruimte) vast te stel-
len met het abdomen, dat (vooral rechts) een ge-
dempte toon oplevert. Bij percussie langs de mid-
delste horizontale lijn wordt alleen dicht achter de
m. triceps nog een spiertoon gehoord. Verder naar
caudaal percuteert men een volle longtoon, die het
gemakkelijk maakt de achtergrens (achtste inter-
costale ruimte) vast te stellen. Vooral links kan de
relatieve hartdemping de onderzoeker parten spe-
len bij de percussie langs de onderste horizontale
lijn, waarmee toch al moeilijk de achtergrens (zesde
intercostale ruimte) kan worden vastgesteld door-
dat de maag geen duidelijk gedempte toon geeft.
Bij percussie langs de verticale lijnen hoort men
dorsaal eerst een spiertoon en vervolgens de volle
longtoon, die in de onderste helft van de thorax ge-
leidelijk een wat gedempter karakter krijgt door de
relatieve hartdemping. Hier liggen de longen im-
mers (vooral links) nog slechts als ‘dunne schillen’
over het hart. Afhankelijk van de grootte van de
patiënt wordt op 1,5 tot 4,5 cm boven het sternum
de onderste begrenzing van het longpercussieveld
gevonden in de vorm van de absolute hartdemping.
Hierbij moet men bovendien bedenken dat bij
honden met een diepe thorax de absolute demping
wat hoger ligt dan bij dieren met een wat rondere
thorax. Verder wordt tijdens de percussie gelet op
eventuele reacties van de patiënt, zoals bijvoor-
beeld hoesten en/of pijnuitingen.
Sommige auteurs menen dat bij hond en kat de
percussie van de thorax weinig of geen diagnosti-
sche waarde heeft.19,20 Dit vooral op basis van het
argument dat de meeste honden en katten te klein
zijn om dit onderzoek goed uit te voeren.20 Met
vele anderen hebben de auteurs van dit hoofdstuk
9 Respiratieapparaat 91

echter de ervaring dat ernstige intrathoracale af-
wijkingen (liquothorax, pneumothorax en hernia
diaphragmatica) zich bij hond en kat vaak mede op
grond van dit onderdeel van het lichamelijk onder-
zoek goed laten karakteriseren (tabel 9.1). Bij grote
honden gebruiken sommige onderzoekers graag
percussiehamer en plessimeter (afb. 9.13) om een
interpreteerbare toon op te wekken. Bij kleine hon-
den en bij katten is de thoraxwand veel dunner dan
bij grote honden en kan veelal met vinger-vinger-
percussie een goede percussietoon worden opge-
wekt. Om een idee te geven van de mogelijkheden
voor opsporing van thoraxafwijkingen, geeft tabel
9.1 globale opgaven van karakteristieke bevindin-
gen bij enkele categorieën van aandoeningen van
longen en pleurae.
■
9.3 Notatie
Op de cd-rom staat een formulier waarop de bevin-
dingen overzichtelijk kunnen worden vastgelegd.

Tabel 9.1 Globaal overzicht van de waarnemingen bij inspectie/palpatie, aucultatie en

percussie zoals die gevonden kunnen worden bij enkele categorieën aandoenin-
gen van longen en pleurae (zie ook hoofdstuk 4, 8 en 10)

aandoening inspectie/palpatie ausculatie percussie

liquothorax behoudens een snelle en
(bij hond steeds geforceerde ademhaling,
bilateraal; bij kat meestal geen bijzonderhe-
soms unilateraal) den; het ademhalingstype
is veelal pendelend
ventraal in de thorax zijn
(vrijwel) geen ademgeruisen
hoorbaar; ook hartgeluiden
kunnen gedempt zijn;
dorsaal van de horizontale)
vloeistoflijn zijn de ademge-
ruisen veelal versterkt
ventraal van het (horizon-
tale) vloeistofoppervlak
is de percussietoon ge-
dempt; daarboven is de
resonantie normaal of
toegenomen

pneumothorax een eventueel voorafgaand verzwakte of geen ademge- toegenomen resonantie,

(veelal bilateraal) trauma kan tot afwijkin-
gen (plaatselijke zwelling,
huidlaesie, subcutaan
emfyseem) leiden; ook bij
deze aandoening is het
ademhalingstype meestal
pendelend
ruisen hoorbaar, ondanks
geforceerde ademhaling;
hartgeluiden normaal
hoorbaar
vooral dorsaal; achter-
grens van het percus-
siegebied naar caudaal
verplaatst en moeilijk af te
bakenen (rechts het meest
sprekend)

hernia diaphrag- pendelende ademhaling; afname van de intensiteit afgenomen resonantie

matica verplaatsing van de ictus
(vaak unilateraal) cordis; de ictus is verzwakt
of afwezig aan de hernia-
zijde en versterkt aan de
contralaterale zijde; soms
ook verplaatsing van de
ictus naar craniaal
van hart-en longgelui-
den aan de zijde waar de
ingewanden zijn terecht-
gekomen; toegenomen
intensiteit van hart- en
longgeluiden aan de con-
tralaterale zijde
aan de kant van de hernia.
NB. als een met gas ge-
vulde maag deel uitmaakt
van de hernia, kan de
resonantie toenemen

longverdichting als bij liquothorax toename van de longgelui- afname van de resonantie
(vaak unilateraal) den (bronchiaal ademen) in het veranderde gebied
waar de longverdichting de
thoraxwand bereikt; afna-
me van de longgeluiden bij
afsluiting van de bronchus

Deze tabel is vooral bedoeld als een stimulans om na te denken over de verklaring van de waarnemingen. Het
gaat om begrip van de totstandkoming van de afwijkende bevindingen (niet uit het hoofd leren!)
92 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Voor de bevindingen bij auscultatie en percussie
van de thorax zijn tekeningen opgenomen waarin
men de plaats van de diverse geruisen kan aange-
ven, evenals de begrenzingen van het longpercus-
sieveld.
■
9.4 Verder onderzoek
Indien met de opzet van het onderzoek (hoofd-
stuk 2) dit stadium is bereikt, is het soms mogelijk
een diagnose te stellen. Hiervoor wordt dan de
in hoofdstuk 3 geschetste procesgang gevolgd en
wordt uiteindelijk besloten dat de minst onwaar-
schijnlijke hypothese als diagnose aanvaardbaar is.
In andere gevallen zal voor de toetsing van de hy-
pothesen verder onderzoek nodig zijn. Voor verder
onderzoek van het respiratieapparaat bestaan veel
mogelijkheden, die hieronder worden opgesomd
voor opklimmende praktijkniveaus:
– bloedonderzoek (witte bloedbeeld)
– röntgendiagnostiek, thoraxpunctie, bacteriolo-
gisch onderzoek, rinoscopie met otoscoop, laryn-
goscopie
– cytologisch onderzoek, rinoscopie (met optieken),
bronchoscopie, bronchografie
– longfunctieonderzoek (o.a. dynamische scintigra-
fie), longbiopsie

Literatuur

1 McKiernan BC. Sneezing and nasal discharge. In: Ettinger SJ, Feldman EC, ed.
Textbook of veterinary internal medicine. Diseases of the dog and the cat; 5th ed.
Philadelphia: Saunders, 2000; 194-7.
2 Widdicombe JG. Mechanism of cough and its regulation. Eur J Respir Dis 1980; 61:
S110.
3 Newhouse M, Sanchis J, Bienenstock J. Lung defense mechanisms. New Eng J Med
1976; 295: 990.
4 Crowe DT. Clinical use of an indwelling nasogastric tube for enteral nutrition and
fluid therapy in the dog and cat. J Am Anim Hosp Assoc 1986; 22: 675.
5 Sitzel SE, Stein DR, Walt DR. Enhancing vapor sensor discrimination by
mimicking a canine nasal cavity flow environment. J Am Chem Soc 2003; 125: 3684.
6 Blatt CM, Taylor CR, Habal MB. Thermal panting in dogs: the lateral nasal gland, a
source of water for evaporative cooling. Science 1972; 177: 804.
7 Schmidt-Nielsen K., Bretz WL, Taylor CR. Panting in dogs: unidirectional air flow
over evaporative surfaces. Science 1970; 169: 1102.
8 Crawford EC Jr. Mechanical aspects of panting in dogs. J Appl Physiol 1962; 17: 249.
9 Venker-van Haagen AJ. Bronchoscopy of the normal and abnormal canine. J Am
Anim Hosp Assoc 1979; 15: 397.
10 Jansveld CAF, Bakker W, Braat MCP. Rapport van de Commissie Nomenclatuur
Longgeluiden. Ned Tijdschr Geneeskd 1991; 135: 2380.
11 Forgacs P. Lung sounds. Londen: Baillière Tindall, 1978.
12 Donnerberg RL, Druzgalski CK, Hamlin RL, et al. Sound transfer function of the
congested canine lung. Br J Dis Chest 1980; 74: 23.
13 Murphy RLH, Holford SK, Knowler WC. Visual lung-sound characterization by
time-expanded wave form analysis. New Eng J Med 1977; 296: 968.
14 Everdingen JJE van. De ratel des doods. Ned Tijdschr Geneeskd 1982; 126: 1704.
15 Munakata M, Homma Y, Matsuzaki M, et al. Production mechanism of crackles in
excised normal canine lungs. J Appl Physiol 1986; 61: 1120.
16 Snider GL. Physical examination of the chest in adults. In: Sackner MA, ed.
Diagnostic techniques in pulmonary disease, part i. New York: Dekker, 1980.
17 Tandon MK, Campbell AH. Bronchial cartilage in chronic bronchitis. Thorax 1969;
24: 607.
18 Remmers JE, Gautier H. Neural and mechanical mechanisms of feline purring.
Respir Physiol 1972; 16: 351.
9 Respiratieapparaat 93

19 Hamlin RL. Physical examination of the pulmonary system. Vet Clin North Am
Small Anim Pract 2000; 30: 1175.
20 Padrid P. Pulmonary diagnostics. Vet Clin North Am Small Anim Pract 2000; 30:
1187.
 10 Circulatieapparaat
A.A. Stokhof en A. De Rick
Het circulatieapparaat kan alleen optimaal functio-
neren wanneer zowel de lymfstroom als de circula-
tie van het bloed adequaat verloopt. Het onderzoek
van het lymfsysteem, vooral door onderzoek van de
lymfknopen, is in hoofdstuk 8 aan de orde geweest.
Het onderzoek van de rest van het circulatieappa-
raat kan worden onderverdeeld naar:
– arterieel systeem
– capillair systeem
– veneus systeem
– het hart
Het onderzoek van het circulatieapparaat bestaat
dus uit het afnemen van de specifieke anamnese,
het onderzoek van de genoemde systemen en het
onderzoek van het hart.
■
10.1 Anamnese
Van de aandoeningen van het circulatieapparaat
die leiden tot voor de eigenaar waarneembare ver-
schijnselen, is hartinsufficiëntie de belangrijkste.
De vragen worden dan ook geconcentreerd rond de
uitingen hiervan. Het beeld van de falende linker
ventrikel wordt gedomineerd door verschijnselen
van longstuwing en longoedeem. Een falende rech-
ter ventrikel leidt tot verschijnselen van systemi-
sche veneuze stuwing en perifeer oedeem. Ook een
combinatie van beide komt vaak voor. In deze ge-
vallen kan het uithoudingsvermogen sterk vermin-
derd zijn en kunnen flauwtes optreden. Daarom
komen in een op het circulatieapparaat toegespits-
te anamnese de volgende aspecten aan de orde.
■
10.1.1 Verschijnselen
Dyspneu en snelle vermoeidheid (dyspnée d’effort)
Deze verschijnselen zijn in de hoofdstukken 8 en
9 reeds besproken. Cardiale dyspneu laat zich niet
goed onderscheiden van dyspneu door andere oor-
zaken. Niettemin krijgt men soms een aanwijzing
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_10, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
door de eigenaar te vragen naar verschillen tussen
rust en inspanning; een benauwdheid van cardiale
oorsprong kan in rust belangrijk afnemen.
Hoesten
Hoesten is wat de achtergronden en verschijnings-
vormen betreft aan de orde geweest in het vorige
hoofdstuk. De eigenaar weet soms te melden dat
het luide hoesten aanvalsgewijs ’s nachts optreedt.1
Tijdens de slaap verkeert het dier gedurende lange
tijd in dezelfde positie. Dit kan aanleiding geven
tot redistributie van bloed vanuit de grote naar
de kleine bloedsomloop, met als gevolg prikke-
ling van hoestreceptoren in trachea en bronchiën.2
Het hoesten eindigt vaak nadat wat schuimig taai
materiaal is opgebracht, wat meestal wordt inge-
slikt en aanleiding kan zijn tot kokhalzen. Soms
loopt wit, schuimig vocht uit de neusopeningen,
dat ook rood gekleurd kan zijn door bloedbijmen-
ging.
Oedeem
De eigenaar kan perifeer oedeem zijn opgevallen
op de plaatsen die zijn genoemd in hoofdstuk 8,
maar vaak is dit zo gering dat het pas bij lichame-
lijk onderzoek wordt vastgesteld. De verhoogde ve-
neuze druk geeft bij de hond veelvuldig aanleiding
tot uittreden van vocht in de peritoneale holte, wat
tot een voor de eigenaar waarneembare toename
van de buikomvang kan leiden. Mogelijk als gevolg
van de portale stuwing wordt bij hartinsufficiëntie
ook wel diarree gezien. Uittreding van vocht in de
pleurale holte als gevolg van hartfalen wordt vooral
bij de kat gezien en leidt dan tot dyspneu (zie hier-
boven).
Flauwtes
Een inadequate doorbloeding van de hersenen kan
leiden tot een onvermogen om verder te gaan en
zelfs tot neervallen met kortdurend bewustzijns-
verlies. De eigenaar zal kunnen aangeven dat der-
gelijke aanvallen optreden op momenten dat de
96 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
afgenomen reservecapaciteit van het hart wordt
aangesproken, dus in het bijzonder in aansluiting
op inspanning. Wanneer is aangetoond dat de
flauwte van cardiale oorsprong is, wordt gesproken
van Adams-Stokes-aanvallen.
Overige verschijnselen
Deze omvatten een breed scala. Bij jonge dieren
kan een insufficiënte circulatie tot groeiachter-
stand leiden, waarschijnlijk als gevolg van de niet-
optimale perfusie van diverse orgaansystemen. Bij
dieren met aanvalsgewijs optredende tachycardie-
en kunnen angst en onrust worden gemeld. Som-
mige hartaandoeningen hebben, vooralsnog niet
goed verklaarde, gevolgen voor het concentrerend
vermogen van de nier, zodat de eigenaar soms po-
lyurie meldt.
■
10.1.2 Leefomstandigheden
Informatie over het gebruik van het dier is van we-
zenlijk belang. Het kan zijn dat het dier een taak
heeft die inspanning vergt en die het niet meer kan
volbrengen. Bij een ander gebruik zouden mogelijk
geen problemen optreden.
■
10.1.3 Voorgeschiedenis
Navraag naar eerder doorgemaakte ziekten en be-
handelingen kan later van groot belang blijken bij
de interpretatie van gegevens. Denk hierbij aan
doorgemaakte virusinfecties en septische processen
en ook aan het vóórkomen van hartaandoeningen
bij genetisch verwante individuen.
■
10.2 Lichamelijk onderzoek
■
10.2.1 Arterieel systeem
De perifere pols is wat betreft de kwaliteit (gelijk-
matigheid, amplitude, vulling en vorm) afhanke-
lijk van het voorwaartse slagvolume van de linker
ventrikel, de ejectiesnelheid, de elasticiteit van het
arteriële vaatbed, de perifere weerstand, de polsfre-
quentie, de systolische en diastolische bloeddruk,
de grootte en druk-volumekarakteristieken van
het onderzochte vat en de afstand tussen het hart
en de plaats waar de pols wordt gepalpeerd.3 Voor
de overige aspecten van dit deel van het onderzoek
wordt verwezen naar het algemeen onderzoek
(hoofdstuk 8).
Door het opnemen van de perifere pols is geen be-
trouwbare indruk te krijgen van de systolische en
diastolische bloeddruk. Voor een bepaling van de
arteriële bloeddruk moet men zich baseren op fy-
sische meetmethoden. De mogelijkheden hiervoor
zijn de bloedige (= directe) en onbloedige (= indi-
recte) methoden. De eerste is zeer betrouwbaar,
maar door het invasieve karakter minder geschikt
voor routinematig gebruik in de kliniek. Zoals aan-
gegeven in hoofdstuk 4, zijn bij hond en kat twee
indirecte meetmethoden in gebruik. Ze berusten
op verschillende fysische beginselen: 1 oscillome-
trie en 2 metingen met behulp van het Doppler-
principe.
Bij beide methoden wordt een manchet rond
een extremiteit of de staart geplaatst. De manchet
wordt opgeblazen tot de betreffende arterie vol-
ledig is afgesloten (afb 10.1). Dan wordt de druk in
de manchet geleidelijk verminderd door lucht te
laten ontsnappen. Op het moment dat de arterie
weer opengaat en er dus weer bloed gaat stromen,
kan de systolische bloeddruk worden afgelezen.
Bij verdere verlaging van de druk in de manchet
wordt de diastolische druk bereikt. De arterie is
dan weer permanent open. De op dat moment op-
tredende verandering van de geluidsfrequentie is
niet goed waar te nemen met het Doppler-systeem.
Met de oscillometrische bloeddrukmeting is het
Afbeelding 10.1
Meting van de systolische bloeddruk bij een kat met een
Doppler-systeem. Deze positie van de manchet maakt
het mogelijk om de bloeddruk te meten in de arteria
brachialis. De elleboog wordt licht gebogen om afglijden
van de manchet te voorkomen. Ook de tegen de man-
chet aangelegde vinger vermindert de kans op afglijden.
De transducer is distaal van de manchet op de arterie
geplaatst.
10 Circulatieapparaat
vaak wel mogelijk om een diastolische bloeddruk
af te lezen.4
Onbloedige bloeddrukmetingen raken bij hond en
kat meer en meer in gebruik. De nu in de handel
zijnde apparaten lijken bruikbare resultaten op te
leveren. Toch dient men steeds te beseffen dat het
geen erg betrouwbare weergaven zijn van de bloed-
druk. Bij honden is bij vergelijking met de bloedig
gemeten arteriële druk (bovengrens van normale
variatie van de systolische druk: 160 mm Hg) voor
de oscillometrie een gevoeligheid bij de detectie
van hypertensie gerapporteerd van 0,65 en een spe-
cificiteit van 0,85 (zie ook hoofdstuk 3). Voor het
Doppler-systeem bedroegen deze quotiënten res-
pectievelijk 0,71 en 0,86.5
Bloeddrukmetingen zijn vooral bij katten in
zwang geraakt omdat deze dieren nogal eens wor-
den aangeboden met aandoeningen die samengaan
met hoge arteriële bloeddruk (hypertensie). Bij
deze patiënten wordt vaak alleen met een Dop-
pler-systeem een enigszins betrouwbaar meetre-
sultaat verkregen.6 Speciaal bij hoge bloeddrukken
wijken de oscillometrische waarden vrij sterk naar
beneden af. Bij metingen met het Doppler-systeem
wordt als bovengrens voor gezonde katten veelal
170 mm Hg aangehouden. De accuratesse van de
meting (zie hoofdstuk 3) wordt door een groot aan-
tal factoren beïnvloed. Naast technische aspecten
zoals de plaats(ing) en de breedte van de manchet,
betreft dit vooral ook de (rust)toestand van de pa-
tiënt. Bij katten wordt de meting bij voorkeur ver-
richt als de kat bij de eigenaar op schoot zit. Kan
dit niet, dan dient het dier zoveel mogelijk op zijn
gemak te worden gesteld en tijdens de meting met
een hand onder de borst te worden gesteund. Stress
kan de arteriële bloeddruk bij katten met > 20 mm
Hg doen stijgen.7,8
■
10.2.2 Capillair systeem
Daar waar bloed uit de arteriolae in de capillai-
ren stroomt, heerst een druk van ongeveer 4 kPa
(= 30 mm Hg). In de grote circulatie kan het capil-
laire bloed wat de bloedgassen betreft worden be-
schouwd als arterieel bloed. De stroomsnelheid in
de capillairen is een duizendste van die in de aorta
(oppervlakte dwarsdoorsnede aorta 2,5 cm2, opper-
vlakte dwarsdoorsnede capillairen 2500 cm2) en be-
draagt ongeveer 0,3 mm/s.9 Capillairen hebben een
lengte van 0,3 tot 1 mm, zodat een eenheidje bloed
gedurende 1 tot 3 s in de capillairen verblijft.
Het gebied van de capillairen wordt onderzocht
door de slijmvliezen te beoordelen. De kleur geeft
belangrijke informatie over de oxygenatietoestand
97
van het bloed. Gereduceerd hemoglobine (Hb) is
wat blauwer van kleur dan geoxygeneerd Hb. Bij
slechte oxygenatie van het bloed kan dan ook een
blauwe verkleuring van de slijmvliezen (cyanose)
worden waargenomen. Bedenk hierbij wel dat cy-
anose alleen is waar te nemen als ten minste een
derde van de normale hoeveelheid Hb in de circu-
latie aanwezig is.10 Bij een ernstige anemie komt
slechte oxygenatie van het bloed dus niet tot uiting
als cyanose.
De capillaire vullingstijd en de temperatuur van
de lichaamsuiteinden kunnen de onderzoeker in-
formeren omtrent de perifere doorbloeding (zie
hoofdstuk 8).
■
10.2.3 Veneus systeem
Volgens gegevens uit de circulatiefysiologie9 be-
vindt zich onder normale omstandigheden 59%
van het circulerende bloedvolume in het veneuze
systeem (afb. 10.2). Vanuit alle systemische venen
stroomt het bloed naar het rechter atrium. De druk
in het rechter atrium wordt de centrale veneuze
druk (CVD) genoemd; hij hangt enerzijds af van de
veneuze toevloed naar het hart en wordt anderzijds
bepaald door het vermogen van het hart om het
aangevoerde bloed weg te pompen. Een sterke on-
dervulling van het vaatstelsel zal een lage centrale
veneuze druk te zien geven, hoewel dit ook kan
optreden bij een zeer krachtige hartwerking. Een te
hoge veneuze druk kan behalve op hartinsufficiën-
tie ook berusten op overvulling van het vaatstelsel.
Bij hartinsufficiëntie wordt ook het renine-angio-
tensine-aldosteronsysteem (raas) gestimuleerd.
Dit leidt tot vergroting van het circulerend volume
en daarmee tot verdere verhoging van de cvd. De
waar te nemen afwijkingen zijn afhankelijk van
Afbeelding 10.2
Procentuele verdeling van het bloedvolume over de
diverse typen bloedvaten.
98 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

de ernst van de drukverhoging in het veneuze sys-

teem. Een geringe drukverhoging is alleen waar
te nemen bij onderzoek van de v. jugularis en de v.
saphena. In ernstiger situaties treedt leververgro-
ting en ascites op. Perifeer oedeem wordt alleen in
de meest ernstige situaties gezien.
Doordat bij een hoge veneuze druk de veneuze
vaatwanden onder spanning staan, worden pulsa-
ties in de grote venen verder naar perifeer zichtbaar
dan onder normale omstandigheden het geval is.
Door de hogere tensie van de venewand wordt de
drukgolf beter voortgeleid. Bij elke hartactie kun-
nen drie veneuze drukgolven worden geregistreerd
(afb. 10.3): de A-golf, de C-golf en de V-golf. De A-
golf of presystolische golf volgt onmiddellijk op
de P-top in het ecg en is het gevolg van de atrium-
contractie. De C-golf is een vroeg-systolische golf
en verloopt synchroon met de plateaufase van de
carotispols; het betreft een beweging van de v. ju-
gularis, die wordt opgewekt door de pulsaties van Afbeelding 10.3
de a. carotis. De V-golf is een wat vlakkere golf en Schematische weergave van een elektrocardiogram (bo-
markeert het einde van de ventriculaire systole; de ven) en een drukmeting in de v. jugularis. De A-golf of
golf ontstaat door de geleidelijke vulling van het presystolische golf is het gevolg van de atriumcontractie.
rechter atrium met bloed uit het veneuze systeem. De C-golf is het resultaat van een vroeg-systolische golf
De hiermee samenhangende bewegingen worden door de uitpuiling van de tricuspidaliskleppen tijdens de
wel aangeduid met de term ‘venepols’. isovolumetrische contractie en van de voortplanting van
de beweging van de nabijgelegen a. carotis. De V-golf
Door metingen van een via een perifere vene tot in ontstaat door ophoping van toegestroomd bloed. De
het rechter atrium opgeschoven katheter (afb. 10.4) daarop volgende daling is het gevolg van de opening van
is vastgesteld dat de centrale veneuze druk zich bij de tricuspidaliskleppen. Het X-dal berust op relaxatie van
gezonde honden beweegt tussen de –1 en +4 cm het atrium en de afname van de tricuspidalis-uitpuiling
H2O. Bij hartinsufficiëntie kan een sterk verhoogde in het atrium aan het einde van de contractie van de
centrale veneuze druk optreden, soms wel tot 20 à rechter ventrikel. Het Y-dal markeert de snelle vullings-
30 cm H2O. Bij het lichamelijk onderzoek probeert fase van de rechter ventrikel na opening van de tricus-
men een indruk te krijgen van de hoogte van de pidaliskleppen.
centrale veneuze druk en de bijbehorende veneuze
tensie door een aantal uitwendige waarnemingen.

Het veneuze systeem is een stelsel van communice-

rende vaten. Het gedraagt zich echter niet helemaal
als zodanig, omdat het een gesloten systeem is.
Niettemin is het mogelijk om door onderzoek van
perifere venen een indruk te krijgen van de hoogte
van de centrale veneuze druk. Zo’n perifere vene
wordt dan gebruikt als manometerbuis. Men moet
hierbij rekening houden met de mogelijkheid dat
veneuze obstructie tussen de observatieplaats en
het rechter atrium een veneuze tensieverhoging te
zien kan geven, zonder dat dit als een aanwijzing
voor een hartinsufficiëntie mag worden opgevat.
Een aantal perifere veneuze systemen leent zich
goed voor een schatting van de cvd.
Bij de uitvoering van het lichamelijk onderzoek Afbeelding 10.4
wordt (van craniaal naar caudaal) achtereenvolgens Meting van de centrale veneuze druk met behulp van een
aandacht besteed aan de vena jugularis, eventuele vloeistofkolom.
10 Circulatieapparaat
oedemen onder borst, buik, preputium en bij de
tarsus, leververgroting, al dan niet positieve undu-
latie en het onderzoek van de vena saphena.
Vena jugularis
Bij het symmetrisch staande dier en de bijpassende
kophouding is de vena jugularis niet zichtbaar
of voelbaar. Wel zijn bij de apertura thoracis vaak
zwakke pulsaties te onderkennen. Bij belemme-
ring van de veneuze afvoer is het vat vaak wel goed
te zien en/of te voelen. Indien de vacht dit toelaat,
zijn de genoemde pulsaties (A-golf, C-golf en V-
golf) bij verhoogde centrale veneuze druk dan
ook meer perifeer van het hart te zien dan onder
normale omstandigheden. Ook de variatie in de
veneuze tensie door de intrathoracale drukveran-
deringen onder invloed van de ademhaling komt
bij een verhoogde centrale veneuze druk duidelijk
tot uiting. Voor nauwkeurig onderzoek van de ve-
neuze pulsaties is registratie nodig.
Oedemen
Indien een belemmerde veneuze afvoer aanleiding
geeft tot perifeer oedeem, wordt dit gezien op laag-
gelegen plaatsen met een relatief lage weefseldruk.
Het betreft de ventrale borst- en buikwand, het
preputium en het gebied rond en boven de hak
99
Afbeelding 10.5
Een 12-jarige hond met hartinsufficiëntie van achter
gefotografeerd. Beiderzijds is er rond de tarsi en meta-
tarsi oedemateuze verdikking. Op het moment van de
foto was dat links het meest uitgesproken. Een dergelijke
asymmetrie kan ontstaan als de patiënt langere tijd op
één zijde ligt. Rechts een magere boxer (let op ribben en
spinale uitsteeksels!) met ernstige ascites.
(afb. 10.5). In het oedemateuze lichaamsdeel kan
een putje worden gedrukt, dat enige tijd blijft be-
staan.
Grootte van de lever
De lever is in staat om veel bloed op te nemen dank-
zij de compliantie van het intrahepatische venen-
systeem en de elasticiteit van dit orgaan. Hierdoor
heeft drukverhoging in het centrale veneuze sys-
teem snel een leververgroting tot gevolg. Hiervan
wordt gebruikgemaakt bij de beoordeling van de
veneuze circulatie. Vooral rechts achter de ribboog,
direct naast de mediaanlijn, wordt dan de lever
palpabel. De onderzoeker staat achter de hond en
beweegt de rechterhand over de rechter ventrale
ribwand naar caudaal. Normaal voelt men de lever
niet. Bij leververgroting is een weerstand in de
buik juist achter de ribboog te voelen. Aangegeven
wordt hoeveel centimeter de lever achter de rib-
boog palpabel is (afb. 10.6).
Ascites
Een enige tijd bestaande verhoging van de centrale
veneuze druk leidt vooral bij de hond tot vrij vocht
in de buikholte (afb. 10.5). Bij voldoende hoeveel-
heden kan dit met de undulatieproef worden aan-
getoond. Hiertoe gaat de onderzoeker achter het
100 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 10.6
Onderzoek op leverstuwing door middel van palpatie. In
het ventrale epigastrium wordt met de rechterhand voor-
zichtig een heen-en-weergaande beweging uitgevoerd
om na te gaan of er direct achter de ribboog een weer-
stand in de buik palpabel is.
dier staan (afb. 10.7). Vervolgens legt hij aan de ene
zijde de vlakke hand als een detector tegen de buik
en met de vingers van de andere hand geeft hij een
korte tik tegen de tegenoverliggende buikwand. De
undulatieproef is positief wanneer de opgewekte
trilling zeer duidelijk wordt waargenomen met de
vlakke hand (zie ook hoofdstuk 11). Bij de kat leidt
een enige tijd bestaande verhoging van de veneuze
druk vooral tot ophoping van vrij vocht in de pleu-
raholte.
Vena saphena
Met het onderzoek van de vena jugularis kan men
soms een centrale belemmering van de veneuze
afvoer op het spoor komen. Misleiding kan echter
voorkomen door lokale veneuze obstructies proxi-
maal, maar ook distaal van de observatieplaats. Bo-
vendien bestaat er een grote variatie aan thorax- en
halsvormen, zodat het gewenst is ook andere venen
in het onderzoek te betrekken. De vena saphena
leent zich hiervoor, hoewel ook hier lokale veneuze
belemmeringen (bijvoorbeeld druk op grote buik-
venen door ascites) kunnen misleiden. Bovendien
gaat het om een betrekkelijk kleine perifere vene,
zodat het ‘manosysteem’ nogal wat traagheid ver-
toont. De veneuze pulsaties, eerder aangeduid met
A-, V- en C-golven, kunnen hier dan ook niet wor-
den waargenomen. De variaties in veneuze tensie
door de ademhaling zijn bij grotere dieren vaak
verrassend goed waar te nemen.
Voor het onderzoek van de vena saphena wordt de
patiënt op de zij gelegd, door de vrijwel mediane
positie van het centrale veneuze systeem en de ma-
tige gevoeligheid van het meetsysteem om het even
Afbeelding 10.7
Undulatieproef ter vaststelling van vrij vocht in de buik-
holte (ascites).
op de rechter- of de linkerzij. Zo wordt de afstand
bepaald van het sternum tot de tafel en van het dor-
sale uitsteeksel van de zevende thoracale wervel tot
de tafel. De gevonden waarden (in cm) worden op-
geteld en gedeeld door twee, zodat aldus schatten-
derwijs de afstand van het centrale venensysteem
tot de tafel is vastgesteld, en daarmee het nulniveau
voor de bepaling van de centrale veneuze druk (afb.
10.8). Wanneer nu de te onderzoeken vena saphena
op deze hoogte wordt gebracht door de poot op te
tillen, zal dit vat onder normale omstandigheden
de tensie verliezen en deels collaberen. Pas wanneer
de v. saphena ongeveer 5 cm boven het zojuist ge-
noemde referentiepunt wordt gebracht, collabeert
de vene volledig. De tensie van de vena saphena
wordt beoordeeld door inspectie en vooral ook
door palpatie. De palpatie maakt het vaak ook bij
langharige dieren mogelijk om de tensie te beoor-
delen zonder dat haren behoeven te worden weg-
geknipt. Wanneer het vat niet collabeert, wordt de
extremiteit verder omhoog gebracht. De hoogte
waarop het vat samenvalt geeft dan een indruk van
de mate van veneuze drukverhoging.
10 Circulatieapparaat
Afbeelding 10.8
Beoordeling van veneuze tensie aan de vena saphena. Bij
deze gezonde hond in zijligging is de poot tot enkele cm
boven de hoogte van het centrale venesysteem gebracht.
In deze positie is de vena saphena (nog) niet volledig ge-
collabeerd en derhalve nog goed zichtbaar (pijlen), doch
bij palpatie blijkt er geen tensie meer te bestaan.
■
10.2.4 Het hart
Met de hartactie wordt een scala van trillingen op-
gewekt, waarvan de frequentie ongeveer ligt tussen
de 1 en de 1000 Hz. Deze trillingen kunnen aan de
buitenkant van het lichaam worden waargenomen
en diagnostische betekenis hebben. De lagere fre-
quenties, tot ongeveer 30 Hz, zijn alleen te zien of
te voelen, maar niet te horen. De hogere frequenties
(> 30 Hz) kunnen alleen door beluisteren worden
waargenomen. Het hartonderzoek moet dan ook
bestaan uit inspectie, palpatie en auscultatie. Ver-
der kan men nog percussie toepassen. Zowel bij in-
spectie als bij palpatie gaat het om het waarnemen
van een gevolg van de hartactie, de hartpuntstoot
of ictus cordis. Deze plaatselijke beweging van de
thoraxwand is vooral een afspiegeling van de con-
tractie van de linker ventrikel op het moment dat
deze zich voorwaarts beweegt en de thoraxwand
raakt.11 Plaats en kracht van de ictus worden onder
normale omstandigheden bepaald door de grootte
van het hart, het slagvolume, de uitdrijfsnelheid,
de ballistische terugstoot en de draaiing van het
hart tijdens de systole. De dikte van de thoraxwand
en de hoeveelheid (long)weefsel die zich tussen
hart en thoraxwand bevindt, hebben ook duidelijk
invloed. Ook de positie van de patiënt is van grote
betekenis.12 Bij de gezonde hond en kat manifes-
teert de ictus cordis zich in het ventrale deel van
de thorax, rechts wat dichter bij het sternum dan
links.
101
Afbeelding 10.9
Palpatie van de ictus cordis bij een middelmatig grote
hond.
Inspectie
Vooral dieren met een diepe thorax en een korte
vacht laten zich op deze wijze goed onderzoeken.
Gelet wordt op de plaats waar de hartactie zicht-
baar is, maar vooral ook op de intensiteit waarmee
de thoraxwand ter plaatse in beweging wordt ge-
bracht. Normaal is de beweging zichtbaar op de
plaatsen waar ook de ictus is te voelen. Bij gezonde
dieren wordt links doorgaans een grotere excursie
van de thoraxwand waargenomen dan rechts. De
ictus wordt van terzijde en enigszins vanaf caudaal
geïnspecteerd.
Palpatie
De palpatie wordt in het algemeen met beide han-
den uitgevoerd, waarbij de onderzoeker achter het
dier staat (afb. 10.9). De intensiteit van de beweging
is bij het gezonde dier links altijd krachtiger dan
rechts. Vervolgens wordt vastgesteld in welke inter-
costale ruimten de ictus cordis rechts en links pal-
pabel is. Voor het tellen van de intercostale ruimten
wordt, vooral bij adipeuze dieren, ventraal van de
m. latissimus dorsi van achter naar voren geteld, te
beginnen bij de twaalfde intercostale ruimte. Met
dit onderzoek wordt nagegaan 1 over welk gebied
de ictus cordis palpabel is, 2 of een fremitus aanwe-
zig is en zo ja, waar deze gelegen is.
De kracht van de ictus cordis is moeilijk exact weer
te geven. Het oppervlak waarover de ictus wordt
gevoeld hangt echter samen met de kracht, zodat
met de vastlegging van de intercostale ruimten
waarover de ictus wordt gevoeld ook informatie
over de kracht wordt vastgelegd. Zo leidt bijvoor-
beeld opwinding tot een groter slagvolume, waar-
door de ictus duidelijk krachtiger is dan in rust, en
102 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
wordt de ictus cordis ook over een groter aantal in-
tercostale ruimten gepalpeerd. Bij het gezonde dier
in rust wordt de ictus cordis links in de vierde, vijf-
de en zesde intercostale ruimte gevoeld en rechts in
de derde, vierde en vijfde intercostale ruimte. Er is
normaal geen fremitus aanwezig. In het geval van
een fremitus wordt de plaats bij het staande dier
vastgelegd door vermelding van de intercostale
ruimte en de hoogte op de thoraxwand.
Bij kleine honden en bij de kat kan de ictus cordis
ook worden gepalpeerd door de thorax van ven-
traal te omvatten. Met de andere hand kunnen dan
de intercostale ruimten worden geteld op de hier-
boven beschreven wijze (afb. 10.10).
Auscultatie: harttonen
De bij auscultatie waar te nemen harttonen worden
aangeduid als eerste, tweede, derde en vierde hart-
toon. Bij de gezonde hond en kat zijn vooral de eer-
ste en tweede toon goed te horen. Het ontstaan van
de harttonen stelt men zich als volgt voor:13
Eerste harttoon. De eerste harttoon wordt vooral
veroorzaakt door de contractie van de beide ventri-
kels. Er kunnen vier componenten worden onder-
scheiden: A, B, C en D (afb. 10.11).
De atriumcontractie leidt ertoe dat de atrioventri-
culaire kleppen een stand aannemen als een aanzet
tot sluiting. Dit vormt het begin van de eerste hart-
toon (A). Dan volgt de isovolumetrische druktoe-
name in de ventrikel. Hierdoor komt de intraven-
triculaire bloedkolom onder spanning en geraakt
deze in trilling (B). De druk in de ventrikel wordt
nu hoger dan in de aorta en pulmonale arterie,
waardoor de semilunaire kleppen openen (C). Een
Afbeelding 10.10
Palpatie van de ictus cordis bij een kat, waarbij tevens de
intercostale ruimten worden geteld.
deel van het bloed in de ventrikel wordt nu uitge-
worpen (D).
Tweede harttoon. Gedurende de rest van de systole
zijn normaal geen geruisen hoorbaar. Na het uit-
werpen van het bloed zakt de druk in de ventrikel
onder die in de aorta en de pulmonale arterie, zo-
dat de bloedkolom in deze vaten terug gaat stro-
men en de semilunaire kleppen zich sluiten. De
hierdoor optredende trillingen zijn de aanleiding
tot de tweede harttoon. De eerste component van
deze toon bestaat vooral uit de trillingen opgewekt
door de aortakleppen, de tweede component uit de
trillingen afkomstig van de pulmonaliskleppen. De
aortakleppen sluiten juist iets vroeger dan de pul-
monaliskleppen.
Derde harttoon. Gerekend vanaf de eerste harttoon
was de ventrikel nog steeds in de contractiefase. Op
dit moment komt hieraan door relaxatie een einde.
Het in de atria voor de gesloten atrioventriculaire
kleppen opgehoopte bloed stroomt snel de ver-
slapte ventrikel binnen. Dit veroorzaakt de derde
harttoon.
Vierde harttoon. Tijdens de verdere diastole is geen
hartgeruis hoorbaar, behalve tijdens de contractie
van de atria, hetgeen als vierde harttoon hoorbaar
kan zijn. Dit laatste kan bij hond en kat hoorbaar
Afbeelding 10.11
Schematische voorstelling van het ontstaan van hart-
tonen. De eerste toon is opgebouwd uit de volgende
componenten: A stellen van de kleppen, B isovolumetri-
sche contractie, C opening van de semilunaire kleppen,
D snelle uitdrijffase. De tweede harttoon wordt vooral
veroorzaakt door het sluiten van de semilunaire kleppen,
E. De derde harttoon markeert het begin van de diasto-
lische relaxatie, F.
10 Circulatieapparaat
zijn wanneer de prikkelgeleiding van atrium naar
ventrikel volledig is gestoord.
Bij de gezonde hond en kat worden alleen de eer-
ste en tweede harttoon gehoord. De derde en vierde
harttoon hebben te weinig geluidsintensiteit. Al-
leen in bepaalde pathologische situaties kunnen de
derde en vierde harttoon een zodanige geluidsin-
tensiteit krijgen dat ze hoorbaar zijn als een zoge-
naamd galopritme.
Auscultatie: bijgeruisen
Als bijgeruisen (souffles) worden vastgesteld, is het
van belang te bepalen of het gaat om een cardiaal of
een extracardiaal bijgeruis (zie Uitvoering). Is het
een cardiaal bijgeruis, dan wordt bij het beluisteren
van de vier klepgebieden per gebied de intensiteit
van het bijgeruis aangegeven met een ordinale
schaal (hoofdstuk 3) met zes schaaldelen.14 Het
klepgebied met de hoogste waardering wordt het
punctum maximum genoemd. Dit kan betekenen
dat de desbetreffende hartklep abnormaal functio-
neert.
Wanneer we bijvoorbeeld te maken hebben met
een patiënt waarbij een souffle is gehoord met een
intensiteit 4/6, dan wordt hiermee aangegeven dat
de intensiteit van het bijgeruis of de luidheid van
de souffle valt in graad 4 van een totale schaal van
zes klassen. De graden van intensiteit worden als
volgt omschreven:
graad 1: een souffle met een geringe intensiteit, die
pas wordt gehoord wanneer men al enkele secon-
den bezig is geweest met de auscultatie;
graad 2: een zeer zacht bijgeruis, dat direct wordt
gehoord als men begint te ausculteren;
graad 3: het bijgeruis is luider dan bij 2, hoewel
geen fremitus wordt gevoeld;
graad 4: een luide souffle met fremitus;
graad 5: is nog luider dan graad 4, maar is niet
meer hoorbaar wanneer de fonendoscoopkelk los
wordt gehouden van de thoraxwand;
graad 6: het geluid van de souffle is zelfs nog hoor-
baar als de fonendoscoop los van de thoraxwand
wordt gehouden.
Wat de intensiteitsvariatie in relatie tot de hart-
actie betreft wordt gesproken van bijvoorbeeld een
systolisch crescendo-decrescendo-geruis, een cres-
cendo-geruis, een continu geruis, een diastolisch
geruis enzovoort (afb. 10.12). Deze kenmerken zijn
vaak alleen door een geoefende onderzoeker te her-
kennen en aan te geven. Voor een meer objectieve
en gedetailleerde beoordeling van de bijgeruisen is
men op een fonocardiogram aangewezen.
Naast de intensiteit, de plaats waar het bijgeruis
het luidst klinkt (punctum maximum) en de relatie
103
Afbeelding 10.12
ECG en plaats van de hartgeluiden binnen twee hartcycli,
met illustratie van de relatieve geluidsintensiteit. S1 en
S2 eerste en tweede harttoon, a elektrocardiogram,
b harttonen zonder bijgeruisen (reine harttonen), c sys-
tolisch crescendo-decrescendo-geruis, d continu geruis,
zowel systolisch als diastolisch crescendo-decrescendo,
e vroeg-diastolisch crescendo-decrescendo-geruis,
f vroeg-systolisch crescendo-decrescendo-geruis.
met de hartcyclus, geeft men ook de aard van het
geluid (toonhoogte, kwaliteit) aan. De kwaliteit of
het karakter van het geluid wordt aangeduid met
behulp van een nominale schaal (hoofdstuk 3): bla-
zend, piepend, rauw, muzikaal enzovoort.
De voortgeleiding van het bijgeruis kan soms van
belang zijn voor het lokaliseren van de aandoening.
Voortgeleiding van geluidstrillingen verloopt voor-
al dan goed wanneer verzwakking door energie-
absorptie gering is. Ook de akoestische impedantie
speelt hier een belangrijke rol (hoofdstuk 4). Bij be-
paalde afwijkingen vindt zodanige voortgeleiding
plaats dat het bijgeruis ook goed op andere plaat-
sen te horen is. Als voorbeeld geldt de aortastenose
waarbij het systolisch crescendo-decrescendo-
geruis ook goed te horen is over de carotiden. De
fonendoscoop wordt dan geplaatst op de apertura
thoracis, daar waar men de arteria carotis kan voe-
len pulseren.
Auscultatie: uitvoering
Het onderzoek moet worden uitgevoerd in een
ruimte met een zo laag mogelijk geluidsniveau.
Ook de patiënt zal zo rustig mogelijk moeten zijn.
Het ligt voor de hand dat tijdens de auscultatie elk
gesprek wordt gestaakt! Bij auscultatie op de linker
thoraxwand staat de onderzoeker links achter het
op tafel geplaatste dier, bij auscultatie op de rech-
ter thoraxwand rechts. Hij maakt gebruik van die
kant van de kelk van de fonendoscoop waarop een
104 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
membraan aanwezig is (zie hoofdstuk 4). Alleen
wanneer hij laagtonige diastolische bijgeruisen
vermoedt, gebruikt hij ook de andere kant. Bij de
hartbeluistering moet men onderscheid maken
tussen cardiale en extracardiale geluiden. De grens
ligt bij het epicard. Hiervoor kan het nodig zijn de
ademhaling even stil te leggen door de neus dicht
te houden (afb. 10.13).
De auscultatie wordt systematisch uitgevoerd.
Hartfrequentie. Indien bij honden de hartfrequen-
tie hoger is dan 120/min. spreekt men van tachy-
cardie. Voor katten wordt een grens van 180/min.
gehanteerd. Bij een hond met een hartfrequentie
lager dan 60/min. spreekt men van bradycardie (kat
< 120/min.).
Polsuitval. Er moeten evenveel polsslagen te voelen
zijn als er hartslagen te horen zijn. Een polsdeficit
duidt op een ritmestoornis (zie ook hoofdstuk 8).
Hartritme. Bij hartfrequenties lager dan 120/min.
hebben honden meestal een respiratoire sinus-
aritmie. Deze fysiologische aritmie wordt meestal
meer uitgesproken naarmate de hartfrequentie
lager is, en verdwijnt geleidelijk bij hogere fre-
quenties (zie ook hoofdstuk 8). Een zeer regelmatig
ritme bij lage frequenties wijst op een geleidings-
stoornis. Een onregelmatig ritme bij een dier met
een hoge hartfrequentie wijst meestal op een pa-
thologische aritmie, zoals extrasystolie of atrium-
fibrillatie.
Harttonen. Onder fysiologische omstandigheden
zijn er twee harttonen te horen. Bij zeer hoge hart-
frequenties (katten) wordt soms maar één harttoon
gehoord. De aanwezigheid van meer dan twee hart-
tonen moet als pathologisch beschouwd worden.
Afbeelding 10.13
Handgreep om ademgeruisen uit te schakelen tijdens
auscultatie van het hart.
Bijgeruisen. Eventueel aanwezige bijgeruisen wor-
den gekarakteriseerd voor wat betreft intensiteit,
kwaliteit (zie hierboven) en voorkomen op de klep-
gebieden.
Voor wat het laatste aspect betreft, meent men op
grond van klinische waarnemingen te weten dat
bijgeruisen ten gevolge van afwijkingen aan een
bepaalde hartklep in een omschreven thoraxgebied
het beste zijn te horen. Bij de hond worden vier
klepgebieden onderscheiden, namelijk links het
gebied van de mitralis (valva bicuspidalis of atrio-
ventricularis sinistra), de pulmonalis (valva trunci
pulmonalis) en de aorta (valva aortae), respectieve-
lijk in de vijfde, derde en vierde intercostale ruimte
zoals aangegeven in afbeelding 10.14. Rechts op de
thoraxwand vindt men het klepgebied van de tri-
cuspidalis (valva tricuspidalis of atrioventricularis
dextra) in de vierde intercostale ruimte, juist onder
het niveau van het aortaklepgebied op de linker
thoraxwand.
De auscultatie per klepgebied wordt systematisch
uitgevoerd. Eerst richt men zich op de eerste hart-
toon en vergelijkt men de opeenvolgende eerste
harttonen onderling. Daarna concentreert men
Afbeelding 10.14
Klepgebieden bij de hond: 1 mitralis, 2 pulmonalis,
3 aorta, 4 tricuspidalis.
10 Circulatieapparaat 105

zich op de tweede harttoon en vergelijkt men de

opeenvolgende tweede harttonen onderling. Ver-
volgens let men op de verhouding tussen de eerste
en tweede toon, mede in relatie tot het klepgebied
waar men luistert. Op de klepgebieden van mitra-
lis en tricuspidalis wordt de eerste harttoon luider
gehoord dan de tweede. Op de klepgebieden van
pulmonalis en aorta is het juist andersom. Wanneer
men de eerste en de tweede toon respectievelijk
aanduidt met BR en TP en de geluidsintensiteit
door hoofdletter en kleine letter symboliseert, ont-
staat tabel 10.1.

Hierna besteedt men aandacht aan de derde of

vierde harttoon en gaat men na of die tonen hoor-
baar zijn. Wanneer de derde of vierde harttoon
hoorbaar is, wordt gesproken van een galopritme
(resp. S3- en S4-galop). De vierde harttoon is vooral
bij een derdegraads atrioventriculair blok hoorbaar
bij hond en kat.

Bij de kat met zijn relatief kleine thorax zijn de

klepgebieden moeilijker weer te geven. Men be-
perkt zich meestal tot drie plaatsen (afb. 10.15):
– mitralis: links in de vijfde/zesde intercostale
ruimte
– aorta en pulmonalis: links in de tweede/derde
intercostale ruimte
– tricuspidalis: rechts in de vierde/vijfde intercos- Afbeelding 10.15
tale ruimte juist boven de costochondrale over- Klepgebieden bij de kat: 1 mitralis, 2 en 3 pulmonalis en
gang aorta (niet goed te onderscheiden), 4 tricuspidalis.

Tabel 10.1

klepgebied symbool PCG

mitralis BR tp

pulmonalis br TP

aorta br TP

tricuspidalis BR tp
106 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

De accentverschillen wat betreft de eerste en tweede een hond met een diepe thorax ligt de demping wat
harttoon zijn dezelfde als de hierboven vermelde hoger dan bij een hond van vergelijkbare grootte
voor de hond. Spinnen kan zeer storend zijn. Men met een ronde thorax. Percussie heeft vooral bete-
kan proberen dit te beëindigen door de kop ver kenis bij liquothorax, sterke hartdilatatie en peri-
achterover te strekken, enige druk juist onder de cardovervulling.
larynx op de trachea uit te oefenen, of de eigenaar
te vragen de kat los te laten. Ook kan men soms het
spinnen stoppen door een watje met alcohol onder ■
10.3 Notatie
de neus van het dier te houden.
Op de cd-rom staat een formulier waarop de bevin-
Percussie dingen overzichtelijk kunnen worden vastgelegd.
In situaties waarin niet direct over een beeldvor-
mende techniek kan worden beschikt, komt deze
oude methode nog een zinvolle plaats in het on- ■
10.4 Verder onderzoek
derzoek toe. Door de indirecte vinger-vinger- of
hamer-plessimeterpercussie (hoofdstuk 4) is het In gevallen waarin men met behulp van het bo-
mogelijk de hartdemping vast te stellen. De vertica- venbeschreven lichamelijk onderzoek niet tot een
le percussielijnen worden craniaal van de zesde in- diagnose kan komen, of nadere objectivering nood-
tercostale ruimte gekozen, te beginnen op de linker zakelijk acht, kan verder onderzoek worden ver-
thoraxwand. De uitvoering is nauwkeurig beschre- richt. Hiervoor bestaan veel mogelijkheden. Gezien
ven in hoofdstuk 9. Men kan er een indruk mee het kennis- en kapitaalintensieve karakter zijn de
krijgen van de relatieve en absolute hartdemping. methoden enigszins gerangschikt naar niveau van
Normaal begint de relatieve hartdemping juist on- praktijkuitoefening:
der de schouderlijn als een geleidelijk toenemende – natieve röntgendiagnostiek
demping. Speciaal de absolute hartdemping is goed – elektrocardiografie (ecg)
vast te stellen. Bij gezonde middelgrote honden – fonocardiografie
wordt de absolute demping links ongeveer 4 cm – echocardiografie
vanaf het sternum en rechts ongeveer 3 cm vanaf – scintigrafie
het sternum vastgesteld. Deze criteria behoeven – hartkatheterisatie
niet alleen aanpassing naar gelang de grootte van – kernspintomografie (‘magnetic resonance
het dier, maar ook naar gelang de thoraxvorm. Bij imaging’, mri)

Literatuur

1 De Morais HA. Pathophysiology of heart failure and clinical evaluation of cardiac

function. In: Ettinger SJ, Feldman EC, ed. Textbook of veterinary internal
medicine. Diseases of the dogs and cat; 5th ed. Philadelphia: Saunders, 2000; 692-
713.
2 Ettinger SJ, Suter PF. Canine cardiology. Philadelphia: Saunders, 1970.
3 O’Rourke RA, Shaver JA, Silverman ME. The history, physical examination, and
cardiac auscultation. In: Fuster V, Alexander RW, O’Rourke RA, eds. Hurst’s The
Heart; 10th ed. New York: McGraw Hill, 2001; 223.
4 Erhardt W, Henke J, Carr A. Techniques. In: Egner B, Carr A, Brown S, eds. Essential
facts of blood pressure in dogs and cats. Babenhausen (D): Beate Egner Vet Verlag,
2003; 34-59.
5 Stepien RL, Rapoport GS, Henik RA, et al. Comparative diagnostic test
characteristics of oscillometric and Doppler ultrasonographic methods in the
detection of systolic hypertension in dogs. J Vet Int Med 2003; 17: 65-72.
6 Sander C, Hörauf A, Reusch C. Indirekte Blutdruckmessung bei Katzen mit
Diabetes mellitus, chronischer Nephropathie und hypertropher Kardiomyopathie.
Tierärztl Prax 1998; 26: 110-8.
10 Circulatieapparaat 107

7 Sparkes AH, Caney SM, King MC, Gruffyd-Jones TJ. Inter- and intraindividual
variation in Doppler ultrasonic indirect blood pressure measurements in healthy
cats. J Vet Int Med 1999; 13: 314-8.
8 Belew AM, Barlett T, Brown SA. Evaluation of the white-coat effect in cats. J Vet Int
Med 999; 13: 134-42.
9 Guyton AC. Textbook of medical physiology; 8th ed. Philadelphia: Saunders, 1991.
10 Keele CA, Neil E, Joels N. Samson Wright’s applied physiology. Oxford: Oxford
University Press, 1982.
11 Bickley LS, Szilagyi PG. Bates’Guide to physical examination and history taking;
8th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2003; 273-7.
12 Franke P. Allgemeine und spezielle Auskultation des Herzens. München: Bergman,
1984.
13 Rushmer RF. Cardiovascular dynamics; 3th ed. Philadelphia: Saunders, 1970.
14 Harvey WP, Leon AC de Jr. Murmurs. In: In: Fuster V, Alexander RW, O’Rourke RA,
eds. Hurst’s The Heart; 6th ed. New York: McGraw-Hill, 1986.
 11 Digestieapparaat
J. Rothuizen, E. Schrauwen, L.F.H. Theyse, L. Verhaert
Naast de in de algemene anamnese (hoofdstuk 6)
genoemde verschijnselen zoals dysfagie (belemme-
ring of onmogelijkheid van het slikken), braken,
afwijkende ontlasting en gestoorde defecatie, kun-
nen nog verscheidene andere verschijnselen voort-
komen uit een afwijking in het digestieapparaat.
Deze komen in de hieronder volgende specifieke
anamnese aan de orde. Soms moeten anamnese en
lichamelijk onderzoek zich ook uitstrekken tot het
respiratieapparaat (hoofdstuk 9), bijvoorbeeld bij
de verdenking op een complicerende verslikpneu-
monie.
Het onderzoek van het digestieapparaat wordt
gewoonlijk beperkt tot het deel dat voor het intus-
sen geformuleerde probleem (hoofdstuk 3) relevant
is. Zo zal bijvoorbeeld bij dysfagie rectaal onder-
zoek meestal niet nodig zijn en zo zal bij tenesmus
alvi (pijnlijke, zich telkens herhalende drang tot
defecatie) onderzoek van het voorste deel van de di-
gestietractus niet noodzakelijk zijn.
Bij een volledig onderzoek van het digestieap-
paraat worden achtereenvolgens de mond, farynx,
slokdarm, abdomen, rectum en omgeving, en anus
en omgeving onderzocht.
■
11.1 Anamnese
De meest bekende manifestaties van afwijkend
functioneren van het digestieapparaat zijn braken
en diarree. Hieronder zullen deze verschijnselen
in detail worden behandeld. Mede tegen de achter-
grond van deze bespreking volgt een reeks speci-
fieke vragen met toelichtende voorbeelden. Deze
vragen laten meteen ook zien hoe belangrijk een
zorgvuldige anamnese kan zijn voor de toespitsing
van de probleemstelling.
Bij ‘brakende’ dieren dient men onderscheid te
maken tussen regurgiteren en actief braken. Onder
regurgiteren wordt passieve, retrograde expulsie
van keel-, slokdarm- of maaginhoud verstaan. ‘Pas-
sief’ geeft hierbij aan dat er geen sprake is van een
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_11, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
herkenbaar, reflex-bepaald fenomeen. Expulsie
vindt plaats onder invloed van de positie van kop
en hals, de zwaartekracht, de intrathoracale druk,
de drukverhoudingen tussen thorax en abdomen
en de druk in het abdomen. De manifestatie van
regurgiteren kan naar aard, hoeveelheid en relatie
met moment van voedselopname sterk verschillen.
Regurgiteren van voeding tijdens voedselopname
kan wijzen op een onvermogen van de proximale
slokdarmsfincter om te relaxeren (cricofaryngeale
achalasie) of op farynxparalyse. Regurgiteren van
grote hoeveelheden slijm of voedsel, onafhankelijk
van de voedselopname (dus zowel ervoor als erna)
houdt meestal verband met een paralyse van de
slokdarm. Regurgiteren van grote hoeveelheden
voeding, veelal lang na voedselopname, kan gezien
worden bij een pylorusstenose. Soms komt regur-
giteren voor in de vorm van ‘vochtige oprispingen’.
Deze oprispingen treden op bij een disfunctie van
de cardia, maar ook bij een pylorusstenose.
Van actief braken wordt gesproken als vooraf-
gaand aan de retrograde expulsie contracties van
de buikspieren optreden. Dit wordt vaak ingeleid
door slikken, speekselen en onrust (tekenen van
misselijkheid, nausea). Actief braken is een re-
flexbepaald fenomeen. Neurogene prikkels die
aanleiding geven tot braken stimuleren het braak-
centrum in de hersenstam. Humorale prikkels die
tot braken leiden, stimuleren het chemoreceptor-
centrum van waaruit vervolgens het braakcentrum
wordt geactiveerd. Prikkeling van het braakcen-
trum leidt tot gecoördineerde spieractiviteit, waar-
bij vooral contracties van de buikspieren opvallen.
Er is sprake van diarree wanneer een van de ka-
rakteristieken van de feces is veranderd, dat wil
zeggen wanneer het volume en/of het percentage
aan water is toegenomen. Ook wordt van diarree
gesproken als – eventueel in combinatie met een
of beide bovengenoemde kenmerken – de defeca-
tiefrequentie is toegenomen. Zoals het bijzonder
belangrijk is om het onderscheid te maken tussen
110 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
regurgiteren en actief braken in verband met de
verdere diagnostiek, is het absoluut noodzakelijk
om onderscheid te maken tussen dunnedarm- en
dikkedarmdiarree.
Er is sprake van een dunnedarmdiarree als het
effluent van de dunne darm naar de dikke darm
qua volume en samenstelling zodanig is veranderd
dat ondanks de reservecapaciteit van het colon om
water te absorberen de uiteindelijke coloninhoud
en daarmee de feces te volumineus en/of te waterig
zijn. Deze vorm van diarree kan worden veroor-
zaakt door een verhoogde osmotische waarde van
de darminhoud, door een verhoogde secretie en/of
exsudatie van het darmslijmvlies en/of door een af-
wijkende motiliteit.
Dikkedarmdiarree treedt op als gevolg van een
abnormale motiliteit van het colon, een verminderd
absorberend oppervlak van het colonslijmvlies of
een toegenomen secretie en/of exsudatie in het co-
lon. In tabel 11.1 zijn de meest karakteristieke ver-
schillen opgesomd. Deze tabel laat nog eens zien
dat het onderscheid tussen dunnedarm- en dikke-
darmdiarree berust op anamnestische gegevens.
Met inachtneming van hetgeen in hoofdstuk 6 en
hierboven is gesteld, kan de anamnese bij een pro-
bleem van het digestieapparaat verlopen volgens
de hieronder volgende vraagstellingen. Bij deze
opsomming worden enkele voorbeelden genoemd
ter illustratie.
Ontstaan. Nadat geïnformeerd is naar het moment
waarop het dier bij de eigenaar is gekomen en of
Tabel 11.1 Belangrijkste verschillen tussen dunnedarm- en dikkedarmdiarree. Het onder-
scheid is alleen van belang bij chronische diarree. Niet alle criteria hoeven steeds
aanwezig te zijn en bovendien kan er soms overlapping bestaan.
dunnedarmdiarree
defecatiefrequentie laag
tenesmus zelden
volume feces hoog
mucus bij feces zelden
bloed bij feces zelden
polydipsie dikwijls
polyfagie dikwijls
borborygmi en flatulentie dikwijls
gewichtsverlies dikwijls
er toen reeds maag-darmproblemen waren, wordt
vastgelegd wanneer het huidige probleem is be-
gonnen. Ruwweg kan gesteld worden dat voedsel-
intolerantie vooral een probleem is van jonge die-
ren en dat enteritis vooral wordt gezien bij jonge
dieren en dieren van middelbare leeftijd. Tumoren
zijn meestal pas op oudere leeftijd oorzaak van
maag-darmproblemen
Verloop. Inzicht in het verloop van het probleem
(continu aanwezig of in episoden optredend) kan
ook richtinggevend zijn. Een enteritis heeft dik-
wijls een episodisch karakter. Bij een insufficiëntie
van het exocriene deel van het pancreas zijn de pro-
blemen meestal continu aanwezig.
Nadere karakterisering van het probleem. Het iatro-
trope probleem (zie § 3.1.1) wordt vastgelegd en
nader beschreven. Naast braken en/of diarree kan
het ook zijn dat de eigenaar zich tot de dierenarts
wendt voor bijvoorbeeld anorexie, slikproblemen
of bloed in de feces. Zoals hierboven aangegeven,
wordt bij braken en/of diarree getracht voor elk van
deze problemen onderscheid te maken tussen de
twee hoofdvormen.
Bijkomende verschijnselen. Deze kunnen bestaan in
verminderde eetlust, gewichtsverlies, pica, een ziek
voorkomen en uitingen van abdominale pijn.
– Verminderde eetlust. Wordt het maag-darmpro-
bleem gecompliceerd door verminderde eetlust
(met gewichtsverlies), dan is dit als ernstig te
beschouwen. De gedachten kunnen dan uitgaan
naar een maligniteit (maagcarcinoom, maligne
lymfoom).
dikkedarmdiarree
hoog
dikwijls (persisterend)
laag
dikwijls
dikwijls
zelden
zelden
zelden
zelden
11 Digestieapparaat
– Gewichtsverlies hoeft niet alleen te berusten op
verminderde voedselinname, maar kan ook het
gevolg zijn van onvoldoende absorptie uit het
maag-darmkanaal (malabsorptie) of van onvol-
doende digestie (maldigestie bij een insufficiëntie
van het exocriene deel van het pancreas).
– Pica is een neiging tot het eten van voor een hond
of kat oneetbare dingen, zoals bijvoorbeeld aard-
appelschillen en kledingstukken. Dit kan het
gevolg zijn van extreme honger zoals die zich
voordoet bij exocriene pancreasinsufficiëntie
(epi). Eten van gras of andere planten wil nog wel
eens deel zijn van de prodromi (voorboden) van
braken; het past in het beeld van nausea.
– Ziek voorkomen. Lusteloosheid past bij ernstige
aandoeningen van het maag-darmkanaal. Ook
kan lethargie het gevolg zijn van een secundair
aan het maag-darmprobleem opgetreden de-
hydratie. Omgekeerd kan een buiten het maag-
darmkanaal gesitueerde aandoening leiden tot
een ziek voorkomen en ook gepaard gaan met
braken; bijvoorbeeld als bij nierinsufficiëntie de
geretineerde stoffen aanleiding geven tot prikke-
ling van het braakcentrum.
– Uitingen van abdominale pijn. Bij pijnlijke pro-
cessen als een acute pancreatitis, of een vreemd
voorwerp (corpus alienum) met (pre-)perforatieve
peritonitis, kunnen spontane pijnuitingen wor-
den gezien. Honden nemen dan een ‘biddende’
houding aan: hierbij worden de voorpoten naar
voren gestrekt zodat het sternum de vloer raakt;
de achterpoten blijven gestrekt. Dit soort pijn
geeft soms ook aanleiding tot plotseling opsprin-
gen, beven en rusteloos rondlopen.
■
11.2 Lichamelijk onderzoek
■
11.2.1 Kop
Inleiding
Voor de instandhouding van het organisme is het
van wezenlijk belang dat voedsel opgepakt, ver-
kleind en getransporteerd kan worden door de
farynx en slokdarm naar de maag. Ter verkleining
fixeren honden en katten grote voedseldelen met
hun poten, terwijl met behulp van voornamelijk
de snijtanden (incisiva) en de haaktanden (canini)
stukken worden afgescheurd. Met behulp van de
knipkiezen (vierde premolaren in de bovenkaak en
de eerste molaren in de onderkaak) kunnen stuk-
ken voedsel worden afgeknipt. De voortanden kun-
nen worden gebruikt om kleinere voedselbrokken
op te pakken of los te trekken.
Het voedsel wordt met de knipbewegingen van
111
het gebit nauwelijks gekauwd. De premolaren zijn
vooral geschikt om voedsel (de prooi) vast te hou-
den. De kat heeft het gebit van de echte vleeseter
(carnivoor), terwijl het gebit van hond enigermate
in de richting van dat van een alleseter (omnivoor)
is ontwikkeld. Zo hebben bij de hond de molaren
van boven- en onderkaak een maalvlak.
Door korte ‘vangbewegingen’ van de kop, zeer op-
vallend bij de hond, wordt het voedsel, gesteund en
geleid door palatum durum, wangen en tong, naar
caudaal verplaatst. Bij de grove verkleining met
behulp van de kiezen wordt speeksel toegevoegd.
De gevormde voedselbrok wordt door druk van de
tong tegen het palatum durum en door de contrac-
tie van de keelspieren via de farynx in de slokdarm
gebracht.
Het palatum molle sluit daarbij de nasopharynx
af; de larynx wordt min of meer onder de tongwor-
tel getrokken waardoor, mede door het aanspannen
van de stembanden, de luchtweg wordt afgesloten.
Kauwmusculatuur
Van de kauwmusculatuur zijn de m. masseter en de
m. temporalis bereikbaar voor het lichamelijk on-
derzoek. De m. masseter bevindt zich op de laterale
oppervlakte van de ramus van de onderkaak, ven-
traal van de arcus zygomaticus. De m. temporalis is
de grootste en sterkste spier van de kop en ligt in de
fossa temporalis. Beide spieren spelen een belang-
rijke rol bij het sluiten van de bek.
Mondholte
De mondholte (cavum oris) ligt tussen de mond-
opening en de keelingang. Het palatum durum
vormt de dorsale begrenzing; de lippen zijn de
craniale, de wangen de laterale, en de tong en
sublinguale ruimte de ventrale begrenzing van de
mondholte.
Het gebit verdeelt de mondholte in het cavum
oris proprium (binnen de tandenrijen) en het ves-
tibulum labiale en vestibulum buccale (buiten de
tandenrijen), respectievelijk begrensd door lippen
en wangen.
De mondopening wordt omsloten door de lippen.
Er is een scherpe grens tussen huid en mondslijm-
vlies. De bovenlip (labium maxillare) loopt over in
de neusspiegel. De onderlip (labium mandibulare)
is veel korter dan de bovenlip, waardoor de boven-
lip vooral bij de mondhoek (angulus oris) afhangt.
Het mondslijmvlies gaat op de mucogingivale
lijn over in het zogenaamde tandvlees (gingiva).
De wangen bevinden zich tussen de mondhoeken
en het slijmvlies op de overgang van onderkaak
naar bovenkaak. In het dorso-caudale deel van
het wangslijmvlies monden de afvoergangen van
112 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
de glandula parotis en glandula zygomatica uit,
tegenover/boven respectievelijk de vierde premo-
laar en de eerste molaar van de bovenkaak. Ook het
slijmvlies van de wangen gaat op de mucogingivale
lijn over in de gingiva.
De gemiddelde hondenkop wordt aangeduid met
mesocefaal. Daarnaast bestaat ook de brachycefale
schedel (kortschedelig, type boxer) en de dolicho-
cefale schedel (lange kaken, type windhond). De
term brachygnathie verwijst naar een kaakverkor-
ting, de term prognathie naar een kaakverlenging.
Zo is er bij de brachycefale rassen een verkorting
van de bovenkaak of maxillaire brachygnathie.
Men spreekt in dit geval ook wel van een onder-
voorbijter. We spreken van een bovenvoorbijter als
de bovenkaak relatief langer is dan de onderkaak.
Beide termen zeggen niets over de werkelijke
kaaklengtes, maar verwijzen slechts naar de on-
derlinge verhoudingen van de kaken. Vooral bij de
bovenvoorbijter moeten we bedacht zijn op slijm-
vliesbeschadigingen (druk van de ondercanini in
het palatum durum).
De afzonderlijke gebitselementen worden aange-
duid door gebruik te maken van een tandformule
(tabel 11.2).
De incisivi (I), canini (C), premolaren (P) en molaren
(M) worden ingedeeld naar het kwadrant in de bek
(rechtsboven = 1, linksboven = 2, linksonder = 3,
rechtsonder = 4) en hun rangnummer wordt geteld
vanuit de binnenste incisivus (uitgaande van een
volledig gebit). De vierde premolaar van de rechter
bovenkaak wordt dus aangeduid als 108 en de twee-
de molaar van de linker onderkaak als 310.
Het palatum durum heeft aan weerszijden van de
mediaanlijn een aantal (6-10) dwarse kammen (ru-
gae palatinae). Deze kammen hebben een functie
bij het transport van de voeding. Achter de mid-
Tabel 11.2 Tandformules van de onder- en bovenkaakhelften van de hond en de kat.
hond
melkgebit 3 I, 1 C, 3 P
3 I, 1 C, 3 P
blijvend gebit 3 I, 1 C, 4 P, 2 M
3 I, 1 C, 4 P, 3 M
I = incisiva (snijtanden); C = canini (haaktanden); P = premolares (valse kiezen); M = molares (ware kiezen)
delste snijtanden ligt de papilla incisiva, door een
tweetal groeven afgescheiden van het palatum. Aan
weerszijden mondt hierin de ductus nasopalatinus
uit, die een open verbinding vormt tussen mond-
en neusholte.
De bodem van de mondholte (cavum sublinguale
craniale) bevindt zich onder de tong. Het frenulum
verdeelt de ruimte in twee langwerpige, naar cau-
daal gerichte ruimten (recessus sublinguales late-
rales). De carunculae sublingualis (hongertepels)
verheffen zich lateraal en oraal van het frenulum.
Hierin monden de afvoergangen van de glandula
mandibularis en sublingualis uit. Van de carunculae
naar caudaal loopt een kleine slijmvliesplooi (plica
sublingualis). Hierin bevinden zich de beide afvoer-
gangen van de bovengenoemde speekselklieren.
De tong (lingua) heeft, behalve de rol bij het op-
nemen en transporteren van voedsel ook de functie
voedsel te sorteren en te proeven. Bij de kat vervult
de tong ook een belangrijke rol bij het toilet ma-
ken. De tong wordt verder gebruikt bij de warmte-
regulatie, de communicatie en de verzorging van
jongen.
De tong (afb. 11.1) is een sterk gespierd orgaan, dat
een belangrijk deel van de bodem van de mond en
het orale deel van de farynx opvult. De punt van de
tong (apex linguae) ligt geheel los, terwijl het tong-
lichaam (corpus linguae) aan de onderzijde met
de mondholte is verbonden door het tongriempje
(frenulum linguae). De wortel van de tong (radix
linguae), die alleen een vrije bovenkant heeft, sluit
aan bij de epiglottis. De plicae palatoglossae zijn
de slijmvliesplooien die vanaf de zijkanten van de
radix lopen naar het zachte gehemelte (palatum
molle). Op de platte tongrug (dorsum linguae) is
een overlangse groeve aanwezig (sulcus medianus
linguae).
Op het slijmvlies van de tongrug zijn verschillen-
de soorten papillen herkenbaar (papillae filiformes,
fungiformes, vallatae foliatae en cornicae; afb. 11.1).
kat
3 I, 1 C, 3 P
3 I, 1 C, 2 P
3 I, 1 C, 3 P, 1 M
3 I, 1 C, 2 P, 1 M
11 Digestieapparaat 113

De filiforme papillen hebben vooral een mechani-

sche functie. De andere papillen fungeren als zetel
van de smaakzintuigen. Bij de kat zijn de filiforme
papillae sterk ontwikkeld, hard en naar caudaal ge-
richt. Aan de onderkant van de tong, vanaf de tong-
punt naar caudaal, verloopt in het septum linguae
de voor de hond typische lyssa. Voorheen werd een
verband gelegd tussen deze ‘streng’ en hondsdol-
heid (= lyssa). Mogelijk vervult deze streng een rol
als rekreceptor.

Pharynx, tonsillen en palatum molle (afb. 11.1)

De pharynx is de ruimte die de mondholte met de
slokdarm verbindt en de neusholte met de larynx.
Het zachte gehemelte (velum palatinum of pala-
tum molle) verdeelt de pharynx in een dorsaal deel
(pars nasalis of nasopharynx) en een ventraal deel
(pars oralis of oropharynx). De oropharynx wordt
verdeeld in de isthmus faucium (keelgat) en de
pars laryngea. De isthmus faucium wordt begrensd
door de tongwortel, de plicae palatoglossae en het
palatum molle. Het pars laryngea strekt zich uit
van de basis van de epiglottis tot de ingang van de
slokdarm. In de zijwanden van de isthmus faucium
bevinden zich de tonsillen (tonsillae palatina). De
tonsillen liggen in de sinus tonsillaris. Mediaal zijn
zij bedekt met een dunne mucosaplooi (plica semi-
lunaris).

Speekselklieren (afb. 11.2)

De hond heeft vier paar belangrijke speekselklieren: Afbeelding 11.1
de glandula parotis, de glandula mandibularis, de Ver geopende bek van een hond met naar beneden ge-
glandula sublingualis en de glandula zygomatica. drukte tongbasis: 1 palatum molle, 2 sinus tonsillaris,
3 epiglottis, 4 plica palatoglossa, 5 papillae vallatae,
De glandula parotis bevindt zich aan de oorbasis 6 papillae conicae, 7 papillae filiformes en fungiformes,
en wordt aan de buitenkant bedekt door oorspie- 8 sulcus medianus linguae. Zie ook afb. 9.7.
ren. Aan de ventro-mediale kant overlapt de klier
de dorsale rand van de glandula mandibularis. De
glandula mandibularis is min of meer afgerond, ligt
in de hoek gevormd door de vena maxillaris interna
en externa en is altijd goed palpabel. Deze speek-
selklier wordt soms verward met de mandibulaire
lymfknopen (zie § 8.2.6). De glandula sublingualis
is door een bindweefselomhulling verbonden met
de glandula mandibularis. De glandula zygomatica
ligt binnen de orbita en is niet te voelen.

Tongbeentjes (apparatus hyoideus)

De tongbeentjes vormen samen de ondersteunende
en verbindende structuur voor tong en larynx
met de schedel. Het apparaat bestaat uit een benig
enkelvoudig basihyoïd, een benig gepaard thyro- Afbeelding 11.2
hyoïd, keratohyoïd, epihyoïd en stylohyoïd en een Speekselklieren bij de hond: 1 glandula parotis, 2 glan-
kraakbenig gepaard tympanohyoïd. Het thyrohy- dula mandibularis, 3 glandula sublingualis, 4 glandula
oïd is verbonden met het thyroïd van de larynx. zygomatica.
114 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Het tympanohyoïd is verbonden met de processus

mastoideus van de schedel.

Onderzoek van de kop is noodzakelijk bij dieren

met problemen met de voedselopname of met dys-
fagie. Bij dit deel van het onderzoek worden kauw-
musculatuur, mondholte, farynx, speekselklieren
en tongbeentjes betrokken.

Uitvoering
Allereerst wordt de kop aan inspectie onderworpen.
Daarbij wordt speciaal gelet op de m. masseter en
de m. temporalis. Atrofie, zwelling en asymmetrie
kunnen wijzen op afwijkingen van deze spieren.
Tevens wordt gelet op de aansluiting van de lippen
en eventuele deformiteiten. Speekselen en het al of Afbeelding 11.3
niet gesloten zijn van de bek kunnen belangrijke Inspectie van de mondholte. De bek wordt opengehou-
bevindingen zijn. den door onder meer met de (linker)duim druk uit te
Na de inspectie worden de kauwspieren onder- oefenen op het palatum durum en de tongwortel naar
zocht door palpatie, waarbij gelet wordt op pijn- beneden te drukken (met de rechterwijsvinger).
lijkheid, consistentie, warmte en omvang.
Het mondslijmvlies (labiaal en gingivaal) werd
bij het algemeen onderzoek (hoofdstuk 8) onder-
zocht door de bovenlip op te lichten. Bij het vervolg-
onderzoek kan op deze manier ook de labiale zijde
van het gebit worden onderzocht.
Voor verder onderzoek van de mondholte wordt
de bek geopend. Wie rechtshandig is, licht hier-
toe, vóór de hond staande, met de linkerhand over
de snuit met duim en wijsvinger de bovenlip op.
Duim en wijsvinger plaatst men caudaal van de
haaktanden. Met de wijsvinger van de rechterhand
wordt vervolgens druk op de snijtanden van de on-
derkaak uitgeoefend opdat het dier de bek zal ope-
nen. Door deze procedure langzaam en rustig uit te
voeren, kan men bij de meeste honden de bek ope-
nen. Om het meest caudale deel van de mondholte
en het isthmus faucium te kunnen onderzoeken,
verplaatst men de rechterhand, zodat met wijs- en
middelvinger de tongwortel naar beneden en cra-
niaal kan worden geduwd. De linkerhand kan nu
zodanig worden verplaatst dat de snuit wordt om-
vat en de duim tegen het palatum durum rust (afb.
11.3). Op deze wijze zal de hond de bek reflexmatig
openhouden. Afbeelding 11.4
Bij een zich verzettend dier kan de bek open worden
Het zal duidelijk zijn dat de zojuist beschreven in- gehouden met twee bandjes.
spectie alleen mogelijk is bij coöperatieve honden.
Bij honden die zich verzetten kan worden gepro-
beerd bandjes om boven- en onderkaak aan te bren- Bij katten kan de inspectie op dezelfde manier ge-
gen. Bij een goed gefixeerde hond lukt dit indien beuren. De bek wordt geopend door druk uit te oe-
nodig zelfs met een pincet tussen de haaktanden fenen op de snijtanden van de onderkaak (afb. 11.5).
en eerste premolaren door. Met behulp van deze Meestal is het nodig de voorpoten te laten fixeren,
bandjes kan de bek vervolgens langzaam worden omdat de meeste katten zich tegen dit onderzoek
geopend (afb. 11.4). zullen verweren.
11 Digestieapparaat
Afbeelding 11.5
Openen van de bek bij de kat. Rechts een detailopname van de tong, die duidelijk de bij deze diersoort sterk gekerati-
niseerde grote conische papillen laat zien.
Bij het openen van de bek wordt gelet op de pas-
sieve bewegingsmogelijkheid en/of pijnlijkheid
van het kaakgewricht. Is de bek geopend, dan is een
eventuele fetor ex ore vast te stellen (halitosis). Bij
de inspectie van de mondholte wordt het slijmvlies
van het vestibulum buccale nader onderzocht. Het
vestibulum opent men door de wangen naar late-
raal te brengen. Vervolgens worden gebit, palatum
durum, het ventrale deel van het cavum oris pro-
prium en de tong aan een onderzoek onderworpen.
Na deze beschrijving van de mogelijkheden voor
inspectie van de mondholte is het goed om nog
eens te benadrukken dat de hierboven beschreven
methoden alleen toegepast kunnen worden als de
patiënt zich dit (enigermate) laat welgevallen. Bij
verzet worden de mogelijkheden voor inspectie
sterk beperkt. Voor een goede inspectie is vaak se-
datie of anesthesie nodig.
Gebit
Afhankelijk van de leeftijd van het dier hebben we
te maken met het melkgebit dan wel het blijvende
gebit. De elementen van het melkgebit zijn aan-
zienlijk kleiner dan de blijvende elementen (afb.
11.6).
Bij zowel de hond als kat is het volledige gebit
gewisseld op een leeftijd van 5 tot 7 maanden. De
variatie in het moment van gebitswisseling is eni-
germate rasafhankelijk. De blijvende kiezen (de
molaren) komen het laatst; molare 3 (bij de hond)
115
vaak pas op 7 maanden. Het gebit wordt gecon-
troleerd op volledigheid. Bij de afwezigheid van
elementen is röntgenologisch onderzoek nodig
om ontbrekende elementen te onderscheiden van
niet doorgebroken elementen. Indien na het wis-
selen melkelementen (met hun blijvende elemen-
ten) in de kaak aanwezig blijven, spreekt men van
retentie van het melkgebit of persisterende melk-
elementen (afb. 11.7). In dat geval kan men occlu-
sieproblemen, slijmvliesbeschadigingen, voedsel-
resten en eventueel tandsteen (calculus dentium)
aantreffen.
Vervolgens let men op de occlusie van het gebit. Bij
een correcte occlusie van de incisivi spreekt men
van een schaargebit, waarbij de incisale rand van
de ondersnijtanden de achterzijde van de boven-
snijtanden raakt. De canini van de onderkaak be-
horen te sluiten juist tussen de derde incisivi en de
canini van de bovenkaak. Bij een correcte occlusie
staan de premolaren en molaren alternerend ten
opzichte van elkaar. Bij een afwijkende occlusie
moet men alert zijn op slijmvliesbeschadiging. Zo
kan een caninus van de onderkaak met een afwij-
kende nauwe stand het palatum durum beschadi-
gen, met als gevolg pijn en moeilijkheden met de
voedselopname.
Bij verdere inspectie let men op de aanwezigheid
van tandplaque (cremor dentium) (afb. 11.8), tand-
steen (calculus dentium) en abnormale bestand-
delen tussen tanden en/of kiezen zoals haren en
116 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

A A

B B

Afbeelding 11.6
a Melkgebit van een pup (links) en het gebit van een eenjarige hond (rechts).
b Vooraanzicht en zijaanzicht van een gebit van een volwassen kat. De snijtanden zijn kleiner dan bij de hond en de
hoektanden zijn langer en puntiger. Deze foto’s tonen ook de scherp snijdende kiezen.

Afbeelding 11.7 Afbeelding 11.8

Een 7 maanden oude hond met retentie van delen van Gebit van een 9-jarige hond met plaque (cremor den-
het melkgebit (canini van boven- en onderkaak). tium) op de canini. Voorts is er slijtage van de elementen
101 en 201, terwijl de lobben op 301 en 401 nog intact zijn.

voedselresten (afb 11.9). Verder wordt gecontroleerd
op beschadiging van elementen, bijvoorbeeld frac-
turen (bijvoorbeeld caninus, incisivus of de maxil-
laire P4) (afb. 11.10), glazuurdefecten en eventuele
andere tand- en/of kiesafwijkingen.
Tot slot wordt de gingiva gecontroleerd op rood-
heid, zwelling en eventuele bloedingen (gingivitis,
parodontitis). Met behulp van dit inventariserende
onderzoek krijgt men een eerste indruk over de
toestand van het gebit. Een uitgebreide inspectie
11 Digestieapparaat 117

Afbeelding 11.9
Zijaanzicht van de bek van een 10-jarige greyhound met veel tandsteen, vóór (links) en onmiddellijk na (rechts)
behandeling. Ter hoogte van de mesiale wortel van 108 is verlies van aanhechting van de gingiva zichtbaar
(parodontitis).

van het gehele gebit is alleen mogelijk onder vol-

Afbeelding 11.10
Gecompliceerde (pulpa is geopend) kroonwortelfractuur
van de eerste molaar in de rechter onderkaak (element
409).
ledige anesthesie en met behulp van scherpe sonde
en pocketsonde. Röntgenologisch onderzoek is
veelal een onmisbare aanvulling aangezien slechts
de kroon, een derde van het element, zichtbaar is.
In beginsel lenen de veranderingen die zich met
de tijd aan het gebit voltrekken (o.a.: melkgebit
naar blijvend gebit, afslijting van de lobben op de
snijtanden en de ontwikkeling van tandplaque en
tandsteen), zich voor schatting van de leeftijd, maar
op volwassen leeftijd kan geen betrouwbare schat-
ting worden gemaakt. De slijtage van de snijtanden
kan sterk verschillen door de grote variatie in oc-
clusie en gebruik van het gebit. Bij sommige hon-
den is alleen sprake van opname van betrekkelijk
zacht voedsel, terwijl andere honden veel kluiven
op botten en/of spelen met harde materialen (afb.
11.11). De eerste verschijning en de uitbreiding van

Afbeelding 11.11
Sterk afgesleten tanden van een 5-jarige bull terrier, reu, door veelvuldig spelen met stenen en stokken (links). In het
onderaanzicht van de bovenkaak van deze hond (rechts) is duidelijk te zien dat dit heeft geleid tot expositie van de
wortelkanalen van de haaktanden (elementen 104 en 204) en van de elementen 103 en 203. Element 105 ontbreekt.
Dit kan een aangeboren afwijking zijn.
118 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
tandplaque en tandsteen kan ook sterk variëren
tussen individuen.
Bij de volwassen hond kan het geheel van houding,
gedrag, lichaamsproporties, vacht (o.a. grijze ha-
ren), ogen (cataract) en gebit wel een indruk geven
van de leeftijd, maar het blijft een grove schatting
met de mogelijkheid van miswijzingen die enkele
jaren kunnen bedragen. Voor de kat geldt hetzelfde,
met de kanttekening dat het gebit nog minder dan
bij de hond tijdsgebonden veranderingen laat zien.
Palatum durum
Bij de inspectie van het palatum durum wordt het
slijmvlies op de eerder besproken criteria (hoofd-
stuk 8) beoordeeld. Tevens is het belangrijk vast
te stellen of het gehemelte intact (gesloten) is, en
of het geen deformiteiten (zwellingen, defecten)
vertoont.
Tong
De tong wordt onderzocht op kleur, aard van het
oppervlak, aanwezigheid van papillen, gelokali-
seerde dikten en corpora aliena. Het is uitermate
belangrijk op corpora aliena bedacht te zijn. Cor-
pora aliena om de tong veroorzaken een zwelling
door stuwing van de hele tong. Een dergelijke tong
kan afsterven. Bij katten die naalden opnemen kan
de naald in de tongwortel terechtkomen. In ver-
band met de mogelijke aanwezigheid van draden
die onder de tong blijven vastzitten (bij de kat)
verdient het frenulum speciale aandacht. Corpora
aliena kunnen ook laesies onder de tong veroorza-
ken.
De recessus sublingualis lateralis en het cavum
sublingualis craniale worden zichtbaar gemaakt
door de tong met één vinger opzij en omhoog te
bewegen. Het slijmvlies van de onderkant van
de tong en de bodem van de mondholte kunnen
daarna worden onderzocht, terwijl tevens het fre-
nulum goed kan worden geïnspecteerd. Het zicht
op het frenulum en de onderzijde van de tong kan
nog worden verbeterd door, bij de geopende bek,
aan de onderzijde (tussen de mandibulatakken)
enige druk uit te oefenen. Ook wordt de locatie
van de sublinguale speekselklieren (zie afb. 11.2)
onderzocht. Men moet in het bijzonder alert zijn
op speekselcysten (hier ranulae genoemd). Van de
speekselklieren is onder normale omstandigheden
alleen de mandibulaire speekselklier palpabel.
Farynx
Bij de ongesedeerde hond kan de farynx slechts ten
dele zichtbaar worden gemaakt en dan alleen nog
op het moment dat de tongwortel met de vingers
naar ventraal kan worden gedrukt. Alleen het isth-
mus faucium, het palatum molle en de tonsillen
kunnen dan worden onderzocht. In de normale si-
tuatie kijkt men bij geopende bek en naar beneden
gedrukte tongwortel tegen het palatum molle aan.
Indien bij de volwassen dieren de tonsillen ver-
scholen zitten achter de plicae semilunares (in de
fossae tonsillares) wordt aangenomen dat er geen
afwijkingen zijn. Bij jonge dieren met wat actiever
lymfweefsel zijn de tonsillen meestal zichtbaar. Bij
oudere dieren is sprake van vergroting indien de
tonsillen zichtbaar zijn. Voorts worden kleur, even-
tuele vaatinjectie, regelmaat van het oppervlak en
vorm vastgesteld.
Daar het onderzoek van de oropharynx bij de on-
gesedeerde hond niet goed kan worden uitgevoerd,
is meestal keelinspectie onder narcose noodzake-
lijk.
Meer informatie over de farynx is te verkrijgen bij
uitwendige palpatie van het gebied tussen de cau-
dale rand van de kaaktakken en de larynx. Daartoe
wordt met één hand de snuit enigszins omhoog
gehouden, zodat het gebied voor de andere palpe-
rende hand gemakkelijker toegankelijk is. Ook de
tongbeentjes zijn op deze wijze goed te onderzoe-
ken. Bij het palperen wordt gelet op de aanwezig-
heid van deformiteiten en eventuele pijnlijkheid.
■
11.2.2 Hals-slokdarm
Inleiding
De orale slokdarmsfincter ligt dorsaal van de la-
rynx. In het halsgebied bevindt de slokdarm zich
links van de trachea, terwijl in de thorax de slok-
darm meer dorsaal van de trachea ligt. Onder nor-
male omstandigheden is de slokdarm leeg en ge-
heel samengevallen en dus niet luchthoudend. Een
doorgeslikte voedselbrok wordt door een primaire
en soms secundaire peristaltiek naar de maag ge-
transporteerd. Indien de peristaltiek gaat afwijken
van het normale patroon, vermindert de tonus van
de slokdarm. Een verwijding (dilatatie) kan het ge-
volg zijn, waardoor zich vloeistof, voedsel en lucht
kunnen ophopen. In het halsgebied is de slokdarm
bedekt door musculatuur. Bij gezonde dieren is de
slokdarm niet palpabel.
Uitvoering en interpretatie
Bij inspectie wordt gelet op de positie van de hals.
Een gestrekte hals en een laag gehouden kop kun-
nen wijzen op pijnlijkheid veroorzaakt door een
slokdarmafwijking. Ook speekselen ten gevolge
van onvoldoende slikken komt voor.
Om het gebied waar de slokdarm verloopt beter
te kunnen inspecteren en palperen, beweegt de
11 Digestieapparaat
onderzoeker, vóór de hond staande, de snuit met
één hand omhoog. Zo kunnen soms deformiteiten
worden vastgesteld.
Speciale aandacht wordt besteed aan de borst-
ingang om te kunnen vaststellen of er sprake is
van een gedilateerde slokdarm. Indien bij inspectie
synchroon met de uitademing ter plaatse een uit-
puiling te zien is, kan dit een aanwijzing zijn voor
een slokdarmverwijding.
Inhoud in de slokdarm is waarschijnlijk als de
borstingang links vol aanvoelt. Bij aanwezigheid
van vloeistof en lucht zijn zelfs klotsgeluiden op
te wekken door het gebied met het snel openen
en sluiten van de hand in beweging te brengen, of
door met een omvattende hand snel naar voor en
achter te bewegen. Uiteraard is het thoracale deel
van de slokdarm niet toegankelijk voor onderzoek,
en zal röntgenologisch onderzoek nodig zijn.
Een veelvoorkomende oorzaak van een belem-
merde passage door de slokdarm is een vreemd
voorwerp. Zeker als dit al wat langer aanwezig is,
kan een aanzienlijke beschadiging van de slok-
darmwand zijn opgetreden. Vanwege het risico van
perforatie maakt sondage geen deel uit van het on-
derzoek van de slokdarm.
■
11.2.3 Abdomen
Inleiding
Voor het lichamelijk onderzoek van lever, pancreas,
maag en darmen wordt het gehele abdomen onder-
zocht. Bij dit onderzoek is grondige kennis van de
normale anatomische verhoudingen een belang-
rijke voorwaarde.
In verband met de communicatie over het loka-
liseren van bevindingen van het buikonderzoek
wordt de buik in achttien compartimentjes ver-
deeld (afb. 11.12): epi-, meso- en hypogastrium; dor-
saal, mediaal en ventraal; links en rechts.
De grens tussen epi- en mesogastrium wordt
bepaald door een denkbeeldig transversaal vlak
juist caudaal van de dertiende rib. De grens tussen
meso- en hypogastrium bestaat uit een denkbeel-
dig transversaal vlak juist craniaal van de dijmus-
culatuur. Twee denkbeeldige min of meer horizon-
tale vlakken verdelen de afstand tussen de ventrale
begrenzing van de lendenmusculatuur en ventrale
buikwand in een dorsaal, mediaal en ventraal buik-
deel. Een mediaan vlak verdeelt de buik in een lin-
ker en rechter helft.
Inspectie
Allereerst wordt het abdomen nauwkeurig geïn-
specteerd. Men let hierbij vooral op de omvang
en de vorm van de buik. Deze gegevens worden
119
tegelijkertijd in verband gebracht met de andere
gegevens over de hond: dracht, al of niet eten enzo-
voort. Een toename van de buikomvang kan aan-
leiding geven tot een specifieke vorm van de buik.
Zo kan een aanzienlijke vergroting van de lever of
een overvulling van de maag een omvangvermeer-
dering van epi- en mesogastrium veroorzaken. Bij
sterke overvulling van het darmkanaal kunnen bij
inspectie zelfs darmlissen opvallen. Veel vrij vocht
in het abdomen (ascites) leidt veelal tot een ventrale
uitzetting van de buik, terwijl de bovenzijde invalt
(druppelvormig; zie ook § 10.2.3).
Palpatie
Het belangrijkste deel van het buikonderzoek is de
palpatie. Dit onderzoek wordt zo mogelijk uitge-
voerd terwijl het dier staat. De onderzoeker neemt
bij voorkeur plaats aan de korte zijde van de tafel,
terwijl degene die de hond vasthoudt aan de lange
kant van de tafel staat. Dit is de gemakkelijkste po-
sitie om het dier te palperen.
Op deze manier onderzoekt men systematisch
alle compartimenten, waarbij men zich een oor-
deel probeert te vormen over alle organen in de
buikholte. Deze bevindingen worden vervolgens
zo goed mogelijk onder woorden gebracht en ge-
noteerd.
Over het algemeen wordt de palpatie bimanueel
uitgevoerd met de vingertoppen van de min of
meer vlakke hand. De buik wordt daarbij van de
zijkanten benaderd voor onderzoek van epi- en
mesogastrium.
Het hypogastrium is, zeker bij de grote rassen,
van achteren gemakkelijker bereikbaar dan van
de zijkant. De onderzoeker brengt beide handen
van achteren af tussen de achterpoten door naar de
buik.
Bij kleine honden en bij katten kan men, vooral
om een goede fixatie te garanderen, de rug vast-
houden met één hand. Met de andere hand kan
men dan de buik tussen of voor beide achterpoten
palperen.
De palpatie begint in het dorsale epigastrium.
Palpatiebewegingen worden over het algemeen ge-
maakt van dorsaal naar ventraal en/of van ventraal
naar dorsaal. De buik wordt onderzocht van epigas-
trium naar hypogastrium. Om het mesogastrium
volledig te onderzoeken, zijn veel palpatiebewe-
gingen nodig.
Bij dieren met obesitas kan het erg moeilijk zijn
een buikpalpatie uit te voeren. Beeldvormende
technieken kunnen hier uitkomst bieden.
Oppervlakkige palpatie
Ervaring leert dat het enige discipline vereist om
120 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
de oppervlakkige palpatie niet te vergeten. Deze
manier van palperen kan waardevolle informatie
opleveren. Oppervlakkig palperen houdt in dat de
buikwand bij de palpatie zo weinig mogelijk wordt
ingedrukt. De gehele buik wordt op deze manier
afgezocht op eventuele afwijkingen. Met deze op-
pervlakkige palpatie blijft de buikinhoud volledig
op zijn plaats liggen.
Voorts wordt de spierspanning vastgesteld. Een
hoge spierspanning kan wijzen op verzet van het te
palperen dier of op pijn. Een gespannen, pijnlijke
buik kan zowel voorkomen bij acute, heftige ont-
stekingen in de buik, als ook bij afwijkingen in het
wervelkanaal met druk op ruggenmerg en/of uit-
tredende zenuwen.
Overvulde darmlissen en abnormale dikten
worden bij oppervlakkig palperen niet zodanig
vervormd of weggedrukt dat ze niet meer waar-
neembaar zijn. Voorwaarde voor detectie is dat de
abnormale delen min of meer contact maken met
de buikwand.
Diepe palpatie
Diepe palpatie kan op verschillende manieren wor-
den uitgevoerd. De eerste is een herhaald bewegen
met de vingers van beide handen van oppervlakkig
tot zo diep mogelijk. Op veel plaatsen van de buik
kunnen de vingers van beide handen tegen elkaar
aankomen. De tweede manier is eerst de vingers
van beide handen palperend zo veel mogelijk bij
elkaar te brengen om de vingers vervolgens naar
dorsaal of ventraal te verplaatsen, waarbij de buik-
inhoud gedwongen wordt tussen de vingers van
beide handen door te gaan. Diepe palpatie blijft
voorzichtig tasten! Er moet een goede wisselwer-
king blijven bestaan tussen dier en onderzoeker.
Bij het palperen wordt vastgesteld of er abnor-
male structuren zijn, of er sprake is van orgaan-
vergroting, pijnlijkheid, een verdikte darmwand,
abnormale darminhoud, crepitatie enzovoort. (Zie
verder palpatie van specifieke onderdelen.)
Palpatie van nieren en urinewegen
Dit onderdeel wordt besproken in hoofdstuk 12.
Palpatie van de lever
De lever ligt in het epigastrium binnen de ribben-
boog, wat meer naar rechts dan naar links, en is bij
de gezonde hond in het algemeen niet te palperen.
Bij honden met een brede thorax echter kan de le-
ver juist palpabel zijn. Bij honden met een diepe
thorax (type windhond) ligt de lever ver naar crani-
aal, geheel binnen de ribboog. Bij gezonde katten
kan meestal de achterrand van de lever juist wor-
den aangetipt.
Zoals blijkt uit afbeelding 11.12 is de lever bij
homogene vergroting allereerst in het ventrale
epigastrium palpabel (te voelen bij oppervlakkige
palpatie). Bij voortschrijdende vergroting is de
lever ook in het mediale epigastrium te palperen,
zeker als men met de vingers binnen de ribbenboog
probeert te komen, dus diep palpeert. Dit laatste is
vooral bij katten dikwijls goed uit te voeren. Uiter-
aard is de lever dan rechts eerder bereikbaar dan
links. Bij palpatie kan men proberen de structuur
van het oppervlak en eventuele pijnlijkheid vast te
stellen, hoewel hierbij slechts zelden afwijkingen
zijn te constateren.
Palpatie van de milt
Onder fysiologische omstandigheden ligt de milt
links in het epigastrium tegen de curvatura major
van de maag. Daar de milt zich in die situatie ge-
heel binnen de ribbenboog bevindt, kan zij niet
worden gevoeld. Milt en maag zijn vrij losjes ver-
bonden door het ligamentum gastrolienale, zodat
de milt zich bij vergroting (en dus verzwaring) ge-
makkelijk verplaatst naar ventraal en caudaal. Een
vergrote milt (splenomegalie) is te vinden in het
ventrale en mediale mesogastrium. Bij oppervlak-
kig palperen kan zij worden aangetroffen; met wat
diepere palpatie kan meestal aan de min of meer
ovale doorsnede worden vastgesteld dat het de milt
is. In tegenstelling tot de lever kan men de milt al
palperend naar caudaal verplaatsen.
Indien de milt palpabel is, probeert men vast te
stellen of de normale configuratie is behouden.
Palpatie van het pancreas
Het pancreas is normaal niet palpabel. Dit orgaan
ligt in het rechter ventrale/mediale mesogastrium.
Palpatie van ovarium, uterus en prostaat
Deze onderdelen van de palpatie worden bespro-
ken in hoofdstuk 13 en 14.
Palpatie van de maag
Bij een lever van normale grootte ligt de maag, in-
dien leeg, geheel binnen de ribbenboog en is hij dan
ook niet palpabel. Na een flinke maaltijd maakt het
epigastrium een volle indruk door een slecht om-
schreven, indrukbare massa: de gevulde maag.
In uitzonderlijke situaties kan eventueel een
sterk verdikte maagwand of een corpus alienum in
het ventrale deel van de maag worden gepalpeerd.
Door het dier vóór op te tillen, kan de maag zich
enigszins naar caudaal verplaatsen en daarmee
misschien bereikbaar worden. De resultaten van
deze procedure vallen echter erg tegen.
11 Digestieapparaat
Palpatie van het darmkanaal
Zoals eerder vermeld, kan ernstige overvulling van
het dunnedarmpakket bij oppervlakkige palpatie
worden waargenomen. Bij diepe palpatie kan de
dunne darm worden beoordeeld, terwijl de buik-
inhoud tussen de vingers van beide handen pas-
seert (zoals eerder beschreven). Gelet wordt op de
dikte van de wand, de inhoud van het darmkanaal
(en daarmee de diameter van het darmkanaal), lo-
kale verdikkingen en eventuele pijnlijkheid. Bij de
meeste gezonde dieren is het dunnedarmkanaal
te voelen in de vorm van ‘soepele lisjes’, wat duidt
op een niet-afwijkende wand en weinig inhoud.
Bij deze palpatie kan de inhoud opvallen door een
‘knisperend’ gevoel. Bij de kat maakt het darmka-
naal een wat steviger indruk. Lokale verdikkingen
en/of onregelmatigheden kunnen een indicatie
zijn van corpora aliena, adhesies, granulomen
en tumoren. Ook kunnen verschijnselen worden
waargenomen die wijzen op een belemmerde pas-
sage: te veel inhoud, wijde darmlissen, klotsgelui-
den. Pijn kan in zo’n situatie wijzen op een perito-
neale reactie.
Bij de meeste dieren valt in het dorso-mediale
meso- en hypogastrium een wat stevige streng op,
waarvan de diameter kan variëren. Bij nauwkeu-
rige palpatie is deze streng van (bijna) het epigas-
trium tot in het hypogastrium te vervolgen. Deze
streng is het colon. Uiteraard wordt de diameter
van deze streng bepaald door het volume van de
inhoud.
Meestal wordt een duidelijk gevuld colon aange-
troffen, behalve indien het dier enkele dagen niet
heeft gegeten. Bij de kat is de ontlasting meestal
wat meer gesegmenteerd dan bij de hond. Extreme
vulling komt voor bij obstipatie en megacolon;
de feces kunnen dan door indikking keihard wor-
den. De wand van een leeg colon voelt steviger aan
dan de wand van de dunne darm. De diameter van
het lege colon is ook groter dan die van de dunne
darm. Indien de ontlasting niet te hard is, kan door
voorzichtig indrukken een deformatie worden
veroorzaakt, waarmee we ontlasting kunnen on-
derscheiden van een wekedelenstructuur zoals een
lymfknoop, of van een corpus alienum. Vaste ont-
lasting in het colon wijst er ook op dat de patiënt
geen diarree heeft.
Een uitgebreide gegeneraliseerde pathologische
verandering van het colon kan leiden tot een palpa-
bele verdikking en versteviging van de colonwand.
Palpatie van het colon kan voor zo’n dier pijnlijk
zijn.
Buiklymfknopen
Bij het palperen van de buik moet men letten op de
121
mesenteriale en de colonlymfknopen. De mesen-
teriale lymfknopen, en de rechter en de middelste
colonlymfknopen bevinden zich in het mediale
mesogastrium. De linker colonlymfknopen bevin-
den zich meer op de overgang van meso- naar hy-
pogastrium. Zonder pathologische vergroting zijn
deze lymfknopen niet te palperen.
Percussie
Percussie wordt over het algemeen slechts uitge-
voerd als de buikomvang van het te onderzoeken
dier is toegenomen. Met de resultaten van percus-
sie kan men iets meer zeggen over de oorzaak van
de toegenomen buikomvang.
Vinger-op-vingerpercussie is de gebruikelijke
techniek. Deze wordt uitgevoerd in een drietal ver-
ticale lijnen over de wand van het mesogastrium.
Bij de percussie wordt de toonhoogte vastgesteld,
evenals de aanwezigheid van eventuele lokale
dempingen of een horizontale dempingslijn. De
aanwezigheid van een horizontale dempingslijn
kan worden bevestigd door de hond opnieuw te
percuteren, maar dan in een andere positie, bij-
voorbeeld zittend. In geval van ascites zal na posi-
tieverandering opnieuw een horizontale demping
worden gevonden. De percussietoon wordt bepaald
door de buikinhoud; veel gas in het darmkanaal
heeft een tympanische toon tot gevolg, vocht geeft
een gedempte toon (zie ook hoofdstuk 4). Geloka-
liseerde ruimte-innemende processen veroorzaken
een lokale demping.
Auscultatie
Het doel van de auscultatie is het waarnemen van
de geluiden die ontstaan in het maag-darmkanaal
(borborygmi). Voorwaarde voor het ontstaan van
borborygmi is de aanwezigheid van gas en vloeistof
in combinatie met het optreden van peristaltiek.
De frequentie van de borborygmi zegt indirect iets
over de aard van de peristaltiek. Uiteraard is het
al of niet in digestie zijn van groot belang. Bij een
totaal leeg darmkanaal kan elk geluid ontbreken.
Bij een darmkanaal ‘in digestie’ zijn de opgewekte
geluiden onderbroken, weinig frequent, vrij laag-
tonig en niet erg luid.
Auscultatie wordt gedurende een aantal minuten
uitgevoerd met de fonendoscoop op de ventrale
buikhuid. Frequente, luide borborygmi met een
zeer variabele toonhoogte wijzen op een zeer sterke
motoriek.
Afwezigheid van borborygmi, terwijl toch inhoud
in de darmlissen is te palperen en klotsgeluiden
(zie verder) zijn op te wekken, wijst op het ontbre-
ken van peristaltiek. Dit past bij darmobstructie
(ileus).
122 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Opwekken van klotsgeluiden
Klotsgeluiden kunnen worden opgewekt als er
in een afgesloten ruimte zowel gas als een grote
hoeveelheid vocht aanwezig is. Let wel: vloeistof-
ophopingen zonder gas, zoals ascites, een overvul-
de blaas en een vergrote uterus gaan niet gepaard
met klotsen; de voorwaarden voor klotsen zijn dan
niet aanwezig. Klotsgeluiden zijn op te wekken
als er in de maag en/of de darmen veel gas en vocht
aanwezig is.
Met beide handen op de buikwand wordt de buik-
inhoud snel op en neer bewogen, terwijl men het
oor zo dicht mogelijk bij de buik te luisteren legt,
of terwijl men de fonendoscoop tegen de buikwand
gedrukt houdt. Indien men klotsgeluiden hoort,
stelt men tevens vast van welke plaats in de buik
het geluid afkomstig is, en daarmee van welk deel
van het maag-darmkanaal. Klotsgeluiden in het
epigastrium zijn meestal in de maag ontstaan. Dit
gegeven kan een aanwijzing zijn voor een slechte
maaglediging. Klotsgeluiden in het hele abdomen
wijzen op een ophoping van gas en vloeistof in de
dunne darm. Hieraan kan een passagebelemme-
ring, al of niet met een gelokaliseerde oorzaak, ten
grondslag liggen. Klotsgeluiden in het medio-dor-
sale mesogastrium kunnen afkomstig zijn uit het
colon, hetgeen wijst op dunne inhoud c.q. diarree.
Uiteraard worden deze bevindingen gerelateerd
aan gegevens uit de anamnese en aan de rest van
het lichamelijk onderzoek.
Undulatieproef
Bij dieren met een toegenomen buikomvang is het
noodzakelijk de oorzaak van deze omvangvermeer-
dering vast te stellen. Zoals reeds gezegd kan met
behulp van de percussie gas als oorzaak worden
vastgesteld of uitgesloten. Bij een gedempte per-
cussietoon wordt vervolgens nagegaan of er sprake
is van ophoping van vrij vocht in de buikholte (as-
cites), of dat de demping wordt veroorzaakt door
vergroting van buikorganen of sterke vetophoping.
Daartoe dient de undulatieproef.
Achter het dier staande met een vlakke hand op
één laterale zijde van de buikwand geeft de onder-
zoeker met de vingers van de andere hand een kort,
scherp tikje aan de andere kant tegen de buikwand.
De hierdoor opgewekte drukgolf verplaatst zich in
de vloeistof en wordt praktisch op hetzelfde mo-
ment met de andere hand waargenomen. Bij een
niet sterk behaarde hond kan deze golf ook worden
gezien, daar de buikwand even in beweging komt
(zie ook hoofdstuk 10).
Bij een hond met veel buikvet kan bij deze proef
een soortgelijke verplaatsing van een drukgolf
door het vet optreden. Deze golf is echter niet zo
duidelijk waarneembaar als bij ascites. Men spreekt
dan wel van pseudo-undulatie. Bij aanwezigheid
van een cyste of veel urine in de blaas, waarbij con-
tact bestaat tussen cyste- of blaaswand en linker en
rechter buikwand, kan de undulatieproef ook po-
sitief zijn. Nauwkeurige palpatie leert dan in veel
gevallen dat er geen sprake is van ascites.
■
11.2.4 Anus en omgeving
Inleiding (afb. 11.12-11.14)
Voor structuur en functie van anus (en omgeving)
en rectum spelen de m. coccygeus en de m. levator
ani een belangrijke rol. Het rectum wordt door deze
spieren zodanig ingesloten dat van een ondersteu-
nende structuur kan worden gesproken (afb. 11.12).
De ‘anus’ bestaat uit de sphincter ani internus en de
sphincter ani externus. Tussen deze twee sfincters
in zijn de anale zakjes (sacci paranales) te vinden.
De afvoergangen lopen langs de caudale rand van
de interne sfincter en monden ventro-lateraal uit
in het interne deel van de zona cutanea van het
anale kanaal. De anale zakjes vormen een reservoir
voor de secretieproducten van de anale zakklier-
tjes. Het geproduceerde sereuze tot meer pasteuze
vocht heeft een grijzige kleur en heeft voor de mens
een onaangename geur. De anale zakjes worden
geledigd tijdens de defecatie en tijdens plotseling
aanspannen van het anale gebied (bijvoorbeeld bij
verzet of angst).
Het anale kanaal (canalis analis) heeft een lengte
van ongeveer 1 cm. Het kanaal bevindt zich tussen
het uiteinde van het rectum en de terminale ope-
ning van het darmkanaal: de eigenlijke anus. De
mucosa van het anale kanaal wordt verdeeld in drie
zones: de zona cutanea, de zona intermedia en de
zona columnaris (afb. 11.13 en 11.14).
De zona cutanea heeft een extern en een intern
gedeelte. Het externe gedeelte behoort niet tot het
eigenlijke anale kanaal. De scheidingslijn tussen
de twee gedeelten (de anus) is niet scherp, maar
varieert met de positie van de staart. Bij een af-
hangende staart is de anus zichtbaar in de vorm
van een dwarse sleuf. Het externe deel van de zona
cutanea is onbehaard. In de wand liggen de circum-
anale klieren. De omvang van de zone wordt sterk
bepaald door de mate van ontwikkeling van de cir-
cumanale klieren. Bij oudere reuen kan de externe
zone zeer breed zijn, waardoor het externe, dorsale,
toch al langere deel naar ventraal afhangt. Het kor-
tere ventrolaterale deel loopt ventraal enigszins
V-vormig uit. Het interne gedeelte van de zona
cutanea is ongeveer 4 mm breed en heeft een wat
vochtig oppervlak.
11 Digestieapparaat 123

Afbeelding 11.12 Afbeelding 11.13

Zijaanzichten van het abdomen met indeling in com- Bijna horizontale doorsnede van de anus van een hond:
partimenten: 1 diafragma, 2 lever, 3 maag, 4 pancreas, 1 zona cutanea, 2 uitmonding van de anale zak, 3 linea
5 nieren, 6 milt, 7 darmen, 8 ovarium, 9 ureter, 10 blaas, anocutanea, 4 zona columnaris, 5 anale zak (saccus
11 urethra, 12 rectum, 13 scrotum, 14 prostaat. paranalis).

Afbeelding 11.14
Anus en omgeving. Door de staart op te tillen is bij een hond zicht verkregen op het externe deel van de zona cuta-
nea (links). In het rechter beeld is de anus opengesperd, waardoor het interne deel van de zona cutanea en de zona
columnaris van het anale kanaal zichtbaar zijn geworden. De interne sphincter is gesloten. De opening van de linker
saccus paranalis is te zien bij de pijl, terwijl de opening van de rechter saccus paranalis schuilgaat achter een plooitje.
124 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
De zona intermedia heeft een breedte van hoog-
uit 1 mm en vormt een onregelmatige, vrij scherpe
rand, de linea anocutanea. Deze rand verloopt min
of meer gegolfd. De anale klieren (glandulae ana-
les) monden uit in deze zone. Het secretieproduct
van deze klieren is wat vettig.
De wand van de zona columnaris bestaat uit lon-
gitudinaal of dwars verlopende richels met daar-
tussen de anale sinussen (sinus anales). De omvang
van deze laatste houdt verband met het verloop
van de gegolfde linea anocutanea. De meeste sinus
anales eindigen craniaal in een lijn die de craniale
begrenzing van het anale kanaal vormt, de linea
anorectalis. Het rectum is het caudale deel van het
colon dat zich binnen de bekkenholte bevindt, tot
de linea anorectalis.
Dorsaal van het rectum bevindt zich het ventrale
deel van de musculus sacro-coccygealis. Lateraal
sluit voornamelijk de musculus levator ani aan op
het rectum. Ventraal grenst bij de teef de vagina en
bij de reu de urethra aan het rectum.
Inspectie
Bij het vaststellen van de lichaamstemperatuur
(hoofdstuk 8) werd bij het inbrengen van de ther-
mometer een aantal waarnemingen gedaan. Bij
honden met defecatie- of andere problemen in dit
gebied wordt deze inspectie uitgebreid. Hierbij
wordt gelet op volgend punten:
– Is het gebied naast de staart verdikt? Een verlies
aan steun door de m. coccygeus en/of de m. le-
vator ani kan leiden tot uitpuiling in dit gebied
(hernia perinealis). Een dergelijke uitpuiling kan
zowel links als rechts, of zelfs beiderzijds en ook
ventraal aanwezig zijn.
– Zijn er perianale fistels aanwezig? Fistelopenin-
gen wijzen op een uitgebreide ontsteking om
de anus en eventueel om het rectum. De ontste-
kingsreactie en de pijn ervan kunnen aanleiding
geven tot defecatieproblemen. Fistelopeningen
kunnen zeer klein en daarom onopvallend zijn.
– Bestaan er circumanale tumoren? Zo ja, dan wor-
den deze op de gebruikelijke manier beschreven
(hoofdstuk 4).
– Zijn er proglottiden van lintworm aanwezig in de
anus of in de haren in de buurt van de anus?
– Zijn er aanwijzingen voor overvulling van de ana-
le zakjes?
Palpatie
De palpatie wordt uitgevoerd met één hand, ter-
wijl de andere hand de staart goed omhoog houdt.
Bij onvoldoende omhooghouden van de staart zit
de anus te diep om goede palpatie te kunnen uit-
voeren. Eerst wordt gelet op de toestand van de m.
coccygeus en de m. levator ani. Het gebied links en
rechts naast de anus behoort onder de huid stevig
te zijn door de aanwezigheid van deze spieren. Bij
het bestaan van een hernia perinealis kan de huid
door de vingers van de palperende hand langs het
rectum naar binnen (craniaal) worden gedrukt. Dit
indrukken is echter soms onmogelijk door bijvoor-
beeld fecesophoping in het rectum.
Vervolgens wordt het circumanale gebied gepal-
peerd. Hierbij let men op de vulling van de anale
zakjes, op verdikkingen die kunnen wijzen op de
aanwezigheid van tumoren en op eventuele pijn-
lijkheid.
■
11.2.5 Rectum en omgeving
Inleiding
Het rectale onderzoek wordt bij de hond en de kat
alleen bij bepaalde indicaties uitgevoerd. Belang-
rijke indicaties in het kader van het digestieappa-
raat zijn: obstipatie (obstructie of strictuur), bloed
op ontlasting (tumor, ontsteking), diarree (onder-
scheid dunnedarm- of dikkedarmdiarree), inconti-
nentia alvi en tenesmus alvi. Daar de kat de neiging
heeft dit onderzoek niet toe te laten zonder sedatie,
slaat men het bij deze diersoort nogal eens over,
echter ten onrechte.
Uitvoering en interpretatie
Voor het rectale onderzoek bedekt men de touche-
rende vinger met een handschoen, die vervolgens
wordt voorzien van glijmiddel. Intussen is het dier
door de begeleider gefixeerd aan een van de lange
kanten van de tafel, terwijl de onderzoeker aan
de korte kant gaat staan achter het dier. Om het
comfort voor de patiënt te verbeteren, wordt er ge-
bruikgemaakt van glijmiddel. Met één hand wordt
de staart omhoog gehouden, met de andere hand
wordt getoucheerd. De anus wordt bedekt met
wat glijmiddel, waardoor het dier gewaarschuwd
en tegelijkertijd mogelijk enigszins gerustgesteld
wordt. Vervolgens houdt men de toucherende vin-
ger (meestal de wijsvinger) met zachte druk tegen
de anus, waardoor de vinger als vanzelf de sfincters
van de anus kan passeren. Dit mag geen ‘borende’
beweging zijn, omdat het dier dit als zeer pijnlijk
ervaart. Met rectaal onderzoek kan veel informatie
worden vergaard. Om geen afwijkingen te missen
dient de onderzoeker de tijd en de rust in acht te
nemen die nodig zijn om zorgvuldig aandacht te
besteden aan de hierna volgende onderdelen.
Anus
Bij een normale anusstructuur blijkt de anus ge-
makkelijk uitrekbaar. De diameter van het anale
11 Digestieapparaat
kanaal past zich zonder probleem aan aan de dia-
meter van de toucherende vinger (uiteraard op
voorwaarde dat de afmetingen van het te onderzoe-
ken dier en de diameter van de toucherende vinger
enigszins op elkaar zijn afgestemd). Circumanale
afwijkingen kunnen een vernauwing van het anale
kanaal tot gevolg hebben, soms zelfs zodanig dat
de vinger de anus niet kan passeren. De anamnese
zal dan tenesmus alvi en feces met een verkleinde
diameter vermelden.
Men let tegelijk op pijnlijkheid. Over het alge-
meen verdragen dieren het toucheren met slechts
gering verzet, op voorwaarde uiteraard dat het met
zachtheid wordt uitgevoerd. Circumanale en recta-
le aandoeningen kunnen aanleiding geven tot pijn-
reacties. Deze uitingen kunnen zo sterk zijn dat het
toucheren niet kan worden voortgezet. Onderzoek
onder anesthesie is dan noodzakelijk. Vooral bij
dieren met perianale fistels kan dit nodig zijn.
Behalve op de passagemogelijkheid en pijnlijk-
heid moet men ook letten op de tonus van de anus.
Over het algemeen is de tonus zodanig dat de sfinc-
ters stevig om de vinger sluiten. Zowel een verlaag-
de als een verhoogde tonus hebben betekenis. Een
verlaagde tonus kan wijzen op een gestoorde in-
nervatie van de anus. Bij een verlaagde tonus is het
belangrijk zowel de anusreflex als de bulbocaver-
nosusreflex (druk op bulbus van de penis resulteert
in contractie van de anussfincters) te controleren.
Een verhoogde tonus kan wijzen op een verhoogde
prikkelbaarheid bij de defecatiereflex; dit kan af-
wijkend defecatiegedrag veroorzaken.
Vervolgens worden de structuren van de anus
onderzocht: het slijmvlies van het anale kanaal, de
sfincters, de anale zakjes en het circumanale ge-
bied. Het onderzoek kan worden uitgevoerd door
het hele gebied tussen duim en toucherende vinger
te palperen. Bij deze palpatie gaat het vooral om
het vaststellen van onregelmatigheden, verdik-
kingen en pijn. De anale zakjes zijn beiderzijds
ventrolateraal in de anussfincter te voelen als goed
omschreven verdikkingen.
Rectum
Vervolgens richt de onderzoeker de aandacht op
het rectum (rectuminhoud en -wand). Bij het ver-
der inbrengen van de vinger stuit men veelal eerst
op feces. De feces worden beoordeeld op hoeveel-
heid en consistentie. Vooral de aanwezigheid van
grote hoeveelheden harde feces kan betekenis
hebben (waarom werd de defecatiereflex niet opge-
wekt, of waarom leidde de defecatiereflex niet tot
lediging van colon/rectum?).
Onderzoek van de mucosa van het rectum is van
groot belang bij dieren met verschijnselen van dik-
125
kedarmdiarree. Bij gezonde dieren heeft het slijm-
vlies een soepel, enigszins geplooid en regelmatig
karakter. Een ontsteking maakt het slijmvlies min-
der soepel en het oppervlak onregelmatig. Boven-
dien is het toucheren dan pijnlijk.
Bij het toucheren wordt ook vastgesteld of er
dikten in de rectumwand aanwezig zijn of van
buitenaf op het rectum drukken, en of er zich in
het rectum een strictuur bevindt. Tijdens het tou-
cheren kan een contractiering ontstaan; deze ring
moet men niet aanzien voor een strictuur. Door
zachte druk zal de contractiering uiteindelijk ver-
strijken.
M. coccygeus en m. levator ani
Na onderzoek van de rectumwand wordt de aan-
dacht gericht op de spieren die links en rechts het
rectum begrenzen, namelijk de m. coccygeus en m.
levator ani. Zoals eerder gezegd leidt een breuk van
deze spieren tot een hernia perinealis. Indien deze
spieren intact zijn, blijkt links en rechts van het
rectum een stevige ‘wand’ aanwezig. Zijn de spie-
ren verdwenen, dan kan men met de toucherende
vinger tot onder de huid komen. Daar in deze situ-
atie de steun voor het rectum is weggevallen, is er
meestal sprake van een dilatatie van het rectum. In
deze gevallen wordt het rectum bij defecatie on-
voldoende geledigd. Doordat de feces dan lang in
het verwijde rectum verblijven, wordt steeds meer
vocht aan de feces onttrokken, hetgeen leidt tot
verharding.
Inwendige darmbeenlymfknopen (lymphonodi
hypogastrici)
De inwendige darmbeenlymfknopen zijn niet pal-
pabel als zij niet vergroot zijn. Bij tumorale ontaar-
ding kunnen de darmbeenlymfknopen sterk ver-
groot zijn. Zij worden dan gevoeld dorsaal in het
gebied van de lumbosacrale overgang. De touche-
rende vinger kan de caudale begrenzing van deze
lymfknopen bereiken. Vergroting kan leiden tot
verplaatsing van colon/rectum naar ventraal.
Bekkenbeenderen
Omdat het rectum zich in het bekkenkanaal be-
vindt, moeten in het kader van het onderzoek van
het digestieapparaat ook de bekkenbeenderen
onderzocht worden. Afwijkingen van het bekken
kunnen leiden tot een vernauwing van het bekken-
kanaal, waardoor de passage van feces ernstig kan
worden belemmerd en obstipatie kan optreden.
Prostaat
Het onderzoek van de prostaat wordt beschreven
in hoofdstuk 12. Het is bij het onderzoek van het
126 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

digestieapparaat van de reu van belang de prostaat
te onderzoeken. Immers, een sterk vergrote pros-
taat kan aanleiding geven tot belemmering van de
passage van de colon-rectuminhoud.
■
11.3 Notatie
De gegevens van het onderzoek kunnen worden
vermeld op een formulier zoals opgenomen op de
cd-rom. De waarnemingen kunnen neerkomen op
een diagnose. In zo’n geval wordt uiteraard een
therapeutisch plan gemaakt. Dikwijls leiden de
waarnemingen echter niet tot een diagnose. Wel
kan meestal de formulering van het probleem wor-
den aangescherpt, op basis waarvan dan een plan
voor verdere diagnostiek kan worden gemaakt.
Soms is het nodig intussen een symptomatische
behandeling in te stellen.
■
11.4 Verder onderzoek
Voor de uitbreiding van de diagnostiek bestaan
veel mogelijkheden. De toepasbaarheid hiervan
hangt sterk af van de kosten van apparatuur, het te
verwachten aantal patiënten dat in een bepaalde
periode onderzocht moet worden en de gelegen-
heid van de dierenarts om kennis en ervaring op
te doen en te onderhouden. Deze overwegingen
leiden tot de volgende mogelijkheden voor verdere
diagnostiek, waarbij enigermate een rangschikking
naar praktijkniveau is aangehouden:
– bloedonderzoek (bijvoorbeeld: routine klinisch-
chemisch onderzoek en ‘trypsine-like immuno-
reactivity’)
– urineonderzoek
– fecesonderzoek (parasieten)
– dieetmaatregelen
– natief röntgenonderzoek
– echografie
– eenvoudig röntgencontrastonderzoek
– dunnenaald-aspiratiebiopsie en cytologisch on-
derzoek
– diagnostische laparotomie, ook voor wandbiopsie
van het maag-darmkanaal
– endoscopie (slokdarm, maag, duodenum, colon)
met biopsie
– laparoscopie
– tolerantietesten
– pH-meting in slokdarm
– slokdarmdrukmeting
– maagsapsecretie (stimulatie)
– leverbiopsie

Literatuur

1 Bistner SI, Ford RB. Handbook of veterinary procedures and emergency treatment.
Philadelphia: Saunders, 1995.
2 Foreest A van. Tandheelkunde bij gezelschapsdieren. Maarssen: Elsevier/Bunge,
1999.
3 Guilford WG, Center SA, Strombeck DA, et al. Strombeck’s Small animal
gastroenterology. Philadelphia: Saunders, 1996.
4 McCurnin DM, Poffenbarger EM. Small animal physical diagnosis and clinical
procedures. Philadelphia: Saunders, 1991.
5 Tams TR. Handbook of small animal gastroenterology. Philadelphia: Saunders,
1996.
6 Thomas DA, Simpson JW, Hall EJ. Manual of canine and feline gastroenterology.
Shurdington (Cheltenham): British Small Animal Veterinary Association, 1996.
 12 Nieren en urinewegen
H.F. L’Eplattenier en A.M. van Dongen
De functies van de nieren en van de urinewegen
hangen nauw met elkaar samen, maar verschillen
toch sterk van elkaar. De nieren vervullen een be-
langrijke rol bij de handhaving van de homeostase.
Door de productie van urine worden eindproduc-
ten van de stofwisseling geëlimineerd en wordt de
samenstelling van de extracellulaire vloeistof bin-
nen nauwe grenzen gehandhaafd. De urinewegen
verzorgen de afvoer van urine, waarbij een gelei-
delijk gevuld reservoir op daartoe geëigende mo-
menten kan worden geledigd. Aandoeningen van
de urinewegen leiden vaak tot afwijkende urine- en
mictiepatronen. Nierafwijkingen geven veelal pas
in een vergevorderd stadium aanleiding tot (weinig
specifieke) verschijnselen.
Indien de probleemformulering daartoe aan-
leiding geeft, wordt nogal eens besloten om de
aandacht te richten op óf de nieren óf de urine-
wegen. Hierbij mag men echter niet vergeten dat
aandoeningen van de urinewegen gevolgen kun-
nen hebben voor de nieren en (in mindere mate)
omgekeerd. Problemen van óf de urinewegen óf de
nieren kunnen die van het andere onderdeel over-
schaduwen. Bij anamnese en (lichamelijk en verder)
onderzoek is ten aanzien van dit punt waakzaam-
heid geboden. Toch zal in dit hoofdstuk ter wille
van de overzichtelijkheid een tweedeling worden
aangehouden, vooral waar het de anamnese betreft.
■
12.1 Anamnese
■
12.1.1 Nieren
Door glomerulaire filtratie en tubulaire reabsorptie
en secretie dragen de nieren in belangrijke mate
bij tot de handhaving van isovolemie, isosmose en
isoionie. De nier vervult ook een belangrijke endo-
criene rol en produceert hormonen als renine, ery-
tropoëtine en dihydroxycholecalciferol. Bovendien
is de nier doelwitorgaan voor andere hormonen,
zoals aldosteron, parathormoon en vasopressine.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_12, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Hieruit valt af te leiden dat een gestoorde nierfunc-
tie gevolgen kan hebben voor een veelheid aan
(regulatie)mechanismen die een rol spelen bij de
homeostase.
Verschijnselen
Een acute nieraandoening zal veelal niet door de
eigenaar worden herkend en zelfs bij een aanzien-
lijk functieverlies zullen in de acute fase hooguit
(ogenschijnlijk) milde verschijnselen zoals een
oligo- of anurie optreden. Daarom is het bij aandoe-
ningen die aanleiding kunnen geven tot acuut nier-
falen (bijvoorbeeld aanhoudende slechte renale per-
fusie door shock), van belang om vragen te stellen
over de urineproductie en/of deze te controleren.
Langer bestaande nieraandoeningen kunnen aan-
leiding geven tot voor de eigenaar waarneembare
verschijnselen via drie categorieën functiestoornis-
sen: 1 verminderd concentrerend vermogen, 2 ver-
hoogd verlies van plasma-eiwitten, en 3 progressief
verlies van functionerende nefronen. Afhankelijk
van de aard en de uitgebreidheid van de nierfunc-
tiestoornissen kunnen de verschijnselen sterk va-
riëren.
Tubulaire disfuncties kunnen leiden tot ver-
minderd concentrerend vermogen van de nier. Dit
resulteert in een toename van het urinevolume
(polyurie). Ter compensatie zal er ook meer worden
gedronken (polydipsie). Is de gelegenheid om bui-
tenshuis te urineren te beperkt in verhouding tot
de toegenomen urineproductie, dan wordt soms
(actief) in huis geplast. Veelal zal de te overbruggen
periode ’s nachts het langst zijn en zal nocturie het
eerst opvallen.
Vermindering van de selectiviteit van de glome-
rulusmembraan leidt tot verhoogde doorlaatbaar-
heid voor (vooral kleinmoleculaire) plasma-eiwit-
ten. Dit kan resulteren in een verlaagd gehalte in
het bloed van vooral albumine, maar bijvoorbeeld
ook van antitrombine iii. Uiteindelijk zal, door
verlies aan colloïd-osmotische druk, vocht uit de
vaten treden naar het interstitium (oedeem) en/of
128 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
de peritoneale holte (ascites) (zie ook § 8.3.4 en
§ 10.2.3). Daarnaast kunnen door het ontbreken van
bijvoorbeeld antitrombine in beginsel ook thrombi
ontstaan, die zich bij optreden in de longen zouden
kunnen manifesteren als benauwdheid.1
Door ascenderen van een lage urineweginfectie
kan een pyelonefritis ontstaan. Symptomen op ba-
sis van de ontsteking van de lage urinewegen (dysu-
rie) zullen hierbij vaak op de voorgrond treden. Als
er daarnaast ook algemene malaise (bijvoorbeeld
koorts en anorexie) is, kan dat niet alleen door een
ontsteking aan de lage urinewegen worden veroor-
zaakt. Nader onderzoek is dan gewenst en daarbij
zou een pyelonefritis aan het licht kunnen komen.
Onafhankelijk van de oorzaak en de lokalisatie
van de primaire laesie (glomerulair, tubulair of
vasculair/interstitieel) zal progressief nefronenver-
lies uiteindelijk leiden tot het beeld van chronisch
nierfalen.2 Bij een verlies van meer dan 50% van de
nierfunctie gaan de eliminerende en homeostati-
sche functies tekortschieten. Door de verminderde
glomerulaire filtratie (en secretie) zal er retentie
optreden van veel verbindingen die normaliter via
de nieren geklaard zouden worden. Dit betreft niet
alleen stofwisselingseindproducten zoals ureum en
creatinine, maar ook allerlei organische zuren en
hormonen als bijvoorbeeld gastrine en parathor-
moon. Daarnaast wordt medicatie met een renale
excretie vertraagd uitgescheiden.
Dit leidt dan tot een reeks verschijnselen, die
veelal wordt samengevat onder de term uremiesyn-
droom. Meestal vallen de problemen gerelateerd
aan het maag-darmkanaal (verminderde eetlust
en braken) de eigenaar het eerst op, maar in een
eerder stadium is vaak al sprake van (subtiele)
verschijnselen als gevolg van uremische encefalo-
pathie (o.a. verminderd bewustzijnsniveau, tremo-
ren).3 De eigenaar zal geconfronteerd worden met
een dier dat steeds minder actief wordt, omdat er
naast sopor in toenemende mate sprake zal zijn
van anemie.4 Met het progressieve verlies aan nier-
epitheel daalt ook de productie aan erytropoëtine.
Daarnaast kan in een vergevorderd stadium bloed-
verlies optreden via het maag-darmkanaal door
bijvoorbeeld maagulcera als gevolg van uremische
gastritis, maar ook als gevolg van een vergrote bloe-
dingsneiging. Deze hemorragische diathese berust
op een verworven ‘uremische’ trombocytopathie en
een daarmee samenhangende gestoorde interactie
van trombocyten met de vaatwand.5,6
Bij chronisch nierfalen kan ook de omzetting van
vitamine D naar het metabool actieve hormoon
1,25-dihydroxycholecalciferol (calcitriol) vermin-
deren. Hierdoor neemt de absorptie van calcium
uit het darmkanaal af. De daardoor optredende
neiging tot hypocalciëmie stimuleert de afgifte van
parathormoon (pth) door de bijschildklieren. Deze
verhoogde pth-afgifte wordt verder bevorderd
door de verminderde negatieve terugkoppeling
van calcitriol op de parathormoonproductie door
de bijschildklieren. De aldus ontstane secundaire
hyperparathyroïdie kan bij jonge dieren leiden tot
hyperostotische reacties (aan de schedelbeenderen)
die soms ook door de eigenaar worden waargeno-
men. Bij oudere dieren leidt de hyperparathyroïdie
vooral tot osteodystrofie. Dit secundaire gevolg van
nierinsufficiëntie resulteert slechts uiterst zelden
in een zodanig verlies aan botmineralisatie dat een
zogenaamde ‘rubber jaw’ ontstaat.5
Leefomstandigheden en voorgeschiedenis
Belangrijke niet-inheemse (subtropische) infectie-
ziekten als bijvoorbeeld leishmaniasis en dirofila-
riasis gaan vaak gepaard met ernstige glomerulo-
nefritis. Deze voorbeelden onderstrepen nog eens
het belang van vragen over de leefomstandigheden
en de voorgeschiedenis van de patiënt (herkomst
uit of reizen naar het buitenland) (zie ook hoofd-
stuk 6).
■
12.1.2 Urinewegen
De blaas heeft twee functies. In de eerste plaats
moet een geleidelijke vulling met urine moge-
lijk zijn (reservoirfunctie) en in de tweede plaats
moet een snelle lediging kunnen plaatsvinden
(mictiefunctie). De m. detrusor vesicae verzorgt de
reservoirfunctie en draagt bij tot de lediging. De
blaashals en het craniale deel van de urineleider
(urethra) verzorgen opening en sluiting.
Bij een relatief lage vullingsgraad blijft de druk in
de blaas laag en blijft de blaashals gesloten. Bij toe-
nemende vulling leiden rekreceptoren in de blaas-
wand een spinale reflex in. Indien hogere centra de
mictiedrang niet onderdrukken, voert deze reflex
tot een detrusorcontractie, die wordt begeleid door
een relaxatie van blaashals en urethra. Wanneer
contractie en relaxatie gecoördineerd verlopen (de-
trusor-urethrale synergie), ledigt de blaas zich met
een minimale tegendruk van blaashals en urethra.
De detrusor contraheert na cholinerge parasym-
pathische prikkeling door de n. pelvicus. De afge-
nomen sympathische prikkeling van blaashals en
urethra (overwegend via alfa-adrenerge receptoren)
resulteert in vermindering van de weerstand van
de blaasuitgang. De tevens afgenomen sympathi-
sche beïnvloeding van de blaasfundus (verlopend
via de n. hypogastricus en bèta-adrenerge recep-
toren) maakt een ongeremde contractie van de m.
detrusor mogelijk. De mictiefase wordt dus para-
12 Nieren en urinewegen
sympathisch gedomineerd door de n. pelvicus; de
sympathische beïnvloeding is dan minimaal (afb.
12.1). De reservoirfase wordt gedomineerd door de
n. hypogastricus. Sympathische beïnvloeding van
alfa-adrenerge receptoren in de blaashals en ure-
thra leidt tot voldoende hoge sluitingsdruk. Gelijk-
tijdige activering van bèta-adrenerge receptoren in
de blaasfundus veroorzaakt een remming van de
parasympathische reflexen. Tijdens de reservoirfa-
se overheerst dus een sympathische beïnvloeding;
de parasympathische invloed is dan minimaal (afb.
12.1).
Een ononderbroken detrusorcontractie is slechts
mogelijk bij afwezigheid van remmende invloeden
van hogere centra. De mogelijkheid tot willekeu-
rige onderbreking van de mictie dient altijd bij de
beoordeling te worden betrokken en speelt onder
meer sterk bij het mictiegedrag van reuen.
De mictie van teven, poezen en (gecastreerde) ka-
ters kan als normaal worden beoordeeld als bij de
eerste mictiepoging een flinke hoeveelheid urine
wordt geproduceerd. Van gezonde teven en katten
moet de eigenaar kunnen melden dat de urine met
een voldoende krachtige straal wordt geloosd. Bij
reuen wordt de mictie, in het kader van het uitzet-
ten van ‘geurvlaggen’, herhaaldelijk onderbroken.
De conclusie ‘ongestoorde mictie’ kan bij reuen pas
worden getrokken na een uitgebreide anamnese
en/of na eigen waarneming. Soms kan controle van
het urineresidu in de blaas nodig zijn. Heeft het
dier voldoende gelegenheid gehad tot urineren,
dan behoort slechts een geringe hoeveelheid urine
(0,2-0,4 ml/kg) als residu in de blaas aanwezig te
zijn.8
Verschijnselen
De voor de eigenaar waarneembare verschijnselen
van afwijkingen aan de urinewegen kunnen be-
trekking hebben op de urine (geur en kleur) en op
Afbeelding 12.1
Neurologische beïnvloeding van blaas en urethra.
129
de mictie (dysurie en incontinentia urinae). De ver-
schijnselen worden in dit hoofdstuk in deze volg-
orde besproken. Tot slot wordt nog ingegaan op
tenesmus alvi, een verschijnsel dat soms wordt ge-
zien bij afwijkingen aan een van de adnexa van de
urinewegen: de prostaat. Evenals in de voorgaande
hoofdstukken worden de diverse verschijnselen on-
afhankelijk van elkaar besproken. Het zal duidelijk
zijn dat ze vaak in combinatie voorkomen.
Speciaal bij de niet-gecastreerde kater heeft de
urine een erg penetrante geur. Bij honden en poe-
zen is dit wat minder het geval. Bij sterke bacteriu-
rie kan de eigenaar een ‘scherpe lucht’ aan de urine
opvallen, doordat veel ureum in ammoniak wordt
omgezet.
Bij de melding van rode urine moet allereerst
worden gevraagd of het gaat om hematurie (bijmen-
ging van bloed en/of bloedkleurstof in de urine) of
om bloedverlies onafhankelijk van de mictie (al of niet
met verlies van niet-rood vocht). Deze vraag levert
niet altijd een duidelijk antwoord op. Verdere vra-
gen over zindelijkheid, over vochtverlies in huis
en over het mictiepatroon leiden vrijwel altijd
tot uitsluitsel. Bloedverlies onafhankelijk van de
mictie duidt op een bloeding distaal van wat wel
wordt aangeduid als de interne sfincter (blaashals
en proximale urethra). Als bronnen voor dergelijk
bloedverlies komen bij de reu in aanmerking: pros-
taat, penis, preputium en urethra. Felrood bloed
suggereert een erg distale bloeding, terwijl don-
kerder bloed past bij een meer proximale bloeding.
Bij vrouwelijke dieren kan de oorsprong van het
bloedverlies in de genitale tractus (zie hoofdstuk
13) gelegen zijn.
Het verschijnsel hematurie betekent dat de oor-
sprong van de bloeding proximaal van de interne
sfincter (afb. 12.2) is gelegen. Bij concentraties van
2,5 × 109 erytrocyten/l is hematurie met het blote
oog waarneembaar c.q. ligt de grens tussen micro-
en macrohematurie. Slechts bij zeer hoge uitzon-
Afbeelding 12.2
De urinewegen van een reu.
130 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
dering vermengt de door de urethra stromende
urine zich ter plaatse met bloed zonder dat men
daarnaast bloedverlies onafhankelijk van de mic-
tie waarneemt. Bij hematurie betreft het dan ook
vrijwel altijd vesicogeen, ureterogeen of nefrogeen
bloedverlies.
Tussen vesicogeen enerzijds en ureterogeen/nefro-
geen anderzijds kan onderscheid worden gemaakt
door te informeren naar een eventuele begelei-
dende dysurie (pijnlijke en/of moeilijke mictie). Bij
aanwezigheid van dysurie is het zeer waarschijnlijk
dat het bloed in de blaas aan de urine wordt toege-
voegd (zie ook hierna). Bloedverlies uit nieren of
ureters gaat niet gepaard met dysurie.
Verder kunnen ook de kleur van het bloed, even-
tuele stolsels en de vermenging van bloed met de
urine bijdragen tot het onderscheid tussen vesico-
gene en ureterogene/nefrogene hematurie. Indien
de bloedbijmenging vooral optreedt aan het einde
van de mictie en de kleur felrood is, doet dit sterk
denken aan vesicogeen bloedverlies. Vermenging
met de gehele plas tot een donkerrode tot bruine
vloeistof, meestal zonder de aanwezigheid van
stolsels, wijst op een ureterogene of nefrogene oor-
sprong.
Dysurie is het gevolg van prikkeling van pijn- en
rekgevoelige receptoren in de blaaswand. Deze
prikkels gaan afferent via de n. pelvicus en kunnen
via efferente parasympathische vezels leiden tot
detrusorcontracties. Eigenaren noemen dan ver-
schijnselen als persen op de urine (strangurie) en/of
vaak kleine beetjes plassen (pollakisurie). In afwe-
zigheid van een urethraobstructie gaat dit gepaard
met een matig gevulde of lege blaas. Aandoeningen
zoals een blaasontsteking, een blaastumor en blaas-
stenen kunnen langdurig afferente prikkels gene-
reren, waardoor de dieren veelvuldig loos persen.
De eigenaar meldt meestal dat het dier na de mictie
blijft napersen.
Incontinentia urinae is onwillekeurig urineverlies.
Bij anatomisch normale dieren overschrijdt dan
de vesicale druk de maximale weerstand van de
urethra (afb. 12.3). Er zijn twee hoofdgroepen te on-
derscheiden:
− een relatief te geringe urethrale weerstand (sfinc-
terincontinentie)
− een relatief te hoge blaasdruk (detrusorinconti-
nentie)
In het gesprek met de eigenaar is het meestal mo-
gelijk onderscheid te maken tussen deze twee vor-
men. Detrusorincontinentie wordt meestal gezien
in samenhang met verschijnselen van dysurie.
Sfincterincontinentie gaat meestal niet gepaard
Afbeelding 12.3
Urodynamische relatie tussen blaashals en blaaslumen.
met dysurie. De eigenaar meldt vaak dat de hond
urine verliest als hij ligt of slaapt. Bij verdenking
op sfincterincontinentie moet vooral ook worden
nagegaan of er sprake is van polyurie. Een door po-
lyurie relatief snel overvulde blaas kan leiden tot
onwillekeurig urineverlies bij een normaliter wel
adequaat functionerende sfincter.
Na castratie gaat bij sommige teven de sfincter-
functie achteruit en kan incontinentie ontstaan.
Ook aandoeningen van de zenuwen die de blaas-
functie controleren kunnen incontinentie veroor-
zaken. Aanwijzingen voor neurogene oorzaken
kunnen soms worden verkregen doordat in de
anamnese begeleidende uitvalsverschijnselen naar
voren komen: ataxie/parese, verminderde staart-
tonus en incontinentia alvi. Het gelijktijdig voor-
komen van zowel strangurie/dysurie met een volle
blaas alsook incontinentia urinae, is meestal het
gevolg van een functionele urethraobstructie met
een overloopblaas.
Bij jonge dieren met incontinentia urinae moet
ook aan aangeboren afwijkingen worden gedacht.
Als een of beide ureteren ectopisch zijn en caudaal
van de sfincter in de urethra uitmonden, wordt
meestal door de eigenaar gemeld dat de hond con-
tinu druppelsgewijs urine verliest. Voorts moet
volledigheidshalve worden vermeld dat eigenaren
een enkele keer verlies van een andere vloeistof dan
urine presenteren als incontinentia urinae. Dit kan
bijvoorbeeld gaan om ontstekingsmateriaal, zoals
dat kan afvloeien bij vaginitis en balanoposthitis.
Tenesmus alvi is een pijnlijke en/of moeilijke defe-
catie (zie ook hoofdstuk 11). Vergroting van de pros-
taat kan leiden tot belemmering van de passage van
feces door het rectum. In uitgesproken gevallen
worden zelfs afgeplatte feces geproduceerd. Een
vergrote prostaat verschuift soms wat in de rich-
ting van het abdomen, wat de ruimte voor passage
van feces ten goede komt. Bij defecatie treedt dan
12 Nieren en urinewegen
soms verplaatsing op van de vergrote prostaat naar
caudaal, waardoor de op gang gekomen defecatie-
reflex nog wordt versterkt.
■
12.2 Lichamelijk onderzoek
Het lichamelijk onderzoek omvat een onderzoek
van de kop en het abdomen, dat speciaal is gericht
op nieren, blaas en prostaat. Urethra en prostaat
worden rectaal onderzocht en voorts worden penis
en preputium of vulva en vagina onderzocht.
■
12.2.1 Onderzoek aan de kop
Bij het onderzoek van de kop gaat de aandacht spe-
ciaal uit naar de benige structuren. Deze structuren
worden gepalpeerd op het voorkomen van eventu-
ele hyperosteotische veranderingen. Ook worden
de kaken gecontroleerd op te grote beweeglijkheid
(‘rubber jaw’). De kleur van de slijmvliezen kan een
aanwijzing geven voor het bestaan van anemie. Bij
ernstige uremie kan een scherpe fetor ex ore (am-
moniak) opvallen.
■
12.2.2 Onderzoek van het abdomen
Het onderzoek van het abdomen verloopt zoals
aangegeven in hoofdstuk 11 en omvat inspectie en
palpatie van de buik met eventueel als aanvullin-
gen percussie en undulatie. Bij de inspectie wordt
vastgesteld of de buik goed wordt opgetrokken of
juist afhangt en of er sprake is van een omvang-
rijke buik (symmetrisch of asymmetrisch). Bij de
buikpalpatie wordt ook hier eerst oppervlakkig en
daarna diep gepalpeerd. Percussie en undulatie ko-
men vooral bij omvangsvermeerdering aan de orde.
Ascites kan het gevolg zijn van sterke proteïnurie
(zie ook § 12.1.1) en kan ook voorkomen bij een trau-
ma met ruptuur van de urinewegen. Onderzoek op
de aanwezigheid van ascites is besproken in hoofd-
stuk 10 en 11. Soms wordt in combinatie met dysu-
rie een volle buik gezien; dit kan berusten op een
zodanige urineretentie dat de omvangstoename
van de blaas uitwendig zichtbaar wordt.
Nieren
Bij de hond liggen de nieren retroperitoneaal en
worden ze in positie gehouden door subperitone-
aal bindweefsel. De fixatie is vrij ruim en de nieren
worden dan ook met de ademhaling enigszins ver-
plaatst. De rechter nier ligt wat verder craniaal dan
de linker (afb. 12.4). Bij de meeste honden ligt de
rechter nier geheel binnen de ribbenboog. De cra-
niale pool ligt in de fossa caudalis van de lever. De
131
mediale begrenzing van de rechter nier ligt dicht
bij de vena cava caudalis en de ventrale begrenzing
maakt contact met pancreas en colon ascendens.
De linker nier ligt craniaal ook tegen het pancreas
en het craniolaterale oppervlak ligt tegen de medi-
ale zijde van de milt en de curvatura major van de
maag. De vena cava caudalis vormt ook hier de me-
diale begrenzing. Ventraal van de linker nier ligt
het colon descendens.
Bij de hond is door buikpalpatie meestal alleen
de caudale pool van de linker nier af te tasten.
Een duidelijke omvangsvermeerdering door een
nieuwvorming, cyste of hydronefrose is meestal
met palpatie wel vast te stellen. Omvangsvermin-
dering daarentegen is erg moeilijk vast te stellen
en pogingen daartoe leiden nogal eens tot onjuiste
uitspraken.
Bij de kat kunnen in het algemeen de beide nieren
worden gepalpeerd. De retroperitoneale fixatie is
veel losser dan bij de hond. De nieren kunnen vaak
geheel worden omvat en laten zich meestal door de
palperende vingers vrij ver verplaatsen, wat ertoe
bijdraagt dat bij de kat soms een nier voor een pa-
thologische verdikking wordt gehouden.
Als gevolg van de veelal soepele buikwand kun-
nen bij de kat beter dan bij de hond uitspraken
worden gedaan over grootte, vorm en consisten-
tie van de nieren. Soms kan zelfs de aard van het
oppervlak worden benoemd. Hierdoor kan men
veranderingen met bindweefselretractie (schrom-
pelnieren), perirenale cysten en/of nieuwvormin-
gen op het spoor komen. Bij vette katten worden
de nieren omgeven door een aanzienlijke laag vet,
waardoor ze bij palpatie wat groot kunnen lijken.
Bij erg magere katten kan het oppervlak van de nie-
ren erg goed worden afgetast, waarbij de boonvorm
met hilus kan opvallen.
Afbeelding 12.4
De positie van de linker en de rechter nier.
132 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Ureters
De retroperitoneaal verlopende ureters zijn zelfs
bij sterke dilatatie niet voor palpatie bereikbaar.
Voor het grootste deel liggen de beide ureters in
de onmiddellijke omgeving van de aorta en de v.
cava caudalis. Meer naar caudaal buigen ze naar
ventraal en monden ze uit in het trigonum van de
blaas.
Blaas
Ventraal wordt de blaas begrensd door de buik-
wand en dorsaal door het colon descendens. Afhan-
kelijk van de vullingsgraad kan de blaas lateraal
ook contact maken met de buikwand. Bij de kat
is het colon zo beweeglijk dat het zich (in gevulde
toestand) lateraal van de blaas kan bevinden. In een
dergelijke situatie zou een omschreven fecesbolus
verward kunnen worden met een blaassteen! Zo’n
urineconcrement laat zich echter, in tegenstelling
tot een fecesbolus, niet indeuken.
Bij niet al te sterk gespannen buikmusculatuur is
de blaas bij hond en kat vrijwel altijd palpabel. In
matige vullingstoestand wordt de blaas herkend
als een vloeistofophoping, die wordt begrensd door
een soepele wand. Een stevige (gespannen) blaas
duidt op een toegenomen contractiegraad van de
m. detrusor en moet als afwijkend worden beoor-
deeld. Een lege blaas wordt gevoeld als een weef-
selbolletje.
De positie van de blaas is natuurlijk sterk afhan-
kelijk van de vullingsgraad. Een matig gevulde
blaas wordt in het ventrale en mediale hypogas-
trium aangetroffen, terwijl een zeer sterk gevulde
blaas zich tot in het epigastrium kan uitstrekken.
Bij grote honden voldoet een bimanuele palpa-
tie vanaf dorsaal het beste. Bij kleine honden en
bij katten kan de blaas goed met één hand vanaf
ventraal worden gepalpeerd. De vullingsgraad be-
oordeelt men met oppervlakkige palpatie. Met wat
diepere palpatie kan men soms bijzonderheden van
de wand (tumor) palperen en de blaasinhoud (ste-
nen) beoordelen.
Prostaat
De niet-afwijkende prostaat ligt in de bekkenholte
en wordt dan ook bij buikpalpatie niet gevoeld. Bij
sterke vergroting kan de prostaat in het hypogas-
trium worden gepalpeerd als een stevige (meestal
afgeronde) weefselmassa. Indien de vergroting be-
rust op cystevorming, kan verwarring ontstaan met
de blaas. Dit speelt vooral bij cysten die uitgaan van
de in het dorsale prostaatkapsel gelegen restant
van de buis van Müller (paraprostaatcysten).7 Soms
kunnen zowel de blaas als de cyste worden gepal-
peerd. In andere gevallen moet nader onderzoek
plaatsvinden om onderscheid te kunnen maken,
bijvoorbeeld herhaling van de palpatie na blaasle-
diging door katheterisatie.
■
12.2.3 Rectaal onderzoek
Het rectale onderzoek is reeds aan de orde geweest
in hoofdstuk 11. Voor het onderzoek van nieren en
urinewegen wordt de aandacht gericht op urethra
en prostaat.
Urethra
De urethra verloopt in de mediaanlijn over de bek-
kenbodem en is bij de reu caudaal van de prostaat
tot aan de bekkenomslag te voelen. Bij de teef is de
urethra over de volle lengte te palperen. Een nor-
male urethra voelt glad en soepel aan en is vrij ge-
makkelijk te bewegen over de bekkenbodem.
Prostaat
Bij de niet-gecastreerde reu is de prostaat, na het
bereiken van de geslachtsrijpe leeftijd, rectaal goed
voelbaar. In de dorsale mediaanlijn kan vrijwel
altijd een sulcus worden gevoeld. Deze correspon-
deert met een mediaan septum, dat de prostaat
verdeelt in een linker en een rechter lob. Met het
klimmen der jaren wordt de prostaat groter door
hypertrofie. Sterke hypertrofie kan een geleidelijk
meer abdominale positie van de prostaat tot gevolg
hebben. Deze verplaatsing kan zo aanzienlijk zijn
dat de prostaat rectaal (zonder verdere maatregelen)
niet meer voelbaar is. Na castratie atrofieert de pros-
taat sterk, maar hij is vaak nog wel rectaal te voelen.
Het rectale onderzoek wordt uitgevoerd zoals
aangegeven in hoofdstuk 11. Om goed te kunnen
beoordelen in hoeverre er sprake is van vergroting
en verplaatsing van de prostaat, brengt men tij-
dens het rectale onderzoek met de andere hand het
hypogastrium wat omhoog. Hiertoe legt men de
vlakke hand juist voor het bekken tegen de ventrale
buikwand. Door nu het hypogastrium ‘op te druk-
ken’ brengt men de prostaat omhoog en wat meer
in het bekken. Dit vergroot de mogelijkheden voor
een rectale beoordeling van de prostaat aanzienlijk.
Bij de kat wordt het rectale onderzoek zeer zelden
uitgevoerd; als het gebeurt gebruikt men de pink.
Soms is sedatie nodig. Het aantal indicaties voor
dit onderzoek is bij de kat veel geringer dan bij de
hond.
■
12.2.4 Onderzoek van penis en preputium
De glans penis is bij de hond te verdelen in een
bulbus en een pars longa. De pars longa beslaat
het distale drievierde deel. De meer proximaal ge-
12 Nieren en urinewegen
legen bulbus is een caverneuze expansie van het
corpus spongiosum. Bij erectie van de penis kan
vooral het dorsale deel van de bulbus enorm zwel-
len. Ventraal in het corpus spongiosum verloopt
de urethra, die voor een deel wordt omvat door het
os penis.
Het preputium is voor het grootste deel verbon-
den met de ventrale buikwand. Alleen het uiteinde
hangt vrij. In afwezigheid van een erectie omgeeft
het preputium de pars longa en een deel van de
bulbus van de penis. Indien bij voortduring (een
deel van) de penis niet door het preputium wordt
omgeven en gestuwd raakt, spreekt men van pa-
raphimosis. Het preputiale slijmvlies is bezet met
lymphonoduli. Deze zijn het talrijkst ter hoogte
van de omslag van het slijmvlies op de penis.
Inspectie van penis en preputium is vooral van
belang als er sprake is van bloedverlies onafhan-
kelijk van de mictie. Soms liggen hier laesies aan
ten grondslag die alleen met zorgvuldige inspectie
van het slijmvlies van penis en preputium kunnen
worden gevonden. Onder normale omstandig-
heden is het slijmvlies roze, glad (uitgezonderd
de genoemde lymphonoduli) en vochtig. Bij veel
reuen is het slijmvlies (licht) ontstoken, waardoor
het er enigszins rood kan uitzien en zich in de
preputiale opening wat purulent ontstekingsma-
teriaal bevindt.
De inspectie bij de hond wordt uitgevoerd ter-
wijl het dier op de zij ligt. Door zijn rug een beetje
te krommen kan men het bekken wat naar voren
kantelen. Dit vergemakkelijkt het uitschachten van
de penis (afb. 12.5). Door met een vinger tegen de
huidplooi tussen preputium en buikwand te druk-
ken schuift men het preputium over de pars longa
van de penis naar achter. Hierdoor raakt de penis
ook wat meer ventraal gericht en kan het preputi-
um over de bulbus worden gebracht. Dit uitschach-
ten van de penis mag geen noemenswaardige weer-
stand oproepen.
■
12.2.5 Onderzoek van vulva en vagina
Voor dit onderdeel kan worden verwezen naar
hoofdstuk 13. Hier worden alleen enkele aspecten
belicht die van belang zijn in verband met het func-
tioneren van nieren en urinewegen.
Vulva
Behalve op de voor de gynaecologie belangrijke
aspecten wordt gelet op de plaats van de vulva. Een
meer dan normaal naar ventrocraniaal geplaatste
vulva kan wijzen op interseksualiteit, waarbij ook
een vergrote clitoris kan worden gevonden. Verder
dient aandacht te worden besteed aan huid en be-
133
Afbeelding 12.5
In zijligging wordt de penis uitgeschacht door met een
vinger tegen de huidplooi tussen preputium en buikwand
te drukken.
haring in de directe omgeving van de vulva. Voch-
tige beharing, eventueel zelfs met huidveranderin-
gen, kan passen bij incontinentia urinae.
Vagina
Bij de grotere teven met een voldoende ruime va-
gina kan met de toucherende vinger de urethra op
de ventrale bekkenbodem worden gevoeld. Het
orificium urethrae wordt gevoeld als een kleine in-
deuking in de ventrale vaginawand ter hoogte van
de arcus ischiadicus. Verder naar craniaal wordt de
urethra gevoeld als een stevige streng met een dia-
meter van ongeveer 0,5 cm.
In het kader van het urologisch onderzoek wordt
bij vaginoscopie speciale aandacht geschonken aan
het orificium urethrae. Hierbij wordt gelet op even-
tuele deformiteiten en bovendien op het aspect van
het slijmvlies ter plaatse.
■
12.3 Verder onderzoek
Ruwweg gerangschikt naar toenemend praktijk-
niveau komen in aanmerking:
− urine-onderzoek (biochemisch en morfologisch)
− bloedonderzoek (gericht op de nierfunctie)
− röntgencontrastonderzoek
− echografie
− bacteriologisch onderzoek van urine (met anti-
biogram)
− kwantificering van eiwitverlies
− nierfunctieonderzoek (o.a. endogene creatinine-
klaring)
− ct en/of mri
134 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Literatuur

1 Grauer GF. Glomerulonephropathies. In: Nelson RW, C.G. Couto, eds. Small
animal internal medicine; 3rd ed. St. Louis: Mosby, 2003; 600-7.
2 Finco DR, Brown SA, Brown CA, et al. Progression of chronic renal disease in the
dog. J Vet Intern Med 1999; 13: 516-28.
3 Fenner W. Uremic encephalopathy. In: Bonagura RW, ed. Kirk’s Current veterinary
therapy xii. Small animal practice. Philadelphia: Saunders, 1995; 1158-61.
4 King LG, Giger U, Dierens D, Nagode LA. Anemia of chronic renal failure in dogs.
J Vet Intern Med 1992; 6: 264-70.
5 Polzin DJ, Osborne CA, Jacob F, Ross S. Chronic renal failure. In: Ettinger SJ,
Feldman EC, ed. Textbook of veterinary internal medicine. Diseases of the dog and
cat; 5th ed. Philadelphia: Saunders, 2000; 1634-62.
6 Brassard JA, Meyers KM, Person M, Dhein CR. Experimentally induced renal
failure in the dog as an animal model of uremic bleeding. J Lab Clin Med 1994; 124:
48-54.
7 Root Kustriz MV, Klausner JS. Prostatic diseases. In: Ettinger SJ, Feldman EC, ed.
Textbook of veterinary internal medicine. Diseases of the dog and cat; 5th ed.
Philadelphia: Saunders, 2000; 1687-98.
 13 Vrouwelijk geslachtsapparaat
A.C. Schaefers-Okkens en H.S. Kooistra
Een belangrijk gegeven ten aanzien van het onder-
zoek van het vrouwelijk geslachtsapparaat is dat
de toestand van dit orgaansysteem, evenals soms
het gedrag van het dier, sterk afhankelijk is van het
stadium van de voortplanting (oestrische cyclus,
anoestrus, graviditeit, partus, puerperium). Voorts
kan ook een ovariëctomie tot een ingrijpende wijzi-
ging hebben geleid.
Ook de leeftijd en het ras kunnen belangrijk zijn.
Naarmate een teef ouder wordt, stijgt bijvoorbeeld
de kans op het ontstaan van gynaecologische afwij-
kingen. Kleine hondenrassen werpen gemiddeld
een kleiner aantal, relatief zwaardere pups dan gro-
te rassen. Dit kan grote gevolgen hebben voor het
verloop van de partus, zeker als moeder (bekken)
en pups (lichaamsvorm) uit obstetrisch oogpunt
minder gunstig zijn gebouwd, zoals bij sommige
brachycefale rassen het geval is.1
Indien na de probleemformulering het diagnos-
tisch plan een onderzoek van het vrouwelijke ge-
slachtsapparaat omvat, wordt opnieuw met een
vooral op dit orgaansysteem gerichte anamnese
begonnen. Het lichamelijk onderzoek omvat een
uitwendig onderzoek van de vulva en omgeving
en van het abdomen en vervolgens een inwendig
onderzoek van de vagina en in uitzonderingsgeval-
len van het rectum. Om tot een juiste diagnose en
therapie te komen, kan het in verband met cycli-
sche veranderingen soms nodig zijn het onderzoek
diverse keren te herhalen, bijvoorbeeld om de dag
in het kader van de bepaling van het optimale dek-
tijdstip van de teef.
■
13.1 Anamnese
Na de algemene anamnese worden gedetailleerde
vragen gesteld over het functioneren van het ge-
slachtsapparaat, zoals over uitvloeiing, toename
van de buikomvang, cyclusverloop (inclusief ge-
gevens over dekkingen) en verloop van partus en
puerperium.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_13, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
■
13.1.1 Verschijnselen
Een van de meest voorkomende verschijnselen is
een afwijkende vaginale uitvloeiing. Bij vaginale
uitvloeiing moet onderscheid gemaakt worden tus-
sen fysiologische en pathologische uitvloeiing. De
laatste is vaak een gevolg van een ontsteking van de
baarmoeder (endometritis of pyometra), maar ook
een vaginitis, vaginatumoren en urologische pro-
blemen kunnen vaginale uitvloeiing veroorzaken.
Vooral bij teven van middelbare leeftijd en bij oude
teven ontstaat soms een baarmoederontsteking
aansluitend op de loopsheid of enige tijd erna. Be-
handelingen met progesteron- of oestrogeenpre-
paraten, bijvoorbeeld bij loopsheidpreventie of bij
behandeling tegen een ongewenste dekking, kun-
nen in bepaalde gevallen de kans op het ontstaan
van een baarmoederontsteking vergroten. De eige-
naar moet, in voor hem duidelijke bewoordingen,
worden gevraagd naar de hoeveelheid en hoeda-
nigheid van de uitvloeiing. De uitvloeiing bij een
baarmoederontsteking is meestal mucopurulent,
geel van kleur. Chocoladekleurige (hemopurulente)
uitvloeiing wijst op een ernstige ontsteking. De
bruine kleur ontstaat ten gevolge van omzetting
van bloed dat afkomstig is van de ontstoken uterus-
wand en zich dan vermengt met de purulente ute-
rusinhoud. Vaak heeft de uitvloeiing een voor een
baarmoederontsteking karakteristieke weeë geur.
Dit zal de eigenaar meestal zijn opgevallen.
Fysiologische uitvloeiing komt voor rond de par-
tus, tijdens het puerperium en tijdens de oestrische
cyclus. De normale uitvloeiing na de partus van de
hond duurt twee tot drie weken. Bij de hond en de
kat wordt de placenta gewoonlijk direct na de ge-
boorte van de vrucht uitgedreven. Kort na het einde
van de partus is de kleur van de lochia groen, na één
tot drie dagen wordt de kleur rood, daarna roest-
kleurig en ten slotte (acht à veertien dagen na de
partus) ongekleurd en slijmig. De groene kleur van
de lochia direct post partum ontstaat ten gevolge
van het vrijkomen van hemochlorine uit de rand-
136 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

zone van de placenta. De kat vertoont gedurende van de teef: pro-oestrus, oestrus en metoestrus2,3
enkele dagen na de partus een rode uitvloeiing. Na (afb. 13.1 en 13.2).
vijf tot acht dagen wordt deze lichter van kleur en
ten slotte ongekleurd en helder. In de regel is bij de
kat vanaf tien dagen post partum geen uitvloeiing
meer waar te nemen. De involutio uteri verloopt bij
de kat veel sneller dan bij de teef. Bij de teef neemt
de involutio uteri circa 12 weken in beslag.
De loopsheid van de hond (deze periode omvat
de pro-oestrus en de oestrus en eventueel de eerste
paar dagen van de metoestrus) duurt 14-21 dagen en
wordt onder andere gekenmerkt door een bloedige
uitvloeiing, die tijdens de oestrus geleidelijk via
roze meer lichtgeel tot kleurloos en tevens slijmig
wordt. Aan het einde van de oestrus of op een van
de eerste dagen van de metoestrus stopt de uitvloei-
ing. Het bloed is afkomstig uit de uterus als gevolg
van het uittreden van onder meer rode bloedcellen
uit de capillairen (diapedesis). Tijdens de krolsheid
van de poes is vulva-uitvloeiing veel minder opval-
lend. Soms kan enige heldere sereuze uitvloeiing
worden waargenomen.
De buikomvang kan toenemen door de volgende
veranderingen van het geslachtsapparaat: gravidi-
teit, pyometra of tumoren.
Afwijkingen in het verloop van de oestrische cyclus
worden vrij frequent waargenomen. Bovendien Afbeelding 13.1
staan veel gynaecologische aandoeningen in ver- Schema van de oestrische cyclus en de anoestrus van
band met het stadium van de cyclus. Belangrijke de hond.
gegevens zijn 1 het tijdstip en de duur van de pro-
oestrus en de oestrus, 2 het interval tussen de oes-
trische perioden, 3 de aard en de hoeveelheid van de
uitvloeiing, 4 het oestrusgedrag, 5 de data van dek-
kingen tijdens de oestrus en 6 eventuele overige bij-
zonderheden zoals het optreden van schijndracht
tijdens de metoestrus bij de hond of hormoonbe-
handelingen in verband met preventie van loops-
heid of krolsheid of na een ongewenste dekking.
Hierna volgen in het kort enkele gegevens over
de oestrische cyclus van de hond. De eerste loops-
heidperiode van een teef kan op een leeftijd van zes
tot negen maanden worden verwacht. De hond is
mono-oestrisch, dat wil zeggen dat de cycli slechts
met lange intervallen van zes maanden tot een jaar
plaatsvinden. Mono-oestrische dieren hebben na
de luteale fase een anoestrus van ten minste 1 à 2
maanden voordat de folliculaire fase van de vol-
gende cyclus begint. Teven van enkele rassen, zoals
de basenji en de Tibetaanse mastiff, zijn in het alge-
meen slechts één keer per jaar loops.

De cyclus kan worden ingedeeld op basis van hor- Afbeelding 13.2

monale veranderingen en veranderingen in het Plasmaconcentraties van oestradiol, luteïniserend hor-
ovarium: folliculaire fase, ovulatie en luteale fase. moon (LH) en progesteron in relatie tot gewoonlijk waar-
Ook kan worden ingedeeld op basis van het gedrag genomen oestrusgedrag.
13 Vrouwelijk geslachtsapparaat
De folliculaire fase omvat in het algemeen het ein-
de van de anoestrus, de pro-oestrus en een deel van
de oestrus. De luteale fase start vanaf de ovulatie en
omvat het tweede deel van de oestrus, waarin ook
de fertilisatiefase valt, en de metoestrus.
− Pro-oestrus. Deze fase duurt gemiddeld negen
(spreiding 3-17) dagen en begint op het moment
dat de eerste rode uitvloeiing wordt waargeno-
men. In de ovaria is veel follikelactiviteit en daar-
door oestrogeenvorming. De doorbloeding van
het geslachtsapparaat neemt toe. Diverse onderde-
len van het geslachtsapparaat krijgen een grotere
omvang. De vulva zwelt, de doorsnede van de ute-
rus wordt groter4, en het vaginaslijmvlies zwelt.
De teef vertoont gedragsveranderingen en is
aantrekkelijk voor reuen (feromonen), maar laat
de dekking beslist niet toe. Bij de hond is de pro-
oestrus dus een duidelijk herkenbaar, niet te
verwaarlozen onderdeel van de cyclus. Deze fase
duurt bij de hond in vergelijking met diverse an-
dere zoogdiersoorten erg lang en mag zeker niet
worden verward met de oestrus.
− Oestrus. Ook deze periode duurt gemiddeld negen
(spreiding 3-21) dagen. Gedeeltelijk treden dezelf-
de verschijnselen op als tijdens de pro-oestrus.
Het belangrijkste kenmerk is echter dat de teef
nu bereid is zich te laten dekken. De rode uitvloeiing
wordt geleidelijk via roze meer helder van kleur.
De ovulaties vinden meestal plaats op de tweede,
derde en/of vierde dag van de oestrus. Tijdens
deze dagen vertoont de teef meestal een optimale
stareflex, ook wel staartreflex genoemd. Wanneer
de teef in de buurt van de vulva wordt gekriebeld,
zal zij de staart van het lichaam afhouden en naar
één zijde bewegen, terwijl de vulva naar de ande-
re zijde wordt gekeerd door contractie van de m.
constrictor vestibuli.
− Metoestrus. Deze periode duurt ongeveer twee
maanden. De metoestrus begint wanneer de teef
niet meer bereid is zich te laten dekken en ein-
digt wanneer de corpora lutea niet meer actief
zijn en er nagenoeg geen progesteron meer wordt
gevormd. De zwelling van de vulva en van het va-
ginaslijmvlies neemt in deze periode geleidelijk
af. Tijdens de metoestrus treedt vaak schijndracht
op.5
− Anoestrus. Dit is grotendeels een rustfase. Er is
weinig activiteit in de ovaria.6 De vulva is klein,
de uterus heeft een kleine doorsnede en het vagi-
naslijmvlies is niet gezwollen. De anoestruspe-
riode duurt tot aan de volgende folliculaire fase.
Aangezien onze gedomesticeerde honden gemid-
deld elke zes à zeven maanden loops zijn, duurt
de anoestrusperiode meestal drie à vier maanden.
Grote verschillen binnen en ook tussen rassen
137
komen voor. Relatief korte en lange oestrusinter-
vallen worden bijvoorbeeld waargenomen bij res-
pectievelijk de Duitse herder (ca. 21 weken)7 en de
Schotse herder (ca. 47 weken). Enkele rassen, zo-
als de basenji en de Tibetaanse mastiff zijn, zoals
hiervoor reeds gemeld, over het algemeen slechts
eenmaal per jaar loops.
Geboortemoeilijkheden komen bij de hond en de
kat nogal eens voor. Het spreekt vanzelf dat dan zo
veel mogelijk vragen over het verloop van de partus
tot nu toe en over het verloop van de graviditeit
worden gesteld. Ook dekdata en gegevens over het
vaderdier mogen niet worden vergeten. Men pro-
beert voorts een volledig beeld te krijgen van aan-
tal, data en verloop (normaal, abnormaal, à terme,
worpgrootte, perinatale sterfte, therapeutische in-
grepen enz.) van eerdere geboorten. Wanneer zich
problemen voordoen na de partus, wordt ook ge-
vraagd naar het verloop van het puerperium.
■
13.1.2 Leefomstandigheden
De omgeving kan van invloed zijn op bijvoorbeeld
het verloop van de partus van een dier. Angst en on-
rust kunnen de voortgang van het geboorteproces
sterk vertragen.
Ook informatie naar de gezondheidstoestand en
de verdere bijzonderheden van dieren uit de om-
geving (b.v. in een kennel) hoort in de anamnese
thuis. Teven die in elkaars nabijheid leven (kennels)
kunnen elkaars cyclus beïnvloeden.
■
13.1.3 Voorgeschiedenis
Tot de voorgeschiedenis kunnen gegevens over
overige oestrische cycli en geboorten worden gere-
kend, evenals informatie over in het verleden door-
gemaakte ziekteprocessen.
■
13.2 Lichamelijk onderzoek
■
13.2.1 Uitwendig onderzoek
Het uitwendig onderzoek omvat achtereenvolgens
het onderzoek van de vulva en omgeving en het on-
derzoek van het abdomen.
Vulva en omgeving
Het is opvallend dat bij de hond, anders dan bij vele
andere diersoorten, de afstand tussen anus en vulva
vrij groot is (afb. 13.3). Vanaf de vulva verloopt het
vestibulum vaginae steil in dorso-craniale richting
tot aan de overgang tussen vestibulum en vagina
138 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 13.3
Schematische sagittale doorsnede van het vestibulum
vaginae, de vagina en de cervix van de hond.
1 bekkenbodem
2 plica en corpus clitoridis
3 vestibulum vaginae
4 orificium urethrae
5 pseudocervix
6 cervix
7 uterus
8 blaas
vlak onder de anus. Het vestibulum vaginae ver-
loopt bij de hond dus tussen anus en vulva vlak
onder het lichaamsoppervlak. Ruimte-innemende
structuren die zich bij deze diersoort in het vestibu-
lum vaginae bevinden (b.v. tumoren, maar ook een
ingetreden vrucht tijdens de partus) zullen daarom
vrij gemakkelijk de huid tussen anus en vulva bol
doen staan. Dit valt dan op tijdens de inspectie,
waarna de verdikking gepalpeerd kan worden.
Bij een hond met veel vulva-uitvloeiing kunnen de
onderkant van de staart en de omgeving van de vul-
Afbeelding 13.4
De vulva van een beagleteef gedurende de anoestrus (links) en de pro-oestrus/oestrus (rechts).
va bezoedeld zijn; zeker bij dieren die te ziek zijn
om zich goed schoon te likken is dit vaak het geval.
Voor een goede inspectie is het soms nodig de peri-
vulvaire streek vooraf te reinigen en eventueel ha-
ren weg te knippen.
De vulvaspleet en vooral de ventrale commissuur
worden met behulp van een wit gaasje op de aan-
wezigheid en de aard van de uitvloeiing gecontro-
leerd. In de paragraaf Verschijnselen (§ 13.1.1) zijn
al typen fysiologische en pathologische uitvloeiing
genoemd. De pathologische uitvloeiingen kunnen
nu nader worden gekarakteriseerd als bijvoorbeeld
mucopurulent (wit tot geel), purulent, hemopuru-
lent, ichoreus (rottend, groen tot roodbruin soms
bij dode vruchten) en hemorragisch. Vooral het
vaststellen van de geur van de uitvloeiing is be-
langrijk. Zoals in § 13.1.1 al is aangegeven, heeft een
hond of kat met baarmoederontsteking vaak een
uitvloeiing met een zeer karakteristieke weeë geur.
Ook kunnen er weefselpartikels in de uitvloeiing
aanwezig zijn, bijvoorbeeld ten gevolge van tumo-
ren in de vagina.
De onderzoeker beoordeelt de vorm en de grootte
van de vulva. Vooral bij de hond treden grootte- en
vormveranderingen op. Tijdens de anoestrus is bij
de teef de vulva klein, goed gesloten en wordt de
vulvaspleet grotendeels bedekt door een plooi van
de huid tussen vulva en anus, de zogenaamde dor-
sale wrong. Tijdens de loopsheid zwelt de vulva,
soms in zeer hevige mate, en verdwijnt de dorsale
wrong (afb. 13.4).
Niet alleen de ventrale, maar ook de dorsale vulva-
commissuur is dan goed zichtbaar. Tijdens de
metoestrus neemt de vulvazwelling geleidelijk af.
Aan het einde van de graviditeit en rond de partus
is de vulva eveneens sterk gezwollen. Vulvazwel-
ling komt ook voor bij enkele pathologische pro-
cessen (b.v. ontstekingen) in het geslachtsapparaat.
13 Vrouwelijk geslachtsapparaat 139

Soms zijn de vulvalippen niet goed gesloten, bij-

voorbeeld ten gevolge van een vaginatumor of een s
prolapsus vaginae.
Door voorzichtig spreiden van de vulvalippen kan
men bij de hond het vulvaslijmvlies en het meest i
caudale deel van het vestibulumslijmvlies beoor-
e
delen. Tijdens de anoestrus is dit slijmvlies roze en
p
mat; er zijn meestal kleine bloedvaatjes zichtbaar.
Bij ontstekingen van de uterus of van de geboorte- l
weg is het slijmvlies vaak rood, mede doordat het
dier de vulva herhaaldelijk likt en schuurt. Tijdens
de loopsheid daarentegen is het slijmvlies bleek-
roze en heeft het een glanzend oedemateus aspect. Afbeelding 13.5
Het aantal cellagen neemt onder de oestrogene in- Vaginacytologie van de teef ten tijde van de vroege fol-
vloed toe van 2 à 3 tot 20 à 30. liculaire fase, waarbij voornamelijk intermediaire cellen
Cellen van het vestibulum vaginae – verzameld (i), enkele superficiële (s) en parabasale (p) cellen, erytro-
met een afdrukpreparaat – kunnen een indicatie cyten (e) en leukocyten (l) worden waargenomen (vergro-
geven van de hormonale invloeden en daarmee van ting 200×; kleuring May-Grünwald-Giemsa).
de cyclusfase. Tijdens de vroege folliculaire fase
worden naast enkele oppervlakkige (superficiële)
cellen voornamelijk grote en kleine intermediaire
en parabasale cellen, polymorfkernige leukocyten
en erytrocyten waargenomen. Enkele dagen na het
begin van de loopsheid worden vooral superficiële s
s
en een wisselend percentage grote intermediaire
cellen en erytrocyten waargenomen. Dit beeld blijft
aanwezig tot de overgang naar de metoestrus, dus e
tijdens de vorderende folliculaire fase, de ovula-
tie en het eerste deel van de luteale fase, waarin
zich de fertilisatiefase bevindt. Deze cytologische
verandering hoeft niet synchroon te lopen met de
gedragsverandering ten tijde van de overgang van Afbeelding 13.6
oestrus naar metoestrus. Tijdens de metoestrus Vaginacytologie van de teef tijdens de tweede helft van
en anoestrus worden weer wisselende percentages de folliculaire fase, ten tijde van de ovulatie en het be-
grote en kleine intermediaire en parabasale cellen gin van de luteale fase. Dit uitstrijkje toont voornamelijk
waargenomen, naast polymorfkernige leukocyten superficiële (s) cellen en erytrocyten (e) (vergroting 200×;
(afb. 13.5, 13.6, 13.7). Tijdens de anoestrus kunnen kleuring May-Grünwald-Giemsa).
ook basale cellen worden waargenomen. Met va-
ginacytologie zijn dus 1 de vroege folliculaire fase,
2 de vorderende folliculaire fase tot en met het
eerste deel van de luteale fase, en 3 de start van de
metoestrus te herkennen. Het moment van ovula- l
tie, dat is het optimale dektijdstip, is met deze me- i
thode niet te bepalen.

Abdomen
Bij de hond en de kat is het uitwendig onderzoek
van de buik van grote betekenis. De niet-drachtige,
normale uterus verloopt in het dorsale meso- en
hypogastrium naar het bekken als een soepele, tot
ongeveer 5 mm dikke streng. Tijdens de pro-oes- Afbeelding 13.7
trus, de oestrus en een groot deel van de metoestrus Vaginacytologie van de teef tijdens de metoestrus, die
(van de hond) is de uterus iets dikker.4 Wanneer de 6-10 dagen na de preovulatoire LH-piek begint. Dit uit-
uterus om fysiologische of pathologische redenen strijkje toont intermediaire cellen (i) en leukocyten (l)
(b.v. graviditeit of pyometra) aanzienlijk in omvang (vergroting 200×; kleuring May-Grünwald-Giemsa).
140 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
toeneemt, kan dit orgaan in grote delen van de
buikholte worden aangetroffen. Het onderzoek van
het abdomen bestaat uit inspectie en palpatie.
Bij de inspectie wordt gelet op de omvang en de
vorm van het abdomen. De omvang kan zijn toege-
nomen bij onder meer graviditeit, pyometra (soms
ingevallen flanken) of tumoren uitgaande van het
geslachtsapparaat. De verdikte buik is dan meestal
symmetrisch van vorm.
De oppervlakkige palpatie kan al bepaalde bijzon-
derheden opleveren. Bij hoogdrachtige dieren zijn
vaak de curvaturen van de hoornen of vruchtdelen
(soms ook bewegingen van een vrucht) te voelen.
Ook bij een vergrote uterus door een pyometra zijn
bij de oppervlakkige palpatie soms delen van de ge-
spannen uterus te voelen. In het laatste geval mag
geen diepe palpatie worden uitgevoerd, omdat het
risico op het ontstaan van een ruptuur in de soms
zeer dunne, ontstoken uteruswand zeer groot is.
De bimanuele diepe palpatie wordt uitgevoerd
zoals reeds eerder is aangegeven (hoofdstuk 11 en
12). Speciaal bij nerveuze dieren met een sterke ab-
dominale spiercontractie en bij vette dieren is de
palpatie van de uterus erg moeilijk. Een normale,
niet-drachtige uterus is bij de hond en de kat niet
palpeerbaar. Wanneer de uterusomvang om fysio-
logische of pathologische redenen toeneemt, wordt
palpatie vaak wel mogelijk.
Onder normale omstandigheden zijn bij de hond
en de kat de ovaria niet te voelen. Alleen wanneer
de ovaria pathologisch zijn vergroot (b.v. door
cysten of tumoren) zijn zij soms palpeerbaar. Het
normale ovarium bevindt zich in het dorsale meso-
gastrium ter hoogte van de derde lumbale wervel,
juist caudaal van de nier. Wanneer de ovaria patho-
logisch vergroot zijn, kunnen ze door het grote ge-
wicht afzakken.
Door bimanuele buikpalpatie is in bepaalde sta-
dia van de graviditeit een drachtigheidsdiagnose
te stellen. Wanneer men voldoende ervaring heeft
met de palpatietechniek, kunnen bij de hond en de
kat vanaf respectievelijk ongeveer 25 en 21 dagen
post coitum de knikkergrote ronde of ovale stevige
vruchtkamers worden gevoeld. Deze ampulvor-
mige verdikkingen nemen in omvang toe, totdat
bij de hond vanaf ongeveer 33 dagen post coitum,
bij de kat enkele dagen eerder, de uterus homogeen
is verdikt en verslapt. Een redelijk betrouwbare
drachtigheidsdiagnose is dan niet meer te stellen.
Dit wordt weer anders wanneer na ongeveer 45
dagen post coitum het skelet van de al vrij grote
vruchten gaat verbenen, waardoor palpatie van de
vruchtdelen mogelijk wordt. Soms zal door buik-
palpatie bepaald moeten worden of tijdens de par-
tus alle pups of kittens zijn uitgedreven of dat er
nog een (of meer) in de baarmoeder aanwezig is. Dit
is soms erg moeilijk, omdat de vruchtkamers van
vruchten die reeds geboren zijn sterk contraheren
en daardoor stevig aanvoelen. Het onderscheid met
een vrucht kan echter worden gemaakt door te let-
ten op de benige structuren van de vrucht.
Als er aanleiding is om te veronderstellen dat een
bacteriologisch onderzoek van de vagina noodza-
kelijk is, zal een monster voor dit onderzoek vóór
het inwendig onderzoek moeten worden genomen.
■
13.2.2 Inwendig onderzoek
Bij de teef wordt gewoonlijk eerst een vaginaal on-
derzoek verricht en daarna, indien er aanleiding
toe bestaat, een rectaal onderzoek. Er zijn meestal
geen grote risico’s aan het vaginale onderzoek ver-
bonden. Anders dan bij de grote huisdieren treden
verwondingen (soms met daaruit voortvloeiende
ontstekingen) van de geboorteweg tijdens de par-
tus zelden op. Het rectale onderzoek van het ge-
slachtsapparaat van de teef levert meestal geen ex-
tra informatie op wanneer het vaginale onderzoek
goed is uit te voeren. Een eenvoudig inwendig on-
derzoek kan bij de kat meestal niet, of slechts zeer
ten dele, worden uitgevoerd.
Vaginaal onderzoek
Zoals hierboven reeds gezegd, verloopt het vestibu-
lum vaginae bij de teef vanaf de vulva steil in dorso-
craniale richting totdat het bij de uitmonding van
de urethra overgaat in de caudo-craniaal verlopen-
de vagina (afb. 13.3). Caudaal in het vestibulum be-
vindt zich ventraal (ongeveer 2 cm craniaal van de
vulva) een vrij groot blind zakje, de fossa clitoridis
(afb. 13.8). Dit wordt aan de bovenzijde begrensd
door plica en corpus clitoridis. De overgang van
Afbeelding 13.8
Gespreide vulvalippen van een teef. Caudo-ventraal in
het vestibulum vaginae is de fossa clitoridis zichtbaar.
13 Vrouwelijk geslachtsapparaat
het vestibulum vaginae naar de vagina (ter hoogte
van de arcus ischiadicus), ook wel het cingulum
genoemd,8 is gewoonlijk ringvormig vernauwd.
Bij veel honden is deze overgang contractiel. Soms
is bij jonge honden het vaginale onderzoek onmo-
gelijk als gevolg van een te nauwe vulva en/of te
nauwe overgang van vestibulum naar vagina.
Uitvoering van de vaginoscopie. Voor het onderzoek
bij de teef wordt bij voorkeur gebruikgemaakt van
een pediatrische proctoscoop met een diameter
van 12 mm. Het speculum wordt voorzien van een
obturator, waardoor het inbrengen gemakkelijker
wordt en waardoor bovendien wordt voorkomen
dat eventueel in de vagina aanwezig secretum in
het speculum loopt.9
Bij uitzondering is een lichte sedatie vooraf nood-
zakelijk. De patiënt moet tijdens het onderzoek
staan en goed onder de buik worden ondersteund.
Plotseling gaan zitten tijdens vaginoscopisch on-
derzoek kan uiteraard erg riskant zijn.
Na het reinigen van de vulva en het aanbrengen
van antiseptisch glijmiddel op het speculum wordt
dit zo dicht mogelijk langs de dorsale commis-
suur in het vestibulum gebracht. In verband met
het verloop van het vestibulum is de richting van
inbrengen allereerst steil dorso-craniaal, bijna ver-
ticaal (afb. 13.9, links). Door het speculum zo veel
mogelijk langs de dorsale wand van het vestibulum
te laten glijden wordt voorkomen dat het instru-
ment in de fossa clitoridis terechtkomt. Dit laatste
is erg pijnlijk!
Afbeelding 13.9
Het inbrengen van een speculum in de vagina van een teef. Let op de dorso-craniale stand van het speculum tijdens
de passage van het vestibulum vaginae (links). Wanneer de punt van het speculum vlak onder de anus is gekomen,
wordt de richting van inbrengen veranderd in craniaal (rechts).
141
Wanneer de punt van het speculum vlak onder de
anus is gekomen wordt de richting van inbrengen
veranderd in craniaal (afb. 13.9, rechts). Onder lichte
druk en rotatie om de lengteas wordt het specu-
lum naar craniaal geschoven tot een wat grotere
weerstand voelbaar is. Hierna wordt de obturator
verwijderd en wordt de lichtbron op het speculum
gebracht. Dan kan, al kijkend, het speculum geleide-
lijk uit de vagina wordt teruggetrokken. In het be-
gin van de pro-oestrus glijdt het speculum vlot in de
vagina. Dit verloopt iets stroever tijdens de oestrus.
Bij vaginoscopisch onderzoek is de cervix vrijwel
nooit goed zichtbaar. Dit komt mede door de aan-
wezigheid van een dorso-mediale slijmvliesplooi
in de vaginawand. Deze plooi strekt zich uit van
ongeveer 2-3 cm caudaal van de cervix tot aan de
cervix.3,10 Dit anatomische gedeelte noemt men
de pseudocervix. Een ingebracht speculum komt
meestal niet verder dan de caudale rand van deze
plooi, behalve ten tijde van de partus. Als de dia-
meter van het speculum gering is, bijvoorbeeld
6 mm, is het mogelijk de plooi te passeren en de
cervix waar te nemen. Hiervan wordt gebruikge-
maakt bij endoscopische kunstmatige inseminatie,
waarbij een katheter in het cervixkanaal wordt ge-
schoven.11
Bij het vaginoscopisch onderzoek wordt, voor zo-
ver mogelijk, gelet op:
– Het aspect van de mucosa van de vagina. De cycli-
sche veranderingen kunnen op deze manier wor-
den waargenomen en wel het beste aan de dorsale
mediale plooi in de craniale vagina.3,12 Tijdens de
142 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

anoestrus is het slijmvlies roze, heeft het een mat
aspect en is het niet gezwollen. Er zijn ondiepe
longitudinale plooien zichtbaar in het caudale
deel; het meer proximale deel is meestal glad. Tij-
dens de pro-oestrus heeft het slijmvlies een bleek,
glanzend oedemateus aspect (afb. 13.10). Er zijn
dan in de gehele vagina vele diepe bolronde plooi-
en zichtbaar. Tegen het einde van de pro-oestrus
en tijdens de oestrus wordt het slijmvlies minder
oedemateus. Op de nog steeds vrij diepe, maar
wat hoekiger plooien worden eerst kleine rimpel-
tjes zichtbaar (het slijmvlies lijkt wat te schrom-
pelen). Daarna worden in de lengterichting
verlopende plooien waargenomen, die tijdens
de fertilisatiefase scherpe randen vertonen (afb.
13.11). Het slijmvlies doet tijdens deze fase denken
aan crêpepapier. Tijdens de metoestrus neemt de
diepte van de eerst nog gerimpelde plooien snel

Afbeelding 13.10 Afbeelding 13.12

Vaginoscopisch beeld van de teef ten tijde van de vroege Vaginoscopie ten tijde van de metoestrus. Let op de
folliculaire fase. Let op de gezwollen, bleke slijmvlies- afvlakking en de afwisseling van rode en witte gebieden
plooien met gladde ronde oppervlaktes (ballonnen) en (lappendeken, ‘patchwork’).
het bloederige secretum tussen de plooien.

Afbeelding 13.11
Vaginoscopisch beeld van de teef ten tijde van de ovulatie. De plasma-progesteronconcentratie van deze teef was
22 nmol/l. De krimping van het slijmvlies leidt tot longitudinale plooien (links). Detailopname van de krimping tot
longitudinale plooien van de dorsale mediale wrong van de craniale vagina (rechts).
13 Vrouwelijk geslachtsapparaat 143

af (afb.13.12) en krijgt het slijmvlies een vlekkerig
rozerood aspect. Dit beeld wordt ook waargeno-
men bij vaginitis, waarschijnlijk omdat vaginitis
meestal voorkomt in de metoestrus.
– Vóórkomen en aard van het secretum (fysiologisch
of pathologisch) zoals hiervoor al beschreven.
– Nieuwvormingen.
– Laesies. Bij de hond treden slechts zelden laesies
van de geboorteweg op tijdens de partus. Na een
dekking komen een heel enkele keer kleine of
grotere laesies voor. Bij perforerende laesies crani-
aal in de vagina ontstaat een open verbinding met
de buikholte.
– Ontsluiting van de cervix. De cervix zelf is, zoals
reeds gezegd, meestal moeilijk waar te nemen.
Rond de partus is met de vaginoscoop wel te zien
of er sprake is van ontsluiting van de cervix. Bij
een geheel of gedeeltelijk ontsloten cervix zijn
vaak vruchtvliezen of vruchtdelen zichtbaar. Bij
een gesloten cervix ziet men slechts het vagi-
naslijmvlies.
Het vaginaal toucher wordt uitgevoerd met een plas-
tic handschoen. De middel- of wijsvinger wordt
voorzien van antiseptisch glijmiddel en langs de
dorsale commissuur via het vestibulum tot in de
vagina gebracht. Meestal kan de craniale rand van
de bekkenbodem worden bereikt, mits de vulva
en de overgang van vestibulum naar vagina niet te
nauw zijn. De cervix bevindt zich bij de hond cra-
niaal van de bekkeningang en kan niet worden be-
reikt. Bij het onderzoek wordt gelet op:
– vernauwingen13, veroorzaakt door b.v. stricturen
en/of septa
– nieuwvormingen
– laesies
– afwijkingen in de vorm van palpeerbare bekken-
beenderen (alleen het ventrale deel van de voor
het verloop van de partus zo belangrijke bekken-
ingang is af te tasten)
– de urethra (onder normale omstandigheden als
een soepele, tot 8 mm dikke streng op de bekken-
bodem te voelen)
– vruchtdelen (deze kunnen zich in de bekkenholte
bevinden of bij de bekkeningang voelbaar zijn;
afwijkingen in bijvoorbeeld ligging of grootte
van de vrucht zijn dan vaak vast te stellen)
– corpora aliena
Rectaal onderzoek
Rectaal onderzoek wordt bij de teef in verband met
het geslachtsapparaat alleen uitgevoerd wanneer
daar een bepaalde aanleiding toe bestaat, bijvoor-
beeld:
– voor het aftasten van tumoren in de vagina, voor-
al als deze tumoren zich in of bij de dorsale wand
van de vagina bevinden
– wanneer het vaginaal toucher onmogelijk is ten
gevolge van vernauwingen of uitgebreide tumor-
vorming
■
13.3 Verder onderzoek
Als mogelijkheden voor verder onderzoek kunnen
worden genoemd:
– bloedonderzoek (morfologisch en biochemisch)
– echografisch onderzoek, bijvoorbeeld voor een
drachtigheidsdiagnose en voor sommige gynae-
cologische afwijkingen
– bacteriologisch onderzoek van vaginasecreet
– cytologisch onderzoek, bijvoorbeeld een celuit-
strijkje van het slijmvlies van het vestibulum va-
ginae voor een grove inschatting van de fase van
de cyclus (afb. 13.5, 13.6, 13.7)
– hormoonbepalingen, zoals bijvoorbeeld bepa-
ling van de progesteronconcentratie in plasma ter
vaststelling van het optimale dektijdstip (afb. 13.2)
– laparoscopie
– röntgendiagnostiek, bijvoorbeeld bij een drachtig
dier ter bepaling van het aantal foeten
– biopsie van een laesie/tumor

Literatuur

1 Naaktgeboren C, Taverne MAM, Van der Weijden GC. De geboorte bij de hond.
Naarden: Strengholt, 2002.
2 Concannon PW, Hansel W, Visek WJ. The ovarian cycle of the bitch: plasma
estrogen, lh and progesterone. Biol Reprod 1975; 13: 112.
3 Schaefers-Okkens AC. Ovaries. In: Rijnberk A, ed. Clinical endocrinology of dogs
and cats. Dordrecht: Kluwer, 1996; 131.
4 Christie DW, Bell ET. Changes in the dimensions of the uterus of the beagle bitch
during the oestrous cycle. J Sm Anim Pract 1972; 13: 97.
 5 Jöchle W. Prolactin in canine and feline reproduction. Reprod Domest Animals
1997; 32: 183.
6 Olson PN, Bowen RA, Behrendt MD, et al. Concentrations of reproductive
hormones in canine serum throughout late anestrus, proestrus and estrus. Biol
Reprod 1982; 27: 1196.
7 Sokolowski JH, Stover DG, Van Ravenswaay F. Seasonal incidence of estrus and
interestrous interval for bitches of seven breeds. J Am Vet Med Ass 1977; 171: 271.
8 Jones EC, Joshua JO. Reproductive clinical problems in the dog. Bristol/Londen:
Wright, 1982.
9 Pineda MH, Kainer RA, Faulkner LC. Dorsal median postcervical fold in the canine
vagina. Am J Vet Res 1973; 34: 1487.
10 Lindsay FEF. The normal endoscopic appearance of the caudal reproductive tract of
he cyclic and non-cyclic bitch: post-uterine endoscopy. J Sm Anim Pract 1983; 24: 1.
11 Wilson MS. Endoscopic transcervical insemination in the bitch. In: Concannon PW,
England G, Verstegen J, Linde-Forsberg C, eds. Recent advances in small animal
reproduction. Ithaca (NY): International Veterinary Information Service, 2003;
A1232.1203 (www.ivis.org).
12 Baier W, Rüsse M. Die Vaginoskopie der Hündin. Wiener Tierärztl Monatschr 1962;
1: 30.
13 Holt PE, Sayle B. Congenital vestibulovaginal stenosis in the bitch. J Sm Anim
Pract 1981; 22: 67.
 14 Mannelijk geslachtsapparaat
J. de Gier en F.J. van Sluijs
De aanleiding tot een onderzoek van het mannelijk
geslachtsapparaat wordt meestal gevormd door
verminderde vruchtbaarheid of door zichtbare
afwijkingen van de geslachtsorganen. Daarnaast
wordt steeds vaker voorafgaande aan een (eerste)
dekking door een reu een onderzoek uitgevoerd
van de geslachtsorganen en het sperma. Ook wan-
neer men het sperma van een reu wenst in te vrie-
zen om grote afstanden te kunnen overbruggen of
om het op te slaan voor later gebruik, is een der-
gelijk onderzoek van belang. Als uit de probleem-
stelling een diagnostisch plan voortvloeit dat een
onderzoek van de mannelijke geslachtsorganen
omvat, wordt de anamnese hierop toegespitst (zie
verder).
Het lichamelijk onderzoek omvat een uitwendig
onderzoek van scrotum, testes, epididymis, funicu-
lus spermaticus, preputium en penis en bij de hond
ook een rectaal onderzoek van de prostaat. Ook
wordt sperma afgenomen. Dit wordt bij voorkeur
gedaan voordat het lichamelijk onderzoek is uit-
gevoerd. Deze afwijking van de gebruikelijke volg-
orde is gerechtvaardigd, omdat de deklust door het
lichamelijk onderzoek zodanig kan verminderen
dat afnemen van sperma onmogelijk wordt.
■
14.1 Anamnese
In aanvulling op de algemene anamnese wordt ge-
vraagd naar de deklust en de vruchtbaarheid. Hier-
na volgen nog aanvullende vragen over de leefom-
standigheden en eventuele vroegere aandoeningen.
■
14.1.1 Deklust
Bij de eigenaar wordt geïnformeerd of er pijnui-
tingen optreden tijdens het dekken. Verder vraagt
men naar de gedragingen tijdens het dekken; bij af-
wijkingen sinds welk tijdstip deze zijn opgetreden.
Het kan de voorkeur verdienen zelf de deklust na
te gaan. Het dekken vindt dan bij voorkeur plaats
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_14, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
in de eigen omgeving van het mannelijk dier. Voor
onderzoek bij het vóórkomen van pijn tijdens het
dekken wordt verwezen naar hoofdstuk 17 en 18
over respectievelijk het locomotieapparaat en het
zenuwstelsel, voor onderzoek van gedragsafwijkin-
gen bij het dekken naar hoofdstuk 22.
■
14.1.2 Vruchtbaarheid
Vragen naar de vruchtbaarheid worden uiteraard
gesteld tegen de achtergrond van de leeftijd, omdat
bij dieren die erg jong of erg oud zijn eerder pro-
blemen te verwachten zijn.
Men vraagt ook of het dier al eens gedekt heeft.
Zo ja, dan luiden de volgende vragen hoe vaak al,
wat het drachtigheidspercentage was en hoe groot
het nest. Bij een laag drachtigheidspercentage of
bij een te geringe nestgrootte is het bij de hond van
belang te vragen hoe het dektijdstip werd vastge-
steld. Voorts vraagt men hoe vaak en met welke
intervallen men de reu of kater een teef of poes tij-
dens dezelfde oestrus liet dekken. Daarnaast wint
men inlichtingen in over de gebruikte vrouwelijke
dieren. Daarbij zijn de leeftijd, pariteit en vrucht-
baarheid van belang.
■
14.1.3 Leefomstandigheden
Voor de reu is de omgeving waarin het dier werd
opgefokt zeer belangrijk voor de deklust1,2,3: in
afzondering opgefokte reuen vertonen niet zelden
een gemis aan deklust.1 Een kater die is overge-
plaatst naar een nieuwe, onbekende omgeving kan
voor maanden verlies van deklust vertonen.4 Dit
kan eveneens het geval zijn wanneer de kater in een
gesloten kooi wordt gehouden.5
■
14.1.4 Voorgeschiedenis
Informatie over eerdere aandoeningen en behan-
delingen, vooral over een eventuele hormoonthera-
pie (het tijdstip, het preparaat, de dosering en het
146 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
resultaat), kan zeer belangrijk zijn voor een juiste
interpretatie van de gegevens.
■
14.2 Lichamelijk onderzoek
■
14.2.1 Deklust
Voor het laten slagen van een dekactie is een eerste
vereiste dat het dier voldoende libido bezit. Hoewel
het moeilijk is dit objectief te meten, zijn er wel
enige aanwijzingen te geven voor de situatie bij de
hond.3
Hiertoe brengt men de reu liefst in zijn eigen
omgeving in contact met een teef die duidelijk
loops is. Na verloop van enige tijd zal, vaak na een
‘spelperiode’, een begin worden gemaakt met de
dekking. Het verloop tussen het met elkaar in con-
tact brengen en het starten of het volbrengen van
de dekactie kan als maat voor het libido worden
gezien, maar ook het volharden in de dekpoging
is maatgevend. Soms is het nodig dat alle vreemde
personen zich uit de buurt van de reu verwijderen.
Het bovenstaande geldt in nog sterkere mate voor
de kater dan voor de reu.
■
14.2.2 Scrotum
Bij de reu ligt het scrotum tussen de dijen en is het
van caudaal duidelijk zichtbaar. De huid is dun,
gepigmenteerd en weinig behaard. Subcutaan vet-
weefsel is afwezig. Het septum scroti vormt in de
Afbeelding 14.1
Achteraanzicht van hond (links) en kat (rechts) bij opgeheven staart. Bij de reu ligt het (onbehaarde) scrotum tussen
de dijen en is alleen het caudale deel zichtbaar. Bij de kater ligt het (behaarde) scrotum juist onder de anus.
mediaanlijn een zichtbare raphe scroti. Het scro-
tum van de kater bevindt zich juist onder de anus.
Het is meer behaard dan bij de reu en niet afhan-
gend (afb. 14.1).
Het scrotum wordt zorgvuldig bekeken en gepal-
peerd voor de grootte, symmetrie, letsels en de
aanwezigheid van testes. Bij niet-ingedaalde of bij
retractiele testes is het scrotum klein, terwijl toena-
me van de grootte kan optreden bij pathologische
veranderingen. In geval van verdikking van het
scrotale weefsel of bij letsels kunnen afwijkingen
in de thermoregulatie optreden. Hierdoor kan de
temperatuur in het scrotum stijgen. Dit kan leiden
tot degeneratieve veranderingen van de testes met
als gevolg een vermindering of zelfs het uitvallen
van de spermatogenese tot meer dan drie weken na
het optreden van de hogere temperaturen.
■
14.2.3 Testes
De testes zijn rond tot ovaal van vorm. De thermo-
regulatie van de testes wordt bepaald door de vol-
gende factoren2,6:
– afwezigheid van subcutaan vet in het scrotum
– afkoeling van het arteriële bloed door het koelere
veneuze bloed in de plexus pampiniformis
– afstand van testes tot buikwand, geregeld door de
m. cremaster
Beide testes worden gepalpeerd op aanwezigheid,
grootte, consistentie en pijnlijkheid. Indien men
14 Mannelijk geslachtsapparaat
een of beide testes in het scrotum niet kan voelen,
is het waarschijnlijk dat ze niet zijn ingedaald,
of dat ze worden opgetrokken (retractiele testes).
Natuurlijk moet men zich er tevoren van vergewis-
sen of niet een of beide testes eerder chirurgisch
werden verwijderd. Dit kan men proberen vast te
stellen door te zoeken naar een litteken en door de
zaadstreng te palperen. Bij de hond behoren de tes-
tes vijf tot zes weken na de geboorte in het scrotum
voelbaar te zijn.7,8 Een definitieve vaststelling van
cryptorchisme kan echter pas plaatsvinden wan-
neer het dier zes maanden oud is, omdat tot die tijd
beide lieskanalen passabel zijn en indaling moge-
lijk is.9
Door de zeer effectieve cremasterreflex kunnen de
testes worden opgetrokken. Met name bij pups be-
moeilijkt dit het onderscheid tussen cryptorchisme
en retractiele testis. In het laatste geval kan of kun-
nen de testes in het scrotum worden gemasseerd.2
Bij de kat zijn de testes in het scrotum aanwezig
vanaf de geboorte, hoewel beweging op en neer
door het lieskanaal mogelijk is gedurende enkele
maanden. Ze zijn meestal permanent in het scro-
tum aanwezig vanaf de leeftijd van twaalf à veer-
tien weken of uiterlijk vanaf de leeftijd van zes
maanden.2
Bij de reu is de grootte van de testes afhankelijk
van het ras en varieert deze van 1,5 × 1,5 × 2 cm voor
de kleinste rassen tot ongeveer 3 × 3 × 5 cm voor de
grote rassen. Het volume kan worden geschat met
de orchidometer (‘rozenkrans’, ‘kralenstreng’; zie
ook § 4.2).
Bij een geslachtsrijpe kater is de diameter van
de testes ongeveer 10 mm. Ook hier bestaan ech-
ter variaties per ras. De normale consistentie is als
van rubber (stevig en elastisch). Palpatie is bij een
gezond dier niet pijnlijk. Indien men een verande-
ring in de grootte en de consistentie van een testis
vaststelt, palpeert men de zaadstreng voor een even-
tuele torsie.10
■
14.2.4 Epididymis
De epididymis ligt bij de reu dorsolateraal stevig
vastgehecht op de testis en wordt gepalpeerd voor
consistentie, grootte, temperatuur en pijnlijkheid.
Afwezigheid van de epididymis is uiterst zeld-
zaam.2
De normale consistentie is als van hard rubber
(iets steviger dan de testes). De cauda epididymis
ligt caudaal bij de reu en is relatief groot in verge-
lijking met die van andere diersoorten.
Bij de kater ligt de epididymis cranio-lateraal van
de testis, met de cauda epididymis dorsaal. Bij een
gezond dier is palpatie van de epididymis pijnloos.
147
■
14.2.5 Preputium
Het preputium bij de hond vormt een volledige
schede rond het voorste gedeelte van de penis. Bij de
kat vertoont het preputium een ostium preputiale,
dat met dikke randen naar achter is gekeerd en zich
onder het scrotum bevindt. Bij inspectie van het pre-
putium moet worden gelet op de grootte van het os-
tium preputiale, op uitvloeiing en op het slijmvlies.
Het ostium preputiale moet voldoende groot zijn
om de penis vlot te laten uitschachten. Purulente
uitvloeiing uit het preputium komt bij de niet-ge-
castreerde reu veel voor. Hoewel dit niet normaal
is, wordt het niet als een ernstige afwijking be-
schouwd. Het slijmvlies bevat talrijke lymffollikels
en het normale aspect is lichtroze, glanzend en
glad.
■
14.2.6 Penis
De penis is min of meer cilindrisch en bestaat on-
der meer uit twee corpora cavernosa. Deze zijn van
elkaar gescheiden door het septum penis. Na de ge-
boorte ontwikkelt zich in het voorste gedeelte van
het septum een os penis dat bij een grote hond een
lengte van 11 cm kan bereiken. Het caudale einde
van het os penis is dikker dan het craniale deel en
vergroeid met de corpora cavernosa. Het craniale
einde loopt scherp uit in een fibreuze kraakbenige
spits. Aan de ventrale zijde ligt in het os penis een
gleuf waarin de urethra loopt, omgeven door het
buisvormige corpus spongiosum penis.
De glans penis bestaat bij de hond uit twee de-
len: een bulbus glandis en een pars longa glandis
(afb. 14.2). De veneuze plexus van de glans penis
Afbeelding 14.2
De glans penis van de reu bestaat uit twee delen: het
langgerekte craniale deel (pars longa) en het ronde
basale deel (bulbus glandis). Bij een erectie (zie cd-rom)
kunnen beide delen sterk in omvang toenemen.
148 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
staat met de zwelruimten van het corpus spongio-
sum in verbinding. De pars longa glandis omgeeft
het grootste voorste gedeelte van het os penis. De
korte, caudaal gelegen bulbus glandis omgeeft het
achterste, wijde gedeelte van het os penis en steekt
vooral dorsaal uit. Bij de hond treedt zwelling van
de glans penis en in het bijzonder van de bulbus
glandis vooral op tijdens de copulatie, hetgeen het
‘blijven hangen’ veroorzaakt.
De erectie van de penis is voornamelijk een vascu-
lair proces. Bij seksuele opwinding neemt de bloed-
toevoer naar de penis toe; tegelijkertijd neemt de
afvoer van veneus bloed af. Mede dank zij het ver-
slappen van de m. retractor penis en het terugtrek-
ken van het preputium volgen nu de emissio penis
en het in de vagina brengen van de penis. Daarna
komt door druk op oppervlakkige venen, door
spiercontracties en door druk van de penis tegen de
arcus ischiadicus een verdere erectie tot stand van
de bulbus glandis penis.
Bij de kat ligt de penis ventraal van het scrotum
en is hij naar achter gericht (afb. 14.1 en 14.4). De
gleuf aan de ventrale zijde van het os penis is min-
der diep dan bij de hond. De glans penis is niet
verdeeld en is kegelvormig (afb. 14.3). Op het voor-
ste twee derde deel van de penis bevinden zich
100-200 verhoornde papillen, 0,75-1 mm lang en
gericht naar de basis van de penis. Bij de geslachts-
rijpheid zijn ze volledig ontwikkeld. Ze schijnen
een belangrijke rol te spelen bij het induceren van
de pre-ovulatoire lh-piek tijdens een dekking.12
Na castratie gaan deze papillen in 5-6 weken in
regressie.16
Voor het lichamelijk onderzoek bij de hond wordt
de penis zo ver mogelijk uitgeschacht. Hiertoe
wordt de reu op de rug of op de zij gelegd. Men
Afbeelding 14.3
De kegelvormige penis van de kater (links) is bezet met verhoornde papillen, die verdwijnen na castratie (rechts).
kantelt het bekken enigszins naar voren door de
rug te buigen en duwt vervolgens het preputium
naar caudaal. De penis wordt zichtbaar en kan nu
worden onderzocht, eventueel worden gefixeerd
en worden bekeken op vorm en grootte. Verder
controleert men het slijmvlies in verband met even-
tuele traumata. Bij bepaalde anatomische afwijkin-
gen is het uitschachten moeilijk tot onmogelijk,
bijvoorbeeld bij een persisterend frenulum penis.13
Ten slotte palpeert men bij de hond het os penis om
deformiteiten op te sporen.
■
14.2.7 Accessoire geslachtsklieren
Bij de hond is de prostaat de belangrijkste acces-
soire geslachtsklier. Weliswaar bezit de hond ook
ampullae ductus deferentes, maar deze zijn klein
en worden vaak niet tot de accessoire geslachts-
klieren gerekend. De prostaat ligt op het craniale
gedeelte van de symphysis pelvis, ongeveer 1 à 2
cm caudaal van de hals van de blaas, en omgeeft
het craniale gedeelte van de urethra. Bij oudere
dieren zakt de prostaat in cranio-ventrale richting
uit de bekkenholte. De prostaat bestaat uit een
rechter en een linker lob. Anders dan bij de hond
bedekt de prostaat bij de kat niet de ventrale zijde
van de urethra. Verder bezit de kat twee glandulae
bulbo-urethrales (afb. 14.4), die dorsolateraal van
de urethra en vóór de basis van de penis liggen. Bij
de hond wordt de prostaat onderzocht door rectale
palpatie (zie § 11.2.5 en § 12.2.2). Met de niet-palpe-
rende hand wordt ventraal druk uitgeoefend op het
abdomen juist voor de bekkeningang. Dit verge-
makkelijkt het voelen van de prostaat bij grote ras-
sen. De grootte, de oppervlakte en de consistentie
van beide lobben worden nagegaan. Men let ook op
pijnuitingen die bij het palperen van de prostaat
kunnen optreden. De grootte varieert met de groot-
14 Mannelijk geslachtsapparaat
Afbeelding 14.4
De urogenitalia van de kater.
1 testis
2 caput epididymis
3 cauda epididymis
4 ductus deferens
5 prostaat
6 glandula bulbo-urethralis
7 blaas
8 ureter
9 urethra
10 penis
te van de reu. De oppervlakte van beide lobben is
mooi vlak. De consistentie is als van zacht rubber.
Bij gezonde dieren is rectale palpatie van de pros-
taat niet pijnlijk. Onderzoek van de prostaat en van
de glandulae bulbo-urethrales wordt bij de kater
niet als routine uitgevoerd, omdat het rectale on-
derzoek meer problemen oplevert dan bij de hond.
Bij de kat wordt het alleen verricht in uitzonde-
ringsgevallen, waarvoor soms sedatie moet worden
toegepast.
■
14.3 Verzamelen van sperma
Bij de hond kan het verzamelen van sperma op drie
manieren gebeuren.
1 Handmatige ejaculatie. Men omvat het prepu-
tium met de hand en masseert de penis licht. Zo-
dra de hond frictiebewegingen toont en de erectie
begint op te treden schuift men het preputium
naar caudaal, zodat men de penis tussen duim
en wijsvinger juist achter de bulbus glandis kan
fixeren. Vervolgens treedt een ejaculatie op. Het
ejaculaat bestaat uit drie fracties.14 Fractie 1 is
149
celarm, wordt door de prostaat afgescheiden en
heeft een klein volume (0,5-5,0 ml). Fractie 2 is de
spermacelrijke fractie, wordt afgescheiden door
de cauda epididymidis en is eveneens klein in vo-
lume (0,5-4,0 ml). De derde fractie is het grootst
in volume (tot maximaal 80 ml), is celarm en
wordt afgescheiden door de prostaat. De verschil-
lende fracties van het ejaculaat worden geschei-
den opgevangen in drie tot lichaamstemperatuur
verwarmde opvangglazen. Vooral wanneer de reu
weinig libido heeft, is het noodzakelijk dat er een
loopse teef aanwezig is. Deze methode wordt veel
toegepast. Er zijn weinig hulpmiddelen bij no-
dig, de techniek is eenvoudig toe te passen en het
sperma komt niet in aanraking met schadelijke
stoffen.
2 Ejaculatie met een kunstschede. Na het opwek-
ken van het begin van een erectie zoals onder 1 is
beschreven, wordt een kunstschede over de penis
geschoven. De penis hoeft dan niet met de hand
te worden gefixeerd. De kunstschede is ongeveer
20 cm lang en heeft een doorsnede van ongeveer
6 cm. De temperatuur moet ongeveer 40°C be-
dragen. Ook hierbij kan de aanwezigheid van een
loopse teef het verzamelen van sperma vergemak-
kelijken.
3 Elektro-ejaculatie. Nadat het dier in anesthesie
is gebracht worden rectaal ritmische elektrische
prikkels toegediend. Deze methode levert min-
der vaak resultaat op en de kans dat er urine in
het ejaculaat komt, is groot. Deze techniek is niet
geschikt voor de praktijk. Elektro-ejaculatie is
wettelijk verboden (Besluit voortplantingstech-
nieken bij dieren, gwwd).
Bij katers is het niet mogelijk om handmatig een
ejaculatie te bewerkstelligen. Het is echter wel mo-
gelijk een kater te leren dekken op een kunstvagi-
na.13 Dit is echter onder praktijkomstandigheden
meestal niet te realiseren.
■
14.4 Aanvullend onderzoek
■
14.4.1 Spermaonderzoek
Een logisch vervolg van anamnese en lichamelijk
onderzoek is het laboratoriumonderzoek van het
verzamelde sperma. Na een macroscopisch onder-
zoek waarbij volume, kleur, eventuele geur en vis-
cositeit worden beoordeeld en wordt gekeken naar
het aanwezig zijn van abnormale bijmengingen,
volgt een microscopisch onderzoek waarbij men
de beweeglijkheid, het totale aantal zaadcellen en
het percentage afwijkend gebouwde zaadcellen
150 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

vaststelt. Eventueel kunnen de pH, de osmotische
waarde en de concentratie alkalische fosfatase in
sperma worden bepaald. 6,16,17 Ook bacteriologisch
onderzoek kan waardevol zijn.18
■
14.4.2 Echografie
Echografie van de testes, epididymides en de pros-
taat kan worden ingezet om niet-palpabele neo-
plasieën, abcesjes en cysteuze veranderingen op te
sporen.14 Tevens kan op deze wijze een echogeleide
dunnenaald-aspiratiebiopsie worden verricht.
■
14.4.3 Testisbiopsie
Bij oligo- of azoöspermie kan worden overwogen
een histologisch testisbiopt te nemen. In geval van
verdenking op een tumorziekte kan een dunne-
naald-aspiratiebiopsie uitkomst bieden. Omdat het
nemen van een histologisch biopt ingrijpend is en
de toegevoegde waarde beperkt, wordt deze vorm
van diagnostiek zelden uitgevoerd.
■
14.4.4 Hormoonbepalingen
Het is mogelijk fsh, lh en testosteron te bepalen.
Deze bepalingen kunnen onder meer van belang
zijn bij het onderscheid tussen primair en secun-
dair hypogonadisme, maar dit is bij de gezelschaps-
dieren nog onvoldoende uitgewerkt. Van belang is
om verscheidene monsters af te nemen, het liefst
voor en na stimulatie met bijvoorbeeld GnRH, om-
dat de plasma-hormoonconcentraties bij gezonde
honden in de tijd variëren.19

Literatuur

1 Antonov VV, Khananashvili MM. Significance of early individual experience in the

establishment of sexual behaviour in male dogs. Zh Vyssh Nerv Deyat Pavlova 1973;
23: 68.
2 Christiansen IbJ. Reproduction in the dog and cat. Londen: Baillière Tindall, 1984.
3 Jones DE, Joshua JO. Reproductive clinical problems in the dog. Bristol/Londen/
Boston: Wright, psg, 1982.
4 Michael RP. Observations upon the sexual behaviour of the domestic cat (Felis
catus L.) under laboratory conditions. Behaviour 1961; 18: 1.
5 Stein BS. The genital system. In: Catcott EJ, ed. Feline medicine and surgery. Santa
Barbara (Cal): American Vet Publ Inc, 1973.
6 Hewitt D. Physiology and endocrinology of the male. In: Simpson G, ed. Manual of
small animal reproduction and neonatology. Shurdington: British Small Animal
Medical Association United Kingdom, 1998.
7 Allen WE, Renton JP. Infertility in the dog and bitch. Br Vet J 1982; 138: 185.
8 Baumans V, Dijkstra G, Wensing CJG. Testicular descent in the dog. Zbl Vet Med C
1981; 10: 97.
9 Rhoades JD, Foley ChW. Cryptorchidism and intersexuality. Vet Clin North Am
1977; 7: 789.
10 Pearson H, Kelly DF. Testicular torsion in the dog: a review of 13 cases. Vet Rec 1975;
97: 200.
11 Copland MD, Maclachlan NJ. Aplasia of the epididymis and vas deferens in the
dog. J Small Anim Pract 1976; 17: 443.
12 Klug E. Die Fortpflanzung der Hauskatze (Felis domestica) unter besonderer
Berücksichtigung der instrumentellen Samenübertragung. Proefschrift.
Hannover, 1969.
13 Johnston SD, Root Kustritz MV, Olson PNS. Canine and feline theriogenology.
Philadelphia: Saunders, 2001.
14 Keenan LRJ. The infertile male. In: Simpson G, ed. Manual of small animal
reproduction and neonatology. Shurdington: British Small Animal Medical
Association United Kingdom, 1998.
15 Balke J. Persistent penile frenulum in a Cocker spaniel. Vet Med Small Anim Clin
1981; 76: 988.
14 Mannelijk geslachtsapparaat 151

16 Johnston SD. Examination of the genital system. Vet Clin North Am 1981; 11: 543.
17 Stornelli A, Arauz M, Baschard H, De La Sota RL. Unilateral and bilateral
vasectomy in the dog: alkaline phosphatase as an indicator of tubular patency.
Reprod Domest Anim 2003; 38 (1): 1-4.
18 Schörner, G. Zuchttauglichkeits-untersuchung beim Rüden. Kleintier Praxis 1978;
23: 329.
19 Shille VM, Olson PN. Dynamic testing in reproductive endocrinology. In: Kirk RW,
ed. Current veterinary therapy x. Philadelphia: Saunders, 1989.
 15 Vacht, huid en nagels
M.A. Wisselink, J. Declercq en T. Willemse

■
15.1 Structuur en functie van huid en
adnexa
Zoals in hoofdstuk 8 reeds gezegd fungeert de huid
als een anatomische en fysiologische barrière tus-
sen het dierlijk lichaam en de omgeving. De huid
biedt bescherming tegen fysische, chemische en
microbiologische invloeden en stelt het dier tevens
in staat om temperatuurverschillen, pijn en sen-
sibiliteit te registreren. De huid is opgebouwd uit
twee lagen: de buitenste laag, epidermis, en een
binnenste laag, dermis (afb. 15.1).
■
15.1.1 Epidermis
De epidermis bestaat uit vijf onderdelen, die ver-
schillen van dikte. De hoornlaag of het stratum
Afbeelding 15.1
Schematische doorsnede van de huid. A epidermis,
B dermis, C subcutis, D primaire haar, E secundaire
haar, F haarpapil, G talgklier, H apocriene zweetklier en
I m.arrector pili.
corneum bestaat uit afgeplat, kernloos weefsel en
is slechts enkele cellagen dik. De uit keratine be-
staande hoornlaag wordt voortdurend vervangen
en verwijdert op deze wijze noxen. Tegelijkertijd
voorkomt de hoornlaag onnodig verlies van li-
chaamsvocht. Het stratum lucidum bestaat uit een
compacte, dunne laag van kernloze dode cellen en
is volledig verhoornd. Bij de hond en de kat is deze
laag slechts aanwezig in de huid van de voetzolen
en soms ook in het planum nasale. Het stratum
granulosum is voornamelijk aanwezig in niet-be-
haarde huidgedeelten en is enkele cellagen dik. De
kernhoudende, platte cellen bevatten keratohya-
liene granulae.
Het opvolgende stratum spinosum wordt ge-
vormd door de celproducten van het stratum ba-
sale. Deze laag bestaat uit enigszins ronde, min of
meer kubische kernhoudende cellen en heeft een
dikte van een tot drie cellagen. In de huid van de
voetzolen en het planum nasale zijn de intercellu-
laire verbindingen – tonofibrillen afkomstig van de
desmosomen in de celwand – duidelijk zichtbaar.
De cellen in het stratum spinosum produceren ke-
ratine.
De basale laag of het stratum basale bestaat uit
een enkelvoudige rij van longitudinaal of kubisch
epitheel op de basale membraan en scheidt de epi-
dermis van de onderliggende dermis. De basale
laag bevat voornamelijk keratinocyten, die zich
voortdurend vermeerderen en in opwaartse rich-
ting het verhoorningsproces van de huid op gang
houden. Uiteindelijk worden de keratinocyten af-
gestoten als dode hoorncellen. Bij gezonde honden
duurt dit proces circa 22 dagen.
Keratinocyten produceren twee soorten keratine:
het zachte keratine, dat de epidermale hoornlaag
vormt, en het harde keratine, dat de buitenbekle-
ding vormt van de haren en de nagels. Bij het kera-
tinisatieproces vormen de keratohyaliene granulae
een intercellulaire kitsubstantie, die rijk is aan
lipoproteïnen, maar arm aan sulfhydrylgroepen.
Deze tussencelsubstantie, ook glycocalix genoemd,

A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_15, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
154 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
zorgt voor de samenhang tussen de keratinocyten
via de tonofibrillen en is het voornaamste bestand-
deel van het zachte keratine.
Melanocyten vormen het tweede type cellen in de
basale laag. Ze zijn in de normale hondenhuid zeer
gering in aantal en komen bij de kat slechts voor in
de huid van het scrotum, de tepels, het preputium,
het circumanale gebied en de oorschelpen. Onder
invloed van zonlicht, irritantia of ontstekingspro-
cessen op andere basis worden de melanocyten
gestimuleerd tot de productie van melanine-hou-
dende granulae.
■
15.1.2 Epidermale adnexa
Tot de adnexa, die zich ontwikkelen vanuit de epi-
dermis en tijdens de embryonale ontwikkeling pro-
lifereren tot in de dermis, behoren de talgklieren,
de apocriene en eccriene zweetklieren, de nagels en
de haarfollikels.
Talgklieren zijn eenvoudige, alveolaire, holocrie-
ne klieren, die in het algemeen geassocieerd zijn
met de haarfollikels. Bij de kat zijn ze uitsluitend
aanwezig in de behaarde huid, maar zijn ze extra
groot in het dorsale gedeelte van de staartbasis (het
supracaudale orgaan), aan de lippen en onder de
kin in het submentale orgaan. Bij de hond zijn ze
talrijker, en groter ter hoogte van de reeds genoem-
de staartklier.
Het excretieprodukt van de talgklieren komt vrij
door volledige disruptie van de talgkliercellen.
Deze excretie wordt hoogstwaarschijnlijk hor-
monaal gereguleerd. Zo veroorzaakt testosteron
hypertrofie van de talgklieren, terwijl cortisol en
oestrogenen een involutie van de klieren bewerk-
stelligen.
Ook de talgproductie staat onder invloed van
hormonen: androgenen, die in lage dosering de
productie verhogen, en oestrogenen, die in hoge
dosering een verlaging van de talgproductie ver-
oorzaken. Het olieachtige secretum van de talgklie-
ren bevat voornamelijk cholesterol en cholesterol-
esters, wassen en veresterde vetzuren. De hierdoor
gevormde emulsie op het oppervlak van de huid
houdt de huid soepel, zorgt voor een optimale hy-
dratie, geeft glans aan de vacht en vormt tevens een
chemische barrière tegen potentiële pathogenen.
Apocriene zweetklieren zijn diep in de dermis
gelegen en maken deel uit van het haarfollikelcom-
plex. Apocriene klieren zijn, met uitzondering van
het planum nasale, over het gehele lichaam aan-
wezig. Apocrien zweet bestaat uit een eiwitachtige
substantie, die continu wordt gevormd. Het secre-
tum wordt uitgescheiden via myo-epitheliale con-
tractie, een proces dat onder invloed staat van het
sympathisch adrenergisch systeem. Aan het huid-
oppervlak wordt het gemengd met talg, waarmee
het bijdraagt aan de chemische en fysische barrière.
Eccriene zweetklieren komen bij de hond en de
kat uitsluitend voor in de voetzolen. Ze liggen diep
in de dermis op de overgang naar de subcutis. De
klieren hebben een rechtstreekse verbinding met
het oppervlak van de voetzolen. Bij de hond en
de kat hebben de klieren geen thermoregulatoire
functie.
De nagels zijn bijzondere structuren, die een di-
recte voortzetting zijn van de epidermis en dermis.
Vanaf de aanzetting aan de kant van de voetzool is
sprake van de gebruikelijke epidermale histologie,
terwijl de rest van de nagel uitsluitend bestaat uit
een dikke hoornlaag (afb. 15.2).
De huid van de hond en de kat is – met uitzonde-
ring van de neus, de zoolkussens en de mucocutane
overgangen – bedekt met haren. Een haar kan wor-
den verdeeld in de haarschacht en de wortel. De
haarschacht, die uitkomt boven het huidoppervlak,
bestaat uit dood materiaal en kan worden onder-
verdeeld in de cuticula, de cortex en de medulla. De
cortex bestaat uit keratine.
Voor de opbouw van de haren en de vachttypen
bij de hond wordt verwezen naar hoofdstuk 8. Bij
de haarvacht van de kat onderscheidt men het lang-
harige of Perzische type en het kortharige type. Net
als bij de hond komen de haren bij de kat in bun-
dels door het huidoppervlak, maar de onderlinge
afstand tussen de bundels is bij de kat groter dan
bij de hond. Bij beide diersoorten, maar vooral bij
de hond, is de inplanting dorsaal op het lichaam
dichter dan in het ventrale gebied. Bij de kat zijn de
Afbeelding 15.2
Sagittale doorsnede van de teen van de hond: 1 stratum
corneum epidermis (van de nagel), 2 dermis, 3 huid,
4 epidermis (van het zoolkussen) en 5 kraakbeen.
15 Vacht, huid en nagels
secundaire haren in veel groteren getale aanwezig
dan de primaire haren, zijn ze dunner en hebben ze
een smallere mergholte dan bij de hond.
■
15.1.3 Dermis
De dermis is van mesodermale oorsprong en heeft
als hoofdfuncties steun en voeding van de epider-
mis. De dermis bestaat uit vezels, grondsubstantie
en cellen. Bovendien bevat de dermis de epiderma-
le adnexa, de musculi arrectores pilorum, bloed- en
lymfbanen en zenuwvezels.
Men onderscheidt in de dermis collagene, reti-
culaire en elastische vezels. De collagene vezels
zijn het talrijkst en nemen circa 90% van het totaal
aan vezels voor hun rekening. De grondsubstan-
tie vormt het hoofdbestanddeel van de dermis. Zij
bestaat uit een mucoïde sol-gel van fibroblastaire
oorsprong, samengesteld uit proteoglycanen. De
belangrijkste componenten hiervan zijn het hya-
luronzuur en chondroïtinesulfaten. De grondsub-
stantie fungeert als kitstof tussen de cellen en de
structuren binnen de dermis.
Fibroblasten, mestcellen en histiocyten zijn de
cellen die de overhand hebben in de dermis van ge-
zonde dieren. Fibroblasten zijn verantwoordelijk
voor de productie van tropocollagene fibrillen, die
als voorlopers kunnen worden beschouwd van de
dermale collagene vezels. De productie van colla-
geen en grondsubstantie wordt grotendeels endo-
crien gereguleerd. Zo doen cortisol en oestrogenen
de collageenproductie afnemen, terwijl androge-
nen het tegengestelde effect hebben.
■
15.1.4 Subcutis
De subcutis of hypodermis bestaat voornamelijk
uit lipocyten en bevat voorts bloedvaten, zenuwve-
zels en bindweefsel.
Bij de hond en de kat hebben de vetdepots in de
zoolkussens een schokdempende functie. In meer
algemene zin dient de subcutis voor de opslag van
vet en voor warmte-isolatie. Samen met de epider-
mis en de dermis bepaalt de subcutis de lichaams-
contouren.
■
15.2 Anamnese
Bij aanwijzingen voor een huidprobleem wordt de
anamnese uitgediept. Na een algemeen onderzoek
(hoofdstuk 8) volgt een gedetailleerd onderzoek
van de vacht, de huid en de nagels. Bij het toespit-
sen van de anamnese op de huid wordt in grote
lijnen de opzet van de algemene anamnese (hoofd-
155
stuk 6) gevolgd. Op de voor de dermatologie speci-
fieke aspecten zal nu verder worden ingegaan.
De anamnese begint met de vraag naar de pri-
maire problemen, waar op het lichaam deze zijn
begonnen en op welke leeftijd. Scabiës zal bij-
voorbeeld gepaard gaan met zeer heftige jeuk die
zich meestal primair manifesteert op de kop en de
oorschelpen bij vooral jonge dieren. Problemen als
gevolg van vlooien daarentegen manifesteren zich
voornamelijk op het achterlijf. Als de problemen
lang geleden zijn begonnen, is het belangrijk te
vragen naar de huidige problemen en hun lokali-
satie. Immers, het beeld dat de clinicus na enkele
weken of maanden te zien krijgt, kan aanmerkelijk
verschillen van het oorspronkelijke ziektebeeld.
Zo kan een patiënt met atopische (allergische) der-
matitis aanvankelijk jeuk hebben op alleen de kop
en de poten en later gegeneraliseerde afwijkingen
vertonen.
Vervolgens komt het verloop van de aandoening
aan de orde. Daarbij is het belangrijk te vragen naar
eventuele verslechtering, een stationair verloop, of
seizoensgebonden problemen. Dit laatste zouden
we kunnen verwachten bij atopische patiënten.
■
15.2.1 Verschijnselen
Als er sprake is van pruritus (jeuk), proberen we in-
zicht te krijgen in de ernst hiervan. Ook gaan we na
of de jeuk zich manifesteert op bepaalde gebieden
van het lichaam, al dan niet resulterend in zichtba-
re huidafwijkingen. Pruritus is gedefinieerd als een
irriterende, onplezierige sensatie in de huid die op-
gewekt wordt in de epidermis en het bovenste deel
van de dermis, en die aanleiding geeft tot krabben,
schuren en likken. De mediatoren die de pruritus
induceren grijpen aan op een fijnvertakt netwerk
van zenuwuiteinden, zogenaamde jeukreceptoren.
Dit netwerk is gelegen ter hoogte van de overgang
van dermis naar epidermis.
Vanuit de jeukreceptoren vindt voortgeleiding
plaats naar de dorsale wortel van het ruggenmerg
via mergloze C-vezels met een diameter van 0,5
micron en een lage geleidingssnelheid. Vervolgens
wordt na overkruising via de ventro-laterale tractus
spinothalamicus en de nucleus ventralis posterior
in de thalamus uiteindelijk de corticale gyrus cen-
tralis posterior bereikt.
Heftige jeuk mag verwacht worden bij scabiës of
een allergische dermatitis. Bij endocrinologisch be-
paalde huid- of vachtafwijkingen is in de beginfase
in het algemeen geen sprake van jeuk. Als gevolg
van secundaire microbiële infecties zou dit kunnen
veranderen. Ten slotte moeten we ons realiseren
dat jeuk een uiting kan zijn van een dermatolo-
156 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
gisch probleem, maar ook gezien kan worden bij
een neurologische aandoening of een primaire ge-
dragsafwijking.
Jeuk is een zeer belangrijk iatrotroop huidpro-
bleem. Andere huidproblemen waarmee de eige-
naar zich tot de dierenarts wendt zijn bijvoorbeeld:
dunne vacht, kaalheid, kleurverandering van de
huid of veranderde huidgeur (stank).
■
15.2.2 Leefomstandigheden
Aangezien bij een aantal dermatologische proble-
men de oorzaak gezocht moet worden in het leef-
milieu en de huisvesting, is het van belang te weten
of en zo ja waar het dier een vaste ligplaats heeft,
welke materialen daarbij een rol spelen (mand, de-
ken, meubilair, vloerbedekking, etensbak) en welke
onderhouds- en reinigingsmiddelen worden ge-
bruikt. Belangrijk is ook te weten wat het uitlaatge-
bied is en welke vegetatie daar aanwezig is. In ver-
band met een mogelijke voedselovergevoeligheid
wordt de eigenaar gevraagd een opsomming te
geven van de voedingsmiddelen die het dier krijgt
aangeboden. Men dient zich hierbij te realiseren
dat voedselovergevoeligheid kan optreden ten aan-
zien van voer dat al lange tijd gegeven wordt.
Om een indruk te krijgen over de mogelijkheid
van een besmettelijke oorzaak van de huidafwijkin-
gen wordt gevraagd of er andere huisdieren of con-
tactdieren zijn met huidproblemen, en of de eige-
naar zelf dan wel de huisgenoten huidproblemen
hebben. Een eventueel verblijf in Zuid-Europa kan
de verdenking doen opkomen van leishmaniasis.
■
15.2.3 Voorgeschiedenis
Informatie over alle eerder doorgemaakte aandoe-
ningen kan van groot belang zijn bij het interprete-
ren van de gegevens. In de regel zal deze informatie
zich uitstrekken tot alle ziekten van de patiënt.
Ook wellicht in eerste instantie minder belangrijke
verschijnselen, anders dan van de huid, kunnen
aandacht verdienen.
In dit verband kan men denken aan slijmvliesaf-
wijkingen in de bek, zoals die bij auto-immuun-
ziekten kunnen voorkomen, als ook aan conjunc-
tivitis, rhinitis en ‘reverse sneezing’ (zie hoofdstuk
9) bij atopie. Het is eveneens van belang te informe-
ren naar aandoeningen in de familie of zich op de
hoogte te stellen van voor het ras bekende aandoe-
ningen van de huid.
Ten slotte wordt gevraagd naar eventueel eer-
der verstrekte medicijnen en het effect hiervan.
Ten aanzien van toegediende medicijnen dient
men zich te realiseren dat bijvoorbeeld recent toe-
gediende corticosteroïden zodanig maskerende
effecten kunnen hebben dat het oorspronkelijke
beeld totaal is verdwenen. Het opstellen van een
betrouwbare differentiële diagnose wordt dan
zodanig bemoeilijkt dat men moet besluiten de
patiënt te laten terugkomen zodra de effecten van
dergelijke medicamenten zijn verdwenen.
■
15.3 Lichamelijk onderzoek
Voorafgaand aan het huidonderzoek wordt ook bij
huidpatiënten een algemeen onderzoek (hoofd-
stuk 8) verricht. Bij het onderzoek van vacht, huid
en nagels is een voldoende lichte ruimte van groot
belang. Hoewel daglicht de beste indruk geeft bij
het onderzoek, kan ook gebruik worden gemaakt
van kunstlicht, zolang de lichtbron helder en ge-
lijkmatig licht geeft. Alvorens de afwijkingen aan
een gedetailleerde inspectie te onderwerpen, moet
men het dier op enige afstand bekijken. Let hierbij
op een afwijkende geur, op in het oog springende
huid- en vachtveranderingen en op de aansluiting
van de vacht.
■
15.3.1 Huidgeur
Bij de gezonde hond en kat verspreidt de huid in de
regel een geur die niet als onaangenaam wordt er-
varen. Deze geur wordt bepaald door een mengsel
van talg, apocrien zweet en bacteriële omzettings-
producten. Op de gezonde huid van de hond zijn
voornamelijk coagulase-negatieve stafylokokken,
aërobe microkokken, alfa-hemolytische strepto-
kokken en Acinetobacter sp. aanwezig. De laatste
drie groepen komen eveneens bij de kat voor. On-
der invloed van allerlei factoren, variërend van me-
tabole oorzaken, allergieën, ectoparasitaire agen-
tia tot gewijzigde leefomstandigheden, kan een
verandering plaatsvinden van deze bacteriële flora
ten gunste van coagulase-positieve stafylokokken.
Tevens kunnen de talgproductie en de talgsamen-
stelling veranderen en kan een verhoogde epider-
male omzettingssnelheid (‘turnover’) optreden
(seborroe).
Bij patiënten met seborroe zijn in de talg minder
di-esterwassen aanwezig, in combinatie met een
sterke toename van de vrije vetzuren. De laatste
groep draagt vermoedelijk het meest bij aan de af-
wijkende huidgeur.
■
15.3.2 Vacht
Bij de inspectie en palpatie van de vacht in detail
wordt gelet op dikte, stugheid, glans, geur en sa-
15 Vacht, huid en nagels
menstelling (dekharen/ondervacht) van de vacht,
op het gemak waarmee de haren zijn te epileren,
en op een eventueel droog of vettig aspect van de
haren. Soms vallen haren op waarbij om de haar-
schacht, als een manchet, talg zit vastgekleefd
(‘follicular casts’). Dit kan duiden op een verhoor-
ningsdefect in de haarfollikel. Verder let men op
de aanwezigheid van afgebroken haren (trichor-
rhexis), losse haren, een eventuele verkleuring
van de vacht en de aanwezigheid van kale plekken
(alopecia).
Alopecia is de term voor afwezigheid van haren
in gebieden waar die wel aanwezig behoren te zijn.
Kaalheid kan volledig of partieel zijn, en diffuus of
omschreven. Een gegeneraliseerde dunne beharing
wordt wel hypotrichose genoemd. Een overmaat
aan haar (veelal lokaal) wordt hypertrichose ge-
noemd.
Het is van belang bij alopecia te letten op de nog
aanwezige haren. Indien ze afgebroken zijn, is dit
in de regel toe te schrijven aan krabben of schu-
ren. Bij sommige endocriene stoornissen (zie ook
hoofdstuk 21) ontstaat een gegeneraliseerde huid-
atrofie, die zich voor de eigenaar eerst manifesteert
als een geleidelijk dunner wordende vacht. Soms
valt eerst zelfs alleen op dat het verharen is gestopt.
Via een geleidelijk dunner wordende vacht ontstaat
dan ten slotte alopecia.
■
15.3.3 Huid
Bij inspectie van de huid kan het beste gebruik
worden gemaakt van een bajonetvormig gebogen
pincet (§ 8.3.4). Daarmee kan men de haren opzij
houden, zodat men meer zicht krijgt op de onder-
liggende huid (afb. 8.8).
Bij de inspectie wordt gelet op de kleur van de
huid en de aanwezigheid van laesies. Melanine is
een donker pigment dat verantwoordelijk is voor
de natuurlijk optredende gegeneraliseerde of gelo-
kaliseerde pigmentatie van de huid en dat samen
met feomelanine de haarkleur bepaalt. Het pig-
ment wordt gemaakt door melanocyten. In de me-
lanosomen – kleine pigmentvormende organellen
in de melanocyten – wordt het tyrosine omgezet in
dihydrofenylalanine door middel van het enzym
tyrosinase. Hierna vindt onder meer door oxidatie
de vorming van melanine plaats.
De uiteindelijke pigmentatie van de huid wordt
bepaald door het aantal, de grootte en de verde-
ling van de melanosomen. Conglomeraten van
melanosomen vormen de melaninegranulae, die
via een nog onbekend mechanisme ook kunnen
worden overgedragen aan keratinocyten. Behalve
van hyperpigmentatie kan ook sprake zijn van een
157
verminderde pigmentatie of hypopigmentatie. In
analogie met andere dieren speelt het melanocy-
tenstimulerende hormoon (α-msh) uit de hypo-
fysemiddenkwab waarschijnlijk een regulerende
rol bij het functioneren van de melanocyten. Een
lokale hyperpigmentatie treedt op onder invloed
van ultraviolet licht, chronische irritaties en ontste-
kingsreacties.
Bij de beschrijving van de diverse huidlaesies dient
men zich te realiseren dat het niet alleen gaat om
herkenning van een laesie, maar dat bovendien
de morfologie moet worden bezien in combinatie
met de configuratie en de distributie. Het is voor
de diagnostiek eveneens belangrijk onderscheid te
maken tussen primaire en secundaire huidlaesies.
Primaire laesies treden spontaan op en reflecteren
direct de achterliggende aandoening. Secundaire
laesies daarentegen ontstaan uit de primaire laesies
of als artefact na trauma of gebruik van medica-
menten.
In dit verband is het van belang op te merken dat
bij chronische aandoeningen primaire laesies vol-
ledig gemaskeerd kunnen worden door secundaire
krabeffecten. Bovendien kunnen bijvoorbeeld pa-
pulae overgaan in vesiculae of pustulae. De twee
laatstgenoemde laesies zijn door hun fragiliteit
slechts een kort leven beschoren. Hierdoor kunnen
ze op het moment van onderzoek niet aanwezig
zijn of slechts in kleine aantallen.
Primaire laesies
Men onderscheidt naar de morfologie de volgende
primaire laesies (afb. 15.3 en 15.4).
Maculae. Een macula is een omschreven niet-pro-
minerende vlek met een andere kleur dan de
omgeving. Maculae ontstaan door ophoping van
melanine, depigmentatie, hyperemie (erytheem) of
bloeding (purpura).
Papulae. Een papula is een kleine, solide verheven-
heid met een maximale doorsnede van 2,5 mm. Pa-
pulae ontstaan door veranderingen in de epidermis
(hyperplasie, oedeem) en/of subepidermale reacties
(infiltratie met ontstekingscellen door een infecti-
eus of steriel proces, tumorcellen, metabole afzet-
ting of oedeem).
Plaques. Een omvangrijke, relatief platte verhe-
venheid wordt plaque genoemd. Een plaque kan
ontstaan door confluentie van papulae of op basis
van een tumor.
Noduli/nodi. Solide haarden met een diameter
kleiner dan 1 cm worden noduli genoemd. De term
nodi wordt gebruikt wanneer de omvang groter
is. Ze ontstaan door een uitgebreide ontsteking,
158 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Afbeelding 15.3
Schematische weergave van de morfologie van huidlaesies.
A papula door 1 dermale metabole deposities, 2 dermale ontstekingsinfiltraten, 3 lokale hyperplasie epidermaal en/of
dermaal. B plaque. C urtica. D nodulus van 4 dermale en/of subcutane oorsprong en 5 epidermale oorsprong. E pus-
tula met een folliculaire of, 6, een epidermale lokalisatie. F vesicula met intra-epidermale locatie of, 7, aanwezig op
de overgang tussen dermis en epidermis.

hyperplasie, neoplasie of neerslagen van fibrine of
kristallijn materiaal.
Urticae (kwaddels). Een urtica is een omschreven in-
drukbare verhevenheid met een platte bovenzijde.
Urticae ontstaan door oedeem in de dermis, vooral
bij een allergische reactie. Er kan diffuse of perifere
hyperemie en bloeding bij voorkomen.
Vesiculae (blaasjes). Een vesicula is een omschreven
verhevenheid gevuld met vloeistof. Vesiculae kun-
nen zich intra-epidermaal ontwikkelen door hydro-
pische degeneratie, spongiosis en acantholysis, of
subepidermaal voorkomen ten gevolge van oedeem
en degeneratieve veranderingen in het stratum
basale. Blaasjes met een diameter groter dan 5 mm
worden bullae genoemd.
Pustulae. Een pustula is een kleine, omschreven
verhevenheid die gevuld is met pus door een in-
fectieuze of steriele ontsteking. Een pustel door
een steriele ontsteking wordt bijvoorbeeld gezien
bij de auto-immuunziekte pemphigus foliaceus.
Pustulae kunnen zowel in de epidermis als in de
dermis voorkomen. Ze kunnen zich secundair ont-
wikkelen uit vesiculae, en zijn afhankelijk van de
pathogenese verschillend van kleur en wel of niet
gerelateerd aan haarfollikels. Zo gaat furunculose
vaak gepaard met hemorragische pustulae.
Secundaire laesies
Als secundaire laesies (afb. 15.5) komen de volgende
huidafwijkingen voor.
Squamae. Squamae zijn losse hoornschilfers die op
de huid of tussen de haren liggen.
Collarettes . Een collarette is een circulaire kraag
van losliggend epidermisweefsel rond een huid-
defect. Deze kraag is een restant van de bekleding
van een doorgebroken vesicula of pustula, en wordt
ook gezien bij epidermale necrose.
Crustae. Crustae, korsten, bestaan uit hoorn ver-
mengd met ingedroogd exsudaat. Hemorragische
korsten, bruin of donkerrood van kleur, worden
gezien bij diepe huidontsteking.
Comedones. Een comedo bestaat uit een gedila-
teerd haarzakje waarin zich hoorn en talg hebben
opgehoopt.
15 Vacht, huid en nagels 159

1 2

3 4

Afbeelding 15.4
Voorbeelden van primaire huidlaesies.
1 Maculae als manifestatie van een overgevoeligheid
voor een medicament.
2 Papulae op basis van ontsteking (de vacht is voor een
deel geschoren).
3 Plaque door een ontstekingsinfiltraat met veel eosino-
fiele cellen, zoals dat bij katten kan voorkomen in het
verloop van een allergische dermatitis (voedseloverge-
voeligheid, atopie).
7
4 Noduli door multipele tumoren.
5 Urticae, zeer wijd verbreid, door een allergische reactie.
6 Vesiculae, hier op de tong in het kader van een auto-
immuundermatose (pemphigus vulgaris).
7 Pustulae, ontstaan in het verloop van een bacteriële
dermatitis.
160 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

1 2

3 4

5 6

Afbeelding 15.5
Voorbeelden van secundaire huidlaesies.
1 Squamae door een parasitaire infestatie (cheyletiellosis).
2 Collarette, een restant van een doorgebroken pustula.
Centraal is nog het erytheem van de ontstekingsreac-
tie aanwezig.
3 Crustae. Het ingedroogde ontstekingsmateriaal is
vooral rechts in de afbeelding te zien. Centraal en links
zijn duidelijk de huiddefecten en het hemopurulente
materiaal te zien.
7
4 Comedones dorsaal op de staartbasis. De gedilateerde
haarzakjes zijn gevuld met talg en hoorn.
5 Ulcus door een ontsteking in het subcutane vet (pan-
niculitis).
6 Lichenificatie in de oksel. De huidverdikking met plooi-
vorming is het gevolg van een chronische dermatitis
waaraan ook veel is gekrabd.
7 Hyperpigmentatie door de chronische irritatie van een
contactdermatitis.
15 Vacht, huid en nagels
Ulcera. Een ulcus is een diepgaand defect waarbij
de epidermis is verdwenen en de dermis is aange-
tast. Bij genezing ontstaat een litteken. Minder
diepgaande defecten, zonder onderbreking van de
continuïteit van de epidermis, worden erosies of
excoriaties genoemd.
Lichenificatie. Een uitgebreide verdikking van de
huid waarbij het normale reliëf van de huid in ver-
sterkte mate zichtbaar wordt, heet lichenificatie.
De verdikking is een gevolg van hyperkeratose,
acanthose en fibrose.
Hyperpigmentatie. Hyperpigmentatie is een brui-
ne, grijze of zwarte verkleuring van de huid, vaak
zichtbaar op plaatsen waar alopecia is opgetreden.
Het verschijnsel kan het gevolg zijn van een ver-
hoogde activiteit van melanocyten in de epidermis,
maar ook van het vóórkomen van melanocyten en
melanofagen in de dermis.
Configuratie van laesies
Laesies kunnen voorkomen in een solitaire, groeps-
gewijze, anulaire (ringvormige), lineaire, arciforme
(boogvormig) of polycyclische (samenvloeiing van
ronde laesies) configuratie. De configuratie kan in
bepaalde gevallen karakteristiek zijn voor een aan-
doening. Zo past een lineaire configuratie bij een
krablaesie (excoriatie) en is een polycyclisch beeld
vaak een confluentie van verscheidene pustulae.
Distributie van laesies
Bij het lokaliseren van de afwijkingen kan, naast
het exact aangeven van de plaats, onderscheid wor-
den gemaakt tussen gelokaliseerd (lokaal), regio-
naal, gegeneraliseerd, multifocaal, symmetrisch en
asymmetrisch.
Bij palpatie van de gelaedeerde en de niet-ge-
laedeerde huid moet men vervolgens letten op de
consistentie, de elasticiteit en de sensibiliteit. De
turgor wordt bepaald aan de hand van palpatie van
de niet-gelaedeerde huid.
■
15.3.4 Nagels, voetzolen en planum nasale
Beoordeling van het planum nasale, de voetzolen,
de nagels en de nagelriemen geschiedt op de wijze
die hiervoor voor de huid beschreven is. Bij de be-
oordeling van de neusspiegel wordt ook gelet op
het al dan niet aanwezig zijn van het netvormig pa-
troon. Het verdwijnen van dit patroon past onder
meer in het beeld van de auto-immuunziekte lupus
erythematosus. In relatie tot de nagels zijn twee
termen gangbaar die een specifieke afwijking om-
schrijven: 1 onychomadesis, het volledig loslaten
van de hoornige structuur van de nagel, en 2 ony-
chorrhexis, het afbrokkelen van de nagels.
161
■
15.4 Notatie
Op veel van de in omloop zijnde formulieren kan
onder meer de distributie van de alopecia en de
laesies in tekeningen worden aangeven. Een voor-
beeld staat op de cd-rom.
■
15.5 Verder onderzoek
■
15.5.1 Huidafkrabsel
Het verzamelen van huidmateriaal voor microsco-
pisch onderzoek op parasieten of op schimmelin-
fecties gebeurt met behulp van een curette (afb.
4.7). Door een aantal malen met de scherpe zijde
van de curette over de huid te schrapen, verkrijgt
men voldoende materiaal voor onderzoek. Als een
diep afkrabsel gewenst is, wordt geschraapt totdat
haarvaten worden geledeerd. Het aldus verzamelde
materiaal wordt opgehelderd door het te verweken
in een 10% koh-oplossing. Na dun uitstrijken op
een voorwerpglas wordt het huidmateriaal micro-
scopisch beoordeeld.
Bij een droge huid wordt het verzamelen verge-
makkelijkt door op de plaats van het huidafkrabsel
te scheren of te knippen. Door bovendien wat olie
op de curette te brengen, blijven de verzamelde
huidschilfers beter op de curette plakken.
■
15.5.2 Uitbreiding van het onderzoek
Afhankelijk van de probleemformulering kan het
onderzoek worden uitgebreid met:
– mycologisch en bacteriologisch onderzoek
– microscopisch onderzoek van een stofmonster
van de vacht en/of van de ligplaats
– trichografie: microscopisch onderzoek van geëpi-
leerde haren
– bloed- en urine-onderzoek
– cytologisch onderzoek
– histopathologisch onderzoek van huid- of slijm-
vliesbiopten
– allergologisch onderzoek
– immunologisch onderzoek
Er zijn twee bijzondere onderzoekmethoden voor
de huid:
1 Diascopie. Hierbij wordt met een doorzichtig,
plat voorwerp (bijvoorbeeld een plastic spatel)
lichte druk uitgeoefend op een erythemateus
huidgedeelte. Indien een witte verkleuring op-
treedt, is sprake van vasodilatatie als oorzaak van
het erytheem. Bij uitblijven van deze reactie heeft
men te maken met een cutane bloeding.
162 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

2 Nikolsky-fenomeen. Hierbij wordt, met behulp
van een stomp voorwerp (bijvoorbeeld een spatel
of pincet) op de normaal ogende huid of op de
huid grenzend aan een vesicula of ulcus lichte
wrijving uitgeoefend. Als de buitenste huidlaag
gemakkelijk wordt getraumatiseerd of opzij kan
worden geschoven, is dit een aanwijzing voor een
slechte cellulaire cohesie en een indicatie voor het
bestaan van een auto-immuunziekte of van toxi-
sche epidermale necrolyse (ten).

Literatuur

1 Scott DW, Miller WH, Griffin CE. Small animal dermatology; 6e ed. Philadelphia:
Saunders, 2001.
2 Fitzpatrick TB, Bernhard JD, Cropley TG. The structure of skin lesions and
fundamentals of diagnosis. In: Freedberg IM, Eisen AZ, Wolff K, et al. eds.
Dermatology in general medicine; 5th ed. New York: McGraw-Hill, 1999; hfdst 4.
3 Greaves MW, Wall PD. Pathophysiology and clinical aspects of pruritus. In:
Freedberg IM, Eisen AZ, Wolff K, et al. eds. Dermatology in general medicine;
5th ed. New York: McGraw-Hill, 1999; hfdst 42.
4 Reedy LM, Miller WH, Willemse T. Allergic skin diseases of dogs and cats; 2nd ed.
Philadelphia: Saunders, 1997.
5 Willemse T. Clinical dermatology of dogs and cats; 2nd ed. Maarssen: Elsevier/
Bunge, 1998.
 16 Melkklieren
G.R. Rutteman en E. Teske
Bij het onderzoek van de melkklieren moeten anam-
nese en lichamelijk onderzoek verder reiken dan
alleen dit klierweefsel. Doordat zowel de vorm als
de functie van de melkklieren sterk afhankelijk is
van het stadium van de oestrische cyclus, moet ook
dit in beschouwing worden genomen. Voorts gaat
het bij afwijkingen van de melkklieren nogal eens
om nieuwvormingen, waarvan de uitgroei verrei-
kende consequenties kan hebben.
■
16.1 Anamnese
■
16.1.1 Verschijnselen
Bij de melding van veranderingen in vorm en/of
functie van de melkklieren vraagt men de eigenaar
naar de aard hiervan:
– Gaat het om één of meer zwellingen? Zo ja, hoe
lang geleden viel dit voor het eerst op?
– Betreft het één of meer klieren (‘tepels’) en lijkt er
sprake te zijn van uitbreiding (in aantal/grootte)
en verandering (in vorm en consistentie)? Zo ja,
hoe snel is dit gegaan en is er verband met loops-
heid/krolsheid, met de toediening van middelen
ter voorkoming daarvan, of met recente partus en
lactatie?
– Treedt uitvloeiing op? Zo ja, sinds wanneer en
wat is het verband met de voorplantingsfunctie?
Betreft het één of meer pakketten (‘tepels’)? Wat
is de aard van de uitvloeiing: helder, melkachtig,
hemorragisch, purulent of anderszins?
– Zijn er huiddefecten (‘open plekken’)?
– Vertoont het dier pijnuitingen (likken/bijten aan
de melkklieren, pijn bij betasten, bij opstaan of
lopen)?
Wanneer de verkregen informatie duidt op onre-
gelmatigheden in de oestrische cyclus, moet de
aard daarvan worden vastgesteld (zie hoofdstuk
13). Het tijdstip van de laatste loopsheid/krols-
heid wordt nagevraagd. In geval van toediening
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_16, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
van middelen ter preventie van oestrus/krolsheid
vraagt men naar het tijdstip en de wijze van de
(laatste) toediening. Ook vraagt men hoe vaak het
(vrouwelijke) dier jongen heeft gehad en gezoogd.
Indien van toepassing worden tijdstip en verloop
van de laatste partus en lactatieperiode vastgelegd.
Speciaal wanneer antwoorden op vragen van het
algemene-anamneseformulier daartoe aanleiding
geven, kan de anamnese verder gericht worden op
verschijnselen van algemene aard, en wel het uit-
houdingsvermogen, het optreden van hoesten en
eventuele temperatuurverhoging. Voorts moet men
bij het speuren naar systemische consequenties van
aandoeningen van melkklieren vragen naar de eet-
lust, eventuele vermagering, veranderingen van de
buikomvang en problemen bij het voortbewegen.
■
16.1.2 Leefomstandigheden
Hierbij is vooral van belang te weten in hoeverre
het dier gebruikt wordt voor fokdoeleinden.
■
16.1.3 Voorgeschiedenis
Vooral bij een betrekkelijk onbekende patiënt
zal aan de eigenaar worden gevraagd of er eerder
problemen met de melkklieren zijn geweest en zo
ja, wat de behandeling is geweest. Voorts kunnen
soms nog bijzonderheden worden gehoord over
een verrichte ovari(ohyster)ectomie.
■
16.2 Lichamelijk onderzoek
■
16.2.1 Inleiding
De melkklierpakketten zijn gerangschikt in twee
rijen (lijsten) met als prominente herkenningspun-
ten de bijbehorende tepels (afb. 16.1). Bij de hond
zijn dit er meestal vijf aan iedere zijde: twee thora-
caal, een abdominaal en twee inguïnaal. Soms zijn
164 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 16.1
Ventrale zijde van een teef met ter weerszijden vijf tepels.
er vier pakketten aangelegd, waarbij in de meeste
gevallen het abdominale klierpakket ontbreekt.
Een enkele keer zijn er meer dan vijf pakketten aan
elke kant. Het melkklierweefsel is bij de volwassen
hond ongelijk verdeeld. De caudale pakketten zijn
forser, waarbij het klierweefsel van de achterste
twee pakketten veelal een continuüm vertoont.
Bij de kat zijn links en rechts vier pakketten aan-
wezig met een duidelijke afgrenzing en een minder
groot verschil in omvang dan bij de hond.1,2
Voor de interpretatie van afwijkingen in de melk-
klieren is kennis van de lymfdrainage van het
grootste belang (afb. 16.2). De drie caudaal gelegen
pakketten, alsmede bij sommige honden ook het
caudale thoracale (‘tweede’) pakket, draineren op
de homolaterale lymphonodi inguinales superfici-
ales (‘lymphonodi supramammarii’). Er kan tevens
een verbinding bestaan met de heterolaterale lymf-
knoop. Vanuit deze lymfkno(o)p(en) vindt verdere
drainage plaats naar juist voor het bekken gelegen
lymfknopen (lymphonodus inguinalis profundus,
lymphonodi sacrales, lymphonodi hypogastrici) en
van daar naar lymfknopen in het abdomen.
De twee (bij aanleg van vier melkklierpakketten)
of drie (bij aanleg van vijf pakketten) craniale pak-
ketten draineren op de veelal aanwezige lympho-
nodus axillaris accessorius en op de lymphonodus
axillaris proprius. Bij sommige honden draineert
ook het craniale inguinale (‘vierde’) pakket op de
axillaire lymfkno(o)p(en). Vanuit deze lymfknopen,
en bij sommige honden waarschijnlijk ook recht-
streeks vanuit de drie craniale pakketten, vindt
drainage plaats naar de lymphonodus sternalis, en
soms zelfs naar de lymphonodus preascapularis.1-3
Wat de bloedvoorziening betreft kunnen veneuze
verbindingen bestaan tussen de craniale en caudale
pakketten (vv. epigastricae craniales en caudales).
In het verloop van de oestrische cyclus zijn vooral
bij de hond duidelijk invloeden op de ontwikke-
ling en activiteit van het melkklierweefsel waar te
nemen. De lange tijd dat hormonale factoren (voor-
al progesteron) invloed uitoefenen, kan resulteren
in een sterke volumetoename, waarbij ongeveer
acht tot twaalf weken na het begin van de loops-
heid ook secretie kan worden waargenomen. Het
is een fysiologisch gebeuren, dat voor de eigenaar
soms een probleem gaat vormen. Dit komt dan
nogal eens voort uit de ermee samenhangende ge-
dragsveranderingen (pseudo-moederschap).
Anders dan bij de hond vindt bij de kat alleen een
ovulatie en daarop volgende ontwikkeling van een
corpus luteum plaats indien er een (in)fertiele dek-
king aan vooraf is gegaan. Daarom zal dan ook bij
de kat alleen omvangstoename van de mammae
plaatsvinden na een dekking.
Farmaca met progestagene werking kunnen zo-
wel bij de hond als bij de kat de ontwikkeling en de
activiteit van het melkklierweefsel bevorderen.
■
16.2.2 Uitvoering
Afhankelijk van de bouw en de medewerking van
de patiënt geschiedt het onderzoek terwijl het dier
op de zij ligt (eerst één kant volledig onderzoeken,
daarna de andere) of op de rug (afb. 16.3). De mam-
mae worden van craniaal naar caudaal onderzocht,
waarbij de werkwijze wordt aangehouden die in
hoofdstuk 4 is beschreven. Door inspectie en palpa-
tie gaat men na in welke klierpakketten verande-
ringen te constateren zijn. Vervolgens wordt vast-
gelegd waar in het pakket de afwijking(en) is (zijn)
gelokaliseerd.
Afbeelding 16.2
Oppervlakkige (getrokken lijn) en diepe lymfdrainage
(stippellijn), ↔ lymfdrainage soms aanwezig. a Lympho-
nodus axillaris accessorius, b lymphonodus axillaris pro-
prius, c lymphonodus sternalis, d lymphonodi inguinales
superficiales, e lymphonodus inguinalis profundus en
lymphonodi hypogastrici.
16 Melkklieren
Afbeelding 16.3
Ventraal aanzicht van een teef waarbij rechts het litte-
ken is te zien van een verwijderde melkkliertumor (met
klierpakket en tepel). Links is een tumor te zien met rode
verkleuring van de huid.
De grootte van de verandering(en) wordt (worden)
in drie dimensies vastgelegd met behulp van een
schuifmaat of liniaal. Hierbij geeft men de vorm
zo goed mogelijk in een tekening weer. De consis-
tentie wordt beschreven met behulp van de ordi-
nale schaal, vermeld in hoofdstuk 3. Niet alleen de
gegevens uit de anamnese over pijnlijkheid maar
ook inspectie en palpatie kunnen over dit aspect in-
formatie verschaffen als men let op de reacties van
de patiënt. De beweeglijkheid ten opzichte van de
romp wordt beoordeeld, evenals de mate waarin de
over de afwijking gelegen huid oplichtbaar is. Bij
het beoordelen van de begrenzing kan men soms
ook vaststellen in welke mate een onduidelijke be-
grenzing wordt bepaald door secundaire verande-
ring als oedeem en/of ontstekingsinfiltraat. In dit
laatste geval zullen ook kleur en temperatuur ter
plaatse veranderd zijn. Eventueel aanwezige huid-
defecten worden beschreven naar aard en uitbrei-
ding. Indien lymfbanen in de afwijking betrokken
raken, zijn deze soms als subcutane strengetjes pal-
pabel. In aansluiting hierop worden de regionale
lymfknopen onderzocht; met rectaal onderzoek en
palpatie van het hypogastrium kunnen de lymf-
knopen in het bekken en het dorsale hypogastrium
worden bereikt. Deze laatste zijn alleen palpabel
indien er sterke vergroting in het spel is.
Wanneer bij het onderzoek is geconstateerd dat
een of meer tepels vocht afscheiden, kan men dit
nader beoordelen door voorzichtig wat te ‘melken’
op een gaasje of een voorwerpglas.
Met een systematische beoordeling zoals geschetst
in hoofdstuk 4, wordt een beeld van de afwijking
verkregen zonder herhaling van de niet geheel on-
schuldige of pijnloze palpatiehandelingen.
165
Afbeelding 16.4
Nummering van de melkklierpakketten bij hond en kat.
■
16.3 Notatie
Voor een uniforme notatie wordt craniaal begon-
nen (afb. 16.4) met de nummering van de klierpak-
ketten. Bij aanwezigheid van zes klierpakketten
krijgt het achterste pakket dus het nummer 6.
Voor het vastleggen van de locatie van afwijkingen
kunnen deze worden ingetekend in de afbeelding
van een formulier zoals dat op de cd-rom staat. De
verdere beschrijving vindt plaats aan de hand van
de in de afbeelding aangegeven nummering. Voor
het aankruisen van vakjes op het formulier zij ver-
wezen naar de beschrijving van de notatie voor het
algemeen onderzoek (§ 8.3).
■
16.4 Verder onderzoek
In aanmerking komen:
– bloedonderzoek (witte bloedbeeld)
– bacteriologisch onderzoek van secretum
– röntgenonderzoek (thorax)
– echografisch onderzoek (abdomen)
– cytologisch onderzoek
– endocrinologisch onderzoek
166 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Literatuur

1 Theilen GH, Madewell BR. Tumors of the mammary gland. In: Theilen GH,
Madewell BR, eds. Veterinary cancer medicine; 2nd ed. Philadelphia: Lea & Febiger,
1987.
2 Evans HE, Christensen GC. Miller’s Anatomy of the dog; 2nd ed. Philadelphia:
Saunders, 1979.
3 Sautet JY, Ruberte J, Lopez C, et al. The lymphatic system of the mammary gland in
the dog: an approach to the surgical treatment of malignant tumors. Canine Pract
1992; 17: 30.
4 Weijer K, Hart AAM. Prognostic factors in feline mammary carcinoma. J Natl
Cancer Inst 1983; 70: 709.
5 Susaneck SJ, Allen TA, Hoopes J, et al. Inflammatory mammary carcinoma in the
dog. J Amer Anim Hosp Ass 1983; 19: 971-76.
6 Johnston SD, Hayden DW. Non-neoplastic disorders of the mammary glands. In:
Kirk RW, ed. Current veterinary therapy vii. Philadelphia: Saunders, 1980; 1224-6.
 17 Locomotieapparaat
H.A.W. Hazewinkel, B.P. Meij, L.F.H. Theyse en B. van Rijssen
■
17.1 Inleiding
Het locomotieapparaat kan onder meer verdeeld
worden in een ab-axiaal en een axiaal deel. Tot het
ab-axiale deel worden de anatomische structuren
van de extremiteiten gerekend: beenderen (o.a. dia-
fysen, epi- en apofysen, groeischijven, metafysen,
sesambeenderen), gewrichten (met o.a. menisci),
pezen, ligamenten en spieren. Dit deel van het loco-
motieapparaat verleent steun (en bescherming) en
biedt de mogelijkheid tot staan en voortbewegen.
Het axiale deel bestaat onder meer uit wervelli-
chamen, wervelgewrichten, tussenwervelschijven
en ligamenten, pezen en spieren. De wervelkolom
beschermt het ruggenmerg en de cauda equina en
vormt via de iliosacrale gewrichten, een verbinding
met de achterste extremiteiten.
Onderzoek van het locomotieapparaat kan wor-
den ingesteld in het kader van 1 een algemeen
lichamelijk onderzoek, zonder dat er voor de eige-
naar waarneembare locomotieafwijkingen bestaan
(b.v. aankoop- of fokkeuring), 2 een afwijkende
locomotie, voortkomend uit een afwijking in het
locomotieapparaat en 3 een afwijking van het loco-
motieapparaat (al of niet gepaard gaand met kreu-
pelheid) die voortkomt uit een afwijking buiten het
locomotieapparaat (bijvoorbeeld bij verdenking
op endocriene ziekten of (auto-)immuunziekten).
Afwijkingen aan het locomotieapparaat kunnen
leiden tot kreupelheid en dit kan de primaire reden
voor onderzoek gaan vormen.1-8 De wervelkolom
kan worden onderzocht in het kader van zowel
het onderzoek van het locomotieapparaat als het
onderzoek van het zenuwstelsel. Het zal duidelijk
zijn dat dit onderzoek, vooral door de directe be-
trokkenheid van het ruggenmerg bij (afwijkingen
van) de wervelkolom, uiterste voorzichtigheid ver-
eist.9
Met anamnese en lichamelijk onderzoek van het
locomotieapparaat wordt gestreefd naar:
– een functionele diagnose (mechanische belemme-
ring, pijnlijk proces)
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_17, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
– een anatomische diagnose (lokalisatie van het
ziekteproces)
– inzicht in de pathogenese (o.a. aangeboren afwij-
king, ontwikkelingsstoornis, trauma, ontsteking,
afwijking van andere orgaansystemen, nieuwvor-
ming)
Het in dit hoofdstuk beschreven onderzoek van
het locomotieapparaat spitst zich vooral toe op de
functionele en anatomische diagnose. Wanneer
het algemeen onderzoek heeft geleid tot een pro-
bleemformulering en een diagnostisch plan dat
onderzoek van (delen van) het locomotieapparaat
omvat, gaat men de anamnese verder toespitsen.
Daarna wordt het dier in een rustige omgeving
gemonsterd. Hierna volgen inspectie en palpatie
terwijl het dier op de behandeltafel staat. Dit wordt
gevolgd door inspectie, palpatie, passieve bewegin-
gen en specifieke handgrepen terwijl het dier op de
zij en eventueel op de rug ligt. Het onderzoek van
de wervelkolom omvat de inspectie, palpatie, per-
cussie en passieve bewegingen, die bij het staande
of bij het liggende dier kunnen worden uitgevoerd.
Zo nodig kunnen hierna rectaal onderzoek en aan-
vullend onderzoek worden verricht. Naar aanlei-
ding van voorgaand onderzoek kan een plan voor
nadere diagnostiek worden opgesteld.
■
17.2 Anamnese
Het tijdstip waarop het verschijnsel voor de eerste
keer werd waargenomen moet zo nauwkeurig mo-
gelijk worden vastgesteld. De onderzoeker moet de
omstandigheden (bijvoorbeeld aanrijding, spelen,
vallen enz.) achterhalen.
Het is veelal nuttig de eigenaar nauwkeurig situ-
aties te laten beschrijven waarin de locomotiestoor-
nis het meest manifest is (bijvoorbeeld vooral na
het uit de mand komen, bij het wegrennen, tijdens
het lopen op een grindpad of bij het springen over
een schutting). Dit geldt ook voor pijnuitingen: bij-
168 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

voorbeeld bij borstelen van de lendenstreek, onder

een hek kruipen, afzetten voor een sprong, uit een
bak eten, van de stoep stappen, of bij het optillen
van de staart tijdens defecatie enzovoort.
Ook kan een nauwkeurige beschrijving van het
verloop van de verschijnselen gedurende de dag
(kreupel uit de mand, verbetering tijdens het lo-
pen, maar terugval na overmatige inspanning ver-
sus ernstiger worden van de verschijnselen tijdens
de wandeling) aanwijzingen geven over plaats en
aard van de afwijking. Hetzelfde geldt voor het
verloop gedurende langere tijd (dagen, weken). Zo
onderscheiden we:
– permanent aanwezig (altijd even erg)
– recidiverend aanwezig (perioden van herstel en
problemen wisselen elkaar af)
– intermitterend aanwezig (kreupele passen en
niet-kreupele passen wisselen elkaar af)
– progressief (verergerend of verbeterend)
– migrerend (wisselend van plaats c.q. extremiteit) Afbeelding 17.1
De labrador en de teckel vertonen een andere bouw en
Ook wordt geïnformeerd naar de leefomstandig- vorm van de voorpoot op grond van rasverschillen. De
heden (geleidehond voor blinden, bewakingshond, linkervoorpoot van elk van beide honden vertoont een
politiehond, erfhond, gezelschapshond), voeding afwijkende stand: de labrador valgusstand vanuit de car-
(indruk van voedselsamenstelling incl. suppleties), pus, de teckel varusstand vanuit de elleboog. De beide
therapeutische maatregelen (ontzien, trainen, achterpoten van de teckel vertonen een Franse stand
(zelf)medicatie en resultaten daarvan), overeen- door exorotatie.
komstige problemen bij ouderdieren, nest- en/of
rasgenoten.
De houding wordt grotendeels bepaald door de
uitgebreidheid en pijnlijkheid van een proces en/of
■
17.3 Monsteren het karakter van het dier. De belasting van de beide
voorpoten en van de beide achterpoten zal bij een
Hoewel bij het vastleggen van de algemene indruk dier in rust bij een normale houding gelijk moeten
(hoofdstuk 7) ook al naar het dier in stand en gang zijn. Ongeveer 60% van het lichaamsgewicht rust
werd gekeken, gebeurt dit nu na het afnemen van op de voorpoten en 40% op de achterpoten.
de nadere anamnese nogmaals met een andere in- De rug (lumbale en thoracale wervelkolom) ver-
tentie en specifieker. Bij het monsteren tracht de loopt bij de meeste honden horizontaal of vertoont
onderzoeker een indruk te krijgen van de mate en een helling naar caudaal (sacrum lager dan over-
aard van de locomotiestoornis en de extremiteit(en) gang hals naar rug). We spreken van overbouwd in-
die ermee gemoeid zijn. dien het sacrum hoger ligt dan de overgang van rug
naar hals; dit wordt als afwijkend beschouwd.
■
17.3.1 Onderzoek in rust
Uitvoering
Bij het onderzoek in rust wordt gelet op de stand Het dier staat in een rustige ruimte, bij voorkeur op
en de belasting van de extremiteiten en op de stand de grond. Kleine dieren kunnen op de onderzoek-
van kop, hals en wervelkolom. De stand van de ex- tafel worden gezet. Zo nodig is het dier aangelijnd,
tremiteiten wordt bepaald door de bouw of vorm maar het mag niet hangen aan de riem of leunen
van de poot en door de houding die het dier met tegen de eigenaar of de muur. De onderzoeker ob-
deze poten aanneemt. De bouw of vorm van een serveert het dier gedurende enige tijd van alle kan-
poot kan sterk verschillen per species en per ras ten, waarbij hij let op:
(afb. 17.1), maar kan ook afwijken door pathologi- – stand van de extremiteiten
sche veranderingen zoals kromgroeien, breuken en – houding van de extremiteiten, kop en wervel-
spiercontracturen. kolom
– belasting van de extremiteiten
17 Locomotieapparaat
Behalve naar de mate, de aard en de plaats van de
afwijking tijdens stand wordt ook gekeken naar het
eventueel vóórkomen van karakteristieke stand-
afwijkingen (afb. 17.1). Enkele karakteristieke af-
wijkingen van de bouw met consequenties voor de
stand hebben de volgende namen gekregen:8
varus: een angulaire deviatie van een deel van de
poot naar de mediaanlijn toe in het sagittale vlak;
valgus: een angulaire deviatie van een deel van de
poot van de mediaanlijn af in het sagittale vlak; de
afwijkingen worden benoemd naar de plaats waar
de deviatie van uitgaat: zo is er bijvoorbeeld bij
X-benigheid in de achterpoten sprake van varus
vanuit de heupen en valgus vanuit de knieën, bij
O-benigheid in de achterpoten is er valgus vanuit
de heupen en varus vanuit de knieën;
torsie: draaiing in een skeletdeel/bot om de
lengteas van de betrokken extremiteit;
endotorsie: het distale deel van een pijpbeen staat
naar binnen, is naar mediaal gedraaid;
exotorsie: het distale deel van het pijpbeen staat
naar buiten, is naar lateraal gedraaid.
Enkele karakteristieke afwijkingen in de houding
met gevolgen voor de stand zijn:
rotatie: een draaiing in een gewricht om de lengte-
as van de betrokken extremiteit;
exorotatie: naar lateraal draaien van (een deel van)
de poot (afb. 17.1);
endorotatie: naar mediaal draaien van (een deel
van) de poot;
Afbeelding 17.2
De steunfase van voorpoot en achterpoot verloopt van contactpunt tot afzetpunt.
169
abductie: gehele poot zijwaarts van de mediaanlijn
af;
adductie: gehele poot zijwaarts naar de mediaan-
lijn toe.
Enkele afwijkende belastingen van extremiteiten:
hyperextensie: overstrekken van gewricht(en);
hyperflexie: doorbuigen van gewricht(en); overbui-
gen van gewricht(en).
■
17.3.2 Onderzoek in beweging
Onder één pas wordt de gehele beweging van één
extremiteit verstaan van een punt van de bewe-
gingscyclus terug tot ditzelfde punt. Vanuit de
steunfase (afb. 17.2) en het afzetpunt komt de poot
in de zweeffase tot aan het contactpunt. De pas
dient vierkant te zijn; de linker en rechter extremi-
teiten behoren elk in één vlak naar voren te worden
gebracht. Sommige langpotige honden prefereren
in draf een scheve gang met één achterpoot tus-
sen en één naast de voorpoten geplaatst. Als bewe-
gingsvormen onderscheidt men stap, draf en galop.
In stap wordt het lichaam door twee of drie ex-
tremiteiten ondersteund (afb. 17.3). De stap dient
krachtig en vlot te worden uitgevoerd. Afhankelijk
van de lichaamsbouw van het dier kan de stap meer
of minder ruim zijn. In draf wordt in de regel het
diagonale potenpaar vooruit gebracht en neerge-
zet. Voordat dit potenpaar wordt neergezet, kan de
170 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Afbeelding 17.3
Tijdens stap wordt het lichaam door twee of drie poten ondersteund (rij 1 en 2). Tijdens draf (rij 3) wordt het lichaam
afwisselend ondersteund door de rechter en linker diagonaal; alleen bij de zwevende draf (midden in rij 3) ontstaat
een kort zweefmoment. Bij sommige honden kan de telgang (rij 4) worden waargenomen, waarbij het lichaam afwis-
selend wordt gesteund door twee poten aan dezelfde zijde.

andere achterpoot het lichaam al omhoog werpen,
waardoor een kort zweefmoment ontstaat (zoals
bij de zwevende draf) (afb. 17.3). Bij sommige hon-
den wordt de telgang waargenomen, waarbij het
lichaam afwisselend gesteund wordt door twee po-
ten aan dezelfde zijde, eventueel onderbroken door
een zweeffase. Omdat bij deze gang het zwaarte-
punt en daarbij ook de kop naar lateraal wordt ver-
plaatst, maakt deze gang een waggelende indruk.
Tijdens galop maakt de hond één (gewone galop)
of twee (zwevende galop) zweeffases door, gevolgd
door steunfases die snel worden doorlopen. Bij het
aldus voortspringende dier wordt de kop omhoog
geworpen en verlaat het lichaam de grond als re-
sultaat van een gelijktijdige strekking van rug en
beide achterpoten. Bij het neerkomen wordt het
lichaam door beide voorpoten gelijkelijk, maar niet
altijd gelijktijdig opgevangen.
Uitvoering
Om de gang te beoordelen, wordt de hond aan een
voldoende lange lijn door de eigenaar meegevoerd
zonder dat het dier aan de riem trekt of wordt
voortgetrokken. Bij het beoordelen van de gang
van de kat wordt dit onderzoek aan de mogelijkhe-
den aangepast.
Het monsteren moet in een rustige omgeving
worden uitgevoerd, op een harde en niet-gladde
ondergrond. Voor de hond is tien meter gang, trot-
toir of tuinpad zeer geschikt.
De instructies over tempo en afstand die de on-
derzoeker aan de eigenaar geeft, moeten duidelijk
zijn. Men laat de hond enige malen van zich af en
17 Locomotieapparaat
naar zich toe stappen. Dit wordt herhaald in een
rustige draf. Door het onrustige karakter van de
beweging met de korte belastingsfases per poot
speelt de galop in de regel bij het monsteren geen
rol. Wel kan het monsteren worden aangevuld met
een plotselinge draai, een opstap, een afstap, zelfs
traplopen of andere verrichtingen die naar aanlei-
ding van de anamnese zinvol lijken.
De onderzoeker observeert het bewegende dier
van voren, van achteren en van opzij. Hij let op of
de bewegingen regelmatig en krachtig, gecoördi-
neerd en harmonieus verlopen. Tegelijk let hij op
het optreden van abnormale geluiden.
Afwijkingen in de beweging
Bij het monsteren wordt een indruk verkregen van
de aard, ernst en plaats van de kreupelheid op dat
moment, en kunnen abnormale geluiden worden
gehoord. Om de belasting van een pijnlijke voor-
poot te verminderen, zal het zwaartepunt naar
achter worden verplaatst door de kop op te heffen
tijdens de belastingsfase van de betreffende poot.
Als de niet-pijnlijke extremiteit belast gaat wor-
den, zal de kop neerwaarts worden bewogen: ‘val-
len op de gezonde poot’. Om de belasting van beide
voorpoten te beperken, zullen de beide achterpoten
verder onder de romp worden gebracht, waarbij de
rug wordt gekromd (kyfose).
Bij een poging de belasting van één achterpoot te
verminderen, zal de kop juist naar beneden worden
bewogen wanneer de betrokken poot wordt neer-
gezet. Omdat er bij draf altijd maar twee steunpo-
ten zijn, is de beweging van de kop in die gevallen
sterker dan in stap. Tijdens een sprong kan een
onregelmatigheid in het gebruik van de achter- of
voorpoten worden waargenomen bij respectieve-
lijk het opspringen of het neerkomen. Ook kan een
pijnreactie optreden ten gevolge van het strekken
van de rug.
De aard van de kreupelheid laat zich onder meer
als volgt indelen: permanent of intermitterend;
afnemend of verergerend tijdens beweging; poot
wordt ontzien of normale belasting is onmogelijk.
De locomotie is onder te verdelen in een belas-
Tabel 17.1 Enkele karakteristieke afwijkingen in de gang
– heupwiegende gang, een toegenomen laterale beweging in het lumbale gebied
– laterale circumductie, een cirkelvormige beweging naar lateraal tijdens de zweeffase van een voorpoot zonder
buiging van het ellebooggewricht
– mediale circumductie, een cirkelvormige beweging naar mediaal tijdens de zweeffase van een achterpoot
– intermitterende belasting van een achterpoot, afgewisseld met exorotatie vanuit het kniegewricht van de
opgetrokken extremiteit
171
tingsfase en een zweeffase. Afwijkingen in de be-
lastingsfase leiden tot een belastingskreupelheid,
terwijl afwijkingen in de zweeffase leiden tot een
bewegingskreupelheid. Bij gezelschapsdieren
wordt in het algemeen geen strikt onderscheid
gemaakt tussen bewegings- en belastingskreupel-
heden. Meestal is er sprake van een afwijking in zo-
wel de belastingsfase als de bewegingsfase. Verder
wordt dit onderscheid bemoeilijkt doordat bij deze
relatief kleine dieren de belastings- en bewegings-
fasen elkaar snel opvolgen.
De volgende ordinale schaal (zie § 3.1.2) wordt
gehanteerd om de ernst van de locomotiestoornis
vast te leggen.1,2 Deze indeling heeft vooral ook
waarde als het verloop van een kreupelheid enige
tijd wordt gevolgd. De schaal luidt:
graad I nauwelijks gestoorde locomotie
graad II locomotie gestoord, maar extremiteit(en)
steeds belast
graad III kreupel, extremiteit(en) niet steeds belast
graag IV geen belasting van extremiteit(en)
Naar plaats onderscheiden we: eenzijdig of aan
beide zijden, voor- en/of achterextremiteit(en), ge-
lokaliseerd en migrerend.
Abnormale geluiden komen, afgezien van het schu-
ren van de nagels over de harde bodem, voorna-
melijk neer op een droog knappend geluid tijdens
de belastingsfase van een der achterextremiteiten.
Dit kan alleen in een rustige omgeving worden ge-
hoord.
Enkele voorbeelden van een karakteristieke ab-
normale gang worden gegeven in tabel 17.1. Geen
van die karakteristieke abnormaliteiten is echter
als pathognomonisch te beschouwen.
Indien tijdens de bewegingen, in stap, in draf en
in het bijzonder bij de plotselinge draai, de indruk
ontstaat dat er sprake is van parese en/of ataxie,
wordt het neurologisch onderzoek uitgevoerd.
Soms zal een onderzoek van zowel het locomotie-
apparaat als het zenuwstelsel (hoofdstuk 18) nood-
zakelijk zijn.
172 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
■
17.4 Onderzoek bij het staande dier
Indien op grond van het voorgaande onderzoek
wordt besloten het onderzoek van het locomotie-
apparaat voort te zetten, zet men het dier op tafel,
in staande houding. Het wordt op zijn gemak ge-
steld en de eigenaar wordt ingelicht over hetgeen
komen gaat. Het zal raadzaam zijn het dier ge-
fixeerd te houden; in hoeverre is afhankelijk van
het karakter en de te verwachten reacties.
De inspectie en, later, de palpatie worden van
proximaal naar distaal uitgevoerd. De reden hier-
voor is onder meer dat een door verminderd ge-
bruik al spoedig optredende spieratrofie vooral
proximaal het meest manifest zal zijn. Hierdoor
zal spoedig opvallen welke poot de kreupele is,
hetgeen van belang kan zijn als het dier tijdens het
monsteren niet kreupel werd gezien. Een tweede
reden is dat een palpatie met de haarrichting mee
voor onderzoeker en dier plezieriger is dan tegen
de haarrichting in.
Inspectie
Bij inspectie worden de beide voorpoten en de
beide achterpoten op dezelfde hoogte met elkaar
vergeleken door respectievelijk voor en achter het
dier te gaan staan. De staande houding maakt een
goede vergelijking tussen links en rechts mogelijk.
Inspectie wordt bemoeilijkt door een lange vacht.
Men let op het volgende.
– De contouren van de spieren behoren vloeiend te
verlopen. De spieromvang is onder meer afhan-
kelijk van leeftijd en leefpatroon (trainingstoe-
stand). Bij bepaalde rassen (bijvoorbeeld bij wind-
honden) kan de bespiering sterk zijn. Er mogen
geen ritmische contracties (z.g. tremoren of myo-
clonieën) zichtbaar zijn.
– Slechts enkele pezen en banden zijn onder nor-
male omstandigheden bij de hond en de kat te
inspecteren: kniepees, achillespees, pees van de
m. triceps antebrachii, pees van de m. flexor carpi
ulnaris, de laterale collaterale band van het el-
lebooggewricht en de mediale en laterale collate-
rale banden van het kniegewricht en het tarsocru-
rale gewricht. Eventueel zijn abnormale belijning
en spanningsverlies op te merken.
– De beenderen vertonen een voor ieder bot karak-
teristieke vorm die nog weer per ras kan variëren.
Bij het volwassen dier behoort de contour van
het bot, voor zover niet bedekt met spieren, een
vloeiende belijning te vertonen. Bij het jonge dier
kan het gebied van de groeischijven en het direct
aangrenzende bot (epi- en metafyse) op een lokale
verdikking lijken.
– Van de gewrichten zijn bij de hond en de kat al-
leen de belijningen van elleboog- en kniegewricht
en de gewrichten distaal hiervan te inspecteren.
De normale belijning van een gewricht wordt ook
wel met ‘droog’ omschreven.
– De nagels behoren bij de staande hond juist niet
de bodem te raken; bij de kat zijn ze als regel niet
zichtbaar. De lengte en de vorm van afslijting van
de nagels van één poot in vergelijking met die van
de contralaterale poot kan een indruk geven van
de mate en wijze van belasting van de ondervoet
bij lopen over een harde ondergrond.
Palpatie
Zoals hiervoor toegelicht wordt de palpatie met
beide handen van proximaal naar distaal uitge-
voerd, waarbij beide extremiteiten tegelijkertijd en
op dezelfde hoogte worden vergeleken. Men let op
het volgende.
– De spieren behoren een vloeiende belijning en
geen temperatuur-, consistentie- of tonusafwij-
kingen te vertonen. Bij diepere palpatie mogen ze
niet pijnlijk zijn.
– De pezen en banden moeten gladde contouren
hebben zonder lokale pijnlijkheid, verdikking,
onderbreking of spanningsverlies.
– De beenderen moeten gladde contouren hebben
zonder verdikkingen, crepitatie, beweeglijkheid,
drukpijnlijkheid en/of temperatuurverhoging.
– De gewrichten behoren een normale temperatuur
en een strakke belijning te hebben en niet pijnlijk
te zijn bij palpatie.
■
17.4.1 Voorpoot
Schoudergordel
Door inspectie en palpatie worden de meest proxi-
male rand van de scapula (cartilago scapulae), spina
scapulae en acromion onderzocht. Dit wordt ge-
volgd door inspectie en palpatie van de m. supraspi-
natus en m. infraspinatus. Daarna plaatst de onder-
zoeker de wijsvinger op het acromion en de duim
mediaal van het tuberculum majus, om de afstand
tussen deze structuren links en rechts te kunnen
vergelijken (afb. 17.4).
Bovenarm
De proximale humerus kan ter hoogte van het tu-
berculum majus worden geïnspecteerd en gepal-
peerd. Voorts wordt de musculatuur rond de hume-
rus onderzocht, gevolgd door inspectie en palpatie
van de pees van de m. triceps brachii en van het
olecranon.
17 Locomotieapparaat 173

Elleboog
De afstand tussen de epicondyli lateralis en media-
lis wordt door palpatie vastgesteld. Hiertoe wordt
de wijsvinger op de laterale en de duim op de medi-
ale epicondylus geplaatst (afb. 17.5). Verder tast men
aan de laterale zijde de overgang tussen humerus
en radius af.
Het ellebooggewricht in engere zin laat zich al-
leen controleren (bijvoorbeeld op overvulling) ter
hoogte van de m. anconeus, in een rechte lijn van
de epicondylus lateralis in de richting van de punt
van het olecranon (afb. 17.5). Abusievelijk wordt wel
eens naar het ellebooggewricht gevoeld in de drie-
hoek die omgeven wordt door humerus, pees van
de m. triceps en het olecranon.

Onderarm
De onderarm wordt van proximaal naar distaal
geïnspecteerd en oppervlakkig gepalpeerd, waar-
bij de ulna voornamelijk proximo-lateraal en de
radius voornamelijk disto-mediaal palpabel is. Bij Afbeelding 17.4
jonge dieren moet de onderzoeker nagaan of er Links en rechts wordt de wijsvinger op het acromion en
sprake is van de normale brede metafysaire gebie- de duim mediaal van het tuberculum majus geplaatst
den of van een excessieve verbreding. om de afstand te kunnen vergelijken.

Carpus en ondervoet
De carpus omvat het antebrachiocarpale gewricht
(radiocarpaal en ulnocarpaal), de intercarpale ge-
wrichten en de carpometacarpale gewrichten. De
hoek in het carpale gewricht (de hoek waarmee ra-
dius en metacarpalia ten opzichte van elkaar staan)
is bij de hond 185-190°. Inspectie en palpatie van de
diverse geledingen van het carpale gewricht vinden
vooral dorsaal plaats. Verder wordt getast naar het
os carpi accessorium.
Men controleert de stand van dit botje en de ten-
sie van de aanhechtende pees van de m. flexor carpi
ulnaris.
De metacarpalia met hun gewrichten worden ge-
inspecteerd én gepalpeerd.

Tenen
De stand van de tenen wordt nauwkeurig gecon-
troleerd. De tenen behoren gekromd te staan en de
nagels mogen het tafelblad niet raken. De falangen
(Grieks: phalanges, teenkootjes) en hun gewrichten
worden geïnspecteerd en gepalpeerd. Ten slotte
worden de metacarpalia van één voet omvat en
wordt de voet krachtig op tafel gedrukt (afb. 17.6),
waarbij wordt gelet op de eventuele pijnreactie van
het dier.
Afbeelding 17.5
De linkerhand toont hoe de breedte van het elleboogge-
wricht wordt onderzocht: de duim wordt op de mediale
epicondylus geplaatst, terwijl de wijsvinger de overgang
tussen humerus en radius aftast.
De rechterhand toont hoe het ellebooggewricht kan
worden beoordeeld op warmte, overvulling en pijnlijk-
heid. De wijsvinger wordt geplaatst ter hoogte van de m.
anconeus (inzet).
174 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 17.6
De voet van de hond kan verschillende vormen hebben:
rechtsboven de z.g. ‘kattenvoet’, rechts onder de z.g.
‘hazenvoet’. In geen van beide gevallen mag de nagel het
tafelblad raken. De metacarpalia van één voet worden
omvat om de voet met kracht op de tafel te zetten.
■
17.4.2 Achterpoot
Bekken
Het onderzoek van het bekkengebied omvat in-
spectie en palpatie van de crista iliaca, gluteusmus-
culatuur, trochanter major en tuber ischiadicum,
Afbeelding 17.7
De duim wordt links en rechts tussen de trochanter major en het tuber ischiadicum geplaatst om de afstanden te
vergelijken.
waarbij onder meer wordt gelet op de symmetrie
van de driehoek van crista iliaca, trochanter ma-
jor en tuber ischiadicum. Tevens plaatst men de
duim tussen de trochanter major en het tuber
ischiadicum om de afstanden te vergelijken (afb.
17.7). Beide achterpoten worden opgetild en naar
achteren gestrekt, terwijl men met de duimen de
genoemde afstanden blijft controleren. Bij (relatief)
zware honden moet een helper de hond ondersteu-
nen door een arm onder de buik te houden. Bij een
zware hond kan de onderzoeker ook zonder hulp
van een helper beide dijen of kniegewrichten om-
vatten, de hond optillen en de beide achterpoten
naar achteren strekken. In het laatste geval kunnen
bovengenoemde afstanden met de duimen niet
meer gecontroleerd worden. Verder vergelijkt men
de beenlengte door de plaats der calcanei of grote
zoolkussens te beoordelen (afb. 17.8). Bij dit laatste
heeft men rekening te houden met de mogelijkheid
van vrij sterke miswijzingen, doordat (ongemerkt
en ongewild) de poten niet in dezelfde mate zijn
gestrekt.
De m. iliopsoas wordt onderzocht door gelijktij-
dige diepe palpatie van de spierbuik, extensie van
het heupgewricht en endorotatie van het femur.
De m. iliopsoas is de samenvoeging van twee spier-
buiken: de m. psoas major (oorsprong: processi
transversales van de lumbale wervels) en de m. ili-
17 Locomotieapparaat
Afbeelding 17.8
Beide achterpoten worden opgetild en naar achteren
gestrekt. De duimen blijven op dezelfde plaats bij een
kleine hond of kat; bij een zware hond dient een helper
met een arm onder de buik het dier te ondersteunen.
Aan de hand van de ligging van de punt van de calcaneus
en/of van het grote zoolkussen wordt de beenlengte
vergeleken.
Afbeelding 17.9
Door de kniepees vanaf de crista tibiae naar proximaal te vervolgen, kan de patella worden gelokaliseerd (links). Met
de duim wordt de patella in mediale richting geduwd bij het gelijktijdig overstrekte kniegewricht om hiermee de pa-
tella op luxatie te controleren (rechts).
175
acus (oorsprong: ventrale zijde van het ilium). De
m. iliopsoas insereert aan de trochanter minor van
het femur. De onderzoeker stelt zich aan de con-
tralaterale zijde van het dier op, reikt met de hand
over de rug van de hond heen en omvat de spier-
buiken hoog in de lies. Met de andere hand wordt
het femur aan de voorrand omvat en wordt de poot
opgetild, naar achteren gestrekt en geëndoroteerd.
Bij de gestrekte heup wordt de m. psoas major diep
gepalpeerd aan de laterale zijde van de lumbale
wervelkolom, de m. iliacus aan de ventrale zijde
van het ilium en de m. iliopsoas ter hoogte van de
aanhechting aan de trochanter minor. Er wordt ge-
let op pijnlijkheid en contracturen.
Bovenbeen
De musculatuur rondom het femur wordt geïn-
specteerd en gepalpeerd. Daartoe wordt ook de
staart opzij gehouden om de adductoren te kunnen
zien en vergelijken.
Kniegewricht
Allereerst wordt de crista tibiae gelokaliseerd. Dat
maakt het eenvoudig de kniepees die hierop aan-
hecht te lokaliseren. Eventuele overvulling van de
knie en/of verdikking van het gewrichtskapsel is
vooral mediaal en lateraal van de kniepees waar-
neembaar. De onderzoeker gaat achter het dier
staan en palpeert de kniepees met duim en wijsvin-
ger (afb. 17.9).
176 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Door de kniepees vanaf de crista tibiae naar proxi-
maal te vervolgen, is de patella te lokaliseren. De
stabiliteit van de patella in het femoropatellaire
gewricht wordt bepaald door tijdens het overstrekt
houden van de knie met duim en wijsvinger de
patella naar respectievelijk mediaal en lateraal te
duwen. Hierbij mag de patella niet over de rand
van de trochlea schuiven en mag er geen crepitatie
optreden. Het overstrekken van de knie is mogelijk
wanneer de onderzoeker achter de hond tegen de
tafelrand staat, en de hond met beide tubera ischii
tegen zich aan houdt. Met de buiten-zijkant van
de hand wordt dan de tibia ter hoogte van de crista
naar achteren gedrukt. Gelijktijdig worden met
duim en wijsvinger de horizontale bewegingen van
de patella geprovoceerd en gecontroleerd.
Treft men de patella reeds geluxeerd aan, dan
controleert men of de knie kan worden gestrekt en
de patella dan daarbij in de trochlea kan worden
teruggedrukt. Bij een geluxeerde of luxabele pa-
tella (naar lateraal of naar mediaal) worden vorm
en diepte van de trochlea beoordeeld en wordt gelet
op het optreden van crepitatie. Indien de patella in
de trochlea is gelegen, worden de trochlearanden
gepalpeerd op hun belijning: de duim op de late-
rale en de wijsvinger op de mediale trochlearand.
Door duim en wijsvinger respectievelijk naar la-
teraal en mediaal en iets naar distaal te bewegen, is
de breedte van de knie te bepalen: aan de mediale
zijde ter hoogte van het tibiaplateau c.q. aan de
laterale zijde ter hoogte van de laterale collaterale
band (tussen laterale femur-epicondyl en fibula-
kopje).
aan de mediale of laterale malleolus vast. Deze laat-
ste is de distale uitloper van de fibula. Soms is een
overvulling ook palpabel in de ruimte tussen de
voorzijde van de basis van de calcaneus en de ach-
terzijde van de distale tibia. De duim en wijsvinger
van één hand worden respectievelijk vóór en achter
de collaterale banden van het tarsocrurale gewricht
geplaatst (afb. 17.10).
Zo nodig kan met twee handen craniaal en cau-
daal van beide collaterale banden van één gewricht
worden gepalpeerd. Vooral fluctuatie door overvul-
ling kan zo worden vastgesteld. Alle tarsale gele-
dingen worden geïnspecteerd en gepalpeerd.
Ondervoet
De lezer zij verwezen naar hetgeen hierover bij de
voorpoot vermeld staat.
■
17.5 Onderzoek bij het liggende dier
Het dier wordt op de zij gelegd, zodat men de bo-
venliggende, niet-gefixeerde poot grondig kan
onderzoeken. In dezelfde houding kunnen onder-
voet en carpus (en tarsus) worden vergeleken met
die van de heterolaterale poot. Vergelijking van
meer naar proximaal gelegen structuren zal bij het
staande dier hebben plaatsgevonden of kan worden

Onderbeen en hak
Mediaal is de tibia over de gehele lengte onbedekt
door spierweefsel en zij is daar dan ook goed te in-
specteren en te palperen. Het grootste deel van de
achillespees insereert aan de calcaneus en strekt de
hak, terwijl het restant als oppervlakkige buigpees
over het tuber calcanei naar de tenen loopt.
Het onderzoek wordt uitgevoerd terwijl de on-
derzoeker achter de hond staat. Het betreft in-
spectie en palpatie van tibia, m. tibialis cranialis,
achillespees en calcaneus. Tevens palpeert men het
tuber calcanei en het peeskapje van de oppervlak-
kige buigpees.

Tarsocruraal gewricht
Het tarsocruraal gewricht omvat de gewrichten
tussen tibia/fibula en talus/calcaneus, de intertar-
sale gewrichten en de tarsometatarsale gewrichten. Afbeelding 17.10
Overvulling van het tarsocrurale gewricht is cau- De wijsvingers worden vóór en de duimen worden ach-
daal en craniaal van de collaterale banden vast te ter de collaterale banden van het tarsocrurale gewricht
stellen. Deze collaterale banden zitten proximaal geplaatst.
17 Locomotieapparaat
uitgevoerd als het dier op de andere zijde wordt
gelegd.
Bij een eenzijdige kreupelheid wordt eerst de
niet-kreupele poot gecontroleerd om het dier aan
de manipulatie te laten wennen en om de normale
reactie van het dier op deze manipulatie te leren
kennen. Palpatie en manipulatie van mogelijk pijn-
lijke processen worden aanvankelijk overgeslagen
om vroegtijdige pijnreacties en verzet te vermijden.
Het onderzoek bij het liggende dier omvat 1 in-
spectie van vooral die structuren die eerder niet
goed bekeken konden worden (bijvoorbeeld on-
dervoet), 2 nauwkeurige palpatie van de onbelaste
poot en diepe palpatie van structuren die voor een
deel oppervlakkig liggen (bijvoorbeeld pijpbeen)
en 3 de passieve bewegingen van alle gewrichten.
Inspectie, palpatie en passieve bewegingen wor-
den bij het liggende dier van distaal naar proxi-
maal uitgevoerd. De reden is dat men de distale ge-
wrichten kan bewegen zonder de meer proximale
gewrichten in de beweging te betrekken. Ook nu
geldt dat te vermoeden pijnlijke handelingen als
laatste worden uitgevoerd.
Bij de diepe palpatie dient men ervoor te waken
dat men zich beperkt tot dat deel dat men beoogt te
onderzoeken: zo moet men bijvoorbeeld bij diepe
palpatie van een pijpbeen met de duim niet tege-
lijkertijd met de vingers druk uitoefenen op het
spierweefsel aan de andere kant.
Passieve bewegingen
Actieve beweging is het gevolg van eigen spieractie.
Passieve beweging is het gevolg van een uitwen-
dige kracht die een bepaalde beweging tot gevolg
heeft.10 Bij onderzoek door middel van passieve be-
wegingen van gewrichten in de verschillende rich-
tingen wordt gelet op:
1 de mate van beweegbaarheid (‘range of motion’,
rom),
2 het optreden van crepitatie,
3 het optreden van pijnreacties.
Binnen fysiologische grenzen hoort de manipulatie
van een gewricht, de passieve beweging, vloeiend
te verlopen. De beweging mag noch geblokkeerd
worden, noch uitvoerbaar blijken in een richting
waarin dat onder normale omstandigheden niet
het geval is. De passieve bewegingen worden ver-
scheidene keren uitgevoerd om 1 hiermee eventueel
musculair verzet van het dier te overwinnen en 2
hiermee fijne crepitaties te kunnen opsporen. Bij
flexie en extensie mag evenmin als bij hyperflexie
en hyperextensie crepitatie worden waargenomen.
Crepitatie ontstaat door het langs elkaar schuren
van harde onregelmatigheden en is eerder voelbaar
177
dan hoorbaar – reden waarom de onderzoeker de
vingers zo dicht mogelijk op de te onderzoeken
plaats (gewricht, fractuurplaats) moet houden. Een
eenmalig hoorbare knap bij hyperextensie (zoals
bij het trekken aan de eigen vingers) kan, vooral bij
het boeggewricht, als normaal worden beschouwd.
Overige geluiden die optreden tijdens passieve be-
wegingen, zijn abnormaal.
Het bewegen van het gewricht binnen de fysio-
logische grenzen mag niet gepaard gaan met pijn-
reacties. Indien bij hyperextensie of hyperflexie
overrekking van gewrichtsbanden en/of -kapsel op-
treedt, roept dit (ook onder normale omstandighe-
den) een pijnreactie op. Een dergelijk onderzoek is
alleen te rechtvaardigen als verwacht mag worden
dat het bijdraagt tot het stellen van de diagnose.
Pijnreacties zijn niet altijd gemakkelijk te inter-
preteren. Ten eerste zijn er duidelijke speciesver-
schillen (hond en kat). Ten tweede zijn er rasgebon-
den verschillen, individuele verschillen en kunnen
pijnreacties verschillen met de leeftijd. Pijnuitin-
gen kunnen zijn:
– agressie (bij ernstige pijn)
– vocalisatie (piepen bij de hond en blazen bij de
kat)
– afwijkend adempatroon (‘adem inhouden’ of
hijgen)
– likken van de lippen en smakken (hond)
– aanspannen van de musculatuur
– verwijden van de pupil (sympathicotonus)
Indien bij palpatie een pijnlijkheid wordt waar-
genomen, is het van groot belang te beoordelen of
deze reactie herhaalbaar is. Dit dient vanzelfspre-
kend voorzichtig te worden nagegaan. Indien de
pijnreactie niet herhaalbaar is, moet deze als fout-
positief worden aangemerkt (zie ook § 3.1.5).
Het onderzoek van gewrichten bij het liggende dier
betreft:
1 herhaaldelijk buigen, strekken, adduceren, ab-
duceren en roteren in de richtingen kenmerkend
voor het betreffende gewricht,
2 in lichte overdosering herhalen van voornoemde
bewegingen,
3 enkele handgrepen uitvoeren die specifiek zijn
ontwikkeld voor de betrokken gewrichten om
bepaalde anatomische structuren te controleren;
bevindingen als abnormale beweegbaarheid,
crepitatie en pijnreactie kunnen als afwijkingen
worden beschouwd indien ze reproduceerbaar
zijn gebleken.
Het onderzoek van linkervoor- en -achterpoot ver-
loopt op overeenkomstige wijze.
178 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
■
17.5.1 Voorpoot
Ondervoet
Indien aanwezig, wordt ook digit i onderzocht. Het
onderzoek wordt begonnen met inspectie en pal-
patie van de nagels, nagelriemen (haren optillen!),
zoolkussens (ook het accessoire) en de volaire en
dorsale tussenteenhuid.
Iedere teen afzonderlijk wordt onderworpen aan
passieve beweging. Indien zich hierbij abnormale
beweegbaarheid (vermeerderd of verminderd), cre-
pitatie en/of pijnreactie voordoet, wordt dit onder-
zoek kootje voor kootje uitgebreid.
Extreem buigen van de tenen is niet nodig (afy-
siologisch) en veelal pijnlijk. Hyperextensie moet
worden uitgevoerd: met duim en wijsvinger wordt
één teen overmatig gestrekt, terwijl met de duim
van de andere hand druk wordt uitgeoefend ter
plaatse van de sesambeentjes van die teen (afb.
17.11). Gelet wordt op pijnreacties van het dier en
eventuele crepitatie ter plaatse.
De metacarpalia worden gecontroleerd op pijnre-
actie en crepitatie bij palpatie en op de aanwezig-
heid van abnormale belijningen.
Carpus
De bewegingsmogelijkheden van het carpale ge-
wricht, en voor het grootste gedeelte het antebra-
chiocarpale gewricht, zijn voornamelijk extensie
en flexie en voor een gering deel rotatie, abductie
en adductie.
De mate van beweegbaarheid wordt onder meer
Afbeelding 17.11
Op de tekening links is weergegeven waar de sesambeentjes zijn gelegen, op de overgang metacarpalia en falangen.
Door hyperextensie van de teen met gelijktijdige palpatie, gevolgd door druk met de rechterduim, worden deze sesam-
beentjes onderzocht.
bepaald door de leeftijd van het dier. Overmatige
hyperflexie van de carpus is veelal pijnlijk en dient
voorzichtig te worden uitgevoerd.
Extensie en flexie worden uitgevoerd door met de
rechterhand de ondervoet ten opzichte van radius
en ulna te bewegen met gelijktijdige palpatie van
de dorsale zijde van de carpus met de linkerhand.
Hyperextensie, rotatie (pronatie = endorotatie en
supinatie = exorotatie van de ondervoet), ab- en ad-
ductie worden gecontroleerd. De beweegbaarheid
van intercarpale en carpometacarpale gewrichten
wordt gecontroleerd door, bij het half gebogen
antebrachiocarpale gewricht, de metacarpus paral-
lel met het blad van de onderzoektafel naar voren
te verschuiven (fysiologisch schuifladefenomeen;
dit kan vergeleken worden met een pathologisch
schuifladefenomeen bij ruptuur van de voorste
kruisband in het kniegewricht, zie § 17.5.2). Het
fysiologische schuifladefenomeen bij de carpus in
flexie dient volledig te verdwijnen bij het strekken
van de carpus. De stand van het os carpi accesso-
rium wordt gecontroleerd.
Onderarm
Oppervlakkige en daarna diepe palpatie van de
radius en ulna worden, om gelijktijdige palpatie
van de musculatuur te voorkomen, als volgt uitge-
voerd. De radius wordt distaal aan de mediale zijde
gepalpeerd met de vingertoppen, terwijl de muis
van die hand rust op het laterale vlak van de poot
(afb. 17.12). De ulna wordt proximaal aan de laterale
zijde diep gepalpeerd met de duim, terwijl de vin-
17 Locomotieapparaat 179

Afbeelding 17.12 Afbeelding 17.13

Palpatie van radius en ulna. De rechterhand toont de Passieve beweging van het ellebooggewricht bij de lig-
(diepe) palpatie van de radius met de vingertoppen waar- gende hond, waarbij de duim op de m. anconeus is ge-
bij de muis van die hand rust op het laterale vlak van het plaatst om eventuele crepitatie te registreren.
been. De linkerhand toont hoe met de duim de ulna aan
de proximale zijde wordt gepalpeerd, terwijl de gestrekt
gehouden vingers de onderarm ondersteunen.

gers, vlak gehouden, de onderarm ondersteunen Boeggewricht

(afb. 17.12). Het boeggewricht (in engere zin) is niet te palperen
door de spieren die dit gewricht omgeven. Eventu-
Ellebooggewricht eel optredende crepitatie bij passieve beweging van
Met één hand worden de distale radius en ulna het gewricht kan voelbaar zijn aan het tuberculum
omvat, terwijl de duim van de andere hand lateraal majus humeri, dat duidelijk te palperen is (afb.
op de m. anconeus wordt gelegd (afb. 17.13). Flexie, 17.15). Het gewricht is goed te buigen en te strek-
extensie, hyperflexie en eenmalige gedoseerde hy- ken en in geringe mate te roteren, adduceren en
perextensie worden uitgevoerd. Vervolgens wor- abduceren. Is hyperextensie of -flexie pijnlijk, dan
den radius en ulna ten opzichte van de humerus bij zal het dier met verhoging van de spierspanning
gestrekt ellebooggewricht geëxoroteerd door met
de duim tegen het olecranon te duwen en met de
andere hand, die radius en ulna distaal omvat, deze
te exoroteren (afb. 17.14). Verder worden endo- en
exorotatie van de elleboog gecontroleerd door elle-
boog en carpale gewricht 90° gebogen te houden en
hierbij radius en ulna te supineren en te proneren.

Bovenarm
Alleen het meest distale deel van de diafyse van de
humerus is te palperen. Dit dient dan nog alleen
lateraal te gebeuren, omdat aan de mediale zijde
de n. ulnaris de humerus kruist. Palpatie hiervan
roept ongewenste pijnreacties op (het ‘telefoontje’).
Verder is in het proximale deel van de humerus het
tuberculum majus te palperen.
De diafyse van de distale humerus wordt (diep) Afbeelding 17.14
gepalpeerd door de duim op het bot te plaatsen en Exorotatie van de radius en ulna ten opzichte van de
de vingers van de hand gestrekt te houden en daar- humerus bij gestrekt ellebooggewricht wordt uitgevoerd
mee de humerus te ondersteunen. Ook de boven- door met de duim tegen het olecranon te duwen (rechte
armmusculatuur wordt onderzocht. pijl) en met de andere hand, die radius en ulna distaal
omvat, te exoroteren (gebogen pijl).
180 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 17.15
Voor het registreren van crepitatie in het boeggewricht
tijdens de passieve bewegingen worden de vingers ge-
plaatst op het proximolaterale deel van het tuberculum
Afbeelding 17.16
Hyperextensie van het boeggewricht wordt bereikt door
één hand tegen de voorrand van de scapula te plaatsen,
om deze ten opzichte van de thoraxwand te fixeren, ter-
wijl de poot gestrekt wordt tot spina, humerus en radius/
ulna zich in elkaars verlengde bevinden.
de hoek tussen scapula en humerus fixeren en is de
kans groot dat de onderzoeker het schouderblad
ten opzichte van de thoraxwand verplaatst. Hier-
door zal geen echte hyperextensie of -flexie worden
uitgevoerd en wordt de pijnlijkheid gemist; speci-
ale handzetting moet dit voorkomen.
Voor onderzoek van het rechter boeggewricht gaat
de onderzoeker ventraal van de hond staan en
plaatst hij de vingers van de rechterhand op het tu-
berculum majus, terwijl hij met de linkerhand de
proximale radius en ulna omvat.
Om ongewilde pijnreacties te voorkomen, grijpt
de linkerhand niet in de musculatuur die de hu-
Afbeelding 17.17
Hyperflexie van het boeggewricht wordt bereikt door het
ellebooggewricht in de richting van de wervelkolom te
bewegen en tegelijkertijd het schouderblad aan de dor-
merus omgeeft; met de linkerhand wordt de boeg
gebogen en gestrekt en met de rechterhand wordt
gepalpeerd (afb. 17.15). Door met de linkerhand de
poot ten opzichte van de scapula te roteren, ab-
duceren en adduceren kunnen de normale bewe-
gingsmogelijkheden en de stabiliteit in het boegge-
wricht worden gecontroleerd.
Na herhaalde flexie en extensie wordt hyperex-
tensie uitgevoerd. Hiertoe wordt alleen de rech-
terhand verplaatst, en wel naar de voorrand van de
scapula, zodat deze gefixeerd blijft ten opzichte
van de thoraxwand. De onderzoeker gaat cranio-
ventraal van de hond staan. Het ellebooggewricht
wordt gestrekt met radius en ulna schuin naar cra-
niaal tot spina, humerus en radius/ulna een rechte
lijn vormen, of tot de patiënt een pijnreactie geeft
(afb. 17.16).
Bij hyperflexie van het rechter boeggewricht
wordt ook alleen de rechterhand verplaatst, en wel
naar de dorsale rand van het schouderblad, zodat
het dier niet wegrolt tijdens het uitvoeren van de
hyperflexie. De onderzoeker gaat hierbij weer ven-
traal van de hond staan. De elleboog, die niet meer
dan 90° gebogen mag worden, wordt in de richting
van de wervelkolom gebracht (afb. 17.17).
Ten slotte wordt de pees van de m. biceps brachii
onderzocht op spanning en pijnlijkheid. De pees
van de m. biceps brachii hecht proximaal aan op
het tuberculum supraglenoidale van de scapula en
distaal aan de voorrand van de proximale radius en
ulna. Onderzoek van deze pees omvat dus gelijk-
tijdige bewegingen van het schouder- en elleboog-
gewricht. Afwijkingen (ontsteking, ruptuur) van
de pees van de m. biceps brachii of zijn peesschede
zijn pijnlijk wanneer de pees op spanning wordt
17 Locomotieapparaat
gebracht. Voor onderzoek van de rechter bicepspees
wordt met de linkerhand het antebrachium om-
vat en worden humerus en radius/ulna in elkaars
verlengde naar caudaal getrokken parallel met de
thoraxwand, waarbij het ellebooggewricht wordt
gestrekt en het schoudergewricht wordt gebogen.
Tegelijk wordt met de vingers van de rechterhand
druk en diepe palpatie uitgeoefend mediaal van de
proximale humerus over het verloop van de pees
van de m. biceps brachii.
Scapula
Acromion, spina en dorsale rand (cartilago scapu-
lae) zijn palpabel, evenals de m. supraspinatus en
m. infraspinatus. Door palpatie, manipulatie en
druk worden acromion, spina en cartilago afgetast.
Tevens wordt de musculatuur gecontroleerd op vo-
lume, consistentie en spanning. Door de voorrand
en de achterrand van de scapula met de vingertop-
pen te omvatten, kan het schouderblad iets geab-
duceerd worden van de thoraxwand.
Axillair gebied
Door abductie van de voorpoot kan de okselholte
zorgvuldig worden gepalpeerd op vorm en belij-
ning van de voorste ribben en op het bestaan van
verdikking of pijnlijkheid van lymfknopen of
plexus brachialis. Het proximale axillaire gebied
kan tot op zekere hoogte ook op pijnlijkheid en
verdikkingen gecontroleerd worden door de vin-
gers dicht tegen de thoraxwand mediaal van de
voorrand van de scapula naar caudaal, en mediaal
van de achterrand van de scapula naar craniaal op
te schuiven. Bij twijfel over wat men voelt, dient
men te vergelijken met de andere zijde.
■
17.5.2 Achterpoot
De onderzoeker staat achter (caudaal van) het dier.
Het dier ligt op de zij met de te onderzoeken zijde
boven.
Ondervoet
Inspectie en palpatie van nagels, nagelriemen,
zoolkussens en tussenteenhuid, als ook passieve
beweging van de tenen met gelijktijdige palpatie
van de sesambeentjes en het onderzoek van de me-
tatarsalia worden uitgevoerd conform de beschrij-
ving van het onderzoek van de voorpoot (§ 17.5.1).
Tarsocruraal gewricht
De grootste bewegingsruimte van het hakgewricht
is mogelijk in het gewricht tussen tibia/fibula en
talus/calcaneus. De resterende bewegingsruimte zit
in de intertarsale en tarsometatarsale gewrichten.
181
Het tarsocrurale gewricht is alleen dan maximaal
te buigen en te strekken zonder dat de knie mee-
beweegt, indien de knie maximaal gebogen wordt
gehouden. Hierbij worden beide duimen respec-
tievelijk voor en achter de laterale collaterale band
van het tarsocrurale gewricht gehouden en beide
wijsvingers mediaal (afb. 17.18). Bij ab- en adductie
en bij rotatie van de ondervoet ten opzichte van
de tibia worden de collaterale banden en malleoli
gecontroleerd. Verder wordt hyperextensie van het
gewricht uitgevoerd. Daarna volgt palpatie van de
plantaire contouren van de tarsus. Men controleert
de stabiliteit c.q. de fysiologisch aanwezige geringe
beweegbaarheid van de verschillende intertarsale
en tarso-metatarsale gewrichten. De achillespees
moet ononderbroken tot aan de calcaneus verlo-
pen.
Onderbeen
De tibia leent zich mediaal zeer goed voor (diepe)
palpatie. De onderzoeker dient erop te letten dat
hierbij niet tegelijkertijd de m. tibialis cranialis
wordt gepalpeerd. De tibia wordt gepalpeerd zoals
aangegeven voor de radius en gecontroleerd op ab-
normale beweegbaarheid. Bij jonge dieren wordt
de proximale apofyse van de tibia op plaats, be-
weegbaarheid en pijnlijkheid gecontroleerd. Ook
wordt de omgevende musculatuur gepalpeerd.
Afbeelding 17.18
Om crepitatie van het tarsocrurale gewricht tijdens pas-
sieve beweging te kunnen registreren, worden bij de lig-
gende hond beide duimen respectievelijk voor en achter
de laterale collaterale band gehouden en beide wijsvin-
gers respectievelijk voor en achter de mediale collaterale
band.
182 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 17.19
De patella, het sesambeen van de kniepees, wordt in
medio-laterale richting gestabiliseerd door het ge-
wrichtskapsel en het mediale en laterale retinaculum
dat van de patella naar de fabellae (sesambeentjes van
de m. gastrocnemius) verloopt.
Op de linker tekening is zichtbaar dat de mediale menis-
cus verbonden is met de mediale collaterale band (die
van femur naar tibia verloopt).
Op de rechter tekening is het verloop van beide kruis-
banden zichtbaar: de voorste die loopt ‘als de hand in
de broekzak’ van caudo-lateraal naar cranio-mediaal en
de achterste die de voorste kruist. De laterale collaterale
band verloopt van het femur naar het fibulakopje.
Knie
De patella is het sesambeen gelegen in de kniepees
die insereert aan de crista tibiae. De patella is bij de
gestrekte knie (met ontspannen m. quadriceps) ge-
ring in mediale en laterale richting te verplaatsen
en wordt in deze beweging beperkt door het medi-
ale en laterale retinaculum dat van de patella naar
de fabellae loopt en door het gewrichtskapsel medi-
aal en lateraal van de patella (afb. 17.19). De fabellae,
sesambeentjes van de pezen van de m. gastrocne-
mius, zijn gelegen caudo-lateraal en -mediaal van
de femurcondylen ter hoogte van de patella.
De voorste kruisband loopt ‘als de hand in de broek-
zak’ (van caudo-lateraal naar cranio-mediaal) ter-
wijl de achterste kruisband de voorste kruist (afb.
17.19). De voorste kruisband voorkomt verplaatsing
van de tibia ten opzichte van het femur naar voren
en begrenst ook endorotatie van de tibia. De achter-
ste kruisband voorkomt verplaatsing van de tibia
ten opzichte van het femur naar caudaal. De latera-
le collaterale band, die loopt van het femur naar de
fibula, voorkomt adductie van de tibia ten opzichte
van het femur. De mediale collaterale band loopt
van de tibia naar het femur en voorkomt abductie
van de tibia. (Hyper)flexie en -extensie, endo- en
exorotatie behoren niet pijnlijk te zijn. De menisci
geven reliëf aan het tibiaplateau en fungeren als
‘stootkussens’. De mediale meniscus zit vast aan de
mediale collaterale band.
Bij het onderzoek van de rechterknie1,2 wordt met
de rechterhand de distale tibia omvat en wordt de
linkerhand over het kniegewricht geplaatst. Men
voert extensie en flexie uit. Men let op de mate van
beweegbaarheid, crepitatie, pijnreacties en even-
tueel een knappend geluid. Gelokaliseerde verdik-
king, crepitatie en pijnlijkheid tussen patella en de
laterale fabella, juist lateraal van de trochlearand,
kunnen wijzen op een avulsie van de aanhechting
van de m. extensor digitorum longus. Ten slotte
wordt de knie geheel gebogen (hyperflexie) en ge-
strekt (hyperextensie).
Nu legt de onderzoeker de rechterhand rond
de metatarsalia en de duim van die hand mediaal
van de calcaneus. De linkerduim plaatst hij op de
laterale rand van de patella bij de gestrekte knie.
Terwijl de rechterhand de calcaneus exoroteert en
daarmee de tibia endoroteert ten opzichte van het
femur, duwt de linkerduim de patella in mediale
richting (afb. 17.20). De patella moet in de trochlea
blijven en de endorotatie mag geen pijnreactie op-
roepen. Nu wordt de duim van de rechterhand late-
raal van de calcaneus geplaatst en de wijsvinger van
de linkerhand wordt mediaal achter de patella ‘ge-
haakt’. Terwijl de rechterhand de tibia ten opzichte
van het femur exoroteert, trekt de wijsvinger aan
de patella in laterale richting bij een nog steeds ge-
strekt kniegewricht (afb. 17.20). Bij gezonde dieren
blijft de patella in de trochlea en treedt geen pijnre-
actie op. Als de patella luxeert, wordt de diepte van
de trochlea bepaald.
Vervolgens controleert men of de voorste kruis-
band een laesie vertoont. Daartoe bestaan twee
handgrepen die beide gebaseerd zijn op de controle
van de voorwaartse verschuifbaarheid van de tibia
ten opzichte van het femur: 1 het schuifladefeno-
meen en 2 de tibia-compressietest. Voor de eerste
legt men de wijsvinger van de linkerhand op de
patella en de duim achter de laterale fabella, de
wijsvinger van de rechterhand op de crista tibiae en
de duim van die hand achter het fibulakopje. Bij de
gestrekte, halfgebogen (45°) en gebogen knie duwt
men met de rechterduim de tibia naar craniaal in
de richting van de rechterwijsvinger; de linkerhand
wordt niet bewogen en dient als referentie (afb.
17.21). Deze beweging wordt veelvuldig herhaald
en snel en met gepaste kracht uitgevoerd. De knie
wordt hierbij dus niet gestrekt of gebogen en de
17 Locomotieapparaat 183

Afbeelding 17.20
Bij een gestrekt gehouden kniegewricht wordt de patella naar mediaal gedrukt, de crista tibiae wordt geëndoroteerd,
de calcaneus wordt geëxoroteerd en de ondervoet wordt geëndoroteerd (links). Vervolgens wordt de patella naar late-
raal getrokken met de wijsvinger, de crista tibiae wordt geëxoroteerd, de calcaneus wordt geëndoroteerd en de onder-
voet wordt geëxoroteerd (rechts). De patella mag bij geen van beide handelingen uit de trochlea te luxeren zijn.

tibia wordt niet geroteerd, maar geprobeerd wordt

de tibia evenwijdig aan zichzelf in craniale richting
te verplaatsen. Soms is de tibia permanent verscho-
ven naar craniaal en dient eerst een beweging naar
caudaal plaats te vinden alvorens het schuifladefe-
nomeen is op te wekken. De handgreep is zodanig
dat alleen benige structuren worden omvat, waar-
door dus een verplaatsing van de rechterhand ten
opzichte van de linker als een verplaatsing van de
tibia ten opzichte van het femur is te beschouwen.
Men let op pijnreactie en op verplaatsing naar vo-
ren en/of endorotatie van de tibia ten opzichte van
het femur.

Hierna probeert men bij de gestrekte, halfgebogen

Afbeelding 17.21
Het schuifladefenomeen naar craniaal wordt uitgevoerd
door benige structuren van het boven- en onderbeen
te omvatten. De linkerwijsvinger wordt op de patella en
de duim achter de laterale fabella geplaatst, terwijl de
rechterwijsvinger op de crista tibiae en de duim achter
het fibulakopje wordt verankerd. Met deze duim wordt
de tibia een flink aantal keren naar caudaal en craniaal
geduwd ten opzichte van het femur.
en gebogen knie de rechterwijsvinger in de richting
van de rechterduim te verplaatsen ter controle van
de achterste kruisband. Men let op pijnreacties en
op verplaatsing van de tibia ten opzichte van het
femur naar caudaal. De uitvoering van dit schuif-
ladefenomeen (Schubladephänomen, drawer sign)
kan bij sterk bespierde honden die zich verzetten
moeizaam verlopen en moet dan onder sedatie of
anesthesie worden herhaald.
Een tweede controle op laedering van de voor-
ste kruisband is de ‘tibia-compressietest’ (tct).11
Hierbij wordt gebruikgemaakt van het spanzaag-
mechanisme. Als de hak wordt gebogen bij een
gestrekte knie, voorkomt de voorste kruisband de
184 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 17.22
De tibia-compressietest. Het buigen van het tarsocrurale
gewricht bij een gestrekt gehouden knie leidt tot een
beweging naar craniaal van de proximale tibia indien de
voorste kruisband is geruptureerd.
Afbeelding 17.23
De laterale collaterale band kan getest worden door de
linkerduim iets proximaal van het fibulakopje te houden,
terwijl de tibia geadduceerd wordt met de rechterhand.
verplaatsing van de tibia naar craniaal. De meta-
tarsalia worden met de rechterhand onderhands
omvat en de wijsvinger van de linkerhand wordt
over patella, kniepees en proximale uiteinde van
de crista tibiae gelegd (afb. 17.22). Deze wijsvinger
mag geen beweging van de crista tibiae naar cra-
niaal voelen als de hak wordt gebogen bij gestrekt
gehouden knie.
Bij het controleren van de collaterale banden wordt
de knie bijna (15°) gestrekt gehouden. De duim
van de linkerhand wordt op de laterale collaterale
band geplaatst (afb. 17.19), terwijl de vingers van die
hand de knie ondersteunen. Met de rechterhand
wordt het midden van de tibia beetgepakt en wordt
de tibia ten opzichte van het femur geadduceerd
(afb. 17.23). Er mag geen opening van de laterale ge-
wrichtsspleet ontstaan. Ter controle van de mediale
collaterale band plaatst men de wijsvinger van de
linkerhand op de maximale mediale uitbochting
van het tibiaplateau. Terwijl de, niet-verplaatste,
rechterhand de tibia abduceert, voelt men met de
linkerwijsvinger of verplaatsing van de tibia en
verwijding van de gewrichtsspleet optreedt (afb.
17.24a).
Ten slotte wordt gecontroleerd of de mediale me-
niscus gelaedeerd is door op en direct caudaal van
de mediale collaterale band krachtig met de wijs-
vinger druk uit te oefenen (afb. 17.24b). Men let op
zwelling en pijnreacties. Een knappend geluid als
gevolg van contact tussen femur en tibia bij een be-
paalde meniscuslaesie kan al eerder tijdens het on-
derzoek (bij extensie en flexie) zijn waargenomen.
Dij
Proximaal en lateraal is de trochanter major van
het femur te palperen. Alleen geheel distaal is late-
raal en mediaal het femur te palperen. Het femur
wordt oppervlakkig en diep gepalpeerd en gecon-
troleerd op abnormale beweegbaarheid en crepita-
tie. Vervolgens wordt de goed te palperen muscula-
tuur onderzocht.
Heupgewricht
Het heupgewricht is een kogelgewricht waarvan
de gewrichtsspleet bedekt wordt door omgevende
structuren. De femurkop wordt onder meer in het
acetabulum gehouden door het ligamentum teres
en het gespannen gewrichtskapsel. Pijnlijke pro-
cessen in het heupgewricht kunnen gepaard gaan
met een contractuur (en later fibrosering) van de m.
pectineus.
De trochanter major wordt afgetast op mogelijke
verdikkingen en pijnlijkheid. Met de rechterhand
omvat men de knie en de vingers van de linkerhand
zet men op de trochanter major. Flexie, extensie,
abductie en adductie worden uitgevoerd; men let
op mate van beweeglijkheid, pijnlijkheid, crepita-
tie en stabiliteit. Ook wordt rotatie om de lengteas
van het femur in verschillende standen uitgevoerd,
17 Locomotieapparaat 185

Afbeelding 17.24
a Door met de rechterhand de tibia ten opzichte van het femur te abduceren, kan het opspannen van de mediale
collaterale band worden gevoeld.
b Door palpatie op en direct caudaal van de mediale collaterale band kunnen zwelling en pijnreactie waargenomen
worden in geval van een mediale meniscuslaesie.

waarbij men op crepitatie let (afb. 17.25). Er wordt

op de trochanter major gedrukt naar mediaal, om
te voelen of de femurkop ten opzichte van zijn
rustpositie naar mediaal in het acetabulum is te
verplaatsen, hetgeen een aanwijzing is voor losse
aansluiting in een overvuld heupgewricht (‘floating
hip’, drijvende heupkop).

Daarna volgt controle of de femurkop een goede

aansluiting of losse aansluiting (‘hip laxity’) heeft
ten opzichte van het acetabulum. We onderschei-
den twee fasen in de uitvoering van de test: een fase
met adductie van het femur en een fase met abduc-
tie van het femur.
Adductie van het femur. Het dier ligt in zijligging.
De linkerknie wordt in de palm van de hand ge-
plaatst en de vingers ondersteunen het femur. De
vingers van de rechterhand worden ter hoogte
van de trochanter major gehouden en registreren
de aansluiting van de femurkop in de heupkom.
Eerst wordt het femur geadduceerd met de lin-
kerhand door de knie naar het tafelblad te bewe-
gen. Tegelijk met deze beweging wordt een axiale
kracht op het femur uitgeoefend richting het
heupgewricht. Hierbij moet men ervoor zorgen
dat de heup niet in flexie of extensie doorschiet,
maar het femur loodrecht op de lengteas van het
bekken gehouden wordt. In geval van losse aan- Afbeelding 17.25
sluiting zal de heupkop subluxeren (afb. 17.26a). Passieve bewegingen van het heupgewricht worden met
Dit kan men voelen met de rechterhand als een de hand die de knie omvat uitgevoerd, terwijl de vingers
dorsolaterale verplaatsing van de trochanter ma- van de andere hand voeling houden met de trochanter
jor. Men spreekt dan van een positief Barlow-te- major.
ken. Het Barlow-teken wijst op (sub)luxatie van Mate van beweeglijkheid, pijnlijkheid, crepitatie en ab-
de heupkop. Indien men het Barlow-teken regi- normale bewegingen worden geregistreerd in het heup-
streert, is de hoek die het femur met het tafelblad gewricht bij extensie, flexie, abductie, adductie en rotatie
maakt de hoek van luxatie. van het femur.
186 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
A A
B B
Afbeelding 17.26
Ortolani-test in zijligging.
a Adductie.
b Abductie.
Abductie van het femur. Vervolgens wordt het femur
geabduceerd waarbij men de axiale kracht op het
femur blijft uitoefenen. In geval van een losse
aansluiting van de femurkop zal bij een bepaalde
positie van het femur tijdens de abductie de ge-
subluxeerde femurkop plotseling terug in het ace-
tabulum vallen. Dit kan de onderzoeker meestal
registreren als een ‘snap’ en voelen als een ‘plop’
en wordt genoteerd als een positieve Ortolani-test
(afb. 17.26b). Het Ortolani-teken duidt op reductie
van femurkop. De hoek die het femur op dat mo-
ment inneemt ten opzichte van het tafelblad wordt
de hoek van reductie genoemd. Met de rechterhand
op de trochanter wordt speciaal gelet op crepitatie,
hetgeen wijst op kraakbeenbeschadiging van de
dorsale acetabulumrand. Indien het Ortolani-teken
niet optreedt, wordt het testresultaat genoteerd als
negatief.
Let op: de pijnreactie van het dier tijdens uitvoe-
ring van bovenstaande test wordt niet meegewo-
gen in een positief of negatief testresultaat. Ove-
rigens blijkt de pijnreactie in de meeste gevallen
Afbeelding 17.27
Ortolani-test in rugligging.
a Adductie.
b Abductie.
minder te zijn indien de dieren op de rug worden
onderzocht (zie verder). Indien de test te veel pijn
veroorzaakt en/of te veel spierspanning de test on-
betrouwbaar of onmogelijk maakt, dient het dier
onder sedatie of anesthesie te worden gebracht.
Soms treedt een positief Ortolani-teken niet op als
het femur loodrecht op het bekken staat, maar wel
als het heupgewricht iets wordt gestrekt. Meerdere
registraties van het Ortolani-teken tijdens het-
zelfde onderzoek maken dat het testresultaat zeer
betrouwbaar is.
De test zoals boven beschreven in zijligging kan
ook betrouwbaar in rugligging worden uitgevoerd.
Het dier ligt op de rug en wordt in deze positie
vastgehouden aan beide voorpoten. De eigenaar
staat bij de kop en stelt het dier gerust. Het te on-
derzoeken femur staat loodrecht ten opzichte van
het tafelblad. Gecontroleerd wordt of een (sub)luxa-
tie van de femurkop naar dorsaal en reductie is op
te wekken door met de rechterhand druk uit te oe-
fenen op de rechterknie met adductie (afb. 17.27a),
neutrale stand en abductie van de knie (afb. 17.27b).
17 Locomotieapparaat
De linkerhand wordt ter detectie tegen de trochan-
ter major gelegd. De hoek van luxatie en de hoek
van reductie worden nu vastgesteld tussen de posi-
tie van het femur en een loodlijn op het tafelblad.
Ten slotte wordt de aanspanning van de m. pecti-
neus links en rechts tegelijk gecontroleerd door de
femora bij de hond in rugligging loodrecht op het
tafelblad te plaatsen en vervolgens in het transver-
sale vlak te abduceren (afb. 17.28). Hierbij mogen
de knieën dus niet naar craniaal worden bewogen.
Gecontroleerd wordt of de femora voldoende te ab-
duceren zijn en of de m. pectineus niet te vroeg als
streng voelbaar is.
Bekken
Os ilium, os ischiadicum en os pubis vormen het
bekken dat tonvormig is en door middel van het
iliosacrale gewricht een stevige verbinding vormt
tussen achterpoten en wervelkolom. Als vervolg op
het onderzoek van het bekken bij het staande dier
wordt gemanipuleerd met os ilium en os ischia-
dicum. De onderzoeker gaat na of er sprake is van
instabiliteit, crepitatie en pijnreactie.
Afbeelding 17.28
Gelijktijdige abductie van de femora in het transversale vlak ter controle van de bewegingsmogelijkheid en de span-
ning van de m. pectineus.
187
■
17.6 Onderzoek van schedel en
wervelkolom
Monsteren
Bij monsteren wordt speciaal gelet op:
– houdingsveranderingen zoals gaan staan, zitten
of liggen, rondkijken en kwispelen; deze behoren
met soepele bewegingen en zeker niet stram of
met pijnuitingen te verlopen;
– dubbeltreden bij stilstaan, wijdbeens staan, lage
positie van de elleboog, opgetrokken houden van
de voor- of achterpoot; dit kan duiden op uitstra-
lende pijn van een zenuwwortel (‘root signature’);
– coördinatie bij bewegingen zoals stap en draf;
afwijkingen gerelateerd aan de wervelkolom kun-
nen zijn: te veel uitzwenken naar lateraal, ataxie,
parese, slepen met de ondervoet.
Inspectie
Bij inspectie wordt gelet op:
– de contouren van de schedel met speciale aan-
dacht voor de belijning van de schedelbeenderen
(maxilla, mandibula, neurocranium) en de mus-
culatuur (kauwspieren), als ook de sluiting van de
bek;
– de positie van de kop en de hals in de ruimte en
van de houding van de rug en staart. De houding
van de staart hangt af van de tonus, eventuele
188 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
pijnlijkheid, het ras, het al dan niet gecoupeerd
zijn en van de gemoedstoestand van het dier. En-
kele houdingsafwijkingen van de wervelkolom
zijn: kyfose (gebogen rug naar dorsaal), lordose
(gebogen rug naar ventraal), scoliose (gebogen
rug naar lateraal) en torticollis (draaiing van de
hals om de as);3,9,10
– de belijning van de gehele wervelkolom; deze be-
hoort vloeiend te verlopen.
Palpatie
Bij de palpatie staat de onderzoeker voor, naast en
achter het dier en palpeert van voor naar achter de
schedel en de gehele wervelkolom tot en met de
staart. Dit gebeurt aanvankelijk oppervlakkig (dus
niet stevig), waarna een diepe palpatie kan worden
uitgevoerd als dit nodig is en niet schadelijk lijkt
te zijn.
Bij de palpatie van de schedel let men op symme-
trie en vloeiend verloop van de schedelbeenderen.
Bij afwijkingen in de belijning van de schedel-
beenderen wordt tevens de consistentie hiervan
beoordeeld (tumoren). Palpatie van de schedelbeen-
deren mag niet pijnlijk zijn. Tevens wordt gelet
op de symmetrie en eventuele pijnlijkheid van de
kauwmusculatuur. Aan weerszijden van de schedel
wordt het kaakgewricht beoordeeld.
Bij palpatie van de wervelkolom besteedt men
onder meer aandacht aan de spinale uitsteeksels
van de thoracale, lumbale en sacrale wervels. Ze
dienen op één lijn te liggen zonder laterale of dor-
soventrale deviaties. Bij de hond en de kat zijn er
zeven cervicale wervels, dertien thoracale wervels
en zeven lumbale wervels. Drie gefuseerde sacrale
wervels vormen samen het sacrum. Er is een vari-
abel aantal caudale (staart)wervels. Van de eerste
halswervel (atlas) zijn beiderzijds de atlasvleugels
te palperen en van de tweede halswervel (axis) de
bovenste begrenzing van het brede spinale uit-
steeksel in de mediaanlijn. Van de resterende hals-
wervels is weinig te palperen, zij liggen diep onder
de halsspieren. Alleen bij soepel gespierde honden
en katten kunnen de transversale uitsteeksels ge-
palpeerd worden. Vooral de geprononceerde trans-
versale uitsteeksels van de zesde halswervel laten
zich goed palperen. De spinale uitsteeksels van alle
dertien thoracale wervels zijn goed palpeerbaar en
liggen dicht bij elkaar. Een geringe maar duidelijke
indeuking ter hoogte van de elfde thoracale wervel
is fysiologisch. Het is een zeer bruikbaar referen-
tiepunt. De elfde thoracale wervel wordt ook wel
de anticlinale wervel genoemd. Deze wervel heeft
een relatief kort en vrijwel verticaal staand spinaal
uitsteeksel. De spinale uitsteeksels craniaal van de
anticlinale wervel wijzen naar caudaal en de spi-
nale uitsteeksels caudaal van deze wervel wijzen
naar craniaal. De laatste rib hecht aan de dertiende
thoracale wervel en deze overgang ligt caudaal van
de indeuking. De spinale uitsteeksels gaan caudaal
van de indeuking verder uit elkaar wijken en wor-
den meer geprononceerd. Het spinale uitsteeksel
van de zevende lumbale wervel is gelokaliseerd
tussen beide tubera coxae en moet diep gepalpeerd
worden, aangezien het kleiner is dan de meer cra-
niale lumbale spinale uitsteeksels. Direct caudaal
hiervan kan een tweede fysiologische indeuking
gepalpeerd worden. Deze indeuking markeert de
overgang van de laatste lendenwervel naar het sa-
crum. Het gekartelde spinale uitsteeksel van het
sacrum is palpabel en gaat naar caudaal over in de
staartwortel. De staart wordt gepalpeerd van staart-
wortel tot staartpunt, waarbij wordt gelet op tonus,
eventuele verdikkingen, abnormale belijning, be-
weegbaarheid en eventuele pijnlijkheid.
Bij palpatie van de wervelkolom strijkt men aan
beide zijden tegelijk voorzichtig vanaf de kop over
de wervelkolom naar de staart. Hierna begint men
weer craniaal, en palpeert nu vanaf de atlasvleugels
alle processi transversi van de cervicale wervels.
Daarna worden met duim en wijsvinger van één
hand de processus spinosi van de thoracale, lumba-
le en enkele sacrale wervels gepalpeerd. Vervolgens
wordt de diepe palpatie uitgevoerd, waarbij krach-
tig met duim en wijsvinger aan weerszijden van
ieder spinaal uitsteeksel op de thoracale en lumbale
wervels wordt gedrukt.
Percussie
Door de bedekkende musculatuur rond de halswer-
vels zijn alleen de thoracale en lumbale wervels te
percuteren. Bij percussie van iedere wervel afzon-
derlijk let men op de (pijn)reactie van het dier.
De onderzoeker staat naast het dier en omvat
met duim en wijsvinger het spinale uitsteeksel
van iedere rugwervel afzonderlijk, te beginnen bij
de eerste thoracale wervel. Met een percussie- of
reflexhamer wordt de omvatte processus spinalis
enkele malen gepercuteerd, waarbij de kracht ge-
leidelijk en gedoseerd wordt opgevoerd.
Lumbosacrale druktest
Bij het staande dier gaat de onderzoeker achter het
dier staan. Eerst wordt de staart naar caudaal over-
strekt en met de duim van de andere hand wordt
neerwaartse druk uitgeoefend ter hoogte van de
lumbosacrale overgang (afb. 17.29a). In een tweede
handeling worden de vingers van beide handen
over de tubera coxae gelegd en worden de beide
duimen ter hoogte van de indeuking op de lumbo-
sacrale overgang geplaatst (afb. 17.29b). Vervolgens
17 Locomotieapparaat 189

A B

C D

Afbeelding 17.29
a Extensie van de staart met lumbosacrale druk.
b Lumbosacrale druktest.
c Voor extensie van de lumbale wervelkolom bij de staande hond worden de beide femora opgetild en naar een hori-
zontale positie bewogen, waardoor een ‘lordose’ wordt geforceerd.
d Afzonderlijk doorstrekken van de achterpoot met gelijktijdige druk op de lumbosacrale wervelkolom.

wordt krachtig met beide duimen druk uitgeoe-
fend. Een normale reactie is dat het dier de neiging
heeft te gaan zitten. Gelet wordt op een pijnlijke
reactie of verzet. Indien het dier te snel gaat zit-
ten alvorens men druk heeft opgebouwd, kan de
onderzoeker het dier met de linkerhand onder de
buik ondersteunen en met de duim van de rechter-
hand sterke druk uitoefenen.
Passieve bewegingen
De passieve bewegingen van de schedel beperken
zich tot het kaakgewricht. Het kaakgewricht func-
tioneert als een scharniergewricht, maar laat ook
geringe laterale verplaatsing van de mandibulae
toe. Het gewricht wordt beoordeeld op beweeg-
baarheid (openen en sluiten van de bek), crepitatie
en pijn. De beide kaakgewrichten worden gelijk-
tijdig beoordeeld door achter en naast de patiënt
staand de vingers van de rechter- en linkerhand aan
de basis van de jukboog op het gewricht te plaats-
ten. De assistent of eigenaar opent en sluit de bek
en beweegt deze daarna in laterale richting. Voor
uitgebreid onderzoek en bij nerveuze of agressieve
dieren moet dit deel van de diagnostiek onder anes-
thesie uitgevoerd worden.
De passieve bewegingen van de wervelkolom
worden alleen uitgevoerd als met zorgvuldige pal-
patie en percussie geen afwijkingen zijn gevonden.
Passieve bewegingen kunnen leiden tot blijvende
schade aan het ruggenmerg. Verzet van het dier bij
de uitvoering van de passieve bewegingen maakt de
bevindingen soms moeilijk te interpreteren. Men
let op beweegbaarheid, crepitatie en/of pijnreacties.
Voor de passieve bewegingen van de cervicale
wervelkolom staat de onderzoeker links naast het
dier en omvat de snuit (eventueel eerst een bandje
omdoen!). De rechterhand fixeert de hals juist cau-
daal van de tweede cervicale wervel (= draaier). De
kop wordt nu in dorso-ventrale richting bewogen
(‘jaknikken’). Ook kan de kop in horizontale rich-
ting worden bewogen (‘neeschudden’) of om de as
worden gedraaid.
190 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

De onderzoeker legt nu de rechterhand ter hoog- van de wervelkolom uitgevoerd terwijl het dier
te van de schouderbladen, waarna kop en hals in op de linkerzij ligt, waarbij de onderzoeker aan
neerwaartse (flexie) en opwaartse richting (exten- de rugzijde van het dier gaat staan. De onderzoe-
sie) worden bewogen (langzaam en voorzichtig!). ker legt de palm van de linkerhand op de laatste
Vervolgens worden kop en hals in zijwaartse rich- lumbale wervel, terwijl de rechterhand beide knie-
ting bewogen, zodat de hond met de rechterwang gewrichten van het dier omvat en naar achteren
de rechter thoraxwand raakt (links idem). beweegt. Het bekken gaat nu kantelen op de lum-
De thoracale wervelkolom is rigide, vooral door bosacrale overgang. De linkerhand wordt steeds
de positie binnen de ribbenkast. Dit deel van de één wervel naar craniaal geplaatst en het strekken
wervelkolom is niet met passieve bewegingen te van de knieën naar achteren wordt herhaald (afb.
onderzoeken. 17.30a). Voor het overbuigen van de wervelkolom
Passieve bewegingen van de lumbale wervel- houdt men met de linkerhand de hond bij de buik
kolom en de lumbosacrale overgang kunnen bij tegen, terwijl men met de rechterhand, geplaatst
kleine tot middelgrote honden en bij katten op de
onderzoektafel plaatsvinden. Grote honden laat
men op de grond staan (men lette op de eigen rug!).
De onderzoeker gaat achter de hond staan, tilt de
hond op bij de proximale femora (kleine dieren) of
distale femora (grote dieren), beweegt de achterpo-
ten langzaam naar een horizontale positie en for-
ceert een ‘lordose’ (afb. 17.29c). Met deze beweging
strekt men eerst de heupgewrichten en daarna de
lumbosacrale overgang. Een helper kan vervolgens
nog aanvullende neerwaartse druk uitoefenen op
elke wervelovergang beginnend vanaf de lumbosa-
crale overgang naar de laatste thoracale wervels. Er
A
wordt gelet op verzet en pijnreactie(s). Dieren met
een pijnlijk proces in het caudale deel van de rug
laten deze strekbeweging niet toe en verzetten zich
(hevig) bij de eerste aanzet tot strekken. De laterali-
satie van deze pijnlijke reactie (links of rechts) kan
nog verder onderzocht worden door afwisselend
de linker- en de rechterachterpoot door te strekken
met gelijktijdige druk op de lumbosacrale wer-
velkolom (afb. 17.29d). De onderzoeker dient zich
te realiseren dat pijnlijke processen in de heup-
gewrichten en het bekken de interpretatie van de
waarnemingen kunnen bemoeilijken.
Bij het staande dier wordt vervolgens de wervel-
kolom opnieuw gestrekt en tordeert de onderzoe-
ker de wervelkolom om de lengteas; eerst rechtsom,
daarna linksom. Ook beweegt hij de achterpoten
in zijwaartse richting. Hierbij is het handig als een
B
helper de hond ter hoogte van de overgang thorax-
wand naar lendenen tegenhoudt. Dit wordt naar
rechts en naar links uitgevoerd. Afbeelding 17.30
Ten slotte wordt de wervelkolom opgebogen a Bij honden kan de wervelkolom in zijligging gestrekt
(flexie). Dit kan alleen bij kleine honden goed in worden door de palm van de linkerhand op de ver-
staande houding worden gedaan. Hiertoe brengt schillende lumbale wervels te plaatsen, terwijl de
men de linkerhand onder de buik, juist caudaal van beide achterpoten worden gestrekt.
de ribbenboog, en de rechterhand op de staartwor- b Flexie van de lumbale wervelkolom kan bij grote en
tel. De onderzoeker tilt de hond nu met de linker- kleine dieren in liggende houding worden uitgevoerd
arm op en forceert een ‘kyfose’ door het bekken met door met een hand onder de buik enige druk in dor-
de rechterhand naar ventraal te duwen. sale richting uit te oefenen en tegelijk naar ventraal
Bij de zware honden worden flexie en extensie gerichte druk uit te oefenen bij de staartwortel.
17 Locomotieapparaat
op de staartwortel, het bekken naar ventraal kan-
telt (afb. 17.30b).
Rectaal onderzoek
Indien de verschijnselen en/of afwijkingen daar-
toe aanleiding geven, wordt het rectaal onderzoek
uitgevoerd. Speciale interesse zal in dit verband
bestaan voor de palpeerbare bekkenbeenderen en
voor het bekkendak (gevormd door de ventrale
zijde van de sacrale wervels en de eerste staartwer-
vels). In enkele gevallen zullen ook de laatste lum-
bale wervels kunnen worden gevoeld. Gelet wordt
op belijning, consistentie en pijnlijkheid.
■
17.7 Verder onderzoek
Voor nader onderzoek zijn er de volgende moge-
lijkheden:
– herhaald en aanvullend (neurologisch) onder-
zoek;
– herhaald onderzoek onder sedatie of (algehele of
lumbale) anesthesie, waarbij het controleren op
pijnlijkheid en reflexen onmogelijk wordt; in ge-
val van werveltrauma dient het onderzoek van de
wervelkolom onder sedatie of anesthesie met de
grootste voorzichtigheid (stabiliteit door spier-
spanning is opgeheven) te gebeuren om iatrogene
schade aan het ruggenmerg te voorkomen;
– röntgenonderzoek; natief en contrastonderzoek;
in de regel in twee richtingen en zo nodig uitpro-
jecties en/of stressopnamen, onder sedatie/anes-
thesie;
– routine-laboratoriumonderzoek; bloed- en urine-
onderzoek, onderzoek naar reumafactoren;
– gewrichtsvloeistof (zie § 17.8): onderzoek syno-
viaal vocht, waaronder cytologie, bacteriologie,
onderzoek naar reumafactoren en antilichamen;
– dunnenaald-aspiratiebiopten uit dikten: cytolo-
gie, bacteriologie;
– chirurgisch biopt van bot, spieren: histologie,
bacteriologie;
– beenmergpunctie: cytologie, bacteriologie;
– elektromyografie (emg), elektrostimulatie en evo-
ked potentials (ep);
– botscintigrafie: met behulp van botzoekende ra-
diofarmaca kan verhoogde botactiviteit zichtbaar
worden gemaakt;
– chirurgische exploratie;
– artroscopie;
– geavanceerde technieken van medische beeldvor-
ming als planigrafie, computertomografie (ct),
kernspintomografie (magnetic resonance ima-
ging, mri), ‘single-photon emission computed
tomography’ (spect) en echografie.
191
■
17.8 Gewrichtspunctie
Inleiding
Gewrichtspunctie (arthrocentesis) is een relatief
eenvoudige en snelle diagnostische en therapeu-
tische ingreep. Diagnostisch onderzoek van ge-
wrichtsvloeistof (synovia) omvat biochemisch,
cytologisch en bacteriologisch onderzoek. The-
rapeutische gewrichtspunctie wordt gedaan voor
decompressie van overvulde gewrichten en voor
intra-articulaire injectie van medicamenten. De
patiënt wordt stevig gefixeerd en de poot van het
te puncteren gewricht wordt goed vastgehouden:
vooral penetreren van het gewrichtskapsel is pijn-
lijk. De patiënt dient coöperatief te zijn, anders is
een sedatie noodzakelijk. De punctieplaats wordt
aseptisch voorbereid (scheren, wassen en desinfec-
tie) en de punctie wordt met steriele handschoenen
uitgevoerd. Meestal wordt een 18-22G-naald (zie
ook § 25.2.2) gebruikt van voldoende lengte (3-6
cm) met een 5 of 10 ml-spuit. Na inbrengen van
de naald in het gewricht wordt 2-3 ml onderdruk
opgebouwd en vult de spuit zich langzaam met
gewrichtsvloeistof. Soms is het nodig de naald
wat te roteren of iets heen en weer te bewegen om
gewrichtsvloeistof te bereiken. Voordat de naald
wordt teruggetrokken, wordt de onderdruk opge-
heven. Het gewrichtspunctaat wordt beoordeeld op
volume, kleur, transparantie en viscositeit.
Het volume aan gewrichtsvocht wisselt sterk per
gewricht. Synovia van gezonde dieren is vrijwel
kleurloos, transparant en dradentrekkend. Afwij-
kend gewrichtsvocht heeft een kleur (bijvoorbeeld
geel of rood), is ondoorzichtig (door cellen of fi-
brine) en waterig (trekt geen of minder draden).
Afwijkend gewrichtsvocht kan wijzen op een ont-
steking die septisch of aseptisch kan zijn. Als bij
eerste aanprikken van het gewricht direct bloed
wordt opgezogen, is er sprake van een bloeding in
het gewricht, een haemarthros. Een sliertje bloed
in het gewrichtspunctaat duidt op iatrogene bloed-
bijmenging door aanprikken van een vaatje en be-
moeilijkt de cytologische interpretatie. De belang-
rijkste gewrichten die worden gepuncteerd, zijn
het schoudergewricht, het ellebooggewricht, de
carpale gewrichten, het heupgewricht, het kniege-
wricht en de tarsale gewrichten. Bij ernstige over-
vulling kan het gewricht gepuncteerd worden op
de plaats van de maximale overvulling. Bij geringe
overvulling worden de richtlijnen zoals hieronder
besproken aangehouden.13
Schoudergewricht
Voor punctie van het schoudergewricht ligt de pa-
tiënt in zijligging met het te puncteren gewricht
192 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
boven en in gedeeltelijke flexie. Oriëntatie gebeurt
op het acromion van de scapula en het tuberculum
majus van de humerus. Het schoudergewricht
wordt craniolateraal gepuncteerd met een voldoen-
de lange naald (afb. 17.31). De naald passeert caudo-
lateraal van de processus supraglenoidale, proxi-
molateraal van het tuberculum majus en ventraal
van het acromion. De naald puncteert het gewricht
tussen de laterale distale rand van het glenoïd van
de scapula en de proximale laterale zijde van het
caput humeri.
Ellebooggewricht
Voor punctie van het ellebooggewricht ligt de pa-
tiënt in zijligging met het te puncteren gewricht
boven en in flexie. Oriëntatie verloopt via de late-
rale epicondyl van de humerus, de m. anconeus (la-
teraal) en het olecranon van de ulna. Het elleboog-
gewricht wordt caudolateraal aangeprikt boven de
verbindingslijn tussen laterale epicondyl van de
humerus en het olecranon (afb. 17.31b). De naald
wordt naar beneden en naar craniaal gericht en
wordt langs het olecranon aan de mediale zijde van
de laterale humerusepicondyl richting het proces-
A
B C
sus anconeus gestoken en puncteert het elleboog-
gewricht caudolateraal.
Carpale gewrichten
De carpale gewrichten omvatten de antebrachio-
carpale (radiocarpaal en ulnocarpaal) gewrichten,
de intercarpale gewrichten en de carpometacar-
pale gewrichten. Het radiocarpale gewricht wordt
het meest frequent gepuncteerd, de andere min-
der vaak. Een korte naald volstaat. Alle carpale
gewrichten worden aan de dorsale zijde gepunc-
teerd (afb. 17.31). De patiënt ligt in rugligging of
zijligging met de carpus in flexie. Het radiocar-
pale gewricht wordt juist mediaal of lateraal van
het midsagittale gewrichtsvlak gepuncteerd om
bloedvaten, pezen en zenuwen aan de dorsale zij-
de van de carpus te vermijden. Gewrichtspunctie
van het radiocarpale gewricht is niet representa-
tief voor de gehele carpus, aangezien dit gewricht
niet communiceert met de intercarpale en carpo-
metacarpale gewrichten. Voor dit laatste compar-
timent wordt gepuncteerd tussen het radiocarpale
beentje en het tweede en derde carpale beentje
(intercarpaal).
Afbeelding 17.31
Plaatsen voor punctie van schoudergewricht (a),
ellebooggewricht (b) en carpaal gewricht (c).
17 Locomotieapparaat
A B
Afbeelding 17.32
Plaatsen voor punctie van heupgewricht (a),
kniegewricht (b), en tarsocruraal gewricht (c).
Heupgewricht
Het heupgewricht kan zowel van dorsaal als van
ventraal gepuncteerd worden. Voor de dorsale
benadering ligt de patiënt in zijligging met het
te puncteren gewricht boven. Oriëntatie gebeurt
op de trochanter major van het femur. Het knie-
gewricht wordt omvat en het femur wordt licht
geabduceerd en geëxoroteerd. De naald wordt
proximaal en craniaal van de trochanter major in-
gebracht (afb. 17.32) en van craniaal naar caudaal in
de richting van het heupgewricht opgeschoven.
Voor de ventrale benadering ligt de hond in ruglig-
ging en wordt het femur zo ver mogelijk geabdu-
ceerd en gefixeerd loodrecht op de lengteas van de
patiënt. Oriëntatie verloopt via de m. pectineus,
waarvan de opgespannen spierbuik gemakkelijk
193
gepalpeerd kan worden. Het ventrale deel van het
heupgewricht ligt dorsaal van de spierbuik van de
m. pectineus. De naald wordt net caudaal van de
spierbuik van de m. pectineus ingebracht en van
caudaal naar craniaal opgeschoven tot in het heup-
gewricht lateraal van de ventrale acetabulumrand
en mediaal van de femurkop. Als de naald verder
wordt opgeschoven, kan een weerstand gevoeld
worden, het ligamentum teres.
Kniegewricht
Het kniegewricht is het meest gepuncteerde en het
makkelijkst te puncteren gewricht. De patiënt ligt
in zijligging en het kniegewricht wordt onder een
hoek van 90° in flexie gehouden, waardoor eventue-
le overvulling het duidelijkst is waar te nemen. Ori-
entatie verloopt via de patella, de patellapees en de
194 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

crista tibiae. De naald wordt halverwege tussen pa-
tella en crista, mediaal of lateraal van de patellapees
ingevoerd (afb. 17.32) en schuin naar caudaal opge-
schoven tot in de intercondylaire ruimte van het
femur. De naald dient door het patellaire vetkussen
heen te gaan en bij een grote hond tot aan het aan-
sluitstuk van de naald te worden opgeschoven.
Tarsale gewrichten
Het tarsocrurale gewricht kan dorsaal of plantair,
als ook mediaal of lateraal gepuncteerd worden.
De meest eenvoudige benadering is de proximale
plantair-laterale gewrichtsuitzakking (afb. 17.32).
De patiënt ligt in zijligging met het te puncteren
gewricht boven. Oriëntatie verloopt via de distale
fibula (laterale malleolus), de distale tibia (lateraal)
en de calcaneus. De ruimte tussen de laterale mal-
leolus en de distale tibia wordt gepalpeerd met het
talocrurale gewricht in flexie. De naald wordt in
dorsomediale en distale richting opgeschoven, min
of meer parallel met de calcaneus. Bij de dorsale be-
nadering wordt het tibiocrurale gewricht gepunc-
teerd met de naald tussen de tibia en de talus in een
plantaire richting, lateraal van de strekpezen.

Literatuur

1 Arnoczky SP, Tarvin GB. Physical examination of the musculoskeletal system. Vet
Clin of North Am Small Anim Pract 1981; 3: 57593.
2 Brinker WO, Piermattei DL, Flo G. Handbook of small animal orthopedics and
fracture treatment. Philadelphia: Saunders, 1983; hfdst 15.
3 Schrader SC, Prieur WD, Bruse S. Diagnosis: historical, physical, and ancillary
examinations. In: Olmstead ML, ed.. Small animal orthopedics. St. Louis: Mosby,
1995.
4 Newton CD, Nunamaker DM. Textbook of small animal orthopaedics.
Philadelphia: Lippincott, 1985; hfdst 6.
5 Brunnberg L. Lahmheitsdiagnostik beim Hund. Untersuchung, Diagnose,
Therapiehinweise. Gifhorn: Voigt, 1998.
6 Sumner-Smith G. Decision making in small animal orthopedic surgery. Toronto:
Decker, 1988.
7 Johnson AL, Hulse DA. Fundamentals of orthopedic surgery and fracture
treatment. In: Fossum TW, ed. Small animal surgery; 2nd ed. St. Louis: Mosby,
2002; hfdst 33.
8 Barr ARS, Houlton JEF. Clinical investigation of the lame dog. J Small Anim Pract
1988; 29: 695-703.
9 Chrisman CL. Problems in small animal neurology. Philadelphia: Lea & Febiger,
1982.
10 Rens ThJG van. Handleiding bij orthopedisch onderzoek. Utrecht/Antwerpen:
Bohn, Scheltema & Holkema, 1987.
11 Henderson RA, Milton JL. The tibial compression mechanism: a diagnostic aid in
stifle injuries. J Am Anim Hosp Assoc 1978; 14: 474-9.
 18 Zenuwstelsel
J.J. van Nes, B.P. Meij, L. van Ham
Het zenuwstelsel is een complex meet- en regel-
systeem dat via sensorische componenten infor-
matie ontvangt, opslaat en verwerkt (integratie-
component) en informatie genereert waarmee via
motorische componenten de effectoren worden
aangestuurd. Het zenuwstelsel fungeert als sterk
interactief communicatienetwerk dat vrijwel alle
orgaansystemen beïnvloedt en bijdraagt aan de re-
gulatie van het ‘interne milieu’. Het stelt het orga-
nisme in staat zich in de omgeving te handhaven.
De intrinsieke functie van het zenuwstelsel (re-
ceptie, conductie en transmissie van signalen) ont-
trekt zich aan de waarnemingen die ons bij het
lichamelijk onderzoek ten dienste staan. Het eind-
resultaat van de neurogene activiteit, en dan vooral
de motorische activiteit, is daarentegen goed waar-
neembaar. Zo maken de spontane motoriek (gedrag,
locomotie, houding, oogbolbewegingen) en de
geprovoceerde motoriek (reflexen en reacties) het mo-
gelijk een indruk te krijgen van de functie van het
zenuwstelsel. Samen met de resultaten van andere
onderdelen van het lichamelijk onderzoek van het
zenuwstelsel kan een geconstateerde disfunctie
(vaak) gelokaliseerd worden.
De morfologie van het zenuwstelsel kan vrijwel uit-
sluitend onderzocht worden met beeldvormende
technieken. De klinische meerwaarde van deze
diagnostische technieken is sterk afhankelijk van
een goede uitvoering en interpretatie van anamne-
se en lichamelijk onderzoek van het zenuwstelsel.
Een gericht aanvullend onderzoek is immers niet
mogelijk als het te onderzoeken gebied (lokalisatie)
niet is aangegeven. Omgekeerd wordt de interpre-
tatie van de resultaten van de beeldvorming ernstig
bemoeilijkt als de anamnese en het lichamelijk
onderzoek niet voldoende zorgvuldig zijn uitge-
voerd. Het wordt dan moeilijk om een bij beeldvor-
ming gevonden morfologische afwijking in causaal
verband te brengen met een slecht of niet-gedefini-
eerde functionele stoornis.
De informatie over het signalement, de anamnese
en de algemene indruk moet in een probleemfor-
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_18, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
mulering resulteren (iatrotrope problemen). Deze
probleemstelling is de basis voor de keuze van het
lichamelijk vervolgonderzoek. Is dat een neurolo-
gisch onderzoek, dan zal dit tot doel hebben ant-
woord te vinden op de volgende vragen:
– Is er sprake van een functiestoornis van het zenuw-
stelsel?
– Waar is deze stoornis gelokaliseerd?
– Wat is de differentiële diagnose?
Vaak kan in dit stadium een indicatie worden ge-
geven over de prognose (met en zonder therapie)
en kan een therapeutisch en/of diagnostisch plan
worden opgesteld.
■
18.1 Anamnese
Uit het bovenstaande blijkt dat de verschijnselen
waarmee neurologische functiestoornissen zich
presenteren, nogal eens gekenmerkt zijn door een
gestoorde motorische activiteit (gestoord gedrag,
toevallen, afwijkende locomotie). Het is van belang
om het ontstaan en beloop van de verschijnselen te
achterhalen (acuut of sluipend ontstaan, geleidelijk
en continu verergerend of met een wisselende in-
tensiteit, periodiek of aanvalsgewijs optredend).
De belangrijkste verschijnselen ten gevolge van
disfunctie van het zenuwstelsel worden hieronder
beknopt besproken. Daarbij wordt met richtlijnen
voor aanvullende vragen aangegeven hoe de iatro-
trope problemen met een gerichte anamnese nader
kunnen worden gedefinieerd.
Eet- en slikproblemen
Met verdere vragen wordt geprobeerd onderscheid
te maken tussen problemen met het gebruik van
kaken, gebit en tong enerzijds en met het slikken
anderzijds. Zo kan bij een dier dat veel knoeit met
eten, het eten uit de bek laat vallen, kwijlt bij het
eten en bij het drinken het water alle kanten op
laat spatten, de motorische functie van de tong,
196 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
de mimische en/of kauwmusculatuur gestoord
zijn.
Slikproblemen (dysfagie) kunnen zich manifes-
teren doordat gegeten wordt met trage slikacties
(soms met gestrekte hals), keelschrapen en kokhal-
zen. Bovendien kan verslikken optreden, al of niet
met boeren door het inslikken van lucht. Een der-
gelijk beeld past bij een farynxprobleem.
Behalve het functioneren van direct bij de voed-
selopname betrokken musculatuur kunnen ook
afwijkingen in de wervelkolom en/of extremiteiten
de voedselopname hinderen. Dit kan bijvoorbeeld
een halspijnlijkheid zijn waardoor het eten van
de grond problemen oplevert. Bij een (gegenerali-
seerde) spierzwakte gaat het dier soms liggen bij
het eten.
Veranderd stemgeluid (dysfonie)
Zelden zal een eigenaar spontaan melden dat het
geluid dat het dier maakt veranderd is. Gericht
hiernaar vragen kan richtingbepalend zijn voor
de differentiële diagnose. Behalve van een lokale
aandoening van de larynxmusculatuur of een regio-
nale innervatiestoornis kan er ook sprake zijn van
een systemische aandoening zoals myasthenia gra-
vis, polyneuropathie en polymyositis, die een goed
functioneren van de stembanden belemmert.
Gestoorde locomotie
Vooral bij weinig opvallende of periodiek optre-
dende locomotiestoornissen moet met aanvullende
vragen getracht worden een beeld te krijgen van
het type stoornis (kreupel, parese, ataxie). Dit ge-
beurt nogal eens in het samenspel van anamnese
en algemene indruk (hoofdstuk 6 en 7), waarbij de
eigenaar aangeeft/aanwijst wat het probleem is.
Soms kan iets in woorden moeilijk worden aange-
geven, terwijl het, bij laten zien, onmiddellijk dui-
delijk wordt: ‘Kijk, ziet u wel, dat, dáár, dat bedoel
ik nou!’ Het kan erg effectief zijn om de eigenaar te
vragen het zo te beschrijven dat je het als dierenarts
voor je ziet: ‘Probeert u het eens zo te beschrijven
dat ik met u mee kan kijken.’
Bij het onderscheid tussen neurogene, myogene en
orthopedische locomotiestoornissen kan een aantal
vuistregels hulp bieden:
– neurogene/myogene oorzaken zijn in het alge-
meen voortdurend aanwezig, zonder sterke wis-
selingen in intensiteit;
– toename van de intensiteit tijdens inspanning en
verbetering via rust suggereert neuromusculaire
oorsprong;
– een bewegingsstoornis aan één poot is meestal
van orthopedische oorsprong;
– een bewegingsstoornis met duidelijke pijnuitin-
gen maakt een primaire, neurogene betrokken-
heid onwaarschijnlijk;
– verspringende lokalisaties van de bewegings-
stoornis wijzen sterk op orthopedische problema-
tiek.
Het spreekt vanzelf dat deze vuistregels met de
nodige voorzichtigheid moeten worden gehan-
teerd. Bij gebrek aan meer objectieve informatie
(eigen waarneming) moeten ze echter soms dienen
als basis voor de probleemformulering en keuze
van het lichamelijk onderzoek: orthopedisch of
neurologisch. Indien het lichamelijk onderzoek
bevindingen oplevert die hiermee strijdig zijn,
moet uiteraard de probleemformulering worden
herzien.
Ook het onderscheid tussen parese en ataxie kan,
speciaal bij weinig opvallende en niet-continue
verschijnselen, erg moeilijk zijn. Nadere anamnes-
tische informatie kan uitsluitsel geven en daarmee
de probleemformulering aanscherpen. De vragen
hebben een sterk zoekend karakter:
– Op zoek naar verschijnselen duidend op ataxie
(incoördinatie) wordt gevraagd naar verschillen
tussen lopen op een glad oppervlak en op een ruw
oppervlak. Het met de nagels over de ondergrond
krassen is een sterke aanwijzing voor een gestoor-
de proprioceptie en daarmee voor ataxie. Dieren
met ataxie glijden gemakkelijk uit op een glad
oppervlak. Ook andere bewegingen die hoge ei-
sen stellen aan het coördinerend vermogen (snelle
wendingen, enthousiaste begroetingen, stappen
over geringe verhoging) kunnen soms niet goed
worden volbracht. De dieren kunnen hierbij val-
len, uit de bocht vliegen of zelfs over de kop gaan
of struikelen. Bij uitschudden en de kop schud-
den moeten soms een of meer corrigerende stap-
pen worden gezet om overeind te blijven. Gericht
lopen is niet altijd mogelijk; de dieren (neigen
tot) ontsporen en een enkele keer meldt de eige-
naar dat het dier ‘zijwindgevoelig’ is geworden.
Soms gaan ze steun zoeken en lopen dan leunend
langs de muur. Verschijnselen van ataxie behoe-
ven niet alleen tijdens lopen op te treden; dieren
met statische ataxie wiebelen/schudden met de
kop, terwijl de bewegingen soms meer het karak-
ter hebben van trillen.
– Op zoek naar verschijnselen van parese (spier-
zwakte) worden vragen gesteld die informatie
verschaffen over de spierkracht. Bij navraag kan
een eigenaar melden dat het dier moeilijk over-
eind komt, moeilijk (of niet meer) de trap op
loopt en minder goed springt (over de heg, in de
18 Zenuwstelsel
auto, op de bank). Bij het neerkomen zakken de
dieren soms door de voorpoten (en de achterpo-
ten). Ze willen vaak niet zo ver meer lopen, gaan
snel zitten/liggen. Bij katten met spierzwakte
(parese) van de achterpoten valt op dat ze zich
met de voorpoten omhoogtrekken om ergens op
te komen.
Veranderde gewoonten of bewegingen
Met nadere vragen wordt getracht de verschijn-
selen te rubriceren als 1 toevallen, 2 flauwtes en
3 abnormaal gedrag. Omdat deze verschijnselen
meestal periodiek of aanvalsgewijs optreden, is een
zeer gerichte bevraging onmisbaar om een beeld te
krijgen en daarmee een probleemformulering.
1 Epileptiforme aanvallen laten zich in de anam-
nese in het algemeen duidelijk onderkennen.
Gillen en janken tijdens een aanval is zeer onge-
bruikelijk bij een epileptiforme aanval en wijst
eerder op een pijnaanval. Nadere vragen over de
houding van de kop en over het optreden van
krampen kunnen verhelderend zijn.
2 Flauwtes worden gekenmerkt door aanvalsge-
wijs optredende slapte (door de poten zakken)
en anders dan bij epileptiforme aanvallen treedt
bij flauwtes geen spartelen op en worden er geen
krampen bij gezien. Bedenk hierbij echter dat een
flauwte soms kan overgaan in een toeval.
Overigens blijkt het voor eigenaren lastig te zijn
om te bepalen of hun dier al of niet het bewust-
zijn verliest tijdens een toeval of flauwte. De
vraag ‘was uw dier buiten bewustzijn?’ levert dan
ook niet altijd een antwoord op dat overeenkomt
met de werkelijkheid: ‘Nee, zeker niet, want hij
keek me wel aan toen hij lag te spartelen.’ Ook
hier is het van belang te vragen naar de waarne-
mingen van de eigenaar en niet naar de interpre-
tatie ervan.
3 Voor de anamnese bij patiënten met probleem-
gedrag, bijvoorbeeld vormen van agressiviteit en
angst, wordt verwezen naar hoofdstuk 22. Het
onderscheid tussen probleemgedrag en abnor-
maal gedrag is vaak te maken op basis van de vol-
gende definities:
– probleemgedrag: voor het soort dier normaal
gedrag dat voor de eigenaar hinderlijk, schade-
lijk en/of gevaarlijk is;
– abnormaal gedrag: gedrag dat niet in relatie
staat tot een doel, sterk toe- of afgenomen is in
frequentie, of gekenmerkt wordt door abnor-
male motoriek.
De vraag of een patiënt zich abnormaal gedraagt le-
vert nogal eens een antwoord zonder informatieve
waarde op. Met de presentatie van situatieschetsen
197
en beoordeling van het verloop is vaak uit te maken
of er sprake is van abnormaal gedrag: dwangbe-
wegingen (dringen, loopdrang, manegebewegin-
gen), onvoldoende herkenning van omgeving en
eigenaar (desoriëntatie) en het niet meer vertonen
van aangeleerd gedrag (onzindelijkheid, niet meer
reageren op rammelen met de riem of voedselbe-
reiding). Omdat deze gedragsveranderingen zeer
geleidelijk en vaak bij oudere honden ontstaan,
worden ze door de eigenaar soms als passend bij
de leeftijd beschouwd. Gerichte vragen in de vorm
van concrete voorbeelden kunnen uitkomst bieden:
‘Staat de hond wel eens te dromen en lijkt hij wat
afwezig? Is het soms moeilijk om contact met de
hond te krijgen? Loopt hij wel eens doelloos door
de kamer? Is hij nog enthousiast als er bezoek bin-
nenkomt?’ Als steeds moeten ook hier de vragen
afgestemd worden op de (gemoedstoestand en de
belevingswereld van de) eigenaar.
Aanvulling op de anamnese
Indien de anamnese onvoldoende duidelijkheid
geeft over de verschijnselen en als de patiënt deze
tijdens het onderzoek niet toont (aanvalsgewijs op-
tredende verschijnselen!), kan overwogen worden
de eigenaar te vragen om de verschijnselen met een
videocamera op te nemen. De videobeelden kunnen
verhelderend zijn en maken het soms wel mogelijk
om een werkbare probleemstelling te formuleren.
■
18.2 Neurologisch onderzoek
■
18.2.1 Inleiding
Op geleide van de probleemstelling kan ervoor
gekozen worden om niet het volledige neurolo-
gisch onderzoek uit te voeren, maar om dit tot een
lichaamsdeel te beperken of te volstaan met een op
het probleem afgestemde selectie. Zo zal het niet
doelmatig zijn om bij een patiënt met een perfecte
locomotie de houdingsreacties en spinale reflexen
te onderzoeken. Bij een patiënt met uitsluitend
toevallen in de probleemstelling kan het neuro-
logisch onderzoek zich beperken tot de kop. Het
spreekt vanzelf dat het selectief uitvoeren van het
onderzoek gebaseerd moet zijn op een probleem-
stelling die niet aan twijfel onderhevig is.
De volgorde waarin de verschillende onderdelen
van het onderzoek worden afgewerkt, wordt vooral
bepaald door de mate van coöperatie van de pa-
tiënt, die veelal verbetert met het vorderen van het
onderzoek.
Het onder hevig verzet of met forse dwangmidde-
len uitvoeren van het onderzoek maakt zowel het
198 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
doen van de waarnemingen als de interpretatie er-
van moeilijk. Het verwerven van de medewerking
van eigenaar en patiënt bevordert het diagnostisch
rendement.
Het benodigde instrumentarium bestaat uit: 1 een
reflexhamer volgens Taylor, 2 een arterieklem, 3 een
felle, kleine lichtbron (hoofdstuk 4). Hieronder
wordt de uitvoering van het neurologisch onder-
zoek puntsgewijs behandeld. Ook de anatomische
en fysiologische achtergronden worden summier
belicht, evenals enkele afwijkingen. De interpre-
tatie van de resultaten van het onderzoek krijgt
slechts minimale aandacht.
■
18.2.2 Gedrag en bewustzijnsniveau
Gedrag
Abnormaal gedrag laat zich niet beoordelen als het
aanvalsgewijs optreedt en als het gaat om subtiele
gedragsveranderingen. In deze gevallen moet de
onderzoeker zich verlaten op de opmerkingsgave
van de eigenaar.
Soms valt abnormaal gedrag op tijdens het onder-
zoek, bijvoorbeeld in de vorm van desoriëntatie,
dwangbewegingen (loopdrang, dringen, cirkels
lopen) en toevallen.
Bewustzijnsniveau
Bewustzijn is het weet hebben van de omgeving en
van zichzelf. Het filosofisch begrip ‘zichzelf’ is niet
bruikbaar bij de hond of kat. Het weet hebben van
de omgeving kan alleen vastgesteld worden door
een subjectieve interpretatie van het gedrag van het
dier. De volgende bewustzijnsniveaus kunnen wor-
den onderscheiden:
Attent, alert reagerend op de omgeving. Indien in
slaap, dan met minimale prikkels te wekken. De
waaktoestand blijft gedurende langere tijd bestaan.
Sopor (depressie, somnolentie). Met lichte prikkels
te wekken; bij afwezigheid van deze prikkels echter
snel terugvallend in de uitgangstoestand.
Stupor. Alleen met sterke prikkels te wekken.
Coma. Niet te wekken.
Om de herhaalbaarheid van de reactie op een be-
paalde prikkel te kunnen beoordelen, is het nood-
zakelijk zowel de prikkel als de reactie nauwkeurig
te omschrijven: duur, intensiteit en karakter van de
prikkels; aard en duur van de reactie.
Voorbeelden:
1 Stimulus: enkele keren hard in de handen klap-
pen. Reactie: de hond tilt de kop op, spitst de oren
en draait de kop in de richting van de geluids-
bron. Deze reactie houdt enkele seconden aan,
waarna de hond weer ‘gaat slapen’.
2 Stimulus: met een arterieklem zeer stevig op de
nagelriem knijpen. Reactie: de betrokken poot
wordt vlot gebogen. De hond opent de ogen en
richt de kop enkele centimeters op gedurende
enkele seconden.
In beide voorbeelden moeten we het bewustzijns-
niveau typeren als stupor. De voorbeelden leren ons
dat het onderscheid tussen de niveaus vrij kunst-
matig is en dat binnen de bewustzijnsniveaus grote
verschillen in intensiteit aanwezig kunnen zijn
(ordinale schaal; hoofdstuk 3). Het tweede voor-
beeld laat zien dat de wijze waarop de patiënt rea-
geert aan bepaalde voorwaarden moet voldoen. De
buigreflex is een spinale reflex en verschaft geen in-
formatie over de cerebrale functies! Het feit echter
dat de hond ook reageert met openen van de ogen
en oprichten van de kop, duidt erop dat er tevens
sprake is van corticale gewaarwording van de sti-
mulus (pijnperceptie; zie § 18.2.7).
■
18.2.3 Locomotie en houding
Locomotie
De normale locomotie kan worden omschreven als
het soepel, symmetrisch en goed op elkaar afge-
stemd bewegen van kop, romp en ledematen, resul-
terend in een effectieve voortbeweging. De beoor-
deling van de locomotie moet plaatsvinden in een
ruime omgeving met een ruw grondoppervlak.
Een gestoorde locomotie kan worden veroorzaakt
door:
1 verminderde kracht,
2 verminderde coördinatie,
3 mechanische belemmering,
4 ‘onwillekeurige’ bewegingen of nevenbewegingen.
Deze oorzaken geven in hun pure vorm karakteris-
tieke locomotieafwijkingen te zien. Vaak echter is
de gestoorde locomotie het gevolg van een combi-
natie van oorzaken.
Kracht. De benodigde kracht voor het overwinnen
van de zwaartekracht en voor het voortstuwen en
opvangen van het lichaam wordt geleverd door de
dwarsgestreepte spieren. Deze potentiële kracht
kan pas operationeel worden indien het motorisch
zenuwstelsel de juiste informatie overdraagt aan
de spieren.
De termen parese en paralyse staan voor het ver-
minderd of afwezig zijn van willekeurige kracht/
beweging. Omdat het bij dieren niet mogelijk is
om vast te stellen of het uitoefenen van kracht of
beweging onder invloed van ‘wil’ plaatsvindt, is het
correcter om te spreken over zinvolle bewegingen.
Vooral bij twijfel tussen ernstige tetraparese of te-
18 Zenuwstelsel
traparalyse dient zorgvuldig te worden nagegaan
of er zinvolle bewegingen gemaakt worden. Dit
kan erg lastig zijn: zo kan een hond in lichte mate
fietsbewegingen vertonen die sterk lijken op een
zwakke poging om vooruit te krabbelen. Als deze
zogenaamde fietsbewegingen op te wekken zijn bij
het lokken van het dier (wat voedsel voorhouden),
zijn het zinvolle bewegingen en daarmee tetra-
parese. Als dezelfde soort bewegingen spontaan
(onafhankelijk van externe prikkels) en min of
meer continu optreden, is er geen sprake van zinvol
bewegen en is de term tetraparalyse meer op zijn
plaats.
Een veelvoorkomend misverstand is de veronder-
stelling dat er bij een verhoogde spiertonus geen
sprake is van een volledige verlamming, maar van
een parese. Het niet zinvol kunnen gebruiken van
de beide achterpoten is bepalend voor de keuze tus-
sen parese of paralyse; de mate van hyper- of hypo-
tonie speelt daarbij geen rol.
Afhankelijk van de betrokken extremiteiten wor-
den de volgende termen gebruikt:
monoparese/paralyse: één extremiteit,
hemiparese/paralyse: één laterale lichaamshelft,
paraparese/paralyse: achterste extremiteiten,
tetraparese/paralyse: alle extremiteiten.
De term ‘plegie’, zoals in hemiplegie, wordt voor-
al in de medische neurologie gebruikt en duidt op
het plotselinge ontstaan van de motorische uitval
(pleges = slag).
Het motorisch zenuwstelsel wordt om klinische
redenen verdeeld in twee systemen (afb. 18.1): het
centraal motorisch systeem (cms) en het perifeer
motorisch systeem (pms).
Het cms is een onderdeel van het centrale zenuw-
stelsel. De cellichamen zijn gelegen in de motori-
sche cortex, de basale ganglia en de kernen van de
middenhersenen en het verlengde merg. De axo-
nen verlopen in de afdalende motorische banen van
het ruggenmerg. Deze axonen dragen de informa-
Afbeelding 18.1
Schematische weergave van het centraal motorisch
systeem (CMS) en het perifeer motorisch systeem (PMS).
199
tie over aan de neuronen van het perifeer motorisch
systeem.
Het pms heeft zijn cellichamen in de ventrale ko-
lom van de grijze stof in het ruggenmerg. De axo-
nen verlopen via de ventrale wortels en de spinale
zenuwen met de perifere zenuwen naar de skelet-
spieren. Functiestoornissen van beide systemen
gaan gepaard met vermindering van spierkracht.
Coördinatie. De coördinatie van bewegingen is
voor een belangrijk deel een functie van het sensi-
bele zenuwstelsel. Het accent ligt vooral op de ont-
vangst en integratie van informatie. De impulsen
uit receptoren in huid, spieren, pezen en banden
worden evenals de visuele, vestibulaire en olfac-
torische impulsen geïntegreerd tot een uitgaande
‘boodschap’ aan het motorisch zenuwstelsel en
uiteindelijk de dwarsgestreepte spieren. Bij de in-
tegratie van de informatie spelen het cerebellum
en de vestibulaire kernen een centrale rol. Functie-
stoornissen van de sensoren, de perifere sensibele
zenuwen, de opstijgende banen in het ruggenmerg
en van de integratiecentra kunnen ataxie/incoördi-
natie veroorzaken.
Ataxie/incoördinatie kan zich als volgt uiten:
– abnormale houding van kop, romp of ledematen:
wijdbeens, instabiel, voortdurend corrigerende
bewegingen uitvoeren, kop niet stil kunnen hou-
den, neiging om te vallen;
– gestoorde locomotie: waggelen, zwabberen, wijd-
beens lopen, op eigen tenen trappen, struikelen,
verschillend ritme van voor- en achterpoten, bij
het nemen van bochten omvallen of dit alleen
kunnen voorkomen met heftige corrigerende be-
wegingen;
– intentie-ataxie: een tremor van de kop die op-
treedt of verergert bij pogingen om de kop op een
bepaald punt te fixeren; dit richten kan auditief,
visueel of olfactorisch gestuurd zijn; deze vorm
van ataxie is zeer karakteristiek voor een cerebel-
laire disfunctie;
– dysmetrie: een verkeerde dosering van de bewe-
gingen, waardoor de bewegingen in alle richtin-
gen het doel voorbijschieten;
– hypermetrie: het voortdurend voorbijschieten
van het bewegingsdoel in één richting; in het
sagittale vlak.
Mechanische belemmeringen. Aan deze locomo-
tieproblemen ligt een functiestoornis van het
ondersteuningsapparaat (spieren, pezen, banden,
gewrichten, skelet) ten grondslag. Ook de bij bewe-
ging optredende pijnsensatie veroorzaakt een me-
chanische bewegingsbelemmering.
In al deze gevallen spreken we bij voorkeur van
200 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
kreupelheid (hoofdstuk 17). Het verschil tussen een
mechanische en een neurologische oorzaak van een
locomotiestoornis valt niet altijd uit de locomotie
op te maken. Bovendien zijn combinaties niet on-
gebruikelijk. Voor een nadere determinatie is dan
een onderzoek van zowel het locomotieapparaat als
het zenuwstelsel noodzakelijk.
Onwillekeurige bewegingen. Onwillekeurige bewe-
gingen, ook de nevenbewegingen genoemd, zijn
vooral in de medische neurologie belangrijke ver-
schijnselen. Ze wijzen op een functiestoornis van
het extrapiramidale systeem. Er zijn allerlei ter-
men en syndromen met niet altijd even duidelijke
begripsomschrijving in omloop en deze termen
komen te pas en te onpas ook in de diergeneeskun-
dige literatuur voor. De uitwendig waarneembare
gelijkenis met de bij de mens voorkomende neven-
bewegingen is hiervan de oorzaak. Zelden berusten
de bij de hond en de kat voorkomende nevenbewe-
gingen op een extrapiramidale oorzaak.
Hieronder volgen enkele van de meest gebruikte
termen in de diergeneeskundige neurologie.
Tremor: ritmisch trillen van antagonistische spier-
groepen.
Tic: niet-ritmische contracties van bepaalde spier-
groepen, in het bijzonder van de mimische muscu-
latuur.
Myclonieën: (heftige) ritmische contracties van een
spier of van spiergroepen.
Houding
Inspectie. Een normale houding heeft als kenmerk
een symmetrische, gelijkmatige belasting van alle
ledematen met een symmetrische positie van kop,
hals, romp en staart, passend bij het ras. Alle visueel
waarneembare afwijkingen hiervan moeten nader
worden omschreven naar plaats, richting en tijd:
– gebogen rug naar dorsaal (kyfose)
– gebogen rug naar ventraal (lordose)
– gebogen rug naar lateraal, links of rechts (scoli-
ose)
– scheve stand van de kop, torsie om de lengteas
naar links of rechts
– kop naar ventraal gehouden (periodiek, aanvals-
gewijs)
– staart hangt, in afwijking van de gebruikelijke
opstaande boog
enzovoort
Palpatie en percussie. Palpatie van kop, wervel-
kolom en ledematen is een, helaas, vaak verwaar-
loosd onderdeel van het neurologisch onderzoek,
terwijl het eenvoudig uitvoerbaar is en, indien het
afwijkingen aantoont, in sterke mate kan bijdragen
aan de diagnostiek.
Kop: zie § 18.2.4 en § 17.6.
Wervelkolom: zie ook § 17.6. Oppervlakkige palpa-
tie wordt verricht terwijl de onderzoeker zijdelings
van de patiënt staat. Men begint direct caudaal
van de kop. Met de gehele palmaire vlakte van de
handen wordt contact gehouden met het lichaams-
oppervlak, terwijl men de wervelkolom onder de
handen laat ‘passeren’. Gelet wordt op vormveran-
deringen, crepitatie en eventuele pijnuitingen.
Diepe palpatie verloopt in dezelfde richting,
maar de onderzoeker tast nu sprongsgewijs de
wervelkolom af. De verschillende palpabele onder-
delen van het skelet worden nagelopen: de atlas-
vleugels, de andere dwarsuitsteeksels in het halsge-
bied (met name van C6) en de spinale uitsteeksels
in het thoracale, lumbale en lumbosacrale gebied.
Het spinale uitsteeksel zelf en de ruimte tussen de
uitsteeksels wordt diep gepalpeerd. De spinale uit-
steeksels kunnen ook systematisch beklopt worden
met de reflexhamer. Gelet wordt op pijnuitingen,
spanning en crepitatie.
Ledematen (zie ook hoofdstuk 17). Palpatie van de
ledematen geschiedt eveneens in twee fasen (op-
pervlakkig en diep) en verloopt van proximaal naar
distaal. Oppervlakkige en diepe palpatie vinden
plaats bij het staande dier. De onderzoeker staat
vóór het dier en tast met beide handen de voorste
ledematen van proximaal naar distaal af. Men let
vooral op veranderingen in vorm, symmetrie en
consistentie van de spieren (hypertrofie, atrofie).
Soms kunnen temperatuurverschillen worden op-
gemerkt. Met de diepe palpatie van de spieren kan
men een indruk krijgen van de consistentie en de
gevoeligheid (pijnuitingen). De achterpoten onder-
zoekt men achter het dier staande van proximaal
naar distaal en symmetrisch.
Indien men twijfelt aan de bevindingen, is het
verstandig het onderzoek te herhalen bij het dier in
zijligging (voorafgaand aan het testen van de spi-
nale reflexen).
Passieve bewegingen (zie ook § 17.6). De onderzoe-
ker beweegt hierbij delen van de wervelkolom van
de passieve patiënt. Het passief bewegen van kop,
hals en caudale wervelkolom gebeurt routinema-
tig bij het orthopedisch onderzoek en selectief bij
het neurologisch onderzoek bij verdenking op een
spinaal probleem. Bij de uitvoering van de passieve
bewegingen van de wervelkolom let men op be-
weeglijkheid, pijnuitingen en crepitatie.
Ook dient men te beseffen dat:
1 de bevindingen pas betrouwbaar zijn als ze her-
haalbaar zijn;
18 Zenuwstelsel
2 de bewegingen altijd met enige voorzichtigheid
dienen te worden uitgevoerd; ze zijn gecontra-in-
diceerd bij verdenking op instabiliteit, luxatie of
fractuur;
3 zorgvuldig uitgevoerde palpatie en percussie het
uitvoeren van passieve bewegingen meestal over-
bodig maken.
Passieve bewegingen van kop en hals. De kop kan ten
opzichte van de halswervels worden bewogen in
ventrale en dorsale richting. Ook kan de kop wor-
den getordeerd ten opzichte van de hals. Men moet
proberen bij de uitvoering van deze bewegingen de
halswervels caudaal van de draaier (C2) te fixeren.
Bij het passief bewegen van de cervicale wervels
ten opzichte van de romp moeten de kop en de
eerste twee halswervels worden gefixeerd. De hals
kan men dan in verticale en horizontale richting
bewegen.
Passieve bewegingen van de rug. De onderzoeker staat
achter het dier en omvat met beide handen de ach-
terpoten proximaal van de knieën. De lumbale en
lumbosacrale wervelkolom kan men bij het staande
dier naar dorsaal en ventraal bewegen. Bij grote
honden kan dit gemakkelijker in zijligging worden
uitgevoerd. Tevens kan men bij het staande dier
het caudale deel van de wervelkolom in zijdelingse
flexie bewegen en roteren. Voor een meer gedetail-
leerde beschrijving van de passieve bewegingen
wordt verwezen naar § 17.6.
Spiertonus. De weerstand die wordt ondervonden
bij het passief bewegen van de ledematen kan een
indruk geven van de tonus van de betrokken ske-
letspieren. Het onderzoek kan worden uitgevoerd
bij het staande en bij het liggende dier. Bij het
staande dier wordt iedere poot afzonderlijk bij de
ondervoet vastgepakt en in de richting van de romp
bewogen. Bij een passieve buiging (en geen actieve
flexie!) zal een constante geringe weerstand wor-
den gevoeld (spiertonus). Na het loslaten van de ge-
bogen poot zal de ‘val’ geremd worden. Terwijl het
dier ligt (op de zij) worden alleen de bovenliggende
ledematen onderzocht.
De mate waarin de spiertonus kan variëren, wordt
als volgt benoemd:
– normotonie: normale tonus
– atonie: geen tonus
– hypotonie: verminderde tonus
– hypertonie: verhoogde tonus (spastisch, rigide)
– knipmesfenomeen: een plotselinge overgang van
hypertonie naar hypotonie
De variatie in spiertonus is bij gezonde honden zo
groot dat pas bij zeer duidelijke afwijkingen van
201
een pathologische verandering mag worden ge-
sproken. De klinische betekenis van afwijkingen
in de spiertonus is onduidelijk en daardoor zeer
gering.
Dit geldt niet voor het Schiff-Sherrington-fenomeen:
een combinatie van hypertonie van de voorpo-
ten en paralysis posterior. Aanwezigheid van het
Schiff-Sherrington-fenomeen betekent een rug-
genmerglaesie caudaal van de tweede borstwervel
(Th2) en vrijwel altijd craniaal van het derde lum-
bale ruggenmergsegment (meestal ter hoogte van
de derde lumbale wervel: L3).
In de grijze stof van de ruggenmergsegmenten L2
tot L6 bevinden zich integratiecellen, die met be-
hulp van informatie van de proprioceptieve orga-
nen uit de achterpoten een remmende invloed uit-
oefenen – via opstijgende banen in het ruggenmerg
– op het perifere motorische systeem van de voor-
poten. Vooral díe spieren worden geremd die tegen
de zwaartekracht in functioneren, dus de extenso-
ren. Het volledig wegvallen van deze remmende
invloed (zoals bij een ruggenmerglaesie) resulteert
in hypertonie van de extensoren in de voorpoten
(hyperextensie) en paralyse van de achterpoten.
■
18.2.4 Onderzoek van de kop
Dit onderzoek bestaat uit inspectie, palpatie en het
testen van de cerebrale reflexen. Hierbij hoort ook
het onderzoek van de visus, het gehoor en de reuk.
Inspectie
De kop kunnen we opgebouwd denken uit de sche-
del, kauwspieren, mimische spieren, oren, ogen,
huid, onderkaak en bovenkaak. Zorgvuldige in-
spectie, recht voor de patiënt staand waarbij even-
tueel de kop op de hand rust, kan afwijkingen aan
het licht brengen in positie, vorm en beweging.
Achtereenvolgens wordt de inspectie van de kop
‘in toto’ en op onderdelen behandeld, waarbij ook
enige anatomische informatie wordt gegeven. De
afwijkingen worden zoveel mogelijk volgens de
hierboven vermelde rubricering benoemd en inci-
denteel wordt een oorzaak vermeld. Ter wille van
de systematiek worden inspectie en palpatie afzon-
derlijk behandeld, hoewel overlapping niet altijd is
te vermijden.
Kop ‘in toto’
Positie. Men kan verschillende dwangposities van
de kop ten opzichte van de hals en/of romp onder-
kennen. De richting, de mate waarin en het verloop
in de tijd moeten worden omschreven:
– scheve stand, draaiing om de lengteas; rechts of
links, 30°, 90°, enz.
202 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
– extensie of flexie van de hals; continu, aanvalsge-
wijs
– lateraal, naar links of rechts gebogen in een hori-
zontaal vlak
Vorm. De vorm van de kop wordt voornamelijk be-
paald door de schedel en de kauwspieren. Afwijkin-
gen kunnen worden onderverdeeld in:
– symmetrische veranderingen (congenitale hydro-
cefalus, oedemen, bilaterale atrofie van de kauw-
spieren)
– asymmetrische veranderingen (neoplasie, hema-
toom, fractuur, unilaterale atrofie van de kauw-
spieren)
Motiliteit. Verminderde beweeglijkheid gaat vaak
samen met een van de diverse dwangposities. Ge-
stoorde of juist toegenomen motiliteit is te zien bij
ataxie van de kop of bij myoclonieën van de hals-
spieren.
Oren
Vorm. Zie hoofdstuk 20.
Positie. Deze wordt bepaald door het kraakbeen in
de oorschelp en de tonus van de auriculaire muscu-
latuur (n. facialis, n. vii). Een eenzijdig afhangend
oor kan het gevolg zijn van atonie van de dorsale
auriculaire spieren ten gevolge van bijvoorbeeld
een paralyse van de n. facialis.
Kauwspieren
Anatomie. Betrokken zijn:
– m. temporalis, m. masseter
– n. mandibularis, (n. trigeminus, n. v)
Vorm. Hypertrofie en atrofie kunnen zowel aan één
als aan beide zijden voorkomen.
Motiliteit. Aanvalsgewijs kunnen ritmische of
niet-ritmische contracties van de kauwmuscula-
tuur optreden. Deze myoclonieën kunnen worden
gezien bij de aanvang van en ook tijdens een epi-
leptiforme aanval, maar eveneens los daarvan. De
spiertrekkingen kunnen met bewegingen van de
onderkaak gepaard gaan.
Positie. Afhangen van de onderkaak kan het ge-
volg zijn van een paralyse van de kauwspieren.
Palpatie en passieve bewegingen van de onderkaak
kunnen hierover informatie geven.
Mimische musculatuur
Anatomie. De oppervlakkige spieren van de kop,
lippen, wangen (mimische musculatuur), oren en
oogleden worden geïnnerveerd door de n. facialis.
Uitzondering hierop is de m. levator palpebrae su-
perioris; deze wordt geïnnerveerd door de n. oculo-
motorius (n. iii).
Positie. Verandering van de spiertonus veroor-
zaakt positiewijzigingen en een wijziging van de
gelaatsuitdrukking (mimiek). Indien deze veran-
dering beiderzijds optreedt, laat het zich moeilijk
onderkennen. De eigenaar kan er, indien er gericht
naar wordt gevraagd, soms iets over vertellen.
Hypertonie kan voorkomen bij tetanus en veroor-
zaakt huidrimpeling tussen de oren. Tevens wijzigt
de uitdrukking van de kop zich in een zogeheten
‘sardonische grimas’: de mondhoeken zijn naar
caudaal getrokken, de oogleden zijn spleetvormig
en de mimiek is verstard.
Hypotonie kan symmetrisch of asymmetrisch
voorkomen. De kop krijgt een ‘matte, trieste’, ex-
pressieloze uitdrukking.
Motiliteit. Myoclonieën kunnen ook in de mimi-
sche spieren optreden.
Ogen, oogleden en ooglidspleet
Anatomie. Betrokken zijn:
– m. orbicularis oculi; sluiten van de oogleden, n.
facialis
– m. levator palpebrae superioris; oplichten boven-
ooglid, n. oculomotorius
– glad spierweefsel, aanwezig in de m. levator en
in de membrana nictitans (sympathische inner-
vatie)
Vorm. Zie hoofdstuk 19.
Positie oogbol. Deze is afhankelijk van de tonus van
de oogbolspieren en retrobulbaire structuren. Stra-
bismus is een afwijkende stand van de oogbol, een
verschijnsel dat doorlopend, onafhankelijk van de
houding van de kop, aanwezig kan zijn, maar ook
alleen tijdens bepaalde posities of na positiever-
anderingen. Strabismus kan aan beide ogen of aan
slechts één oog voorkomen. Ook kan de richting
waarin de positie afwijkt variëren.
Motiliteit. Nystagmus is het (meestal) ritmisch be-
wegen van de oogbol(len). De verschillende soorten
van nystagmus onderscheiden zich door:
– snelheid van de oscillerende bewegingen:
• pendelnystagmus, waarbij de bewegingen in
tegengestelde richting even snel zijn
• fasische nystagmus, waarbij de bewegingen een
snelle en een langzame fase hebben; omdat de
snelle fase het gemakkelijkst te beoordelen is,
bepaalt deze de benoeming van de richting van
de nystagmus
– richting: horizontaal, verticaal en rotatoir
– moment van optreden:
• spontane nystagmus is constant aanwezig
• positionele nystagmus treedt alleen op bij be-
paalde gefixeerde standen van de kop
• positieveranderingsnystagmus treedt op direct
18 Zenuwstelsel
na het veranderen van de koppositie en dooft
geleidelijk uit
• fotokinetische nystagmus is fysiologisch en
treedt op bij het volgen van snel passerende
objecten of tijdens het passief bewegen van het
hoofd
Een bijzondere vorm van nystagmus betreft de
atactische oogbolbewegingen. De bewegingen vari-
eren niet-ritmisch in snelheid en richting.
De oogbolbewegingen kunnen het best worden
beoordeeld door het bovenooglid iets op te lichten
zodat de witte sclera zichtbaar wordt.
Pupillen
Anatomie. Betrokken zijn:
– mm. sphincter pupillae, parasympathisch (n. iii),
vernauwen
– mm. dilatator pupillae; sympathisch, verwijden
Vorm. Zie hoofdstuk 19.
Positie:
– miosis = verkleinde pupil zonder dat verwijding
optreedt in het donker
– mydriasis = dilatatie van de pupil, met of zonder
intacte pupilreflex
– syndroom van Horner = combinatie van de vol-
gende eenzijdig voorkomende verschijnselen:
miosis, protrusie van de membrana nictitans en
ptosis. Deze verschijnselen zijn het gevolg van
verlies aan sympathische innervatie
– anisocorie = ongelijke grootte van beide pupil-
len
Motiliteit. Pupilreflex, zie onder cerebrale reflexen.
Zie verder hoofdstuk 19.
Onderkaak
Anatomie. Betrokken zijn:
– kauwspieren: m. masseter, m. temporalis, m. pte-
rigoideus, m. digastricus
– n. mandibularis (n. trigeminus, n. v)
Positie. Afhangende onderkaak bij bilaterale parese
of paralyse van de n. mandibularis.
Motiliteit. Clonische krampen van de kauwmus-
culatuur kunnen een ritmische beweging van de
onderkaak veroorzaken. Bij het passief openen
van de bek kan een beperkte beweeglijkheid vast-
gesteld worden die met pijnuitingen gepaard kan
gaan. Een beperkte (pijnlijke) beweeglijkheid van
de onderkaak kan het gevolg zijn van: spasme van
de kauwspieren bij tetanus, myositis van de kauw-
spieren, retrobulbair abces en afwijkingen van de
kaakgewrichten (luxatie, fractuur, artrose).
203
Palpatie van de kop
Deze bestaat uit het oppervlakkig en diep palperen
van de benige en weke delen van de kop, zoals ach-
terhoofdsknobbel, crista sagittalis, arcus zygoma-
ticus, os frontale, neusrug, bovenkaak, onderkaak,
rand van de orbita en de spieren die de schedel
bedekken.
Tijdens dit deel van het onderzoek moet ook de
bek worden geopend, waarbij men vaststelt of dit
mogelijk is met gepaste weerstand (tonus), pijnui-
tingen, abnormale beweeglijkheid en crepitatie.
Nu kan de onderzoeker ook de tong bekijken en de
slikreflex uitvoeren (zie ook Cerebrale reflexen).
Tong
Anatomie. Betrokken is de n. hypoglossus, n. xii.
Vorm. Bij sommige spierziekten komt hypertrofie
van de tong voor. Atrofie van de tong is – indien
beiderzijds – moeilijk te onderkennen. Atrofie van
de musculatuur veroorzaakt een rimpeling van het
tongslijmvlies.
Positie. Eenzijdige atrofie veroorzaakt in rust een
verplaatsing van de tong naar de afwijkende zijde
en naar de contralaterale zijde bij het uitsteken van
de tong. Vermindering of verlies van tonus in de
retractoren heeft tot gevolg dat de tong uit de bek
hangt.
Motiliteit. De spontane motoriek kan het beste
worden beoordeeld bij het uitvoeren van de func-
ties waarvoor de tong ‘bestemd’ is; opname van
voedsel en vocht. Bij gezonde honden is het moei-
lijk de tong te pakken, bij parese is dit eenvoudiger.
Bij tractie aan de tong treedt dan weinig of geen
retractie op.
Cerebrale reflexen
De integratiecentra van de cerebrale reflexen liggen
in de hersenen en wel voornamelijk in de hersen-
stam. De verschillende reflexen worden behandeld
met een korte vermelding van de reflexbaan. Som-
mige reflexen kunnen corticaal worden onderdrukt
(dreigreflex).
Pupilreflex. Uitvoering. Nadat de oogleden voor
enige tijd gesloten zijn gehouden, zal een (sterke)
lichtprikkel een verkleining van de pupil tot gevolg
hebben. Dit geldt zowel voor het oog waarin het
licht schijnt als voor het oog dat men nog gesloten
houdt, respectievelijk de directe en consensuele
pupilreflex. De reflex moet van rechts naar links
en van links naar rechts worden getest. De mate
waarin en de snelheid waarmee de pupillen contra-
heren is van vele factoren afhankelijk. Alleen het
aan- of afwezig zijn van de reflex is in het kader van
het neurologisch onderzoek van belang. Uiteraard
204 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
is asymmetrie van de reacties afwijkend. Zelfs de
geringste pupilverkleining is voldoende om de re-
flex als aanwezig te verklaren. Bij twijfel moeten de
omstandigheden worden geoptimaliseerd: donkere
omgeving en felle lichtbron (zie § 19.4.11).
Anatomie. Retina → n.opticus → tractus opticus →
pretectum → nucleus Edinger-Westphal (parasym-
pathisch) → de parasympathische vezels verlopen
met de n. oculomotorius (n. iii) naar de periorbita,
waar overschakeling van pre- naar postganglionai-
re vezels plaatsvindt in het ganglion ciliare. De nn.
ciliares innerveren de mm. sphincter pupillae.
Ooglidreflex. Uitvoering. Aantikken van de kophuid,
die sensibel geïnnerveerd wordt door de n. trigemi-
nus (het ‘masker’), resulteert in een tijdelijke slui-
ting (knipperen) van de oogleden van een of beide
ogen. Om een dreigreflex te voorkomen, probeert
men met de aantikkende vinger (of instrument)
buiten het gezichtsveld te blijven, bijvoorbeeld
door de huid boven de oogkas, de neusrug, de bo-
venlip of de snorharen aan te tikken. De mediale
ooghoek is het meest gevoelig. Juist hier echter ver-
oorzaakt het tikken een storing door het opwekken
van de dreigreflex bij nadering van de ooghoek.
Daarom wordt de mediale ooghoek alleen gebruikt
bij dieren in coma of onder anesthesie.
Anatomie. Afferent: n. trigeminus (n. v); efferent:
n. facialis (n. vii).
Dreigreflex. Uitvoering. Een abrupte beweging met
de wijsvinger naar de oogbol behoort onmiddellijk
te worden gevolgd door het knipperen met de oog-
leden. Voorkomen moet worden dat door middel
van luchtverplaatsing de cornea wordt geprikkeld
en een corneareflex wordt opgewekt. Daarom moet
men voldoende afstand houden.
Anatomie. Retina → n. opticus (n. ii) → chiasma
opticum → rostraal deel van de hersenstam (pretec-
tum, tectum, corpora quadrigemina) → nucleus n.
facialis → n. facialis → m. orbicularis oculi.
Toelichting. Deze reflex is corticaal te beïnvloe-
den. Dit betekent dat afwezigheid van de reflex
niet pathologisch hoeft te zijn. Indien de patiënt
rustig, ontspannen en niet afgeleid is, moet af-
wezigheid van de reflex als afwijkend worden be-
schouwd.
Slik- en hoestreflex. Uitvoering. Het met beleid ste-
vig knijpen in de keelstreek veroorzaakt meestal
een slikreflex. Opwekken van de hoestreflex is
mogelijk door palpatie van de trachea en/of larynx
(zie ook § 9.2.3). Het lukt niet altijd een hoestreflex
op te wekken bij de gezonde hond. Het opwekken
van een slikreflex is altijd mogelijk, zeker door, bij
de geopende bek, de achterkant van de tong aan te
raken.
Anatomie. Afferent en efferent: n. vagus (n. x) en n.
glossopharyngeus (n. ix).
Visus
Er zijn verschillende methoden om de visus te tes-
ten.
1 Anamnese. Gerichte vragen naar verrichtingen die
vooral visuele prestatie vereisen, kunnen hierover
informatie geven: het opvangen van een toege-
worpen object, tegen voorwerpen oplopen in een
vreemde omgeving (licht, donker) enzovoort.
2 Optische plaatsingsreactie. Deze is bij een ernstige
visusstoornis afwezig, maar ook indien het ef-
ferente deel van de reflexboog niet functioneert.
Afwezigheid van de optische plaatsing betekent
dat de visus ernstig gestoord is.
3 Stokproef. Het beoordelen van het gedrag van de
hond bij het tegenkomen van aangebrachte ob-
stakels (bijvoorbeeld een stok) is een betrouwbare
methode voor het vaststellen van ernstige visus-
stoornissen.
4 Wattenproptest. Het laten vallen van een prop wat-
ten in het gezichtsveld van de patiënt veroorzaakt
het (even) meebewegen van de kop of oogbol met
de langzaam vallende prop. Op deze wijze kan
men, zonder het vaak moeilijk uitvoerbare blind-
doeken, de visus per oog testen. Deze methode is
vooral geschikt ter onderkenning van een eenzij-
dige visusstoornis.
Attentie. Het testen van de dreigreflex en pupilre-
flex geeft geen uitsluitsel over het al of niet aanwe-
zig zijn van blindheid. De optische cortex maakt
immers geen deel uit van deze reflexbanen. Zo
kunnen beide reflexen aanwezig zijn bij corticale
blindheid en kunnen ze afwezig zijn ten gevolge
van een perifeer motorisch defect van de n. facialis
en/of n. oculomotorius, terwijl de visus intact is.
Gehoor (n. vestibulocochlearis, n. viii)
Afwezigheid van iedere reactie op een sterke ge-
luidsprikkel (fluittoon) bij een ongestoord be-
wustzijnsniveau duidt zeer sterk op een ernstige
gehoorstoornis. Abnormale reacties op geluidsprik-
kels zijn moeilijk te interpreteren (zie ook hoofd-
stuk 20).
Reuk (n. olfactorius, n. i)
Observatie van het gedrag en een gerichte anam-
nese geven een indruk van het reukvermogen. An-
osmie (verlies van reukvermogen) kan worden vast-
gesteld met geurende stoffen. Verbindingen met
een sterk prikkelende werking op de reukzenuwen
18 Zenuwstelsel
prikkelen ook de sensibele zenuweinden van de n.
trigeminus.
■
18.2.5 Houdingsreacties
Inleiding
Houdingsreacties of correctiereacties worden op-
gewekt door het lichaam of onderdelen daarvan ab-
normale houdingen te laten aannemen. Een groot
deel van het zenuwstelsel wordt ingeschakeld bij
het totstandkomen van de reacties op deze abnor-
male houdingen; daaraan ontlenen deze reacties
hun klinische betekenis. Afwezigheid van deze
reacties of het asymmetrisch aanwezig zijn is, mits
bij herhaling vastgesteld, pathologisch. Het beider-
zijds traag aanwezig zijn kán pathologisch zijn!
Een bij dit onderzoek veel gemaakte fout is het onvol-
doende belasten van de te onderzoeken ledematen.
Dubbeltreden (afb. 18.2)
Uitvoering. De ondervoet wordt bij het staande dier
in een abnormale positie gebracht en wel met de
dorsale vlakte op de ondergrond. Een vlotte cor-
rectie van deze stand naar de uitgangspositie is
een normale reactie. Hoewel er grote individuele
verschillen bestaan, moet de snelheid van de reactie
links en rechts (voor en achter) gelijk zijn. Voor-
waarde is dat de belasting van de ledematen gelijk
moet zijn, omdat de reactiesnelheid mede afhanke-
lijk is van de mate van belasting.
Afbeelding 18.2
Dubbeltreden bij de hond. Uitvoering en schematische
weergave van de zenuwbanen.
205
Anatomie. De proprioceptieve receptoren in spieren,
pezen en banden, en mogelijk ook de exterocep-
tieve receptoren in de huid, detecteren de informa-
tie betreffende de positie van de ledematen. Deze
informatie wordt via de afferente zenuwen, de
dorsale wortels met het ganglion spinale, naar de
ascenderende banen in het ruggenmerg geleid. In
het verlengde merg wordt de informatie aan een
verscheidenheid van kernen en banen overgedra-
gen. Een deel gaat naar de thalamus en cortex. Het
cerebellum, als proprioceptief integratieorgaan bij
uitstek, ontvangt het meest. Na verwerking wordt
de informatie overgedragen op belangrijke moto-
rische kernen in de hersenstam. Via de descende-
rende ruggenmergbanen (centraal motorisch sys-
teem) vindt overdracht plaats naar de motorische
cellichamen in de ventrale kolom van de grijze stof
(perifeer motorisch systeem). Via de motorische
axonen en de neuromusculaire synaps worden uit-
eindelijk de spieren geactiveerd.
Attentie. Indien de bevindingen bij het dubbeltre-
den onduidelijk zijn en/of onvoldoende herhaalba-
re resultaten opleveren, kan het onderzoek aange-
vuld worden met het hinkelen en zonodig ook nog
met de tactiele plaatsing. Als de bevindingen bij
het dubbeltreden niet mis te verstaan zijn, levert
het uitvoeren van hinkelen en tactiele plaatsing
geen extra informatie op.
Bij de kat is het uitvoeren van het dubbeltreden
problematisch, omdat deze dieren zich nog al eens
gaan verzetten bij het aanraken van de ondervoe-
ten. Daarom kan bij de kat beter het hinkelen toe-
gepast worden als methode om de proprioceptie te
onderzoeken.
Hinkelen (afb. 18.3)
Uitvoering. Het dier moet in horizontale positie zo-
danig worden ondersteund dat één extremiteit de
bodem raakt en een groot deel van het lichaamsge-
wicht draagt. Het verplaatsen van het zwaartepunt
van de patiënt naar lateraal bewerkstelligt een hin-
kelende beweging. Dit hinkelen kan aan alle lede-
maten afzonderlijk worden getest.
Anatomie. De banen waarlangs deze reactie ver-
loopt zijn dezelfde als beschreven voor het dub-
beltreden.
Toelichting. Indien deze reactie afwezig is in een
of meer ledematen, moet dit altijd als pathologisch
worden beschouwd. Iedere asymmetrie is uiteraard
ook afwijkend.
Het uitvoeren van hinkelen, vooral bij wat gro-
tere honden, is moeilijk en vereist naast ‘mede-
werking’ van de patiënt ook vaardigheid van de
onderzoeker. Bij katten is het in het algemeen een-
voudig uitvoerbaar. Uiteraard kan dit onderzoek
206 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 18.3
Hinkelen bij de hond. Uitvoering en schematische weer-
gave van de zenuwbanen.
niet worden uitgevoerd als de hond te zwaar is om
te tillen. In deze gevallen kan de ‘papierschuiftest’
een alternatief zijn. Bij de staande hond (niet op
tafel) wordt een vel papier of een krant zodanig on-
der één poot geschoven dat de hond erop staat. Dan
wordt dit papier langzaam naar lateraal geschoven.
Bij een goed functionerende proprioceptie zal het
dier na een korte afstand de poot op de oorspron-
kelijke positie terugplaatsen. De afstand waarop
wordt gecorrigeerd is afhankelijk van de grootte
van het dier en de belasting van de poot, maar ook
bij gezonde honden van gelijk formaat varieert de
afstand waarop wordt gecorrigeerd. Bij duidelijke
asymmetrie is een objectief oordeel mogelijk.
Plaatsingsreacties (afb. 18.4)
Tactiele plaatsing. Uitvoering. De patiënt wordt met
afgeschermde ogen (hand) en in horizontale posi-
tie naar een tafelrand of iets dergelijks gedragen.
Als het dier met de dorsale zijde van de ondervoet
het object raakt, zal het de voorpoten iets buigen
en vervolgens schuin naar voren plaatsen. Tactiele
plaatsing van de achterpoten is minder betrouw-
baar. Deze reactie kan zowel met poten tegelijk als
met de poten afzonderlijk worden uitgevoerd.
Afbeelding 18.4
Tactiele en optische plaatsingsreacties bij de hond. Uit-
voering en schematische weergave van de zenuwbanen.
Anatomie. Als bij dubbeltreden: perifere afferente
zenuwen, dorsale wortel, ascenderende banen, cere-
bellum, centraal motorisch en perifeer motorisch
systeem.
Optische plaatsing. Uitvoering. Deze verloopt als bij
tactiele plaatsing, maar zonder afscherming van de
ogen. Onder normale omstandigheden worden de
voorste ledematen naar de tafelrand uitgestrekt al-
vorens er contact mee wordt gemaakt.
Anatomie. Het afferente deel van de reactie wordt
hier gevormd door de tractus opticus. Na integratie
in de visuele cortex worden de motorische kernen,
mogelijk met inschakeling van het cerebellum,
gecommandeerd. Indien deze reactie aanwezig is,
mag dus ook geconcludeerd worden dat de visus
niet ernstig is gestoord.
Toelichting. De twee reacties zijn vaak lastig uit te
voeren, niet alleen vanwege de soms geringe han-
teerbaarheid van de patiënt, maar ook door het
soms maar beperkt opwekbaar zijn van de reacties.
Waarschijnlijk is de reflexbaan corticaal te rem-
men. Dit betekent dat afwezigheid van de reactie
niet zonder meer als pathologisch aangemerkt mag
worden. Aangezien de optische reactie minder on-
der invloed lijkt te staan van corticale invloeden,
18 Zenuwstelsel 207

is deze betrouwbaarder dan de tactiele plaatsings-

reactie.
Ook bij deze test zijn het gewicht en het mogelijk
tegenstribbelen van de hond beperkende factoren.
Katten verzetten zich meestal hevig indien de ogen
worden afgeschermd.

■
18.2.6 Spinale reflexen

Inleiding
Spinale reflexen zijn reflexen waarvan het integra-
tiecentrum in de grijze stof van het ruggenmerg is
gelegen. De aanwezigheid van deze reflexen is al-
leen afhankelijk van het functioneel intact zijn van
de anatomische onderdelen van de reflexboog: 1
receptor, 2 afferente neuronen, 3 schakelende inte-
gratiecellen, 4 efferente motorische neuronen, 5 ef-
fector. De wijze waarop de reflexen behoren te wor-
den opgewekt wordt hierna besproken. Ook wordt
per reflex de essentiële anatomische informatie
aangegeven. Het hoofdstuk wordt afgesloten met
de beoordeling van de spinale reflexen.
Alle spinale reflexen worden in principe onder-
zocht terwijl het dier op de zij ligt, aan de boven-
liggende ledematen en uiteraard beiderzijds. Bij Afbeelding 18.5
honden van erg grote rassen leidt optillen en op Kniepeesreflex en reflex van de m. extensor carpi radialis
een onderzoektafel liggen nogal eens tot verzet. bij de hond. Uitvoering en schematische weergave van
Het onderzoek van de spinale reflexen met het dier de reflexbanen.
op de grond verloopt dan vaak verrassend soepel.
Sommige honden van dwergrassen laten zich soms
lastig in zijligging onderzoeken. In voorkomende
gevallen kunnen de reflexen van de voorpoten ook
zittend worden getest (bij de ontlaste poot).
De kat is een apart probleem; zijligging is
meestal niet zonder dwang mogelijk. Het onder de
oksels optillen van het dier en in verticale positie
aan de onderzoeker presenteren (buik naar buik)
is soms een effectieve methode om medewerking
te verkrijgen voor het opwekken van de spinale
reflexen.

Kniepeesreflex (patellareflex) (afb. 18.5)

Uitvoering. Een lichte percussie van de kniepees bij
een iets opgetilde poot en een enigszins gebogen
kniegewricht veroorzaakt een strekking van het
kniegewricht.
Anatomie. Betrokken zijn:
– m. quadriceps
– n. femoralis; ruggenmergsegmenten L3-L5, (L6)

Buigreflex (afb. 18.6)

Uitvoering. Snel toenemende druk op de nagelriem
(huid, tussenteenhuid) leidt tot buiging van alle Afbeelding 18.6
gewrichten van de betrokken poot. Het laten toe- Buigreflex aan de voor- en achterpoten bij de hond. Uit-
nemen van de druk bereikt men met de vingers of voering en schematische weergave van de reflexbanen.
208 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
met een arterieklem. Vaak blijkt echter het aanra-
ken van de voetzool al voldoende te zijn voor het
opwekken van de reflex. Het dan alsnog gebruik-
maken van de arterieklem is een overbodige kwel-
ling. Anderzijds is het achterwege laten van deze
maximale prikkel bij twijfel over de afwezigheid
van de buigreflex een fout!
Anatomie. Betrokken zijn:
– voorpoot: sensibel + motorisch: plexus brachialis;
C6-T1, (T2); alle flexoren
– achterpoot: sensibel + motorisch: n. ischiadicus,
L5-S1; alle reflexoren
Waarschuwing: de aanwezigheid van de buigreflex
laat geen conclusies toe ten aanzien van het bewust
(corticaal) gewaarworden van de toegediende prik-
kel.
Reflex van de m. extensor carpi radialis
(radialisreflex) (afb. 18.5)
Uitvoering. Op de craniolaterale zijde van de radius
is direct distaal van de elleboog de betreffende
spier, als onderdeel van de andere extensoren, goed
te voelen. Percussie van de spierbuik bij een iets
opgelichte poot en licht gebogen gewrichten resul-
teert in een extensie van de ondervoet.
Anatomie. Betrokken zijn:
– m. extensor carpi radialis
– n. radialis; C7, C8, T1, (T2)
Anus/perineumreflex
Uitvoering. Prikkeling van de omgeving van de anus
en het perineum resulteert in contractie van de m.
sphincter ani en flexie van de staart. De prikkel kan
worden toegediend door percussie met de reflex-
hamer van het perineum.
Anatomie. Betrokken zijn:
– m. sphincter ani en flexoren van de staart
– n. pudendus; S1, S2, S3
Pathologische reflexen
Het opwekken van de hieronder vermelde reacties
vereist geen speciale handeling; ze kunnen optre-
den tijdens de uitvoering van de spinale reflexen.
Bij gezonde (liggende) dieren worden ze niet waar-
genomen. Aanwezigheid betekent een spinale
functiestoornis craniaal van de reflexbanen.
Gekruiste strekreflex. Uitvoering. Het opwekken van
deze reflex geschiedt op dezelfde wijze als bij de
buigreflex en vereist dus geen aparte handeling. Er
vindt niet alleen een buiging plaats van de betrok-
ken poot, maar gelijktijdig wordt de contralaterale
poot gestrekt.
Anatomie. Betrokken zijn:
– extensoren van de contralaterale poot
– plexus brachialis of plexus lumbosacralis
Toelichting. Indien deze reactie optreedt terwijl de
hond of kat zich niet verzet, moet deze reactie als
pathologisch worden aangemerkt. Bij een gezond
dier in staande houding is deze reflex aanwezig,
wat het optillen van één poot mogelijk maakt zon-
der dat de contralaterale poot doorzakt. Bij een
gezond dier in liggende houding is deze reflex
afwezig door labyrintaire, optische en sensibele
impulsen met een remmend effect op spinaal scha-
kelende neuronen.
Massale respons. Uitvoering. Hierbij is de reactie
op de buigreflex aan de achterpoot afwijkend. Het
beeld van de afwijking kan variëren: langdurig bui-
gen van een achterpoot, eventueel gepaard gaand
met afwisselend strekken en buigen of bizarre
contracties, die zich kunnen uitbreiden naar de
contralaterale achterpoot, staart en anus. Ook kan
een serie ritmische contracties (cloni) in beide lede-
maten optreden.
Toelichting. Aanwezigheid van dergelijke massale
reacties op een lokale prikkel betekent een ernstige
functiestoornis van het ruggenmerg craniaal van
de plexus lumbosacralis.
Postreflectoire clonus. Uitvoering. Deze komt over-
een met die beschreven bij de spinale reflexen.
Kenmerkend is hier dat de reflexactiviteit niet een-
malig is, maar verscheidene keren optreedt terwijl
slechts één prikkel is toegediend.
Beoordeling van de spinale reflexen
Tijdens het testen van de spinale reflexen stelt men
niet alleen de aan- of afwezigheid vast, maar ook de
kwaliteit. De kwalitatieve kenmerken worden vast-
gelegd in onderstaande ordinale schaal:
– afwezig 0
– aanwezig 1
– versterkt 2
– pathologische reflex 3
De betrouwbaarheid van de gedane waarnemingen
is onder meer afhankelijk van de ervaring van de
onderzoeker en van de mate van coöperatie van de
patiënt. De betrouwbaarheid kan worden vergroot
door het onderzoek door meerdere personen te
laten uitvoeren en/of door herhaling van het onder-
zoek op een ander tijdstip en/of bij andere omstan-
digheden.
18 Zenuwstelsel 209

■
18.2.7 Pijnperceptie Uiteraard kunnen de reacties na elkaar voorkomen,
waarbij de reflexactiviteit eerst optreedt en daarna
Inleiding de corticale ontvangst merkbaar wordt.
Receptoren kunnen op grond van hun eigenschap-
pen in vier groepen worden verdeeld: Onderzoek van de pijnperceptie (afb. 18.7)
– speciale zintuigen: visus, gehoor, reuk, evenwicht Iedere mechanische prikkel kan, mits sterk genoeg,
– exteroceptieve receptoren: druk, tast, aanraking, een corticale reactie opwekken. Bij de hond kunnen
pijn, temperatuur we de pijnperceptie diep en oppervlakkig testen.
– interoceptieve receptoren: bloeddruk, centrale
temperatuur Diepe pijnperceptie. Hierbij worden behalve de op-
– proprioceptieve receptoren: rekking van spieren, pervlakkige receptoren ook de receptoren diep on-
pezen en banden der de huid geprikkeld.
Uitvoering. Met de handen of met een arterieklem
Verscheidene van deze sensibele functies worden wordt (abrupt) druk uitgeoefend op nagelriem,
tijdens het neurologisch onderzoek getest. In dit teen of huidplooi. Bij de gezonde hond en kat
hoofdstuk komen de pijnperceptie en de opper- veroorzaakt dit altijd een duidelijke corticale reac-
vlakkige huidsensibiliteit aan de orde. tie. Het testen van diepe pijnsensatie is overigens
alleen noodzakelijk in het geval van een ernstige
Anatomie parese of paralyse.
De exteroceptieve receptoren liggen in de huid en
de subcutis of in de diepe structuren en zijn onder Oppervlakkige pijnperceptie. Alleen de huidrecep-
andere gevoelig voor mechanische prikkels (mecha- toren worden geprikkeld.
noreceptoren). Prikkeling van deze receptoren ver- Uitvoering. Met potlood, balpen of iets dergelijks
oorzaakt een zenuwactiepotentiaal. Via afferente (geen scherpe injectienaald) wordt op de huid ge-
neuronen en de dorsale wortel wordt de informatie prikt.
overgedragen aan de interneuronen in de dorsale
kolom. Van hieruit kunnen twee wegen worden
gevolgd.
1 Spinale reflexbaan: naar de motorische neuronen in
de ventrale grijze kolom van hetzelfde segment
en enkele aangrenzende segmenten. Er vindt
geen overkruising plaats. Het perifeer motorisch
systeem draagt zorg voor de uitvoering van de
reactie (contractie van de kringspier van de anus,
buigen van de poot).
2 Corticale baan: naar de ascenderende banen en via
de thalamus naar de cortex. Op spinaal niveau
vindt regelmatig overkruising plaats! Bewuste
waarneming van de prikkel vindt dus plaats in de
thalamus of de somatische cortex.

De anatomie leert ons dat er twee soorten reacties

op een mechanische huidprikkel kunnen optreden:
1 Reacties die totstandkomen met inschakeling van
de bewustzijnscentra (cortex, thalamus). Deze
corticale reacties zijn bijvoorbeeld: janken, pie-
pen, kop oprichten, gericht kijken, bijten, pupil-
verwijding enzovoort.
2 Reacties die totstandkomen zonder inschakeling
van de grote hersenen. Dit zijn reflexen of lokale/
segmentale reacties: buigreflex, huidspiercon-
tractie.
Afbeelding 18.7
Onderzoek van de pijnperceptie bij de hond. Uitvoering
en schematische weergave van de reflexbanen.
210 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Het blijkt lang niet altijd mogelijk om bij de ge- ■

zonde hond op deze wijze een corticale reactie op
te wekken. Ook met een scherpe naald lukt het niet
altijd. Wel kunnen lokale, segmentale reflexen wor-
den opgeroepen!
nb. Het testen van de bewuste pijnperceptie met
oppervlakkige huidprikkels is niet betrouwbaar.
Wel kan (soms) op deze wijze de sensibele innerva-
tie van de huid worden getest.
■
18.3 Notatie
Een formulier voor anamnese en onderzoek van het
zenuwstelsel staat op de cd-rom. Op dit formulier
worden enkele afkortingen gehanteerd. Als voor-
beeld voor het gebruik van deze afkortingen wordt
het beschrijven van een afhangend en verdikt lin-
ker oor genoemd:
18.4 Verder onderzoek
Afgezien van meer algemeen aanvullend onder-
zoek (bloedonderzoek) kan onder andere het vol-
gende meer specifieke onderzoek nodig zijn:
– oftalmologisch onderzoek (funduscopie)
– cytologisch, bacteriologisch en biochemisch on-
derzoek van cerebrospinale vloeistof
– beeldvormend onderzoek (röntgenologie, echo-
grafie, ct, mri)
– elektrofysiologisch onderzoek (elektromyografie
[emg], evoked potentials [ep])
– weefselbiopsie voor histomorfologisch onderzoek
(spier, zenuw).

✓
❏ Oren li/re
p v

Literatuur

1 Fenner WR. The neurological examination. In: Ettinger SJ, Feldman EC, ed.
Textbook of veterinary internal medicine. Philadelphia: Saunders, 2000.
2 Braund KG. Clinical syndromes in veterinary neurology; 2nd ed. St Louis: Mosby,
1994.
3 DeLahunta A. Veterinary neuroanatomy and clinical neurology; 2nd ed.
Philadelphia: Saunders, 1983.
4 Oliver JE, Lorenz MD. Handbook of veterinary neurology; 2nd ed. Philadelphia:
Saunders, 1993.
 19 Ogen
M.H. Boevé, F.C. Stades en S.C. Djajadiningrat-Laanen
Dieren met oogproblemen worden meestal sterk
gericht aangeboden, zonder veel bijkomende pro-
blematiek. Na opnemen van de ziektegeschiedenis
is het vaak al duidelijk dat het om een oogprobleem
gaat. Bij het onderdeel signalement verdient het ras
speciale aandacht, omdat veel oogafwijkingen een
raspredispositie kennen of erfelijk zijn. Ook zijn
verscheidene oogafwijkingen gerelateerd aan het
schedeltype (bijvoorbeeld: brachycefalie).
■
19.1 Anamnese
Als het iatrotrope probleem van oogheelkundige
aard blijkt te zijn, wordt de anamnese – na het al-
gemene gedeelte – op dit probleem toegespitst. Is
het een probleem aan het rechteroog (oculus dex-
ter, od), aan het linkeroog (oculus sinister, os) of
(van aanvang af) beiderzijds (ou)? Het is hierbij van
belang geen misverstand te laten bestaan over de
begrippen ‘links’ en ‘rechts’.
■
19.1.1 Verschijnselen
Wrijven, schuren, frequent knipperen en dichtknij-
pen van de oogleden (blepharospasmus) zijn het
resultaat van reflexen en reacties die voortkomen
uit een prikkeling van oogleden, conjunctivae en
het voorste segment van de oogbol (van cornea tot
en met corpus ciliare). Als uiting van pijn in het
corpus ciliare kan ook lichtschuwheid (fotofobie)
voorkomen. Ook kan tranenvloed (epiphora) een
opvallend verschijnsel zijn. Oorzaken hiervan zijn
enerzijds een te hoge traanproductie door de reeds
genoemde prikkeling, anderzijds een passagebe-
lemmering in het traanafvoerapparaat, of een com-
binatie van beide. Bij een ontsteking, al of niet met
infectie, kan tevens ontstekingsmateriaal afvloeien.
Bij een dergelijke oogafscheiding wordt nader ge-
informeerd naar de aard (mukeus of purulent) en
de hoeveelheid.
Een verminderd gezichtsvermogen (visus) kan
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_19, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
aanleiding geven tot een vrij grote variatie aan ge-
dragsveranderingen, zoals een verminderd
oriëntatievermogen, hanentred, onzekerheid,
angst en (daardoor) soms agressie. Daarnaast zijn
het tegen obstakels oplopen en stoten opvallende
verschijnselen. De omstandigheden waaronder
deze verschijnselen optreden, zoals in een lichte of
juist (schemer)duistere omgeving, op bekend of on-
bekend terrein, moeten bij de beoordeling worden
betrokken.
In sommige gevallen zijn veranderingen of pijn-
uitingen tijdens specifiek gedrag, zoals geeuwen,
blaffen en bijten (tijdens de voedselopname) – ge-
zien de anatomische verhoudingen tussen orbita
en mandibula – van belang voor de diagnostiek
(zie § 19.4.1).
Door eigenaren wordt nogal eens gemeld dat het
aangedane oog ‘te bol’ is. De bulbus is echter van
nature bolvormig! Bij de anamnese, maar vooral
ook bij het onderzoek erna, moet men dan ook dif-
ferentiëren tussen een te ver naar rostraal gelegen
stand van de bulbus (exophthalmus), een vergrote
bulbus (buphthalmus), of een verkleuring van de
cornea of lens. Bij een indruk van een ‘te klein oog’
is het mogelijk dat de bulbus inderdaad te klein is
(microphthalmus). Een andere mogelijkheid is een
diepere ligging in de orbita (enophthalmus). Ook
dit onderscheid is voor diagnose, prognose en the-
rapie van groot belang.
■
19.1.2 Leefomstandigheden
Vooral in verband met traumata is het belangrijk te
weten of een hond bijvoorbeeld wordt gebruikt als
jacht- of geleidehond, of in training is voor waak-
en verdedigingsdoeleinden. Een dier met een spe-
cifieke (visus-afhankelijke) taak wordt door een
visusstoornis in principe sneller arbeidsongeschikt.
Voor een huishond of huiskat is een beiderzijdse
blindheid meestal een minder grote handicap. Dit
is overigens van meerdere factoren afhankelijk.
De huisvesting speelt hierbij een belangrijke rol:
212 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
traplopen (flat, bovenhuis) is voor een blinde hond
een extra belasting; een ruime loopruimte zonder
veel niveauverschillen (tuin zonder vijver) maakt
het voor het dier gemakkelijker. Ook is de gezins-
samenstelling van belang. Ongecontroleerd rond-
lopende kleine kinderen kunnen een (vermeende)
bedreiging vormen voor een blind dier. Als een
kind (of volwassene) plotseling binnen de ‘indivi-
duele afstand’ van het dier komt, kan agressie uit
angst het gevolg zijn.
Als visusstoornissen gepaard gaan met perceptie-
problemen van andere zintuigen (reuk, gehoor) of
met een verminderd oriëntatievermogen, kan ook
het functioneren als huisdier problemen met zich
meebrengen.
■
19.1.3 Voorgeschiedenis
Het is van belang te vernemen of eenzelfde pro-
bleem zich aan het betrokken of het contralaterale
oog al eerder heeft voorgedaan. Omdat een aan-
zienlijk aantal oogaandoeningen een duidelijk
overerfbaar karakter heeft (of min of meer familiair
voorkomt), kan het zinvol zijn naar soortgelijke
problemen bij directe familieleden van de patiënt
te informeren. Voor een nadere analyse kan even-
tueel een stamboomonderzoek of nader genetisch
onderzoek worden verricht.
■
19.2 Onderzoekslocatie en
omstandigheden
■
19.2.1 Licht
Voor algemene inspectie van de omgeving van het
oog, vergelijking van links en rechts en beoorde-
ling van de kleur van conjunctivae, sclera (geel,
cave neonlicht) en iris voldoen zowel diffuus dag-
licht als kunstlicht. Het onderzoek vindt bij voor-
keur plaats in een vertrek waar geen direct zonlicht
invalt.
Focaal licht
Zonlicht is te fel, bevat uv-stralen (zeer schadelijk
voor het netvlies) en kan bij gebruik van een loep
door brandglaswerking (infrarood) problemen ge-
ven. Wel bruikbaar zijn een goed verstelbare spot,
of een op het hoofd gemonteerde lichtbron (‘mijn-
werkerslamp’). Een traploos verstelbare halogeen-
lamp is daarbij optimaal. Een gewone zaklantaarn
heeft als nadelen dat men slechts één hand ter be-
schikking houdt voor verdere handelingen en dat
de lichtopbrengst niet zo groot is.
Duister
Een goede oogonderzoekruimte moet te verduiste-
ren zijn. Voor het gebruik van een spleetlamp of of-
talmoscoop en voor het testen van de pupilreacties
is een donkere ruimte nodig. De visus moet ook in
het schemerduister kunnen worden beoordeeld.
■
19.2.2 Positie van de patiënt tijdens onderzoek
Hond
De onderzoeker zit op een stoeltje aan het hoofd
van de onderzoektafel. De hond wordt op tafel
gezet. Degene die hem vasthoudt staat aan de lin-
kerzijde van de hond. Door middel van een ‘bevel’
en met de hand op het lumbale gebied drukkend
laat men de hond zitten. Met de rechterarm over de
hond hangend strekt men met de rechterhand de
rechtervoorpoot en met de linkerhand de linker-
voorpoot op tafel tot ‘sfinxligging’. De voorpoten
laat men hierbij tot aan de carpus over de rand van
de onderzoektafel hangen. Vervolgens fixeert men
met de linkerhand de snuit, vanaf de onderzijde;
daarbij zoekt men met de elleboog steun op de ta-
fel. De rechterhand legt men op de schouder. Men
trekt daarbij zo min mogelijk aan de huid, omdat
anders een onjuist beeld van de stand en aanslui-
ting van de oogleden kan ontstaan. Indien de hond
aan de voor- of achterkant wegzakt in zijligging,
maakt dat het onderzoek moeilijk (asymmetrie,
dieper liggende ogen, protrusie van de membrana
nictitans, moeilijk te spiegelen enz.). Bij lastige
en/of agressieve honden wordt een ‘snuitje’ of een
bandje omgedaan (hoofdstuk 24). Sedatie geeft
in het algemeen enophthalmus en protrusie van
de membrana nictitans waardoor de diagnostiek
wordt bemoeilijkt.
Pekinees, Shih Tzu (en andere kortneuzige rassen)
De eigenaar kan de patiënt het best zo veel moge-
lijk zelf fixeren, in verband met het risico dat luxa-
tio bulbi optreedt. De hond wordt goed aan de rand
van de onderzoektafel gezet. Fixatie vindt plaats
door met beide handen een ring te maken rond de
hals waarbij de respiratie van de patiënt niet al te
zeer mag worden gehinderd en de huid mag niet
naar caudaal worden getrokken.
Kat
De kat wordt als sfinx gefixeerd, evenals de hond,
waarbij de voor- en achterpoten extra moeten wor-
den bewaakt. Sedatie met bijvoorbeeld ketamine
bemoeilijkt de diagnostiek nauwelijks.
19 Ogen
■
19.3 Instrumenten en hulpmiddelen
(zie ook § 4.2)
Penlamp
Een penlamp is een focaal lichtbronnetje dat een
kleine lichtbundel geeft. Hij dient voor onderzoek
van de voorste delen van de oogbol, maar ook voor
het testen van de pupilreflexen.
Spleetlamp
Een spleetlamp geeft een spleetvormige lichtbun-
del van 0,5-1 mm breed en 5-15 mm hoog. Hiermee
kunnen optische snijvlakken door het oog worden
gemaakt, waarbij verdichtingen in de lichtbundel
oplichten (Tyndall-effect; hoofdstuk 4) en de be-
grenzingen en positie van de diverse anatomische
structuren van het voorste oogsegment kunnen
worden bekeken.
Blauwfilter
Het gebruik van kobaltblauw licht kan nuttig zijn
voor het opwekken van extra fluorescentie van mi-
nimale corneadefecten, nadat deze met fluoresce-
ine zijn aangekleurd (§ 19.4.9).
Oftalmoscoop (direct)
Een oftalmoscoop is een lichtbron met lenzenstel-
sel. Met behulp van de 0- of –1 D-lens kan de fun-
dus worden geïnspecteerd. Door andere lensjes in
de oftalmoscoop voor te draaien kan ook het voor-
ste oogsegment worden geïnspecteerd: tussen 0 en
+8 D vitreum; +8 D achterste lenskapsel; tussen +8
en +12 D lensinhoud; +12 D voorste lenskapsel; +12
tot +20 D voorste oogkamer; +20 D cornea. Bij voor-
keur wordt zonder bril gespiegeld. De eventuele
brilsterkte van de onderzoeker kan door de lensjes
worden gecorrigeerd.
Een directe oftalmoscoop dient tevens een spleet-
lamp (zodat een losse spleetlamp overbodig wordt),
een blauwfilter en een keratoscoop (voor onderzoek
van de corneakromming) te bevatten. Veelal is een
oftalmoscoop tevens tot otoscoop en vaginoscoop
om te bouwen.
Fixatiepincet
De fixatiepincet volgens Von Graefe wordt gebruikt
voor de inspectie van de conjunctivae, waaronder
ook de membrana nictitans.
Schirmer-tear-test (stt)
Voor de stt worden steriel verpakte, gestandaardi-
seerde, veelal gekalibreerde strookjes filtreerpapier
gebruikt. Deze dienen voor de kwantitatieve bepa-
ling van de traanproductie.
213
Kweekbuizen
Met een droge wattenstaaf in een meegeleverde
kweekbuis kan materiaal voor een bacteriekweek
worden afgenomen. Indien een lange periode tus-
sen afname en verwerking in het laboratorium te
verwachten is (zoals in een praktijksituatie kan
voorkomen) kan men beter met een ‘natte’ watten-
staaf in een transportmedium werken. Voor spe-
ciale laboratoriumdiagnostiek op bepaalde agentia
(bijvoorbeeld met de polymerasekettingreactie op
herpesvirussen) dient men tevoren met het desbe-
treffende laboratorium te overleggen welke wijze
van afname en welke media dienen te worden ge-
bruikt.
Oogspatel
Een oogspatel dient voor afname van exsudaat
voor microbiologisch onderzoek of verzameling
van oppervlakkige epitheelcellen voor cytologisch
onderzoek.1
Cytobrush
De afname van materiaal voor cytologisch of mi-
crobiologisch onderzoek kan op efficiënte wijze
geschieden met een speciaal daartoe ontwikkeld,
klein borsteltje.2
Oogcurette
Een curette met een diameter van circa 3 mm wordt
gebruikt voor afname van materiaal voor microbi-
ologisch of cytologisch onderzoek. Een curette is
tevens bruikbaar voor het opfrissen van ulcera of
voor het curetteren van bijvoorbeeld een chalazion.
Fluoresceïne
Fluoresceïne (bij voorkeur geïmpregneerde papier-
strookjes)3 wordt gebruikt voor het aankleuren
van corneadefecten, en dient ook als kleurstof voor
onderzoek van de passage van het traanafvoerap-
paraat.
Mydriaticum (kortwerkend)
Tropicamide 0,5% geeft een kortdurende pupilver-
wijding (mydriasis), waardoor een goede inspectie
van het retropupillaire oogdeel mogelijk wordt.4
Bij pups (jonger dan vier maanden) wordt atropine
1% als mydriaticum gebruikt.
Lokaal anestheticum
Lidocaïne 4% en tetracaïne 0,5% zijn voorbeelden
van farmaca die na een kortstondige prikkeling
een kortdurende verdoving van de conjunctivae en
de cornea geven, zodat lokale inspectie of kleine
ingrepen – bijvoorbeeld tonometrie, verwijdering
van een corpus alienum – mogelijk worden. Derge-
214 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
lijke middelen mogen alleen als diagnosticum wor-
den gebruikt. Herhaald (‘therapeutisch’) gebruik
vertraagt het herstel van epitheeldefecten van de
cornea en kan de pijn nog doen toenemen door
overprikkeling (neuritis dolorosa).
■
19.4 Onderzoek van oog en adnexa
Zoals reeds in hoofdstuk 4 aangeduid, bestaat het
onderzoek van de ogen5-8 vooral uit inspectie, waar-
bij in principe ‘van buiten naar binnen’ wordt ge-
werkt. De onderdelen ‘traanapparaat’ en ‘bulbus
oculi’ vormen op deze volgorde een uitzondering.
De richtingaanduiding in de drie asrichtingen
wordt bij het oog en de adnexa aangegeven met de
termen 1 anterior (rostraal) en posterior (aboraal/
caudaal), 2 nasaal (mediaal) en temporaal (lateraal),
en 3 dorsaal (superior) en ventraal (inferior). De ra-
diaire lokalisaties van structuren in of op de cornea,
voorste oogkamer, iris en lens worden aangegeven
door middel van de uren van de klok. In verband
met de benodigde stabiliteit wordt het oogonder-
zoek in principe zittend uitgevoerd.
■
19.4.1 Kop en schedel
Stand in de ruimte
Bij inspectie is het van groot belang het dier rustig
te observeren en zo min mogelijk (onder dwang) te
fixeren. De oogleden, de huid in de omgeving van
het oog, de lippen, wangen en oren dienen symme-
trisch af te hangen of te staan en voldoende tonus
te bezitten (zie ook hoofdstuk 18).
Behalve bij neurologische aandoeningen en oor-
afwijkingen kan een patiënt ook bij visusstoornis-
sen de kop in een afwijkende, meestal te lage stand
houden. Ook hevige pijn, gepaard gaand met dicht-
knijpen van de ogen (blepharospasmus), kan aan-
leiding geven tot een afwijkende stand van de kop.
De patiënt zal zich veelal voorzichtig en aarzelend
voortbewegen en de ledematen te hoog optrekken
(hanentred).
Mandibulaire en parotideale lymfknopen
Dit zijn voor de ogen de belangrijkste (palpabele)
regionale lymfknopen. Ook in gevallen waarbij de
problemen zich uitsluitend tot het oog lijken te be-
perken, worden zij in het onderzoek betrokken (zie
ook hoofdstuk 8).
Kauwmusculatuur en openen van de bek
De kauwspieren leveren ventraal en caudaal een
aanzienlijke steun aan de oogbol. Zij vormen een
onderdeel van de weke ‘orbitabodem’. Bij zwelling
van de musculatuur wordt de oogbol naar voren
gedrukt (exophthalmus), bij atrofie ontstaat juist
een diepliggend oog (enophthalmus). Vlak achter
het oog bevindt zich de processus coronoideus
(muscularis) van de mandibula (afb. 19.1). Bij het
oogonderzoek wordt de bek geopend als beschre-
ven in hoofdstuk 11. In geval van een ruimte-inne-
mend proces (bijvoorbeeld bloeding, ontsteking,
abces, neoplasie) tussen oogbol en processus coro-
noideus kan bij het openen van de bek een bewe-
gingsbeperking en/of pijnlijkheid worden vastge-
steld. Aansluitend worden de omgeving van het
oog, de musculatuur, de huid en het kaakgewricht
geïnspecteerd en gepalpeerd op zwelling, atrofie,
harde of weke plekken, pijnlijkheid, temperatuur-
verschillen en asymmetrie. Ook de tonsillen en het
maxillaire slijmvliesgebied caudaal van molare 2
(hond), de weke orbitabodem, worden geïnspec-
teerd en gepalpeerd.
Benige delen van de orbita, sinussen en neusholte
Het rostrale deel van de benige orbita wordt bij
hond en kat gevormd door het os zygomaticum, os
lacrimale, os maxillare, os sphenoidale, os palati-
num en os frontale.9 Mediaal (nasaal) wordt de or-
bita gevormd door het os frontale, dat naar lateraal
(temporaal) uitloopt in de processus zygomaticus.
De processus zygomaticus sluit lateraal met een
bindweefselbrug aan op de processus frontalis van
het os zygomaticum. De benige delen worden op
hun symmetrie geïnspecteerd en gepalpeerd.
Respectievelijk rostraal en dorsomediaal van de
orbita liggen de sinus maxillaris, de neusholte en de
sinus frontalis. Aandoeningen hiervan kunnen ge-
volgen hebben voor de orbita(-inhoud). Het onder-
zoek van deze holten is in hoofdstuk 9 beschreven.
Afbeelding 19.1
De retrobulbaire structuren. Bij het openen van de bek
wordt de processus coronoideus naar het oog toe be-
wogen.
19 Ogen 215

■
19.4.2 Omgeving van het oog

Weke delen van de orbita rond de bulbus

Bij ruimte-innemende processen rond en/of achter
de bulbus, zoals na traumata, bij ontstekingen en
bij neoplasieën, kunnen net binnen de benige de-
len van de orbita zwellingen optreden. Dit gebied
wordt geïnspecteerd en gepalpeerd, waarbij de
benige orbitarand en de net daarbinnen liggende
weke orbitarand worden afgetast.

Trichiasis: (plooien van) neus en kophuid Afbeelding 19.2

Van trichiasis wordt gesproken indien haren rond Trichiasis. Haren op een normale plaats, die door hun
een lichaamsopening (zoals de oogspleet), vanaf afwijkende stand aanleiding geven tot irritatie van de
hun normale plaats door een afwijkende stand of conjunctiva of cornea; bijvoorbeeld haren op de neus-
kromming, irritatie opwekken (afb. 19.2). Zo kun- plooi of op het laterale deel van het bovenooglid.
nen de lange, vrij stugge haren op neusplooien de
oogbol irriteren. Vooral de extreem brachycefale
dieren lijden hieraan.

Soms zijn het de wimperachtige lange haren op

het laterale bovenooglid die door hun afwijkende
stand en in combinatie met een entropion (zie
§ 19.4.5) de ventrale conjunctivazak en de oogbol
irriteren. Deze huiddelen worden geïnspecteerd,
waarbij de positie van de kophuid zo min mogelijk
door de fixatie mag worden beïnvloed. Zijn deze
haren nat en komen ze na het ectropioneren (naar
buiten rollen van de lidrand) weer terug naar de
cornea of in de conjunctivazak, dan hebben we te
maken met trichiasis. Dergelijke haren geven vaak
aanleiding tot irritatie, vascularisatie, ulceratie of
pigmentatie van de cornea op de irritatieplaats en
soms zelfs tot perforatie. Ook bij een zeer ruime en/
of sterk geplooide kophuid (bloedhond, shar pei)
of bij veel kophuidplooien (chow-chow) kan door
het afhangen van huidplooien, in combinatie met
entropion van (vooral) de bovenooglidrand, een
ernstige irritatie van de bulbus optreden.
Traanstreep
Bij overproductie en/of afvoerbelemmering van
traanvocht kan ‘overlopen’ van traanvocht ontstaan
(tranenvloed). De overmaat aan tranen loopt in het
algemeen in de mediale ooghoek over de huid naar
beneden. Hierdoor ontstaat een traanstreep (afb.
19.3), waarbij de haren tot donkerbruin verkleurd
raken. Controle van de passage van het traanafvoer-
apparaat naar de neus wordt met behulp van fluo-
resceïne uitgevoerd (zie § 19.4.9).
Bij honden met neusplooien treden ook veelvuldig
ontstekingen op in het steeds vochtige huidgebied
tussen de plooien (intertrigo). Dit gebied wordt
daarom geïnspecteerd op traanstreepvorming en
Afbeelding 19.3
Traanstreep door tranenvloed (epiphora) onder de me-
diale ooghoek, ten gevolge van een afvoerbelemmering
en/of overproductie. Ook is het adhesielijntje zichtbaar
(zie ook afb. 19.4).
verkleuring en gepalpeerd op verdikking. Een
enkele keer kan in deze regio een fistelopening
worden gevonden die vrijwel zonder uitzonde-
ring uitgaat van een wortelpuntontsteking van de
vierde premolaar en slechts zelden verbinding met
het traanafvoerapparaat heeft. (nb. De ductus na-
solacrimalis loopt niet subcutaan, maar door het os
lacrimale (dus vanuit de orbita) naar de neusholte.)
Natte (onder)oogleden
Bij het openen van de oogleden wordt het traan-
vocht tot een zeer dunne, regelmatige, traanfilm
over de cornea verspreid. Tussen de palpebrale con-
junctiva en de oogbol blijft de traanfilm intact door
de capillaire werking tussen de beide lagen. Door
de kliertjes van Meibom, Zeis en Moll in de ooglid-
randen wordt talg afgescheiden, die de ooglidrand
iets vettig houdt. Door deze hydrofobe ooglidran-
216 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

den en de adhesie van de traanfilm aan cornea en

conjunctiva loopt eventueel overtollig traanvocht
niet gemakkelijk over de ooglidrand. Het overtolli-
ge traanvocht wordt door een ‘ritssluitingwerking’
van de lidslag naar mediaal gestuwd. Natte onder-
oogleden ontstaan dan ook speciaal bij afwijkingen
die de functie van de onderooglidrand verstoren,
zoals distichiasis (zie § 19.4.5) en bij een gestoorde
ooglidfunctie door een afwijkende positie (entro-
pion, extreme exophthalmus c.q. luxatio bulbi).
Zijn de boven- én de onderoogleden nat, dan is
dit vrijwel altijd het gevolg van een hevig blefa-
rospasme, bijvoorbeeld door entropion of een ul-
cus corneae. Bestaat deze spasmus langdurig, dan Afbeelding 19.4
treedt tevens een bruine verkleuring en zelfs kaal- Inspectie van de traanfilm. Men let op een scherpbe-
heid van de oogleden op. grensd reflectiebeeld (Δ), dat slechts wordt vervormd
door de kromming van de cornea (bolle spiegel), en op
■
19.4.3 Traanfilm en traanproductie het adhesielijntje tussen het ooglid of de membrana
nictitans en de cornea of conjunctiva (pijltje; zie ook
De volgorde van onderzoek volgt hier de anato- afb. 19.3).
mische structuren van het oog niet volledig. Om
te voorkomen dat de traanproductie door andere
handelingen wordt beïnvloed, worden de traanfilm met de vingers worden aangepakt. Vingertoppen
en traanproductie vroeg in het onderzoek gecon- beïnvloeden de steriliteit en de opzuigsnelheid
troleerd. Bij een normale traanfilm (afb. 19.4) is een van het papier. Met de vingers van de andere hand
ononderbroken reflecterend en helder vochtrandje wordt het onderooglid iets geëctropioneerd. De af-
zichtbaar tussen de (onder)ooglidrand en de cornea geronde zijde van het strookje wordt dan, op circa
en tussen de rand van de membrana nictitans en de een derde van de lengte van de oogspleet van de
cornea. Ook zal er een normaal reflexbeeldje op de laterale canthus in de ventrale conjunctivazak ge-
traanfilm over de cornea bestaan. Bij een normale plaatst (met het omgevouwen einde naar beneden)
traanfilm over het gladde oppervlak en een normaal en het onderooglid en het strookje worden losge-
gevormde cornea zal het beeld van bijvoorbeeld het laten. Na één minuut (niet na vijf minuten zoals bij
raam of een lamp gaaf worden gereflecteerd. de mens) worden de strookjes weer uitgenomen
en direct afgelezen. De lengte van het vochtige en
Ook tl-verlichting en glimmende, reflecterende eventueel blauw gekleurde deel boven de inkeping
of schaduwgevende structuren, waaronder haren, is een maat voor de traanproductie.
kunnen valse ‘reflecties’ op de traanfilm veroorza-
ken, die soms, ten onrechte, worden aangezien voor
corneadefecten of zelfs lensluxaties! Treedt er bij Referentiewaarden10-13
inspectie geen of nauwelijks reflectie op of bestaat
hond 13-25 mm; keratoconjunctivitis
er slechts een matte glans, dan is de traanfilm waar-
sicca (KCS): ≤ 9 mm
schijnlijk opgebroken, niet intact of zelfs afwezig.
Bestaat er omtrent de traanfilm ook maar de ge-
kat 10-20 mm; keratoconjunctivitis
ringste twijfel, of is er een mukeuze of (muco)puru-
sicca: ≤ 6 mm
lente uitvloeiing aanwezig, dan wordt de traan-
productie gemeten met behulp van de Schirmer- tussenwaarden verdacht.
tear-test (stt). Elke verpakking bevat twee steriele,
eventueel gekalibreerde en van blauwe kleurstof konijn 5,3 ± 2,9 SD) in 1 minuut
voorziene, gestandaardiseerde strookjes filtreer-
papier (afb. 19.5). Ter hoogte van de inkeping wor-
den de strookjes in de verpakking onder een hoek Een tussenwaarde zou kunnen worden gevonden
van circa 135° omgevouwen. De verpakking wordt bij onvoldoende stabiliteit/continuïteit van de
aan de achterzijde van de strookjes geopend en met traanfilm. Dit kan leiden tot te snel opbreken van
een droog pincet wordt het achtereinde van een de traanfilm, waardoor kleine oppervlakjes van de
stripje vastgepakt. De strookjes kunnen beter niet cornea steeds even uitdrogen met als gevolg ver-
19 Ogen 217

A B

Afbeelding 19.5
a Schematische afbeelding van de Schirmer-tear-test. Het afgeronde einde van het strookje wordt, ter hoogte van
de inkeping, onder een hoek van ongeveer 135° omgevouwen. Het onderooglid wordt met een vinger licht geëctro-
pioneerd. Het strookje wordt op circa een derde van de lengte van de oogspleet (vanaf lateraal) in de conjunctiva-
zak aangebracht, na 1 minuut weer uitgenomen en direct afgelezen.
b De uitvoering van de Schimer-tear-test bij een patiënt. De aangebrachte kalibratie en een blauwe kleurstof verge-
makkelijken het aflezen van de test.

vroegd afsterven van oppervlakkige epitheelcellen.
Deze intacte, maar niet vitale cellen kunnen des-
gewenst met behulp van Bengaals roze14 of Lissa-
mine-groen (zie verder § 19.4.9) zichtbaar worden
gemaakt.
Daar een te droog oog in ernstige problemen
komt, zijn vooral de ondergrenzen van 9 (hond) en
6 mm (kat) van belang. Uitsluitend bij zeer duide-
lijke overproductie kan de stt achterwege blijven.
Bij (muco)purulente uitvloeiing, ook al glanst en
reflecteert het slijm of de pus, wordt de stt altijd
gedaan. Voor de verdere beoordeling van het reflec-
tiebeeldje zie § 19.4.9.
materiaal moet worden geënt voordat het is inge-
droogd.
Natte wattenstaaf
Aangezien het transport van het afgenomen mate-
riaal naar een laboratorium soms lang duurt, kan
beter een kweekbuis met voedingsmedium worden
gebruikt. Hiervoor is een kweekbuis met bijvoor-
beeld bouillon of een transportmedium en een wat-
tenstaafje geschikt. Het monster droogt niet uit en
daardoor wordt vaker een positief resultaat verkre-
gen. Deze methode is echter voor het aantonen van
schimmels minder geschikt.

■
19.4.4 Oogafscheiding
Bij mucopurulente ooguitvloeiing (bij een normale
stt) of andere specifieke tekenen van een infec-
tieuze oorzaak wordt materiaal afgenomen voor
een kweek. Pas hierna kan de eventueel aanwezige
ooguitvloeiing met een handwarme, steriele 0,9%
NaCl-oplossing worden uitgespoeld.
Droge wattenstaaf
Voor het afnemen van een monster worden de oog-
leden met twee vingers opengehouden en met de
andere hand wordt, van lateraal komend, met een
kweekstaafje materiaal uit de mediale conjunctiva-
zak afgenomen (afb. 19.6a). Men blijft dus tussen de
palpebrale conjunctiva en de membrana nictitans.
Vanzelfsprekend mogen de steriele wattenstaaf en
het steriele deel van de dop niet door haren of eigen
vingers worden gecontamineerd! Het verkregen
Na het onderzoek van traanfilm, traanproduc-
tie en oogafscheiding kan eventueel aanwezige
(muco)purulente ooguitvloeiing worden verwij-
derd door cornea en conjunctivazak met een hand-
warme 0,9% NaCl-oplossing te spoelen.
Werkwijze (afb. 19.6b). Met de rug van één hand
wordt een absorberend papieren handdoekje te-
gen de neus van de patiënt gehouden, terwijl de
wijsvinger en duim van dezelfde hand de oogleden
opengesperd houden. Met de andere hand wordt
de spoelfles vastgehouden. Door in de fles te knij-
pen wordt een flinke straal spoelvloeistof gepro-
duceerd. De straal wordt van lateraal naar mediaal
op het oog gericht. Om beschadiging van de cornea
en verontreiniging van de inhoud van de spoelfles
te voorkomen wordt de tuit van de spoelfles op een
afstand van minimaal 10 centimeter van cornea en
oogleden gehouden. Na het spoelen wordt de huid
rond de ogen afgedroogd.
218 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
A B
Afbeelding 19.6
a De afname van materiaal voor nader onderzoek ter hoogte van de mediale canthus van de conjunctivazak.
b Het oog wordt vanaf lateraal gespoeld met handwarme isotone zoutoplossing (NaCl 0,9%). De tuit van de spoel-
fles mag hierbij geen contact met de patiënt maken.
Afbeelding 19.7
Doorsnede van de oogleden en de conjunctivaalzak.
1 wimperachtige haren op het laterale deel van het
bovenooglid, 2 klieren van Zeis en Moll, 3 klieren van
Meibom, 4 slijmbekercellen, 5 fornix, 6 glandula super-
ficialis and cartilago van de membrana nictitans, 7 scle-
rale of bulbaire conjunctiva, 8 m. orbicularis oculi,
9 slijmbekercellen.
■
19.4.5 Oogleden (palpebrae) (afb. 19.7)
Functioneren
De lidslag behoort regelmatig en soepel over de
bulbus plaats te vinden, zodat een goede traanfilm
gehandhaafd blijft. Bij vogels is het voornamelijk
de membrana nictitans die deze functie vervult. Bij
voorkeur zonder de kop aan te raken onderzoekt
men de lidslagfunctie door middel van de ooglid-
reflex. Deze reflex kan ook worden opgewekt door
de huid in de mediale ooghoek aan te raken. Kan
het dier, bijvoorbeeld door een innervatiestoornis
of door exophthalmus, de oogleden niet geheel
sluiten, dan is sprake van lagophthalmus. Kan de
patiënt het bovenooglid niet volledig openen, zoals
bij een innervatiestoornis, zwelling of neoplasie,
dan spreekt men van ptosis.
Oogspleet
De oogspleet behoort qua afmeting passend bij de
erachter liggende bulbus te zijn. Bij een geopend
oog en een normale oogspleetlengte wordt de cor-
nea vrijwel compleet ‘omringd’, zodat – anders dan
bij de mens – de sclera niet of nauwelijks zicht-
baar is. De onderzoeker vergelijkt de lengte van de
spleet van rechter- en linkeroog. In opgespannen
toestand loopt de oogspleetlengte bij de hond uit-
een van 27,8 (± 2,7) tot 32,1 (± 4,7) mm.15 Bij sommi-
ge rassen is de oogspleet veel te ruim en vaak ruit-
vormig vervormd, waardoor een combinatie van
entropion en ectropion kan ontstaan. Bij honden
met een te ruime oogspleet ligt deze waarde veelal
boven de 40 mm. Ten slotte dient het dier ‘het oog’,
dat wil zeggen de oogspleet, goed open te houden.
Reeds bij lichte irritatie van de conjunctiva of het
19 Ogen 219

voorste oogsegment worden de oogleden min of palpebrae (of coloboma), en op verkregen defecten
meer dichtgeknepen. Wordt de pijn erger, dan of zwellingen zoals trauma, ontsteking (chalazion/
wordt het oog stijf dichtgeknepen (blefarospasme), hordeolum) en/of neoplasie.
vooral wanneer de pijn uitgaat van de cornea, de
iris of de ciliaire musculatuur. Hierdoor lijkt de Stand van het ooglid
oogspleet verkleind. Soms vindt men een aange- De ooglidrand dient goed op de kromming van
boren te korte oogspleet, vaak gepaard gaand met de oogbol aan te sluiten (afb. 19.9). Primair (aan-
entropion van het bovenooglid. geboren of verkregen) en secundair (bij te ruime
oogspleet, enophthalmus of na trauma) kunnen de
Buitenzijde ooglid
De buitenzijde van de oogleden wordt geïnspec-
teerd en vervolgens gepalpeerd op verwondingen,
zwellingen, kaalheid en vochtigheid. Natte oogle-
den en trichiasis zijn reeds besproken in § 19.4.2.

Ooglidrand
De ooglidrand is aan de buitenzijde in het alge-
meen gepigmenteerd, glad, glanzend, onbehaard,
droog en 2-3 mm (onderooglid) tot circa 1 mm
(bovenooglid) breed. Het behaarde deel aan de bui-
tenzijde slaat om in een smal randje, dat bij bena-
dering loodrecht op de cornea staat. In dit randje
loopt in het midden een nauwelijks zichtbaar geul-
tje, waarin de uitmondingen van de klieren van
Meibom als kleine stipjes zichtbaar zijn. Hond en
kat hebben geen apart geplaatste wimpers, maar
wel haren met die functie op 1-2 mm van de boven-
ooglidrand, vooral lateraal. Bij haren op de vrije
ooglidrand spreekt men van distichiasis (afb. 19.8).
De lidrand moet hiervoor nauwkeurig worden
geïnspecteerd, liefst met een loepbril onder felle
verlichting of met een spleetlampmicroscoop. In
veel gevallen is in eerste instantie alleen een slijm-
propje rond het haartje als kleine onregelmatig- Afbeelding 19.8
heid op de ooglidrand zichtbaar. Veegt men dit Distichiasis. Haren op de ooglidrand met de haarzakjes
weg, dan wordt het haartje zichtbaar. Verder wordt 1 in een klier van Meibom, 2 in de klieren van Zeis en
bij inspectie en palpatie van de oogleden gelet op Moll en elders in de vrije lidrand; 3 ectopische ciliën uit-
congenitaal ontbrekende delen, defecten als aplasia komend in de conjunctivazak.

Afbeelding 19.9
Standen van de ooglidrand: 1 hooggradig entropion, 2 laaggradig entropion, 3 normale lidstand, 4 ectropion.
220 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 19.10
Mogelijke lokalisaties van ooglidveranderingen, bijvoor-
beeld entropion: 1 onderooglid totaal, 2 partieel, 3 angu-
lair, laterale canthus.
oogleden entropion (naar binnen krullen) of ectro-
pion (naar buiten krullen) vertonen.
Het en- of ectropion kan totaal zijn, dat wil zeg-
gen dat de gehele ooglidrand erbij betrokken is.
Het kan ook angulair (alleen de laterale canthus)
of partieel (bijvoorbeeld mediaal) zijn (afb. 19.10).
De ernst wordt aangegeven met de termen laag-,
middel- of hooggradigheid (afb. 19.9). Is er op het
moment van onderzoek geen entropion zichtbaar,
maar wel een nat ooglid, of heeft men te maken
met een gepredisponeerd ras (bijvoorbeeld bouvier
en chow-chow), dan wordt de entropionproef uit-
gevoerd.
Entropionproef (afb. 19.11)
Hiertoe wordt een huidplooi opgepakt, circa 1,5
cm ventraal van de laterale canthus. De onderoog-
lidrand wordt zo met de behaarde zijde tegen de
cornea geplaatst. Hierbij mag degene die de hond
vasthoudt de kophuid niet strak trekken. Norma-
liter zal geen entropion ontstaan of wordt het ge-
forceerde entropion, na het loslaten van de plooi,
direct weggeknipperd. In het geval van (habitueel)
entropion zal de patiënt het geforceerde entropion
slechts met grote moeite of in het geheel niet kun-
nen corrigeren.
■
19.4.6 Bindvliezen (conjunctivae, inclusief
membrana nictitans)
De conjunctiva (bindvlies) is een dunne, transpa-
rante membraan, die aan de binnenzijde van de
ooglidrand is gefixeerd, de binnenbekleding van
het ooglid vormt en bij de fornix naar de limbus
Afbeelding 19.11
Entropionproef. Op ongeveer 1,5 cm ventrolateraal van
het onderooglid wordt een huidplooi opgelicht en wordt
de laterale ooglidrand geëntropioneerd.
omslaat. Het conjunctivagedeelte, dat de binnen-
zijde van de oogleden bekleedt, wordt conjunctiva
palpebralis genoemd. Na het omslagpunt (fornix)
ligt deze over de duidelijk er doorheen zichtbare,
witte sclera en heet daarom conjunctiva scleralis. In
de mediale canthus bevindt zich een grote, plooi-
vormige uitstulping van de conjunctiva, de mem-
brana nictitans (plica semilunaris conjunctivae;
derde ooglid).
De belangrijkste functie van de conjunctiva is
die van een flexibele, gladde, vochtige barrière ter
afsluiting van de ruimte tussen oogleden enerzijds
en de bulbus en orbita anderzijds, een barrière
die ook de bewegingen van de oogbol toelaat. De
conjunctiva speelt verder een belangrijke rol bij de
lokale afweer. De conjunctiva palpebralis bevat veel
lymfocyten en slijmbekercellen.
In de dorsale fornix monden de afvoerbuisjes van
de glandula lacrimalis en de glandulae lacrimales
accessoriae uit. De conjunctiva is met elastische ve-
zeltjes met het onderliggende weefsel verbonden.
Bij het beoordelen van de kleur van de (transpa-
rante!) conjunctiva beoordeelt men in feite de kleur
van het onderliggende weefsel (zie ook hoofdstuk
8). Het (sclerale) conjunctivale vaatsysteem heeft
anastomosen met het vaatsysteem in de bulbus.
Bij ontstekingen (uveitis) of drukverhoging (glau-
coom) in de bulbus zijn de vaten vrijwel altijd be-
trokken. Hierdoor ontstaat de rode kleur van de
conjunctiva.
In het slijmvlies van de mediale ooghoek, op circa
5-8 mm van de canthus en circa 1 mm binnen de
ooglidrand, bevinden zich bij de hond en de kat
dorsaal en ventraal de openingen van het traanaf-
voersysteem. Bij het konijn komt slechts één punc-
tum lacrimale voor. Vanaf deze puncta lacrimalia
19 Ogen
kan men de canaliculi over enkele millimeters
onder een dun slijmvlieslaagje vervolgen. De sac-
cus lacrimalis in de mediale canthus in de canalis
lacrimalis is echter niet zichtbaar (zie § 19.4.9 voor
onderzoek van de passage).
De membrana nictitans bevat een plat, T-vor-
mig kraakbeentje (cartilago), dat de membraan
haar kromming en stevigheid geeft. Aan de basis
bevindt zich de glandula membranae nictitantis
superior, die verantwoordelijk is voor circa 30% van
de mucosereuze fractie van het traantraanvocht.
Vooral het oculaire slijmvlies van de membrana
nictitans bevat veel lymfatisch weefsel.
Inspectie en palpatie
Het onderzoek van de conjunctiva bestaat uit in-
spectie en palpatie, eventueel uit het maken van
een afstrijkje of afkrabsel of het nemen van een bi-
opt. Voor inspectie wordt de conjunctiva verdoofd
met enkele druppels van een kortwerkend lokaal
anestheticum. Zijn er twijfels over de gevoeligheid
van de cornea, dan behoort deze hierop vóór het
anestheseren te worden onderzocht (zie § 19.4.9).
Bij het indruppelen van lokale anesthetica of me-
dicamenten laat men de patiënt recht naar boven
kijken. Hierbij mag de tuit van het flesje niet met
de cornea, de oogleden of haren van de patiënt in
contact komen (het flesje 5-10 cm boven het oog
houden). Bij contaminatie van de druppelaar wordt
de verontreiniging, bij het loslaten van de druppe-
laar, naar binnen gezogen!
Het ooglid wordt met een fixatiepincet naar Von
Graefe geëctropioneerd (afb. 19.12). De conjuncti-
vale poot van het pincet wordt, in een raakvlak aan
de oogbol en evenwijdig aan de ooglidrand, tussen
de oogbol en de conjunctiva palpebralis gebracht,
zodanig dat de hoeken van de bek de cornea niet
kunnen beschadigen. Met één bek van de pincet
op de conjunctiva palpebralis en één op de huid
– op 1-2 mm van de ooglidrand – wordt het ooglid
Afbeelding 19.12
Inspectie van de ooglidrand en de conjunctiva palpebra-
lis. Het bovenooglid wordt met behulp van een fixatie-
pincet volgens Von Graefe geëctropioneerd. De achter-
zijde van het pincet dient voldoende vrij te blijven van de
handpalm (pijltje).
221
gefixeerd. De bek van de pincet komt hiermee dus
haaks op de ooglidrand te staan. Vaak zal hierbij
zichtbaar wat talg uit de uitmondingen van de
kliertjes van Meibom worden gedrukt.
nb. Het contact met de kop blijft hierbij onafge-
broken gehandhaafd! De achterzijde van de pincet
(pijltje afb. 19.12) dient vrij te blijven van de hand-
palm. Bij verzet en/of onverwachte bewegingen
gaat de hand met de pincet met de beweging van de
kop mee en wordt de cornea niet beschadigd. On-
der vrij stevig dichtknijpen van de pincet wordt het
ooglid geëctropioneerd en opgerold, zodat de con-
junctiva zichtbaar en tevens opgespannen wordt.
Indien de pincet niet stevig genoeg gesloten wordt
gehouden, slipt het ooglid uit de pincet en bestaat
het risico dat de tandjes de ooglidrand beschadi-
gen. De conjunctivae worden beoordeeld op kleur,
gladheid (eventueel voelen met de vingertop),
vochtigheid, zwelling (bijvoorbeeld door oedeem
= chemosis), laesies/defecten, follikels, vaatinjectie,
corpora aliena en ontstekingsmateriaal. Ook wordt
gelet op pigmentatievlekjes: als deze een dia-
meter van circa 1 mm hebben en op 1-5 mm vanaf
de ooglidrand zijn gelokaliseerd, bevatten ze soms
ectopische ciliën (zie afb. 19.8). Zonder het gebruik
van een optisch hulpmiddel (loep of microscoop)
zijn de haren zelf moeilijk waarneembaar. Ook
neoplasieën (adenoom, melanoom) kunnen sterk
gepigmenteerd zijn. In de mediale ooghoek wordt
onderzocht of de puncta lacrimalia aanwezig, juist
gelokaliseerd en voldoende ruim zijn.
Membrana nictitans (plica semilunaris conjunctivae;
derde ooglid; bij vogels: knipvlies)
Bij hond en kat is de membrana nictitans nasoven-
traal gelokaliseerd, bij het konijn nasaal en bij vo-
gels dorsaal (knipvlies). Bij vogels is de membrana
nictitans veelal transparant.
Voordat men tot de inspectie overgaat, dient men,
beide ogen vergelijkend, te bekijken of de membra-
na nictitans voldoende in de mediale hoek ligt. Is
de membrana nictitans te ver naar lateraal te zien,
dan spreekt men van ‘protrusio membranae nic-
titantis’. Dit kan onder andere optreden bij lokale
afwijkingen van de membrana nictitans, maar ook
bij bijvoorbeeld enophthalmus. Bij twijfel kan men
de neus omhoog brengen. De protrusie treedt dan
in versterkte mate op. Bovendien kunnen achter de
bulbus gelegen processen (retrobulbair abces, neo-
plasie) de membrana nictitans naar voren drukken.
Voor de inspectie van de membrana nictitans (afb.
19.13) brengt men – na lokale anesthesie – de pincet
vanaf lateraal tot aan de rand (denk aan steun van
de hand tegen de kop!). Door lichte druk op de cor-
222 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 19.13
Inspectie van het palpebrale (1) en het oculaire (2) slijm-
vlies van de membrana nictitans.
nea wordt een geringe enophthalmus opgewekt,
waardoor de membrana nictitans zich vanzelf over
één pincetbek beweegt. Hierna wordt de membra-
na nictitans gefixeerd en naar lateraal getrokken,
zodat eerst het palpebrale slijmvlies kan worden
beoordeeld. Vervolgens klapt men de membrana
nictitans naar mediaal om en wordt de oculaire
zijde geïnspecteerd.
Behalve op de reeds bij de conjunctiva palpebralis
genoemde aspecten wordt nog gelet op het door-
schemerende cartilago (afb. 19.14, 1), het veelvuldig
aanwezige lymffollikelveld (2) in het oculaire slijm-
vlies en op zwelling van de traanklier in de basis
van de membrana nictitans (3). Soms blijven er cor-
pora aliena achter de membrana nictitans steken.
Sclerale conjunctiva
De sclerale conjunctiva wordt beoordeeld terwijl
de oogleden met de vingers worden opengesperd.
De witte sclera moet duidelijk door de transpa-
rante conjunctiva zichtbaar zijn. De losliggende
sclerale conjunctiva kan normaliter (vooral bij
jonge dieren) enkele dunne vaatjes bevatten. De
conjunctivale vaatjes liggen veelal ongeveer haaks
op de limbus en zijn helderrood. De sclerale vaatjes
lopen meestal min of meer evenwijdig aan de lim-
bus en hebben meestal een paarsrode kleur. Te veel
vaatactiviteit (vaatinjectie), roodheid, zwelling en
bloedingen (tussen de conjunctiva en de sclera) zijn
in het algemeen zeer duidelijk herkenbaar tegen
de witte, sclerale ondergrond. Bij twijfel of deze
afwijkingen conjunctivaal of scleraal zijn, kan dit
onderscheid worden gemaakt door de conjunctiva
– na een lokale anesthesie – met het fixatiepincet
op te lichten of te verschuiven. Ook kan één drup-
pel adrenaline 0,1% op het oog worden gedruppeld.
In de regel reageren de conjunctivale vaten met een
snelle vasoconstrictie en worden dan minder dui-
delijk zichtbaar. De sclerale vaten blijven aanvanke-
lijk vrijwel onveranderd.
Afbeelding 19.14
Het oculaire slijmvlies van de membrana nictitans.
1. cartilago, 2 lymffollikelveld, 3 glandula membranae
nictititantis superficialis.
■
19.4.7 Oogbol (bulbus oculi)
De bulbus dient als geheel apart te worden beoor-
deeld.
Positie
Als men de patiënt aankijkt, let men op de denk-
beeldige visus-assen en het samenspel van beide
ogen. De ogen behoren rustig op een bepaald punt
te worden gefixeerd. Eventueel kan men trachten
de aandacht van het dier te trekken (vingers knip-
pen, eigenaar laten roepen), zodat de coördinatie
van de ogen enigszins kan worden beoordeeld.
Strabismus (scheelzien) wordt bij Siamese kat-
ten nogal eens aangetroffen, een enkele keer bij de
hond. Vertoont de patiënt onwillekeurige, trillen-
de, regelmatig op en neer of heen en weer gaande
of roterende oogbewegingen, dan spreekt men van
nystagmus (zie § 18.2.4).
Enophthalmus
De m. retractor bulbi is bij de huis(zoog)dieren
krachtig en kan de oogbol, afhankelijk van het
schedeltype, over wel 10-15 mm terugtrekken.
Hierbij treedt tevens protrusie van de membrana
nictitans op. Bij pijnlijkheid of irritatie van het
oog treedt vrijwel altijd behalve blepharospasmus
ook enophthalmus (diepliggend oog) op. Ook bij
overgevoeligheid voor licht (fotofobie) kunnen
blepharospasmus en enophthalmus optreden. Het
onderzoek moet zich dan ook vooral op deze as-
pecten richten. Enophthalmus kan worden veroor-
19 Ogen
zaakt door onvoldoende retrobulbaire steun van
het oog. Oorzaken hiervan kunnen zijn cachexie,
ouderdom, verdwijnen van retrobulbair vet, atrofie
van kauwmusculatuur of terugtrekken van het oog
door de m. retractor bulbi.
Exophthalmus
Van exophthalmus wordt gesproken bij verplaat-
sing naar rostraal van de bulbus. Sommige rassen
(Pekinees, Shih tzu, Bostonterrier, Franse bulldog,
Perzische kat) vertonen een min of meer ‘normaal’
gevonden exophthalmus.
Pathologische exophthalmus wordt meestal ver-
oorzaakt door ruimte-innemende processen achter
de bulbus. Ook bij een vergrote oogbol treedt een
zekere pseudo-exophthalmus op (zie onder Groot-
te). Omdat aan de exophthalmus op zichzelf veelal
niet is te zien wat de oorzaak is, moet meestal ver-
der onderzoek worden verricht. Hierbij is het van
belang uit te gaan van de anatomische structuren
achter het oog (zie § 19.4.2) en daar de mogelijke
pathologische veranderingen van te overwegen.
Retrobulbaire druk
Indien men ex- of enophthalmus in de ziektege-
schiedenis verneemt of tijdens het onderzoek con-
stateert, is het van belang de tegendruk die het oog
ondervindt te palperen. Hiervoor legt men de top-
pen van de wijsvingers op de bovenoogleden, sluit
de oogleden en drukt de beide bulbi voorzichtig de
orbita in (afb. 19.15). De tegendruk moet beiderzijds
gelijk zijn en de oogbollen moeten (bij dolichoce-
fale rassen) soepel en zonder pijnreactie, circa 10-15
mm de oogkas in gedrukt kunnen worden. Deze
handeling kan men eventueel herhalen terwijl de
Afbeelding 19.15
Bepaling van de retrobulbaire druk. Met de beide wijsvin-
gers op de bovenoogleden worden de bulbi voorzichtig in
de orbita gedrukt.
223
eigenaar de bek opent. Verder onderzoek van het
retrobulbaire gebied is mogelijk door middel van
beeldvormende technieken als echografie, gecom-
puteriseerde tomografie (ct) en kernspintomogra-
fie (§ 19.6).
Grootte
De twee bulbi behoren even groot te zijn en qua
grootte bij de kop van het dier te passen. Hierbij
dient men zich te realiseren dat een te ruime oog-
spleet of enophthalmus nog niet betekent dat ook
de oogbol te klein is, hoewel die indruk in eerste
instantie kan bestaan.
Eenzijdige microftalmie (aangeboren te kleine
bulbus) of phtisis bulbi (verworven te kleine bul-
bus) en buphthalmus (verworven vergrote bulbus)
zijn meestal goed als zodanig te herkennen. Moei-
lijker wordt het indien bijvoorbeeld de cornea
eenzijdig wit is verkleurd; dit oog lijkt dan meestal
groter. Ter controle kan men eventueel de diameter
van de cornea met een schuifmaat meten. De hori-
zontale corneadiameter bedraagt bij de hond 16,7 ±
1 mm, bij de kat 17,9 ± 0,8 mm.15 Indien beide ogen
een analoge afwijking in grootte vertonen, zal men
moeten schatten of deze oogbollen afwijkend van
grootte zijn en niet passen bij de kop. Men moet
dan naar bijkomende verschijnselen zoeken ter on-
dersteuning van de uitspraak over de grootte. Met
behulp van echografie is een objectieve bepaling
van de bulbusgrootte mogelijk.
Intraoculaire druk/tensie
Het kamerwater wordt gevormd door diffusie via
het corpus ciliare en door (actieve) secretie door het
oppervlakte-epitheel van de processus ciliares. Het
stroomt via de achterste oogkamer (tussen lens en
iris), door de pupil, naar de voorste oogkamer. Het
wordt afgevoerd via het ligamentum pectinatum
in de drainagehoek, van waar het via pinocytose en
zeer fijne kanaaltjes naar de plexus venosus sclerae
gaat. Een ander deel lekt weg via de ciliaire spleet,
van waar het grootste deel via het vortexsysteem
gaat. Een klein deel gaat via anastomosen naar het
conjunctivale vaatnet. Het kamerwater houdt het
oog op spanning met een gemiddelde druk van 16-
25 mm Hg (hond).17 Deze intraoculaire druk samen
met de rigiditeit van de cornea wordt de tensie ge-
noemd. De minst betrouwbare, maar voor de prac-
ticus momenteel meest haalbare methode om deze
tensie te meten, is palpatie. Betrouwbare applana-
tietonometers voor dieren zijn zeer prijzig.
Beiderzijdse palpatoire tensiebepaling
De toppen van beide wijsvingers worden, enigszins
gehaakt, op de gesloten bovenoogleden van de bei-
224 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
A B
Afbeelding 19.16
a Beiderzijdse palpatoire tensiebepaling. Met de toppen van de beide wijsvingers op de bovenoogleden worden de
bulbi, iets van lateraal af, licht ingedrukt op de harde orbitabodem.
b Eenzijdige methode van manuele tensiebepaling. Met één vinger worden drukverschillen aangebracht, met de
andere vinger wordt gepalpeerd.
de ogen gelegd (afb. 19.16a). Als men de ronding van
de oogbol voelt, kan men met beide vingers tegelijk
enige druk op het oog uitoefenen en aldus de tensie
van beide oogbollen vergelijken. Indien deze han-
deling correct wordt uitgevoerd, wordt de bulbus
niet in de orbita gedrukt, en treedt geen protrusie
van de membrana nictitans op. Ter verdere verge-
lijking kan men direct hierop volgend de tensie bij
een andere hond bepalen.
Eenzijdige palpatoire tensiebepaling
De beide wijsvingertoppen worden op het boven-
ooglid van één bulbus geplaatst. Met één vingertop
wordt gepalpeerd en met de andere vinger worden
voorzichtig drukwisselingen aangebracht (afb.
19.16b). Beide methoden zijn slechts ruwe, subjec-
tieve benaderingen. Raspredisposities en secundai-
re verschijnselen van glaucoom (groene staar), zoals
onder meer conjunctivale vaatinjectie, diffuus
oedeem van de gehele cornea en mydriasis zijn dan
ook voor de diagnostiek van extra grote betekenis.
■
19.4.8 Harde oogrok (sclera)
Na het onderzoek van de omgeving van het oog, de
adnexa, de orbita, en de bulbus als geheel, worden
de onderdelen van de oogbol zelf onderzocht.
De sclera (harde oogrok) vormt samen met de cor-
nea de stevige buitenwand van de oogbol. De sclera
bestaat uit wit, lamellair fibreus, enigszins elas-
tisch bindweefsel. De dikte varieert van 1 mm ter
hoogte van het corpus ciliare, 0,3 mm bij de equa-
tor tot circa 0,8 mm bij de uittredeplaats van de
n.opticus. In tegenstelling tot de avasculaire cornea
bevat de sclera een lymf- en een bloedvatsysteem.
Vooral delen van de plexus venosus sclerae kunnen
wat blauwig doorschemeren, in een ring, op circa
2 mm posterior van de limbus. Vanaf deze plexus
lopen anastomosen naar het conjunctivale vaatsys-
teem. Vooral bij oudere dieren kunnen kleine pig-
mentophopingen in de oppervlakkige lagen van de
sclera worden gezien.
Kleur
Bij inspectie wordt gelet op de kleur van het nor-
maliter vrijwel witte scleraweefsel. In het lichaam
circulerende kleurstoffen kunnen verkleuring ver-
oorzaken, bijvoorbeeld geelheid (zie ook § 8.3.5).
Vaatinjectie
Is de sclera dun, dan schemert het vaatstelsel blauw
door (bij pups en kittens is dit fysiologisch). Bij
ontstekingen in het oog en bij glaucoom kunnen
verhoogde vaatactiviteit (vaatinjectie, roodheid)
en oedeem in het limbale gebied worden gezien.
Dit wordt dan vaak gevonden in combinatie met
een conjunctivale vaatinjectie. Bij twijfel of de
vaatinjectie conjunctivaal of scleraal is, kunnen de
conjunctivale vaten worden opgelicht of verscho-
ven (zie § 19.4.6) of met behulp van adrenaline 0,1%
worden gecontraheerd.
Verdikkingen
Lokale ontstekingsprocessen van de (epi)sclera
kunnen rozerode verdikkingen geven. Ze kunnen
met een vingertop op stevigheid worden gepal-
peerd. Neoplasieën, die meestal van de uvea (veelal
melanomen) of limbus (naevus) uitgaan, kunnen
19 Ogen
donker gepigmenteerde zwellingen op de sclera
geven.
■
19.4.9 Hoornvlies (cornea)
De cornea is het avasculaire, transparante venster
van de oogbol, dat het licht doorlaat op weg naar de
retina. De dikte, die vooral door het stroma wordt
bepaald, varieert van 0,45 tot 0,65 mm.9 Van buiten
(door de traanfilm afgedekt) naar binnen is de cor-
nea uit de volgende lagen opgebouwd:
1 epitheel (7-15 cellagen dik),
2 stroma (regelmatig gerangschikte collageenve-
zels),
3 membraan van Descemet (fibreuze, elastische ba-
sale laag),
4 endotheel.
Zenuwvezeltjes van de n. trigeminus (n. v) ver-
takken zich sterk onder het corneaoppervlak, re-
sulterend in een grote corneale gevoeligheid. De
transparantie van de cornea is het gevolg van het
ontbreken van verhoorning en vascularisatie en van
de uniforme lamellaire structuur en de relatieve
dehydratietoestand van het stroma. Het endotheel
heeft hierbij de belangrijkste (Na+-)pompfunctie.
Beschadiging van het endotheel of intraoculaire
drukverhoging leidt dan ook onmiddellijk tot
vochtretentie in de cornea (oedeem). Hierbij kan
een diktetoename van de cornea van wel 5 mm
voorkomen. Epitheelbeschadigingen hebben ook
onmiddellijk oedeemvorming tot gevolg, maar in
mindere mate en meestal meer gelokaliseerd. Het
oedeem leidt tot een onregelmatige zwelling en een
grijs-blauw-witte verkleuring van de cornea met
een onregelmatig oppervlak (‘eilandjestekening’).
Een normale cornea heeft een intacte traanfilm en
is glad, sferisch van oppervlak, reflecterend, door-
schijnend en zeer gevoelig.
Het verdere onderzoek behoort zeker in een schemerige of
donkere ruimte plaats te vinden!
Reflectie
Bij een glad oppervlak, een normale bolvorm en
adequate traanfilm werkt de cornea als een bolle
spiegel. Raam, buitenlicht, lamp enzovoort worden
weliswaar vervormd door de kromming, maar toch
gaaf, regelmatig strak omlijnd gereflecteerd (zie
afb. 19.4).
Treedt bij inspectie met of zonder lampje geen
of matige reflectie op, dan is de traanfilm mogelijk
niet intact (zie § 19.4.3) en/of is het corneaopper-
vlak onregelmatig. Is het reflectiebeeldje onregel-
matig maar wel redelijk scherp begrensd, dan is dit
225
vrijwel altijd een teken van onregelmatigheid van
het oppervlak, bijvoorbeeld door oedeemvorming,
eventueel gepaard gaand met defecten. De topjes
van de meest gezwollen ‘heuveltjes’ reflecteren wel
(‘bergtoppen in de zon’). Aldus ontstaat een ver-
vormd of uit elkaar geslagen reflectiebeeldje. Ook
pigment- of granulatieweefsel kan een slecht be-
grensd of uit elkaar geslagen reflectiebeeldje geven.
Bolvormigheid (sfericiteit)
De bolvorm van de cornea kan met een keratos-
coop worden getoetst. Een keratoscoop is een schijf
met concentrische zwarte en witte ringen, die bij
belichting op de cornea worden gereflecteerd. De
meeste directe oftalmoscopen zijn van een kera-
toscoop voorzien, waarbij eveneens van een lijnen-
patroon gebruik wordt gemaakt. De ringen of het
lijnenpatroon behoren gelijkvormig en concen-
trisch te worden teruggekaatst. Vertoont de cornea
onregelmatige uitbollingen of indeukingen of is
zij conisch (keratoconus), dan is het keratoscoop-
beeldje verstoord.
Doorschijnendheid
De gehele cornea behoort volledig transparant te
zijn, maar is bij pups van circa 12-40 dagen nog wat
wazig. Met het blote oog of, beter nog, met een loep
of spleetlampmicroscoop kunnen oedeemplekjes,
littekentjes (wit als sclera), dystrofiehaardjes (wit
als suikerkristallen of glasvezeltjes), bloedvaatjes,
granulatie, pigment of corpora aliena worden op-
gespoord. Veel cornea-afwijkingen gaan met een
plaatselijke vascularisatie gepaard. Oppervlakkige
bloedvaatjes zijn meestal boomtakvormig vertakt
en lopen door in de conjunctiva. Diepe vaatjes
lijken meer op bezempjes (laat vertakkend) en
verdwijnen onder de sclera. Om de afwijkingen in
de diepte te lokaliseren, wordt van de spleetlamp
gebruikgemaakt, liefst in combinatie met een bino-
culaire loep of microscoop.
Is er zoveel cornea-oedeem dat inspectie van de
diepere delen door de troebelheid van de cornea
onmogelijk is, dan kan eventueel een hypertone
NaCl-oplossing (5-10%) op het oog worden gedrup-
peld, met de bedoeling het oedeem tijdelijk te ver-
minderen.
nb. De membraan van Descemet blijft bij cornea-
oedeem helder. Vindt men in een plek cornea-
oedeem een helder putje, dan is dit zeer waar-
schijnlijk een diep corneadefect tot op de mem-
braan van Descemet! Dit dient met fluoresceïne
verder te worden onderzocht (zie verderop). De
rand van het defect (stroma) zal hierbij met fluores-
ceïne aankleuren, de ‘bodem’ van het defect (mem-
braan van Descemet) niet.
226 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 19.17
De spleetvormige lichtbundel doorsnijdt het voorste
oogsegment. 1 cornea, 2 voorste oogkamer, 3 lens,
4 vitreum.
Spleetlamp (microscoop)
Met behulp van een spleetvormige lichtbundel
(afb. 19.17) worden een reflectielijntje op de cornea
en een sneevlak door het oog gemaakt, waarbij
optisch dichtere delen of vlakken oplichten in de
lichtbundel (Tyndall-effect; § 4.1.1).17 De lengte en
breedte van de spleet dienen, voor zover mogelijk,
aan de grootte van het te onderzoeken onderdeel te
worden aangepast.
Bolle en holle oppervlakken, in casu de cornea en
het voorste en achterste lenskapsel, geven daar-
naast ook reflectie. Door de lamp zowel op en neer
als ook heen en weer te bewegen, te draaien en de
invalshoek te variëren (15-45° ten opzichte van de
visuele as van het oog van de onderzoeker) wordt
het oog onderzocht op afwijkingen. Het eerste
‘lijntje’ wordt gevormd door de reflectie op en de
lichtverstrooiing van de corneadoorsnede. Daarna
volgt de doorsnede van de voorste oogkamer als
een donkere strook, waarbij nauwelijks lichtver-
strooiing optreedt. Dan bereikt de lichtbundel het
irisoppervlak en het voorste lenskapsel, die als een
convex (naar de onderzoeker toe bollend) lijntje
waarneembaar is. De lens wordt dan verder ‘door-
sneden’, waarbij de optische dichtheid weer onge-
veer dezelfde is als die van de cornea. Bij oudere
dieren (vanaf een leeftijd van circa 6 jaar) treedt een
fysiologische sclerose van de lenskern (nucleus) op.
Dit betekent dat de nucleus in het spleetlampbeeld
een duidelijk minder transparante doorsnede zal
tonen. Het achterste lenskapsel geeft een concaaf
lijntje te zien. Vervolgens waaiert de lichtbundel in
het vitreum uit. Het netvlies is normaliter niet met
de spleetlamp zichtbaar. Als het netvlies met de
spleetlamp wel zichtbaar is, dan is de lens afwezig
of van zijn plaats geraakt (lensluxatie), of naar an-
terior verplaatst (netvliesloslating).
Sensibiliteit
De gevoeligheid van de cornea kan worden getest
met een gedraaid, vochtig wattenpluisje. Dit dient
te worden gedaan voordat een lokaal anestheticum
wordt toegediend (zie § 19.4.6). Bij aanraking van
de cornea behoort onmiddellijk een lidslag op te
treden (corneareflex). Deze corneareflex is ook op te
wekken door een luchtstootje tegen de cornea (bla-
zen). De cornea mag niet met de vingertop worden
aangeraakt.
Diagnostische kleuringen
Het gebruik van kleurstoffen kan, onder meer, nut-
tig zijn voor het opsporen van defecten in de cornea
en voor onderzoek van het traanafvoersysteem. Be-
staan er aanwijzingen voor (centrale) corneadefec-
ten (oedeem, onregelmatig reflectiebeeld), dan
kunnen deze kleuringen beter tot na het onderzoek
van de diepere delen van het oog worden uitge-
steld. Als de kleurstof aanhecht kunnen de diepere
delen namelijk (voorlopig) minder goed worden
geïnspecteerd.
Fluoresceïne-Na
De oranje kleurstof fluoresceïne-Na wordt na ver-
dere verdunning geelgroen fluorescerend en hecht
zich zeer goed in corneadefecten, waardoor deze
duidelijk(er) zichtbaar worden. Ook kan de passage
door het traanafvoerapparaat met fluoresceïne wor-
den onderzocht. Voor de controle op corneadefec-
ten wordt bij voorkeur gebruikgemaakt van een in
fluoresceïne geïmpregneerd papierstrookje dat cir-
ca één seconde in de ventrale conjunctivazak wordt
gehouden. Een overmaat aan kleurstof wordt zono-
dig weggespoeld.
Het gebruik van een fluoresceïneoplossing is
vooral nuttig voor onderzoek van het traanaf-
voerapparaat. Hiermee wordt veel meer kleurstof
opgebracht dan met een papieren strookje. Na con-
taminatie van een fluoresceïneoplossing kunnen
pathogene bacteriën (bijvoorbeeld Pseudomonas
spp.) in dit medium groeien.17-19 Daarom wordt
meestal gebruikgemaakt van in de handel zijnde
miniverpakkingen.
Passage door het traanafvoerapparaat (afb. 19.18)
Bij een belemmerde traanafvoer, die zich als traan-
streep kan manifesteren (zie § 19.4.2), wordt gelet
op de passage van de fluoresceïne van de conjuncti-
19 Ogen
vazak naar de neus. Hierbij wordt het fluoresceïne-
strookje wat langer in de conjunctivazak gehouden
dan voor aankleuring van de cornea nodig is en
worden eventueel enkele druppels 0,9 NaCl-oplos-
sing op het oog gedruppeld. Ook kan hiertoe een
fluoresceïneoplossing worden gebruikt (zie boven).
Afbeelding 19.18
Het traanapparaat. 1 traanklier, 2 accessoire traanklie-
ren, 3 fornix, 4 punctum lacrimale inferior, 5 punctum
lacrimale superior, 6 sacculus lacrimalis, 7 ductus naso-
lacrimalis, 8 uitmonding in de neusopening.
Afbeelding 19.19
Corneadefecten op doorsnede, gekleurd met fluoresceïne (in de tekening zwart). a Oppervlakkig epitheeldefect,
b defect tot in het stroma, c defect tot op de membraan van Descemet (de membraan van Descemet wordt door
fluoresceïne niet aangekleurd). 1 traanfilm, 2 epitheel, 3 stroma, 4 membraan van Descemet, 5 endotheel, 6 kamer-
water.
227
Bij een laaggehouden neus behoort de fluoresceïne-
oplossing na maximaal een minuut het ipsilaterale
neusgat te bereiken. In twijfelgevallen is het moge-
lijk dit te controleren met behulp van kobaltblauw
licht, omdat de fluorescentie hierbij veel duidelijker
zichtbaar wordt. Ziet men een vlotte passage en
toch tranenvloed (epiphora), dan kan worden ge-
concludeerd dat er sprake is van overproductie, bij-
voorbeeld door irritatie. Een te hoge traanproductie
zou overigens met behulp van de Schirmer-tear-test
al eerder in het oogonderzoek zijn vastgesteld (zie
§ 19.4.3). Ziet men een vertraagde, of in het geheel
geen passage, dan kan de tranenvloed een gevolg
zijn van afwijkingen in het traanafvoerapparaat,
eventueel gecombineerd met overproductie.
Corneadefecten (afb. 19.19)
Fluoresceïne kan niet in of door intact cornea- (en
conjunctiva-)epitheel dringen. Bij een epitheel- (of
dieper) defect kan de stof wel indringen en zich
hechten in en tussen het beschadigde epitheel en/
of stroma. Bij twijfel kan men gebruikmaken van
kobaltblauw licht en een loep of spleetlampmicro-
scoop. Indien een fluoresceïne-positief defect aan-
wezig is, wordt gelet op de lokalisatie, de grootte,
de rand en de diepte. Is de rand glad en regelmatig
en is er eventueel vaatingroei naar dit gebied, dan
zijn dit tekenen van een goede genezingstendens.
Zijn de randen onregelmatig of ondermijnd (de
228 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
fluoresceïne ‘kruipt’ hieronder) en ontbreekt vaat-
ingroei, dan zijn dit tekenen van indolentie. Even-
tueel kan men een afkrabseltje van deze randjes
maken voor nader onderzoek (microbiologie, cyto-
logie) (zie § 19.2). Is de rand gezwollen en geelgrijs,
dan is dit een teken van een veelal agressieve verwe-
king van het corneaweefsel door lyserende bacterie-
producten.
Behalve op het aspect van de randen wordt ook ge-
let op de diepte van het defect. Bij diepe defecten
tot op de membraan van Descemet kleuren epitheel
en stroma wel aan met fluoresceïne, maar de mem-
braan van Descemet niet. Bij zeer diepe defecten
ontstaat zo een fluorescerend ‘kraterwandje’ met
een dun, glashelder centrum. In een dergelijk geval
dient men grote voorzichtigheid in acht te nemen
in verband met het risico van corneaperforatie. Be-
schadigd granulatieweefsel op de cornea kleurt ook
met fluoresceïne; dit dient niet te worden verward
met een corneadefect.
De fluorescentie is na enkele uren weer verdwe-
nen. Zodra een corneadefect met zich afplattende
epitheelcellen is afgedekt, is deze plek fluoresceïne-
negatief, ook al is de cornea nog niet op dikte.
Bengaals roze (geen routine)
Bengaals roze* (dichloro-tetra-iodo-fluoresceïne)
1% dringt door in intacte, maar niet-vitale epitheel-
cellen van cornea of conjunctiva en bindt aan cellen
die niet met mucine zijn bedekt en dan paarsrood
worden aangekleurd.20 Een Bengaals-roze-posi-
tieve cornea is een indicatie voor een (in kwalitatief
en/of kwantitatief opzicht) inadequate traanfilm.
De druppel werkt irriterend op de oogbol, zodat
vooraf een lokaal anestheticum moet worden toe-
gediend. Bij defecten treedt een hardnekkige kleu-
ring op. Deze kleurstof wordt dan ook pas bij ge-
bleken, specifieke noodzaak toegepast nadat door
middel van fluoresceïne is aangetoond dat er geen
defecten aanwezig zijn.
Derhalve wordt deze diagnostische kleuring al-
leen toegepast bij, door dubieuze stt-waarden
ontstane, verdenking op een keratoconjunctivitis
sicca of een te snel opbrekende traanfilm zonder
epitheeldefecten (fluoresceïne-negatief). Het aantal
paarsrode vlekjes, dat alleen met behulp van een
spleetlampmicroscoop nauwkeurig is te tellen, is
een maat voor het verval en dientengevolge voor de
ernst van de verstoring van de traanfilm.
* Bij het ter perse gaan van dit boek was Bengaals roze niet
verkrijgbaar, waarbij het onduidelijk was of het ging om
een definitief gestopte levering. In plaats van Bengaals
roze kan Lissamine-groen worden gebruikt.
Bij de kat kunnen ook dendritische corneade-
fecten, zoals deze door een herpesinfectie kunnen
worden veroorzaakt, met behulp van Bengaals roze
worden aangekleurd.
■
19.4.10 Voorste oogkamer (camera anterior)
Voor het onderzoek van de voorste oogkamer
wordt gebruikgemaakt van de spleetlamp of even-
tueel van een kleine focale lichtbron. De voorste
oogkamer wordt beoordeeld op vorm, diepte en
helderheid.
Vorm en diepte
De voorste begrenzing wordt door het endotheel
van de cornea gevormd. In de lichtbundel van de
spleetlamp wordt speciaal gelet op de achtergrens
van de corneadoorsnede (het eerste ‘brekingslijn-
tje’). Hier kunnen zich kleine precipitaten bevin-
den, geplakt tegen het endotheel, waardoor een
onregelmatige, hobbelige binnenbegrenzing ont-
staat. De iris en, ter hoogte van de pupil, de lens
vormen de posteriore begrenzing van de voorste
oogkamer. De iris behoort, liggend tegen de lens,
de kromming van de lens te volgen. Bij verdikking
van de iris wordt deze regelmatige kromming ver-
stoord en toont het lichtlijntje van de spleetlamp
een hobbeltje of een groter ‘afstapje’ naar de lens
dan gebruikelijk. Bij verlies van steun van de lens
door bijvoorbeeld loslating, afwezigheid of afplat-
ting van de lens, komt de iris in een plat vlak te lig-
gen, waardoor de voorste oogkamer dieper wordt
en het spleetlijntje over de door de iris gevormde
achterbegrenzing recht wordt.
De kamerhoek wordt gevormd door de voorvlakte
van de irisbasis en de binnenzijde van de cornea
ter hoogte van de limbus. De kamerhoek dient een
ruime toegang naar het kamerwater-afvoerende
drainagesysteem te vormen (zie § 19.4.7). In de oog-
heelkundige literatuur wordt niet altijd op ondub-
belzinnige wijze onderscheid gemaakt tussen de
begrippen kamerhoek en drainage- of filtratiehoek.
Is de kamerhoek vernauwd, dan zal het lichtlijntje
van de spleetlamp op de iris dichter bij of tegen het
cornea-endotheel komen te liggen.
Het ligamentum pectinatum van de drainage kan
slechts met behulp van een speciale contactlens
worden geïnspecteerd (gonioscopie).21
Helderheid
Het kamerwater behoort glashelder te zijn. Daar-
om is de voorste oogkamer in de lichtbundel van
de spleetlamp optisch ‘leeg’. Elke troebeling in de
voorste oogkamer is in principe afwijkend. Voor-
beelden van troebelingen zijn de volgende.
19 Ogen
Bij trauma kan een uveavaatje ruptureren en zo
kan een bloeding in de voorste oogkamer optreden
(hyphaema). In de lichtbundel van de spleetlamp
vindt men dan de voorste oogkamer meer of min-
der gevuld met bloed. Is de bloeding reeds gestopt,
dan kan een horizontaal niveau van gesedimen-
teerde erytrocyten in de voorste oogkamer worden
aangetroffen.
Vindt men pus(vlokjes) in de voorste oogkamer,
dan spreekt men van een hypopion. In het algemeen
zijn dit door ontstekingen in de uvea geproduceer-
de ontstekingsproducten (uveitis anterior).22
Na ontsteking of trauma kunnen verklevingen of
vergroeiingen (synechiae) optreden. Zijn deze syn-
echiae gevormd tussen iris en cornea, dan spreekt
men van een synechia anterior, bij vergroeiing tussen
iris en lens van een synechia posterior. In het kader
van een membrana pupillaris persistens kunnen
draadvormige structuren in de voorste oogkamer
worden gezien (zie § 19.4.12: embryonale resten).
Een enkele keer kunnen vast- of losliggende, veelal
gepigmenteerde, blaasjes (iriscysten) in de voorste
oogkamer worden aangetroffen. Zeer iele, witte,
over de pupilrand hangende vlokjes vitreum wijzen
op een beginnende lensluxatie (zie § 19.4.14). Ook
neoplasieën kunnen de voorste oogkamer deels of
geheel opvullen.
■
19.4.11 Pupil
Vorm en stand
De pupil is de centrale opening in de iris. De vorm
van de opening wordt bepaald door het verloop van
de vezeltjes van de m. sphincter pupillae. De mees-
te diersoorten hebben een ronde pupil. De kat heeft
een verticaal spleetvormige pupil. De pupilvormen
zijn vooral duidelijk herkenbaar in volledige miosis
(nauwe pupilstand).
In mydriasis (wijde pupilstand) zijn de pupillen
meestal (nagenoeg) rond. Is de pupilgrootte links
en rechts verschillend, dan spreekt men van anisoco-
rie. Bij verklevingen tussen bijvoorbeeld de pupil-
rand en de lens of de cornea kunnen vormverande-
ringen van de pupil (dyscorie) optreden.
Reflexen
Het pupillaire reflexapparaat regelt de grootte van
de pupilopening en daarmee de hoeveelheid licht
die op de retina valt. Hierbij wordt tevens het ac-
commodatiesysteem van de lens beïnvloed. De m.
sphincter pupillae is de krachtigste spier; hij wordt
geïnnerveerd door in de n. oculomotorius meelo-
pende parasympathische vezels. De m. dilatator
pupillae wordt door sympathische vezels geïnner-
veerd.
229
Directe pupilreflex (dpr). In een volledig verduis-
terde ruimte wordt een krachtige, niet te grote
lichtbron voor het oog gehouden. Hiervoor kan
bijvoorbeeld een penlampje worden gebruikt. De
lamp wordt op circa 5 cm voor het oog in de denk-
beeldige visuele as gehouden, waarbij de lichtbun-
del op het centrale deel van de retina (area centralis)
zal vallen. Het oog moet zich ten minste 15 secon-
den aan het duister kunnen adapteren. Dan wordt
plotseling het licht aangedaan. De pupil van het be-
schenen oog moet hierop vlot vernauwen en klein
blijven (miosis).
Consensuele of indirecte pupilreflex (cpr). Hierbij let
men op de pupil van het oog dat niet wordt belicht.
Om deze te kunnen beoordelen dient de ruimte
wat minder duister te zijn dan voor het beoordelen
van de directe pupilreflex. Na belichten van één
oog is het gebruikelijk dat ook in het oog dat niet
is belicht vlot een miosis optreedt. De consensuele
pupilreflex wordt benoemd naar het oog dat wordt
belicht.
Wanneer er licht op de retina valt, behoort de ver-
nauwing binnen enkele seconden op te treden en
optimaal te zijn na 5-6 seconden. Na het uitdoen
van het licht treedt langzaam weer mydriasis op
(minimaal in 15 seconden). Komt de miosis bij be-
lichting traag tot stand, dan kan dit het gevolg zijn
van stress of angst van het dier of het kan duiden
op een pathologische verandering. De handeling
kan in dat geval nog enkele malen worden her-
haald.
Pupilstijfheid, dat wil zeggen de volledige afwe-
zigheid van een reactie op licht, is vrijwel zonder
uitzondering het gevolg van een pathologische
omstandigheid (indien althans geen gebruik is ge-
maakt van een mydriaticum).
Als vuistregel kunnen bij pupilreacties de volgen-
de conclusies worden getrokken:
1 dpr en cpr normaal aanwezig: normaal;
2 dpr en cpr beiderzijds vertraagd aanwezig: ang-
stig dier of retina-afwijkingen zonder volledig
functieverlies;
3 normale pupilgrootte, dpr en cpr afwezig: moge-
lijk vergroeiingen tussen lens en iris of irisatrofie;
4 mydriasis beiderzijds, dpr en cpr afwezig: bei-
derzijdse motorische stoornis, eventueel met
sensibele stoornis gecombineerd, verder niet te
lokaliseren;
5 anisocorie, bijvoorbeeld: rechteroog (geringe)
mydriasis, pupilgrootte in het linkeroog normaal,
rechts: dpr en cpr vertraagd of afwezig, links:
dpr en cpr normaal: afwijking(en) in het sensibe-
le systeem, te weten in het verloop van de retina
tot het chiasma opticum rechts;
6 anisocorie, bijvoorbeeld rechteroog: mydriasis,
230 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
linkeroog normaal, rechts: dpr afwezig, cpr nor-
maal, links: dpr normaal, cpr afwezig: defect in
het verloop van de parasympathische innervatie
(via de n. oculomotorius), rechts;
7 anisocorie, bijvoorbeeld rechteroog: mydriasis,
linkeroog normaal, rechts: dpr en cpr afwezig,
links: dpr normaal en cpr afwezig: geen func-
tie van n. opticus en ganglion ciliare, rechts. Dit
wordt meestal door een retrobulbaire laesie ver-
oorzaakt.
■
19.4.12 Regenboogvlies (iris)
De iris is een onderdeel van de uvea (het vaatvlies).
Posterior gaat de iris zonder duidelijke grens over
in het corpus ciliare. Het corpus ciliare gaat, bij de
ora ciliaris retinae, over in de choroidea en het pig-
mentepitheel van de retina.
De iris bestaat uit bindweefsel, spiervezels van de
m. sphincter en dilatator pupillae, veel bloedvaat-
jes en zenuwvezels en is meestal sterk gepigmen-
teerd. Bij de meeste diersoorten wordt een sterk
ontwikkelde arteriële ring in de irisbasis aangetrof-
fen. Deze is vaak te zien als een kleine, wat slinge-
rende, verheven ring.
Kleur
Bij de meeste diersoorten is de iris diepbruin tot
goudgeel gepigmenteerd (bij de Siamees blauw).
Aan de pupilrand is de pigmentatie in het alge-
meen het sterkst. Uitlopend pigmentepitheel
van de retina bekleedt de achtervlakte van de iris.
Ontbreekt de pigmentatie van het voorblad en het
stroma van de iris zelf, dan krijgt de iris een blauw
aspect ten gevolge van het doorschemerende pig-
mentepitheel. Ontbreekt zowel het pigment in de
iris als in het pigmentepitheel (albino), dan krijgt
de iris een rood aspect door het doorschemerende
vaatnet. Vaak gaan irispigmentafwijkingen ge-
paard met soortgelijke veranderingen in de choroi-
dea. Soms ontbreekt alleen in één oog het pigment,
waardoor twee verschillend gekleurde irissen
ontstaan (heterochromia iridis). Dit wordt bijvoor-
beeld gezien bij ‘blue merle’-honden.
Als de iris rood-rossig of grauw verkleurd is,
duidt dit op hyperemie en/of een exsudatief beslag.
Dit zijn tekenen van iritis of uveitis. Lokale, ver-
worven, sterk gepigmenteerde verhevenheden zijn
een aanwijzing voor een beginnende neoplasie.
Gladheid
De normale iris heeft door het vlak onder het op-
pervlak gelegen vaatnet een wat onregelmatig op-
pervlak. Bij inspectie met de spleetlamp laten we de
lichtbundel op de iris schijnen. Er ontstaat dan een,
min of meer aan de lensbolling evenwijdig, gebo-
gen lijntje. Men let op lokale, vaak extra gepigmen-
teerde zwellingen (melanoom). Ook een extra glad,
wat ‘gespannen’ oppervlak van de iris, door diffuse
zwelling, is afwijkend (bijvoorbeeld ontsteking of
neoplasie van de gehele iris).
Dikte
Valt de lichtstreep van de spleetlamp op de iris en
over het voorste lenskapsel, dan kan men, juist op
de overgang, zeer goed de dikte van de iris beoor-
delen.
Is de iris verdikt, dan zal het lichtlijntje een
duidelijker ‘afstapje’ maken vanaf de iris naar
het voorste lenskapsel. Ook de kromming van de
iris kan hierbij duidelijk afwijkend zijn (zie ook
§ 19.4.10).
Defecten
Bij inspectie met de focale lichtbron of de spleet-
lamp behoort de rand van de iris gaaf en regelmatig
te zijn. De pupil dient de bij de betrokken diersoort
passende vorm te hebben.
Defecten in de iris (waarbij men door de iris de
lens kan zien) wijzen veelal op aangeboren slui-
tingsdefecten (colobomata) (afb. 19.20); de pupil-
vorm is hierbij meestal slechts weinig veranderd.
Ook kan men mazige defecten aantreffen (atrofie),
de iris kan lokaal bijna doorzichtig zijn of zelfs
over grote delen ontbreken (aniridie).
Embryonale resten
Tijdens de embryonale ontwikkeling ligt over
de latere pupil van het primitieve irisweefsel een
vaatvliesje, de membrana pupillaris (zie afb. 19.24).
Deze membraan hecht aan de irisvoorvlakte, ter
hoogte van de zogenaamde collarette aan (epipupil-
Afbeelding 19.20
Onderbroken pupilcontour door sluitingsdefecten in de
iris/pupilrand (colobomata).
19 Ogen 231

lair, dus niet aan de pupilrand zelf), gaat circa twee
weken voor de geboorte in regressie en is doorgaans
twee tot vier weken na de geboorte geheel verdwe-
nen. Af en toe blijven resten van deze membraan
achter, als congenitale afwijking (afb. 19.21).
Loopt er een ‘draadje’ over het irisoppervlak of
steekt dit over de pupil naar een ander deel van de
iris, of hecht dit aan de lens of aan de cornea aan,
dan spreekt men van een membrana (epi)pupillaris
persistens (mpp). Zijn er in het centrum grotere
delen van de membraan gepersisteerd met enkele
draadjes naar de iris, dan lijkt dit soms op een spin-
nenweb in de voorste oogkamer. Zij kunnen ook
met het cornea-endotheel vergroeid blijven en daar
littekens vormen. Draadjes vanaf het irisoppervlak
of vanaf de pupilrand kunnen ook verkregen zijn
(uveitis).
(Stil)stand
Daar de iris normaliter door de lens gesteund en
iets naar voren wordt gedrukt, dient de iris deze
zelfde kromming aan te nemen. Is er geen of een
te platte lens of ligt de lens los, dan verliest de iris
haar steun en komt in een plat vlak te liggen. Bo-
vendien volgt de iris en vooral de pupilrand dan
niet langer de oogbewegingen, maar raakt in een
trilling of deint na bij oogbewegingen (iridodonesis).
Bij inspectie (op iridodonesis) moet de onderzoeker
het eigen hoofd goed stil houden. Ook de patiënt
moet hierbij zo stil mogelijk worden gehouden
(laat degene die het dier vasthoudt goed steun zoe-
ken met de elleboog op de tafel). Met een lamp of
spleetlampje wordt vooral op de rand van de iris
gelet en gewacht tot de patiënt zelf een oogbewe-
ging maakt. Direct volgend op de oogbewegingen
kan men dan de iridodonesis zien optreden. Blijkt,
bij inspectie met de spleetlamp, een rechte of een
iets naar posterior krommende spleetlamplijn op
de iris te ontstaan, dan is dit een sterke aanwijzing
voor onvoldoende of afwezige steun van de lens.
Men dient dan extra op deze iridodonesis, de plaats
en de vorm van de lens te letten, alsmede op in de
voorste oogkamer aanwezige vitreumvlokjes.
Bij een circulaire vergroeiing van de iris met de
lens (bijvoorbeeld na iritis) kan een belemmering
van de kamerwaterstroom door de pupil optreden.
Hierdoor kan de iris naar anterior bomberen (iris
bombans; zie afb. 19.27a). Het lichtreflectielijntje
van de spleetlamp op de iris komt nu vrijwel direct
achter de cornea te liggen, de kamerhoek is bijna
dichtgedrukt en centraal loopt de iris sterk poste-
rior naar het voorste lenskapsel. Deze afwijking
gaat vaak gepaard met een algehele drukverhoging
in het oog (glaucoom), waardoor tevens een diffuse
corneatroebeling (oedeem) optreedt. Dit bemoei-
lijkt het spleetlamponderzoek van achter de cornea
gelegen oogstructuren aanzienlijk.

Afbeelding 19.21
Resten van het hyaloïde systeem, de tunica vasculosa lentis en de membrana pupillaris: membrana (epi)pupillaris
persistens. 1 overstekend over de pupil, 2 lopend van de iris naar het voorste lenskapsel, 3 tussen de iris en het cor-
nea-endotheel; 4 rest van de arteria hyaloidea (slechts zichtbaar indien van een speetlampmicroscoop gebruik wordt
gemaakt), 5 overblijfsel van de tunica vasculosa lentis (anterior).
232 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Transilluminatie
In die gevallen waarin inspectie van de voorste oog-
kamer en vooral van iris en pupil door corneatroe-
beling wordt bemoeilijkt, kan men eventueel tot
transilluminatie overgaan. Hierbij wordt met een
kleine krachtige lichtbron (bijvoorbeeld penlamp-
je), van onder af, in het oog geschenen of wordt het
lampje direct op de sclera geplaatst, op 5-10 mm
posterior van de limbus. Hierdoor valt licht op het
tapetum lucidum. Kijkt men van voren af in het
oog, dan kan men toch, door het terugkaatsende
licht, de contour en de scherpte van de pupilbe-
grenzing beoordelen.
■
19.4.13 Achterste oogkamer (camera posterior)
De achterste oogkamer wordt gevormd door de
ruimte begrensd door de lens, het corpus ciliare
en de iris. De ruimte onttrekt zich normaliter aan
inspectie. Een enkele keer kan deze ruimte min
Afbeelding 19.22
Doorsnede van de lens (hond). 1 voorste lenskapsel,
2 epitheel, 3 cortex (jongste lensvezels), 4 juveniele
kern, 5 foetale kern, 6 embryonale kern, 7 achterste
lenskapsel.
of meer door een van het corpus ciliare uitgaande
cyste of neoplasie worden opgevuld. Hierdoor
ontstaat ruimte tussen de iris en de lens, waardoor
inspectie met behulp van de spleetlamp mogelijk
wordt.
■
19.4.14 Lens (lens cristallina)
De lens is een biconvexe structuur (afb. 19.22),
waarbij de dikte tussen beide polen bij de hond
(van anterior naar posterior) 6-7 mm is. Anterior
bevindt zich een vrij dik lenskapsel met een of twee
laagjes epitheel daaronder. Net voorbij de equator
is de overgang naar de capsula lentis posterior, die
veel dunner is en waar geen epitheel onder ligt. De
lensinhoud bestaat uit lensvezels. Deze worden
gedurende het gehele leven, vanuit het equator-
gebied, als uienschillen om de oudere lenskernen
gevormd. Het centrum of de nucleus van de lens
is hierdoor in de loop der jaren aan verdichting
onderhevig. Bovendien treedt dehydratie op. Dit
wordt bij oudere dieren (vanaf circa zesjarige leef-
tijd) manifest als een (fysiologische) witting van de
lenskern (nucleaire sclerose).
De lensvezels liggen zodanig gegroepeerd dat de
connectieplaatsen waar de celuiteinden bij elkaar
komen (afb. 19.23) aan de anteriore zijde van de
lens een Y en posterior een omgekeerde Y vormen.
Vooral bij pups en kittens zijn deze lijnen met de
spleetlampmicroscoop duidelijk zichtbaar. Troebe-
ling van lensvezels begint vaak op deze scheidings-
lijnen, waardoor zij ook met het blote oog in het
spleetlamplicht zijn te onderscheiden.
De lens hangt aan zeer fijne draadjes (fibrae zonu-
lares) die samen het ophangapparaat, de zonulae
Zinni (apparatus suspensorius lentis) vormen. De
fibrae zijn aan de lenszijde bij de equator en aan de
andere zijde vooral tussen de processus ciliares van
het corpus ciliare bevestigd.
De lens bevat geen bloedvaten of zenuwen en
zal dan ook uiterst zelden ontstekingsreacties
vertonen (alleen bij congenitale, traumatische of
neoplastische afwijkingen). Tijdens de embryonale
ontwikkeling groeit de arteria hyaloidea (ah) van-
uit de papil naar anterior (afb. 19.24). Bij de lens
deelt deze zich in een vaatnet rond de lens, de tu-
nica vasculosa lentis (tvl). Deze vindt aansluiting
op de vaatring, in de toekomstige irisbasis, waar
ook de membrana pupillaris (mp) van uitgaat. Dit
ah-tvl-mp-systeem gaat kort voor de geboorte
in regressie. Een restje van de arteria hyaloidea is
postnataal zichtbaar als een (spleetlamp) microsco-
pisch klein, wit, kurkentrekkervormig strengetje,
19 Ogen 233

dat iets onder de achterste pool aan de capsula pos-
terior hangt (zie afb. 19.21).
Een eerste inspectie van de lens wordt verricht met
een focale lichtbron en vervolgens met de spleet-
lamp (afb. 19.25 en 19.17).
nb. Direct na deze eerste inspectie wordt de visus
getest (zie § 19.4.16), zodat deze niet door een toe-
gediend mydriaticum wordt beïnvloed. Bij dieren
die reeds een mydriasis hebben, bijvoorbeeld ten
gevolge van uitval van de netvliesfunctie, kan het
lens-, vitreum- en fundusonderzoek direct worden
afgewerkt. Is er een min of meer normale pupilre-
actie, dan wordt voor het definitieve onderzoek van
de lens en de diepere delen per oog één druppel van
een kortwerkend mydriaticum toegediend (oudere
dieren: tropicamide 0,5%; dieren tot circa twaalf
weken: atropine 1%).4
Let op: indien bij een patiënt glaucoom (een ver-
hoogde intraoculare druk, groene staar, verhoogde
tensie) wordt vermoed of is gediagnosticeerd, of

Afbeelding 19.23 Afbeelding 19.24

Het lensvezelverloop in de voorste en achterste delen Het (embryonale) hyaloïde vaatsysteem in het oog op
van de lens. Waar de vezels aan elkaar hechten ontstaan het hoogtepunt van zijn ontwikkeling. 1 arteria hyaloidea,
verbindingslijnen. Hierdoor wordt anterior een Y- en pos- 2 tunica vasculosa lentis (TVL) posterior, 3 TVL anterior,
terior een omgekeerde-Y-afbeelding gevormd. 4 membrana pupillaris.

Afbeelding 19.25
Spleetlampbeeld van het voorste oogsegment: a bij miosis, b bij mydriasis. 1 reflectie op snijvlak met de cornea,
2 spleetvormige lichtbundel op de irisvoorvlakte, 3 spleetvormige lichtbundel op het voorste lenskapsel, 4 snijvlak
met de lens, 5 spleetvormige lichtbundel op het achterste lenskapsel.
234 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
indien hiervoor een verhoogd risico bestaat (bij-
voorbeeld bij lensluxatie), is het gebruik van een
mydriaticum gecontra-indiceerd! Houd er ook
rekening mee dat dieren, en wel in het bijzonder
katten, na toediening van een mydriaticum kun-
nen gaan smakken, speekselen en/of schuimbek-
ken. Dit komt doordat het bittere mydriaticum via
de ductus nasolacrimalis de farynx bereikt en op de
smaakpapillen inwerkt.
Helderheid
Macroscopisch is de lens volledig transparant met,
bij benadering, dezelfde dichtheid (in het spleet-
lamplicht) als de cornea. Elke (in de lichtbundel op-
lichtende) witting van de lens of het kapsel wordt
cataract (grijze of grauwe staar) genoemd.
Voor de lokalisatie binnen de lens worden de ter-
men polair, (sub)capsulair, corticaal (schors), ante-
rior, posterior en nucleair gehanteerd. Wittingen
aan de rand van de lens worden omschreven als
equatoriaal (afb. 19.26).
Grootte en vorm
Bij een door zwelling vergrote lens wordt in de
spleetlampbundel meestal slechts een wat ondiepe
voorste oogkamer gezien. Is de lens te klein in dia-
meter, dan zijn bij volledige mydriasis de processus
ciliares van het corpus ciliare binnen de pupilrand
zichtbaar. Verder kan de lens ook te vlak of onregel-
matig geplooid van oppervlak zijn, of juist konisch
uitstulpen. Bij een te vlakke lens komt de iris in
Afbeelding 19.26
Lokalisaties van lensverdichtingen (cataract). 1 capsulair,
2 subcapsulair, polair, anterior, 3 corticaal, 4 nucleair,
5 equatoriaal, 6 subcapsulair, polair, posterior, 7 retro-
lentaal.
een plat vlak te liggen. Is de voorvlakte onregelma-
tig, dan neemt de iris deze vorm min of meer over.
De lichtlijntjes van de spleetlamp op de iris en het
voorste kapsel worden hierdoor (te) recht of golf-
vormig (zie afb. 19.28a). Conische veranderingen
worden vooral posterior gezien, waarbij de spleet-
lamplijn op de achterste lenskapsel, extra de diepte
in, wegbuigt of een te grote kromming vertoont.
Stilstaand of trillend
Indien een deel van de fibrae zonulares ontbreekt
of defect is (afb. 19.27), zal de lens gedeeltelijk los
komen te liggen en kan er vitreum over de pupil-
rand naar de voorste oogkamer ‘lekken’. Dit is dan
te zien als zeer iele, witte wolkjes in de voorste oog-
kamer. Bij een oogbeweging kan de lens dan door
de eigen traagheid achterblijven en natrillen (len-
todonesis). Net als bij de inspectie op iridodonesis
moet de kop van de patiënt ook nu zorgvuldig wor-
den stilgehouden en moet een spontane oogbewe-
ging worden afgewacht.
Plaats
Bij verscheuring van een groot deel van of alle fi-
brae zonulares kan de lens zichtbaar van plaats
veranderen. Bij gedeeltelijke verscheuring ontstaat
een subluxatie, waarbij de iris gedeeltelijk haar
steun is verloren, iridodonesis optreedt en voorts
een maanvormige opening ontstaat tussen de pupil
en de lenscontour (afb. 19.28c).
Bij een totale luxatie naar anterior (afb. 19.28d), in
de voorste oogkamer, komt de spleetlamp-‘door-
snede’ van de lens direct tegen het cornea-endo-
theel aan te liggen. Bij totale luxatie naar posterior
ziet men in de lichtbundel, in de ergste gevallen
achter de pupil, in het geheel geen of slechts een
klein deel van de lens. Voor vergroting van de af-
wijkingen in lens of omgeving kan gebruik worden
gemaakt van de oftalmoscoop (+8 tot +12).
■
19.4.15 Glasvocht (vitreum)
Het vitreum is een gelatineuze massa met moge-
lijk vele compartimenten. Over deze structuur
is nog maar weinig bekend. Ook dit deel van het
oog bevat geen bloedvaten of zenuwen. Een wittig
strengetje vanaf het posteriore lenskapsel, richting
retina, kan duiden op een a. hyaloidea persistens.
Bij verdichtingen (afb. 19.29), bijvoorbeeld door
degeneratieve processen, is er kans op het ontstaan
van kleine witte vlokjes die kunnen zweven (aste-
roïde hyalose). In een vervloeid vitreum kunnen zij
ook de neiging vertonen om neer te dwarrelen (syn-
chysis scintillans). Bij het onderzoek met de spleet-
19 Ogen 235

Afbeelding 19.27
a De pupilrand is met het voorste lenskapsel vergroeid. Door de voortgaande productie van kamerwater wordt de iris
naar anterior gedrukt: iris bombans/bombé.
b Een deel van de fibrae zonulares is verscheurd. De lens is naar posterior geluxeerd. De iris en de lens verliezen hier-
door hun steun, respectievelijk fixatie en gaan ‘wiebelen’: irido- respectievelijk lentodonesis.

Afbeelding 19.28
Spleetlampbeelden.
a Bij mydriasis van een lens die anterior te vlak en gegolfd is en posterior conisch is vervormd.
b Lensluxatie naar posterior, bij miosis.
c Lensluxatie naar posterior, bij mydriasis. Een donker maantje wordt zichtbaar tussen de lensequator en de pupil-
contour.
d Lensluxatie naar anterior (in de voorste oogkamer). De lensdoorsnede is nu direct achter de cornea zichtbaar.
236 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

lamp, bij volledige mydriasis, kunnen deze kristal-
lijne stipjes posterior van het achterste lenskapsel
oplichten in de spleetlichtbundel. Ziet men in de
spleetlichtbundel grotere vlokken of bloedslierten,
dan wijst dit op processen uitgaande van het vaat-
vlies of het netvlies. Vindt men slierten, eventueel
met vaatjes, achter de lens, dan kan dit, behalve
op congenitale afwijkingen, op netvliesloslating
wijzen. Is het massiever, met dikkere vaten, dan be-
Afbeelding 19.29
Spleetlampbeeld, bij mydriasis, van verdichtingen in het
vitreum. Het witte strengetje retrolentaal aan het ach-
terste lenskapsel is een arteria hyaloidea persistens. In
het vitreum lichten slierten of vlokjes (asteroïde hyalosis
of synchysis scintillans) op.
hoort ook neoplasie tot de mogelijkheden. Worden
afwijkingen in het vitreum gevonden, dan kunnen
deze eventueel met de oftalmoscoop nader worden
bekeken (lenzen +1 tot +8).
■
19.4.16 Oogachtergrond (fundus) (netvlies,
vaatvlies)
Onder de fundus wordt verstaan de met de oftal-
moscoop zichtbare, achterste binnenbekleding
van de oogbol (afb. 19.30). De binnenste laag wordt
gevormd door de retina (netvlies). Dit is een door-
zichtig vlies, waardoor de onderliggende choroi-
dea (vaatvlies) zichtbaar is. Pas bij afwijkingen als
exsudaatvorming, (retina)bloeding, retinitis of
loslating (ablatio retinae), kan men de retina zelf
beoordelen. De area centralis (bij de mens gele vlek
of macula genaamd) is het deel waarmee, bij miosis,
(de voornaamste) beeldregistratie plaatsvindt. De
area centralis bevat de grootste concentratie kegel-
tjes. Naar perifeer wordt de concentratie staafjes
snel hoger, in het bijzonder bij de in de schemer
jagende diersoorten. De zenuwvezels van de retina
komen samen in de papilla optica (discus opticus)
of kortweg papil, vanwaar ze als n. opticus (n. ii)
via het chiasma opticum naar de hersenen lopen.
De papil is het enige deel van het zenuwstelsel dat
men niet-invasief kan inspecteren.
Bij de meeste diersoorten loopt de grootste concen-
tratie aan retinale bloedvaten naar en rond de area

A B

Afbeelding 19.30
Fundusbeelden (bij directe oftalmoscopie kunnen telkens slechts kleine gedeelten van de fundus worden beoordeeld)
van het rechteroog van een hond (a) en het linkeroog van een kat (b). Donker vaatpatroon: venulae retinales; licht
vaatpatroon: arteriolae retinales. Licht deel: tapetum lucidum; donker, gevlekt deel: tapetum nigrum.
19 Ogen
centralis. De arteriolae retinales zijn in het alge-
meen veel dunner en feller rood dan de venulae, die
wat donkerder rood zijn gekleurd. Bij de hond ont-
springen de arteriolae aan de rand van de papil; de
venulae komen samen in een (deel van een) veneuze
ring, meer centraal in de papil. Bij de kat verdwij-
nen de vaten direct aan de rand van de papil in het
weefsel. De retinavaten vormen het enige deel van
het vaatstelsel in het lichaam dat zo kan worden
geïnspecteerd.
Posterior ten opzichte van de retina ligt de cho-
roidea (vaatvlies). De binnenlaag van de choroidea
is bij de meeste diersoorten/rassen sterk gepigmen-
teerd. Men spreekt dan ook van tapetum nigrum.
Dit geldt niet voor een dorsaal van de papil ge-
legen, min of meer halfcirkelvormig gebied, dat
in kleur van blauw naar oranjegeel of groen kan
variëren en dat tapetum lucidum wordt genoemd.
Dit gebied bevat kristallijne structuren die het licht
uiteen doen vallen, zodat een grote variatie aan
kleuren ontstaat. Voordat deze structuren worden
aangelegd (pups/kittens jonger dan circa zeven we-
ken) is dit deel van de fundus diep paarsblauw.
Bij sommige honden met een zeer sterk gepig-
menteerde (ook chocoladekleurige) huid kan het
tapetum lucidum weinig ontwikkeld zijn of zelfs
ontbreken. Bij sommige dieren met weinig pig-
ment, veel wit of met het blue merle-kleurpatroon,
kunnen kleinere of grotere gebieden van het tape-
tum nigrum en/of lucidum ontbreken, waardoor
de erachter liggende vaten van de choroidea zicht-
baar worden. Deze vaten dienen min of meer regel-
matig radiair naar en van de papil te verlopen. Door
de zeer grote variatie aan fundusbeelden tussen en
binnen diersoorten en rassen is de fundus voor een
onervaren onderzoeker moeilijk te beoordelen. In
dat geval zullen slechts grove afwijkingen kunnen
worden vastgesteld. Bij twijfel is het beter hier-
over geen uitspraak te doen, maar de patiënt door
iemand die op dit gebied specifiek deskundig is te
laten onderzoeken.
Onderzoek van de visus
Het onderzoek van de visus bij dieren is moeilijk
en niet zo erg betrouwbaar. Heeft de eigenaar in
de anamnese gemeld dat de patiënt bij licht en/of
schemer tegen voorwerpen oploopt, dan is dit veel-
al wel een betrouwbaar gegeven. De visus wordt in
ieder geval onderzocht voordat de pupilgrootte is
beïnvloed (bijvoorbeeld aansluitend op het onder-
zoek van de pupilreflex), maar eventueel nog eens
nadat mydriasis is opgewekt (bijvoorbeeld bij cen-
trale troebelingen van cornea, voorste oogkamer,
lens of vitreum).
De visus wordt zowel bij vol licht als bij schemer
237
getest, met gebruikmaking van beide ogen en ter-
wijl één oog is afgedekt. Het verdient de voorkeur
dat de patiënt zich tijdens dit onderzoek vrij kan
bewegen.
Obstakelproef
In een traject met enkele obstakels, bijvoorbeeld
een stok op enige hoogte boven de grond, wit pa-
pier, trap enzovoort, wordt de patiënt losgelaten en
vervolgens door de eigenaar geroepen. Hierbij let
men op het gedrag van het dier. Voorzichtig lopen,
een lage stand van de kop, sterk snuffelend lopen,
schrikachtigheid, het te hoog optillen van de poten
(hanentred), tegen de objecten oplopen enzovoort
wijzen op visusstoornissen of blindheid. Bij twijfel
wordt de proef herhaald, waarbij obstakels kunnen
worden verplaatst of weggehaald.
Optische plaatsingsreactie
Kleine dieren kunnen worden opgetild, zodanig
dat de voorpoten vrij kunnen worden bewogen. Bij
het naderen van een tafel behoren de poten op de
tafel te worden gezet (optische plaatsingsreactie).
Doet het dier dit pas nadat de tafelrand is aange-
raakt, dan is dit een teken van een slechte visus
(maar een goede tactiele plaatsingsreactie) (zie ook
§ 18.2.5).
‘Volg’-proef
Een object, bijvoorbeeld een wattenpluisje, wordt
voor het dier losgelaten zodat het voor het dier
langs omlaag valt. Hierbij mag geen luchtstroom
worden opgewekt. Volgt het dier het object met een
of beide ogen, dan is de visus van het betrokken
oog vermoedelijk normaal. ‘Volgen’ de ogen niet,
dan is dit een aanwijzing, maar geen bewijs, voor
een slechte visus.
Afvalproef
De visus van pups, kittens of katten kan worden
onderzocht door de patiënt op een lage tafel te zet-
ten en los te laten. Op de grond, rond de tafel, wor-
den kussens gelegd, of het dier wordt voorzichtig
opgevangen. Valt de patiënt bij rondlopen van de
tafel, dan mag men aannemen dat de visus slecht
tot nihil is. Wil de patiënt zich uit eigen beweging
niet of nauwelijks bewegen, dan is deze proef on-
bruikbaar.
Dreigreflex
De dreigreflex kan worden opgewekt door een ge-
strekte vinger vrij snel in de richting van het oog
te bewegen. Deze proef is weinig betrouwbaar. De
tastharen rond het oog en de cornea zelf zijn uiterst
gevoelig voor luchtwervelingen, die zeer gemak-
238 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

kelijk door de bewegende hand worden opgewekt. Oftalmoscoop

In dat geval wordt een ooglidreflex opgewekt (zie
§ 19.4.5 en § 18.2.4). Is er geen enkele reactie, dan is
dit een aanwijzing voor een visusprobleem, maar
niet meer dan dat. Sommige dieren reageren zeer
flegmatiek of zijn in een vreemde omgeving of bij
een dierenarts verstijfd van angst.
Oftalmoscopie
Bij funduscopie of oogspiegelen wordt van een
lichtbundel en een lenzensysteem gebruikge-
maakt. Dit kan op directe of indirecte wijze. Daar
de niet-gespecialiseerde dierenarts meestal slechts
de beschikking heeft over de directe oftalmoscoop,
wordt alleen dit systeem besproken. Met de oftal-
moscoop kan telkens slechts een fundusgebied
van circa 10 mm doorsnede worden onderzocht.
Spiegelen bij miosis is mogelijk, maar duidelijk
moeilijker dan bij mydriasis. Daarom worden de
ogen circa 15-20 minuten vóór het spiegelen met
een kortwerkend mydriaticum ingedruppeld (zie
§ 19.3).3 Bij zeer jonge dieren wordt mydriasis op-
gewekt met atropine 1% een half tot drie uur voor
het onderzoek.
Het spiegelen dient altijd in een schemerduistere
ruimte te worden verricht. Getracht moet worden
de oogstand van de patiënt zodanig te krijgen dat
hij recht naar de onderzoeker kijkt. Bij voorkeur
wordt bij de hond en de kat gespiegeld bij een als
een sfinx liggend of eventueel bij een staand dier.
Het dier wordt hierbij zodanig gefixeerd dat kop
en hals een hoek van ongeveer 90° maken.
Men begint het directe oogspiegelen met een lens-
stand –1, eventueel aangevuld met de correctie van
het eigen oog.
Het spiegelen
Het lichtbundeltje van de spiegel wordt in de
denkbeeldige gezichtsas van de patiënt gebracht
(afb. 19.31). De oftalmoscoop brengt men daarna
op circa 5 cm van de oogbol. Daarna brengt men
het eigen oog tot op circa 1 cm van het oogspie-
gel-kijkgaatje. Met het rechteroog wordt het
rechteroog van de patiënt onderzocht en met het
linkeroog het linkeroog van de patiënt. Werkt men
andersom, dan heeft dit als nadeel ‘neus tegen
neus’ te moeten werken, met als risico in het ge-
zicht te worden geproest of in de neus te worden
gebeten door de patiënt. Indien men nauwkeurig
in de gezichtsas begint te spiegelen, krijgt men in
het algemeen direct de area centralis of de papil in
beeld. Pas na inspectie van deze delen wordt, door
lichte draaiing van de oftalmoscoop, de periferie
geïnspecteerd.
Inspectie
Papil. Gelet wordt op kleur, vorm, begrenzing en
verhevenheid; een centraal klein deukje is bij de
hond normaal. Een gezonde kleur is bleekroze. De
begrenzing behoort strak te zijn. De vorm varieert,
afhankelijk van de diersoort en de eventueel aan-
wezige hoeveelheid myeline, van rond tot enigs-
zins driehoekig of ovaal.

Afbeelding 19.31
De weg van het licht bij funduscopie (‘spiegelen’) van het oog (in de centrale as). In cirkel A valt het licht door een
normaal functionerende retina (zwart); het invallende licht wordt voor een deel door de fotoreceptoren van de retina
geabsorbeerd. De rest van het licht wordt door het tapetum lucidum teruggekaatst.
Cirkel B: bij functieverlies van de fotoreceptoren (bijvoorbeeld door degeneratie) wordt vrijwel geen licht meer geabsor-
beerd; bijna al het licht is nu doorvallend en wordt door het tapetum lucidum teruggekaatst (hyperreflectie).
19 Ogen 239

Vaten. Zijn de vaten van de retina aanwezig, dan
wordt gelet op de dikte, de regelmaat van de vaat-
wand, de vulling, de mate van kronkeling en kleur.
Zijn er in het geheel geen bloedvaten op de nor-
male plaats aanwezig, dan wijst dit op een aange-
boren afwezigheid, een verkregen totale atrofie of
een totale netvliesloslating met een in het vitreum
hangend netvlies. Zijn er wel vaten op de normale
plaats, maar zijn deze zeer dun, dan wijst dit veelal
op degeneratie.
Tapetum lucidum. Een normaal tapetum lucidum,
met een normale retina daarvoor, geeft een gema-
tigd reflecterend, glanzend, zeer fijn gekorreld en
fraai gekleurd beeld. In het geval van (lokale) net-
vliesdegeneratie wordt door het netvlies minder of
geen licht meer geabsorbeerd. Hierdoor licht het
aangetaste gebied sterk op, alsof erachter een lamp-
je brandt (hyperreflectie). Verder wordt gezocht
naar eventuele bloedingen, exsudaten, pigmentop-
hopingen of nieuwvormingen.
Tapetum nigrum. Afwijkingen van dit, zeer sterk
gepigmenteerde, donkere gebied kunnen door een
niet-geroutineerde onderzoeker zeer slecht worden
vastgesteld.
■
19.5 Notatie
Op de cd-rom staat een formulier waarmee anam-
nese en onderzoek systematisch kunnen worden af-
gewikkeld. De lokalisatie van veel afwijkingen kan
worden ingetekend.
■
19.6 Verder onderzoek
Voor nader onderzoek van de bulbusinhoud en de
orbita is echografie zeer geschikt.23 Voor gebruik
bij gezelschapsdieren is hiertoe een 7,5-15 MHz
echosonde nodig. Bij orbitale processen kan onder
echogeleide gericht een dunnenaald-aspiratiebiopt
worden afgenomen.
Voor het opsporen van contrastgevende corpora
aliena en veranderingen van benige structuren kan
röntgenologisch onderzoek worden verricht. Hier-
bij moet men zich realiseren dat zowel de vervaar-
diging als de interpretatie van röntgenfoto’s van
dit gebied nogal wat expertise vereist.24,25
Met behulp van beeldvormende technieken als
gecomputeriseerde tomografie (ct) en kernspinto-
mografie (mri) kunnen de inhoud van de bulbus,
de adnexa en de gehele schedel worden onder-
zocht.26 Voorts hebben microbiologische kweek-
technieken en de polymerasekettingreactie (pcr:
polymerase chain reaction) ter identificatie van
ziekteverwekkers alsmede cytologisch onderzoek
van dunnenaald-aspiratiebiopten de laatste jaren
steeds meer toepassing gevonden. Bloedonderzoek
kan soms enig nut hebben bij het karakteriseren
van ontstekingen.
Als belangrijkste oogheelkundige technieken
kunnen voorts als nader onderzoek worden ge-
noemd:
– afstrijk (Cytobrush) of biopsie2,27,28
– alcian blue-kleuring14
– tonometrie/tonografie16
– spleetlampmicroscopie17
– punctie van de voorste oogkamer en andere dia-
gnostische puncties21
– endotheelmicroscopie (speculaire microscopie)
– gonioscopie (kamerhoekinspectie)21
– indirecte oftalmoscopie29
– fundus-contactglasonderzoek
– elektroretinografie (erg; onderzoek van de re-
tina-activiteit)
– visual evoked potentials (vep; onderzoek hersen-
activiteit, opgewekt door licht)
– fluorescentie-angiografie30,31

Literatuur

1 Campbell LH, Fox JG, Snyder SB. Ocular bacteria and mycoplasma of the clinically
normal cat. Feline Pract 1973; 3: 10.
2 Allgoewer I, Schaffer EH, Stockhaus C, Vogtlin A. Feline eosinophilic
conjunctivitis. Vet Ophthalmol 2001; 4: 69-74.
3 Kimura SJ. Fluorescein paper: simple means of insuring use of sterile fluorescein.
Am J Ophthalmol 1951; 34: 446.
4 Gelatt KN, Boggess TSI, Cure TH. Evaluation of mydriatics in the cat. J Am Anim
Hosp Assoc 1973; 9: 283.
5 Bistner SI. Examination of the eye. Vet Clin North Am 1971; 1: 29.
6 Gelatt KN. Examination of the eye. J Am Anim Hosp Assoc 1970; 37: 326.
240 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

7 Krawitz L. Clinical examination of the canine and feline eye. J Am Vet Med Assoc
1965; 146: 33.
8 Magrane WG. Canine ophthalmology; 3rd ed. Philadelphia: Lea & Febiger, 1977; 9.
9 Samuelson DA. Ophthalmic anatomy. In: Gelatt KN, ed. Veterinary ophthalmology;
3rd ed. Philadelphia: Lippincott, Williams & Wilkins, 1999.
10 Stades FC, Beijer EGM, Hartman EG. Use of the lysozyme test in the diagnosis of
kerato-conjunctivitis sicca in dogs and cats. Tijdschr Diergeneesk 1976; 101: 1141.
11 Veith LA, Cure TH, Gelatt KN. The Schirmer tear test in cats. Mod Vet Pract 1970;
57: 48.
12 Saito A, Kotani T. Estimation of lacrimal level and testing methods on normal
beagles. Vet Ophthalmol 2001; 4: 7-11.
13 Abrams KL, Brooks DE, Funk RS, Theran P. Evaluation of the Schirmer tear test in
clinically normal rabbits. Am J Vet Res 1990; 51: 1912-3.
14 Slatter DH. Differential staining of canine cornea and conjunctiva with rose bengal
and alcian blue. J Small Anim Pract 1973; 14: 291.
15 Stades FC, Boevé MH, Van der Woerdt A. Palpebral fissure length in the dog and
cat. Prog Vet Comp Ophthalmol 1992; 2: 155-61.
16 McMillan F, Foster RK. Comparison of MacKay-Marg, Goldmann, and Perkins
tonometers in abnormal corneas. Arch Ophthalmol 1975; 93: 420.
17 Martin CL. Slit-lamp examination of the normal canine anterior ocular segment.
Part i: Introduction and technique. J Small Anim Pract 1969; 10: 143.
18 Holland MC. Fluorescein staining of the cornea. J Am Med Assoc 1964; 188: 81.
19 Cello RM, Lasmanis J. Pseudomonas infection of the eye of the dog resulting from
the use of contaminated fluorescein solution. J Am Vet Med Assoc 1958; 132: 297.
20 Ward DA. Ophthalmic dyes. In: Gelatt KN, ed. Veterinary ophthalmology; 3rd ed.
Philadelphia: Lippincott, Williams & Wilkins, 1999.
21 Souri EN. Gonioscopy in veterinary ophthalmology. Vet Med 1971; 66: 895.
22 Olin DD. Examination of the aqueous humor as a diagnostic aid in anterior uveitis.
J Am Vet Med Assoc 1977; 171: 557.
23 Boroffka SA, Verbruggen AM, Boevé MH, Stades FC. Ultrasonographic diagnosis
of persistent hyperplastic tunica vasculosa lentis/persistent hyperplastic primary
vitreous in two dogs. Vet Radiol Ultrasound 1998; 39: 440-4.
24 Dixon RT, Carter JD. Canine orbital venography. J Am Vet Rad Soc 1972; 13: 43.
25 Gelatt KN, Guffy MM, Boggess TSI. Radiographic contrast techniques for
detecting orbital and nasolacrimal tumors in dogs. J Am Vet Med Assoc 1970; 156:
741.
26 Boroffka SA, Voorhout G. Direct and reconstructed multiplanar computed
tomography of the orbits of healthy dogs. Am J Vet Res 1999; 60: 1500-7.
27 Gelatt KN. Ophthalmic biopsy procedures. Vet Clin North Am 1974; 4: 437.
28 Shewen PE, Povey RC, Wilson MR. A survey of the conjunctival flora of clinically
normal cats and cats with conjunctivitis. Can Vet J 1980; 21: 231.
29 Vierheller RC. Clinical experience with indirect ophthalmoscopy. Mod Vet Pract
1966; 47: 41.
30 Bellhorn RW. Fluorescein fundus photography in veterinary ophthalmology. J Am
Hosp Assoc 1973; 9: 227.
31 Hill DW, Young S. Arterial fluorescence angiography of the fundus oculi of the cat:
appearances and measurements. Exp Eye Res 1973; 16: 457.
 20 Oren
A.J. Venker-van Haagen
Het onderzoek van het oor omvat onderzoek van
de oorschelp, de gehoorgang, het trommelvlies,
het middenoor en het binnenoor of labyrint. Zo-
wel bij afwijkingen aan één oor als bij afwijkingen
aan beide oren zal de anamnese meestal direct het
probleem lokaliseren. Soms zijn afwijkingen aan
de oren een onderdeel van gegeneraliseerde afwij-
kingen (bijvoorbeeld huidziekten) of aanleiding
tot gegeneraliseerde ziekteverschijnselen. Jeuk,
pijn, vormveranderingen en toename van secreet
en geur worden meestal door de eigenaar duidelijk
aangegeven.
Men onderzoekt altijd beide oren, ook als de
anamnese duidt op een eenzijdige aandoening,
omdat een ernstige aandoening aan één oor een
minder ernstige aandoening aan het andere oor
kan versluieren. Waar mogelijk begint men het on-
derzoek aan het ‘goede’ oor, om contaminatie van
het ‘slechte’ oor naar het ‘goede’ oor te voorkomen.
Bij aandoeningen van het labyrint zijn de gevol-
gen van vestibulaire disfunctie zo opvallend dat
de vaak tevens aanwezige doofheid of slechtho-
rendheid zelden in de anamnese wordt genoemd.
Slechthorendheid of doofheid wordt meestal pas
opgemerkt indien het gehoor van beide oren ge-
stoord is.
■
20.1 Anamnese
Wijzen de algemene anamnese en/of de algemene
indruk op een oorprobleem, dan wordt de anam-
nese gericht op de voorgeschiedenis. Men vraagt
of er in het verleden vergelijkbare problemen zijn
geweest, aan hetzelfde oor, aan het andere oor
of aan beide oren. Zijn de problemen plotseling
ontstaan (bijvoorbeeld een corpus alienum in de
gehoorgang dat direct hevige jeuk veroorzaakt),
geleidelijk verergerd of recidiverend? Wat heeft de
eigenaar al ondernomen om het dier van de proble-
men af te helpen? Deze laatste vraag wordt in geval
van een chronische of recidiverende otitis externa
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_20, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
altijd toegespitst op de vraag of de eigenaar de oren
frequent schoonmaakt. Deze handelwijze kan de
otitis externa onderhouden en zelfs verhevigen. Bij
het vermoeden van parasitaire ziekten is de vraag
naar contact met soortgenoten of andere dieren
zinvol.
■
20.1.1 Verschijnselen
Een eigenaar wordt vaak het eerst geconfronteerd
met een oorprobleem bij zijn huisdier door uitin-
gen van jeuk en pijn: schuren, krabben en schud-
den met de kop. Ook kan de kop in een andere
stand worden gehouden, in het algemeen naar
beneden gedraaid aan de kant van het probleem.
De oorschelp kan ook een andere stand hebben dan
de raskenmerken van het dier aangeven. Dit kan
louter een schoonheidsfout zijn, maar de positie
van de oorschelp kan ook veranderen door arte-
facten (couperen), een ontsteking of tumor van de
oorschelp, of door vulling met bloed (othematoom)
of pus.
De beharing van de oorschelp is aan de convexe
kant een voortzetting van de beharing van de kop
met soms een toename van de lengte van de haren
aan de rand van de oorschelp. De concave kant is
spaarzaam behaard. In lange haren kunnen voed-
sel, bloed en ontstekingsmateriaal aanleiding ge-
ven tot klitvorming.
Huidveranderingen ontstaan vaak door automuti-
latie (krabben, schuren) en hebben in de acute fase
vooral het karakter van epitheellaesies. De meer
chronische huidveranderingen zijn meestal gelo-
kaliseerd aan de concave zijde van de oorschelp en
kunnen zich presenteren als schilferingen, hyper-
pigmentatie en proliferaties (oorbasis).
Verdikking van de oorschelp kan het gevolg zijn
van chronische veranderingen, maar ook zeer acuut
optreden door een bloeduitstorting (othematoom).
In het laatste geval kan de eigenaar al het fluctu-
erend karakter van de verdikking zijn opgevallen.
De temperatuur van de oorschelp varieert met de
242 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
doorbloeding, die verhoogd kan zijn bij ontste-
king. De eigenaar meldt soms dat de oorschelpen
warm aanvoelen.
Aan de basis van de oorschelp en in de gehoor-
gang wordt secreet gevormd: het cerumen. Het is
een product van talgklieren en cerumenklieren,
geelbruin en wasachtig. De geur kan beschreven
worden als licht aromatisch. Normaal wordt een
kleine hoeveelheid cerumen gezien, zowel in de ge-
hoorgang als aan de basis van de oorschelp (concave
kant). Bij irritatie van de huid kan een verhoogde
afscheiding optreden en kan ook de samenstelling
veranderen. Door toename en verandering van de
bacterieflora kunnen het aspect en de geur van het
cerumen veranderen. Bij ernstige ontsteking kan
pus- en bloedbijmenging ontstaan. Veel eigenaren
kunnen informatie verschaffen over zowel de geur
als het aspect van het cerumen.
■
20.2 Ooronderzoek
Indien daartoe aanleiding bestaat (bijvoorbeeld bij
aanwijzingen voor een evenwichtsstoornis), wordt
het onderzoek niet beperkt tot een ooronderzoek,
maar uitgebreid met bijvoorbeeld een algemeen
onderzoek en/of een onderzoek van het zenuwstel-
sel.
■
20.2.1 Uitwendig oor
De vorm van het uitwendige oor wordt bepaald
door kraakbenige structuren en voor een klein deel
door bot. De oorschelp, het verticaal verlopende
deel van de gehoorgang en de helft van het hori-
zontaal verlopende deel worden gevormd door de
cartilago auricularis. Het tweede deel van het ho-
rizontaal verlopende deel wordt gevormd door de
cartilago annularis en de benige meatus acusticus
externa, een deel van het os temporale van de sche-
del. De verbindingen tussen de twee kraakbeen-
delen en ook tussen het kraakbeen en de benige
structuur worden gevormd door bindweefsel. Deze
opbouw van het uitwendige oor maakt vrije bewe-
ging ten opzichte van de schedel mogelijk. De rich-
tingen van de bewegingen worden bepaald door de
acties van de aan de kraakbenige structuren beves-
tigde spieren. De innervatie van de spieren wordt
verzorgd door de n. facialis (n. vii) en de n. trige-
minus (n. v). In normale omstandigheden is bij de
hond en de kat een levendig asymmetrisch oren-
spel waar te nemen. De functie van het orenspel
is gericht op het optimaal ontvangen van geluid;
oorbewegingen hebben echter ook een functie in
de expressie (mimiek) en, in geringere mate, bij de
afweer. Verder wordt wel gezegd dat de bewegin-
gen van de kaken bij de voedselopname een functie
hebben bij het transport van cerumen.
De oorschelp en de binnenzijde van de uitwendi-
ge gehoorgang zijn bekleed met huid. Aan de con-
vexe zijde van de oorschelp is de beharing aanslui-
tend en vol. Aan de concave zijde is de beharing
dun. De gehoorgang is bij de meeste dieren gering
of niet behaard, maar bij bijvoorbeeld poedels,
schnauzers en ruwharige terriërs kan vooral de
ingang van de gehoorgang vrij sterk behaard zijn,
wat soms ook aanleiding geeft tot (chronische)
oorproblemen. De vaatvoorziening van de oor-
schelp is duidelijk waar te nemen aan de convexe
zijde. De concave zijde wordt vooral voorzien door
vaatjes die door het kraakbeen van de oorschelp
penetreren.
Oorschelp
Bij inspectie van de oorschelpen wordt gelet op
symmetrie (waarbij asymmetrie vooral bij honden
normaal kan zijn) van de stand van de schelpen,
de gelijkvormigheid en afwijkingen van huid en
beharing.
Palpatie is gericht op het ontdekken van tem-
peratuurverschillen en structuurveranderingen.
Temperatuurveranderingen kunnen ontstaan bij
verminderde doorbloeding (koel bij shock, koud bij
necrose) en bij ontstekingen (warmer). Bij een othe-
matoom is de temperatuur normaal en bij pus in de
oorschelp (kat, na een vechtpartij) warmer dan nor-
maal. Structuurveranderingen kunnen tumoren
zijn, maar vaker constateert men verbening van de
kraakbeenstructuren na een trauma.
Gehoorgang
Inspectie van de ingang van de gehoorgang levert
belangrijke bevindingen op als er sprake is van
ontsteking van de gehoorgang. Allereerst wordt
gekeken naar de wijdte van de ingang, waarbij het
normaal is dat men in het eerste gedeelte van het
verticale deel van de gehoorgang kan kijken. Lichte
beharing kan dit belemmeren zonder dat men van
een afwijking mag spreken. De ingang kan ver-
nauwd zijn door zwelling van de huid en door pro-
liferatie van de huid. Excessieve beharing kan de
ingang afsluiten. Bij ernstige infecties kunnen ook
aan de ingang van de gehoorgang epitheellaesies
worden gezien. Overmatige productie van cerumen
kan aan de ingang zichtbaar zijn, evenals patholo-
gisch secreet, zoals te talgrijk cerumen, of cerumen
vermengd met pus of bloed. In die gevallen waarbij
overvloedig afwijkend secreet bij de ingang zicht-
baar is, zal ook een afwijkende en te sterke geur
waarneembaar zijn.
20 Oren
Het verticale deel van de gehoorgang kan ook on-
derzocht worden door palpatie. Dit enigszins trech-
tervormige deel van de gehoorgang behoort zonder
pijnreacties gepalpeerd te kunnen worden. De
kraakbenige structuur moet zich daarbij enigszins
laten indrukken. Bij deze handeling en bij passief
bewegen van dit deel van de gehoorgang mogen
ook geen soppende sensaties worden waargeno-
men; die zouden kunnen wijzen op overmatige
hoeveelheden (vloeibaar) secretum. De indrukbaar-
heid kan verminderd zijn door woekering in de ge-
hoorgang en door verbening van het kraakbeen. Bij
ernstige woekering in de gehoorgang is de omvang
ook toegenomen.
Inspectie van het verdere verloop van de gehoor-
gang is slechts mogelijk met behulp van bijzondere
belichtingstechnieken en speciale instrumenten.
Bij hond en kat wordt gebruikgemaakt van een
otoscoop. Dit instrument bestaat uit een oorspe-
culum met verwisselbare trechters, een kleine
lichtbron en een vergrotingslens (zie ook § 4.1.1).
De otoscoop biedt, vooral bij toepassing van glas-
vezels, een fraaie belichting. Inspectie van de ge-
hoorgang en het trommelvlies van een kleine kat
tot een zeer grote hond is mogelijk met een zelfde
otoscoop met diverse maten specula.
De techniek van het otoscopiëren is bij hond en
kat gelijk. Het dier wordt in zittende houding, of
rustend op de ellebogen in borst-buikligging, op
de onderzoektafel gefixeerd door een deskundige
assistent (zie ook § 24.1.3). De kop wordt in recht
vooruitkijkende houding gehouden. Zo moge-
lijk wordt bij dit onderzoek het gebruik van een
snuitje of een muilband (§ 24.2.2) vermeden. Door
de fixatie achter de oren worden namelijk veelal de
gehoorgangen dichtgedrukt of te strak gefixeerd
tegen de kop.
Zit of ligt het dier goed gefixeerd, dan wordt met
de linkerhand (van rechtshandigen) de oorschelp
stevig beetgepakt en strak naar lateraal en ventraal
getrokken. Dit heeft tot gevolg dat het verticale
en horizontale gedeelte van de gehoorgang samen
een rechte tunnel vormen die horizontaal verloopt.
Nu wordt de otoscoop met de rechterhand (van
rechtshandigen) voorzichtig in de gehoorgang
gebracht. De gehele gehoorgang en het trommel-
vlies kunnen nu worden bekeken door de gehoor-
gang in gestrekte positie langzaam naar dorsaal,
rostraal, ventraal en caudaal te bewegen en de
beweging al kijkend te volgen met de otoscoop
(afb. 20.1).
Soms wordt het onderzoek van de gehoorgang be-
lemmerd door overmatige haargroei bij de ingang
van de gehoorgang. Deze haren kunnen geëpileerd
243
Afbeelding 20.1
Gebruik van een otoscoop bij de kat.
worden met behulp van een bolkop Péan-tang. Met
een kort rukje worden bosjes haar tegelijk uitge-
trokken. Dit is voor het dier niet merkbaar pijnlijk
en het heeft ook nauwelijks hypervascularisatie
van de huid van de gehoorgang tot gevolg. Ook
kan het onderzoek worden belemmerd door over-
matig secretum of door afschilferende epitheel-
laagjes. In dit geval moet de gehoorgang worden
gespoeld voordat goed otoscopisch onderzoek kan
plaatsvinden. Indien microscopisch (parasieten) of
bacteriologisch onderzoek van het secreet gewenst
is, wordt vóór het spoelen materiaal voor dit onder-
zoek verzameld.
Voor het spoelen kan water of NaCl 0,9% gebruikt
worden. De spoelvloeistof moet een temperatuur
hebben van 35-39°C om duizeligheid en een schrik-
reactie van de patiënt te voorkomen. De straal
water moet dun en sterk zijn om de lange smalle
gehoorgang te kunnen reinigen. Een oorspoelap-
paraat, ontwikkeld voor oorspoelen bij de mens,
voldoet uitstekend.
Het apparaat wordt aangesloten op de water-
leiding. De temperatuur van het water komt op
37°C. De waterdruk wordt weergegeven met een
manometer. De waterstraal wordt via een afsluiter
in het handvat aan het einde van de toevoerslang
geregeld (afb. 20.2). De canule is verwisselbaar en
in een autoclaaf te steriliseren. Door een stompe
canule wordt het water met de weergegeven druk
in het oor gespoten. De sterkte van de stroom kan
worden geregeld door een gemakkelijk te bedienen
afsluiter in de handgreep van het apparaat. Elk oor
mag op deze wijze worden gespoeld, ook al is de
toestand van het trommelvlies nog onbekend. Er
is echter één uitzondering: indien na een recent
trauma bloed in de gehoorgang aanwezig is (sche-
deltrauma, gevaar voor meningitis!), mag niet wor-
den gespoeld.
244 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 20.2
Oorspoelapparaat met handvat en canule.
Na het spoelen wordt de gehoorgang gedroogd. Dit
gebeurt het meest effectief door het dier de kop te
laten schudden. Het otoscopisch onderzoek wordt
nu voortgezet.
De gehoorgang kan te nauw zijn door een ontste-
king (zwelling of proliferatie) van de bekledende
huid. Er kunnen eventueel epitheellaesies worden
opgemerkt. Ook tumoren komen voor. Corpora
aliena en bosjes haar (veelal losliggend, afkomstig
van buiten de gehoorgang) mogen niet aan de aan-
dacht ontsnappen.
■
20.2.2 Trommelvlies
Indien de gehoorgang ruim genoeg is, kan het
trommelvlies worden geïnspecteerd. Het trom-
melvlies is een licht transparant vlies. Het is rond;
het lijkt echter ovaal doordat het niet loodrecht op
Afbeelding 20.3
Schematische voorstelling van het linker en rechter trommelvlies met aanduiding van de anatomische structuren.
de lengterichting van de gehoorgang is gesitueerd,
maar ventraal en rostraal verder naar binnen ligt
dan dorsaal en caudaal. Het strak gespannen ge-
deelte, de pars tensa, heeft een grijsblauwe kleur.
Hierin tekent de hamersteel zich wit af. Dorsaal
ligt de pars flaccida, die rozerood en elastisch is.
Langs de hamersteel zijn kleine vaatjes te zien en
de structuur van de pars tensa vertoont een stre-
ping (radiair). De hamersteel is licht gebogen en
het ventrale uiteinde wijst naar rostraal (afb. 20.3
en 20.4).
Kleurveranderingen kunnen optreden in het ver-
loop van otitis externa of middenoorontsteking.
In het verloop van een chronische otitis externa
kan het trommelvlies wit of minder transparant
worden; het kan in dit geval sterk verdikt zijn. Bij
een middenoorontsteking is het trommelvlies rood
verkleurd en zijn de overige structuren minder
duidelijk te zien. Bij de kat kan een poliep tegen
het trommelvlies duwen, wat het trommelvlies een
bolling naar buiten geeft. De poliep kan in een later
stadium zelfs door het trommelvlies groeien tot in
de uitwendige gehoorgang.
Overdruk in het middenoor doet de pars flaccida
naar buiten bollen, wat opgemerkt wordt als een
‘roze blaas’ vóór het trommelvlies. Een perforatie
in het trommelvlies heeft veelal het aspect van een
donkere vlek. Is het trommelvlies ernstig gelae-
deerd, dan kan men in het middenoor kijken.
■
20.2.3 Middenoor
Alleen als het trommelvlies kapot is, is het midden-
oor te inspecteren. Gezond slijmvlies is witgeel. Bij
ontsteking valt de rode bekleding van de holte op.
20 Oren 245

Voor nader onderzoek van de structuren van het

oor die binnen de schedel liggen is diagnostische
beeldvorming noodzakelijk.

■
20.2.4 Gehoor

Onderzoek van het gehoor zal meestal niet verder

gaan dan het observeren van het dier tijdens het
blazen op een fluit, klappen in de handen, slaan
met een deur. Deze geluiden moeten uiteraard tot
stand komen zonder dat het dier het ziet. Geeft
de hond of kat geen enkele reactie, dan is ernstig
beiderzijds gehoorverlies waarschijnlijk. Zijn ge-
hooronderzoek van elk oor apart en de mate van
gehoorverlies van belang, dan kan dit onderzocht
worden met behulp van audiometrie (brainstem
evoked response audiometry, bera).4 Hierbij wordt
de reactie van de hersenstam op geluidsstimulatie
van het gehoororgaan geregistreerd.
Afbeelding 20.4
Trommelvlies zoals het kan worden gezien via de
■
20.3 Notatie otoscoop. De hamersteel (manubrium mallei) ligt
in het trommelvlies en is te zien als een helderwitte
De gegevens kunnen worden genoteerd op een for- structuur.
mulier. Een voorbeeld staat op de cd-rom.

– inspectie onder narcose

■
20.4 Verder onderzoek – diagnostische beeldvorming
– röntgenologisch onderzoek
In aanmerking komen: – gecomputeriseerde tomografie (ct)
– parasitair onderzoek – kernspintomografie (mri)
– bacteriologisch onderzoek – gehooronderzoek (bera)

Literatuur

1 August JR. Diseases of the ear. In: Veterinary Clinics of North America.
Philadelphia, W.B. Saunders, 1988.
2 Venker-van Haagen AJ. Managing diseases of the ear. In: RW Kirk (red.). Current
Veterinary Therapy VIII. Philadelphia, W.B. Saunders, 1983.
3 Venker-van Haagen AJ. Diseases and surgery of the ear. In: R.G. Sherding (red.).
The cat: diseases and clinical management. 2e ed. Philadelphia, W.B. Saunders Co.,
1994; 1999-2009.
4 Ter Haar G, Venker-van Haagen AJ, de Groot HN, van den Brom WE. Click and
low-, middle-, and high-frequency toneburst stimulation of the canine cochlea.
J Vet Int Med 2002; 16:274-80.
 21 Endocriene klieren
A. Rijnberk en H.S. Kooistra
De endocriene klieren zijn betrokken bij de regula-
tie van de functie van vrijwel alle orgaansystemen.
Functiestoornissen van endocriene klieren hebben
dan ook vaak gevolgen voor meer dan één orgaan-
systeem en daarmee voor het functioneren van het
dier als geheel.
Te meer daar eigenlijk alleen de (vergrote) schild-
klieren en de testes toegankelijk zijn voor licha-
melijk onderzoek, steunt het onderzoek van de
endocriene klieren vooral op uitingen van func-
tiestoornissen van andere orgaansystemen. Met
anamnese en lichamelijk onderzoek wordt getracht
een beeld te krijgen van de gehele ontwikkeling
van de patiënt, met speciale aandacht voor de
periode dat het iatrotrope probleem bestaat. Daar-
naast worden de orgaansystemen op een aantal as-
pecten systematisch nagelopen.
Veel gegevens kunnen reeds bij anamnese, alge-
mene indruk en het eventueel verrichte algemene
onderzoek zijn verkregen. Dit hoofdstuk is vooral
bedoeld als nadere toespitsing voor die gevallen
waarbij de probleemformulering wijst in de rich-
ting van een endocrien probleem. Overlapping met
teksten in andere hoofdstukken is hierbij onver-
mijdelijk. Om de tekst wat te laten aanspreken, zijn
bij de verschijnselen en afwijkingen vaak voorbeel-
den genoemd.
Men streeft ernaar zo veel mogelijk objectieve
gegevens te verzamelen met behulp van metingen
met intervalschalen. Deze gegevens worden des te
waardevoller als verscheidene metingen zijn ver-
richt en het verloop in de tijd kan worden beoor-
deeld (bijvoorbeeld het lichaamsgewicht!). Vroeger
gemaakte foto’s kunnen een goed hulpmiddel zijn
bij het verkrijgen van inzicht in de aard en de snel-
heid van veranderingen van het uiterlijk.
Aldus wordt uit anamnese en lichamelijk onder-
zoek vaak een patroon verkregen dat het moge-
lijk maakt een endocrien beeld te herkennen. De
diagnostiek van endocriene aandoeningen berust
nogal eens op patroonherkenning. In andere ge-
vallen wordt pas een diagnose verkregen door
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_21, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
grondige analyse van een of meer van de geformu-
leerde problemen, zoals schematisch aangegeven
in hoofdstuk 3. De resultaten van het hieronder
beschreven onderzoek kunnen dus zowel leiden tot
de formulering van een probleem als ziektebeeld
(bijvoorbeeld: beeld van hyperthyroïdie) als tot een
probleemformulering die niet verder gaat dan een
verschijnsel (bijvoorbeeld: polyurie).
■
21.1 Anamnese
Zoals hierboven reeds is aangegeven, leiden aan-
doeningen van endocriene organen veelvuldig tot
stoornissen van andere orgaansystemen. De daaruit
voortvloeiende verschijnselen vormen dan de iatro-
trope problemen. Enkele hiervan, zoals polydipsie
en polyurie, zijn frequent aanleiding voor een be-
zoek aan de dierenarts. Hieronder worden de ver-
schijnselen echter niet in volgorde van frequentie
van vóórkomen behandeld. Eerst wordt geprobeerd
een algemeen beeld van de patiënt te krijgen, ge-
volgd door enige verbijzondering met vragen over
het functioneren van de orgaansystemen.
Uiterlijk
Vermagering of adipositas wordt door de eigenaar
vaak spontaan gemeld. Andere veranderingen van
het uiterlijk, zoals een toegenomen buikomvang of
een andere gezichtsuitdrukking, worden vaak al-
leen bij navraag gemeld. Bovendien is de informa-
tie hierover soms niet eenduidig. Vroeger gemaakte
foto’s brengen wel eens uitkomst.
Gedrag
Apathie en traagheid behoren bij uitstek tot de
verschijnselen van hypofunctie van de schildklier.
Het beeld kan worden gekenmerkt door slaperig-
heid en weinig of geen lust tot uitgaan en/of spel.
Vaak gaat dit gepaard met kouwelijkheid; de dieren
ontwikkelen een voorkeur voor warme ligplaat-
sen. Bij andere endocriene aandoeningen, zoals
248 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
hypoadrenocorticisme, zijn apathie en traagheid
deel van het algemeen ziekzijn. Omgekeerd kan bij
hyperfuncties (hyperthyroïdie en hyperadrenocor-
ticisme) een voorkeur voor koele ligplaatsen wor-
den aangetroffen. De overtollige warmteproductie
kan voorts blijken uit veelvuldig hijgen. De dieren
vertonen soms ook een wat gespannen, rusteloos
gedrag.
Uithoudingsvermogen
Endocriene aandoeningen met een katabool karak-
ter (hyperthyroïdie en hyperadrenocorticisme) lei-
den vrij snel tot vermindering van spierkracht. Het
betreft zowel de spieren van het bewegingsappa-
raat als de ademhalingsspieren; de dieren zijn snel
moe. Er is wel belangstelling om uit te gaan, maar
de wandeling wordt steeds korter. Soms draagt
ook de adipositas hiertoe bij en kan de dikke, volle
buik een goed functioneren van het diafragma in
de weg staan. De indruk van snelle vermoeidheid
wordt soms nog versterkt door de hierboven reeds
genoemde thermische polypneu.
Eetlust
Door een directe invloed van het overmatig gese-
cerneerde (schildklier- of bijnierschors)hormoon
op hypothalame regulatiecentra en als compensa-
tie voor energieverlies (glucosurie) kan de eetlust
toenemen. De dieren kunnen een uitgesproken
hongerig gedrag gaan vertonen. Kieskeurige eters
kunnen veranderen in alleseters, met inbegrip van
zaken als aardappelschillen en straatvuil. Bij het
minste of geringste signaal in de richting van iets
eetbaars komen ze overeind. Vooral in die gevallen
waarbij sprake is van vermagering ondanks goede
of zelfs toegenomen eetlust, is het van belang een
nauwkeurige voedingsanamnese af te nemen ter
vaststelling van de energieopname.
Anderzijds kunnen endocriene aandoeningen
leiden tot slechte eetlust, verschijnselen van nau-
sea en zelfs braken. Dit is dan meestal deel van
algemeen ziekzijn en malaise, onder meer bij hy-
poadrenocorticisme en ketoacidose door diabetes
mellitus.
Wateropname
Vooral bij de hond gaan veel endocriene ziekten
gepaard met een verminderde concentratie van de
urine en bijgevolg een verhoogde wateropname.
Deze polyurie en polydipsie zijn voor de eigenaar
vaak opvallende verschijnselen, vooral als ze gaan
interfereren met het leefpatroon. De eigenaar moet
er ’s nachts soms enige keren uit om de hond uit te
laten. Ook komt het voor dat de hond onzindelijk
wordt. De hoeveelheden opgenomen water wor-
den echter vaak overschat. Soms blijkt er zelfs geen
sprake te zijn van polydipsie en is het dier alleen
wat meer gaan drinken omdat de eigenaar is over-
geschakeld op droog voer. Navraag leert dan dat
wel de wateropname is toegenomen, maar niet de
hoeveelheid urine. Geringgradige polyurieën komt
men soms op het spoor door de eigenaar te vragen
of de hond ’s morgens bij het uitlaten hoog nodig
moet plassen en dan ook een grotere plas doet dan
vroeger.
Toch blijft op deze manier vaak de ernst van de
polydipsie en de polyurie nogal onduidelijk. Ook
de vraag aan de eigenaar de hoeveelheid drinkwater
in liters op te geven brengt meestal niet veel verbe-
tering, tenzij de eigenaar gevraagd wordt geduren-
de enkele dagen een drinklijst aan te leggen. Duide-
lijker informatie wordt verkregen op het moment
dat het soortelijk gewicht van de urine is bepaald.
Hierbij moet worden bedacht dat bij gezonde hon-
den gedurende de dag de wateropname sterk kan
variëren. Wanneer niet onmiddellijk duidelijk is
dat de polyurie samenhangt met een bepaald ziek-
tebeeld (bijvoorbeeld hyperadrenocorticisme),
verdient het aanbeveling om de eigenaar te vragen
gedurende een dag met intervallen van 2 uur een
urinemonster te verzamelen. Ingeval gedurende de
dag de osmolaliteit (of het soortelijk gewicht) van
de urine varieert van hoog tot laag, is er waarschijn-
lijk eerder sprake van een sterk variërende water-
opname dan van een (hormonaal geïnduceerd) ver-
minderd concentrerend vermogen van de nieren.1
Geslachtsfuncties
Zowel een overmaat (bijvoorbeeld hyperadreno-
corticisme) als een tekort (bijvoorbeeld hypothy-
roïdie) aan hormoon kan direct en/of indirect de
gonadale functies beïnvloeden. Als de aandoening
lang genoeg bestaat, wordt dit voor de eigenaar van
een teef merkbaar doordat het dier niet meer loops
wordt. Bij gecastreerde teven en bij teven waarbij
oestruspreventie met progestagenen wordt toege-
past, blijft men uiteraard verstoken van deze infor-
matie. Bij mannelijke dieren ligt het nog moeilij-
ker. Daar kan verminderde belangstelling voor de
andere sekse worden verwacht, maar dit komt zel-
den uit de anamnese te voorschijn. Dit hangt moge-
lijk voor een deel samen met het feit dat veel man-
nelijke dieren ook slechts beperkt in contact komen
met de andere sekse (tijdens de loopsheid).
Vacht en huid
Endocriene aandoeningen zoals hyperadrenocorti-
cisme, hypothyroïdie, hyperoestrogenisme (vooral
bij reuen door testistumoren) en een tekort aan
groeihormoon leiden bij langer bestaan tot atrofie
21 Endocriene klieren
van de huid en adnexa. Dit manifesteert zich in
eerste instantie in een wat dorre, droge vacht. Soms
valt de eigenaar in het begin alleen op dat het dier
minder of niet meer verhaart. Later wordt de vacht
minder vol, wat de eigenaar kan merken doordat de
pluim van de staart verdwijnt of de beharing aan
de achterkant van de dijen (‘broek’) dunner wordt.
Nog later wordt de haarinplant zo dun dat de huid
gaat doorschemeren en kale plekken ontstaan.
Deze alopecia ontstaat meestal het eerst op die
plaatsen waar frictie de (los in de atrofische follikels
zittende) haren doet verdwijnen, bijvoorbeeld ter
plaatse van de halsband, ter hoogte van de zitbeen-
deren, in oksels en liezen en lateraal op de romp
(als het dier tenminste veel op de zij ligt).
Locomotie
Zoals ook al gezegd onder Uithoudingsvermogen,
kunnen endocriene aandoeningen met een kata-
bool karakter leiden tot verminderde spierkracht.
Behalve spierslapte met enige neiging tot doorzak-
ken in de gewrichten van de extremiteiten kan ook
een wat stijve gang (bij hypothyroïdie) voorkomen.
Bij aandoeningen die gepaard gaan met gestoorde
elektrolytenconcentraties (K+ en vooral Ca++) in het
plasma kunnen tetanische spierkrampen worden
gezien. Hypoglykemieën manifesteren zich nogal
eens door spierzwakte en een onzekere gang op
momenten dat lange tijd geen voedsel is verstrekt
(tijdens wandelen ’s morgens op de nuchtere maag).
Zenuwstelsel/visus
Hierboven zijn onder Gedrag de effecten met conti-
nue gevolgen voor het centrale zenuwstelsel aan de
orde geweest. Afgezien van deze doorlopend aan-
wezige verschijnselen, kunnen endocriene aandoe-
ningen die gepaard gaan met elektrolytstoornissen
of hypoglykemie leiden tot aanvalsgewijs optreden
van flauwtes met het karakter van epilepsie.
De onder Gedrag al genoemde apathie kan ook
het gevolg zijn van een grote hypofyselaesie. Deze
kan uiteindelijk ook druk geven op het chiasma
opticum en daarmee leiden tot een gestoorde visus.
Het is goed hierbij te bedenken dat een visusstoor-
nis ook vrij plotseling kan ontstaan door een zich
onder invloed van hyperglykemie ontwikkelende
lenstroebeling. Dit laatste kan ook de eigenaar
reeds opgevallen zijn.
■
21.1.1 Leefomstandigheden
Aangezien het hier een onderzoek betreft tegen
de achtergrond van de verdenking op endocriene/
metabole aandoeningen, zal het nogal eens nodig
zijn de bij de algemene anamnese (hoofdstuk 6)
249
verkregen gegevens over de voeding wat verder uit
te diepen.
■
21.1.2 Voorgeschiedenis
In de diergeneeskunde zijn nogal wat geneesmid-
delen in gebruik die zijn afgeleid van hormonen.
Ze induceren vaak allerlei metabole effecten. Bo-
vendien heeft toediening consequenties voor het
functioneren van endocriene klieren.
De familieanamnese is van belang als het gaat om
afwijkingen die zich op jonge leeftijd manifeste-
ren. Van enkele endocriene ziekten bij volwassen
dieren is familiair voorkomen beschreven.
■
21.2 Lichamelijk onderzoek
Evenals bij de anamnese wordt ook bij het lichame-
lijk onderzoek getracht eerst een algemeen beeld
van de patiënt te verkrijgen. Dit wordt bereikt met
de algemene indruk zoals beschreven in hoofdstuk
7. Dan volgt het onderzoek van enkele relevante
delen van orgaansystemen, waarbij – indien dit
heeft plaatsgevonden – gegevens van het algemeen
onderzoek (hoofdstuk 8) kunnen worden geïncor-
poreerd. Tot slot worden de endocriene klieren
onderzocht voor zover ze toegankelijk zijn voor
lichamelijk onderzoek.
■
21.2.1 Adembewegingen
Dieren met een grote warmteproductie kunnen een
thermische polypneu vertonen. Ze hijgen veelvul-
dig bij kamertemperatuur, zonder voorafgaande
inspanning. De respiratoire compensatie bij een
ketoacidose door diabetes mellitus kan zich mani-
festeren door diepe adembewegingen.
■
21.2.2 Pols en ictus cordis
Bij endocriene aandoeningen kunnen zowel brady-
cardieën (hypothyroïdie, hyperkaliëmie bij hypo-
adrenocorticisme) als tachycardieën (hyperthyroï-
die) worden aangetroffen. Bovendien kunnen een
klein circulerend volume (hypoadrenocorticisme)
en een klein slagvolume (hypothyroïdie) aanlei-
ding geven tot een zwakke pols en tot een zwakke
of zelfs in het geheel niet palpabele ictus cordis.
Uiteraard moet men bij de interpretatie rekening
houden met de voedingstoestand van het dier.
Zoals eerder gesteld, is dit oriënterend onderzoek
vooral bedoeld om gegevens te verkrijgen die kun-
nen leiden tot patroonherkenning. Soms echter
zullen de bevindingen ook reden zijn om over te
250 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

gaan tot volledig onderzoek van het circulatieappa-
raat (hoofdstuk 10).
■
21.2.3 Rectale temperatuur
Bij dieren met hypermetabolisme (hyperthyroïdie,
hyperadrenocorticisme) kan een neiging tot hyper-
thermie worden gevonden, terwijl omgekeerd hy-
pometabolisme (hypothyroïdie) gepaard kan gaan
met een neiging tot hypothermie. Men moet zich
hierbij realiseren dat erg zieke dieren, al of niet in
comateuze toestand, ook een erg lage lichaamstem-
peratuur kunnen hebben. Zoals reeds beschreven
in hoofdstuk 8 behoren bij de interpretatie voorts
eventuele aan de meting voorafgegane opwinding
en beweging te worden betrokken.
Bij dit onderzoek van huid en adnexa behoren ze-
ker ook de anaalzakken (sinus paranales) te worden
betrokken, zoals reeds beschreven in hoofdstuk 11.
Tumoreuze ontaarding van de apocriene klieren
van de anaalzakken kan aanleiding geven tot een
endocrien syndroom.
■
21.2.5 Abdomen
Onafhankelijk van het al dan niet vermelden
door de eigenaar van omvangverandering van de
buik, wordt deze beoordeeld op vorm en inhoud.
Door oppervlakkige palpatie (zie ook hoofdstuk
11) wordt nagegaan of de buik goed opgetrokken
is; de ventrale buiklijn dient vrijwel recht van het

■
21.2.4 Vacht en huid

Bij het onderzoek van vacht en huid tracht men zo

goed mogelijk te objectiveren wat door de eigenaar
aan veranderingen is gemeld. Gelet wordt op glans,
aansluiting, kleur en dichtheid van de vacht. De ge-
bieden met alopecia en zeer dun ingeplante haren
worden ingetekend op de status.
De kale huidgedeelten zijn meestal gepigmen-
teerd en hebben soms een wat ruw oppervlak. De
pigmentatie is een diffuse donkere verkleuring van
de huid. Dit mag niet worden verward met het (op
afstand) soms groezelige of grauwe aspect van de Afbeelding 21.1
huid, dat bij nadere inspectie berust op met kerati- Detailopname van de buikhuid van een 9-jarige reu
neplugjes gevulde haarfollikels (afb. 21.1). (kruising) met hyperadrenocorticisme. Er zijn nog enkele
haren te zien, maar de meerderheid van de haarfollikels
De huidatrofie bij hyperadrenocorticisme is vooral bevat slechts een plugje ongestructureerd keratine.
een atrofie van de dermis, waardoor de huid erg
dun-plooibaar wordt. Dit kan opvallen bij het be-
palen van de dikte, oplichtbaarheid en turgor van
de huid. De dunne plooitjes worden vaak ook goed
zichtbaar door twee vingers of twee handen op eni-
ge afstand van elkaar op de romp of lateraal op de
dijen te plaatsen en ze vervolgens naar elkaar toe te
brengen. Hierdoor ontstaat een fijne rimpeling van
de huid. De elasticiteit van de huid is afgenomen,
waardoor de opgenomen huidplooi traag terugvalt
(> 1 s).
Bij hypothyroïdie gaat de huidatrofie gepaard
met infiltraties van mucopolysacchariden in de der-
mis. Dan kunnen we de combinatie aantreffen van
een dun ingeplante dorre vacht met een huid die Afbeelding 21.2
dikke plooien vertoont (afb. 21.2). Bij acromegalie Een 5-jarige reu (kruising) met hypothyroïdie. De hond
geeft de overmaat aan groeihormoon ook aanlei- heeft een zeer bedaarde uitstraling. In het schouder-
ding tot de vorming van vrij dikke huidplooien gebied zijn dikke huidplooien zichtbaar. Het tekort aan
aan de hals en op de kop, maar hier is vaak eerder thyroxine heeft de (fysiologische) verharing doen stop-
sprake van overmatige haargroei dan van een dun- pen. Er is nog geen duidelijke kaalheid ontstaan, maar in
ne vacht. de liesstreek lijkt al wel wat haar verdwenen.
21 Endocriene klieren
sternum naar het os pubis te verlopen. Behalve van
uitzakken door verslapping van musculatuur kan
er ook sprake zijn van een bolronde omvangsver-
meerdering met een gespannen buikwand door
intra-abdominale en retroperitoneale vetophoping.
Beide vormen komen voor als manifestaties van de
centripetale vetzucht zoals die bij hyperadrenocor-
ticisme optreedt. De omvang wordt (ter hoogte van
de maximale omvang) vastgelegd in centimeters.
In dit verband is het goed op te merken dat bij hon-
den met vetzucht die niet berust op hyperadreno-
corticisme, het vet zich niet primair abdominaal
ophoopt. Bij deze dieren wordt het vet verspreid
over de gehele romp aangetroffen, met soms vrij
duidelijk omschreven ophopingen bilateraal hoog
in de lendenen.
De buik wordt gepalpeerd op het voorkomen van
abnormale weerstanden, waarbij speciaal aandacht
wordt besteed aan een eventuele leververgroting.
Indien palpabel, wordt opgegeven hoeveel centi-
meters de lever achter de ribbenboog is te voelen.
Dit is vooral goed mogelijk bij dieren met een wei-
nig gespannen buikwand.
■
21.2.6 Mannelijk geslachtsapparaat
In dit kader worden de genitalia onderzocht om na
te gaan of er sprake is van hypogonadisme of even-
tueel van een (endocrien actieve) testistumor. Voor-
al indien het (primair) hypogonadisme op jeugdige
leeftijd is ontstaan (bijvoorbeeld door castratie op
jeugdige leeftijd) kan het androgeentekort aanlei-
ding geven tot hypogenitalisme (klein preputium
en kleine penis). Indien het hypogonadisme op ou-
dere leeftijd ontstaat, is dit veel minder het geval.
Secundair hypogonadisme op oudere leeftijd wordt
vooral manifest door testisatrofie. De testes zijn
dan klein en week, terwijl de epididymis vrijwel de
oorspronkelijke configuratie heeft behouden. Het
testisvolume kan schattenderwijs worden vastge-
legd met behulp van de ‘rozenkrans’, een in grootte
oplopende reeks ‘eitjes’ waarop de volumina staan
aangegeven (afb. 4.5).
Afwezigheid van testes in het scrotum kan het
gevolg zijn van vroeger uitgevoerde (en bij de hui-
dige eigenaar soms onbekende) castratie. Daar-
naast kunnen beide testes en één testis niet in het
scrotum worden aangetroffen omdat de indaling
(descensus testis) niet of onvoldoende heeft plaats-
gevonden. Dergelijke testes kunnen zich zowel in
de buik als in de liesstreek bevinden. Bij niet-inge-
daalde testes (cryptorchidisme) is er een sterk ver-
hoogd risico op het ontstaan van testistumoren.2
Testistumoren worden beschreven volgens de
karakteristieken genoemd in hoofdstuk 4. De en-
251
docrien actieve testistumoren produceren veelal
een overmaat aan oestrogenen en geven daarmee
aanleiding tot feminisatieverschijnselen: behalve
gynaecomastie, een wat gezwollen afhangend pre-
putium en een relatief kleine penis (afb. 21.3).
■
21.2.7 Vrouwelijk geslachtsapparaat
Het onderzoek van de vrouwelijke genitalia blijft
in dit verband beperkt tot een inspectie van de
vulva en het caudale deel van het vestibulum. De
vulva wordt beoordeeld naar vorm en grootte, zo-
als beschreven in hoofdstuk 13. Door de vulvalip-
pen te spreiden krijgt men zicht op plica en corpus
clitoridis, waarmee men (vroeger doorgemaakte)
verhoogde androgene invloed op het spoor kan
komen.
■
21.2.8 Skelet en musculatuur
Nadere beschouwing van het skelet is vooral van
belang bij groeiachterstand. Disproportioneel ach-
terblijven van de lengtegroei van de extremiteiten
kan een sleutel voor de diagnose zijn. Overmatige
secretie van groeihormoon leidt op volwassen leef-
tijd niet meer tot lengtegroei van de extremiteiten;
de groeischijven zijn gesloten. Wel treedt nog uit-
groei van lichaamsuiteinden op en dan vooral van
de platte beenderen. Dit valt het duidelijkst te zien
aan de uitgroei van boven- en onderkaak (progna-
thie), waardoor de snijtanden uit elkaar komen te
staan.
Endocriene ziekten met katabole gevolgen (hy-
perthyroïdie, hyperadrenocorticisme) leiden tot
spieratrofie, vaak het duidelijkst te zien aan de rug-
strekkers en dijmusculatuur. Atrofie van de tem-
porale musculatuur valt soms vooral op doordat de
Afbeelding 21.3
Een 8-jarige Duitse herder, reu, in zijligging. Een (scro-
tale) testistumor (Sertoliceltumor) heeft geleid tot haar-
verlies, vergrote tepels en een wat groot preputium.
252 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
protuberantia occipitalis externa duidelijker zicht-
baar wordt. Atrofie van de schoudermusculatuur
leidt er nogal eens toe dat de voorste extremiteiten
minder aansluiten aan de romp. De romp hangt als
het ware in de schoudergordel, waarbij de ellebo-
gen wat naar buiten worden gedraaid.
■
21.2.9 Schildklieren en bijschildklieren
Behalve de testes zijn de schildklieren de enige
endocriene klieren die toegankelijk zijn voor licha-
melijk onderzoek. Ze liggen ter weerszijden van
de trachea ter hoogte van de eerste drie tot acht
trachearingen. Door de diepe ligging zijn ze bij ge-
zonde dieren niet palpabel. Bij vergroting worden
ze wel palpabel, waarbij men erop bedacht moet
zijn dat ze door de losse verbinding met de omlig-
gende structuren vrij ver kunnen afzakken langs
de trachea. Als ze eenmaal zijn gepalpeerd, wordt
nagegaan of de dikte gemakkelijk langs de trachea
is te verschuiven: een kenmerk van dikten uitgaan-
de van schildklierweefsel. Voorts wordt de dikte
beschreven als aangegeven in § 4.1.2.
De schildklieren worden meestal gepalpeerd bij
het zittende dier, waarbij de hals wat wordt ge-
strekt. Met duim en wijsvinger wordt ter eerste
oriëntatie de overgang van larynx naar trachea om-
vat. Vervolgens glijdt men met duim en wijsvinger
ter weerszijden langs de trachea tot bij de borst-
ingang. Vooral bij katten, met hun vaak geringe
schildkliervergrotingen, kan men ook met de vin-
gertoppen beurtelings links en rechts lang de tra-
chea strijken, op zoek naar een kleine (gemakkelijk
te verplaatsen) dikte.
Ook de bijschildklieren zijn bij gezonde dieren
niet palpabel. Bij de meerderheid van de gevallen
van hyperparathyroïdie bereikt de bijschildklier-
neoplasie echter niet een zodanige grootte dat een
dikte kan worden gepalpeerd. Niettemin zal bij
verdenking op hyperparathyroïdie het halsgebied
worden gepalpeerd, zoals hierboven is beschreven
voor de schildklieren.
Literatuur
1 Van Vonderen IK, Kooistra HS, Rijnberk A. Intra- and interindividual variation in
urine osmolality and urine specific gravity in healthy pet dogs of various ages. J Vet
Int Med 1997; 11: 30-5.
2 Van Sluijs FJ. Testes. In: Rijnberk A, ed. Clinical endocrinology of dogs and cats.
Dordrecht/Boston: Kluwer, 1996; 119-30.
3 Van der Vlugt-Meijer RH, Voorhout G, Meij BP. Imaging of the pituitary gland in
dogs with pituitary-dependent hyperadrenocorticism. Mol Cell Endocrinol 2002;
197: 81-7.
■
21.3 Notatie
De gegevens van anamnese en lichamelijk onder-
zoek kunnen worden vermeld op een formulier
(zie cd-rom). Bij het lichamelijk onderzoek valt het
algemene beeld samen met de eerder vastgelegde
algemene indruk. Er kan worden volstaan met een
samenvatting van de algemene indruk.
Van patiënten waarbij een algemeen onderzoek
is verricht, kunnen gegevens worden ingepast bij
de onderdelen ademhaling, pols en rectale tempe-
ratuur. Dit zijn overigens onderdelen die bij een
nieuwe patiënt zeker zullen worden nagelopen,
maar bij een controlebezoek nogal eens achterwege
blijven.
■
21.4 Verder onderzoek
Zoals reeds opgemerkt in de inleiding, berust de
diagnostiek van endocriene aandoeningen vrij vaak
op patroonherkenning. Het patroon dat de verden-
king van een endocriene ziekte doet rijzen, kan
soms gecompleteerd worden door (routine-)labo-
ratoriumdiagnostiek. Zowel hematologische als
biochemische bevindingen kunnen soms bepaalde
verdenkingen versterken.
Hoe sterk echter de verdenking ook wordt, de de-
finitieve diagnose zal altijd moeten berusten op de
resultaten van voor de betreffende endocriene klier
specifiek functieonderzoek. Hormoonbepalingen,
al of niet in combinatie met remmings- en stimu-
latietesten, verschaffen informatie over de functie
van endocriene klieren. Vaak is het echter ook ge-
wenst inzicht te hebben in de morfologie. Met de
invoering van beeldvormende technieken als echo-
grafie, gecomputeriseerde tomografie (ct) en kern-
spintomografie (mri) is met de diagnostiek van af-
wijkingen van endocriene klieren veel vooruitgang
geboekt.3 Daarnaast kan cytologisch onderzoek
van aspiratiebiopten zicht geven op de aard van de
morfologische verandering (zie § 25.2.6).
 22 Gedragsproblemen
M.B.H. Schilder en B.W. Knol
Gedragsproblemen vereisen een andere benadering
dan somatische afwijkingen. In het laatste geval be-
staat het onderzoek ten minste uit anamnese, alge-
mene indruk en algemeen onderzoek. Bij gedrags-
patiënten is het meestal niet nodig een lichamelijk
onderzoek uit te voeren. Dat wordt alleen dan
gedaan als het consult er aanleiding toe geeft. Als
een niet-dierenarts het gedragsonderzoek uitvoert,
dienen vooraf door een dierenarts een algemene
indruk (hoofdstuk 7) en een algemeen onderzoek
(hoofdstuk 8) te worden vastgelegd. Indien de be-
vindingen van dit oriënterende onderzoek daartoe
aanleiding geven, kan onderzoek van orgaansyste-
men (bijvoorbeeld zenuwstelsel en ogen) plaatsvin-
den (zie ook § 2.5).
Om de gedragsbehandeling minder afhankelijk
te maken van waarnemingsvermogen en rappor-
tage van de eigenaar, wordt tijdens het consult
een korte videofilm van het gedrag van de patiënt
beoordeeld. Daartoe wordt de eigenaar bij het ma-
ken van de afspraak gevraagd het probleemgedrag
op video vast te leggen. Daarnaast worden, indien
nodig, gedragstesten uitgevoerd. Het gedrag van
de patiënt en de eigenaar tijdens de anamnese, het
videomateriaal en de testen bieden informatie over
het (probleem)gedrag, de communicatieve signalen
van dier en eigenaar, en de aard van de binding en
de interacties tussen eigenaar en dier.1
Gezien de verschillende geaardheid van hond en
kat en de verschillen in gedragsproblemen worden
ze in dit hoofdstuk apart behandeld.
■
22.1 Anamnese bij de hond
Eigenaren van dieren met probleemgedrag zijn
tijdens het consult soms geëmotioneerd. De pro-
blemen bestaan immers vaak al geruime tijd en het
gedrag wordt veelal als hinderlijk, schadelijk en/of
gevaarlijk ervaren. Zonder de emotionele uitingen
van de eigenaar af te kappen, dient de lijn in het
gesprek vastgehouden te worden. Het hanteren van
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_22, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
een goede gesprekstechniek verdient daarom de
nodige aandacht. De in hoofdstuk 6 gegeven richt-
lijnen bieden hiervoor voldoende houvast, maar er
zijn enige aanvullende opmerkingen te maken.
Ten eerste moeten vragen met een beschuldigend
karakter bij de gedragsanamnese nog zorgvuldiger
worden vermeden dan in andere gevallen. Vaak
vermoeden eigenaren wel dat er aan het samenspel
met hun hond iets schort. Door het gesprek tactvol
te leiden, kan worden voorkomen dat de eigenaar
meer defensief dan informatief gaat antwoorden.2
Ten tweede dienen eigenaren bij de eerste vraag:
‘Wat is het probleem?’, de kans te krijgen hun ver-
haal te doen zonder te worden onderbroken. Daar-
door gaat de stoom wat van de ketel, hetgeen de
kans op een gesprek met informatieve waarde doet
stijgen. Dit kan men ook bevorderen door enkele
vragen in gewijzigde vorm te herhalen om zo eer-
der gegeven antwoorden te controleren. Het proto-
col voor de gedragsanamnese voorziet in dergelijke
onopvallende herhalingsvragen. Een suggestieve
trant van vragenstellen moet echter worden ver-
meden. Als de eigenaar het gedrag van de hond
beschrijft in interpretatieve termen als ‘agressief’
of ‘angstig’, reageert men door te vragen hoe hij dat
aan de hond ziet. Vervolgens kan men het beschre-
ven gedrag – mede op basis van de overige informa-
tie – zelf interpreteren.
Ten derde is voor het vergaren van relevante gege-
vens is niet alleen de verbale, maar ook de non-ver-
bale communicatie van belang. Tafel en zitplaatsen
worden daarom zo gerangschikt dat men elkaar
kan aankijken en de dierenarts neemt een belang-
stellende en ontspannen houding aan. De aandacht
wordt primair op de eigenaar gericht, want met
hem wordt óver het dier gesproken.2
Ten vierde wordt de hond tijdens het consult los-
gelaten. Hiermee krijgt de onderzoeker een beeld
van het gedrag (nerveus, rustig, vrij). Het bevordert
de interactie tussen eigenaar en hond en men kan
bijvoorbeeld waarnemen of, en in welke mate, de
patiënt de aandacht van de eigenaar vraagt en op
254 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
welke wijze de eigenaar op (aandachtvragend) ge-
drag ingaat. Dit kan een indicatie geven voor de rol
van de eigenaar bij het ontstaan van het probleem-
gedrag.
De aan de eigenaar gestelde vragen zijn ingedeeld
volgens het gangbare patroon:
1 het iatrotrope probleem,
2 het huidige gedrag/functioneren,
3 de leefomstandigheden,
4 de voorgeschiedenis.
■
22.1.1 Iatrotroop probleem
Gevraagd wordt naar de volgende kenmerken:
– Aard van het probleem.
– Duur van het probleem. Dit is van belang in ver-
band met de mogelijkheden tot aanleren van ge-
drag en gewoontevorming.
– Omstandigheden waaronder het probleem zich
voordoet. Er moeten vooral vragen worden ge-
steld over de eerste en de laatste keer. Ophel-
dering van de omstandigheden waaronder een
gedragsprobleem voor de eerste maal optrad kun-
nen mogelijk zicht geven op de ontstaanswijze.3,4
Het is echter aannemelijk dat eigenaren zich het
beste herinneren wat er de laatste keer gebeurde,
zodat het zinvol is ook daarnaar te vragen.
– Eventueel toegepaste (straf)maatregelen ter be-
teugeling van het probleem. Hiermee kan een
indruk worden verkregen van de wijze waarop
de eigenaar met het dier omgaat, als ook van het
effect van de maatregelen. Het is van belang te
achterhalen of een als straf bedoelde maatregel
wellicht onbedoeld en/of onbewust het probleem-
gedrag kan hebben versterkt doordat aandacht is
gegeven.
■
22.1.2 Huidig gedrag/functioneren
De vragen hebben betrekking op:
– gehoorzaamheid
– agressie
– angst
– overig (probleem)gedrag
Gehoorzaamheid
De eigenaar wordt gevraagd hoe de al of niet da-
gelijks uitgevoerde oefeningen, zoals ‘kom’, ‘volg’,
‘zit’, ‘af’ en ‘blijf’, verlopen. Daarnaast wordt de
eigenaar verzocht de oefeningen ter plaatse te de-
monstreren (zie § 22.2).
Agressie
De vragen zijn erop gericht inzicht te krijgen in het
type agressie en in de oorzakelijke factoren. Naast
de wijze van bijten of dreigen en de omstandig-
heden is vooral de houdingscommunicatie van de
hond van belang. Een lage houding, gecombineerd
met kort toebijten, suggereert angstgeïnduceerde
agressie. Een hoge houding (zie video) tijdens
dreigen en bijten wijst op een te dominante positie.
Verdediging van voedsel kan zowel met een lage
als met een hoge houding gepaard gaan. Bij agres-
sief gedrag tegen vreemden en bekenden – zowel bin-
nen als buiten het territorium – gekenmerkt door
onvoorspelbaar bijten en ‘snappen’, moet men in-
dringend vragen naar de omstandigheden waarbij
deze agressie optreedt. Vaak zijn er aanleidingen
(bijvoorbeeld het uitsteken van een hand) te vin-
den, al treedt niet bij alle aanleidingen agressief
gedrag op.
Als pijn of een ander lichamelijk probleem moge-
lijk een rol speelt, moet de oorzaak via lichamelijk
onderzoek worden opgespoord. Vragen naar even-
tuele bijkomende gedragsveranderingen zijn van
belang (speelt de hond niet of minder, onttrekt de
hond zich aan contact, is hij afwezig of niet aan-
spreekbaar, begroet de hond de eigenaar niet of
minder). Pijn-geïnduceerde agressie kan optreden na
aanraken van een lichaamsdeel, zelfs al tijdens het
benaderd worden. Men kan dit verwachten bij, bij-
voorbeeld, otitis externa, artritis en hernia nuclei
pulposi. Na adequate behandeling van de primaire
oorzaak zal de secundaire agressie als regel ver-
dwijnen. Het toedienen van pijnstilling kan een
bruikbaar diagnostisch middel zijn wanneer pijn
als oorzaak van agressief gedrag wordt vermoed,
maar een lichamelijk onderzoek geen bijzonderhe-
den oplevert. Agressief gedrag moet wel bijna da-
gelijks optreden, wil tijdelijke toediening van een
pijnstiller nut hebben als diagnostisch instrument.
Er zijn aanwijzingen voor een genetische predis-
positie en dus voor een rasgebonden, soms zelfs
vachtkleurgebonden vóórkomen van agressie.2,5
Ook de voeding kan een rol spelen. Er zijn aanwij-
zingen dat een relatief hoog eiwitgehalte in het
voer bijdraagt aan agressief gedrag.6,7
Als een hond alleen agressief is tegen vreemden
op zijn eigen territorium, is waarschijnlijk territori-
ale agressie in het spel. Een inschatting van de wijze
van bijten naar volwassenen kan men verkrijgen
door testen uit te voeren8,9 (zie § 22.2).
Agressief gedrag ten opzichte van kinderen kan wor-
den bevorderd door onvoldoende socialisatie. Ook
angst en pijn als gevolg van bedoeld of onbedoeld
pesten door een kind kunnen agressie oproepen.
‘Jaloezie’ kan een soortgelijk effect hebben. Bij een
onvoldoende overwicht van de ouders kan de hond
zich te veel vrijheden gaan aanmeten, waardoor de
22 Gedragsproblemen
kans op agressief gedrag naar kinderen wordt ver-
groot. Met een poppentest kan men proberen een
indruk te krijgen van de risico’s van een hond voor
kinderen 8-10 (zie § 22.2).
Bij agressie jegens honden dient nagegaan te worden
of er sprake is van een zeer gevaarlijke (‘killertype’)
agressie (geen of nauwelijks waarneembaar dreig-
gedrag en direct – soms over grote afstand – op
de tegenstander afrennen, onmiddellijk bijten en
schudden) of van minder gevaarlijke (‘normale’)
agressie (met dreiggedrag, houdingscommunica-
tie, niet onmiddellijk een aanval). Deze ‘killertype’-
agressie lijkt op predatieagressie, waarbij evenmin
met de prooi wordt gecommuniceerd.11 Bij ‘kil-
lertype’-agressie is het belangrijk na te vragen of
de hond als pup in de angstfase door een hond is
gegrepen en of de hond voldoende aan anders uit-
ziende honden is gesocialiseerd. In geval van een
– mogelijk als traumatisch ervaren12 – aanval op de
hond in de angstfase kan deze hond later een be-
paald type hond gaan aanvallen, namelijk honden
van het ras (of uiterlijke verschijningsvorm) waar-
door hij (in de angstfase) is aangevallen.13 Generali-
satie van agressief gedrag ten opzichte van honden
van andere rassen kan voorkomen.14 Een enkele
maal is een aanval, ervaren in volwassenheid, zo
traumatisch dat ‘killertype’-agressie ontstaat.
Vaak speelt de eigenaar een rol bij agressief ge-
drag tussen honden. Deze rol kan in beeld worden
gebracht (zie § 22.2). Buitenshuis gebeurt dat als
de eigenaar vruchteloos poogt agressief gedrag
te voorkomen. Dit wordt door de hond als stimu-
lerend ervaren en het effect is dan tegengesteld
aan het doel (zie ook bij iatrotroop probleem,
(straf)maatregelen, § 22.1.1). Binnenshuis kan de
rol van de eigenaar duidelijk worden als gevechten
tussen honden in één huishouden alleen uitbreken
in aanwezigheid van de eigenaar. Deze verstoort
naar alle waarschijnlijkheid de rangorde tussen de
honden door zijn activiteiten of aanwezigheid. Een
van de verstorende activiteiten is het straffen van
de dominante hond voor het aanvallen van de on-
dergeschikte. Dit partij kiezen voor de ‘underdog’
versterkt diens positie, waardoor deze – in aanwe-
zigheid van de eigenaar – de dominante hond durft
te bedreigen of aan te vallen.13 Agressie tussen
honden speelt zich bijna altijd tussen seksegenoten
af.3,14
Angst
Angst voor bedreigende situaties is normaal omdat
het bijdraagt tot vermijding ervan. Het wordt
probleemgedrag als er een (relatief) lage drempel-
waarde voor het opwekken van angst bestaat. Dit
zal gepaard gaan met een frequent vóórkomen van
255
het angstgedrag. Een drempelwaarde voor angst
kan laag zijn op basis van genetische factoren15,
door onvoldoende socialisatie, door een traumati-
sche ervaring of door andere leerprocessen. Bij de
oudere hond berust angst of angstagressie soms op
disfunctie van gehoor- of gezichtsvermogen.3
Angstgedrag kan relatief gemakkelijk worden
aangeleerd, mede doordat veel eigenaren erop rea-
geren met – angstgedrag bekrachtigend – gerust-
stellen. Ze beogen dat vaak niet, zijn zich er dan
ook niet van bewust en ontkennen het daarom.16,12
Angst voor geluid. Veelal gaat het om geluiden van
onweer, vuurwerk of verkeer. Bij veel honden ver-
ergeren angstuitingen in de loop van de tijd door
geruststellen en/of generalisatieprocessen.3 Van be-
lang is te achterhalen in welke mate troosten door
de eigenaar angstuitingen kan hebben versterkt.
Een test kan het gedrag tijdens een schrikaanjagen-
de stimulus en het herstel ervan in beeld brengen
(§ 22.2).
Angst voor mensen en/of soortgenoten. Zowel ge-
netische als ontogenetische (= vroege-ervarings)
factoren kunnen ertoe leiden dat dieren angstig
zijn voor mensen en/of soortgenoten.17 Een niet
geheel optimaal verlopende socialisatie speelt een
belangrijke rol. Bij de voor angst gepredisponeerde
dieren is de kans op een gebrekkig verlopende soci-
alisatie waarschijnlijk groter dan bij normale hon-
den. Overigens kunnen ook bij oudere dieren on-
aangename ervaringen angst tot gevolg hebben.3,18
Overig gedrag
Onzindelijkheid. Als incontinentia urinae door dis-
functie van de urinewegen zo goed mogelijk is
uitgesloten, wordt gevraagd op welke wijze en in
welke context de hond urineert (al of niet met ge-
heven poot, bij thuiskomst van de baas, bij straf
of juist in afwezigheid van de baas). Urineren met
geheven poot kan op een te dominante positie van
de hond wijzen. Andere mogelijke oorzaken betref-
fen onvoldoende zindelijkheidstrainingen en grote
opwinding of angst bij thuiskomst van de baas. In
sommige gevallen betreft het een kennelijk gevoe-
lige hond in combinatie met een baas met indruk-
wekkend uiterlijk en/of lage stem. Veroudering kan
onzindelijkheid met zich meebrengen.19 Indien de
hond alleen urineert als hij alleen is, wijst dit op
verlatingsangst.20
Problemen met alleenzijn. De hierbij na te vragen ge-
dragsuitingen worden meestal geïnterpreteerd als
uitingen van stress, die ontstaat door het vertrek
en/of de afwezigheid van de baas. Er zijn echter
honden die tijdens afwezigheid van de baas geen
verschijnselen van stress vertonen (niet blaffen,
janken, piepen, snel heen en weer rennen, plassen,
256 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
hijgen3,18) , maar ogenschijnlijk rustig gaan ‘slo-
pen’. Echte scheidingsangst treedt waarschijnlijk
vooral op als de hond zeer sterk aan de eigenaar ge-
bonden is.3 Aanwijzingen voor een sterke binding
zijn: het in huis voortdurend volgen van de eige-
naar, eventueel bedelgedrag, het in de slaapkamer
slapen en veelvuldig aandacht opeisen (ook tijdens
het consult!). Als men de eigenaar tijdens het con-
sult vraagt om de onderzoekstafel heen te lopen,
volgt de hond vaak als een schaduw. Het op video
vastgelegde gedrag van de hond tijdens het alleen-
zijn (camera op statief) is een belangrijk diagnos-
tisch hulpmiddel. Tijdens het alleenzijn moet men
dan (enkele van) de al genoemde tekenen van stress
waarnemen.
Excitatie door belsignalen en binnenkomende bezoekers.
Gevraagd wordt naar voorbeelden als naar de voor-
deur rennen, tegen mensen opspringen, hyper-
activiteit als de bel gaat, bestijgen van mensen en
objecten, blaffen, grommen en bedelen. Ook wordt
tactvol gevraagd hoe de eigenaar op dit soort ge-
drag reageert. De antwoorden geven een indruk
van het overwicht dat de eigenaar op het dier heeft,
van diens gedrag als de bel gaat en van het effect
van diens correctieve maatregelen.
■
22.1.3 Leefpatronen en leefomstandigheden
Functie van de hond. Bij honden met een andere dan
een gezelschapsfunctie, zoals bijvoorbeeld jagen of
bewaken, kan conditionering op agressie of blaffen
optreden. Vooral bij territoriale verdediging kan
aangeleerd en gewenst gedrag gemakkelijk uit de
hand lopen, omdat het aansluit op de natuurlijke
neiging tot alarmering en verdediging bij sommige
rassen.
Vachtverzorging. Vragen over de vachtverzorging
kunnen aanvullende informatie opleveren over
de mate waarin de hond dat tolereert en daarmee
inzicht geven in dominantieverhoudingen en/of
eventueel bestaande pijn.
Slaapplek. Vragen over de slaapplek zijn relevant
in geval van verlatingsangst en controleproblemen.
Indien de hond in de slaapkamer of, nog invloed-
rijker, op het bed van de eigenaar slaapt, suggereert
dit een intensief contact tussen eigenaar en hond.
Zo’n (te) sterke band kan leiden tot verlatingsangst.
Ook blijkt in de slaapkamer (op bed) slapen regel-
matig verbonden te zijn met een gebrek aan con-
trole van de eigenaar over de hond.
Uitlaatpatroon. Het krijgen van een duidelijk beeld
van het patroon van uitlaten (duur, frequentie, in-
tensiteit) is van belang ingeval de hond onrustig
gedrag vertoont of onhandelbaar is.
Afkomst. Navragen of de hond uit een werklijn
stamt is van belang omdat onrust in huis eerder te
verwachten is bij actieve honden die te weinig kans
krijgen om hun activiteit te uiten.
Gehoorzaamheidsoefeningen In dit kader wordt ook
gevraagd of en hoe frequent de eigenaren gehoor-
zaamheidsoefeningen met hun hond uitvoeren.
Een goede gehoorzaamheid kan tot op zekere
hoogte bijdragen aan het voorkómen van pro-
bleemgedrag.
■
22.1.4 Voorgeschiedenis
Gedrag in het nest. Bang, ontwijkend, neutraal of
spontaan? Het antwoord biedt de mogelijkheid
het gedrag van het moment te vergelijken met dat
van vroeger (voor zover een betrouwbaar beeld kan
worden geschetst).
Leeftijd waarop het dier in het huishouden werd opgeno-
men. Honden met gedragsproblemen hebben nogal
eens meer dan één eigenaar gehad. Vragen naar de
leefomstandigheden bij de fokker of bij de vorige
eigenaar leveren soms informatie over de socialisa-
tiefase of over andere invloedrijke ervaringen. Deze
informatie kan richtinggevend zijn voor onderzoek
en behandeling.
Ziektekundige gegevens. Soms zijn deze van belang
in verband met het probleemgedrag, bijvoorbeeld
bij neurologische afwijkingen, maar ook bij (met
pijn gepaard gaande) aandoeningen van het loco-
motieapparaat, de huid, de oren en het digestieap-
paraat. Ziekte op pupleeftijd kan bijdragen aan
later optredend probleemgedrag.21
■
22.2 Gedragsonderzoek
Sommige eigenaren kunnen onvoldoende duide-
lijk het (probleem)gedrag van hun hond beschrij-
ven. Ook hun eigen inschatting van de mate van
gehoorzaamheid van hun hond blijkt nogal eens te
optimistisch. Om een indruk te krijgen van de com-
municatie tussen eigenaar en hond is vaak aanvul-
lende informatie noodzakelijk.
Hiertoe wordt de anamnese aangevuld met eigen
waarneming van het gedrag van hond en eigenaar.
Informatie wordt verkregen uit het ter plekke ver-
toonde gedrag en de interacties, door het bekijken
van door de eigenaar meegenomen videomateriaal
en het zelf uitvoeren van gedragstesten. Door de
eigenaar het videomateriaal van commentaar te la-
ten voorzien, krijgt men informatie over hoe deze
het gedrag van de hond interpreteert, over de aan
de hond toegeschreven intenties, en over het eigen
gedrag.
De testen die daarnaast uitgevoerd kunnen wor-
22 Gedragsproblemen
den, zijn nog niet of onvoldoende onderzocht op
gevoeligheid, specificiteit en voorspellende waar-
de8,9 (§ 3.1.5), maar verschaffen hoogstwaarschijn-
lijk zinnige informatie. Zelfs als de eigenaar naar
aanleiding van het gedrag van de hond tijdens een
test opmerkt dat de hond dat gedrag normaal nooit
uitvoert, is het grote voordeel dat men dan praat
over concreet gedrag en dat maakt het voor de eige-
naar gemakkelijker om aan te geven hoe het dier
zich normaliter gedraagt.
De testen worden hieronder kort beschreven en
de uitvoering ervan wordt geïllustreerd met enkele
videofragmenten op de cd-rom. Het beste kunnen
de testen worden uitgevoerd door een man, aange-
zien deze in doorsnee door een hond als bedreigen-
der wordt ervaren dan een vrouw.22
■
22.2.1 Gehoorzaamheids- en
dominantietesten
Gehoorzaamheidstesten
Indicatie. Behoefte aan informatie over dominantie-
verhoudingen en gehoorzaamheid.
Uitvoering. De oefeningen ‘zit’, ‘af’, ‘volg’, ‘kom’ en
eventueel ‘blijf’ laten uitvoeren in een voldoende
ruime ruimte of, beter, buiten.
Interpretatie. Weigeringen bij ‘zit’, maar vooral bij
‘af’, protestuitingen (zoals pootje geven of grom-
men) bij ‘af’, een strakke lijn, een hoge houding
van de hond en geen aandacht voor de eigenaar
tijdens het ‘volgen’, alsmede dralen te ‘komen’ zijn
indicaties voor een onvoldoende duidelijke domi-
nantieverhouding tussen eigenaar en hond. Zijn
meerdere gezinsleden aanwezig, dan moeten deze
testjes met allen uitgevoerd worden.
Snuit omvatten
Indicatie. Vermoeden van een dominantieprobleem.
Uitvoering. De eigenaar wordt gevraagd de snuit
met de hand te omvatten gedurende 5 seconden.
Interpretatie. Indien de hond deze handeling to-
lereert, is een acceptabele dominantieverhouding
aanwezig, ook al is mogelijk de gehoorzaamheid
onvoldoende. Indien de hond gromt of poogt te
bijten, is een dominantieprobleem aannemelijk.
nb. Pijn of ongemak in het kopgebied moet wel
door onderzoek worden uitgesloten.
■
22.2-2 Provocatietesten
Poppentest
Indicatie. Inschatting van gedrag ten opzichte van
een onbekend kind, van de mate waarin de hond
geprovoceerd moet worden om tot bijten te komen
en van de wijze van bijten.
257
Uitvoering. De hond is niet gemuilkorfd. Met de
pop aan de hand (één armpje naar voren; aan het
andere armpje, dat naar achter is gebogen, houdt
men de pop vast) nadert men de hond rustig tot op
ongeveer 1 meter en kijkt daarbij de hond niet aan.
Men houdt de pop zo dat de hond, de pop en de-
gene die de test doet zich niet in één lijn bevinden.
Men stopt dan om de hond de kans te geven zelf de
pop te naderen. Daarna poogt men de hond met het
uitgestoken handje te aaien gedurende ongeveer
1 minuut.
Alternatieve uitvoering: gebruik een pop gemon-
teerd op een plank met wieltjes en trek de pop naar
de hond toe waarbij het trektouw via een zich ach-
ter de hond bevindend voorwerp (katrol, fietsklem,
regenpijp) wordt geleid. Bij het aaien neemt men
de pop met onderstel in de hand en aait als hier-
boven weergegeven.
Eventueel kan men de test uitbreiden door met
de pop aan de hand snel van de hond weg te lopen,
waarmee men de achtervolgingsneiging test.
Interpretatie. Een hond die kinderen kent en zich
goed ten opzichte van hen gedraagt komt kwis-
pelend op de pop af en snuffelt aan handjes en
gezichtje. Meestal stopt dit gedrag snel. Indien
de hond terugwijkt of vlucht, kent hij geen kin-
deren. Borstelen en grommen kan voorkomen.
Angst(-agressie) blijkt dan verder als men de hond
probeert te aaien. nb. waarschijnlijk herkent 20-
30% van de honden in de pop geen kind8 en inter-
preteert het ding dan als een bedreigend voorwerp
en soms als een speeltje. Honden die op eigen
initiatief, al of niet zonder dreiggedrag, trachten
te bijten worden als hoog riskant ingeschat. Dit ze-
ker als het bijtgedrag naar het gezichtje is gericht
en met kracht uitgevoerd wordt. Honden die op
‘gedrag’ van de pop met dreigen en/of snappen re-
ageren worden als riskant ingeschat. Honden die
pogen te vluchten en daarbij dreigen worden als
matig riskant gezien. Honden die uitsluitend pogen
te vluchten of sociaal positief gedrag naar de pop
tonen (speluitnodiging, likken van handjes en ge-
zichtje) worden als weinig riskant ingeschat.
Slag-trap-test
Indicatie. Het inschatten van agressie- en angstreac-
ties op provocerend gedrag door een onbekende en
het herstelvermogen na deze sociale stressor.
Uitvoering. De hond wordt goed vastgehouden of
(bij grote, sterke honden) vastgemaakt aan een ring
in de muur, een fietsklem of iets dergelijks. Als de
halsband en de riem als zwak worden ingeschat,
vervangt men ze door een sterker exemplaar. Ver-
volgens maakt men drie slag- en erna drie trapbe-
wegingen naar de hond, waarbij men veiligheids-
258 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
halve buiten het bereik van de hond blijft. Daarna
benadert men de hond langzaam van ongeveer 5 m
afstand, terwijl men de hond strak aankijkt.9 De
wijze van eventueel bijten en de kracht ervan kan men
testen door met een laars in de hand een trapbewe-
ging na te doen.
Het herstelvermogen wordt getest doordat men
op 2 m afstand van de hond hurkt, zich met de
flank naar de hond richt, de hond absoluut niet aan-
kijkt en hem lokt door een open hand uit te steken,
eventueel met een voedselbrokje erin.
De neiging om op agressieve wijze mensen te volgen
kan men testen door snel van de hond weg te lopen.
Interpretatie. Deze test lijkt een goede voorspel-
ler voor reacties bij toekomstige ontmoetingen
met (bedreigende) vreemden.8 Angst- en agres-
siereacties, dekking zoeken en steun vragen bij de
eigenaar zijn goed waarneembaar. Evenzeer kan
men goed waarnemen hoe snel een hond tot fysieke
agressie overgaat en welk type agressie dat is. Soms
interpreteert de hond de sla- of trapbeweging alsof
een bal wordt weggegooid of -getrapt. Indien men
een slecht herstel waarneemt (herstel duurt minu-
ten of vindt niet plaats) is het waarschijnlijk dat
de therapie moeizamer zal verlopen en langer zal
duren. nb. De uitvoering van deze test is riskant en
kan beter niet door de behandelend dierenarts wor-
den uitgevoerd: de hond kan immers een onaange-
name associatie opdoen die niet gewenst is.
Testen van gevoeligheid voor en herstelvermogen van
visuele of akoestische prikkels
Indicatie. Bij honden met angst voor speciale ge-
beurtenissen of specifieke stimuli.
Uitvoering. Naar gelang het probleem (of de pro-
blemen) van de hond worden een of meer visuele of
akoestische prikkels aan de hond aangeboden, met
een interval dat groot genoeg is om de hond zich
te laten herstellen. Een geschikt voorbeeld van een
visuele prikkel is een openklapbare paraplu. Een
geschikte akoestische prikkel is bijvoorbeeld een
tik met een pollepel op een deksel. Bij een visuele
prikkel kan men het herstel onderzoeken door de
paraplu, nadat deze opengeklapt is, op de grond te
leggen en de hond de kans te geven dit voorwerp te
benaderen. Nadert de hond niet, dan kan men de
eigenaar het goede voorbeeld laten geven door deze
rustig naar de paraplu te laten lopen en te vragen
de paraplu aan te raken.
Interpretatie. Ook hier geldt waarschijnlijk dat een
grote gevoeligheid (de hond schrikt al van een on-
aanzienlijke stimulus) en een slecht herstel moge-
lijk indicatoren zijn van een moeizamer verlopend
therapeutisch proces. Deze testen bieden ook de ge-
legenheid waar te nemen hoe sterk de neiging van
de eigenaar is de hond te troosten of ander inade-
quaat of juist adequaat gedrag te vertonen.
Testen van voederbakagressie
Indicatie. Voederbakagressie.
Uitvoering. Men tracht de eigen voederbak van
de hond een eindje bij hem weg te schuiven met
behulp van een kunstarm. Dit herhaalt men gedu-
rende een halve minuut.
Uitkomst. De test geeft aan hoe de hond reageert:
de lichaamshouding, met dreigen en/of bijten, fre-
quentie en de kracht van een eventuele beet.
Testen van reactie op aanhalen
Indicatie. Agressie tijdens aanhalen.
Uitvoering. Men haalt de hond met behulp van een
kunstarm aan op de wijze die volgens de eigenaar
tot agressief gedrag leidt.
Interpretatie. Door de plekken van aanhalen te
variëren krijgt men een idee over de plekken waar
de hond niet of juist wel aangehaald kan worden.
Voorts wordt duidelijk hoelang het aaien wordt
getolereerd en hoe de hond reageert (dreigen en/of
bijten).
■
22.2.3 Confrontatie met honden en rol van de
eigenaar
Confrontatie met hond van hetzelfde geslacht
Indicatie. Onzekerheid over de aard van het agres-
sieve gedrag ten opzichte van andere honden.
Uitvoering. Men kan de betreffende hond aange-
lijnd (eventueel gemuilkorfd) confronteren met
een andere hond van hetzelfde geslacht, aangelijnd
of vastgebonden en eventueel gemuilkorfd.
Interpretatie. Indien de hond de neiging heeft op
grote afstand (> 15 m) direct op het slachtoffer af
te stormen en geen dreiggedrag vertoont (grom-
men, tanden ontbloten, lippen optrekken, verstar-
ren), wijst dat op ‘killeragressie’. Dit beeld wordt
versterkt als de hond niet naar de eigenaar kijkt
gedurende het conflict. Bij ‘normale’ agressie geeft
de houding van de hond aan of dominantie dan wel
angst een overheersende rol speelt. Ook worden de
gedragsneigingen van de eigenaar vaak duidelijk.
Invloed van de eigenaar op agressief gedrag
Indicatie. Onzekerheid over de rol van de eigenaar
bij agressie van de hond ten opzichte van mensen
of honden.
Uitvoering. De test kan binnen (indien agressie
tegen mensen is gericht) of buiten (als agressief
gedrag tegen honden het probleem is) worden uit-
gevoerd. De hond wordt degelijk vastgelegd, en
gemuilkorfd als de situatie risicovol is. Een stimu-
22 Gedragsproblemen
lus (hond of persoon) provoceert de te testen hond
door deze te naderen (hond) of een kamer binnen
te stappen (persoon). De eigenaren worden tevoren
geïnstrueerd van de hond weg te lopen (de kamer
te verlaten) zodra er sprake is van blaffen of grom-
men.
Interpretatie. Indien de hond zich vooral richt op
de weggelopen of verdwenen eigenaar en nauwe-
lijks aandacht schenkt aan de stimulus, is aanwe-
zigheid dan wel steun van de eigenaar belangrijk
bij het ontstaan of onderhouden van het probleem-
gedrag. Dit geldt temeer als het agressieve gedrag
afneemt als de eigenaar weg is. Test men de rol
van eigenaren bij ‘killeragressie’ ten opzichte van
honden, dan zou de uitkomst moeten zijn dat het
agressieve gedrag onafhankelijk is van de aanwe-
zigheid van de eigenaar.
■
22.3 Anamnese bij de kat
De anamnese is vooral gericht op agressief gedrag,
angst en het op ongewenste plekken urineren,
sproeien en defeceren.
■
22.3.1 Iatrotroop probleem
De vragen zijn vrijwel gelijk aan die bij de hond
(§ 22.1.1). Toegevoegd moet worden dat het extra
belangrijk is te vragen naar de duur van het pro-
bleem. Katten zijn sterke gewoontedieren en nei-
gen ertoe bepaalde gedragingen steeds op dezelfde
plekken (voorwerpen) uit te voeren.
■
22.3.2 Huidig gedrag en functioneren
Agressief gedrag ten opzichte van mensen en katten
Lichamelijke oorzaken van agressie. Oorzaken van
agressief gedrag, zoals pijn (bijvoorbeeld aan het
gebit), problemen in het centraal zenuwstelsel
(tumoren, epilepsie), endocriene ziekten (hyper-
thyroïdie) en hersenveroudering, moeten uitgeslo-
ten worden.23,24
Agressie ten opzichte van mensen. Eerst moet duide-
lijk worden dat het om agressie gaat. Daartoe wordt
gevraagd naar de vocalisaties rond de ‘aanval’. Zo
kan men het normaliter geluidloze spel- en prooi-
vangstgedrag scheiden van agressief gedrag, dat bij
de kat gepaard gaat met grommen, blazen of krij-
sen.25 Het geluidloze prooivangstgedrag en/of de
spelagressie kunnen op mensen worden gericht als
jonge, speelse katten onvoldoende de kans krijgen
dat gedrag op een normale wijze te uiten.23,26
Verder dient men een goed beeld te krijgen van
de context(en) waarin zich dat gedrag afspeelt. Er
259
wordt gevraagd naar de plekken in huis waar het
gedrag zich manifesteert (denk hierbij aan redirec-
tieagressie,27 die soms kan optreden in de buurt
van vensterbanken, ramen of deuren28). Waarne-
ming van een ‘tegenstander’ buitenshuis kan de kat
agressief maken, waarbij het dier soms een persoon
uitkiest om die agressie op af te reageren. Redirec-
tieagressie kan eveneens optreden na of tijdens een
fysiek conflict met een andere kat in huis, waarbij
ook personen slachtoffer kunnen zijn. De interval-
len tussen het optreden van agressief gedrag moe-
ten worden vastgelegd, evenals de context waarin
het agressieve gedrag optreedt.
Sommige katten verdragen aanhalen slechts als
dat zich beperkt tot bepaalde plekken (kop en nek)
of van korte duur is. Een lichamelijke oorzaak is
hier meestal niet aanwezig en de oorzaken moeten
wellicht gezocht worden in een gebrekkige soci-
alisatie.23 Sommige katten vallen juist bezoekers
aan. Dit wordt wel gezien als territoriale agressie3, die
meestal angstcomponenten bevat. De houding van
de kat en de wijze van lopen (laag, langs muren en
onder stoelen door, maar niet sluipen) zijn hiervoor
indicaties.
Agressie ten opzichte van soortgenoten. Agressief ge-
drag ten opzichte van buurkatten (territoriale agres-
sie) komt vaak voor, evenals agressie jegens katten
in het eigen huis (competitie, jaloezieachtige agressie,
territoriale agressie, redirectieagressie en pijngeïnduceerde
agressie)23. Als katten in huis jarenlang goed met
elkaar overweg konden en er plotseling vechtpar-
tijen ontstaan, moet vooral aan een van de twee
laatstgenoemde typen agressie worden gedacht,
zeker als er een duidelijke dader en een duidelijk
slachtoffer is te onderkennen. Ook voedselallergie
wordt gesuggereerd en moet als mogelijke oorzaak
worden onderzocht.29
In huis sproeien, urineren en defeceren
Uit waarnemingen (eventueel video) omtrent de
houding van de kat en/of de vindplaats van de uri-
nesporen zal duidelijk moeten worden of er sprake
is van staand sproeien (markeren) of zittend urine-
ren; zittend markeren komt echter eveneens voor.30
Tevens moet men vragen naar de duur van het pro-
bleem. Ook het aantal plekken dat gebruikt wordt
om te sproeien of te plassen is belangrijk. Uitgeslo-
ten moet worden dat gevonden excreties afkomstig
zijn van buurkatten die via een kattenluik of open
raam of deur in huis zijn gekomen.
Mogelijke oorzaken van sproeien in huis zijn:
stress als gevolg van voor de kat relevante veran-
deringen in huis (bijvoorbeeld het verplaatsen van
meubilair, geboorte van een baby, uit huis gaan van
een kind, nieuwe kat erbij, slechte relatie met an-
260 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

dere kat in huis) en het bereiken van de puberteit.
Sproeien is daarnaast gerelateerd aan (territoriale)
conflicten tussen buurkatten.2,33 Territoriale mar-
kering kan een rol spelen. Verder kan het beeld be-
rusten op frustratie als gevolg van niet krijgen van
sociaal contact of (zelden) voer.3
Bij urineren of defeceren buiten de bak is het van
groot belang na te vragen op hoeveel plekken de
kat urineert of defeceert. Is dat op één of twee vaste
plekken, dan is er waarschijnlijk iets mis met de
bak: vies, op onrustige plek, nieuw soort grit, nieu-
we overhuifde bak, kat is geschrokken of lastigge-
vallen terwijl hij op de bak zat.3,31 Als de kat echter
op verscheidene plekken urineert of defeceert, is
een lichamelijke oorzaak waarschijnlijker.
Indien echter op de deurmat wordt geplast of
gedefeceerd, wijst dat vaak op een vorm van territo-
riale markering,28 soms als reactie op markeringen
door andere katten buiten tegen het huis. Derge-
lijke markeringen kunnen ook op andere plekken
in het huis worden aangebracht als er een nieuwe
kat bijkomt. Erg oude katten kunnen onzindelijk
worden vanwege cognitief disfunctioneren.28
Angst
Veelvuldig komt het voor dat katten weigeren zich
te laten aanhalen of bang zijn voor bezoek en voor
soortgenoten.33 Uitvragen van de voorgeschiedenis
brengt dan vaak een onvoldoende socialisatie aan
het licht.3 Traumatische ervaringen met kinderen
of volwassenen, of een onvoorspelbare sociale situ-
atie (sommige mensen zijn aardig, andere onaardig
tegen de kat) kunnen eveneens leiden tot angstge-
drag. Een traumatische ervaring met een andere
kat kan leiden tot het vermijden van de plekken
waar deze kan worden ontmoet.23 Angstige katten
hebben sterk de neiging zich te verstoppen en/of
op hoge plekken te gaan zitten.
■
22.3.3 Leefomstandigheden
Men vraagt naar relevante aspecten uit de sociale
situatie (één of meer katten in huis, geslacht en
leeftijd daarvan, aard van de sociale relaties tussen
de katten, jonge kinderen in huis, eigenaar vaak
weg). Ook vergaart men informatie over de niet-
sociale omgeving, zoals het type woning (flat, huis
met of zonder tuin), kattenluik en/of buitenloop,
aantal vertrekken waar de kat mag komen, plekken
waar voedsel en water worden verstrekt, als ook het
aantal kattenbakken, de positie ervan en het type
(overhuifd of niet).
■
22.3.4 Voorgeschiedenis
Afkomst
Het kan van belang zijn te achterhalen of de kat
van een boerderij komt, op straat gevonden is, uit
een asiel komt, van een fokker of van een particu-
lier.
Leeftijd waarop het dier in het huishouden werd
opgenomen
Soms worden katten op vroege leeftijd (jonger dan
8 weken) in huis genomen. Soms ook wordt het
dier dan met de fles grootgebracht. Gegevens over
de speenleeftijd kunnen soms een verklaring leve-
ren voor afwijkend gedrag, zoals agressief spel met
eigenaren.33
Ziektekundige gegevens
Zie § 22.1.4.

Literatuur

1 Knol BW. Behaviour problems in dogs. Problems, diagnoses, therapeutic measures

and results in 133 patients. Vet Quart 1987; 9: 226-34.
2 Hart BL, Hart LA. Canine and feline behavioral therapy. Philadelphia: Lea &
Febiger, 1985; 1-25.
3 Landsberg G, Hunthausen W, Ackerman L. Handbook of behaviour problems of
the dog and cat; 2nd ed. Oxford: Butterworth & Heineman, 2003.
4 Campbell WE. Behaviour problems in dogs; 2nd ed. Goleta: American Veterinary
Publications Inc, 1992; 49-73.
5 Podberscek AL, Serpell JA. The English cocker spaniel: preliminary findings on
aggressive behaviour. Appl Anim Behav Sci 1996; 47: 75-80.
6 DeNapoli JS, Dodman NH, Shuster L. Effect of dietary protein content and
tryptophan supplementation on dominance aggression, territorial aggression and
hyperactivity in dogs. J Am Vet Med Ass 2000; 217: 504-8.
22 Gedragsproblemen 261

7 Dodman NH, Reisner I, Shuster L, et al. Effect of dietary protein content on

behavior in dogs. J Am Vet Med Ass 1996; 208: 376-9.
8 Van der Borg JAM, Netto WJ, Planta DJU. Behavioural testing of dogs in animal
shelters to predict problem behaviour. Appl Anim Behav Sci 1991; 32: 237-51.
9 Netto WJ, Planta DJU. Behavioural testing for aggression in the domestic dog. Appl
Anim Behav Sci 1997; 51: 243-63.
10 Wright JC, Borchelt PL. Report on behavioural testing in dogs. Niet-uitgegeven
rapport voor een rechtszitting. Macon: Mercer University, zj.
11 O’Farrell V. Manual of canine behaviour. Shurdington: British Small Animal
Veterinary Association, 1992; 77-92.
12 Lindsay SR. Handbook of applied dog behavior and training, vol ii. Ames: Iowa
State University Press, 2001; 161-201.
13 Askew HR. Treatment of behaviour problems in dogs and cats. Oxford: Blackwell,
1996; 184-202.
14 Dehasse J. Le chien agressif. Paris: Publibook, 2002; 137-41.
15 Scott JP, Fuller JL. Dog behavior, the genetic basis. Chicago: The University of
Chicago Press, 1974; 133-41.
16 Gant WH. Factors involved in the development of pathological behaviour:
schizokinesis and autokinesis. Perspect Biol Med 1962; 5: 473-82.
17 Appleby DL, Bradshaw JWS, Casey RA. Relationship between aggressive and
avoidance behaviour by dogs and their experience in the first six months of life. Vet
Rec 2002; 150: 434-38.
18 Neilson JC. Fear of places and things. In: Horwitz D, Mills D, Heath S, eds. bsava
Manual of canine and feline behavioural medicine. Shurdington: British Small
Animal Veterinary Association, 2002; 173-80.
19 Hunthausen W. Housesoiling and the geriatric dog. Vet Med 90: Suppl., 4, 1995.
20 Borchelt PL. Separation/elicited behaviour problems in dogs. In: Katcher AH, Beck
AM, eds. New perspectives in our lives with companion animals, Philadelphia:
University of Pennsylvania Press, 1983.
21 Serpell J, Jagoe JA. Early experience and the development of behaviour. In: Serpell
J, ed. The domestic dog, its evolution, behaviour and interactions with people.
Cambridge: Cambridge University Press, 1995; 79-102.
22 Wells D, Hepper PG. Male and female dogs respond differently to men and woman.
Appl Anim Behav Sci 1999; 61: 341-9.
23 Heath S. Feline aggression. In: Horwitz D, Mills D, Heath S, eds. bsava Manual
of canine and feline behavioural medicine. Shurdington: British Small Animal
Veterinary Association, 2002; 216-28.
24 Beaver B. Disorders of behaviour. In: Sherding RG, ed. The cat: diseases and clinical
management. New York: Churchill Livingstone, 1989; 163-84.
25 Leyhausen P. Verhaltensstudien an Katzen. Berlin: Paul Parey, 1956; 110-40.
26 Voith VL. Aggressive behaviour of cats toward people. Proc 12th lak kan
symposium, 1990; 13-7.
27 Chapman BL, Voith V. Cat aggression redirected to people: 14 cases (1981-1987).
J Am Vet Med Ass 1990; 196: 947-50.
28 Overall K. Clinical behavioral medicine for small animals. St Louis: Mosby, 1997.
29 Neville P. Do cats need shrinks? London: Sidgwick & Jackson, 1990; 88-92.
30 Borchelt PL, Voith VL. Elimination behavior problems in cats. In: Voith VL,
Borchelt PL, eds. Readings in companion animal behaviour. Trenton: Veterinary
Learning Systems, 1995; 179-90.
31 Horwitz D. Behavioral and environmental factors associated with elimination
behaviour problems in cast: a retrospective survey. Appl Anim Behav Sci 1997; 52:
129-37.
32 Heidenberger E. Housing conditions and behavioural problems of indoor cats as
assessed by their owners. Appl Anim Behav Sci 1997; 52: 345-64.
33 Overall KL. How understanding normal cat behaviour can prevent behaviour
problems. Vet Med Feb 93 (2): 160-71, 1998.
 23 Spoed
J.H. Robben en F.J. van Sluijs
Acuut zieke of gewonde patiënten moeten snel en
efficiënt worden onderzocht, omdat er sprake kan
zijn van een levens- of orgaanbedreigende aandoe-
ning. Snelle hulp kan de kans op morbiditeit en
sterfte belangrijk verminderen. In de traumatolo-
gie spreekt men van ‘het gouden uur’. Sterfte na
trauma treedt op in drie pieken: direct aansluitend
op het trauma door fatale schade aan de hersenen
of de circulatie (bijvoorbeeld bij een aortaruptuur),
na het eerste uur door ernstig trauma dat niet di-
rect dodelijk is maar wel na korte tijd (bijvoorbeeld
bij een miltruptuur of een tensiepneumothorax),
en enkele dagen na het ongeval door complicaties
van het trauma zelf of van een inadequate opvang
in de eerste uren. Adequaat optreden in de eer-
ste periode kan de kans op sterfte in de tweede of
derde piek verminderen. Dit geldt overigens niet
alleen voor trauma, maar ook voor vergiftigingen,
acute ernstige ziekten en acute decompensaties van
chronische aandoeningen, als ook voor complica-
ties van medicinale of chirurgische ingrepen.
Om snel en efficiënt te kunnen werken, is het vol-
gende van belang:
1 Blijf kalm en behoud overzicht.
2 Wees goed voorbereid:
– Zowel de dierenarts als het ondersteunende per-
soneel moet een grondige parate kennis hebben
van acute aandoeningen.
– De groep moet goed getraind zijn en praktische
ervaring hebben.
– De benodigde apparatuur en de materialen
moeten gebruiksklaar zijn.
In de spoedeisende geneeskunde worden de op-
eenvolgende stappen bij de opvang van de acute
patiënt ook wel de overlevingsketen (‘chain of
survival’) genoemd. Deze keten begint op de plek
des onheils en loopt door tot in de kliniek. In de
humane geneeskunde is het opvangsysteem voor
acute patiënten bij diverse aandoeningen (trauma,
hartlijden) gedetailleerd uitgewerkt in protocol-
len.1-3 In de diergeneeskunde ontbreekt een der-
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_23, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
gelijk systeem, maar er kan een aantal belangrijke
kenmerken worden overgenomen in protocollen
voor de behandeling van gezelschapsdieren.4,5
Twee belangrijke schakels in de overlevingsketen
zijn de elementaire cardiorespiratoire reanima-
tie/levensondersteuning (‘basic life support’) en
de geavanceerde levensondersteuning (‘advanced
life support’).2 Het diagnostisch protocol voor de
elementaire cardiorespiratoire reanimatie is zeer
beperkt en volgt het abc (zie verder): Is de patiënt
bij bewustzijn? Is er een vrije ademweg? Zijn er
adembewegingen? Is de pols voelbaar? Elementaire
reanimatie heeft een zekere eenvoud omdat het op
de plek des onheils zonder apparatuur door leken
moet kunnen worden uitgevoerd.6
Bij dieren gebeurt dit echter zelden. De meeste
honden en katten krijgen pas eerste hulp wanneer
zij naar een dierenartspraktijk zijn gebracht.4 Hier
wordt direct begonnen met geavanceerde levenson-
dersteuning. De behandeling is immers in profes-
sionele handen: de dierenarts en zijn assistent. Bo-
vendien zijn er hulpmiddelen voor de diagnostiek
en de behandeling.
Dit hoofdstuk beperkt zich tot het diagnostisch
protocol dat deel uitmaakt van de geavanceerde
levensondersteuning. Het protocol wordt onder-
verdeeld in een eerste onderzoek (‘primary survey’)
en een aanvullend onderzoek (‘secondary survey’).3
Het eerste onderzoek omvat een korte anamnese,
een korte algemene indruk en een lichamelijk
onderzoek volgens het abcde-protocol. Als de
toestand van de patiënt is gestabiliseerd en direct
levensbedreigende aandoeningen zijn behandeld,
wordt het aanvullend onderzoek uitgevoerd. Dit
onderzoek omvat een volledige anamnese en een
lichamelijk onderzoek.
■
23.1 Eerste onderzoek: korte anamnese
Bij spoedpatiënten is de vraag niet zozeer wat nu
precies de problemen zijn, maar vooral op welke
264 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
wijze belangrijke orgaanfuncties of zelfs het leven
van het dier worden bedreigd. Om dit te kunnen
vaststellen, is geen uitgebreide anamnese nodig en
vaak is dit zelfs niet wenselijk vanwege de nood-
zaak om snel te handelen. In acute gevallen kan de
anamnese worden beperkt tot de volgende vragen:
– Wat is er gebeurd?
– Hoe is het gebeurd?
– Wanneer is het gebeurd?
Afhankelijk van de situatie (trauma, intoxicatie)
worden nog aanvullende vragen gesteld. Bij trauma
is het bijvoorbeeld van belang te vragen of de pa-
tiënt buiten bewustzijn is geweest. Een kortdurend
(enkele seconden tot minuten) bewustzijnsverlies
gevolgd door een korte periode van verwarring
duidt meestal op een hersenschudding (commotio
cerebri) zonder weefselschade. Bewustzijnsverlies
van verscheidene minuten kan wijzen op ernstiger
beschadigingen zoals kneuzingen (contusio cere-
bri) of verscheuringen, al of niet met bloedingen.
Bij een intoxicatie richten de vragen zich op wat,
wanneer en hoeveel er is ingenomen, als ook op de
aard en het beloop van de verschijnselen.
■
23.2 Eerste onderzoek: lichamelijk
onderzoek
Afwijkingen die binnen enkele uren of zelfs bin-
nen enkele minuten de dood kunnen veroorzaken
hebben een gemeenschappelijk kenmerk: zij lei-
den binnen korte tijd tot ernstige weefselhypoxie
met als gevolg weefselsterfte. Zo kan hypoxie van
de hersenen al binnen 5-7 minuten leiden tot blij-
vende schade.7 Het lichamelijk onderzoek richt
zich daarom in eerste instantie op de weg die zuur-
stof aflegt van de buitenlucht naar de weefsels. Het
meest gebruikte scenario is het abcde-protocol.
Deze letters staan voor de Engelse woorden ‘Air-
way’ (luchtweg), ‘Breathing’ (ademhaling), ‘Circula-
tion’ (bloedsomloop), ‘Disability’ (zenuwstelsel) en
‘Environment’ (omgevingsfactoren).
Hierbij worden soms al in een vroeg stadium
hulpmiddelen ingezet die bij niet-spoedpatiënten
pas bij het aanvullend onderzoek aan bod komen,
zoals bijvoorbeeld elektrocardiografie. Als er bij
het onderzoek levens- of orgaanbedreigende aan-
doeningen zijn vastgesteld, worden deze onmid-
dellijk behandeld. Onderzoek en behandeling zijn
bij spoedpatiënten dus nauw met elkaar verweven.
Dit heeft als nadeel dat waardevolle informatie
over de uitgangssituatie door de behandeling ver-
loren kan gaan. Om deze reden wordt materiaal
voor onderzoek zo vroeg mogelijk afgenomen.
Een gebruikelijk bloedonderzoek bij spoedpatiën-
ten omvat hematocrietwaarde en de gehalten aan
totaal eiwit, albumine, natrium, kalium, ureum,
creatinine en glucose. Bepalingen van bloedgassen
en stollingsonderzoek worden meestal op indicatie
aangevraagd.
Spoedpatiënten zijn meestal niet stabiel. Daarom
is het gewenst om het onderzoek regelmatig te her-
halen. Hiermee worden plotselinge verslechterin-
gen tijdig gesignaleerd en kan het effect van inge-
stelde behandelingen worden beoordeeld.
Het lichamelijk onderzoek kan niet altijd volle-
dig worden uitgevoerd. Delen van het onderzoek
kunnen voor de patiënt te belastend zijn. Er moet
dus steeds een afweging worden gemaakt tussen
de belasting van de patiënt en de vermoedelijke
meerwaarde van het betreffende onderzoek. Hier-
bij moet meestal worden gekozen voor een minder
uitgebreid onderzoek dan elders in dit boek wordt
beschreven. Zo zal bijvoorbeeld bij een patiënt die
niet kan staan, het onderzoek van hart en longen
worden aangepast.
■
23.2.1 Korte algemene indruk
Bewustzijnsniveau
De eerste indruk van het bewustzijnsniveau geeft
vaak al aan in welke mate haast is geboden. Als de
patiënt nog staat, kan er bijvoorbeeld geen sprake
zijn van een hartstilstand; maar als het dier liggend
wordt aangevoerd en niet aanspreekbaar is, be-
hoort dit zeker tot de mogelijkheden.
Gedrag
Door de aan de spoedsituatie ten grondslag lig-
gende gebeurtenis kan de patiënt zich anders
gedragen dan de eigenaar gewend is. Ter bescher-
ming van de onderzoeker moet soms een snuitje of
een muilband worden aangebracht (§ 24.2.2). Men
dient echter te beseffen dat men de patiënt hiermee
bij bepaalde aandoeningen (bijvoorbeeld benauwd-
heid) ook in gevaar kan brengen.
Houding
Liggend aangevoerde patiënten worden voor het
onderzoek in zijligging gebracht met kop en hals
in een neutrale positie. Als het een traumapatiënt
betreft, moet rekening worden gehouden met mo-
gelijk letsel aan de kop en fracturen of fissuren van
de wervelkolom. De patiënt wordt op een stevige
ondergrond gelegd en kan hieraan eventueel met
kleefband worden gefixeerd om verdere schade te
voorkomen. Benauwde patiënten die liggend wor-
den aangeboden kunnen het beste in borst-buiklig-
ging worden onderzocht omdat hierbij een betere
ventilatie van de longen mogelijk is. De voorste
23 Spoed
luchtwegen moeten vrij zijn en er dient geen druk
op te worden uitgeoefend. Dwang moet (vooral
bij katten) tot een minimum worden beperkt; dit
voorkomt onnodige inspanning door verzet. Een
belangrijk uitgangspunt bij de spoedopvang is: doe
de patiënt geen kwaad (‘first do no harm’).
In het oog springende afwijkingen
Hieronder vallen bijvoorbeeld dyspneu, afwijkende
standen van de ledematen en open wonden. Vroege
vastlegging van deze afwijkingen kan bijdragen
aan een aangepaste benadering van de patiënt.
Fracturen zijn bijvoorbeeld pijnlijk en bij de mani-
pulatie ervan moet de patiënt worden beschermd
tegen verergering van het letsel en de onderzoeker
tegen bijten.
■
23.2.2 A (‘Airway’): luchtweg
Het onderzoek van de luchtweg dient vooral om
vast te stellen of deze vrij is. Als de patiënt vrij en
zonder stridor ademhaalt, is er geen aanleiding
om te denken aan een obstructie van de luchtweg.
Verder onderzoek hiernaar is dan ook niet nodig.
Verschijnselen die kunnen wijzen op een (gedeel-
telijke) afsluiting van de luchtweg zijn: excitatie
(door hypoxie), verminderd bewustzijn, afwijkende
(hese) blaf, stridor, geforceerde inspiratoire adem-
bewegingen met gebruik van hulpademhalings-
spieren, apneu, tachypneu en cyanose.
Stridor
De lokalisatie van de obstructie wordt mede be-
paald aan de hand van het geluid. Zo wordt er on-
derscheid gemaakt tussen een stridor nasalis (snui-
ven), stridor pharyngealis (snurken) en een stridor
laryngealis/trachealis (g-geluid).
Mondholte
Benauwde patiënten proberen door de bek te ade-
men. De mondholte moet hiervoor passabel zijn.
Bij het openen van de bek wordt gelet op de passie-
ve beweeglijkheid van het kaakgewricht. De mond-
holte wordt gecontroleerd op speeksel, voedsel,
braaksel, bloed, vreemde voorwerpen, gebroken
tanden, een abnormale positie of zwelling van de
tong en dikten (bijvoorbeeld speekselcysten).
Orofarynx
Het gebied tussen de kaaktakken en de larynx
wordt geïnspecteerd en gepalpeerd. Hierbij wordt
gelet op misvormingen, pijn, open wonden en het
ontstaan van een stridor bij geringe druk. De bin-
nenzijde van de farynx kan alleen goed worden
geïnspecteerd als de patiënt buiten bewustzijn is,
265
want voor een goede inspectie moet de tongbasis
met de vingers of met een laryngoscoop naar bene-
den worden gedrukt. Bij de inspectie wordt gelet
op obstructies door een vreemd voorwerp, ernstige
zwelling van het slijmvlies, vergrote tonsillen en
een abnormale vorm of positie van het palatum
molle.
Larynx en trachea
Bij het uitwendig onderzoek (inspectie en palpatie)
wordt gelet op misvormingen, pijn, open wonden
en zwellingen en op knisteren dat kenmerkend is
voor subcutaan emfyseem. Dit wijst op een perfo-
ratie van de voorste luchtwegen. Als een onderzoek
van de stemspleet nodig wordt geacht (bijvoor-
beeld bij het vermoeden van een stembandverlam-
ming), moet de patiënt in anesthesie worden ge-
bracht. De kop wordt enigszins gestrekt (pas op bij
halstrauma!) en de bek wordt wijd geopend, waar-
na de tongbasis met een laryngoscoop naar ventraal
wordt gedrukt.
■
23.2.3 B (‘Breathing’): ademhaling
Adembewegingen
Hierbij wordt gelet op de thoracale en abdominale
adembewegingen. De beoordeling omvat diepte,
type, ritme en frequentie. Daarnaast wordt gelet
op het voorkomen van accessoire adembewegingen
zoals labiaal ademen, neusvleugelademen, ademen
met open bek en het gebruik van hulpademha-
lingsspieren (zie ook § 8.3.1).
Borstwand
Het onderzoek van de borstwand bestaat uit in-
spectie en palpatie. Bij de inspectie wordt gelet
op deformiteiten, verwondingen en abnormale
bewegingen zoals bijvoorbeeld bij een fladdertho-
rax (‘flail chest’). Bij een fladderthorax zijn twee
of meer opvolgende ribben elk op minimaal twee
plaatsen gebroken. Deze ribben bewegen bij de
ademhaling in een richting tegengesteld aan die
van de rest van de borstwand (paradoxale adembe-
wegingen). De ademhaling wordt hierdoor minder
efficiënt. Bij verwondingen wordt gecontroleerd
of de thorax is geperforeerd. Met palpatie kunnen
onderhuidse laesies en deformiteiten worden op-
gespoord zoals gebroken ribben, gescheurde inter-
costale spieren en subcutaan emfyseem (knisteren).
Ook kan met palpatie eventuele pijnlijkheid wor-
den gelokaliseerd.
Longauscultatie
Zie § 9.2.4.
266 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Thoraxpercussie
Bij spoedpatiënten wordt vooral gelet op een extra
holle toon en afwezigheid van een caudale long-
grens (wijst op pneumothorax), een verhoogde
ventrale longgrens (wijst op vocht in de pleurale
holte) en dempingen in het longveld (wijst op een
massa in de pleurale holte of de longen). Zie verder
§ 9.2.4.
■
23.2.4 C (‘Circulation’): bloedsomloop
Pols
De in hoofdstuk 8 beschreven beoordeling van de
symmetrie van de femorale pols kan bij een patiënt
in zijligging niet goed worden uitgevoerd. Als de
pols niet te voelen is (bij katten in shock komt dit
nogal eens voor) wordt direct aan de thorax onder-
zocht of er nog een hartslag is (zie hieronder).
Slijmvliezen
Bij het eerste onderzoek is het niet nodig alle slijm-
vliezen te beoordelen. Men kan volstaan met de be-
oordeling van de conjunctiva en/of het mondslijm-
vlies. De beoordeling omvat de kleur, vochtigheid,
bloedingen en capillaire vullingstijd (crt = ‘capil-
lary refill time’).
Hart
Met palpatie wordt nagegaan of de ictus cordis links
en rechts aan- of afwezig is. Een eventueel aanwe-
zige fremitus wordt genoteerd. De precieze lokali-
satie is in dit geval niet van belang.
Bij het eerste onderzoek wordt de auscultatie be-
perkt tot essentiële aspecten: is er een hartslag, zijn
de harttonen van een normale intensiteit en zijn er
bijgeluiden?
Bloedingen
Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen arte-
riële en veneuze bloedingen en tussen uitwen-
dige en inwendige bloedingen. Bij grote arteriële
bloedingen is het bloedverlies vaak groter dan bij
veneuze bloedingen. Arteriële bloedingen kunnen
snel tot de dood leiden. In het acute stadium kun-
nen uitwendige arteriële bloedingen worden her-
kend aan het pulserende karakter van de bloeding.
Uitwendige bloedingen vallen meestal duidelijk
op. Moeilijker is het om vast te stellen of er veel of
weinig bloed is verloren. Gegevens uit de anamnese
en een onderzoek van het circulatieapparaat kun-
nen hierbij helpen.
Inwendige bloedingen kunnen overal optreden
en zijn met lichamelijk onderzoek niet altijd vast
te stellen. Punctie van verdachte plaatsen kan uit-
sluitsel geven. Het onderzoek wordt gericht op de
thorax (verhoogde ventrale dempingslijn), de buik-
holte (positieve undulatie), grote subcutane bloe-
dingen (plaatselijke zwelling en verkleuring van
de huid), intramusculaire bloedingen (zwelling) en
bloedverlies via het maag-darmkanaal (bloedbra-
ken, vers bloed in de ontlasting en/of melaena).
■
23.2.5 D (‘Disability’): onvermogen/invaliditeit
(zenuwstelsel)
Bij spoedpatiënten gaat de aandacht vooral uit naar
de cerebrale functies. Perifere functiestoornissen
kunnen weliswaar levensbedreigend worden door
de gevolgen voor A, B en C (bijvoorbeeld ernstige
benauwdheid bij polyneuropathie), maar zij zullen
worden onderkend bij het betreffende onderzoek.
Ze komen hier niet aan de orde.
Bij het eerste onderzoek wordt vastgesteld 1 of er
sprake is van een cerebrale functiestoornis en 2 hoe
ernstig deze is. Door het onderzoek te herhalen,
kan bovendien 3 een indruk worden verkregen van
de oorzaak en de prognose. Zo komt bij een snelle
verslechtering eerder een bloeding in aanmerking
dan hersenoedeem. Bij een langzame verslechte-
ring is het omgekeerde het geval.
Het neurologisch onderzoek bij spoedpatiënten is
vooral informatief als er sprake is van een primaire
cerebrale aandoening door trauma. Bij intoxicaties
en ernstige metabole stoornissen is de betekenis
van het neurologisch onderzoek beperkt, als ook
bij patiënten waarbij geneesmiddelen zijn toege-
diend met een effect op de hersenen (bijvoorbeeld
anesthetica).
Asymmetrie van de neurologische verschijnselen
wijst op een focale hersenaandoening en heeft in
het algemeen een slechte prognose. Symmetrische
verschijnselen wijzen op een diffuse aandoening en
kunnen een gunstige prognose hebben.
Bewustzijnsniveau
Het bewustzijnsniveau wordt gehandhaafd door
de cerebrale cortex en de formatio reticularis in de
hersenstam (afb. 23.1). Een effectieve interactie tus-
sen beide structuren is hierbij essentieel. Uitscha-
keling van de formatio reticularis of van de verbin-
ding tussen de formatio en de cortex resulteert in
coma. Beschadigingen van alleen de cortex leiden
niet tot een ernstige vermindering van het be-
wustzijnsniveau. Focale laesies veroorzaken alleen
stupor of coma als ze in de hersenstam zijn geloka-
liseerd. Een focaal proces is namelijk niet in staat
om het uitgebreide verbindingsysteem tussen de
formatio reticularis en de cortex uit te schakelen.
Een diffuse laesie zoals bijvoorbeeld hersenoedeem
kan dit wel.8
23 Spoed
Afbeelding 23.1
Schematische weergave van de grote hersenen (cere-
brum), kleine hersenen (cerebellum) en hersenstam:
1 cerebrale cortex, 2 diencephalon (thalamus), 3 mesen-
cephalon (middenhersenen), 4 metencephalon (pons),
5 formatio reticularis, 6 myencephalon (verlengde merg).
De diverse bewustzijnsniveaus (attent, sopor, stu-
por en coma) staan beschreven in § 18.2.2.
Pupilgrootte en pupilreflex
Afwijkingen van de pupillen kunnen informatie
geven over primaire cerebrale afwijkingen, als pe-
rifere afwijkingen en toxische, metabole en medi-
camenteuze oorzaken kunnen worden uitgesloten.
Dit laatste is bij spoedpatiënten niet altijd moge-
lijk, hetgeen de interpretatie bemoeilijkt. Regelma-
tige herhaling van het onderzoek geeft informatie
over het verloop en de prognose.
De pupillen worden beoordeeld op twee aspecten:
grootte en reactiviteit. Met behulp van deze twee
criteria kunnen de lokalisatie van de afwijking en
de prognose worden bepaald (afb. 23.2).8-10
Motoriek
Motorische afwijkingen ten gevolge van een neu-
rologische functiestoornis kunnen aanwijzingen
geven over de lokalisatie en de prognose van het
letsel. De volgende motorische afwijkingen wijzen
op een functiestoornis van het zenuwstelsel:9
– Asymmetrische uitvalsverschijnselen (hemipa-
rese/paralyse, unilaterale hypertonie) die gepaard
gaan met een sterk verminderd bewustzijn dui-
den op een focale aandoening van de hersenstam
met een slechte prognose.
– Decerebrale hypertonie is een hypertonie van de
extensoren van de ledematen en de romp (hy-
perextensie van de (voor)poten met extensie van
de hals (opistothonus). In combinatie met een
sterk verminderd bewustzijn wijst dit op een
267
laesie van de rostrale hersenstam met een zeer
slechte prognose.
Ademhalingstype
Hoewel dit al aan de orde is geweest bij het onder-
zoek van de ademhaling, wordt hier apart stilge-
staan bij een aantal ademhalingstypen die in ver-
band kunnen worden gebracht met aandoeningen
van de hersenstam.
– Cheyne-Stokes-ademhaling. Hierbij neemt de
ademfrequentie geleidelijk toe en daarna weer af;
dit patroon wordt afgewisseld met perioden van
ademhalingsstilstand. Dit ademhalingstype wijst
op een ernstige functiestoornis in het cerebrum of
het diëncephalon en heeft een slechte prognose.
– Neurogene hyperventilatie. Hierbij is de adem-
haling zeer snel en zeer regelmatig. Dit patroon
duidt op een afwijking in de middenhersenen
met een slechte prognose.
– Apneustische ademhaling. Dit patroon wordt
gekenmerkt door een verlengde inspiratie (‘in-
gehouden adem’), gevolgd door expiratie en een
fase zonder ademhaling. Dit patroon herhaalt
zich een tot anderhalve keer per minuut. Het
duidt op een afwijking in het caudale deel van de
pons en het verlengde merg.9
– Atactische ademhaling. Deze ademhaling is on-
regelmatig in frequentie en diepte en heeft lange
perioden van apnoe. Dit wijst op een ernstige
afwijking van het verlengde merg (myelencepha-
lon) en kan worden beschouwd als een premor-
taal ademhalingstype.11
■
23.2.6 E (‘Environment’): omgevingsinvloeden
Bij omgevingsinvloeden gaat het vooral om het ef-
fect van de omgeving op de lichaamstemperatuur.
Hyperthermie moet worden onderscheiden van
koorts (§ 8.3.3). Hyperthermie kan optreden als een
patiënt (te) lang in een warme ruimte is geweest,
bijvoorbeeld een in de zon geparkeerde en afgeslo-
ten auto. Hypothermie treedt vooral op bij patiën-
ten die door een gebeurtenis of aandoening im-
mobiel zijn geworden. Ernstige hypothermie kan
onbehandelbare stollingsstoornissen veroorzaken.
Door rillen stijgt het energieverbruik, wat bij een
slechte weefselperfusie de hypoxie kan verergeren.
■
23.3 Aanvullend onderzoek
Als de diagnostiek en de daaruit voortvloeiende
behandelingen tijdens het eerste onderzoek heb-
ben geleid tot een (tijdelijke) stabilisatie van de
patiënt, kan worden begonnen met het aanvul-
268 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Afbeelding 23.2
Overzicht van pupilgrootten en pupilreflexen met vermelding van lokalisatie en prognose van hersenbeschadigingen.
OD = oculus dexter, OS = oculus sinister.
1. De pupilgrootte wordt beoordeeld bij een normale omgevingsverlichting (diffuus daglicht of kunstlicht). 2. Hierbij
gaat het om de directe pupilreflex. Om de afwezigheid van pupilreflexen met enige zekerheid vast te stellen, is het
noodzakelijk om de reflex te controleren in een verduisterde ruimte en met een felle lichtbron (§ 19.4.1). 3. Zie ook af-
beelding 23.1. 4. Hier wordt de herstelkans bedoeld van de centrale hersenfunctie en niet van de gehele patiënt. Door
miosis is deze vaak moeilijk vast te stellen.
23 Spoed 269

lende onderzoek. De anamnese wordt uitgebreid
(§ 6.1.4). Afhankelijk van de bevindingen wordt het
onderzoek uitgebreid tot een algemeen onderzoek
en een onderzoek van relevante orgaansystemen.
Op basis van dit aanvullend onderzoek worden de
problemen omschreven en wordt een diagnostisch
en therapeutisch plan opgesteld. Weglating van de
aanvullende anamnese en het aanvullend onder-
zoek kan tot gevolg hebben dat belangrijke gege-
vens worden gemist en problemen over het hoofd
worden gezien. Dit kan resulteren in ernstige com-
plicaties.1,5

Literatuur

1 Goris RJA. Ongevallen. In: Thijs LG, Delooz HH, Goris RJA, red. Acute
geneeskunde: een probleemgerichte benadering in acute genees- en heelkundige
situaties; 4e dr. Maarssen: Elsevier/Bunge, 1999; 291-322.
2 American Heart Association (aha) in collaboration with the International Liaison
Committee on Resuscitation (ilcor). Guidelines 2000 for cardiopulmonary
resuscitation and emergency cardiovascular care. An international consensus on
science. Circulation 2000; 102 (suppl i): 1-384.
3 American College of Surgeons Committee on Trauma (acs CoT). Advanced Trauma
Life Support for Doctors. Student Course Manual. Chicago: American College of
Surgeons Chicago, 1997.
4 How KL, Reens N, Stokhof AA, Hellebrekers LJ. Huidige inzichten in de
mogelijkheden van reanimatie bij de hond en kat. Tijdschr Diergeneeskd 1998; 123:
464-70.
5 Kovacic JP. Management of life-threatening trauma. Vet Clin North America: Small
Animal Practice 1994; 24: 1057-94.
6 Anonymus. Wanneer elke seconde telt. In: Van Drenth J, red. Leerboekje
elementaire reanimatie. Den Haag: Nederlandse Hartstichting, 1996.
7 Delooz HH, Bronselaer K. Cardiorespiratoire animatie. In: Thijs LG, Delooz HH,
Goris RJA, red. Acute geneeskunde: een probleemgerichte benadering in acute
genees- en heelkundige situaties; 4e dr. Maarssen: Elsevier/Bunge, 1999.
8 Shores A. Craniocerebral trauma. In: Kirk RW, ed. Current veterinary therapy x.
Philadelphia: Saunders, 1989; 847-53.
9 Dewey CW, Budsberg SC, Oliver JE. Principles of head trauma management in dogs
and cats, part i. Comp Cont Educ Pract Vet 1992; 14: 199-207.
10 Heimans JJ, Thijs LG. Coma. In: Thijs LG, Delooz HH, Goris RJA, red. Acute
geneeskunde: een probleemgerichte benadering in acute genees- en heelkundige
situaties; 4e dr. Maarssen: Elsevier/Bunge, 1999; 87-110.
11 Van Nes JJ. Klinische neurologie van de hond en kat. Dictaat Vakgroep
Geneeskunde van Gezelschapsdieren. Utrecht: Faculteit der Diergeneeskunde,
Universiteit Utrecht, 1993.
 24 Houdingen en fixatiemethoden
A.M. van Dongen en J.H. Robben
In de paragraaf over de omgang met de patiënt
(§ 8.2) is aangegeven dat voor sommige onderde-
len van het lichamelijk onderzoek een bepaalde
lichaamshouding gewenst is. Ook is genoemd dat
een enkele keer een patiënt een onderzoek of han-
deling niet toelaat. In die gevallen is fixatie van het
dier nodig.
■
24.1 Houdingen
■
24.1.1 Staan
Bij diverse onderdelen van het lichamelijk onder-
zoek is een ‘vierkante’ stand gewenst. Met de in dit
kader gebruikte term ‘vierkant’ wordt geduid op
recht onder het lichaam geplaatste poten die op de
raakvlakken met vloer of tafel een rechthoek vor-
men. Zeker bij grote honden verdient het aanbeve-
ling om dit deel van het onderzoek op de grond te
laten plaatsvinden. Angstige honden willen veelal
niet (op tafel) staan. Toch kunnen vrij veel van deze
dieren nog in de gewenste stand komen als men,
achter de hond staand, het bekken ondersteunt.
Hiertoe wordt een hand van achter tussen de ach-
terpoten gebracht en wordt een zachte druk in dor-
sale richting uitgeoefend.
Katten hebben vrij sterk de neiging om op de be-
handeltafel een zittende en spiedende houding aan
te nemen. Een staande houding kan soms worden
bereikt door zachtjes vanaf de kop, via de rug naar
de staart te kriebelen. Hierbij dient men ervoor
te zorgen dat de kat niet tegen de onderzoeker of
eigenaar leunt, omdat dan geen evenwichtige be-
lasting van de vier extremiteiten totstandkomt, dat
wil zeggen: geen ‘vierkante’ stand wordt bereikt.
■
24.1.2 Zitten
Deze houding kan gebruikt worden voor onder-
zoek van kop, hals en eventueel voorpoten, maar
bijvoorbeeld ook bij het afnemen van bloed uit
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_24, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
vena cephalica antebrachii of vena jugularis (zie
§ 25.3.1). De meeste honden kennen het bevel ‘zit’.
Mocht dit geen effect hebben, dan kan dikwijls
met enige dwang de zittende houding worden ver-
kregen. Bij veel honden is er in zittende houding
weinig neiging tot verzet. Bovendien kan de zit-
tende houding gebruikt worden als tussenstap van
de staande houding naar borst- of zijligging (zie
hieronder). Katten reageren in het algemeen niet
op een commando als bijvoorbeeld ‘zit’, maar ze
zijn met enige dwang vaak wel in een zithouding
te brengen.
■
24.1.3 Borstligging
Onderzoek van bijvoorbeeld oren en ogen wordt
in het algemeen in borstligging (sfinxhouding)
uitgevoerd. Bij coöperatieve dieren met niet-pijn-
lijke aandoeningen kan vaak worden volstaan met
eenvoudige fixatie van de kop, zoals aangegeven in
afbeelding 24.1. Een gespannen dier of een dier met
bijvoorbeeld een pijnlijk oor moet vaak wat ingrij-
pender worden gefixeerd. In deze gevallen fixeert
de helper niet alleen de kop, maar gaat hij ook wat
over het dier hangen om omhoog komen te vermij-
den (afb. 24.1).
■
24.1.4 Zijligging
Kleine honden kunnen vaak gemakkelijk in zijlig-
ging worden geplaatst en gehouden zonder dat
daarbij een bepaalde procedure moet worden ge-
volgd.
Middelgrote honden kunnen vaak eenvoudig op
een zijde worden gelegd door bij het staande dier
over de rug van het dier naar de achter- en voor-
poot te reiken aan de zijde waar men staat. Als men
beide poten onder de hond weg trekt ‘valt’ de hond
met zijn rug tegen het lichaam van de degene die
de handeling uitvoert. Deze kan nu de ‘val’ opvan-
gen en verder begeleiden tot de hond op de tafel
ligt. Dit voorkomt dat de hond op de tafel klapt. De
272 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Afbeelding 24.1
Hond in borstligging met fixatie van de kop. Bij (te verwachten) verzet kan de kop steviger worden gefixeerd door wat
over het dier te gaan hangen en een arm om de hals te slaan (rechts).

Afbeelding 24.2
Een hond wordt op de zij gelegd door het dier eerst een zittende houding te laten aannemen. Vervolgens wordt de
kop enigszins gefixeerd door de halsband wat aan te trekken. Door met de andere hand de nabije voor- of achterpoot
rustig weg te trekken, glijdt het dier geleidelijk in zijligging.

kop kan bij deze actie vrij bewegen en men dient
dus waakzaam te zijn voor het risico van bijten. Als
de hond op tafel ligt, zijn op deze manier direct de
onderste poten gefixeerd.
Voor grote honden ligt het wat anders. Voor posi-
tionering in zijligging kan men honden het beste
eerst laten zitten (afb. 24.2). Met zachte drang kan
dan veelal een zijligging bereikt worden door de
kop enigszins te fixeren via de halsband. Met de
andere hand reikt men over de rug van de hond
heen naar de voor- (soms achter)poot aan de zijde
waar men staat. In alle rust wordt deze poot onder
de hond vandaan getrokken. Hierdoor rolt de hond
in een doorgaande soepele beweging in zijligging
zonder dat angst of weerstand wordt opgeroepen
(afb. 24.2). Aansluitend kan het dier in zijligging
worden gefixeerd.
Zeer grote dieren worden veelal met twee personen
opgetild en rechtstreeks vanaf de grond in zijlig-
24 Houdingen en fixatiemethoden
ging op tafel gelegd. Het is goed om de gewenste
houding en eventuele fixatie vooraf en ondubbel-
zinnig af te spreken met teksten als bijvoorbeeld:
‘We leggen de hond direct in zijligging op tafel met
de tenen naar het raam.’
Fixatie in zijligging kan beter door één dan door
twee personen worden uitgevoerd. Door vanaf de
rugzijde over de hond heen te buigen, kan men de
onderliggende poten vasthouden (afb. 24.3). De
hond kan de bovenliggende poten dus vrij bewe-
gen. Kop en hals mogen niet gefixeerd worden door
met de arm op de hals te drukken; dit doet pijn. In
plaats daarvan worden onderarm en elleboog zo-
danig op de tafel gedrukt dat kop en hals losjes ‘ge-
vangen’ zitten tussen de bovenarm en de romp van
de helper. Als de hond gaat spartelen, wordt de arm
wat steviger tegen de hals gedrukt en gaat de hel-
per (iets!) meer met de romp over de hond hangen.
Op deze manier kan de hond de helper niet bijten,
terwijl de ademhaling niet wordt belemmerd en
pijn wordt vermeden. Ontspant de hond wat, dan
kan iets meer bewegingsvrijheid voor kop en hals
worden toegelaten. Blijft de hond tegenstribbelen,
dan kan de helper enigszins op de romp gaan leu-
nen; sterke aanhoudende druk moet hierbij wor-
den vermeden, omdat dit een goede ademhaling in
de weg staat.
Afbeelding 24.3
Fixatie van een hond in zijligging. De rechterelleboog rust
op tafel, waarmee kop en hals van de hond ‘gevangen’
worden gehouden tussen romp en arm. Vasthouden van
de onderliggende (!) poten belet de hond om overeind te
komen.
273
Het zal duidelijk zijn dat de hoogte van de tafel op-
timaal moet zijn voor zowel de te verrichten hande-
ling als voor de (rug van) degene die de hond vast-
houdt. Met een (elektro-)hydraulisch beweegbare
tafel kan de hoogte gemakkelijk worden ingesteld.
Tevens kunnen tijdens de handeling(en) eventuele
aanpassingen van de tafelhoogte worden doorge-
voerd zonder dat de patiënt onrustig wordt.
■
24.1.5 Hangend
In zijligging zijn kleine honden en katten vaak erg
beweeglijk en weinig coöperatief. Een stevige fixa-
tie is dikwijls nodig, maar dan blijft er soms weinig
ruimte over voor bijvoorbeeld een goed neurolo-
gisch onderzoek. Een alternatief is dan om het dier
met twee handen onder de oksels te fixeren. Het
achterste deel van het lichaam hangt dan vrij, ter-
wijl het dier met de rug tegen de borst van de eige-
naar of assistent wordt gehouden.
Overigens kan hierbij de kop vrij bewegen, waar-
aan risico’s zijn verbonden. Bovendien zullen kat-
ten er niet voor terugdeinzen om ook de nagels van
voor- en achterpoten te gebruiken.
■
24.2 Fixatiemethoden
Wanneer een dier in een bepaalde houding ge-
fixeerd moet worden, is het goed eerst na te gaan
of de eigenaar dit op een betrouwbare manier kan
doen. Als dat niet het geval is, moet de hulp van
een assistent worden ingeroepen of moet worden
omgezien naar andere maatregelen, bijvoorbeeld
sedatie. Serieuze bezinning op dit punt is van groot
belang en eventueel moet het (deel)onderzoek wor-
den uitgesteld tot goede hulp is verkregen. Dit is
beter dan maar een poging wagen, waarmee men
niet alleen zelf een verwonding zou kunnen oplo-
pen, maar ook de eigenaar en de patiënt aan gevaar
blootstelt. De medewerking van de patiënt is veelal
omgekeerd evenredig aan het aantal pogingen tot
fixatie.
Afhankelijk van persoonlijke voorkeur, het ge-
drag van de patiënt, de diersoort en de aard van de
geplande ingreep kan een keuze gemaakt worden
uit een groot scala aan fixatiemethoden.1,2 Hier
wordt slechts een kleine greep gedaan uit de grote
verscheidenheid aan mogelijkheden.
■
24.2.1 Manuele fixatie
Honden kunnen eenvoudig gefixeerd worden door
met twee handen de losse huid ter weerszijden van
de nek stevig beet te pakken (afb. 24.4). Deze greep
274 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 24.4
Fixatie van de kop door met twee handen de losse huid
ter weerszijden van de nek stevig beet te pakken.
veroorzaakt weinig ongerief, terwijl de kop goed is
gefixeerd. Hiermee kan vaak een angstige of agres-
sieve hond voldoende worden geïmmobiliseerd
voor weinig ingrijpende handelingen als het opne-
men van de rectale temperatuur en het geven van
een injectie.
Katten hebben soms eigen ideeën over de uitge-
breidheid van het onderzoek. Het omslagpunt
kan vrij plotseling optreden en daarna is er vaak
nog maar weinig mogelijk. Het is aan te raden om
op dit moment voorbereid te zijn, zodat adequaat
ingegrepen kan worden. Zo niet, dan belandt de
onderzoeker nogal eens op de knieën voor de kast
waaronder de kat zich heeft verschanst en moet
er een totaal nieuw plan worden bedacht. Bij een
dergelijke abrupte gedragsverandering is de eerste
reactie een greep met de volle hand in het nekvel.
Stribbelt de kat tegen, dan kan het dier hieraan
opgetild worden, zodanig dat de poten geen hou-
vast hebben aan meubilair, eigenaar, assistent of
dierenarts. Daarna kan een poging gedaan worden
Afbeelding 24.5
Diverse uitvoeringen van snuitjes om de bek dicht te houden: links een voor katten en daarnaast enkele maten voor
dolichocefale en brachycefale honden.
om ook de achterpoten te pakken te krijgen en door
uiteenbewegen van de armen de kat in een gestrek-
te houding te brengen. Het spreekt voor zich dat
nu nog maar weinig onderzoek betrouwbaar kan
worden uitgevoerd.
■
24.2.2 Snuitje of muilband
Bestaat de kans dat de patiënt zal gaan bijten – bij-
voorbeeld omdat dit bij eerder onderzoek is voor-
gekomen of omdat het uit te voeren onderzoek
mogelijk pijnreacties zal oproepen – dan is het
verstandig het dier van een passend snuitje of een
muilband te voorzien. Het verdient aanbeveling de
eigenaar (na uitleg van waarom en hoe) te vragen
het snuitje aan te brengen voordat het dier in staat
van opwinding is geraakt. Wanneer de eigenaar
dit niet (alleen) kan doen, is de zojuist genoemde
tweehandige greep nodig om het dier voor dit doel
te fixeren (§ 24.2.1). Vooral de beweging naar opzij
kan dan goed onder controle gehouden worden.
Een mogelijke uitval naar voren is minder goed in
toom te houden. Bij een agressieve hond is daarom
een zijdelingse benadering het veiligst.
Voor de meeste honden en voor de kat zijn kant-
en-klare snuitjes in de handel (afb. 24.5). Het is
zaak om een nauwsluitende maat te kiezen, zowel
qua lengte als qua diameter. De bek dient gesloten
te zijn, maar er moet nog voldoende ruimte zijn
om door de neus te ademen. Voor katten bestaan er
snuitjes die ook de ogen afdekken. Hierdoor zijn
veel katten goed te behandelen, zeker als dit snuit-
je op een rustige manier wordt aangebracht en voor
en tijdens deze handeling goed contact met de kat
wordt gemaakt via stemgeluid en aanraken.
Is geen passend snuitje beschikbaar of laat de hond
het aanleggen van een snuitje niet toe, dan kan
een muilband worden gemaakt. Als muilband kan
bijvoorbeeld een 4-5 cm brede strook linnen wor-
24 Houdingen en fixatiemethoden
den gebruikt; geen touw of verbandgaas, omdat
deze materialen niet vlak op de huid aansluiten en
daardoor te veel pijn en insnoering veroorzaken bij
aantrekken.
Bij veel honden is het mogelijk een lus (met halve
knoop aan de onderkant) over de neus te schuiven.
Hierbij wordt de lus (in één hand) tussen duim en
wijsvinger gehouden en aan de andere hand over
de wijsvinger gespannen. De uiteinden van het
bandje bevinden zich tussen de overige vingers.
Deze (wijde!) lus wordt over de snuit gelegd en de
uiteinden van het bandje worden snel aangetrok-
ken (afb. 24.6).
Hiermee komen de handen toch nog vrij dicht
bij de bek. Is men beducht voor mogelijk hieruit
voortvloeiend risico, dan kan men ook wat meer op
afstand blijven door een losse lus voor te bereiden
met een halve knoop. Via de lange uiteinden wordt
het bandje over de snuit geschoven en dan 180° ge-
draaid, zodat de halve knoop onder de onderkaak
kan worden aangetrokken. Dit laatste kan ook wor-
den bereikt door de lus eerst bovenop de neus aan
te trekken en dan de beide uiteinden nog een keer
om de bek te slaan en onder de onderkaak opnieuw
een halve knoop te maken.
De beide einden van het bandje worden dan
naar achteren gebracht en direct achter de oren en
achterhoofdsknobbel met een strik aan elkaar ge-
knoopt (afb. 24.6). Is eenmaal tot het aanleggen van
een bandje besloten, dan moet het ook voldoende
strak worden aangelegd. Dit betekent dat de lus
(met halve knoop) zo stevig moet worden aange-
trokken dat de kaken niet meer van elkaar kunnen.
Afbeelding 24.6
Het aanbrengen van een muilband. Op de foto wordt een wijde lus met een halve knoop (onder) over de snuit gescho-
ven. De tekeningen laten zien hoe men meer op afstand kan blijven. Een lus met een halve knoop (boven) wordt over
de snuit geschoven en dan 180° gedraaid, zodat de halve knoop onder de onderkaak kan worden aangetrokken. Ver-
volgens worden (bij beide benaderingen) de uiteinden van het bandje direct achter de oren en de achterhoofdsknob-
bel met een strik aan elkaar geknoopt.
275
Soms wordt de strik in de nek te ver naar caudaal
gelegd en kruipt deze tijdens het onderzoek naar
craniaal. Hierdoor komen de ter weerszijden van
de kop verlopende banden minder strak te zitten
en kan de halve knoop onder de onderkaak wat
opschuiven. Dan blijkt de bek ineens toch weer vrij
ver opengedaan te kunnen worden.
Na het onderzoek zal deze al niet zo vriendelijke
patiënt zelf proberen met de poten de muilband
te verwijderen. De strik maakt het mogelijk dat de
onderzoeker of de assistent de muilband snel kan
afdoen.
■
24.3 Fixatie of sedatie
In plaats van de diverse handgrepen, al dan niet
met hulpmiddelen, kan ook een sedatie overwogen
worden. Zo kan onder bepaalde omstandigheden
blijken dat adequate fixatie niet mogelijk is zonder
dat dit een groot risico voor patiënt en omgeving
(mens en meubilair) betekent. Katten verzetten
zich vaak veel meer tegen fixatie dan honden, zijn
zeer wendbaar en niet alleen voorzien van tanden
maar ook van scherpe nagels. Ze geven zich ook
niet snel gewonnen; de strijd kan zelfs groot risico
voor de patiënt inhouden.
Bij veel brachycefale honden is de snuit zo kort
dat geen snoetje of muilband kan worden toege-
past. Soms lijkt de snuitlengte (bijvoorbeeld bij de
boxer) nog wel een bandje toe te laten, maar dan
blijkt dit toch goeddeels op de weke delen van de
276 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

neus terecht te komen, met het grote risico van
afsluiting van het craniale deel van de neusgan-
gen. Vooral bij de kleine brachycefale honden met
exophthalmus, zoals bijvoorbeeld de pekinees,
dient men erop bedacht te zijn dat niet veel tractie
op de huid kan worden uitgeoefend: tijdens een
worsteling kan een prolaps van de bulbus oculi op-
treden. Zelfs bij goede uitvoering van de tweehan-
dige greep wordt soms de periorbitale huid aange-
spannen. De greep moet dan worden aangepast.
Op warme dagen verdienen ook honden met een
dichte vacht speciale aandacht. Een sint-bernard
bijvoorbeeld zal in een warme spreekkamer flink
hijgen. Soms draagt opwinding (met grote eigen
warmteproductie) daar nog toe bij. Wordt zo’n dier
in zijligging op tafel gefixeerd, dan kan het erg
onrustig worden omdat de thermische polypneu
wordt belemmerd. Dit leidt tot toenemend verzet
en als het probleem niet wordt onderkend, kan het
uitmonden in een vechtpartij met flinke risico’s
voor alle betrokkenen.
Tegen deze achtergrond is het goed te benadruk-
ken dat bij elke hond, en zeker bij elke kat, die zich
sterk verzet en/of verschijnselen van benauwdheid
vertoont, van verdere pogingen tot fixatie moet
worden afgezien. In eerste instantie kan worden
overwogen om in een stille ruimte het dier tot rust
te laten komen, met in geval van benauwdheid ex-
tra zuurstofvoorziening. Intussen kan dan overleg
plaatsvinden met de eigenaar, kan adequate hulp
worden georganiseerd en kunnen plannen worden
gemaakt voor verdere diagnostiek en/of therapie.
Hoewel een tweede poging soms succesvol is, ver-
dient het in dergelijke gevallen de voorkeur het
dier te sederen. Speciaal bij benauwde dieren zal
dan bij het pre-anesthetisch onderzoek (hoofdstuk
26) extra aandacht worden gegeven aan respiratie-
en circulatieapparaat.

Literatuur

1 Webb TA. Handling and control. In: Lane DR, Cooper B, eds. Veterinary nursing;
2nd ed. Oxford: Butterworth Heinemann, 1999; 1-5.
2 Kesel LM, Neil DH. Restraint and handling of animals. In: McCurnin DM, ed.
Clinical textbook for veterinary technicians; 4th ed. Philadelphia: Saunders, 1998;
1-26.
 25 Verzamelen van materiaal voor
laboratoriumdiagnostiek
J.H. Robben en A.M. van Dongen
Aan het slot van diverse hoofdstukken is een korte
opsomming gegeven van de mogelijkheden voor
verdere diagnostiek. Daaronder wordt vaak ook
laboratoriumonderzoek genoemd. Resultaten van
laboratoriumonderzoek zijn vaak van groot belang
voor het diagnostisch proces c.q. bij de toetsing van
de uit anamnese en lichamelijk onderzoek voortge-
komen hypothese(n) (zie ook § 3.2). Verder kunnen
de bevindingen bij het laboratoriumonderzoek
belangrijke informatie verschaffen over de ernst en
(bij herhaalde metingen) ook over het verloop van
de aandoening. In dit hoofdstuk worden de me-
thoden beschreven voor het verzamelen van in het
laboratorium veelgebruikte lichaamsvloeistoffen
en -substanties.
■
25.1 Voorbereiding, verpakking en
verzending
Alvorens materiaal af te nemen, dient de besluit-
vorming over het aan te vragen en/of zelf te ver-
richten onderzoek te zijn afgerond. Hetzelfde geldt
voor de te gebruiken afnametechniek. De voor
de afname (spuiten, naalden) en voor verwerking
(buisjes, glaasjes) benodigde materialen dienen
klaar te liggen. Soms moeten speciale voorzienin-
gen worden getroffen, zoals bijvoorbeeld in de
situatie dat het bloed direct na afname gekoeld
moet worden om (enzymatische) omzettingen/ver-
anderingen in de te bepalen variabele na afname
te voorkomen. Dit betekent dat de afnamebuizen
voorgekoeld in ijs klaar moeten staan en dat ze
gecentrifugeerd moeten worden in een gekoelde
centrifuge.
Bij de afname dient de grootst mogelijke hygiëne
en ordelijkheid te worden betracht. Dit niet alleen
ter bescherming van de patiënt en de bij de afname
betrokken personen (zoönosen), maar ook ter
voorkoming van contaminatie van de verzamelde
vloeistoffen en substanties, als ook ter voorkoming
van verwisseling van monsters. Voor dit laatste is
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_25, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
het van belang dat vóór afname met onuitwisbaar
schrijfgerei of (voorgedrukte) etiketten de buizen
en/of glaasjes worden voorzien van het nummer
(en/of de naam) van de patiënt en de herkomst en/
of aard van het monster.
Voor verzending dienen de buizen en glaasjes zo
te worden verpakt dat geen breuk kan optreden.
De zending dient vergezeld te gaan van informatie
over de patiënt, het monster, de datum (en de tijd)
van de afname en de procedure die bij de afname
werd gevolgd. Toevoeging van de probleemfor-
mulering en/of de bij anamnese en lichamelijk
onderzoek verkregen gegevens kan een juiste inter-
pretatie van de resultaten bevorderen. Als dit van
invloed kan zijn op de uitslag, dient aangegeven te
worden of de patiënt op het moment van de afna-
me nuchter was en/of werd behandeld, en zo ja, wat
die behandeling inhield. De recent door tpg Post
– op basis van regelgeving van de Verenigde Na-
ties – geformuleerde eisen voor de verpakking van
diagnostisch materiaal zijn te vinden op de website
van tpg Post.*
■
25.2 Materialen
■
25.2.1 Urinekatheters
Er is een grote variatie aan urinekatheters op de
markt. De lengte wordt in het algemeen opgege-
ven in centimeters (cm). De uitwendige diameter
wordt zowel in millimeters (mm) opgegeven als
ook volgens de schaal genoemd naar Charrière (Ch)
(= French (F)).** Daarnaast is de kwaliteit van de
katheter van belang voor de gebruikskeuze. Rigide
materiaal kan het urethraoppervlak en ook de
* www.tpgpost.nl/business/post_versturen/extra_zeker/
diagnostische_monsters
** Bij de schaal genoemd naar Charrière (Ch) komt 1 schaal-
deel ruwweg overeen met 0,33 mm. Joseph Bernard Char-
rière (1803-1876) was instrumentmaker in Parijs.1
278 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
blaaswand beschadigen. Daarentegen laat een soe-
pele katheter zich minder makkelijk ‘sturen’, waar-
door het ‘blind’ inbrengen in de urethra, zoals ge-
bruikelijk bij teven en poezen, erg lastig kan zijn.
Hergebruik van katheters moet worden afgeraden,
omdat ze door de noodzakelijke sterilisatie vaak
stug worden en een ruw oppervlak krijgen.
De opening zit bij een urinekatheter meestal aan
de zijkant, dicht bij het gesloten uiteinde. Het afge-
ronde uiteinde beperkt het trauma en vergemakke-
lijkt het opschuiven van de katheter in de urethra.
Bij honden worden katheters gebruikt van onge-
veer 50 cm lengte. De meest gebruikte diameters
zijn 3,0 mm (kleurcode oranje) voor grote en mid-
delmatig grote teven, 2,0 mm (kleurcode geel) voor
reuen en kleine teven en 1,5 mm (kleurcode wit)
voor reuen van kleine rassen (afb. 25.1).
De witte urinekatheter kan ook gebruikt worden
voor poezen. Bij katten, en vooral bij katers, wordt
vaak gebruikgemaakt van een relatief korte kathe-
ter (11 cm) met kleine diameter (3 F ≈ 1,0 mm). Een
dergelijke dunne katheter is veelal onvoldoende
rigide en wordt daarom geleverd met een geleider
(mandrijn), een (metalen) draad in het lumen van
de katheter (afb. 25.2).
■
25.2.2 Naalden
De (injectie)naalden moeten schoon en steriel zijn,
en voorzien van een scherpe punt. De punt mag niet
zo geslepen zijn dat bij het inbrengen een stukje
huid wordt uitgeponst. Bij gebruik van wegwerp-
naalden is men verzekerd van een goede punt. De
lengte van naalden wordt opgegeven in mm en de
diameter in mm of in gauge (G).* De maat van de
naald wordt afgestemd op het doel waarvoor hij
gebruikt wordt. Hoe dunner (en scherper) de naald,
des te minder pijnlijk is de punctie. Vooral bij katten
worden naalden met een geringe diameter gebruikt.
De meest gebruikte naald bij hond en kat heeft
een diameter van 0,7 mm (= 22 G) en een lengte van
30 mm (kleurcode zwart). Bij afname van grote hoe-
veelheden (≥ 10 ml) bloed wordt gebruikgemaakt
van naalden van 0,9 mm (= 20 G) diameter en 30 mm
* De ‘gauge’ (ook ‘gage’) is een in Engelstalige landen ge-
bruikte (ijk)maat voor onder meer buizen en vuurwapens.
Een ‘catheter gauge’ is een plaat met perforaties met oplo-
pende diameter, waarmee de uitwendige diameter van ka-
theters kan worden bepaald. Anders dan bij de hierboven
voor urinekathethers al genoemde Charrière (= French) is
er geen lineaire relatie tussen de ‘gauges’ en mm. Boven-
dien loopt de nummering van de ‘gauges’ op bij afnemende
diameter.
Afbeelding 25.1
Urinekatheters voor honden met diameters van 1,5
(kleurcode wit), 2,0 (kleurcode geel) en 3,0 (kleurcode
oranje) mm.
lengte (kleurcode geel). Bij kleine hoeveelheden (1
ml) wordt een naald gebruikt met een diameter van
0,6 mm (= 23 G) en een lengte van 25 mm (kleurco-
de blauw) of een diameter van 0,45 mm (= 26 G) en
een lengte van 12 mm (kleurcode bruin).
De verpakking van de naald wordt opengevou-
wen aan de kant van het aansluitstuk voor de
spuit. Als de naald op de conus van de spuit wordt
geplaatst, moet deze niet aangedrukt worden door
de beschermhuls van de naald vast te pakken. Dit
kan tot gevolg hebben dat de beschermhuls zich
niet meer van de naald laat verwijderen. De naald
wordt pas stevig op de spuit gedraaid nadat de
beschermhuls is verwijderd, vlak voordat met de
prikactie wordt begonnen. Hierbij wordt er met-
een voor gezorgd dat de naald zodanig op de spuit
staat dat de gebruiker zicht heeft op zowel de
schaalverdeling op de spuit als de opening van de
naald (afb. 25.3).
Het weggooien van (gebruikte) naalden moet zo
gebeuren dat niemand zich aan de naald kan prik-
ken. Vooral pogingen tot terugplaatsing van de be-
schermhuls op de naald veroorzaken veel prikacci-
denten. Het heeft daarom de sterke voorkeur om de
naald, zonder dat de beschermhuls wordt terugge-
plaatst, weg te gooien in een speciale container voor
scherpe voorwerpen (een ‘sharpsafe’). Deze voor-
ziening is intussen op veel plaatsen beschikbaar als
middel ter voorkoming van prikaccidenten.
■
25.2.3 Spuiten
Wegwerpspuiten zijn er in vele maten, van 1 tot 50
ml. Voor diagnostische doeleinden zijn grote volu-
mina zelden nodig. Naast tweedelige spuiten be-
25 Verzamelen van materiaal voor laboratoriumdiagnostiek 279

Afbeelding 25.2
Urinekatheter voor mannelijke en vrouwelijke katten. Links wordt de katheter met mandrijn getoond; rechts zijn
katheter en mandrijn apart te zien.

Afbeelding 25.3
Naalden in diverse voorstadia van gebruik. Van links naar rechts: naald nog in de verpakking, verpakking opengevou-
wen aan de zijde van het aansluitstuk, naald op de spuit aangebracht, verpakking verwijderd en beschermhuls ver-
wijderd. Rechts liggen de vier bij hond en kat meest gebruikte naalden: 0,45 (12 mm (kleurcode bruin)), 0,6 (25 mm
(blauw)), 0,7 (30 mm (zwart)) en 0,9 (30 mm (geel)).

staan er ook spuiten met een rubber dop op de zui-
gerstang. Deze worden driedelig genoemd. Ze laten
zich wat gemakkelijker hanteren dan tweedelige
spuiten, omdat de zuiger zich soepel laat bewegen.
Spuiten met een klein volume hebben een cen-
traal geplaatst conisch aansluitstuk voor de naald
(de conus). Grotere spuiten hebben (meestal) een
excentrische conus. De excentrische conus maakt
het gemakkelijker om bij intraveneuze injectie de
spuit (en de naald) zoveel mogelijk evenwijdig aan
het bloedvat te houden. De schaalverdeling zit bij
dit type spuiten dan ook tegenover de conus.
De conus kan verschillende vormen hebben. Stan-
daard is een systeem waarbij de naald eenvoudig op
de spuit geschoven kan worden. Daarnaast bestaat
er ook een aansluiting volgens Luer* (‘Luer lock’),
waarbij de naald op de spuit wordt vastgezet. Daar-
mee komt een stevige (en niet-lekkende) verbin-
ding tot stand die niet gemakkelijk losraakt.
Bij het uit de verpakking nemen van een spuit
dient de conus steriel te blijven. Daarom wordt de
verpakking geopend aan de kant waar de zuiger-
stang zich bevindt. Om contaminatie te voorkomen
wordt de verpakking dus niet geopend door de co-
nus door de verpakking te drukken.
* Genoemd naar de in Parijs werkzame Duitse instrument-
maker Luer (overleden in 1883).1
280 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Hanteren spuit
Omdat voor lokalisatie en fixatie van het aan te prik-
ken weefsel al minstens één hand nodig is, zal de
bediening van spuit (met naald) ook door één hand
dienen te geschieden. Voor een goed gecontroleerde
beweging kan de spuit het beste tussen duim en
wijsvinger (eventueel middelvinger) worden gehou-
den, zo dicht mogelijk bij de kraag van de cilinder.
Met behulp van ringvinger (en eventueel pink) kan
dan de zuigerstang worden aangetrokken (afb.25.4).
Dit gebruik van de ringvinger of pink lijkt in eerste
instantie nogal onnatuurlijk en vereist wat oefe-
ning. Men leert de zuiger aan te trekken en daarbij
spuit en naald volledig stil te houden.
Met de hierdoor gecreëerde onderdruk kan ma-
teriaal (bijvoorbeeld bloed of cellen voor cytologie)
worden aangezogen. Te sterke onderdruk is onge-
wenst. Bloedafname kan door sterke onderdruk
worden bemoeilijkt omdat dan soms de vaatwand
tegen het uiteinde van de naald wordt gezogen. Bij
de verzameling van weefselcellen voor cytologisch
onderzoek kan te veel onderdruk zodanige cel-
beschadiging veroorzaken dat een uitstrijkje niet
goed beoordeeld kan worden.
nb. Bloedafname bij mensen vindt tegenwoordig
routinematig plaats met een afnamesysteem waar-
bij de naald na het aanprikken van het vat recht-
streeks op een afnamebuis met vacuüm kan worden
aangesloten. Dit vermindert het aantal handelingen
bij bloedafname, als ook het risico op contact met
het bloed van de patiënt; dit laatste is een belangrijk
gezondheidsaspect in de humane geneeskunde. Bij
honden en katten heeft het gebruik van dit systeem
(nog) weinig ingang gevonden door praktische
problemen bij het gebruik en wellicht ook door on-
bekendheid en onervarenheid met het systeem. Bij
kleine zoogdieren worden deze afnamesystemen
wel veelvuldig gebruikt (zie cd-rom).
■
25.2.4 Desinfectie
Bij hond en kat wordt voor een subcutane of intra-
musculaire injectie de huid meestal niet voorbe-
reid. Er worden geen haren weggeknipt en er wordt
geen desinfectans gebruikt. Bij intraveneuze injec-
ties en bij bloedafname wordt soms wel geknipt of
geschoren. Vervolgens strijkt men veelal met een in
alcohol gedrenkt gaasje of watje over de punctie-
plaats, en gaat men binnen enkele seconden over
tot punctie van de vene zonder de huid te laten
drogen; uit de literatuur blijkt dat dit zinloos is.2
Bij mensen is nagegaan of er verschillen zijn in het
aantal infecties na subcutane, intramusculaire of
intraveneuze injecties met of zonder voorafgaande
desinfectie van de huid. Er werden geen verschillen
gevonden. In geen van de studies werd melding ge-
maakt van infecties (in welke vorm dan ook) indien
niet was gedesinfecteerd voorafgaand aan de injec-
tie.2 Toch vermindert een goed uitgevoerde desin-
fectie wel degelijk het aantal huidbacteriën.3,4 Het
lijkt dan ook raadzaam om zekerheidshalve bij die
ingrepen waarvoor vergelijkend onderzoek (nog)
niet heeft aangetoond dat desinfectie van de huid
overbodig is, een grondige voorbereiding door
middel van scheren en het gebruik van een desin-
fectans toe te passen. Hier wordt gedoeld op punc-
ties van de lichaamsholten (§ 25.7 en § 25.8).
Het is overigens interessant om te zien dat de
aanbeveling om te stoppen met desinfecteren
voorafgaand aan een injectie en een bloedafname
niet gemakkelijk wordt opgevolgd. In een Brits
ziekenhuis waarin desinfectie vóór injectie was af-
geschaft, bleek dat 8 jaar later het poetsritueel nog
steeds door 70% van de artsen en 90% van de ver-
pleegkundigen werd toegepast.5
In de diergeneeskunde is er nog wel een ander
argument om bij venepunctie de vacht te scheren
en de huid te bevochtigen. Hiermee wordt het zicht
op de vene sterk verbeterd. Enige matiging bij het
scheren is overigens wel op zijn plaats, zeker als
er een tentoonstelling of clubwedstrijd in het ver-
schiet ligt. Bij sommige rassen (bijvoorbeeld bij
oosterse katten) verschijnen na scheren of knippen
(in eerste instantie) haren van een wat andere kleur.
■
25.3 Bloed
De vereisten voor bloedmonsters ten aanzien van
minimale hoeveelheid, maximale transportduur
en aard van bewaarmedium verschillen per bepa-
lingsmethode (en laboratorium). Zekerheidshalve
kan voor deze gegevens het beste bij de betreffende
instelling informatie worden ingewonnen. Voor
de meeste klinisch-chemische bepalingen volstaat
een monster met heparine als anticoagulans. Voor
de bepaling van glucose wordt het bloed afgeno-
men in buizen die natriumfluoride (NaF, stopt de
glycolyse) bevatten. Voor sommige bepalingen (b.v.
eiwitspectrum en immunologische bepalingen) is
een serummonster vereist. Bij de beoordeling van
de morfologie van cellen wordt edta als anticoagu-
lans gebruikt.
Voor de verkrijging van plasma kan men het
bloed direct na de afname centrifugeren en het
plasma afpipetteren en versturen (of gekoeld be-
waren als versturen even moet wachten). Hiermee
voorkomt men veranderingen (bijvoorbeeld hemo-
lyse) die de metingen zouden kunnen verstoren.
Is serum vereist, dan dient het bloedmonster
25 Verzamelen van materiaal voor laboratoriumdiagnostiek
enige tijd (10 à 20 minuten) op kamertemperatuur
te blijven om het fibrinestolsel te laten ontstaan en
te laten retraheren. Als hierbij de buis niet wordt
neergelegd maar rechtop wordt gezet, voorkomt
men dat het stolsel zich over de volle lengte van de
buis uitstrekt. Dit komt de hoeveelheid af te pipet-
teren serum ten goede. Vervolgens wordt de schei-
ding tussen celmassa (met stolsel) en serum bevor-
derd met centrifugeren. In de handel zijnde buizen
voor de opvang van bloed ten behoeve van serum-
bereiding bevatten een gel die zowel de stolsel-
vorming als ook de scheiding tussen het serum en
de gestolde celmassa bevordert. Na centrifugeren
bevindt de gel zich tussen serum en stolsel, hetgeen
het afpipetteren en/of decanteren vergemakkelijkt.
Om veranderingen in de celmorfologie van in
edta opgevangen bloedmonsters tijdens transport
te ondervervangen, worden veelal bij de afname al
enkele uitstrijkjes gemaakt. Deze kunnen aan de
lucht drogen en met de (niet-gecentrifugeerde!)
edta-buis met bloed worden verstuurd.
■
25.3.1 Afname
Met goede kennis van de lokale anatomie en door
palpatie kan de vene meestal worden gelokaliseerd
en is het niet nodig haren weg te knippen. Bij die-
ren met een dichte vacht en zeker bij herhaaldelijk
aanprikken van een bloedvat verdient het aanbe-
veling om de haren te verwijderen voor een goede
lokalisatie van de vene. Voor alle venen kan de spuit
worden beetgepakt zoals hierboven beschreven,
waarbij de opening van de naald naar boven is ge-
keerd (‘in de naald kijken’) (afb. 25.4).
Voor bloedafname wordt bij honden en katten ge-
bruikgemaakt van de v. cephalica antebrachii, de v.
jugularis externa en de v. saphena. Veelal gaat (bij
afname van kleine hoeveelheden) de voorkeur uit
naar de v. cephalica antebrachii. Dit vat laat zich
meestal al met geringe fixatie goed exponeren. Als
het formaat (hond) het toelaat, wordt de patiënt op
een tafel geplaatst in sfinxhouding (afb. 25.5). Een
zittende of staande houding wordt door sommige
dieren beter geaccepteerd, maar onverwachte bewe-
gingen zijn moeilijker te controleren.
De taak van de assistent is drieledig: voorkomen
dat het dier kan bijten, strekken van de voorpoot
en stuwen van de v. cephalica antebrachii. Hiertoe
staat de assistent naast de tafel en het dier. De as-
sistent omvat met één hand de kop door onder- en
bovenkaak te omvatten en de kop naar zich toe te
draaien, weg van degene die bloed afneemt (afb.
25.5). Met de andere hand omvat de assistent de
281
voorpoot ter hoogte van de elleboog. Bij grote hon-
den kan de assistent over de borst leunen om te
voorkomen dat de hond uit de sfinxhouding om-
hoog komt. Door de vingers achter het olecranon te
plaatsen, wordt de poot automatisch gestrekt. Bij
katten is soms extra assistentie nodig om de poten
onder controle te houden.
Vena cephalica
De v. cephalica loopt van mediaal van de carpus
naar dorsaal over de voorpoot tot de elleboog. In
dit verloop ligt de vene direct onder de huid. Met
de duim kan de assistent de vena cephalica ante-
brachii ter hoogte van de elleboog stuwen. Als de
vene wordt gestuwd, kan de assistent de hand wat
naar buiten draaien. Daarmee wordt de enigszins
mediaal verlopende v. cephalica wat naar lateraal
verschoven en meer ‘boven op’ de voorpoot aan
de bloedafnemer gepresenteerd. Door met de stu-
wende hand stevig contact te houden met het tafel-
blad wordt voorkomen dat de hond of kat de poot
terugtrekt.
Controleer voor het aanprikken of de naald goed
op de conus van de spuit is gefixeerd, of de schaal-
verdeling van de spuit naar de bloedafnemer is
gericht zodat de hoeveelheid bloed die afgenomen
wordt direct kan worden bepaald (een excentrisch
geplaatste conus komt bovendien daardoor auto-
matisch tegen de poot te liggen) en of de opening
Afbeelding 25.4
Voor bloedafname wordt de injectiespuit zo vastgehou-
den dat met de ringvinger en de pink de zuigerstang kan
worden aangetrokken.
282 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 25.5
Fixatie in borstligging (sfinxhouding) voor bloedafname uit de rechter v. cephalica antebrachii (links). Sommige hon-
den laten zich gemakkelijker in zittende houding bloed afnemen (rechts).
aan het uiteinde van de naald zichtbaar is (of er ‘in
de naald’ gekeken kan worden).
De bloedafnemer pakt de voorpoot ter hoogte van
de carpus in ondergreep (vanaf lateraal) waarbij de
duim langs de v. cephalica wordt gelegd om ‘weg-
rollen’ van het vat te voorkomen. Hierbij moet erop
worden gelet dat deze hand niet te stevig de poot
fixeert (dit is de primaire taak van de assistent), om-
dat hierdoor de v. cephalica wordt dichtgedrukt en
bijgevolg de toestroom van bloed stagneert. Door
na het insteken van de naald de spuit te fixeren te-
gen de muis van deze hand is het vaak mogelijk on-
verwachte bewegingen van de poot op te vangen.
De naald wordt door de huid in het bloedvat ge-
stoken onder een hoek van 20-35°. Men kan het vat
direct aanprikken of eerst de huid naast het vat
penetreren en vervolgens de naald richting vat be-
wegen en het dan aanprikken. Bij laatstgenoemde
aanpak wordt voorkomen dat door de druk van de
naald op de huid de vene wegrolt of wordt afgeplat.
Daarmee zou de kans kunnen toenemen dat ook
door de tegenoverliggende venewand wordt ge-
prikt, c.q. het vat wordt doorboord.
Als de naald subcutaan is, wordt continu enige
onderdruk in de spuit aangebracht door licht te
zuigen, zodat onmiddellijk bloed wordt aangezo-
gen als de vene is aangeprikt. Is dit het geval, dan
wordt de naald iets verder in het vat geschoven.
Lukt het niet om bloed aan te zuigen en bestaat
niettemin de indruk dat er niet naast de vene is ge-
prikt, dan moet eerst worden nagegaan of toch niet
onbewust de bloedtoevoer ter hoogte van de carpus
wordt dichtgedrukt. Als een goede bloedtoevoer
zeker is gesteld en er komt nog geen bloed, dan
zou toch door de tegenoverliggende wand geprikt
kunnen zijn. Bij die verdenking kan (al zuigend)
de naald 1 à 2 mm worden teruggetrokken. In het
geval dat dan alsnog het lumen van de vene wordt
bereikt, zal er onmiddellijk bloed in de spuit stro-
men.
Na de bloedafname wordt de naald uit het vat
verwijderd en drukt de assistent de vene dicht
door bijvoorbeeld de huid ter hoogte van de steek-
opening strak te trekken via aanspanning aan de
volaire zijde. De vene wordt vervolgens nog een
minuut dichtgehouden. In vrijwel alle gevallen
is er dan geen nabloeding. Indien nodig kan een
drukverbandje over de injectieplaats worden aan-
gelegd.
Vena jugularis
De v. jugularis wordt bij hond en kat vooral gebruikt
als grote hoeveelheden (> 5 ml) bloed afgenomen
moeten worden (afb. 25.6 en 25.7). Het dier wordt
ook in sfinxhouding of zittende houding gebracht.
De assistent neemt plaats naast het dier, omvat via
de rug de onder- en bovenkaak en strekt de hals door
de kop op te tillen en weg te draaien van het gezicht
van de bloedafnemer. Als dit langzaam gebeurt en
de hals niet wordt overstrekt, roept dit in het alge-
meen weinig weerstand op. Bij katten en kleine hon-
den is het vaak nodig om de voorpoten over de rand
25 Verzamelen van materiaal voor laboratoriumdiagnostiek 283

Afbeelding 25.6
Bij kortharige honden met een ranke hals wordt bij stuwen de v. jugularis duidelijk zichtbaar (links). Bij langharige (en
tevens adipeuze) honden en bij katten komt de v. jugularis bij stuwen in beeld als in het betreffende gebied de haren
worden verwijderd (rechts).

Afbeelding 25.7
Gestuwde en aangeprikte v. jugularis (links) bij een hond en een gestuwde v. saphena medialis bij een kat (rechts).
284 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
van de tafel te brengen en naar beneden te strekken,
zodat de bloedafnemer voldoende ruimte heeft om
naald en spuit in het verlengde van de vene te bren-
gen. Hiertoe kunnen de voorpoten worden gefixeerd
door ze met een hand van achteren beet te pakken
en een vinger van deze hand tussen de voorpoten
te plaatsen. Bij zich verzettende katten en honden
zorgt het strekken van kop en voorpoten er tevens
voor dat men beter controle over het dier krijgt (bij
gestrekte spieren is het moeilijker om kracht te zet-
ten). Het is dan raadzaam de achterpoten apart te
laten fixeren of het achterlijf te fixeren door dit met
de arm waarmee de voorpoten worden vastgehou-
den tegen de borst te drukken.
De v. jugularis loopt van de oorbasis naar de borst-
ingang. Door met de vlakke duim te stuwen ter
hoogte van de borstingang, kan de gehele hals wor-
den gebruikt om de vene te lokaliseren. Lokalisatie
kan op drie manieren plaatsvinden: 1 stuwen en
daarna stuwing opheffen laat een samenvallende
vene zien; 2 stuwen en daarna stuwing opheffen en
met een vinger voelen naar de wegvallende vene;
3 stuwen van de vene waarbij met de middelvinger
van de andere hand op de hals wordt getikt. Op
het moment dat de vene wordt aangetikt, ontstaat
een zich voortplantende golf die met de stuwende
duim kan worden gevoeld. Vaak wordt een combi-
natie van deze methoden gebruikt.
Is de vene gelokaliseerd, dan wordt de duim iets
onder het midden van de hals geplaatst, zodat de
duim als steun kan dienen voor de in te brengen
naald en om de vene beter te fixeren. Terwijl de
spuit rust op de duim, kan de naald boven de duim
onder een hoek van ongeveer 30° in de vene wor-
den gestoken. Verder verloopt het hanteren van de
spuit als beschreven bij gebruik van de v. cephalica
(afb. 25.7).
Vena saphena
Een derde mogelijkheid voor bloedafname is de
v. saphena; bij de hond de v. saphena lateralis, bij
de kat de medialis. De hond wordt in zijligging
gebracht en de assistent fixeert en stuwt de boven-
liggende achterpoot door deze net boven de knie te
omvatten. Hierdoor wordt de poot gestrekt. De vin-
gers reiken tot in de knieholte, waardoor tevens de
vene wordt gestuwd. De vene is vrijwel altijd goed
zichtbaar, maar het aanprikken is vaak lastiger dan
bij de v. cephalica omdat de v. saphena meer de nei-
ging heeft om te rollen. Bij de kat wordt door de as-
sistent de bovenliggende achterpoot weggehouden
en in de onderliggende liesstreek wordt gestuwd.
De dunne huid ter plaatse geeft goed zicht op de
v. saphena medialis (afb. 25.7).
■
25.4 Urine
Urine is het eindproduct van nieren en urinewe-
gen. Urineonderzoek kan informatie verschaffen
over de functie van deze organen, maar ook over
die van andere. Zo kan de aanwezigheid van glu-
cose in de urine wijzen op een tekortschietende
productie van insuline door het pancreas (diabetes
mellitus). Daarnaast kunnen concentraties van
hormonen in de urine worden bepaald. De reser-
voirfunctie van de blaas integreert bijvoorbeeld de
over de periode tussen de micties geproduceerde en
(deels) via de nieren uitgescheiden hormonen (en
metabolieten daarvan).
Zoals in § 25.3 al voor bloed aangegeven, geldt
ook hier dat voor de meeste bepalingen aan speci-
fieke randvoorwaarden dient te worden voldaan.
Voor een betrouwbaar bacteriologisch onderzoek
heeft urine verkregen met een blaaspunctie de
voorkeur.6 De aldus verkregen urine moet zo snel
mogelijk op een kweekmedium worden gebracht.
Om een goede indruk te kunnen krijgen van het
urinesediment is ten minste 10 ml nodig, terwijl
voor een meting van het soortelijk gewicht of een
test op de aanwezigheid van glucose één druppel
urine volstaat. Ochtendurine is veelal het meest
geconcentreerd en biedt de beste kansen om onge-
bruikelijke bestanddelen aan te treffen. Dit echter
met de kanttekening dat cellen in sterk geconcen-
treerde urine veel van hun oorspronkelijke cyto-
logische kenmerken kunnen verliezen. Om goed
zicht te krijgen op het verloop van de urineconcen-
tratie gedurende de dag, wordt de eigenaar soms
gevraagd elke twee uur urine te verzamelen.7 Ter
vermijding van verhoging van de cortisolproduc-
tie door de stress van het bezoek aan de dierenarts
dienen urinemonsters voor de meting van cortisol/
creatinineratio’s thuis te worden opgevangen.8
■
25.4.1 Verzamelmethoden
Opvangen
Bij vrijwel elke hond is het mogelijk om tijdens
de mictie urine op te vangen. Om contaminatie
vanuit de lage delen van de urogenitale tractus te
voorkomen, wordt nogal eens gebruikgemaakt van
‘midstroomurine’. Men probeert dan de opvang
te beperken tot het middelste deel van de urine-
lozing. Hiermee hoopt men dat weinig (met de eer-
ste straal afkomend) ontstekings- en celmateriaal
wordt gevangen, en ook materiaal dat bij eventueel
napersen zou kunnen afkomen, te vermijden. Als
het echter gaat om materiaal voor bacteriologisch
onderzoek, moet bedacht worden dat midstroom-
urine die verzameld is bij gezonde honden via
25 Verzamelen van materiaal voor laboratoriumdiagnostiek
spontane mictie vrij veel bacteriën bevat. Urine
verkregen bij gezonde honden via blaaspunctie is
steriel.6
Sommige katten laten toe dat de eigenaar tijdens
de mictie de urine via een schoteltje of schaaltje
opvangt, maar bij veel katten lukt dat niet. Daarom
wordt nogal eens gebruikgemaakt van een gemo-
dificeerde kattenbakvulling. De gebruikelijke ab-
sorberende kattenbakvulling wordt dan vervangen
door gewassen kiezelsteentjes (‘aquariumsteen-
tjes’) of in de handel zijnde korrels van kunststof.
Veel katten accepteren deze wijziging, al of niet
na enige gewenning. De urine wordt via een filter
(gaasje) afgegoten in een urinepotje met goed slui-
tend deksel.
Bij katten kan soms ook een ‘spontane’ blaasledi-
ging worden bewerkstelligd door palpatie van de
A
285
blaas. Hierbij wordt continu een matige druk op de
gevulde blaas uitgeoefend terwijl de blaashals zo-
veel mogelijk naar craniaal wordt gestrekt.
Blaaskatherisatie
Behalve urine kan met blaaskatheterisatie tevens
informatie worden verkregen over een eventuele
obstructie in de urethra. Onder normale omstan-
digheden kan een katheter zonder veel weerstand
tot in de blaas worden gebracht. Bovendien kan via
blaaskatheterisatie het op dat moment aanwezige
urinevolume worden bepaald. Bij dieren die tevo-
ren voldoende gelegenheid hebben gehad om te
plassen, geeft dit volume een goede indruk van het
restvolume. Onder normale omstandigheden be-
draagt dit slechts enkele milliliters of nog minder.
Bij gebruik van de urine voor laboratoriumonder-
Afbeelding 25.8
Handgrepen en voorzorgen waarmee bij de reu (a) en
de kater (b) de blaas kan worden gekatheteriseerd met
minimale contaminatie.
286 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
zoek moet men er rekening mee houden dat tijdens
katheterisatie gemakkelijk kleine beschadigingen
van urethra- en/of blaasslijmvlies optreden. Hier-
door worden in katheterurine vaak meer bloedcel-
len (vnl. erytrocyten) aangetroffen dan in spontaan
geloosde urine. De urine kan gebruikt worden voor
bacteriologisch onderzoek. Ondanks aseptische
voorzorgen is katheterurine echter bij ongeveer een
kwart van de honden verontreinigd met bacteriën
uit de perifere urinewegen.6
Katheterisatie bij reu en kater (afb. 25.8). De preputia-
le opening wordt gereinigd met een desinfecteren-
de crème. Nadat de penis enigszins is uitgeschacht,
wordt ook het orificium urethrae gedesinfecteerd
en wordt eventueel oppervlakteanesthesie toe-
gepast met lidocaïne (Xylocaine 10% spray). Het
inbrengen van de katheter kan vergemakkelijkt
worden door het aanbrengen van een inert glijmid-
del. Met het uitschachten wordt de penis van de reu
gestrekt en kan de katheter met minimale weer-
stand worden opgeschoven tot urine afvloeit. Bij de
reu kan tijdens het inbrengen van de katheter enige
weerstand worden verwacht bij de passage van het
os priapi en bij de bekkenomslag. Door voorzichtig
manipuleren worden deze weerstanden norma-
liter snel overwonnen. Dit zal niet het geval zijn
bij aanwezigheid van urineconcrementen op deze
(voorkeurs)plaatsen.
Bij de kater wordt de urethra gestrekt door de
uitgeschachte penis aan de basis beet te pakken
en naar achter te trekken. Een voldoende dunne
katheter (eventueel met een mandrijn) kan dan
zonder hindernissen worden opgeschoven tot in
de blaas.
Katheterisatie bij teef en poes (afb. 25.9). Anders dan bij
de mannelijke dieren is bij de teef en de poes het
orificium urethrae uitwendig niet waarneembaar.
De urethra-uitgang is gelokaliseerd op of direct
craniaal van de overgang van het verticale naar het
horizontale deel van de vagina. Dit is beduidend
verder naar dorsocraniaal dan de lokalisatie van de
fossa clitoridis, die soms ten onrechte voor het ori-
ficium urethrae wordt gehouden. Bij grote teven,
met een niet al te nauwe overgang van vestibulum
naar vagina, kan getracht worden de katheter on-
der begeleiding van een vinger op te voeren. De
wijsvinger wordt in de vulva ingebracht en in verti-
cale richting voortbewogen tot het horizontale deel
is bereikt. Door kromming van de vinger kan de
urethraopening veelal op de overgang van verticaal
naar horizontaal, op de ventrale bodem gepalpeerd
worden. Door de gekromde vingertop juist craniaal
van het orificium te plaatsen komt een geleide voor
de katheter tot stand. Als de katheter dan ventraal
van de vinger wordt opgevoerd, zal door tegendruk
van de vinger de katheter in het orificium worden
geleid en niet rechtdoor de vagina ingaan. Als de
katheter kan worden opgeschoven zonder dat hij
verder nog door de begeleidende vingertop in de
vagina wordt gevoeld, kan men zeker zijn van de
juiste positie.
Bij kleine teven en bij poezen kan gebruikge-
maakt worden van vaginoscopie. Na visualisering
van het orificium kan de katheter worden inge-
bracht en opgevoerd tot in de blaas. Ook kan ka-
theterisatie bij deze kleine dieren geheel ‘blind’
geschieden. Met enige tractie aan de vulva wordt
de vagina wat naar achteren gestrekt, zodat deze
zoveel mogelijk in horizontale positie komt. Dan
wordt een niet te kleine en voldoende rigide kathe-
ter voorzichtig in de dorsale vulvahoek ingebracht
(en daarmee dorsocraniaal van de fossa clitoridis)
en over het ventrale vestibulumslijmvlies verder
craniaal gebracht. Voorzichtig manipuleren is
vooral nodig omdat herhaald beroeren van de cer-
vix veel verzet kan oproepen. Zekerheid over een
goede positie van de katheter wordt bij de poes pas
verkregen bij afvloei van urine.
Blaaspunctie
Zoals hierboven al aangegeven, kan voor de ver-
zameling van niet-gecontamineerde urine het
beste een blaaspunctie (cystocentese) worden ver-
richt. Hiertoe wordt de enigszins gevulde (!) blaas
eerst met palpatie gelokaliseerd. Dit kan zowel
bij het staande als bij het liggende dier. Bij het
staande dier ligt de blaas in de mediaanlijn op de
Afbeelding 25.9
Positie van de begeleidende vinger tijdens de katheteri-
satie van de teef.
25 Verzamelen van materiaal voor laboratoriumdiagnostiek
Afbeelding 25.10
Cystocentese bij een hond in zijligging.
buikbodem, maar heeft het dier nogal wat bewe-
gingsvrijheid. Het liggende dier kan beter worden
gefixeerd. Bij kleine tot middelmatig grote honden
in zijligging is de blaas vaak het beste te presente-
ren voor punctie door de blaashals tussen duim en
wijsvinger te fixeren en wat druk uit te oefenen,
terwijl het geheel wat naar craniaal wordt getrok-
ken. Hierdoor ligt de blaas als een wat gespannen
ballon tussen duim en wijsvinger. Bij de hond in
rugligging is de blaas minder goed palpabel, maar
deze houding is geschikt voor blaaspunctie bij de
kat omdat het dier goed gefixeerd kan worden. Na
de hierboven aangegeven positioneringen kan de
blaas vrij eenvoudig blind worden aangeprikt in
de ventrale mediaanlijn, craniaal van de bekkenbo-
dem en vaak ter hoogte of juist caudaal van de ach-
terste tepel (afb. 25.10).
■
25.5 Feces
In overeenstemming met hetgeen daarover is ge-
zegd voor urine en bloed, dient ook de verzameling
van feces te worden afgestemd op het te verrichten
onderzoek. Voor een sneltest op het parvovirus is
vaak maar een druppel diarree nodig. Bij de speur-
tocht naar wormeieren echter dient men zich te
realiseren dat een enkel monster negatief kan uit-
vallen, terwijl er toch een worminfestatie bestaat.
Daarom wordt voor dit onderzoek meestal aan de
eigenaar gevraagd om monsters van drie opeen-
volgende dagen mee te brengen. Parasieten zoals
Giardia overleven in de buitenlucht niet lang en
kunnen alleen in kersverse ontlasting gedetecteerd
worden.
Bacteriologisch onderzoek van de ontlasting geeft
zelden bruikbare resultaten. De fysiologisch aan-
wezige bacteriën kunnen interfereren met diverse
287
verteringsparameters. Derhalve is gekoelde opslag
gewenst.
■
25.5.1 Verzamelmethoden
Spontane defecatie
Van vers geproduceerde feces wordt met een schep-
je een monster genomen. Door van de bovenkant
van de bolus te scheppen, wordt voorkomen dat
bodemparasieten worden meegenomen. Voor dit
doel zijn potjes in de handel met een schepje beves-
tigd aan de dop.
Rectale verzameling
Door met een vinger (met handschoen en glijmid-
del) in het rectum te gaan kunnen feces worden
opgehaald. Ook kan men trachten de defecatie te
stimuleren door de anus met een wattenstokje te
prikkelen. Na wat manipulatie komt soms wat
ontlasting af.
■
25.6 Weefselcellen
Met cytologisch onderzoek van aspiratiebiopten is
het veelal mogelijk onderscheid te maken tussen
ontstekingsweefsel en tumor, als ook tussen acute
en chronische ontsteking en tussen een benigne en
een maligne tumor. Bij diverse infectieuze ontste-
kingen kunnen de etiologische agentia worden ge-
categoriseerd (bacteriën, schimmels en parasieten
als Toxoplasma en Leishmania). Veel tumoren laten
zich verder typeren. Met lichamelijk onderzoek
niet nader te karakteriseren cutane en subcutane
dikten zijn bij uitstek een indicatie voor een aspira-
tiebiopsie. Ook zijn diverse lymfknoopafwijkingen
(inclusief metastasen) goed te diagnosticeren. De
288 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

ervaren biopteur weet voor bijna elk weefsel een

toegang voor een aspiratiebiopsie.

■
25.6.1 Dunnenaald-aspiratiebiopt

De aspiratiebiopsie wordt in het algemeen uitge-

voerd met de dunne naald (dunnenaald-aspiratie-
biopsie, dnab).9 Het is een betrekkelijk eenvoudig
te leren methode, die bovendien goedkoop is. De
resultaten kunnen binnen een half uur bekend
zijn. De dnab wordt in het algemeen uitgevoerd
zonder anesthesie, wat toepassing tijdens het
spreekuur mogelijk maakt; verwerking (kleuring)
kan tot een later tijdstip worden uitgesteld. Met
dnab kan een proces met bepaalde tijdsintervallen
A
worden vervolgd. Het risico van door dnab veroor-
zaakte metastasen is verwaarloosbaar klein.
Tegenover deze voordelen staan echter ook nade-
len. Bij de keuze tussen een chirurgisch biopt voor
histologisch onderzoek en een dnab voor cyto-
logisch onderzoek dient zorgvuldige afweging
plaats te vinden. Zo is de positief voorspellende
waarde van cytologisch onderzoek hoger dan de
negatief voorspellende waarde (zie ook § 3.1.5).
Anders gezegd: indien cytologisch onderzoek geen
kanker aantoont, is dit minder betrouwbaar dan
wanneer wel kankercellen worden gevonden. Im-
mers, bij het aspireren kan men naast de tumor
geprikt hebben, of in een necrotisch of ontstoken
gebied van de tumor. Ook kan de tumor bestaan uit
moeilijk loslatende cellen. Dit alles kan een fout- B
(tumor)negatieve uitslag tot gevolg hebben. Een
andere beperking is de onmogelijkheid om histolo-
gische diagnoses te stellen.

■
25.6.2 Verzamelen van celmateriaal (afb. 25.11)

De benodigdheden voor een dnab zijn:

1 enige voorwerpglaasjes met een gematteerd uit-
einde,
2 een (10 ml) wegwerpspuit,
3 een dunne (0,7 mm) naald (kleurcode zwart).

Op het gematteerde uiteinde van de glaasjes wordt

naam/nummer van de patiënt vermeld met potlood
(potlood lost in tegenstelling tot inkt niet op in
het alcoholbad van de kleuring). Dikkere naalden
leiden niet tot betere aspiraten. Met dikke naalden
worden grote klontjes weefsel geaspireerd. Deze
zijn moeilijk uit te strijken, worden gemakkelijk
beschadigd en laten zich slecht kleuren en beoorde-
len. Bovendien wordt met een dikke naald gemak-
kelijk bloed aangezogen.
Men laat de patiënt door de eigenaar of door de
assistent goed vasthouden. De te aspireren dikte
C
Afbeelding 25.11
Positie van naald en spuit voor een dunnenaald-aspi-
ratiebiopt van een dikte. De zuiger wordt aangetrokken
(tot schaaldeel van 1 à 2 ml) nadat de naald in de massa
is gestoken (a). Geaspireerd materiaal is op een glaasje
gebracht en wordt uitgestreken met een tweede glaasje
(b en c).
25 Verzamelen van materiaal voor laboratoriumdiagnostiek
wordt met één hand gefixeerd en daarna wordt met
de andere hand de naald ingebracht. Een onder-
druk van 1-2 ml is meestal voldoende om materiaal
op te zuigen. Zonder de naald uit de dikte te halen,
kan deze in diverse richtingen gestoken worden
om een zo representatief mogelijk biopt te verkrij-
gen. Veelal zal men niets of hooguit een geringe
hoeveelheid materiaal in de conus van de naald
zien verschijnen. Komt er plotseling een hoeveel-
heid bloed, dan kan men de procedure beter op-
nieuw met een schone naald herhalen, omdat veel
bloed de beoordeling van de preparaten bemoei-
lijkt. Alvorens men de naald weer uit het weefsel
haalt, moet de onderdruk worden opgeheven door
de zuiger in de ruststand terug te brengen. Gebeurt
dit niet, dan kan het geaspireerde materiaal in de
cilinder van de spuit terecht komen, wat het erg
moeilijk maakt om het celmateriaal ongeschonden
op een glaasje te brengen.
Vervolgens wordt de naald van de spuit losge-
maakt, er wordt wat lucht in de spuit gezogen, de
naald wordt weer op de spuit geplaatst en de in-
houd van de naald wordt op een voorwerpglaasje
gespoten. Voor het uitstrijken van het gebiopteerde
materiaal wordt meestal de methode gebruikt die
ook gehanteerd wordt voor het uitstrijken van een
druppel bloed. Hierbij wordt een tweede voorwerp-
glaasje onder een hoek van 45° tegen het materiaal
op het eerste voorwerpglaasje gehouden. Daarna
wordt het materiaal met een vloeiende beweging
uitgestreken c.q. aan de achterkant van het uit-
strijkglaasje meegetrokken.
De verdere verwerking van de uitstrijkjes is af-
hankelijk van de kleurmethode. Bij de in de dier-
geneeskunde meest toegepaste kleuring volgens
het contrastprincipe van Romanowsky* (Giemsa,
May/Grünwald, Hemacolor) wordt gefixeerd door
droging op kamertemperatuur. Aldus aan de lucht
gedroogde preparaten kunnen ook na lang bewa-
ren nog worden gekleurd.
* De Russische arts Dimitri Leonidow Romanowsky (1861-
1921) ontwikkelde een van de eerste contrastkleuringen
van malariaparasieten met een geconcentreerde oplos-
sing van methyleenblauw en eosine. Op zijn principe zijn
de kleuringen van William Boog Leishman (1865-1926;
Engelse officier van gezondheid), Gustav Giemsa (1867-
1948; apotheker en chemicus te Berlijn en Hamburg) en
anderen gebaseerd. De bekende May-Grünwald-kleuring
voor bloeduitstrijkpreparaten is genoemd naar de Duit-
se artsen Richard May (1863-1936) en Ludwig Grünwald
(geb. 1863).1
289
■
25.7 Thoraxpunctie
Voor een diagnostische punctie van de pleurale
holte (thoracocentese) bij een liquothorax hoeft
slechts een beperkte hoeveelheid vocht verzameld
te worden (10 tot hoogstens 20 ml). De vloeistof kan
cytologisch, chemisch en bacteriologisch worden
onderzocht.
De thoraxhelften worden gescheiden door het
mediastinum, dat bij hond en kat erg weinig bind-
weefsel bevat. Op veel plaatsen bestaat het medi-
astinum uit niet meer dan de tegen elkaar liggende
pleurabladen.10 Liquothorax en/of het daaraan
ten grondslag liggende proces leidt vaak tot zoda-
nige beschadiging van het tere mediastium dat de
vochtophoping beiderzijds is. Toch komt liquotho-
rax ook eenzijdig voor, vooral bij de kat. Ook be-
vindt het vocht zich soms in aparte holten. Als het
onduidelijk is of het vocht in beide thoraxhelften
bij beiderzijdse liquothorax met elkaar in verbin-
ding staat, is het voor de diagnostiek raadzaam om
de beide thoraxhelften als aparte compartimenten
te beschouwen en elke zijde te puncteren.
■
25.7.1 Methode
Omdat contaminatie van het pleurale vocht ver-
strekkende, levensbedreigende gevolgen kan heb-
ben, dient de punctieplaats grondig te worden
voorbereid en gedesinfecteerd (zie ook § 25.2.4).
Om de kans op pneumothorax en contaminatie
van de pleurale holte te verkleinen, moet altijd ge-
prikt worden met een gesloten systeem. Met een
naald (0,7 mm, kleurcode zwart) en een 10 of 20 ml
spuit (grootte afhankelijk van de hoeveelheid af te
zuigen vloeistof) kan vloeistof voor diagnostische
doeleinden worden afgezogen. Het is echter aan
te bevelen een flexibele verbinding te hebben tus-
sen naald en spuit. Dit kan bereikt worden door
een driewegkraan met afvoerslang tussen naald en
spuit te plaatsen of de naald te vervangen door een
soepel slangetje waarop een vleugelnaald is gemon-
teerd (een zogeheten ‘butterfly’) (afb. 25.12).11 Op
die manier is er meer bewegingsvrijheid voor zowel
(de ademhaling van) de patiënt als diegene die de
spuit en naald hanteert. Er kan zelfs gebruikge-
maakt worden van een assistent die apart de spuit
bedient.
De patiënt wordt in borst-buikligging of in staande
positie gebracht. De thoracocentese vindt plaats
ventraal onder een eventueel vastgestelde dem-
pingslijn (vaak niet hoger dan de costochondrale
overgang), in de 7e (of 8e) intercostale ruimte. Zo
loopt men weinig risico om het hart te raken dan
290 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 25.12
Benodigdheden voor een diagnostische thoracocentese.
Een spuit van 10 of 20 ml met naald en eventueel voor-
zien van een verbindingsslangetje tussen spuit en naald
(boven en midden). Ook kan een vleugelnaald (‘butter-
fly’) via het daaraan verbonden slangetje op de spuit
worden gezet (onder).
wel in de buikholte terecht te komen. Nadat de
naald subcutaan is gebracht, wordt in de spuit on-
derdruk gecreëerd door de zuiger over 1 à 2 ml aan
te trekken. Onder handhaving van deze onderdruk
wordt de naald langzaam door de thoraxwand ge-
stoken, direct craniaal van de rib (a. en v. costalis
lopen caudaal van de rib). Door de onderdruk zal
er onmiddellijk vocht in de naald komen zodra de
pleura parietalis wordt gepenetreerd. Er is geen re-
den om de naald dieper in te brengen.
■
25.8 Buikpunctie
Bij de buikpunctie (abdominocentese) blijft de
vloeistofafname in het algemeen beperkt tot de
hoeveelheid die nodig is voor diagnostiek. Zeker
in het geval van transsudaat is afname van grote
Literatuur
1 Beijer T, Apeldoorn CGL. Woordenboek van medische eponiemen. Houten: Bohn
Stafleu Van Loghum, 1998.
2 Lieffers MAM, Mokkink HGA. Desinfecteren van de huid vóór injecties niet van
invloed op het ontstaan van infecties; een literatuurstudie. Ned Tijdschr Geneeskd
2002; 146: 765-7.
3 Osuna DJ, DeYoung DJ, Walker RL. Comparison of three skin preparation
techniques. Part 1: Experimental trial. Vet Surg 1990; 19: 14-9.
hoeveelheden vloeistof gecontra-indiceerd. Als de
oorzaak van de vloeistofophoping niet is opgehe-
ven, zal de ascites snel recidiveren. De punctie heeft
dan vooral verlies van vocht, elektrolyten en eiwit
tot gevolg. Indien de ascitesvloeistof bestaat uit
exsudaat of urine, kan een zo volledig mogelijke
verwijdering van de ascitesvloeistof heilzaam zijn,
maar de aandacht zal zich dan toch vooral moeten
richten op de oorzaak van het probleem.
■
25.8.1 Methode
De buikpunctie wordt bij voorkeur verricht bij het
staande dier. Het vocht zal zich onderin de buik
verzamelen. De punctieplaats wordt voorbereid
door middel van scheren en desinfecteren. Voor af-
name van buikvocht kan gebruikgemaakt worden
van identieke systemen als beschreven bij de thora-
cocentese (§ 25.7.1). Door een bescheiden naald (0,7
mm) voorzichtig in te brengen, is de kans op risico-
volle beschadiging van de darmen te verwaarlozen.
De naald wordt in de ventrale mediaanlijn, enkele
cm caudaal van de navel, ingebracht. Door juist
caudaal van de navel in te steken, vermijdt men
het (vetrijke) ligamentum falciforme en is boven-
dien de kans erg klein dat men de (overvulde) blaas
aanprikt. Overigens heeft het sterk de voorkeur de
blaas vóór buikpunctie te ledigen. Als de patiënt
een eerdere buikoperatie heeft ondergaan, dient de
buikwand buiten de mediaanlijn te worden aange-
prikt in verband met mogelijke verklevingen van
buikstructuren aan de operatiewond.
Gebruik bij aspiratie van vocht slechts een ge-
ringe onderdruk, omdat snel omentum en andere
buikstructuren tegen de punt van de naald kunnen
worden gezogen, zodat de aspiratie van vocht stag-
neert. Soms is het passief laten aflopen van vocht
via een losse naald een acceptabel alternatief.
Als slechts een zeer geringe hoeveelheid vloeistof
in het abdomen vermoed wordt, kan een diagnos-
tische lavage uitkomst bieden.12
25 Verzamelen van materiaal voor laboratoriumdiagnostiek 291

4 Osuna DJ, DeYoung DJ, Walker RL. Comparison of three skin preparation
techniques. Part 2: Clinical trial in 100 dogs. Vet Surg 1990; 19: 20-3.
5 Liauw J, Archer GJ. Swabaholics? Lancet 1995; 345: 1648.
6 Comer KM, Ling GV. Results of urinalysis and bacterial culture of canine urine
obtained by antepubic cystocentesis, catheterization, and the midstream voided
methods. J Am Vet Med Ass 1981; 179: 891-5.
7 Van Vonderen IK, Kooistra HS, Rijnberk A. Intra- and interindividual variation in
urine osmolality and urine specific gravity in healthy pet dogs of various ages. J Vet
Int Med 1997; 11: 30-5.
8 Van Vonderen IK, Kooistra HS, Rijnberk A. Influence on veterinary care on the
urinary corticoid:creatinine ratio in dogs. J Vet Int Med 1998; 12: 431-5.
9 Cowell RL, Tyler RD. Diagnostic cytology of the dog and cat. Goleta (Cal): American
Veterinary Publications, 1989.
10 Dyce KM, Sack WO, Wensing CJG. Textbook of veterinary anatomy; 3rd ed.
Philadelphia: Saunders, 2002; 408.
11 McGuire MH. Centesis. In: McCurnin DM, Poffenbarger EM, ed. Small animal
physical diagnosis and clinical procedures. Philadelphia: Saunders, 1991; 181-94.
12 Crowe DT. Diagnostic abdominal paracentesis techniques: clinical evaluation in
129 dogs and cats. J Am Anim Hosp Assoc 1984; 20: 223-30.
 26 Preanesthetisch onderzoek
L.J. Hellebrekers
In hoofdstuk 2 is reeds aangegeven dat anamnese
en lichamelijk onderzoek niet altijd tot doel heb-
ben het probleem dat de eigenaar bij het gezel-
schapsdier heeft opgemerkt, op te helderen of op te
lossen. Soms moet een gericht onderzoek worden
ingesteld omdat de eigenaar dat vraagt. In andere
gevallen is dat nodig voor het verdere onderzoek of
voor de behandeling. Zo komt in dit hoofdstuk het
preanesthetisch onderzoek aan de orde.
■
26.1 Uitgangspunten
Bij de toediening van in de anesthesiologie toe-
gepaste farmaca ter bewerkstelliging van sedatie,
pijnstilling of algemene anesthesie, is er sprake
van een geleide intoxicatie. Dit leidt tot gewenste
en ongewenste veranderingen, waarvan de ernst en
de duur onder meer afhankelijk zijn van de alge-
mene conditie en de emotionele gesteldheid van de
patiënt, de eigenschappen en de dosering van het
toegediende farmacon, en het metabolisme en de
excretie ervan door de patiënt.
Met het preanesthetisch onderzoek tracht men
het anesthesierisico in te schatten, om daar de
eigenaar van op de hoogte te stellen, en vervolgens
de meest geschikte anesthesiemethode voor de be-
trokken patiënt vast te stellen. De zwaarte van de
indicatie voor de anesthesie wordt vervolgens afge-
zet tegen het anesthesierisico. Ter bepaling van het
anesthesierisico dient men te beschikken over een
goed inzicht in het functioneren van die orgaansys-
temen, die – indien afwijkend – het verloop van de
anesthesie nadelig kunnen beïnvloeden. Voor het
verkrijgen van het gewenste niveau van anesthesie
zijn er dikwijls diverse mogelijkheden. De keuze
van de methode van anesthesie wordt, behalve
door beschikbare kennis en kunde, bepaald door
de specifieke problemen van de betrokken patiënt.
Zo nodig wordt de anesthesie aangevuld met extra
ondersteunende maatregelen.
Het onderzoek dat heeft geleid tot de indicatie
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_26, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
voor de anesthesie zal niet altijd de volledige gege-
vens opleveren die nodig zijn voor het vaststellen
van het anesthesierisico en voor de keuze van de
anesthesiemethode. Daarom wordt een specifiek
preanesthetisch onderzoek verricht, een onder-
zoek waarmee wordt getracht een indruk te krij-
gen van het functioneren van enkele vitale orgaan-
systemen. Zowel het voorafgaande onderzoek als
het preanesthetisch onderzoek kan afwijkingen
aan het licht brengen die met aanvullend onder-
zoek nader afgebakend zouden kunnen worden.
Hierbij zijn echter altijd twee overwegingen van
groot belang:
1 In hoeverre is het aannemelijk dat een gevonden
afwijking van een specifieke variabele voortkomt
uit een afwijkende orgaanfunctie?
2 In hoeverre is het te verwachten dat de gevonden
afwijking van invloed is op het per- en postopera-
tieve verloop?
Indien men de gegevens van anamnese en (pre-
anesthetisch) onderzoek telkens op deze wijze
beoordeelt, kan men vaak met een minimum aan
aanvullend onderzoek een goede afbakening van
de problematiek bereiken.
Het preanesthetisch onderzoek vindt bij voor-
keur de dag voor de anesthesie plaats, zodat tijd
resteert voor eventueel aanvullend onderzoek. Ook
kan, op basis van de bevindingen, het onderzoek
vlak voor de ingreep geheel of gedeeltelijk worden
herhaald. Wanneer het preanesthetisch onderzoek
meer dan een paar dagen voor de ingreep heeft
plaatsgevonden, verdient het aanbeveling om, ook
indien er aanvankelijk geen afwijkingen werden
gevonden, minimaal de controle van de hartfunctie
te herhalen. Indien hierin veranderingen zijn opge-
treden, dient de gehele preanesthetische evaluatie
te worden herhaald.
294 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
■
26.2 Basisonderzoek
Onder het preanesthetisch basisonderzoek vallen
de volgende elementen.
Signalement: behalve leeftijd en geslacht komen
hierbij raspredisposities naar voren (Bedlington-
terriër: leverfunctiestoornissen, Engelse of Franse
bulldog: voorste-luchtwegobstructie, greyhound:
gevoeligheid voor bepaalde anesthetische farmaca).
Anamnese: naast informatie over de eventuele
ziekte of afwijking van de patiënt wordt gevraagd
naar het uithoudingsvermogen, de digestieve func-
ties en het gedragspatroon.
Algemene indruk: gelet wordt op de bewustzijns-
graad van de patiënt, de verzorging, het gedrag en
de voedingstoestand.
Algemeen onderzoek: vooral aan ademhaling, pols,
temperatuur en slijmvliezen (kleur en capillaire
vullingstijd) wordt aandacht besteed.
Respiratieapparaat: zorgvuldige auscultatie van de
longen.
Circulatieapparaat: als aanvulling op de beoorde-
ling van de perifere pols wordt het hart geauscul-
teerd en wordt de veneuze circulatie gecontroleerd.
Indien hierbij geen afwijkingen naar voren ko-
men, vindt geen verder onderzoek plaats.
■
26.3 Nader onderzoek
Bij afwijkingen wordt het preanesthetisch onder-
zoek uitgebreid met een nader onderzoek van één of
meer orgaansystemen. Men kan besluiten tot aanvul-
lend onderzoek zoals ecg, radiologisch of laborato-
riumonderzoek.
De indicatiestelling voor het aanvullend
(laboratorium)onderzoek dient te geschieden op
basis van gegevens uit de anamnese en het lichame-
lijk onderzoek. Het (routinematig) uitvoeren van
preanesthetisch laboratoriumonderzoek op basis
van de (hoge) leeftijd is van weinig waarde geble-
ken voor wat betreft het voorspellen van het anes-
thesieverloop.1
Met betrekking tot het uit te voeren laboratori-
umonderzoek moet men zich niet alleen vergewis-
Literatuur
1 Dzankic S, Pastor D, Gonzalez C, Leung JM. The prevalence and predictive value of
abnormal preoperative laboratory tests in elderly surgical patients. Anesth Analg
2001; 93: 301-8.
2 http://www.asahq.org/clinical/physicalstatus.htm
sen van de voorspellende waarde van een variabele,
maar ook afspraken maken omtrent de zogenaam-
de ‘actiegrenzen’: de waarden waarboven of waar-
onder vervolgonderzoek of wijziging van het anes-
thesie- of operatiebeleid gewenst is. Deze waarden
hoeven niet noodzakelijkerwijs overeen te komen
met de voor de betrokken variabele geldende ‘refe-
rentiewaarden’.
■
26.4 Risicocategorieën
Aan de hand van de gegevens uit het preanesthe-
tisch basisonderzoek, eventueel aangevuld met
informatie uit het aanvullend onderzoek, kan men
een indeling in (anesthesie)risicocategorieën ma-
ken. Hiervoor kan men de indeling gebruiken van
de American Society of Anesthesiology (asa).2 De
definities van deze categorieën luiden als volgt:
asa-klasse 1: normaal gezond
asa-klasse 2: geringe systeemaandoening zonder
functieverlies
asa-klasse 3: ernstige systeemaandoening met
beperkt functieverlies
asa-klasse 4: ernstige systeemaandoening met
levensbedreigend functieverlies
asa-klasse 5: moribundus – levensverwachting
zonder behandeling minder dan 24 uur
De indeling in risicocategorieën dient vooral als
waarschuwingselement. Daarnaast kunnen per
categorie richtlijnen worden opgesteld voor speci-
ale behandeling of voorzorgsmaatregelen rond de
anesthesie.
■
26.5 Notatie
De gegevens over de indicatie voor de anesthesie,
de resultaten van het preanesthetisch onderzoek,
de risicocategorie-indeling en de instructies voor
de anesthesist (of bijvoorbeeld de chirurg) kunnen
worden genoteerd op een formulier. Een voorbeeld
staat op de cd-rom.
 27 Gezondheidscontrole
F.C. Stades en A.A. Stokhof
Evenals bij het preanesthetisch onderzoek gaat het
bij een gezondheidscontrole niet primair om een
door de eigenaar opgemerkt verschijnsel. De die-
renarts wordt gevraagd na te gaan of het dier (of de
dieren) gezond is (zijn). In de diergeneeskundige
praktijk wordt veelvuldig om een gezondheids-
controle gevraagd. Doorgaans gaat het hierbij om
een nestcontrole tussen de 6e en 9e week na de
geboorte, een controle voorafgaand aan de eerste
enting of een controle vlak voor de wisseling van
eigenaar. Daarnaast kan het nestjes van pasgeboren
dieren betreffen, of nestgenoten van één of meer
pups of kittens waarbij al (aangeboren) afwijkin-
gen zijn gezien. Ook kan het gaan om een juridisch
gewenste keuring direct na de verwerving van de
nieuwe huisgenoot. Soms wordt een volwassen dier
aangeboden in verband met een voorgenomen of
recente aankoop.
■
27.1 Gezondheidscontrole bij jonge
dieren en/of dieren die van
eigenaar wisselen
Vanzelfsprekend is de onderkenning van afwij-
kingen die later kunnen leiden tot ernstige pro-
blemen, van het grootste belang. De aanpak van
het onderzoek verschilt in wezen niet van het in
eerdere hoofdstukken besproken onderzoek. Het
heeft echter een meer ziftend karakter, gericht op
detectie van congenitale (aangeboren), al dan niet
erfelijke afwijkingen die de levensverwachting
en/of het functioneren van het dier nadelig kun-
nen beïnvloeden. Met de term ‘aangeboren’ wordt
overigens niet alleen gedoeld op afwijkingen die
direct na de geboorte worden ontdekt. Sommige
congenitale afwijkingen worden pas later ontdekt
na de verdere ontwikkeling van de orgaansyste-
men.
Kort voor de verkoop of overdracht van een dier is
een gezondheidscontrole vooral belangrijk omdat
hiermee de kans op non-conformiteit kan worden
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_27, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
verkleind. Met de term ‘non-conformiteit’ wordt
geduid op situaties waarbij niet wordt voldaan aan
het gebruikelijke verwachtingspatroon van de ko-
per van een gezelschapsdier. Ook kan het zijn dat
niet wordt voldaan aan nader bij de koop afgespro-
ken (liefst op schrift gestelde) voorwaarden waar-
aan het geleverde moet voldoen.
De nieuwe eigenaar heeft een onderzoeksplicht.
Dat wil zeggen: de nieuwe eigenaar dient het dier
naar beste kunnen te controleren op eventuele on-
gewenste eigenschappen, bij voorkeur voordat de
koop is gesloten. Om meer zekerheid te verkrijgen
kan de koper het dier tevens laten keuren door een,
liefst in overeenstemming met de verkoper geko-
zen, dierenarts. Is de koop reeds gesloten, dan kan
alsnog een aankoopkeuring worden verricht door
de dierenarts van de koper, eventueel in overeen-
stemming met de verkoper.
Op deze wijze kan de koper vroegtijdig worden
geattendeerd op de aan- of afwezigheid van eigen-
schappen of aandoeningen die door hem als ge-
wenst of ongewenst worden beschouwd. Hierbij
moet ook worden gedacht aan een speciaal ver-
wachtingspatroon, zoals bewakingshond, tentoon-
stellingskat, geschiktheid voor africhting en aan de
afwezigheid van erfelijke aandoeningen. Voorwaar-
den waaraan het dier dient te voldoen, kenbaar ge-
maakt voorafgaand aan of overeengekomen bij de
koop, kunnen leiden tot geheel afzien van de koop,
vermindering van de koopsom of ontbinding van
de koop. Een vroegtijdig bij een gezondheidscon-
trole gevonden afwijking kan ook het resultaat van
een (latere) behandeling ten goede komen.
Worden bij de aankoopkeuring ongewenste eigen-
schappen gevonden, dan kan de koper zich beroe-
pen op wanprestatie door de verkoper en via de
rechter mindering van de koopsom of ontbinding
van de koop proberen te bereiken.
Om een gezondheidscontrole efficiënt en toch
volledig uit te voeren, wordt dit onderzoek verricht
aan de hand van een controlelijst (‘checklist’) of een
formulier. Na een summiere anamnese gaat men
296 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

over tot een algemeen onderzoek, gevolgd door
meer gerichte aandacht voor oog en oor, respiratie-,
circulatie-, digestie-, urogenitaal en bewegings-
apparaat.
■
27.2 Notatie
Het op de cd-rom geplaatste formulier is te be-
schouwen als een controlelijst en kan eventueel ook
worden gebruikt als gezondheidsverklaring; er is
ruimte voor ondertekening door de dierenarts.
In de derde kolom staan belangrijke punten die
bij een gezond dier behoren te worden aangetrof-
fen. Met ‘papierprop’ wordt gedoeld op de reactie
van pup of kitten op een weggegooid propje papier.
De gewenste reactie bij een pup is het erachteraan
gaan en eventueel zelfs apporteren. Van een gezon-
de kitten kan worden verwacht dat ermee wordt
gespeeld.
In de vierde kolom is ruimte voor het aangeven
van belangrijke afwijkingen; ook kunnen hier
eventueel niet-genoemde afwijkingen worden
vastgelegd. De vijfde en zesde kolom zijn bedoeld
om overzichtelijk aan te geven of er afwijkingen
zijn gevonden. Indien dit het geval is, kan men
dit in de kop van het formulier aangeven met ja
of nee. Indien het antwoord ja is, is het voor de
eigenaar van belang of het gaat om een ernstige
of een minder ernstige afwijking en ook of nadere
diagnostiek wenselijk is. In het bijzonder de ge-
schatte levensverwachting van de patiënt zal een
belangrijke rol spelen in de besluitvorming van de
eigenaar.
Tot slot worden nog enkele punten van de vierde
kolom toegelicht:
Oogonderzoek: mpp: membrana pupillaris persis-
tens. Aplasie betekent niet-aangelegd, dysplasie
betekent verkeerd aangelegd. Andere voorbeelden
zijn entropion, dermoïden en cataract.
Neus, respiratie en circulatie: deformiteiten tho-
rax, let ook goed op het sternum en aangeboren
hartafwijkingen, zoals stenoses, klepgebreken en
‘shunts’.
Digestieapparaat: aandacht wordt besteed aan de
snijtanden, hoektanden, premolaren, molaren en
het gehemelte. Rekening houdend met de tandfor-
mule van het gezonde dier kijkt men of er elemen-
ten ontbreken of te veel zijn aangelegd. Ook een af-
wijkende plaatsing van elementen of een gespleten
gehemelte wordt vermeld.
Urogenitaal apparaat: zoeken naar aangeboren af-
wijkingen. Bij de pup bereiken de testes rond de
35e dag na de partus het scrotum.1
Locomotie: bij de tenen moet worden gedacht aan
de bij sommige rassen voorkomende hubertus-
klauwtjes. Met inachtneming hiervan controleert
men op de aanwezigheid van de normale aantallen
tenen.
Fontanel: deze behoort bij de geboorte te zijn ge-
sloten. Bij sommige kleine rassen blijft de fontanel
open, hetgeen vanzelfsprekend een risico inhoudt.
Ook een appelschedel – dat wil zeggen: een sterk
opbollende schedel – komt hierbij voor. Dit kan een
teken zijn van een hydrocephalus.

Literatuur

1 Baumans V, Dijkstra G, Wensing CJG. Testicular descent in the dog. Zbl Vet Med C
1981; 10: 97.
2 acvo Genetics Committee, 1999 en/of gegevens van cerf. All breeds Report, 1991-
1998. In: Ocular disorders, presumed to be inherited in purebred dogs. American
College of Veterinary Ophthalmologists; 3th ed. 1999. ISBN 0-96 35163-2-0.
3 Yakely WL. A study of inheritability of cataracts in the American Cocker spaniel.
J Am Vet Med Assoc 1978; 172: 814.
 28 Vogels
J.T. Lumeij
Rond honderdvijftig miljoen jaar geleden zijn de
vogels (klasse Aves) ontstaan uit hagedisachtige
reptielen. Veel van de anatomische en fysiologische
kenmerken van vogels zijn gelijk aan die bij rep-
tielen. Een belangrijk verschil is dat vogels homeo-
therm zijn en reptielen poikilotherm.
Gemeenschappelijke kenmerken van vogels zijn:
de aanwezigheid van een verenkleed, vleugels,
kaken zonder tanden, uitgebreide luchtzaksyste-
men met verbindingen naar het gepneumatiseerde
skelet, een hart met vier compartimenten en de
afwezigheid van zowel een diafragma als een urine-
blaas. Alle vogels zijn ovipaar.
Er bestaan ruim 8900 soorten die op basis van
verschillende anatomische en fysiologische criteria
zijn onderverdeeld in 1800 genera, 160 families en
27 orden.1 Deze classificatie is voor de dierenarts
een goed uitgangspunt, omdat de normale anato-
mie en fysiologie een basis vormen voor de patho-
fysiologie. Kennis van de diergeneeskundige aspec-
ten van bekende soorten uit een bepaalde orde of
familie kan worden aangewend bij de benadering
van minder bekende soorten uit dezelfde orde of
familie.
■
28.1 Anamnese
Over het algemeen verloopt het eerste contact met
de eigenaar van een zieke vogel via de telefoon.
Om een optimaal rendement te halen uit het be-
zoek aan de dierenarts dat op dit telefoongesprek
kan volgen, verdient het aanbeveling een lijst met
instructies voor de eigenaar bij de receptie neer te
leggen, zodat de receptionist(e) de eigenaar kan
instrueren (zie de bijlage aan het einde van dit
hoofdstuk).
Anamneseformulier
Indien de toestand van de patiënt dit toelaat, wordt
de eigenaar een voorgedrukt anamneseformulier
voorgelegd (afgebeeld op de cd-rom). Het anam-
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_28, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
neseformulier gaat niet direct in op het iatrotrope
probleem, maar er wordt een vrij volledig beeld
verkregen van het functioneren van het dier, de
leefomstandigheden en de voorgeschiedenis. Bij
een eerste bezoek moeten alle vragen worden be-
antwoord en bij een herhalingsbezoek naar aanlei-
ding van het oorspronkelijke probleem alleen de
vragen onder A.
Signalement
Nadat het iatrotrope probleem goed is omschreven
en is genoteerd op de onderzoekstatus (zie cd-rom),
wordt nagegaan of het signalement van het dier
zoals dit door de receptionist(e) werd genoteerd,
juist is. Tot welke soort behoort het dier? Behalve
de Nederlandse naam kan de Latijnse naam van be-
lang zijn om bepaalde aspecten in de literatuur te
kunnen nazoeken.
Van vele vogelsoorten zijn verschillende onder-
soorten bekend, die door hun afmeting of kleur
van elkaar zijn te onderscheiden. Zo kennen we
bijvoorbeeld de nominaatvorm van de grijze rood-
staartpapegaai (Psittacus erithacus erithacus) met een
zwarte snavel en een rode staart en een kleinere on-
dersoort, de ‘timneh’ (Psittacus erithacus timneh) met
een hoornkleurige snavel en een roestbruine staart.
Het komt wel voor dat de ‘timneh’ als een jonge
grijze roodstaart wordt verkocht.
Verder is het van belang te weten hoe oud het dier
is, hoe lang het dier reeds in gevangenschap leeft en
hoe lang de huidige eigenaar in bezit is van het dier.
Bij ara’s en grijze roodstaarten is de kleur van de
iris van belang voor het vaststellen van de leeftijd.
In het eerste jaar is bij ara’s de iris donker gekleurd.
Tussen een en drie jaar is de iris wit gekleurd, en bij
vogels ouder dan drie jaar (volwassen vogel) is de
iris geel van kleur. Bij grijze roodstaarten verandert
de iriskleur van bruin via grijs naar wit.
Het is klinisch van belang onderscheid te maken
tussen vogels die al lang of sinds kort in het bezit
zijn van de eigenaar. Een ziekte die niet wordt ge-
zien bij pas geïmporteerde papegaaien, maar juist
298 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
voorkomt bij papegaaien die al vele jaren in gevan-
genschap worden gehouden en zijn gevoerd met
een deficiënt dieet, is vitamine-A-deficiëntie (zie
verder).
Geslacht
Ook kan het belangrijk zijn te weten of men met
een vrouwelijk of mannelijk dier te maken heeft.
Bij veel vogelsoorten is dit vaak moeilijk of niet vast
te stellen. Af en toe wordt men geconfronteerd met
een vogel die van een ander geslacht blijkt te zijn
dan de eigenaar dacht, hetgeen soms tot verrassen-
de bevindingen kan leiden (zo werd eens de diagno-
se eiperitonitis gesteld bij een ‘mannelijke’ emoe).
De geslachtsdifferentiatie bij vogels kan bij een
aantal soorten geschieden op basis van uitwendige
geslachtskenmerken. Zo kan men bij de meeste
witte kaketoesoorten aan de hand van de kleur van
de iris het geslacht bepalen. Volwassen vrouwelijke
vogels hebben een roodbruine iris en bij volwas-
sen mannelijke vogels is de iris bruin tot zwart
gekleurd.
Bij een groot aantal vogelsoorten (bijvoorbeeld
de wilde eend, zie Verenkleed in § 28.3.2) kan men
aan de hand van de kleur van het verenkleed het
geslacht vaststellen. Bij grasparkieten kan het ge-
slacht worden vastgesteld aan de hand van de kleur
van de washuid. Bij sommige soorten kan men via
cloacaal onderzoek het geslacht vaststellen, door de
aanwezigheid van een grote phallus bij de manne-
lijke exemplaren (zie Cloacaal onderzoek in § 28.6).
Vaak is het geslacht moeilijk of niet vast te stel-
len op basis van bovengenoemde kenmerken en is
men voor de geslachtsbepaling genoodzaakt endo-
scopisch onderzoek van de gonaden te verrichten.
Andere methoden berusten op analyse van de chro-
mosomen (karyotypering) of dna-analyse. Beide
laatste methoden berusten op het principe dat er
verschillen zijn tussen de geslachtschromosomen
van vrouwelijke individuen (zw) en mannelijke
individuen (zz). Het op het W-chromosoom voor-
komende chd-w-gen is een sterk geconserveerd
gen dat bij vrijwel alle vogelsoorten voorkomt en
wordt gebruikt bij de universele methode van ge-
slachtsbepaling bij vogels. Er is een sterk verwant
chd-gen dat voorkomt op andere chromosomen
bij zowel mannelijke als vrouwelijke dieren. De
aanwezigheid van dit andere chd-nw-gen geeft
een goede mogelijkheid van interne controle en
kan helpen corrigeren op fout-negatieve uitslagen.
Door pcr-primers te gebruiken die zowel het chd-
w- als het chd-nw-gen amplificeren, maar zodanig
dat de fragmentgrootte aanzienlijk verschilt, kan
na pcr-amplificatie door middel van elektroforese
worden onderzocht of de vogels slechts één gen
(chd-nw) bezitten en dus mannelijk zijn of beide
genen bezitten en dus vrouwelijk zijn.2
Probleem
Nadat het signalement van het dier voor zover mo-
gelijk is geverifieerd en genoteerd, wordt aan de
hand van het door de eigenaar ingevulde anamne-
seformulier nagegaan of er belangrijke zaken zijn
die om opheldering vragen.
Huisvesting en voeding
Voorts worden gegevens over de huisvesting geno-
teerd en wordt nagegaan of de voeding adequaat is.
Een veelvoorkomende voedingsfout is bijvoorbeeld
een calcium- en vitamine-A-deficiënt dieet bij Psit-
taciformes. Papegaaien worden vaak gevoerd op
een puur zaaddieet, dat in de dierenwinkels wordt
verkocht onder de naam ‘compleet papegaaien-
voer’. Vaak vertonen deze vogels een uitgesproken
voorkeur voor zonnebloempitten en pinda’s. Het
calciumgehalte in een dergelijke voeding is veel te
laag, terwijl de Ca/P-verhouding onjuist is. Hier-
door kan demineralisatie van het skelet optreden.
Het hanteren van een dergelijke papegaai kan bij
verzet aanleiding geven tot fracturen, hetgeen een
hoogst onaangename complicatie is tijdens het
spreekuur. Ook bij carnivore vogels in gevangen-
schap kan een nutritionele secundaire hyperpara-
thyroïdie (‘all meat syndrome’) leiden tot onvol-
doende mineralisatie van het skelet. Tegenwoordig
zijn er volledige papegaaienvoeders op basis van
geëxtrudeerde korrels in de handel.
Verschijnselen bij contactpersonen
De vraag of er ziekteverschijnselen zijn waargeno-
men bij contactpersonen dient, behalve voor het
verkrijgen van informatie die nodig is voor het
stellen van een diagnose bij de vogel, ook om de
eigenaar attent te maken op het feit dat het hou-
den van vogels niet geheel ontbloot is van gevaren
voor zijn gezondheid. Bij papegaaiachtigen die
recent zijn aangekocht wordt nogal eens psittacose
waargenomen. Deze ziekte kan overgaan op de
mens. De verschijnselen lijken erg veel op die van
een griepinfectie. Psittacose kan fataal aflopen bij
de mens en het is de taak van de dierenarts om bij
een verdenking op deze ziekte contact op te (laten)
nemen met de huisarts van de eigenaar. Ook bij die-
renartsen die regelmatig met vogels in contact ko-
men is er een reëel gevaar voor infectie. Gelukkig is
de prognose gunstig indien tijdig een behandeling
met tetracyclinen wordt ingesteld.
Entingen
Indien op het door de eigenaar ingevulde anamnese-
28 Vogels
formulier werd vermeld dat er ‘entingen’ werden
verricht, behoort op de onderzoekstatus te worden
vermeld om welke entingen het ging, de datum en
wijze van enten, de aard van de gebruikte entstof en
het al of niet optreden van een entreactie.
Valkeniersvogels
Bij valkeniersvogels is er nog een aantal specifieke
vragen die van belang zijn bij het afnemen van de
anamnese. Een serieuze valkenier kan gedetail-
leerde informatie verstrekken over het gewichts-
verloop van de patiënt in de afgelopen periode.
Voor de valkerij gebruikte roofvogels worden in het
jachtseizoen door een kwalitatief en kwantitatief
aangepast systeem van ‘azen’ (voeren) op een lager
lichaamsgewicht gehouden dan in de ‘muit’ (wis-
selen van verenkleed, dus ruien; vgl. het Franse mu-
ter, van het Latijnse mutare). Dit systeem, dat tot een
optimaal evenwicht moet leiden tussen een goede
fysieke conditie om te jagen en een zo groot moge-
lijke bereidheid tot jagen en terugkeren bij de val-
kenier, heeft bezwaren. Deze moeten worden op-
gevangen door een aantal maatregelen, waaronder
het dagelijks wegen van de vogel. In de muit is het
dagelijks contact tussen valkenier en vogel min-
der. Er wordt dan niet gejaagd, niet gewogen en
ad libitum geaasd met voedzaam aas, bijvoorbeeld
duif. Gedragsafwijkingen die op een gestoorde ge-
zondheid kunnen wijzen, worden in het algemeen
in deze periode minder snel opgemerkt dan in het
jachtseizoen.3
■
28.2 Onderzoek van kooi of volière
Door onderzoek van het verblijf en de directe om-
geving worden vaak belangrijke diagnostische
aanwijzingen verkregen. Bij een huisbezoek kan de
volière worden geïnspecteerd. Een vogelkooi kan
worden meegenomen naar de praktijkruimte van
de dierenarts. Aan de hand van een controlelijst op
de onderzoekstatus kunnen de verschillende pun-
ten worden nagelopen.
Feces van andere dieren
In volières waar feces van wilde vogels of knaagdie-
ren terecht kunnen komen, wordt nogal eens een
infectie waargenomen met Yersinia pseudotuberculosis
(rodentiose). Op dezelfde wijze kunnen infecties
met Mycobacterium avium (aviaire tuberculose) of
Syngamus trachea (gaapworm) optreden.
Toxische stoffen
Allerlei toxische stoffen kunnen bij vogels pro-
blemen veroorzaken. De meest voorkomende en
299
beschreven intoxicatie bij in het wild levende en in
gevangenschap gehouden vogels is een loodvergif-
tiging. Een belangrijke risicogroep wordt gevormd
door de papegaaiachtigen. Door de destructieve
manier waarop zij hun omgeving te lijf gaan zijn
zij gepredisponeerd tot ingestie van lood. Dit
zware metaal wordt nog veelvuldig in het huiska-
mermilieu aangetroffen; het kan bij het afnemen
van de anamnese van belang zijn om het volgende
lijstje paraat te hebben: loodveters van gordijnen,
windbukskogeltjes, loodsoldeer, loodfolie van
wijnflessen, loodgewichtjes voor de sportvisserij,
loodbevattend speelgoed (zelfrichtende poppetjes),
kerstboomversiering, loodhoudende verf (menie),
gewichtjes voor tuintafelkleedjes, glas-in-lood-
ramen, linoleum.
Plaatsing
De plaatsing van kooi of volière is van belang in
verband met weersinvloeden en temperatuur-
schommelingen. Zo wordt een vogel in een kooi op
een vensterbank blootgesteld aan grote tempera-
tuurschommelingen, tocht en vaak aan direct zon-
licht, soms zonder mogelijkheid om in de schaduw
te gaan zitten. Verbrandingsproducten van polyte-
trafluorethyleen (ptfe) en boter kunnen dodelijk
zijn voor vogels, evenals de inhoud van spuitbus-
sen die voor allerlei huishoudelijke doeleinden
worden gebruikt.
Vrij vliegende vogels
Indien vogels zich vrij in de kamer kunnen bewe-
gen, zijn er nog andere potentiële gevaren zoals
dichtvallende deuren, ramen, pannen met heet
vet, hete kookplaten en kachels, draadjes en mo-
gelijk andere huisdieren, die als predator kunnen
optreden. Indien beten toegebracht door andere
huisdieren niet direct dodelijk zijn, bestaat er een
grote kans dat er een sepsis optreedt met Pasteurella
multocida. Onmiddellijke behandeling met een
intramusculair of intraveneus toegediend penicil-
linepreparaat is dan geïndiceerd.3
Algemene hygiëne
Het is belangrijk zich een indruk te vormen van
de algehele hygiëne van het vogelverblijf. Is de
constructie zodanig dat een goede reiniging en
desinfectie mogelijk is en wordt dit ook inderdaad
gedaan? Zo is het onmogelijk om in een buiten-
volière met een zandbodem een goede hygiëne te
handhaven.
Daglicht
Bij vogels wordt een aantal fysiologische processen
gestuurd door de daglichtlengte. Vogels die in de
300 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
huiskamer worden gehouden, worden (onbewust)
blootgesteld aan een onnatuurlijke daglichtlengte
omdat ’s avonds de lichten aangaan. In de gemid-
delde huiskamer is de daglichtlengte ’s zomers
ongeveer gelijk aan die gedurende de winter. Bij
sommige vogelsoorten is aangetoond dat manipu-
latie met de daglichtlengte aanleiding kan geven
tot problemen bij de rui. Ook wordt de reproductie
van veel vogelsoorten gestuurd door de daglicht-
lengte. Verlenging van de daglichtlengte in de
wintermaanden wordt bijvoorbeeld gebruikt om
bij kippen gedurende het gehele jaar eiproductie
te krijgen.
Inrichting
De veiligheid van het vogelverblijf wordt beoor-
deeld door te kijken of de tralies voldoende dicht
bij elkaar staan. Hiermee wordt voorkomen dat de
vogel er met de kop of de vleugels tussen kan ko-
men. De afstand tussen de spijlen moet ook overal
even breed zijn, omdat anders het gevaar bestaat
dat het dier met een lichaamsdeel tussen de tralies
knel komt te zitten.
De zitstokken moeten een zodanige diameter
hebben dat de vogel ze niet met de voet kan om-
spannen. Zijn de zitstokken te dik, dan kunnen er
drukplekken op de voetzolen ontstaan die geïn-
fecteerd kunnen raken (‘bumblefoot’). Indien er
zitstokken van verschillende diameter in de kooi
aanwezig zijn, wordt de voet steeds anders belast
en kan de vogel een stok uitzoeken. Zitstokken die
zijn voorzien van schuurpapier ‘om de nagels bij te
slijpen’ bevorderen voetzoollaesies. Gladde plastic
zitstokken zijn te glad voor veel vogels om een goe-
de greep op de stok te kunnen krijgen. Geribbelde
plastic zitstokken vormen een constante besmet-
tingsbron voor de voetzool, omdat de feces zich
tussen de ribbels ophopen. Het lijkt het beste om
gladde houten zitstokken te gebruiken. Eventuele
spleten in de onderkant en aan de kopse kanten van
de zitstokken dienen te worden geïnspecteerd op
de aanwezigheid van de ‘rode bloedmijt’ (Dermanys-
sus gallinae). Deze parasiet houdt zich overdag ook
graag op in nestkastjes, in de sepia of onder de bo-
dem van de kooi. Ter detectie van deze parasiet kan
het gebruik van een loep nuttig zijn. De plaats van
de zitstokken is van belang in verband met moge-
lijke verontreiniging van voer- en waterbakjes.
Regurgiteren
Kooiverrijking met spiegeltjes en plastic vogels
leidt er soms toe dat mannetjesparkieten voedsel
gaan regurgiteren. Dit is een onderdeel van het
baltsgedrag en moet niet als een ziekte worden
beschouwd. Sommige vogelsoorten regurgiteren
niet-verteerde delen van het voedsel in de vorm van
zogenaamde braakballen. Dit is onder meer bekend
van kraaiachtigen, meeuwen, lijsters, roofvogels en
uilen. Bij valkeniersvogels behoort men dan ook
altijd te vragen hoe lang na het ‘azen’ het ‘gewel’ is
afgekomen, of het aas voldoende verteerd was en
of er geen bijmengingen zijn waargenomen met
bloed of slijm.
Voeding, voedselresten
Behalve naar de gegevens die de eigenaar verstrekt
heeft over de voeding, kijkt men ook naar de voe-
ding of naar de voedselresten die zich in de kooi
bevinden. Er wordt gekeken of het voer volledig
wordt opgenomen en of de vogel een voorkeur
heeft voor bepaalde zaden. Een veelvoorkomend
verschijnsel is dat er weliswaar een redelijk uitge-
balanceerde voeding wordt verstrekt, maar dat de
dieren zeer selectief de lekkere hapjes eruit pik-
ken en de rest laten liggen, waarna de eigenaar de
vogel(s) de volgende ‘volledige maaltijd’ voorzet.
Het is verder van belang op te letten of de vogel
tijdens het afnemen van de anamnese en het onder-
zoek van de kooi eetlust vertoont.
Ontlasting
Het macroscopisch aspect van de ontlasting vari-
eert sterk per vogelsoort en er is ervaring vereist
om te beoordelen wat normaal of afwijkend is.
Bijmengingen in de vorm van bloed, slijm, weefsel
of pseudomembranen zijn duidelijk pathologisch.
Om de geproduceerde ontlasting van gehospitali-
seerde vogelpatiënten goed te beoordelen, verdient
het aanbeveling de bodem van de kooi te bedek-
ken met een stuk waspapier. Voorts dient men zich
te realiseren dat de urine en de feces samen via de
cloaca worden uitgescheiden. De urine van vogels
bevat als eindproduct van de stikstof-stofwisse-
ling urinezuur, dat normaal als een ‘witte vlag’ op
de feces zichtbaar is. Bij polyurie ziet men rond de
normale feces een plas helder vocht. Nerveuze vo-
gels (bijvoorbeeld een vogel die voor onderzoek bij
de dierenarts wordt gebracht) defeceren soms fre-
quenter, waardoor de ontlasting het aspect krijgt
als bij een ‘polyuriepatiënt’. De terugresorptie van
ureter-urine in de einddarm is door de verhoogde
defecatie verminderd.
Het aantal excreta per 24 uur kan een indruk ver-
schaffen over de eetlust van de vogel. Zo is bijvoor-
beeld van een parkiet bekend dat er 25 à 50 hoopjes
per 24 uur worden geproduceerd. Postduiven pro-
duceren tot 25 hoopjes per 24 uur. Bij duiven die
op eieren zitten is dit gereduceerd tot maximaal 10
hoopjes per dag.
Bij vogels met goed ontwikkelde caeca (bijvoor-
28 Vogels
beeld Galliformes) kunnen twee soorten feces wor-
den onderscheiden: niet-caecale feces en caecale
feces. De niet-caecale feces vormen het grootste
gedeelte van de geproduceerde feces. Bij de kip
zijn deze grijsgroen van kleur en bedekt met een
wit laagje uraten. De caecale feces worden slechts
enkele malen per dag uitgescheiden. Deze zijn zeer
homogeen, vrij kleverig, en wat dunner dan niet-
caecale feces; de kleur is kastanjebruin en het as-
pect is glad en glimmend. Caecale feces verspreiden
een typische zwak-aromatische geur.
Indien vogels een verminderde of geen eetlust
hebben, wordt vaak een groene verkleuring van de
ontlasting waargenomen. Deze wordt veroorzaakt
door biliverdine, de voornaamste galkleurstof van
vogels. De in de linker leverhelft geproduceerde
gal wordt bij alle vogelsoorten direct via een duc-
tus hepato-entericus afgevoerd naar de darm; de
in de rechter leverhelft geproduceerde gal kan bij
sommige vogelsoorten eerst worden opgeslagen
in een galblaas (kip en eend), terwijl bij andere vo-
gelsoorten de situatie dezelfde is als voor de linker
leverhelft (duif en papegaai). Omdat de galpro-
ductie ook bij anorexie gewoon doorgaat en de gal
(gedeeltelijk) niet kan worden opgeslagen in een
galblaas, zullen de bij anorexie geproduceerde fe-
ces voor een groot deel uit gal bestaan.
Sommige afwijkingen in de feces zijn vrijwel pa-
thognomonisch voor een bepaalde ziekte bij een
bepaalde diersoort. Zo wijzen onverteerde granen
in de ontlasting van een postduif op de aanwezig-
heid van een traumatische gastritis (meestal een
spijker), terwijl bloed in de feces van postduiven
meestal wijst op een infectie met Echinoparyphium
sp. (‘darmbotten’).
Indien bij amazonepapegaaien onverteerde feces
worden waargenomen, dient in eerste instantie
aan het kliermaagdilatatiesyndroom te worden ge-
dacht, terwijl bij hemoglobinurie loodvergiftiging
de meest waarschijnlijke diagnose is. Door vermen-
ging van hemoglobine met uraten kan de urine het
aspect krijgen van tomatensoep.
In het algemeen kan men stellen dat onverteerde
granen in de ontlasting van vogels wijzen op een
functiestoornis van de spiermaag, terwijl een rode
verkleuring van de feces wijst op een aandoening
van het caudale deel van het maag-darmkanaal, van
de oviduct of van de cloaca, of op hemoglobinurie.
Het onderzoek van (liefst) lichaamswarme feces
op wormeieren, flagellaten en protozoaire oöcysten
behoort tot het routineonderzoek bij als patiënt
aangeboden vogels. Dit onderzoek kan plaatsvin-
den voordat de vogel uit de kooi wordt gehaald
door met behulp van een öse wat fecaal materiaal
tussen de tralies door te verzamelen.
301
Bloedstrepen
Indien bloedstrepen worden waargenomen aan de
wanden van de kooi, wijst dit meestal op bloedver-
lies uit de vleugel. Vaak gaat het om een beschadig-
de slagpen in de groeifase.
Dons of veren op de bodem
De aanwezigheid van dons en/of veren op de
bodem van kooi of volière kan aanwijzingen ver-
schaffen over ziekte of gezondheid. Postduiven-
houders komen bijvoorbeeld nogal eens op het
spreekuur met als probleem: ‘de duiven donzen
niet meer’. De donsrui verloopt bij duiven het
gehele jaar door; indien de dieren ziek worden, is
stagnatie van de donsrui vaak het eerste verschijn-
sel (zie onder Verenkleed). Bij papegaaien kan de
aanwezigheid van (dons)veren onder in de kooi
de clinicus in een vroeg stadium attent maken op
‘verenpikken’. Papegaaien die wegens ziekte in
een kliniek worden opgenomen, kunnen tijdens
de hospitalisatieperiode beginnen zichzelf veren
uit te pikken. Wordt dit niet tijdig onderkend en
worden geen maatregelen genomen, dan bestaat
de kans dat de vogel kaalgepikt weer naar huis
gaat.
■
28.3 Lichamelijk onderzoek: inleiding
Bij het onderzoek naar de oorzaak van ziekte-
verschijnselen bij vogels moet men onderscheid
maken tussen diagnostiek bij het individu en dia-
gnostiek bij het koppel. In het eerste geval nemen
lichamelijk onderzoek en aanvullend onderzoek
(bijvoorbeeld laboratoriumonderzoek en röntgen-
diagnostiek) een belangrijke plaats in, terwijl bij
koppelproblemen de postmortale diagnostiek een
belangrijke rol speelt. Vaak kunnen een of enkele
aangetaste dieren uit een koppel worden opgeof-
ferd voor sectie. Dit is vooral ook van belang bij
vogelsoorten waarbij de mogelijkheden van het
onderzoek beperkt zijn (kleine Passeriformes, zoals
prachtvinken).
■
28.4 Lichamelijk onderzoek: inspectie op
afstand
Bij de inspectie op afstand probeert de onderzoeker
zo veel mogelijk diagnostische informatie te verza-
melen zonder het dier aan te raken. Indien moge-
lijk worden vogels die in een doos(je) ter onderzoek
worden aangeboden eruit gehaald en in een obser-
vatieruimte (bijvoorbeeld een kooi) geplaatst. Na
een korte periode van gewenning aan deze nieuwe
302 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
situatie wordt het onderzoek begonnen. In de on-
derzoekstatus is een protocol opgenomen, dat hier-
onder wordt toegelicht.
Aspecten waarop moet worden gelet in dit stadi-
um van het onderzoek zijn in principe te verdelen
in vier hoofdgroepen: zenuwstelsel en locomotie-
apparaat, respiratieapparaat, verenkleed en in het
oog springende afwijkingen.
■
28.4.1 Zenuwstelsel en locomotieapparaat
Bij het beoordelen van het bewustzijnsniveau dient
men zich te realiseren dat een ernstig zieke vogel in
een vreemde omgeving redelijk attent kan lijken,
zeker als er personen in witte jassen omheen staan.
Omgekeerd geldt dat een vogel die ‘dik zit’ of met
de kop in de veren, of een vogel die telkens in slaap
valt in de spreekkamer, daardoor verdacht is van
ziekte.
Het gedrag van de vogel geeft aanwijzingen over
de relatie tussen patiënt en eigenaar en over de tijd
dat het dier reeds in gevangenschap is: een hand-
tamme papegaai die kan praten is duidelijk al lang
in gevangenschap.
Gelet wordt op het vóórkomen van verschijnse-
len die wijzen op een aandoening van het zenuw-
stelsel. Vaak kan aan de hand van de aard van de
nerveuze verschijnselen en de diersoort een waar-
schijnlijkheidsdiagnose worden gesteld. Bij post-
duiven wordt een torticollis meestal veroorzaakt
door een infectie met Salmonellabacteriën of het
paramyxovirus.
Bij eenden die midden in de zomer ter onderzoek
worden aangeboden met een verlamming van de
halsspieren (‘limberneck’) is naar alle waarschijn-
lijkheid sprake van botulisme. Bij zwanen met
loodvergiftiging treedt ook verlamming van de
halsspieren op, waardoor de hals niet meer rechtop
wordt gedragen, maar met een knik naar achte-
ren op de rug rust. Oudere grasparkieten met een
eenzijdige parese of paralyse van een poot hebben
vaak een niertumor die druk uitoefent op de poot-
zenuwen.
Ritmische zijdelingse bewegingen van de kop
worden bij sommige vogelsoorten (vooral roof-
vogels en uilen) gezien bij aandoeningen van het
evenwichtsorgaan. Dit verschijnsel is vergelijkbaar
met nystagmus bij zoogdieren. Bij veel vogelsoor-
ten zijn de bewegingen van de oogbol beperkt en
worden ze gecompenseerd door bewegingen van
de kop.
Hoewel het op het moment van onderzoek niet
direct zichtbaar hoeft te zijn aan de manier waarop
de vleugel wordt gehouden, kan men een aanwij-
zing verkrijgen voor het bestaan van een aandoe-
ning van de vleugel als de buitenste slagpen ver-
ontreinigd is met vuil en feces. Als de vogel weer in
een rustige omgeving wordt gebracht en ‘stiekem’
wordt geobserveerd, zal men zien dat de aangetaste
vleugel over de grond sleept.
Bij een afhangende vleugel kan er sprake zijn van
een neurologische afwijking, maar vaker is er spra-
ke van een afwijking van skelet, gewrichten, ban-
den of spieren. Door de manier waarop de vleugel
afhangt kan een aanwijzing worden verkregen over
de lokalisatie van de laesie. Bij laesies distaal van
het schoudergewricht worden de punten van de
slagpennen lager gehouden dan die van de gezonde
zijde, terwijl bij laesies van het schoudergewricht
en het coracoïd de vleugel zelf weliswaar afhangt,
maar door rotatie van de vleugel de punten van de
slagpennen van de aangetaste zijde boven die van
de gezonde zijde kunnen uitsteken.
■
28.4.2 Respiratieapparaat
De wanden van de sinus infraorbitalis worden bij
vogels begrensd door zachte weefsels. De verbin-
ding naar de neusholte ligt in de dorsale wand.
Door het laatste is de drainage van de sinus slecht,
terwijl door het eerste bij een sinusitis de laterale
wand gemakkelijk kan uitpuilen. Een uitpuiling
tussen de snavel en de mediale ooghoek wordt
veelvuldig gezien bij allerlei vogelsoorten en duidt
op een overvulling van deze sinus. De beiderzijdse
sinusitis kan extreme vormen aannemen. Bij Gal-
liformes spreekt men soms wel van ‘uilenkop’ (afb.
28.1).
Afbeelding 28.1
‘Uilenkop’ bij een pauw door overvulling van de sinus
infraorbitalis.
28 Vogels 303

Bij papegaaien bestaat een verbinding tussen de longen is voornamelijk in één richting. Tijdens
sinus infraorbitalis en de luchtzakken die zijn ge- inspiratie vullen de caudaal gelegen abdominale
legen onder de kop- en nekhuid. Dit cervicocefale en caudale thoracale luchtzakken zich met zuur-
luchtzaksysteem staat niet in verbinding met het stofrijke buitenlucht, terwijl zuurstofarme lucht
pulmonale luchtzaksysteem (afb. 28.2). Bij vernau-
wingen van de verbinding tussen sinus infraorbi-
talis en cervicocefale luchtzak kan een ventielwer-
king optreden waardoor de luchtzakken overvuld
raken, hetgeen leidt tot omvangsvermeerdering
ter hoogte van de nek. Deze overvulling mag niet
worden verward met een ruptuur van een luchtzak,
waarbij lucht vrijkomt onder de huid.

Het stemvormende orgaan bij vogels is, anders dan

bij zoogdieren, niet gelegen in de larynx (stem-
banden), maar ter plaatse van de bifurcatie van de
trachea (syrinx). Afwijkende stemgeluiden duiden
bij vogels dan ook in het algemeen op een dieper
gelegen aandoening.
De longen van vogels zijn relatief star en het
luchttransport door de longen is afhankelijk van
volumeveranderingen van het met de longen in
verbinding staande pulmonale luchtzaksysteem
(afb. 28.3). Deze volumeveranderingen zijn mo- Afbeelding 28.2
gelijk door een cranio-ventrale beweging van het De ligging van het subcutaan gelegen cervicocefale
sternum tijdens inspiratie en een caudo-dorsale luchtzaksysteem bij een papegaai. A cefaal deel, B cervi-
beweging tijdens expiratie. De luchtstroom in de caal deel, C sinus infraorbitalis.

Afbeelding 28.3
De ligging van de long en het pulmonale luchtzaksysteem bij een postduif.
304 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 28.4
Schematische weergave van de luchtstroom in het respi-
ratieapparaat bij vogels. Tijdens inspiratie vullen de cau-
daal gelegen (caudale thoracale en abdominale) lucht-
zakken zich vanuit de primaire bronchi met verse lucht,
terwijl gebruikte lucht vanuit de longen (paleopulmo)
naar de craniaal gelegen (craniale thoracale en clavi-
culaire) luchtzakken stroomt. Tijdens expiratie stroomt
lucht van de caudaal gelegen luchtzakken naar de lon-
gen, terwijl de craniaal gelegen luchtzakken zich via de
primaire bronchiën en trachea ledigen naar de buiten-
lucht. In de parabronchiën van de longen vindt de lucht-
stroom dus in één richting plaats. (Gemodificeerd naar:
King AS, McLelland J. Birds; their structure and function;
2nd ed. Londen: Ballière-Tindall, 1984; 139.)
uit de longen in de craniaal gelegen claviculaire
en craniale thoracale luchtzakken stroomt (afb.
28.4). Tijdens de expiratie stroomt de zuurstofrijke
lucht uit de caudaal gelegen luchtzakken door de
long, terwijl de zuurstofarme lucht uit de craniaal
gelegen luchtzakken naar buiten stroomt. Vogels
hebben in tegenstelling tot zoogdieren geen dia-
fragma; de borst-buikholte is één functioneel ge-
heel.
Dyspneu bij vogels kan behalve door aandoeningen
van het respiratieapparaat ook worden veroorzaakt
door processen buiten het respiratieapparaat. Een
voorbeeld is het bij grasparkieten voorkomende
struma. Door schildklierhyperplasie wordt de tra-
chea gecomprimeerd. Overigens zal compressie
van buitenaf op de trachea bij vogels niet zo snel
problemen opleveren als, bijvoorbeeld, bij de hond,
omdat vogels gesloten tracheale ringen hebben.
Een andere oorzaak van dyspneu door compressie
van buitenaf is een ruimte-innemend proces in de
buikholte. Omdat dan de abdominale luchtzakken
zich niet volledig met lucht kunnen vullen, zal de
luchtstroom door de longen afnemen. Ruimte-
innemende processen kunnen worden veroorzaakt
door omvangvermeerdering van reeds aanwezige
organen (bijvoorbeeld hepatomegalie, uterus met
ei), door nieuwvormingen (bijvoorbeeld een testi-
keltumor) of door ontstekingsmateriaal (bijvoor-
beeld eiperitonitis).
Men moet onderscheid maken tussen thermische
polypneu en dyspneu. Door thermische polypneu
raakt de vogel de overtollige warmte voorna-
melijk kwijt door verdamping van water via de
mondslijmvliezen. Hierbij is de ademhaling snel
en oppervlakkig, met open mond. Veel vogelsoor-
ten kunnen de effectiviteit van dit mechanisme
verhogen door snelle ritmische bewegingen van de
wanden van de oropharynx (zie Lichaamstempera-
tuur en thermoregulatie).
Bij vogels met goed doorbloede kopversierselen
(zoals de kam van een kip) kan aan de hand van de
kleur van deze versierselen een indruk worden ver-
kregen van de oxygenatiegraad van het bloed.
Dyspneu bij vogels wordt gekenmerkt door snelle
en diepe adembewegingen. Als typische secun-
daire adembeweging bij vogels is het zogenaamde
staartwippen bekend. Bij zeer extreme dyspneu
kan men tijdens de inspiratie en expiratie cloacale
bewegingen waarnemen.
Bepaalde verschijnselen zijn bij sommige vo-
gelsoorten vrijwel pathognomonisch voor een
bepaalde ziekte. Zo wijzen klikkende geluiden
in een volière met kanaries op een infectie met
tracheamijten, terwijl gapen en kopschudden bij
fazanten en kraaien wijst op een infectie met tra-
cheawormen. Bij papegaaien worden stemverlies
en een stridor trachealis meestal veroorzaakt door
een schimmelinfectie ter plaatse van de bifurcatie
van de trachea.
■
28.4.3 Verenkleed
Het verenkleed is een belangrijke warmte-isolator
en stelt de meeste vogelsoorten in staat te vliegen.
Bij een aantal vogelsoorten speelt de kleur van het
verenkleed een rol bij de voortplanting.
Opbouw
Het verenkleed is opgebouwd uit verschillende
soorten veren (pennae). De contourveren springen
het meest in het oog en bepalen het uiterlijk van
de vogel. Contourveren kunnen worden onder-
verdeeld in slagpennen, vleugeldekveren, staart-
pennen en lichaamscontourveren. De slagpennen
van de vleugel worden onderverdeeld in ‘slagpen-
28 Vogels 305

nen’ in engere zin (‘primaries’) en ‘broekpennen’

(‘secondaries’). De ‘slagpennen’ zitten vast aan het
os carpometacarpale en de phalangen, terwijl de
‘broekpennen’ vastzitten aan de ulna (afb. 28.5).

De overgang tussen ‘slagpennen’ en ‘broekpen-

nen’ is duidelijk zichtbaar indien men de vleugel
spreidt. ‘Slagpennen’ worden genummerd van
mediaal naar lateraal, terwijl ‘broekpennen’ wor-
den genummerd van lateraal naar mediaal. Vogel-
soorten die tot vliegen in staat zijn hebben tussen
de negen en twaalf ‘slagpennen’ per vleugel. Bij de
postduif bedraagt dit aantal tien of elf.
Lichaamscontourveren zijn bij de meeste vo- Afbeelding 28.5
gelsoorten niet gelijkmatig over het lichaam ver- Postduif waarbij lege artis de vleugel wordt gespreid. De
spreid, maar groeien alleen in bepaalde gebieden: toppen van de vingers worden onder tegen de slagpen-
de veervelden (pterylae). Deze pterylae zijn bij een nen gehouden, terwijl de duim boven op de vleugel ligt.
geplukte vogel goed zichtbaar. De tussenliggende Het polsgewricht (intercarpale gewricht) wordt vervol-
huidgebieden worden apterylae genoemd. gens gestrekt door met de palm van de hand hier druk
Een contourveer bestaat uit een schacht (rachis), een op uit te oefenen. De overgang tussen (a) ‘slagpennen’
vlag (vexillum) en het vlagloze deel van de schacht, en (b) ‘broekpennen’ is duidelijk zichtbaar. De slagpen-
de spoel (calamus), die vastzit in de veerfollikel. nen zitten vast aan het os metacarpale en de phalanges,
De spoel is een holle buis met aan het uiteinde een terwijl de broekpennen vastzitten aan de ulna.
ronde opening (umbilicus proximalis). In deze
ronde opening bevindt zich een uitstulping van de
dermis van de veerfollikel, die overgaat in de pulpa,
de dermispapil. Bij een volgroeide contourveer is
de calamus hol, terwijl bij een groeiende contour-
veer de calamus gevuld is met pulpa, waarin zich
een arterie en een vene bevinden. Bij het volgroeien
van de contourveer gaan deze vaten in regressie
en wordt de pulpa geresorbeerd. De calamus gaat
naar distaal over in de rachis; deze bevat aan de li-
chaamszijde een groef en geeft de contourveer zijn
stevigheid. Aan weerszijden van de schacht zijn
de baarden (barbae) bevestigd onder een hoek van
ongeveer 45°. Bij de slagpennen zijn deze barbae
asymmetrisch en bij de staartpennen symmetrisch.
Aan weerszijden van elke baard ontspringen weer
twee baardjes (barbulae), die eveneens onder een
hoek van 45° staan met de baarden. De barbulae
van twee aangrenzende barbae staan dus onder een
hoek van 90° ten opzichte van elkaar. De distale
barbulae bevatten haakjes (hamulae), die de proxi-
male barbulae van de aangrenzende barbae omvat-
ten. Op deze manier wordt een bijna luchtdichte
vlag gevormd. Indien de haakjes losraken, kan de Afbeelding 28.6
vogel de situatie redresseren door de vlag door de Een contourveer.
snavel te halen. Een en ander is enigszins vergelijk-
baar met een ritssluiting (afb. 28.6).
als hun verenkleed niet waterdicht is. Men wordt
Het onderhouden van de structuur van de contour- nogal eens geconfronteerd met ‘lekke’ watervogels.
veren is ook zeer belangrijk voor het waterdicht Bij deze dieren is het verenpak onvoldoende water-
houden van het verenkleed. Voor watervogels is afstotend en de vogels liggen dan te diep in het wa-
dit van levensbelang, want deze dieren verdrinken ter. In die gevallen moet altijd inspectie van de con-
306 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
tourveren aan de ventrale zijde van de watervogels
(contactoppervlak met het water) plaatsvinden.
Men moet kijken of er geen verontreiniging heeft
plaatsgevonden en of de veren droog zijn. Water
dat op de veren wordt aangebracht moet er als pa-
reltjes aflopen.
Een andere categorie veren zijn de donsveren (plu-
mae). Deze veren vormen een isolerende laag onder
de contourveren. Donsveren bezitten geen schacht
en geen vlag. Sommige vogelsoorten hebben dons-
veren verspreid over het gehele lichaam (eenden),
terwijl bij andere vogelsoorten donsveren alleen
worden gezien in de pterylae (Tinamiformes), de
apterylae (de meeste Galliformes), of zelfs geheel
afwezig zijn (Passeriformes, Columbiformes).
Bij het zogenaamde poederdons (pulviplumae)
breken de baardjes tijdens de groei telkens af, zo-
dat het ‘veerpoeder’ ontstaat. Dit veerpoeder be-
staat uit kleine keratinegranulae met een diameter
> 1 μm. Het veerpoeder vormt een waterafstotende
laag over de contourveren, terwijl de veren ook
schoner blijven. Het poederdons wordt vooral aan-
getroffen bij vogelsoorten die geen stuitklier heb-
ben, maar ook wel bij andere vogelsoorten. Duiven-
houders zien graag dat het badwater van de duiven
na het baden bedekt is met een wit laagje veerpoe-
der. Indien men postduiven die in goede vorm zijn
hanteert, voelen de dieren door het veerpoeder erg
zacht aan, terwijl het poeder op de handen en de
kleding afgeeft.
De haarveren (filoplumae) komen verspreid over
het gehele lichaam voor. Zij hebben een proprio-
ceptieve functie en dienen om de contourveren in
optimale positie te houden.
Borstelveren worden bij sommige vogelsoorten
waargenomen rond de bek (bijvoorbeeld bij de Eu-
ropese nachtzwaluw), neusgaten (bijvoorbeeld bij
de wespendief) of ogen (een struisvogel heeft echte
wimpers). De borstelveren hebben een filter- en een
tactiele functie.
Rui
Vogels ruien het verenkleed regelmatig. De rui
dient ervoor om versleten veren te vervangen door
nieuwe. Bij sommige vogelsoorten dient de rui
ook om de dieren in de paartijd te voorzien van
een ‘prachtkleed’. Nadat een vogel uit het ei is ge-
kropen, maakt hij een aantal veerwisselingen door
die uitmonden in het volwassen verenkleed. Bij de
meeste vogelsoorten duurt het twee jaar voordat
het volwassen verenkleed wordt verkregen; sommi-
ge soorten doen er langer over. Een albatros krijgt
pas na zeven of acht jaar het volwassen verenkleed.
Het volwassen verenkleed wordt minstens één keer
per jaar gewisseld (meestal na het broedseizoen).
Bij sommige vogelsoorten vindt er tweemaal per
jaar een rui plaats en bij weer andere soorten zelfs
driemaal. Het ruien wordt geïnitieerd door uitwen-
dige invloeden, zoals daglichtlengte en tempera-
tuur, die de voor de rui noodzakelijke hormonale
processen op gang brengen. Vooral de schildklier
en de gonaden spelen een belangrijke rol. Bij de
meeste vogels worden niet alle veren tegelijk ver-
vangen. De slagpennen en staartpennen ruien
meestal in paren, waardoor de aërodynamische
eigenschappen behouden blijven.
Bij eenden en ganzen treedt een bijzondere vorm van
rui op. Paarvorming vindt bij de wilde eend plaats
in de herfst. De woerden hebben in deze tijd hun
karakteristieke verenkleed: zilvergrijze flanken
met kastanjebruine voorborst, een groene kop met
witte halsband en een zwarte krul in de staart. De
vrouwtjes zijn bruingevlekt.
Gedurende de gehele herfst en winter vinden copulaties
plaats. De eieren worden op zijn vroegst eind februari ge-
produceerd. De meeste legsels worden pas in april gezien.
Het vrouwtje broedt de eieren uit en blijft bij de jongen
totdat deze zelfstandig zijn. De woerden hebben in dit
seizoen nauwelijks een functie met betrekking tot de voort-
planting, tenzij er legsels verloren gaan. Vaak ziet men in
deze periode groepjes van enkele woerden achter vrouwtjes-
eenden aanzitten, die even het nest hebben verlaten. Rond
mei verzamelen de woerden zich en vindt een rui plaats
van de contourveren. Het opvallende ‘prachtkleed’ ver-
dwijnt en maakt plaats voor het bruine ‘eclipskleed’.
Bij oppervlakkige beschouwing vertoont het eclipskleed
van woerden sterke gelijkenis met het verenkleed van een-
den. Er zijn duidelijke verschilpunten tussen eend en woerd
in deze periode: 1 het bruin van de woerd is minder gevlekt
dan dat van de eend, 2 de kop van de woerd is uitgesproken
beigegrijs, 3 kop en hals van de woerd steken duidelijker
dan bij de eend af tegen de borst, 4 de borst van de woerd
is vosbruin, zonder veel tekening, 5 de vlektekening op de
flanken van de woerd is vaag en minder puntig dan bij de
eend, 6 de snavel van de woerd is groen, 7 de schedel van de
woerd is zwart en er is (anders dan bij de eend) geen uitge-
sproken oogstreep.
In dit eclipskleed trekken de woerden vanaf de eerste helft
van juni massaal naar riet- en biezenvelden, waar ze alle
slag- en staartpennen tegelijkertijd ruien. Hierdoor zijn de
woerden ongeveer vier weken niet in staat te vliegen. Het
eclipskleed verschaft de woerden in deze periode een schut-
kleur. De slagpenrui bij de woerden valt tussen half juni
en half augustus. De vrouwtjeseenden moeten de jongen
verzorgen en de slagpenrui begint voor deze categorie begin
juli en duurt tot half oktober. Vanaf september kunnen
weer woerden in prachtkleed worden waargenomen: eerst
de jonge woerden, later de oudere exemplaren.
28 Vogels
Bij postduiven is kennis van de rui, vooral van de
slagpenrui, van belang voor de wedvluchten, om-
dat de beste prestaties kunnen worden verwacht
van vogels met een ‘volle vleugel’, een vleugel waar-
in alle slagpennen aanwezig zijn. Bij postduiven
ruit in het algemeen de eerste slagpen nadat de eer-
ste ronde jongen is ‘afgespeend’ (rond april/mei).
Bij jonge duiven wordt de eerste slagpen ‘gestoten’
rond de leeftijd van zeven weken. Als er normaal
wordt doorgekweekt met de duiven, wordt de
volgende pen gestoten als de eerste pen voor drie-
kwart is uitgegroeid en zo verder totdat alle tien
slagpennen zijn gewisseld (de volgorde van ruien
is van binnen naar buiten, de buitenste pen is dus
de tiende pen). Vaak wordt bij het ‘schieten’ van de
vijfde pen een vermindering waargenomen van de
vliegprestaties.
Worden de duiven gescheiden (‘weduwschap’),
dan zal er een vertraging optreden in de slagpen-
rui. Hier wordt wel gebruik van gemaakt om later
in het vliegseizoen duiven met ‘volle vleugels’ te
hebben. Men kan ook de gehele ruiperiode ver-
schuiven door de duiven extra vroeg of extra laat te
koppelen.
De broekpennen en de staartpennen worden pas
geruid wanneer de zevende slagpen is gestoten.
Meestal worden er per jaar maar enkele broekpen-
nen gewisseld. De staartpenrui begint met het
binnenste paar of het op één na binnenste paar en
verloopt vervolgens van binnen naar buiten. De
twee buitenste staartpennen worden echter eerder
geruid dan de op één na buitenste pennen. De laat-
ste pen die de duif wisselt is dus de op één na bui-
tenste staartpen.
De rui van de contourveren begint eveneens rond
het stoten van de zevende slagpen. In het algemeen
is dit een geleidelijk proces; de rui van de contou-
ren van de nek gaat echter vaak met vele veren te-
gelijk.
Rond half december moet het gehele ruiproces
zijn voltooid. Daarom wordt deze datum vaak ook
aangehouden als het tijdstip waarna de duiven
gevaccineerd mogen worden tegen diverse infectie-
ziekten. Het toedienen van vaccins of geneesmid-
delen tijdens de slagpenrui kan namelijk aanlei-
ding geven tot ontwikkelingsstoornissen van deze
slagpennen.
De pulviplumae en filoplumae worden het gehele
jaar door gewisseld. Het stoppen van deze donsrui
is voor de duivenhouder een teken dat er iets niet
in orde is.
Behalve het stoppen van de donsrui kunnen zich
enkele andere abnormaliteiten in de rui voordoen.
Vooral ontwikkelingsstoornissen van de slagpen-
nen zijn in dit opzicht van belang. Door het regel-
307
matige verloop van de slagpenrui zijn bepaalde
gebeurtenissen tot op zekere hoogte zelfs te an-
tedateren (elke slagpen heeft drie weken nodig
om volledig uit te groeien en de volgende slagpen
wordt pas gestoten als de mediaal hieraan grenzen-
de pen voor driekwart is ontwikkeld).
Als een zich ontwikkelende slagpen onvoldoende
bouwstoffen krijgt aangevoerd, kan zich dit op ver-
schillende manieren manifesteren.
Een afwijking die al honderden jaren bekend is
bij valkeniers betreft de insnoeringen in de schacht
van de slagpennen, gepaard gaande met een streep-
vormige, dwars op de schacht staande verdunning
van de vlag. Valkeniers noemen dergelijke strepen
in de slagpennen ‘hongermaliën’. Ter plaatse van
deze hongermaliën vertonen deze slagpennen een
zwakke plek, waarop een breuk kan ontstaan bij
belasting van de vleugel. Deze afwijking wordt ook
bij andere vogelsoorten waargenomen. Alleen bij
die soorten waarbij het vliegvermogen van belang
is, speelt deze afwijking een belangrijke rol. De af-
wijking wordt vooral gezien bij jonge vogels. Daar
de slagpennen van de linker en rechter zijde zich
vrijwel symmetrisch ontwikkelen, is de afwijking
meestal aan beide zijden op nagenoeg dezelfde
plaats zichtbaar. Bij postduiven worden de slag-
pennen die deze afwijking vertonen ‘werkpennen’
genoemd. Behalve een onvoldoende voorziening
van nutriënten tijdens de groei van de slagpen
speelt ook stress een rol bij het ontstaan van deze
afwijking. Bij duiven die een zeer zware vlucht
hebben gehad, zal dit te zien zijn aan een dwarse
streping in de slagpennen die zich op dat moment
aan het ontwikkelen waren. Ook na toediening van
corticosteroïden kan men dwarsstrepen in de zich
ontwikkelende slagpennen waarnemen.
Anders dan bij werkpennen, waarvan de slag-
pen slechts gedurende een zeer korte periode
onvoldoende nutriënten krijgt aangevoerd, is er
bij buispennen sprake van een langere periode van
onvoldoende aanvoer van nutriënten. Bij buispen-
nen wordt een slechte ontwikkeling van de vlag
waargenomen.
Er wordt van bloedpennen gesproken als de schacht
van een dekveer gevuld is met bloed. Dit fenomeen
wordt aangetroffen bij de slagpennen, maar ook
de lichaamscontourveren kunnen zijn aangetast.
Bloedpennen kunnen optreden na een trauma van
de veerfollikel.
Bij postduiven ziet men dikwijls een te korte slag-
pen wanneer de rui niet helemaal optimaal is ver-
lopen.
Een ontwikkelingsstoornis van de veren die voor-
al bij bepaalde inteeltlijnen van kanaries wordt
308 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
aangetroffen betreft de veercysten of ‘lumps’. Deze
veercysten worden waargenomen op de vleugels
en zijn gevuld met een op kaas gelijkende massa.
Verwarring met een ontsteking of een tumor is mo-
gelijk. Behalve bij kanaries kunnen deze veercysten
ook bij andere vogelsoorten worden gezien.
Hormonen
De hormonen die vooral van belang zijn voor
groei en ontwikkeling van het verenkleed, zijn het
schildklierhormoon en de geslachtshormonen. Het
juveniele verenkleed kan zich alleen ontwikkelen
bij een voldoende hoge concentratie van schild-
klierhormoon in het bloed; de geslachtshormonen
spelen hierbij nog geen rol. Ten tijde van de aanleg
van het volwassen verenkleed staat het dier onder
invloed van zowel schildklier- als geslachtshormo-
nen. De rol die de geslachtshormonen spelen bij de
bevedering is sterk afhankelijk van de vogelsoort.
Men kan een indeling maken in twee groepen:
1 vogels waarbij geslachtshormonen de uitwendige
geslachtskenmerken in grote mate bepalen (zoals
Galliformes en Anseriformes), en 2 vogels waarbij
de geslachtshormonen geen invloed hebben op
de uitwendige geslachtskenmerken (zoals Passeri-
formes).
Uit onderzoek verricht bij vogelsoorten uit groep
1 is gebleken dat het verenkleed in aanleg bij beide
geslachten mannelijk is, of anders gezegd; het
mannelijke verenkleed is het onzijdige verenkleed.
Een gecastreerde haan krijgt na de rui een zelfde
type verenkleed terug, terwijl een gecastreerde kip
het vrouwelijke verenkleed verliest en het man-
nelijke (= onzijdige) verenkleed krijgt. Indien oes-
trogenen worden toegediend aan een gecastreerde
haan of gecastreerde hen, komt na de rui het vrou-
welijke verenkleed te voorschijn.
De rol van het schildklierhormoon is het belang-
rijkst in de fysiologie van de bevedering: slechts bij
een bepaalde drempelwaarde van het schildklier-
hormoon kunnen de geslachtshormonen hun in-
vloed doen gelden.
Geslachtshormonen hebben wat betreft de beve-
dering invloed op:
– structuur: een haan bezit in tegenstelling tot een
kip lancetvormige veertjes op de hals, het zadel
en de staart
– groei
– pigmentatie: de invloed van geslachtshormonen
op de pigmentatie verschilt per soort. Wel geldt
voor alle soorten dat bij stijgende concentraties in
het plasma eerst de pigmentatie wordt beïnvloed
en pas later de structuur en de groei
Kleur
Kleuren komen tot stand door de aanwezigheid
van melanine, carotenoïden en porfyrinen. Mela-
ninepigment bevindt zich in granulae in huid
en veren en is verantwoordelijk voor de kleuren
dofgeel, roodbruin, bruin en zwart. Carotenoïden
komen diffuus verspreid in de veren voor, opgelost
in vetbolletjes. Carotenoïden zijn afkomstig van
plantaardig materiaal en zijn verantwoordelijk
voor sommige kleuren geel (kanariegeel), oranje
en rood. Bij de afwezigheid van nutritionele caro-
tenoïden kan bij sommige vogels een afwijking
ontstaan in de kleur van het verenkleed. Vooral
bij vogels in gevangenschap is het dan nodig om
speciale carotenoïden bevattende voedersoorten te
verstrekken (‘roodfactor’ bij kleurkanaries). Porfy-
rinen worden door de vogels zelf gesynthetiseerd
en komen diffuus verspreid in de veren voor. Por-
fyrinen zijn verantwoordelijk voor groene en rode
kleuren bij sommige vogelsoorten (Toeraco).
Structurele kleuren worden veroorzaakt door een
samenspel van reflectie, absorptie, verstrooiing en
irisentie van het invallende licht. De irisentie die
kan worden waargenomen bij de contourveren
van pauwen wordt veroorzaakt door het feit dat de
baardjes van de betreffende veren zijn bedekt met
drie dunne laagjes keratine, waardoor het inval-
lende licht als in een zeepbel wordt gebroken. De
diverse kleuren van het lichtspectrum worden op
deze manier zichtbaar.
■
28.5 Lichamelijk onderzoek: hanteren
Wanneer de dierenarts een maximum aan gegevens
heeft verzameld zonder dat de patiënt in handen
is geweest, wordt besloten op welke manier het
onderzoek verder zal verlopen. In dit stadium van
het onderzoek bevindt zich dus een beslispunt. De
reden hiervan is dat de periode dat de vogel in de
handen wordt gehouden tot een minimum beperkt
moet worden, zodat de patiënt zo min mogelijk
aan stress wordt blootgesteld.
Voorbereiding
Bij moeilijk te vangen of moeilijk te hanteren vo-
gels is het van belang dat eerst alles klaar wordt
gezet wat nodig is voor het geplande onderzoek
(bekspreider, wattenstaafjes voor bacteriologisch
onderzoek, bloedafnamesysteem, bloedbuizen,
eventueel een middel om het dier te sederen, enz.).
Zo wordt voorkomen dat de vogel steeds opnieuw
uit de kooi gehaald moet worden of dat men met de
vogel in de hand allerlei zaken bij elkaar moet gaan
zoeken. Dit is vooral van belang bij kooi- en volière-
28 Vogels 309

vogels en wilde vogels. Bij postduiven die regelma-
tig ook door de eigenaar in de hand worden geno-
men, verloopt een groot deel van het lichamelijk
onderzoek met de vogel in de handen van de onder-
zoeker. Als postduiven goed worden gehanteerd,
vindt er geen noemenswaardige stijging plaats van
ademhalings- en hartfrequentie. Het op de juiste
wijze hanteren van een vogel die als patiënt wordt
aangeboden, is een eerste vereiste voor een dieren-
arts die vogelgeneeskunde bedrijft. Belangrijk is
dat de patiënt geen nadelige gevolgen ondervindt
van het hanteren en dat de behandelende dieren-
arts niet door de vogel wordt verwond. Bovendien
zal het op de juiste manier hanteren van de vogel
het vertrouwen van de eigenaar in de behandelende
dierenarts ten goede komen. Als papegaaiachtigen
in quarantaine onderzocht moeten worden, is het
verstandig de ruimte pas te betreden nadat bescher-
mingsmaatregelen zijn getroffen tegen psittacose
(mond/neusmasker). Omdat papegaaien erg veel la-
waai kunnen maken, verdient het aanbeveling een
vorm van gehoorbescherming te gebruiken; de in
de schietsport gebruikte oorbeschermers zijn zeer
geschikt.
Verwondingen door het dier
Vogels kunnen, afhankelijk van de soort, de on-
derzoeker op verschillende manieren verwonden.
Bij papegaaien moet men erg beducht zijn voor de
krachtige snavel. Een ara en een molukkenkaketoe
zijn in staat om een vinger van de onderzoeker te
vermorzelen. De eerste zorg van de onderzoeker bij
Psittaciformes is dus het fixeren van de kop van het
dier. Bij de carnivore kea, ook een vertegenwoordi-
ger van de Psittaciformes, moet men ook beducht
zijn voor de klauwen.
Bij Falconiformes en Strigiformes zijn de poten
voor de onderzoeker het gevaarlijkste wapen, hoe-
wel men bij gieren en de Amerikaanse zeearend
ook moet uitkijken voor de snavel. Als een roofvo-
gel de onderzoeker eenmaal met zijn klauwen vast-
heeft, is het meestal onmogelijk zonder hulp van
derden los te komen.
De struisvogel en de kasuaris hebben krachtige
poten, voorzien van forse nagels, en zijn in staat
om met één haal van een poot de onderzoeker le-
vensgevaarlijk te verwonden. Deze dieren moet

Onderzoekruimte
Omdat vogels, met uitzondering van Sphenisci-
formes (pinguïns) en loopvogels, in staat zijn via
de lucht te ontsnappen, is het van groot belang dat
het lichamelijk onderzoek plaatsvindt in een van
de buitenwereld afgesloten onderzoekruimte. In
de onderzoekruimte zelf mogen geen voor vogels
gevaarlijke voorwerpen aanwezig zijn, zoals ven-
tilatoren waar zij kunnen worden ingezogen of
kachels waaraan zij zich kunnen branden. Voor het
geval een vogel tijdens het onderzoek uit de han-
den van de onderzoeker ontsnapt, is het handig een
vangnet bij de hand te hebben waarmee de vogel
eenvoudig kan worden teruggevangen. De ramen
van de onderzoekruimte dienen zodanig te zijn
dat zij door de vogel als een visuele barrière wor-
den beschouwd (geblindeerd, beplakt, matglas).
Als de onderzoekruimte kan worden verduisterd,
vergemakkelijkt dit het uit de kooi pakken (of het
terugvangen) van vogels. Met uitzondering van
enkele vogelsoorten blijven vogels in het donker
rustig op hun plaats zitten. Eventueel kan gebruik
worden gemaakt van rood licht om zelf nog wat te
kunnen zien.
Een in de valkerij veel gebruikte methode om
jachtvogels tot rust te brengen is het aanbrengen
van een leren huif over de kop van het dier (afb.
28.7). De vogels zitten dan als het ware in het don-
ker en komen geheel tot rust. Het is zelfs mogelijk Afbeelding 28.7
de jachtvogels te leren met de huif op te ‘azen’. Gehuifde valk op gehandschoende hand.
310 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
men dan ook niet zonder speciale maatregelen van
voren benaderen.
Bij Ciconiformes, zoals reiger en ooievaar, moet
men voorkomen dat men met de snavel in de ogen
wordt gepikt. De eerste zorg bij deze vogels is het
fixeren van kop en snavel. Eventueel kan een kurk
op de scherpe snavelpunt worden gezet. De snavel
kan met pleister of plakband worden dichtgeplakt,
waarbij erop moet worden gelet dat de neusgaten
niet worden afgesloten. Visetende watervogels en
pinguïns zijn in staat met de scherpe snavel stuk-
ken uit de huid van de onderzoeker te scheuren.
Vooral bij zwanen, maar ook bij pinguïns, zijn de
vleugels lichaamsdelen waar de onderzoeker het
nodige ontzag voor moet hebben.
Stress
Het hanteren houdt voor duidelijk zieke vogels, in
het bijzonder bij de kleine soorten, een zeker risico
in. De stress van het hanteren, zeker als dit op de
verkeerde manier gebeurt, kan ertoe leiden dat de
vogel in de handen van de onderzoeker sterft. Het
is daarom raadzaam de eigenaar van tevoren op de
hoogte te brengen van het risico. Dit mag echter
geen reden zijn de patiënt daarom maar niet in de
hand te nemen en zonder een gedegen onderzoek
een therapie voor te schrijven.
Als de eigenaar veel ervaring heeft met het han-
teren van zijn vogel(s), kan het vangen soms beter
aan hem worden overgelaten. Vaak zal een eigenaar
echter niet weten hoe een vogel vast te pakken.
Soms pakt een eigenaar het dier niet stevig genoeg
vast, uit angst het pijn te doen.
Vogels die niet gewend zijn te worden gehan-
teerd, zullen zich verzetten. Bij het fixeren van
deze dieren moet men voorkomen dat de ademha-
ling wordt belemmerd. Men moet er vooral voor
zorgen dat de uitwendige ademhalingsopeningen
niet worden dichtgehouden, dat de hals redelijk
recht ligt en de trachea dus niet wordt afgekneld.
Bovendien mag de buitenwaartse excursie van het
sternum niet worden belemmerd.
Bij het hanteren van vogels met lange dunne po-
ten moet men de uiterste voorzichtigheid betrach-
ten. Flamingo’s hebben weliswaar harde, maar zeer
dunne botten, die gemakkelijk fractureren en ver-
splinteren. Een pootfractuur bij deze vogels gaat
altijd gepaard met een ernstige beschadiging van
zenuwen en bloedvaten. Pootfracturen bij deze die-
ren hebben een uiterst slechte prognose.
Hanteren van postduiven
Postduiven worden in een duivenmand ter onder-
zoek aangeboden. Bij het uit de mand halen moet
men ervoor zorgen dat het dier met de kop vooraan
uit de mand wordt gehaald en dat de slagpennen
van de vleugels niet ‘tegen de draad in’ langs de
rand worden bewogen. Vaak kan men het uit de
mand halen van de duif overlaten aan de eigenaar.
Bij het vasthouden van de duif zorgt men ervoor
dat de kop altijd naar de onderzoeker is gekeerd.
Het dier wordt met de volle hand omvat, waarbij
zich vier vingers onder het lichaam bevinden en de
duim op de rug. Beide vleugels worden tegen het li-
chaam gehouden met de uiteinden van de slagpen-
nen van beide vleugels kruiselings over elkaar op
de rug van het dier. De poten worden naar achteren
gestrekt of, indien men dit wenst voor meer greep
op het dier, tussen wijs- en middelvinger geklemd
(afb. 28.8).
Hanteren van kooi- en volièrevogels
Bij het hanteren van kooi- en volièrevogels moet
men zich eerst op de hoogte stellen van het karak-
ter van de vogel en de band met de eigenaar. Vooral
bij papegaaien is dit van belang. Sommige pape-
gaaien zijn zo tam dat zij zelfs blijven doorkletsen
bij het jugulair afnemen van een bloedmonster,
terwijl andere papegaaien al een felle aanval met
de snavel doen als de eigenaar of de onderzoeker
een hand in de kooi steekt. Zelfs bij ogenschijnlijk
heel tamme vogels is het verstandig toch altijd de
nodige voorzichtigheid in acht te nemen. Sommige
papegaaien hebben een voorkeur voor een bepaalde
sekse.
Voor alle kooivogels verdient het aanbeveling
de zitstokken uit de kooi te verwijderen voordat
men het dier uit de kooi haalt. Grasparkieten en
kanaries kunnen eenvoudig met onbeschermde
handen uit een kooi worden gehaald. Een en ander
wordt vergemakkelijkt door de onderzoekruimte
te verduisteren. Grasparkieten behoort men zo-
Afbeelding 28.8
Fixatie van een postduif. Beide vleugels worden tegen
het lichaam gehouden met de uiteinden van de slagpen-
nen van beide vleugels kruiselings over elkaar op de rug
van het dier. De poten worden bij voorkeur tussen wijs-
en middelvinger geklemd.
28 Vogels 311

danig te fixeren dat de rug van het dier in de palm

van de hand ligt, terwijl duim en wijsvinger de
kop ter hoogte van de ondersnavel omvatten (afb.
28.9). Bij kleine zangvogels is de handgreep vrijwel
hetzelfde, met dit verschil dat duim en wijsvinger
iets lager worden geplaatst en de ondersnavel niet
omvatten. Middelgrote Psittaciformes kan men het
beste met een gehandschoende hand op bovenbe-
schreven wijze uit de kooi halen.

Bij grotere papegaaiensoorten kan men gebruik-

maken van een handdoek, die zodanig om de ge-
spreide hand wordt gelegd dat er een plooi in de
doek ontstaat tussen duim en wijsvinger. De vogel
weet niet waar zich de vingers bevinden en zal in
het algemeen in de plooi van de doek bijten, zodat
de onderzoeker de kop van het dier kan omvatten.
De kop kan van achteren worden vastgehouden
met de basis van de ondersnavel tussen duim en
wijsvinger. Met de andere hand slaat men de rest
van de handdoek om de vleugels, zodat deze niet
beschadigd kunnen raken bij het uit de kooi halen
van de vogel (afb. 28.10). Als de vogel eenmaal uit de Afbeelding 28.9
kooi is gehaald, verdient het aanbeveling de vogel Fixatie van een grasparkiet. De rug van het dier ligt in de
over te (laten) nemen in een onbeschermde hand, palm van de hand, terwijl duim en wijsvinger de kop ter
zodat manipulaties met het dier gemakkelijker zijn hoogte van de ondersnavel omvatten. De buitenwaartse
uit te voeren. Men moet er altijd voor zorgen dat excursies van het sternum, die tot gevolg hebben dat het
de vleugels tegen het lichaam worden gefixeerd en pulmonale luchtzaksysteem zich kan vullen, mogen niet
dat de poten naar achteren worden gestrekt. Bij het door de greep worden belemmerd.

Afbeelding 28.10
a Het fixeren van een grote papegaai met behulp van een theedoek. De kop wordt van achteren omvat en gefixeerd
met de basis van de ondersnavel tussen duim en wijsvinger.
b Eenmaal uit de kooi gehaald verdient het aanbeveling de vogel over te (laten) nemen in een onbeschermde hand,
zodat het dier beter onderzocht kan worden.
312 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

terugzetten van Psittaciformes in een kooi kan men structuur van de poten (pedogram). De schubstruc-
de bovensnavel van de patiënt op een dwarsverlo- tuur is voor elke vogel uniek en vergelijkbaar met
pende tralie plaatsen. De vogel zal deze met de sna- de vingerafdruk van de mens.
vel vasthouden zodat de onderzoeker de handen
ongedeerd uit de kooi kan halen. ■
28.6.2 Voedingstoestand

Hanteren van fazanten
Fazanten zijn vaak moeilijk te hanteren en plegen
altijd veel verzet. Als zij op het spreekuur ter on-
derzoek worden aangeboden, bevinden zij zich
vaak in een kartonnen doos. Men dient erop be-
dacht te zijn dat de dieren bij het openen van de
doos zeer explosief omhoog kunnen vliegen.
Hanteren van ganzen, eenden en zwanen
Anseriformes kunnen worden gevangen met be-
hulp van een stompe haak die om de hals wordt
gelegd, of zij kunnen met de hand worden beet-
gepakt. Eerst dient de nek vlak onder de kop te
worden vastgepakt en daarna pas andere lichaams-
delen.
Eenden kan men oppakken door met één hand
de nek vast te houden en met de andere hand óf de
poten óf de vleugels. Ganzen kunnen op dezelfde
manier worden gehanteerd, behalve dat het optil-
len níet mag geschieden door nek en poten vast te
houden. Vooral zwaardere ganzen moeten worden
gedragen door de humeri vast te pakken, daar er
anders gevaar bestaat voor beschadiging van de
halswervels. Bij het vastpakken van Anseriformes
dient men er ter bescherming van de kleding altijd
voor te zorgen dat de cloaca van de onderzoeker of
helper is afgekeerd (afb. 28.11).
Na het vastpakken van een vogel zal men als eerste
de voedingstoestand beoordelen. Dit wordt gedaan
door links en rechts van de borstbeenkam (carina;
zie afbeelding 28.16, u) te voelen naar de omvang
van de spiermassa, die wordt gevormd door de op-
pervlakkig gelegen m. pectoralis en de dieper gele-
gen m. supracoracoideus. Bij de beoordeling van de
omvang van de spiermassa moet men zich realise-
ren dat deze mede bepaald wordt door de mate van
activiteit. Zo voelen bij goed getrainde postduiven
die in een goede voedingstoestand verkeren, de
pectorale spieren en de borstbeenkam aan als één
ronde massa. Soms kunnen de pectorale spieren
zelfs tot voorbij de borstbeenkam uitbollen. Bij
weinig getrainde dieren (bijvoorbeeld kooivogels)
promineert de borstbeenkam licht. Bij dieren in
een slechte voedingstoestand is de kam als zodanig
goed te voelen, enigszins vergelijkbaar met de kiel

■
28.6 Lichamelijk onderzoek bij het
gefixeerde dier

In het onderstaande wordt de volgende volgorde

aangehouden: identificatie, voedingstoestand, kop,
hals, vleugels, poten, romp (zie ook Onderzoeksta-
tus vogels op de cd-rom).

■
28.6.1 Identificatie

Soms is het bij vogels van belang dat identificatie

van het individuele dier plaatsvindt. De meest be-
trouwbare methoden zijn de gesloten genummer-
de voetring, die wordt aangebracht vlak nadat de
vogel uit het ei is gekropen, en de geïmplanteerde
transponder met een uniek nummer. Het is een
goede gewoonte om van een geïdentificeerde vogel
het nummer op de onderzoekstatus te noteren.
Ongeringde vogels zonder transponder kunnen
worden geïdentificeerd met een foto van de schub-
Afbeelding 28.11
Fixatie van een gans. Men moet erop bedacht zijn dat
eenden, ganzen en zwanen nogal eens de neiging heb-
ben om een grote hoeveelheid te defeceren tijdens fixa-
tie. De dierenarts zorgt dus dat de cloaca van hem af is
gekeerd.
28 Vogels
van een schip. Legkippen hebben slecht ontwikkel-
de pectorale spieren. Bij de slachtrassen daarente-
gen is de pectorale musculatuur goed ontwikkeld.
Hoewel met de beoordeling van de musculatuur
een goede maat wordt verkregen voor de voedings-
toestand, kunnen geringe veranderingen in de tijd
niet door middel van palpatie worden waargeno-
men. Hiervoor is het nodig de dieren te wegen. He-
laas ontbreekt meestal een nauwkeurig overzicht
van het gewichtsverloop van de vogel. Bij duidelijk
zieke vogels die ter onderzoek worden aangeboden,
is het raadzaam het gewicht bij het eerste bezoek
vast te leggen. Dit is ook van belang voor de dose-
ring van eventueel toe te dienen geneesmiddelen.
■
28.6.3 Kop
Gelet wordt op bevedering en symmetrie. Sommige
vogelsoorten hebben uitgebreide kopversierselen
die men als afwijkend zou kunnen interpreteren.
Asymmetrie van de kop wordt vaak gezien bij pape-
gaaien door ophoping van metaplastisch epitheel
in de infraorbitale of supraorbitale sinus (vitamine-
A-deficiëntie). De schedel kan worden gepalpeerd
op symmetrie, deformiteiten en fracturen (denk
aan de vingers!). Bij uitvloeiing uit de neusgaten of
de ogen zijn vaak de veren van de kop besmeurd.
Bij aanwezigheid van uitvloeiing is het wenselijk in
dit stadium van het lichamelijk onderzoek materi-
aal te verzamelen voor bacteriologisch onderzoek.
Oor
In tegenstelling tot de meeste zoogdieren hebben
vogels geen oorschelpen. De meatus acusticus ex-
ternus kan men bij de meeste vogelsoorten caudo-
ventraal van het oog vinden, bij sommige vogel-
soorten (bijvoorbeeld de houtsnip) ventraal van het
oog. Bij de meeste vogelsoorten is de opening van
de uitwendige gehoorgang bedekt door speciale
contourveren, de oordekveertjes.
Bij uilen is het gehoor zeer belangrijk voor het
lokaliseren van prooidieren in het donker. Bij de
kerkuil (Tyto alba) bevindt zich caudaal van de uit-
wendige gehooropening een ‘schild’ van veertjes
ter reflectie van het geluid. Rostraal van de uit-
wendige gehooropening bevindt zich een verticale
huidflap, die operculum of concha wordt genoemd.
Loodrecht op de rand van dit operculum bevindt
zich een rij veertjes. Het operculum kan door mid-
del van huidspieren overeind worden gezet om
beter geluiden te kunnen lokaliseren. Bij deze vo-
gelsoorten hebben de veertjes dus de functie van de
oorschelp overgenomen.
Bij het lichamelijk onderzoek wordt gelet op de
stand van de oordekveertjes. Soms ziet men bij
313
postduiven dat deze niet mooi aangesloten liggen,
maar iets uitstaan (‘dikke oortjes’). Er wordt ge-
dacht aan een relatie met infecties van de bovenste
luchtwegen (sinusitis).
De uitwendige gehoorgang wordt onderzocht
op overvloedige cerumenproductie, ontstekingen,
zwellingen en ectoparasieten.
Oog
De iris bestaat bij de meeste vogelsoorten, anders
dan bij de zoogdieren, uit dwarsgestreept spier-
weefsel. Als gevolg hiervan staat de pupilgrootte bij
vogels onder invloed van het willekeurig zenuw-
stelsel. Over het algemeen ziet men bij vogels een
matige respons op lichtstimuli. Bij geëmotioneerde
papegaaien ziet men vaak een snel op elkaar vol-
gende miosis en mydriasis. Ook bij een postduif die
men in de hand houdt, ziet men altijd vergroting
en verkleining van de pupil. Een ander gevolg is
het feit dat het mydriaticum dat bij de hond wordt
gebruikt (atropine) bij vogels geen mydriasis ver-
oorzaakt. Bij vogels maakt men gebruik van een
vers bereide oplossing van 3 mg/ml d-tubocurarine
in 0,025% benzalkoniumchloride. Herhaaldelijk
appliceren in een periode van vijftien minuten kan
soms mydriasis bewerkstelligen. Voor een meer be-
trouwbaar resultaat wordt het pure tubocurarine
in de voorste oogkamer geïnjecteerd. Vanwege de
mogelijke complicaties behoort dit echter niet tot
het routineonderzoek.
Als men bij vogels een zeer duidelijke pupilreflex
ziet op licht, is dit een teken dat de corticale invloed
is verdwenen. Dit is dus een aanwijzing voor een
corticale blindheid. Daar bij vogels een volledige
‘crossing-over’ bestaat van de vezels van de n. opti-
cus in het chiasma opticum, is een consensuele pu-
pilreflex (zie ook § 18.2.4 en § 19.4.11) in theorie niet
mogelijk.4 Omdat echter de ogen zeer groot zijn en
vrijwel tegen elkaar aanliggen, kan bij belichting
van één oog het contralaterale oog van binnenuit
worden belicht, waardoor ook bij het contralaterale
oog een pupilreflex kan worden waargenomen.
Bij sommige vogelsoorten kan men aan de hand
van de kleur van de iris de leeftijd of het geslacht
vaststellen (zie § 28.1). Bij jonge postduiven is de
iris donkerbruin gekleurd, bij oudere postduiven is
deze kleur fel oranjerood. Bij sommige duivenras-
sen worden lichtgekleurde irissen waargenomen.
Verkleuring van een of beide irissen wijst op een
(eventueel reeds herstelde) infectie of op zeer zware
inspanningen. De oorspronkelijke kleur komt bij-
na altijd binnen een of twee maanden weer terug.
Bij sommige duivenrassen is het echter normaal
dat één iris donker is en de andere een felle kleur
heeft.
314 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Een belangrijk verschil tussen het vogeloog en
het zoogdieroog is de aanwezigheid van een pec-
ten bij vogels. Het pecten is een uitpuiling van het
chorioïd in het corpus vitreum. Het pecten speelt
een rol bij de voeding van de retina. Een praktische
consequentie van de aanwezigheid van een pecten
is de onmogelijkheid om met behulp van een oftal-
moscoop de papil te bekijken, daar deze door het
pecten wordt bedekt.
Bij veel vogelsoorten worden de oogleden alleen
gesloten tijdens de slaap, terwijl de bevochtiging
van het oog plaatsvindt door de membrana nicti-
tans. De membrana nictitans bij vogels bevat, an-
ders dan bij zoogdieren, twee dwarsgestreepte spie-
ren die zorgen voor de beweging over de oogbol.
Het derde ooglid heeft zijn basis mediodorsaal en
beweegt in transversale richting over het oog. Bij
de meeste vogelsoorten is het derde ooglid transpa-
rant. Aan de basis van het derde ooglid bevindt zich
de klier van Harder (glandula membranae nicti-
tantis). Het mucoïde secretieproduct wordt via een
enkelvoudige afvoergang in de conjunctivale zak
uitgescheiden. De klier van Harder heeft niet al-
leen een reinigende en bevochtigende functie, maar
speelt bovendien een belangrijke rol bij de lokale
immuniteit van het oog en de bovenste luchtwe-
gen. Na applicatie van antigeen in het oog kan een
toename van antilichaam-producerende plasmacel-
len in de klier van Harder worden waargenomen,
gevolgd door uitscheiding van antilichamen in het
traanvocht.
Anders dan bij zoogdieren is de glandula mem-
branae nictitantis veel groter dan de glandula lacri-
malis. Laatstgenoemde klier bevindt zich aan de
caudolaterale zijde van de oogbol. De klier heeft
behalve bevochtiging van de oogbol geen specifieke
functie.
Het traanvocht wordt afgevoerd via de puncta
lacrimalia, die zich vlak bij de mediale ooghoek in
het bovenste en onderste ooglid bevinden. Bij de
kip is het dorsale punctum lacrimale ongeveer 3
mm en het ventrale ongeveer 1 mm in diameter. Na
enkele millimeters komen de twee kanaaltjes bij el-
kaar en vormen ze de ductus nasolacrimalis, die via
de dorsomediale wand van de infraorbitale sinus in
de neusholte uitmondt.
Van zeeschildpadden is bekend dat de klieren in
de orbita (klier van Harder en traanklier) in staat
zijn een vloeistof te produceren met een hogere os-
molaliteit dan zeewater. Hierdoor zijn deze dieren
in staat zeewater te drinken. Deze klieren worden
wel zoutklieren genoemd. Bij vogels die in zeewa-
termilieu leven, zoals meeuwen en pinguïns, maar
ook eenden, vinden we ook een zoutklier. Deze is
echter geen gemodificeerde klier van Harder of
traanklier, maar een speciale zoutklier die in de
neus uitmondt: de glandula lateralis nasi of kort-
weg ‘zoutklier’. Deze klier varieert, afhankelijk
van de vogelsoort, in grootte van 0,1 tot 2% van het
lichaamsgewicht. De zoutklier bevindt zich dorso-
mediaal van het oog (afb. 28.12). De aanwezigheid
van een ‘zoutwaterklier’ verklaart de uitvloeiing
uit neus of bek die soms bij zeevogels kan worden
waargenomen. De zoutklieren hebben een aanpas-
singsperiode nodig om weer maximaal te kunnen
functioneren na een periode buiten gebruik te zijn
geweest. Voordat dieren, na een periode van zoet
water, weer worden losgelaten moeten ze geduren-
de een bepaalde tijd drinkwater met een oplopende
zoutconcentratie te drinken krijgen.
Bij het onderzoek van de ogen moet men altijd
links en rechts met elkaar vergelijken. Een eenzij-
dige exophthalmus valt vaak pas op als het linker-
oog met het rechter wordt vergeleken. Het onder-
zoek van de ogen verloopt van ‘buiten naar binnen’.
Eerst wordt de omgeving van het oog geïnspec-
teerd, vervolgens de oogleden en de conjunctivae
en daarna pas de ogen zelf. Bij vogels worden veel-
vuldig ooglidlaesies waargenomen, bijvoorbeeld
door traumata of infecties. Bij parkieten moet men
bij afwijkingen van de ooglidrand altijd een afkrab-
sel maken om te zoeken naar schurftmijten (Cnemi-
docoptes pilae). Bij duiven is de ooglidrand vaak de
eerste plaats waar men een infectie met pokken kan
vaststellen.
Het derde ooglid kan men normaal zeer snel
over het oog zien flitsen; het is niet permanent
zichtbaar. Door met duim en wijsvinger boven- en
onderooglid gelijktijdig uit elkaar te bewegen, zal
de vogel proberen het oog dicht te knijpen met het
derde ooglid en wordt dit beter zichtbaar. Bij som-
mige vogelsoorten kunnen zich parasieten achter
het derde ooglid bevinden (filariën, bloedzuigers).
Afbeelding 28.12
Ligging van de zoutklier dorsomediaal van het oog bij een
meeuw.
28 Vogels
Snavel, washuid, neusgaten
Tussen de diverse vogelsoorten bestaan zeer grote
verschillen in de snavelvorm die voornamelijk
worden bepaald door de aard van het voedsel en de
wijze van voedselopname. Bij papegaaien wordt de
snavel ook gebruikt voor de locomotie.
Vogels hebben geen tanden. De functie van de
snijtanden wordt overgenomen door de snijdende
rand van de snavel, terwijl bij zaadetende vogels
de functie van de kiezen wordt overgenomen door
steentjes in de spiermaag. Door de contracties van
de spiermaagwand worden de zaden als tussen
molenstenen fijngemalen. De enige ‘tand’ die bij
vogels wordt gezien is de ‘eitand’. Dit is een harde,
scherpe uitstulping aan de rostrodorsale zijde van
de bovensnavel bij vogels die net uit het ei zijn
gekomen. Deze eitand helpt het kuiken om de ei-
schaal open te breken.
De snavel wordt gevormd door bot uit de boven-
en onderkaak, dat wordt bedekt door hoorn. De
groeisnelheid van het hoorn van de bovensnavel
van een grasparkiet bedraagt ongeveer 7,5 cm per
jaar. Bij sommige vogelsoorten bedraagt de groei-
snelheid het dubbele. Behalve door trauma kunnen
afwijkingen in de snavelvorm ontstaan door sto-
ringen in de groei of storingen in de afslijting van
het hoorn. Een voorbeeld hiervan is de afwijkende
snavel bij parkieten met een schurftinfectie rond de
snavelbasis (Cnemidocoptes pilae).
Bij eenzijdige beschadiging van de germinatieve
laag kan scheefgroei van boven- of ondersnavel op-
treden, waardoor boven- en ondersnavel niet meer
op elkaar aansluiten, met als gevolg een kruissna-
vel. Bij sommige vogelsoorten (bijvoorbeeld kruis-
bek, Loxia curvirostra) is het vóórkomen van een
kruissnavel fysiologisch. Kruisbekken gebruiken
hun snavel om de schillen van conifeervruchten
(dennenappel) uit elkaar te houden, om zodoende
bij de zaden te kunnen komen. Bij kaketoes met
‘snavel- en veerrot’ verdwijnt de doffe kleur van de
snavel. De snavel gaat glanzen omdat er geen poe-
derdons meer wordt gemaakt.
Bij vogels die in gevangenschap leven en die het
voeder kant-en-klaar krijgen aangeboden, kan de
afslijting aan de periferie onvoldoende zijn, waar-
door een overgroeide snavel ontstaat. Dit zien we
vooral optreden bij vogelsoorten die onder natuur-
lijke omstandigheden echte ‘notenkrakers’ zijn,
maar in gevangenschap alleen maar zacht voer
krijgen aangeboden. Om de normale slijtage van
de snavel de helpende hand te bieden, verdient het
aanbeveling om de vogels te voorzien van hiertoe
geschikt materiaal (hard voer, sepia, knaaghout,
steen). Als gevolg van voeding die te weinig cal-
315
cium bevat, kunnen, vooral bij jonge vogels, zachte
snavels ontstaan (rubber bek).
Na het onderzoek van de snavel wordt aandacht
besteed aan washuid en neusdoppen. De neusdop-
pen zijn bij sommige vogelsoorten bevederd (bij-
voorbeeld bij de kraai). De neusdoppen behoren
bij postduiven krijtwit te zijn. Een bruine verkleu-
ring kan worden waargenomen bij infecties van de
luchtwegen, maar ook in de periode dat er jonge
duiven worden grootgebracht. Bij mannelijke gras-
parkieten treedt soms een bruine verkleuring van
de blauwe washuid op. Dit is een aanwijzing dat
er mogelijk sprake is van een oestrogenen-produ-
cerende testistumor (feminisatie). Bij vrouwelijke
grasparkieten ‘op leeftijd’ is de zogenaamde bruine
hypertrofie van de washuid een bekend verschijn-
sel. Hieraan wordt geen pathologische betekenis
toegekend.
De neusgaten bevinden zich meestal aan de sna-
velbasis. Ze worden gecontroleerd op symmetrie,
uitvloeiing en verstopping. Bij postduiven drukt
men op de neusdoppen om te controleren op neus-
uitvloeiing. Bij papegaaien zijn de neusgaten vaak
verstopt. Door een alleen uit zaden bestaande
voeding treedt vitamine-A-deficiëntie op, met als
gevolg metaplasie van het epitheel en secundaire
bacteriële of mycotische infecties. Bij chronische
rinorroe kan de veergroei dorsaal van de washuid
achterwege blijven. Ook ziet men wel eens een
groef in de snavel als gevolg van chronische neus-
uitvloeiing.
Mondholte
Bij parkieten kan men de mondholte openhou-
den door gebruik te maken van een paperclip (afb.
28.13). Bij grotere Psittaciformes, zoals een grijze
roodstaart of een amazonepapegaai, voldoet de
vingeropening van een schaar goed (afb. 28.14). Bij
kaketoes en ara’s bestaat het gevaar dat de snavel-
rand beschadigd wordt bij het gebruik van de ach-
terkant van een schaar, daar er te veel druk op een
klein oppervlak wordt uitgeoefend. Bij deze vogels
moet men een instrument gebruiken dat de druk
over een groter oppervlak verdeelt.
Om de bek van een postduif te openen pakt men
van onder af tussen duim, middelvinger en wijs-
vinger de onder- en bovensnavel. Vervolgens wordt
de kop naar achteren en omlaag geduwd, waarbij
boven- en ondersnavel horizontaal moeten blij-
ven. Terwijl duim en middelvinger de volle lengte
van de ondersnavel blijven omvatten, laat men de
bovensnavel door deze vingers glijden, terwijl de
wijsvinger op de punt van de bovensnavel blijft
rusten. De bek zal zich nu vanzelf openen. Men
316 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 28.13
Het openhouden van de snavel van een grasparkiet met
behulp van een grote paperclip. De paperclip wordt hori-
zontaal ingebracht en vervolgens 90° gedraaid.
Afbeelding 28.14
Het openen van de snavel van een papegaai met behulp
van de vingeropening van een schaar. Bij grote kaketoes
en ara’s bestaat het gevaar dat de snavelrand wordt be-
schadigd doordat te veel druk op een klein oppervlak kan
worden uitgeoefend.
heeft dus nu alleen de ondersnavel vast tussen
duim en wijsvinger, terwijl de bovensnavel wordt
gestabiliseerd met de punt van de wijsvinger. Het
is belangrijk dat de ondersnavel niet aan de punt
wordt vastgehouden, maar over de gehele lengte
tussen duim en middelvinger.
Het mondslijmvlies beoordeelt men op kleur,
geur, vochtigheid en op het vóórkomen van lae-
sies of parasieten. Bij sommige vogelsoorten is het
mondslijmvlies gepigmenteerd. Er mogen zich in
de mondholte geen verdikkingen of woekeringen
bevinden, evenmin als slijmdraden. De verhemelte-
spleet behoort open te zijn. Door gebruik te maken
van een goede lichtbron (hoofdlamp) kan men in
het craniale deel van de trachea kijken. Soms kan
men bij een infectie met gaapwormen (Syngamus
trachea) deze parasieten in de trachea zien kronke-
len. De rand van het verhemelte is bij postduiven
normaal voorzien van papillen. Als postduiven een
infectie in dat gebied hebben doorgemaakt, is deze
karteling vaak verdwenen. In veel gevallen was het
een protozoaire infectie met Trichomonas gallinae. In
de duivenwereld wordt wel gezegd: ‘het geel heeft
de tandjes weggevreten’. Bij een actieve infectie met
deze parasiet kunnen gele haardjes in de mond-
holte worden waargenomen. Deze gele haardjes
moeten worden onderscheiden van witte haardjes
door speekselstenen, die geen klinische beteke-
nis hebben. Vroeger dacht men wel dat deze witte
haardjes littekens waren van een doorgemaakte
Trichomonas-infectie. Bij het onderzoek van de
mondholte moet ook altijd (met behulp van een
pincet) onder de tong worden gekeken. Bij zwanen
kan men onder de tong wel eens ophopingen van
gras aantreffen. Draadjes kunnen rond de tong of
om de tongbasis zijn geslagen. Bij aasetende vogels
kan een trachearing van een prooidier om de tong
zijn geschoven en necrose hebben veroorzaakt.
Keeluitstrijkje
Het maken en direct bekijken van een lichaams-
warm keeluitstrijkje behoort tot het routineon-
derzoek bij vogels. Bij de postduif is deze onder-
zoekmethode vooral bedoeld voor de diagnostiek
van een infectie met Trichomonas gallinae (het geel).
Hiertoe wordt gebruikgemaakt van een watten-
stokje dat onder de warme kraan goed nat wordt
gemaakt. Het wattenstokje wordt door de onder-
zoeker zelf gemaakt door het uiteinde van een
stokje al draaiende in de nabijheid van een plukje
watten te brengen en, nadat het stokje vat heeft ge-
kregen op de watten, de watten goed strak om het
stokje te draaien. De eigenaar houdt de duif vast
terwijl de onderzoeker met één hand de kop fixeert
en met de andere hand een keeluitstrijkje maakt.
De kop wordt gefixeerd door deze vanaf caudaal
aan de ventrale zijde te omvatten tussen middel-
vinger en ringvinger, terwijl duim en wijsvinger
vanaf caudaal de snavel aan de basis omvatten. De
hals wordt gestrekt zodat er een rechte lijn ontstaat
tussen de ondersnavel en de punt van het borst-
28 Vogels
been. De bek van het dier wordt geopend door met
een vinger van de hand waarin zich het wattenstok-
je bevindt, boven- en ondersnavel van elkaar te be-
wegen. De snavel wordt opengehouden door duim
en wijsvinger van de andere hand in de mond-
hoeken te drukken. Nadat de hals van het dier is
gestrekt wordt het wattenstokje al draaiend on-
geveer 5 cm in de slokdarm geschoven (afb. 28.15).
Eén druppel vocht van het watje wordt vervolgens
op een voorwerpglaasje gebracht, bedekt met een
dekglaasje en direct (lichaamswarm) microscopisch
bekeken bij een vergroting van 10 × 10. Bij een Tri-
chomonas-infectie kan de men de door de zweep-
draden veroorzaakte beweging van de flagellaten
waarnemen. De aanwezigheid van epitheelcellen in
het preparaat is een aanwijzing dat het uitstrijkje
op de juiste wijze is gemaakt. Zo nodig kunnen ook
andere infecties met behulp van een keeluitstrijkje
worden gediagnosticeerd, eventueel na kleuren.
Als men bij papegaaiachtigen een keeluitstrijkje
wil maken, moet het wattenstokje van metaal zijn,
omdat de patiënt het stokje anders doorbijt en in-
slikt.
■
28.6.4 Hals
Het onderzoek van de hals geschiedt door inspectie
en palpatie.
Het verenkleed van de hals vertoont bij postdui-
ven nogal eens afwijkingen (‘kale borst’). Men moet
Afbeelding 28.15
Het maken van een keeluitstrijkje bij een duif. Let op de
wijze waarop de kop wordt gefixeerd.
317
bij het onderzoek onderscheid maken tussen af-
gebroken veren en uitgevallen veren. In het eerste
geval is de oorzaak (meestal) de scherpe rand van
de drinkbak, terwijl in het tweede geval de oorzaak
een schurftmijt kan zijn. Deze mijt is aan te tonen
door de inhoud van de calamus van een uitgevallen
veer microscopisch te bekijken.
De slokdarm verloopt bij vogels, anders dan bij
zoogdieren, aan de rechter zijde van de hals. Som-
mige vogelsoorten hebben ter plaatse van de borst-
ingang een zakvormige uitstulping van de slok-
darm, die krop of ingluvies wordt genoemd. Bij de
duif zien we, zowel bij de doffer als bij de duivin,
gedurende de eerste dagen nadat de jongen uit het
ei zijn gekropen, vorming van de ‘kropmelk’. Deze
kropmelk bestaat uit een brijachtige massa van los-
geraakte, vervette epitheelcellen die dient om de
jongen te voederen. Overvulling van de slokdarm
door slokdarmverlamming wordt bij (water)vogels
gezien als gevolg van loodvergiftiging. Bij loslo-
pende kippen die veel vezelrijk materiaal opnemen
(bijvoorbeeld houtkrullen of hooi), komt kropver-
stopping voor. Bij de postduif hoort de krop drie
uur na de maaltijd leeg te zijn. Verdikkingen in de
krop bij postduiven worden nogal eens veroorzaakt
door een infectie met Trichomonas gallinae (het geel).
De schildklier bevindt zich bij vogels in de borst-
ingang en is normaal niet palpabel. Bij een zeer
extreme vergroting, zoals bij grasparkieten voor-
komt ten gevolge van een jodiumdeficiëntie, kan
de schildklier soms worden gepalpeerd. De trachea
is goed te palperen vanaf de kop tot aan de borst-
ingang. Bij kanaries met klikkende bijgeluiden
tijdens de ademhaling kan men soms in de trachea
zwarte puntjes zien zitten als men de hals tegen
een sterke lichtbron houdt, nadat men de veertjes
met behulp van met alcohol bevochtigde watten
wat opzij heeft gewreven. Deze zwarte puntjes zijn
tracheamijten (Sternostoma tracheocolum) die zich
met bloed hebben volgezogen.
Soms kunnen bij postduiven verdikkingen dor-
saal van de nek tussen de schouderbladen worden
gepalpeerd, als gevolg van een subcutane enting ter
plaatse (‘entknobbels’).
De halswervels kunnen goed worden gepalpeerd.
■
28.6.5 Vleugels
Het schouderskelet van vogels wijkt sterk af van
dat van zoogdieren (afb. 28.16). De schoudergordel
bestaat uit de scapula, het coracoïd en de clavicula.
De scapula loopt van het schoudergewricht naar
caudaal en is bij de meeste vliegende vogels lang
en smal. Bij sommige vogels reikt de scapula zelfs
tot aan het ilium. Bij pinguïns die hun vleugels
318 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 28.16
Klinisch belangrijke onderdelen van het vogelskelet:
a scapula, b coracoïd, c clavicula, d humerus, e ulna,
f radius, g carpalia, h os carpometacarpale II en III, i pha-
lanx I en j phalanx II digiti manus II, k pollex, l os ilium,
m os ischii, n os pubis, o femur, p patella, q tibiotarsus,
r fibula, s intertarsaal gewricht met laterale en mediale
meniscus, t tarsometatarsus en u carina.
gebruiken om te zwemmen, is de scapula zeer
breed. Bij de struisvogel is de scapula erg klein en
vergroeid met het coracoïd. Het coracoïd is het
stevigst en loopt beiderzijds van de craniodorsale
punt van het sternum naar het schoudergewricht.
Dit bot voorkomt dat tijdens contractie van de pec-
torale musculatuur de borstkas wordt gecompri-
meerd. De clavicula ligt craniaal van het coracoïd.
De beide claviculae zijn aan de ventrale zijde met
elkaar verbonden en vormen samen de furcula (het
vorkbeen). Door middel van een stevige bindweef-
selstreng is de symphysis van de furcula verbon-
den met het craniale deel van het sternum. Aan de
dorsale zijde sluiten de claviculae aan mediaal van
de dorsale uiteinden van de coracoidea. Bij enkele
vogelsoorten (bijvoorbeeld sommige papegaaien)
ontbreekt de clavicula. Op de plaats waar de sca-
pula, het coracoïd en de clavicula samenkomen
bevindt zich het foramen triosseum. Door dit fo-
ramen triosseum loopt de eindpees van de diep
gelegen pectorale spier (m. supracoracoideus), die
aanhecht aan de dorsale zijde van de humerus.
Hierdoor kan de diep gelegen pectorale spier zor-
gen voor de opwaartse slag van de vleugel. De op-
pervlakkig gelegen pectorale spier (m. pectoralis)
zorgt voor de neerwaartse slag. De m. supracora-
coideus wordt omgeven door een stevig bindweef-
selkapsel, waardoor de spier niet kan expanderen.
Bij plotselinge overmatige activiteit van de spier
kan dit aanleiding geven tot ophoping van inter-
stitieel vocht, waardoor de druk in het spierkapsel
toeneemt. Dit kan leiden tot circulatiestoornissen,
zelfs tot ischemische spiernecrose. Deze afwijking
is bekend bij kalkoenen en slachtkippen (‘Oregon
muscle disease’). Ook in de humane geneeskunde
is dit zogenaamde ‘compartimentsyndroom’ be-
kend.
Het skelet van de vleugel bestaat uit de humerus,
ulna/radius, carpalia, het os carpometacarpale ii en
iii en de digiti mani.
De humerus is luchthoudend en staat in verbin-
ding met de claviculaire luchtzak. Bij een fractuur
van de humerus is vaak onderhuids lucht te palpe-
ren. Als complicatie van een humerusfractuur kan
er bloed of ontstekingsmateriaal in de claviculaire
luchtzak terechtkomen. De ulna is bij vogels, an-
ders dan bij zoogdieren, groter dan de radius.
Bij geleewiekte vogels heeft amputatie, indien
lege artis uitgevoerd, plaatsgevonden van het deel
van de vleugel net distaal van de proximale verbin-
ding tussen carpometacarpale ii en iii.
Om de vleugels goed te kunnen onderzoeken,
moeten deze worden gespreid (zie afb. 28.5). Voor
het spreiden van de vleugel van een duif worden de
toppen van de vingers onder tegen de slagpennen
gehouden, terwijl de duim boven de vleugel ligt.
Het carpale gewricht wordt vervolgens gestrekt
door er met de palm van de hand tegenaan te druk-
ken. Bij postduiven mag de vleugel dus niet wor-
den gespreid door met duim en wijsvinger de slag-
pennen vast te pakken en hieraan te trekken. Gelet
wordt op de slagpenrui en op eventuele afwijkin-
gen (zie onder Verenkleed). Men moet onderscheid
maken tussen groeistoornissen en mechanische
beschadigingen van de slagpennen.
De onderzijde van de vleugel wordt geïnspecteerd
op de aanwezigheid van ectoparasieten. Deze zijn
vaak zichtbaar te maken door de dekveertjes die de
onderzijde van de slagpennen bedekken wat weg
te blazen. Bij de postduif kunnen de lange luis (Co-
lumbicola columbae) en de schachtmijt (Falculifer ros-
tratus) worden aangetroffen. Schachtmijten vindt
men vooral langs de schacht van de (witte) slagpen-
nen; ze zijn het beste zichtbaar te maken door de
gespreide vleugel tegen het licht te houden. De
parasieten zijn dan zichtbaar als puntjes langs de
schacht.
Bij de gespreide vleugel moet ook inspectie van
de huid in het okselgebied plaatsvinden. Deze
28 Vogels
plaats is de dunst bevederde plaats van het lichaam
en soms treden hier ontstekingen op.
Nadat veren en huid van de vleugel zijn geïnspec-
teerd, beoordeelt men de passieve beweeglijkheid.
Elk gewricht wordt vergeleken met het contralate-
rale gewricht.
Vervolgens worden de afzonderlijke gewrichten
van de vleugel gepalpeerd. Palpatie van het schou-
dergewricht is niet goed mogelijk. Als gevolg van
een ruptuur van de pees van de m. supracoracoi-
deus kan een subluxatie van het schoudergewricht
optreden.
Een overvulling van het ellebooggewricht bij
postduiven is vrijwel pathognomonisch voor para-
tyfus. Bij deze diersoort kunnen echter tumoren,
hematomen, luxaties of oude fracturen erg veel op
een chronische artritis van het gewricht lijken.
■
28.6.6 Poten
Het bekken heeft bij de meeste soorten ventraal
geen symphysis. De beide legbeentjes wijken tij-
dens het eileggen geheel van elkaar. Bij de grote
loopvogels, zoals de struisvogel, bestaat er wel een
symphysis pelvis.
Het pootskelet is erg simpel, vergeleken met
dat van zoogdieren, door fusie van de tarsalia met
enerzijds de tibia en anderzijds de metatarsus. De
op deze wijze ontstane beenderen heten respec-
tievelijk tibiotarsus en tarsometatarsus. Het ge-
wricht tussen deze twee botten is het intertarsale
gewricht. Dit intertarsale gewricht bevat bij vrij-
wel alle vogelsoorten een laterale en een mediale
meniscus. De relatieve lengte en sterkte van tibio-
tarsus en tarsometatarsus verschilt bij de diverse
vogelsoorten. Veelal is de tibiotarsus langer dan de
tarsometatarsus. Bij de kanarie is de tarsometatar-
sus dun en lang en bij deze diersoort fractureert
dit bot eerder dan de tibiotarsus. Bij de grasparkiet
is de tarsometatarsus kort en dik. Hier fractureert
dan ook de tibiotarsus eerder. Bij veel vogelsoorten
ziet men de ontwikkeling van een spoor aan de me-
diale zijde van het distale uiteinde van de tarsome-
tatarsus (vooral bij mannetjes).
De anatomie van de vogelvoet varieert aanzien-
lijk. Het maximale aantal tenen is vier. Sommige
soorten hebben maar drie tenen, terwijl onder meer
de struisvogel twee tenen heeft. De rangschikking
van de tenen is sterk afhankelijk van de functie. Er
kan een hoofdverdeling worden gemaakt in grijp-
tenen (voor klimmen en vastgrijpen van takken of
prooidieren), loop- of waadtenen en zwemtenen.
Vogels met grijptenen hebben vier tenen waarvan
drie naar voren en één naar achteren gericht (kana-
rie, havik), of twee naar voren en twee naar achte-
319
ren (papegaai). Bij vogels met loop- of waadtenen
is de achterste teen rudimentair of verdwenen (ver-
dwijnen van de grijpfunctie), terwijl er vaak sprake
is van oppervlaktevergroting van de overige tenen
(langer worden, vliezen tussen de tenen, bij het
sneeuwhoen zelfs bevederde tenen). Bij zwemtenen
zien we goed ontwikkelde zwemvliezen tussen de
drie naar voren gerichte tenen en een rudimentaire
vierde teen (eend), goed ontwikkelde zwemvliezen
tussen vier naar voren gerichte tenen (aalscholver)
of goed ontwikkelde zwemlobben op vier naar vo-
ren gerichte tenen (meerkoet).
De huid van de vogelpoot vertoont sterke gelijke-
nis met de schubben van een reptiel. Bij sommige
vogelsoorten is het loopbeen bevederd.
Het onderzoek van de poten omvat inspectie
van de huid en nagels, inspectie en palpatie van de
musculatuur en inspectie, palpatie en passieve be-
weging van het skelet. Net als bij de vleugels wordt
de linker met de rechter kant vergeleken. Bij ver-
denking op neurologische afwijkingen kan dit on-
derzoek worden uitgebreid met een neurologisch
onderzoek.
Bij elke geringde vogel moet worden gekeken of
de ring niet te strak zit. Vaak is er sprake van een
ophoping van vuil onder de ring waardoor deze te
strak komt te zitten. Bij postduiven met een beve-
derd loopbeen treden problemen met de ring vaker
op dan bij duiven met een niet-bevederd loopbeen.
Indien er vuil onder de ring zit, moet dit worden
verwijderd. Afknelling van de circulatie kan acuut
optreden en tot verlies van het distale deel van de
poot leiden.
Een huidafwijking die frequent bij vogels wordt
waargenomen betreft een verdikking en schilfe-
ring van de huid van het loopbeen ten gevolge van
een infectie met schurftmijten (Cnemidocoptes).
Bij afwijkingen ter plaatse moet dan ook altijd een
huidafkrabsel worden gemaakt voor microscopisch
onderzoek. De onderzijde van de voet moet niet
worden overgeslagen bij het onderzoek. Afwijkin-
gen die kunnen worden waargenomen, zijn bevrie-
zing, verbranding en abcesvorming aan de onder-
zijde van de voet (‘bumblefoot’).
Een afwijking die, anders dan bij andere diersoor-
ten, regelmatig bij vogels wordt waargenomen, is
gewrichtsjicht. Soms kan men de uraatophopingen
door de huid zien schemeren.
Bij de kip worden de spreidreflexen van de poten
als volgt onderzocht. De aan de vleugels gefixeerde
kip laat men plotseling met een snelle beweging
een stuk zakken. Een normale reactie is dat het
dier de poten en de tenen strekt. Een andere reflex
wordt opgewekt door het lichaam van een aan de
vleugels gefixeerd dier met een snelle polsbewe-
320 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
ging omhoog te werpen, waarbij de pols nagenoeg
op de plaats blijft. Een normale reflex is dat de po-
ten tegen het lichaam worden aangetrokken.
■
28.6.7 Romp
Het onderzoek van de romp omvat het onderzoek
van het verenkleed, van de huid en van de borsthol-
te. Als hiertoe een indicatie bestaat, kan eventueel
worden afgesloten met een cloacaal onderzoek.
Huid en huidderivaten van de romp
Boven op de rug, net craniaal van de inplanting van
de staartpennen, bevindt zich bij vele vogelsoorten
de stuitklier, glandula uropygii. Vooral bij enkele
watervogels is deze klier sterk ontwikkeld. Bij an-
dere vogelsoorten (bijvoorbeeld bij de amazonepa-
pegaai) is de ontwikkeling van de klier beduidend
minder, terwijl bij sommige soorten (bijvoorbeeld
bij de struisvogel) de klier geheel afwezig is. Soms
bevindt zich een krans van veertjes rond de uit-
monding van de klier. Met het vettige secretum van
de klier wordt uitdroging van het keratine van de
veren voorkomen. Bovendien is het secretum anti-
microbieel actief.
Het secretum van de stuitklier bevat 7-dehydro-
cholesterol. Nadat het secretum door de snavel over
het verenkleed is verspreid, wordt het onder in-
vloed van ultraviolet licht omgezet in provitamine
D3, dat in chemisch evenwicht is met vitamine
D3. Op deze manier zijn vogels, mits zij worden
blootgesteld aan zonlicht, in staat zelf vitamine D3
te maken.5 Opname van dit vitamine vindt plaats
tijdens de verzorging van het verenkleed. Door ge-
brek aan zonlicht hebben kooivogels een grotere
behoefte aan vitamine D3 in hun voeding dan hun
wilde soortgenoten.
De stuitklier is te inspecteren door de dekveren
ter plaatse op te tillen. Dit is het gemakkelijkst te
bereiken door de staartpennen naar ventraal te
drukken en de dekveren, die dan iets uitsteken,
naar voren te klappen. Vooral bij grasparkieten
worden afwijkingen van de stuitklier waargeno-
men (tumor of ontsteking). Bij postduiven is het
belangrijk om de omgeklapte dekveertjes goed
te inspecteren door ze één voor één terug te laten
vallen. Men controleert op de aanwezigheid van
de stuitluis (Campanulotes bidentatus compar). Deze
parasiet kan ernstige onrust bij de duiven veroor-
zaken. Dit onderzoek moet snel geschieden, daar
deze parasieten de neiging hebben om weg te krui-
pen voor het licht.
Bij de postduif worden de staartpennen gecontro-
leerd door de vleugelpunten onder de staartpennen
te brengen en vervolgens de twee buitenste staart-
pennen naar lateraal te bewegen tussen duim en
wijsvinger van beide handen, waardoor de staart
als een waaier uitspreidt (afb. 28.17). De staartpen-
nen worden op dezelfde wijze beoordeeld als de
slagpennen. Vogels die worden gehouden op gazen
roosters of vogels die in volières zitten met dwars
verlopende spijlen, hebben vaak gerafelde of afge-
broken staartpennen.
Bij het onderzoek aan de ventrale zijde van de vogel
wordt gelet op de aanwezigheid van oude dons- of
dekveren, de huid ter plaatse van de pectorale mus-
culatuur en de kleur van de pectorale spieren.
Een postduif wordt aan de onderzijde bekeken
nadat de vogel vanuit de normale fixatiehouding
(zie § 28.5) ondersteboven is gedraaid. Hiertoe
wordt de vogel met de andere hand dan die waarin
de duif zich bevindt, over de rug vastgepakt, zoda-
nig dat met de duim en wijsvinger van deze hand
de tenen gestrekt worden gehouden. Nu kan deze
hand worden gedraaid, waardoor de duif op zijn
rug op de palm van de hand en de pols van de on-
derzoeker rust. Het onderzoek vindt plaats door
met de volle hand tegen de ligging van alle dek-
veren in te strijken. Het ‘oud dons’ is zichtbaar als
veertjes die donkerder zijn dan de rest. De aanwe-
zigheid van ‘oud dons’ wijst erop dat het dier gedu-
rende enige tijd niet in conditie is geweest.
De huid over de pectorale musculatuur kan bij
veel vogelsoorten worden beoordeeld door de ve-
ren die de borstbeenkam bedekken naar lateraal
te schuiven. Normaal gesproken is deze huid zeer
dun. Bij sommige vogelsoorten ontwikkelt zich op
deze plaats tijdens de broedperiode onder invloed
van het prolactine een ‘broedplek’, die wordt ge-
kenmerkt door hyperemie en oedeemvorming. De
broedplek bevordert de warmteoverdracht van het
ouderdier op de eieren. Afhankelijk van de vogel-
soort wordt de broedplek gezien bij het mannetje,
Afbeelding 28.17
Spreiden van de staartpunten.
28 Vogels
het vrouwtje of bij beide geslachten. Bij pinguïns
worden de eieren bebroed boven op de goed ge-
vasculariseerde (plat)voeten in een abdominale
huidplooi. Bij eenden en ganzen is de huid over de
pectorale musculatuur bedekt met (dons)veren en
ontwikkelt zich geen broedplek; de eieren worden
warm gehouden door ze te bebroeden in een nest
dat bekleed is met donsveren die uit de borsthuid
worden getrokken.
Bij de postduif wordt door duivenliefhebbers veel
waarde gehecht aan het onderzoek van deze huid
en de onderliggende musculatuur. De huid zelf
moet dun en doorschijnend zijn en er mogen geen
schilfertjes op zitten. Bij duiven in goede conditie
kan in de huid een dwars op de borstbeenkam ver-
lopende vene worden gezien. Deze vene tekent zich
aan het caudale einde van het sternum als een rode
stip tegen de witte borstbeenkam en wordt door
duivenhouders ‘vormstip’ genoemd. De spieren die
door de huid heen goed zichtbaar zijn, moeten bij
de postduif roze van kleur zijn. Een blauwpaars-
achtige verkleuring van de borstspieren wordt door
de duivenliefhebber niet graag gezien en wordt
geassocieerd met een slechte vliegconditie (‘blauw
vlees’). De oorzaak van deze blauwe verkleuring is
onbekend.
Borst-buikholte
Bij een ruimte-innemend proces ter plaatse van het
abdomen moet onderscheid worden gemaakt tus-
sen subcutane processen (vervetting, tumor) en een
dikte in de buikholte. Dit kan men doen door de
borstbeenkam naar caudaal te vervolgen. Bij intra-
abdominale processen is er veelal sprake van een
scherpe overgang ter plaatse van het caudale einde
van het borstbeen, terwijl subcutane processen
vaak doorlopen tot over de pectorale musculatuur.
Vooral bij kleine vogelsoorten ziet men vaak
organen door de relatief dunne buikwand heen
schemeren als de veertjes aan de ventrale zijde,
caudaal van het borstbeen, terzijde worden gebla-
zen. Bij kanaries is normaal een 2 mm brede rand
van de lever zichtbaar net achter de caudale rand
van het sternum. Bij een infectie met Lankesterella
(synoniem: Atoxoplasma) kan een vergroting van
de lever optreden; vandaar de populaire benaming
‘groteleverziekte’ voor atoxoplasmose bij kanaries.
Bij een enteritis kan men vaak de rode dunne darm
door de buikwand zien schemeren.
De afstand tussen de legbeentjes en het caudale
einde van het sternum, die gemeten wordt door
deze structuren met het midden van de vingertop-
pen van wijsvinger en middelvinger te palperen en
door de afstand tussen het midden van de nagels
met een liniaal te meten, kan een aanwijzing geven
321
voor ruimte-innemende processen in de buikholte.
Normaal bedraagt deze afstand bij de postduif en
de grijze roodstaartpapegaai maximaal 3 cm en bij
de kanarie, grasparkiet en Gould’s amadine maxi-
maal 1 cm.
Bij palpatie van het abdomen is meestal alleen de
maag te voelen. Bij zaadetende vogels is de spier-
maag stevig. Soms kan men de steentjes in de ven-
trale blindzak van de spiermaag tegen elkaar voe-
len knarsen. Bij vleesetende vogels is de spiermaag
te voelen als een meer pasteuze massa. Bij grote
vogelsoorten kan soms net de rand van de lever cau-
daal van het sternum worden gepalpeerd. De ove-
rige organen zijn normaal niet te palperen, behalve
soms een ei in het oviduct vlak voor het leggen.
De afstand tussen de beide legbeentjes bedraagt
normaal gesproken enkele millimeters. Bij vrou-
welijke vogels gaan de legbeentjes uit elkaar staan
rond het eileggen. Ook bij pathologische verande-
ringen in de buikholte (zowel bij mannelijke als bij
vrouwelijke vogels) kunnen de legbeentjes te wijd
uit elkaar staan.
Auscultatie van de borst-buikholte kan soms ab-
normaliteiten aan het licht brengen.
Cloacaal onderzoek
Bij de inspectie kijkt men of de veren in de omge-
ving van de cloaca niet bezoedeld zijn met faeces
of bloed. De huid rond de cloaca wordt beoordeeld
op eventueel aanwezige ontstekingsverschijnselen
en er wordt gelet op in het oog springende afwij-
kingen (prolaps van oviduct of cloaca; penisprolaps
bij de mannetjes van sommige vogelsoorten, bij-
voorbeeld de woerd). Bij de kanarie kan men aan de
hand van het uitwendige aspect van de cloaca het
geslacht vaststellen.
Het cloacaal toucher kan uiteraard alleen bij de
wat grotere vogelsoorten worden uitgevoerd en
wordt verricht als hiertoe een indicatie bestaat. Dit
onderzoek wordt verricht met een vinger die is be-
dekt met een vingercondoom of een handschoen,
voorzien van glijmiddel. Bij sommige vogelsoor-
ten (b.v. Anseriformes, Struthioniformes) kan men
aan de hand van de grootte van de phallus van het
mannelijke dier het geslacht vaststellen (afb. 28.18).
Voorts kan men bij ruimte-innemende processen in
de buikholte met behulp van een cloacaal toucher
het proces beter karakteriseren. Concrementen in
de cloaca kan men eveneens met behulp van dit on-
derzoek vaststellen. Als het eileggen niet vordert,
kan cloacaal onderzoek worden verricht om de aard
van de eischaal en de positie van het ei nader te on-
derzoeken. Bij kleine vogelsoorten waarbij cloacaal
toucher niet mogelijk is, kan men de cloaca inwen-
dig inspecteren met een otoscoop.
322 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 28.18
Geslachtsbepaling bij de wilde eend. Bij de woerd is de
spiraalvormige phallus uitstulpbaar door met duim en
wijsvinger druk uit te oefenen lateraal van de cloaca.
■
28.7 Lichaamstemperatuur en
thermoregulatie
De lichaamstemperatuur wordt bij vogels niet rou-
tinematig opgenomen, maar kan onder bepaalde
omstandigheden wel belangrijke informatie ople-
veren. Over verhogingen van de lichaamstempera-
tuur bij vogels en de klinische betekenis hiervan
is veel minder bekend dan bij zoogdieren. Vooral
over het verloop van de lichaamstemperatuur bij
ziekte zijn weinig gegevens beschikbaar. Sommige
bacteriële en virale infecties kunnen, zeker als ze
gepaard gaan met een septikemie, koorts veroorza-
ken. Ook kan door een onvermogen om voldoende
warmte aan de omgeving af te geven hyperthermie
ontstaan. Er zijn voorts fysiologische en patholo-
gische condities bekend waarbij hypothermie kan
optreden.
De normale lichaamstemperatuur bij vogels is
in het algemeen hoger dan bij zoogdieren, hoewel
er veel uitzonderingen zijn op deze regel. Bij de
meeste vogelsoorten varieert de lichaamstempera-
tuur tussen 40° en 43°C. De lichaamstemperatuur
van de grote loopvogels (struisvogel, emoe, nandoe)
is lager (37-39°C). Dit geldt eveneens voor enkele
duikende vogelsoorten, zoals pinguïns. De letale
lichaamstemperatuur bij vogels ligt tussen 46° en
47°C.
De hersenen zijn het meest gevoelig voor hoge
temperaturen. Sommige vogels, inclusief de duif,
zijn in staat dit gevoelige weefsel relatief koel te
houden, terwijl de rest van het lichaam een hogere
temperatuur heeft. Dit wordt bereikt door afkoe-
ling van het arteriële bloed dat naar de hersenen
stroomt door veneus bloed, afkomstig van de kop,
ogen en bovenste luchtwegen in het rete mirabile
ophthalmicum. Evenals de hond en de kat bescher-
men vogels zich tegen hyperthermie door ver-
damping van vocht in de respiratietractus. Hierbij
kunnen twee verschillende soorten ademhaling
worden onderscheiden: thermische polypneu (of
thermische tachypneu; zie ook hoofdstuk 8) en
buccofaryngeaal fladderen.
Door het uitgebreide pulmonale luchtzaksysteem
bij vogels zijn deze diersoorten zeer goed in staat
om de totale ventilatie te verhogen zonder dat de
parabronchiale ventilatie toeneemt. De beweging
van de ademhalingsspieren leidt echter weer tot
warmteproductie.
Bij buccofaryngeaal fladderen treden snelle rit-
mische bewegingen op van de slijmvliezen in het
keelgebied, die extra worden doorbloed. Deze
bewegingen zijn zeer oppervlakkig, waardoor de
kans op hyperventilatie en daardoor beïnvloeding
van de bloedgassen (respiratoire alkalose) mini-
maal is. De benodigde energie voor de bewegingen
van het keelgebied is bovendien gering, waardoor
ook de warmteproductie gering is. Bij de vogelsoor-
ten waarbij beide vormen van respiratoire warmte-
afgifte gelijktijdig voorkomen, is de frequentie van
het buccofaryngeaal fladderen meestal hoger dan
die van de thermische polypneu.
Andere vormen van warmteafgifte aan de om-
geving kunnen onder bepaalde omstandigheden
ook een belangrijke rol spelen. Vooral gedurende
het vliegen kan de warmteafgifte aan de omgeving
door middel van convectie groot zijn. De uitge-
strekte vleugels zorgen voor een vergroting van het
lichaamsoppervlak. De onderkanten van de vleu-
gels zijn slecht bevederd en goed gevasculariseerd.
Bij sommige vogelsoorten is het warmteverlies via
de goed gevasculariseerde poten belangrijk. Zitten-
de vogels kunnen de warmteafgifte door convectie
vergroten door de vleugels op te tillen. Vogels heb-
ben geen zweetklieren, maar kunnen wel in be-
perkte mate water via de huid verdampen.
Vogels kunnen zich beschermen tegen lage
omgevingstemperaturen door middel van verschil-
lende mechanismen. De meest extreme vorm is de
jaarlijkse migratie van bepaalde wilde vogelsoor-
ten naar zuidelijke gebieden. Een ander bekend
fenomeen ter bescherming tegen koude is het
‘bolzitten’. Door contractie van de mm. arrectores
plumarum worden de donsveren recht overeind
28 Vogels
gezet, waardoor de dikte en daardoor de isolerende
werking van het verenkleed toeneemt. Sommige
vogels die aangepast zijn aan het leven op of in
het water (eenden resp. pinguïns) hebben behalve
het verenkleed ook een dikke laag subcutaan vet.
Een speciale vorm van isolatie wordt gezien bij de
bruine pelikaan, die over de gehele romp een uit-
gebreid systeem van subcutaan gelegen luchtzak-
ken bezit.
Vooral vogels die langdurig in koud water ver-
blijven, vertonen vasculaire aanpassingen die het
warmteverlies moeten beperken. In extreme vorm
kunnen deze bestaan uit een speciale vasculaire
structuur, het rete mirabile. De structuur bestaat
uit een netwerk van arteriën en venen die dicht
tegen elkaar aanliggen en waarin het bloed in
tegengestelde richting stroomt. Door dit tegen-
stroomprincipe wordt het koudere terugstromen-
de veneuze bloed opgewarmd door het warmere
arteriële bloed. Dank zij dit mechanisme wordt
de temperatuur van het distale uiteinde van de
extremiteit lager, waardoor de warmteafgifte aan
de omgeving afneemt. Warmteafgifte via dezelfde
extremiteit kan plaatsvinden als het veneuze bloed
terugstroomt via subcutaan gelegen venen.
De cloacale lichaamstemperatuur vertoont bij vogels
een circadiaan ritme. Het verschil tussen dag en
nacht hangt onder andere samen met het lichaams-
gewicht. Zo bedraagt het verschil in lichaamstem-
peratuur tussen dag en nacht bij kolibri’s (3 g) 8°C6,
terwijl dit bij struisvogels (100 kg) minder dan 1°C
bedraagt.7 De lichaamstemperatuur is het hoogst
tijdens dat deel van de dag waarop de meeste
activiteit plaatsvindt. Zo is de lichaamstempera-
tuur bij uilen ’s nachts hoger. De fluctuatie van
de lichaamstemperatuur is gecorreleerd aan de
fluctuatie van de daglichtlengte en wordt geregu-
leerd via de epifyse. Behalve de dagelijkse tempe-
ratuurfluctuaties kennen sommige vogelsoorten
ook seizoensfluctuaties. De Europese nachtzwaluw is
hier een voorbeeld van. Deze soort kent een echte
winterslaap, gepaard gaand met een daling van de
lichaamstemperatuur (hibernatie, torpor). Deze
soort kan een lichaamstemperatuur van 5-8°C over-
leven. Het op eigen krachten ontwaken is echter
pas mogelijk vanaf een omgevingstemperatuur
tussen 13° en 20°C.
Behalve de bovenbeschreven fysiologische da-
lingen van de lichaamstemperatuur die de vogels
moeten beschermen tegen uitputting van hun
energiereserves, kan een daling van de lichaams-
temperatuur bij alle vogelsoorten worden waar-
genomen na een periode van vasten. Vogels die als
patiënt worden aangeboden hebben vaak om deze
reden een hypothermie.
323
Belangrijk voor de vogelpraktijk is dat de meeste
vogelsoorten binnen een bepaald bereik van de
omgevingstemperatuur hun energieverbruik con-
stant kunnen houden: de thermoneutrale zone. Om
zieke vogels zo min mogelijk te overbelasten, is het
wenselijk om deze patiënten te huisvesten bij een
temperatuur die ligt tussen de boven- en onder-
grens van deze thermoneutrale zone (onderste en
bovenste kritische temperatuur). Voor veel kleine
vogelsoorten, zoals de zebravink (10 g), ligt de ther-
moneutrale zone tussen 32° en 40°C. Bij grotere vo-
gelsoorten ligt de thermoneutrale zone lager. Voor
de postduif (400 g) ligt deze tussen 18° en 32°C en
voor de kip (2000 g) tussen 10° en 25°C. Genoemde
grenzen van de thermoneutrale zone gelden voor
vogels met een intact verenkleed. Het is bekend
dat de onderste kritische temperatuur bij ruiende
vogels hoger ligt dan bij vogels met een volledig ve-
renkleed. Hetzelfde geldt uiteraard voor operatie-
patiënten waarbij een deel van het verenkleed voor
operatieve doeleinden is verwijderd.
Gedehydreerde vogels zijn niet goed in staat om
door verdamping overtollige warmte kwijt te raken
en mogen dus zeker niet in een te warme ruimte
worden behandeld.
De lichaamstemperatuur moet altijd worden
opgenomen bij vogels die in stupor/coma worden
aangeboden, bij ‘lekke’ watervogels (zie onder
Verenkleed) en bij vogels die door een andere oor-
zaak de isolerende werking van hun verenkleed
hebben verloren. Ook tijdens langdurige narcose is
bewaking van de lichaamstemperatuur van belang
(zo nodig de dieren opwarmen!).
Vanwege de grote temperatuurvariatie en de re-
latief hoge lichaamstemperaturen bij vogels zijn
de in de humane geneeskunde en diergeneeskunde
gebruikte kwikthermometers ongeschikt voor
gebruik bij vogels. Zeer geschikt daarentegen zijn
elektronische thermometers voorzien van een flexi-
bele meetsonde met kleine diameter. Het tempera-
tuur opnemen bij vogels is niet geheel zonder risi-
co: als niet de nodige voorzichtigheid in acht wordt
genomen, kan de wand van de cloaca gemakkelijk
worden geperforeerd.
■
28.8 Notatie
De gegevens van het anamneseformulier kunnen,
aangevuld met de gegevens verkregen door nadere
vragen, worden genoteerd op een onderzoekstatus
voor vogels. Hierop kunnen ook de bevindingen
van het lichamelijk onderzoek worden genoteerd
(zie cd-rom).
324 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

■
28.9 Verder onderzoek den) ontwikkeld voor nader onderzoek. Dit betreft
onder meer beeldvormende diagnostiek8, bloedon-
Evenals voor de hond en de kat zijn ook voor vogels derzoek (hematologie9, biochemie10), endoscopie11
diverse methoden (met referentiewaarden en -beel- en elektrocardiografie.12

Literatuur

1 Del Hoyo J, et al. Handbook of the birds of the world, dl 1. Barcelona: Lynx, 1993.
2 Lessels K, Mateman C. Molecular sexing of birds. Nature 1996; 383: 761-2.
3 Van Nie GJ, Lumeij JT, Dorrestein GM, et al. Tuberculose bij roofvogels (i) Tijdschr
Diergeneeskd 1982; 107: 563-72.
4 Williams D. Ophthalmology. In: Ritchie BW, Harrison GJ, Harrison LR, eds. Avian
medicine. Principles and application. Lake Worth (Fl): Wingers, 1994; 676.
5 Hou HC. Relation of preen gland of birds to rickets iii. Site of activation during
irradiation. Chin J Physiol 1931; 5: 11-8.
6 Lasiewski RC. Body temperature, heart rate and breathing rate and evaporative
water loss in hummingbirds. Physiol Zool 1964; 37: 212.
7 Crawford EC Jr, Schmidt-Nielsen K. Temperature regulation and evaporative
cooling in the ostrich. Am J Physiol 1967; 212: 347.
8 McMillan MC. Imaging techniques. In: Ritchie BW, Harrison GJ, Harrison LR, eds.
Avian medicine. Principles and application. Lake Worth (Fl): Wingers, 1994; 246-
326.
9 Campbell TW. Hematology. In: Ritchie BW, Harrison GJ, Harrison LR, eds. Avian
medicine. Principles and application. Lake Worth (Fl): Wingers, 1994; 176-98.
10 Lumeij JT. Avian clinical biochemistry. In: Kaneko JR, Harvey JW, Bruss ML, eds.
Clinical biochemistry of domestic animals; 5th ed. San Diego: Academic Press,
1997; 857-84.
11 Taylor M. Endoscopic examination and biopsy techniques. In: Ritchie BW,
Harrison GJ, Harrison LR, eds. Avian medicine. Principles and application. Lake
Worth (Fl): Wingers, 1994; 223-45.
12 Lumeij JT, Ritchie BW. Cardiology. In: Ritchie BW, Harrison GJ, Harrison LR, eds.
Avian medicine. Principles and application. Lake Worth (Fl): Wingers, 1994; 695-
722.
Bijlage: Instructies voor de eigenaar

1 Als het een ‘kooivogel’ betreft, verdient het aanbeveling de niet-schoongemaakte

kooi mee te nemen bij het bezoek aan de dierenarts. Het onderzoek van de kooi
kan vaak waardevolle informatie opleveren voor het stellen van een diagnose.
2 Indien mogelijk dient 24 uur voor het bezoek aan de dierenarts de bodem van
de kooi te worden bedekt met waspapier. Zo kan tijdens het bezoek een goede
indruk worden verkregen omtrent het aantal en de aard van de uitwerpselen van
de patiënt. Bovendien is het eenvoudig om vanaf het waspapier monsters van de
uitwerpselen te verzamelen voor nader onderzoek.
3 Maak voorafgaand aan het bezoek aan de dierenarts een lijst van aan de patiënt
verstrekte voedingsmiddelen, inclusief de toevoegingen en de respectievelijke
hoeveelheden. Als de vogel meer dan normaal drinkt, verdient het aanbeveling
de opgedronken hoeveelheid water per dag nauwkeurig te meten met behulp van
een huishoud-maatbeker. De verpakking en een kleine hoeveelheid van het voe-
der en de eventuele toevoegingen moeten worden meegenomen.
4 Maak een lijst van de aan de patiënt verstrekte geneesmiddelen (middel én dose-
ring). Neem eventueel nog aanwezige medicijnen mee naar de dierenarts.
5 Maak vóór het transport naar de dierenarts het waterbakje leeg en hang het weer
in de kooi op, om morsen tijdens het transport te voorkomen. Ook verdient het
aanbeveling het eventueel aanwezige grit vóór het transport uit de kooi te ver-
wijderen, om te voorkomen dat de patiënt zich ten gevolge van stress tijdens het
transport gaat overeten aan het grit.
6 Tijdens het transport moet de kooi worden bedekt met een deken om afkoeling te
voorkomen en om de patiënt rustig te houden.
7 Als de vogel erg zwak is, verwondingen heeft of zenuwverschijnselen vertoont,
verdient het aanbeveling eventuele schommels te verwijderen en de zitstokken
lager te plaatsen.
8 Bij postduiven, volièrevogels, of andere vogels die niet in een kooi worden gehou-
den, is het van belang een verzamelmonster van de ontlasting mee te nemen uit
de verschillende hokken of volières.
9 Als het een niet-alledaagse soort betreft, verdient het aanbeveling gegevens over
de soort, de ondersoort of het ras, het geslacht en de leeftijd van de vogel zo nodig
thuis na te zoeken, zodat hierover bij de dierenarts geen misverstanden hoeven te
bestaan.
 29 Kleine zoogdieren:
konijn, cavia, chinchilla, goudhamster,
muis, rat, gerbil, fret en nerts
J.T. Lumeij
Anamnese en lichamelijk onderzoek bij de kleine
zoogdieren verschillen in principe niet van die bij
de hond of kat. De detailverschillen in (de moge-
lijkheden van) het onderzoek worden hoofdzake-
lijk bepaald door het verschil in grootte tussen de
diverse diersoorten en verschillen in anatomie en/
of fysiologie. Ook wat betreft huisvesting en voe-
ding bestaan verschillen, zodat deze aspecten in de
anamnese de nodige aandacht moeten krijgen.
In dit hoofdstuk wordt niet per diersoort een
kant-en-klaar protocol voor onderzoek aange-
boden; in plaats daarvan worden verschillen in
vergelijking met hond en kat vermeld. Voor de
grote lijn van het onderzoek en een gedetailleerde
beschrijving van de uitvoering van het onderzoek
wordt verwezen naar hetgeen hierover ten aan-
zien van hond en kat is gezegd. Als eerste wordt
het hanteren van de diverse kleine zoogdieren be-
sproken.
■
29.1 Hanteren en technieken
Sommige knaagdieren hebben een ontsnappings-
mechanisme ontwikkeld om aan predatoren te ont-
komen. Hiermee moet rekening worden gehouden
bij het hanteren. Voorbeelden van dieren met een
ontsnappingsmechanisme zijn de muis, de rat, de
gerbil en de chinchilla.
Bij de eerste drie soorten kan de staarthuid van de
staart afstropen indien de dieren aan het uiteinde
van de staart worden opgepakt. Vooral bij de gerbil
is dit nogal eens het probleem. Bij de chinchilla is
het fenomeen ‘fur slip’ bekend. Dit kan optreden
ten gevolge van stress tijdens het hanteren. Door
het effect van adrenaline op de mm. arrectores pi-
lorum kunnen hele plukken haar uitvallen. Het
duurt ongeveer vijf maanden voordat de uitgeval-
len haren vervangen zijn door nieuwe met de oor-
spronkelijke lengte.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_29, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Konijn (Oryctolagus cuniculus)
Het skelet van het konijn is zeer fragiel. Het
totale gewicht van het skelet bedraagt 8% van het
lichaamsgewicht (bij een kat is dit ongeveer 13%).
Indien ondeskundig met konijnen wordt gemani-
puleerd, kunnen gemakkelijk fracturen of luxaties
optreden van de lumbale wervels (meestal L7), met
als gevolg paralysis posterior. Konijnen moeten dus
altijd goed worden gefixeerd om tegenspartelen te
voorkomen.
Hoewel dit zelden voorkomt, kunnen oudere
rammelaars en primaire voedsters met een sterk
territoriaal gedrag mensen bijten. In het algemeen
moet men meer beducht zijn voor het krabben
met de nagels. Om deze reden verdient het aanbe-
veling konijnen niet met opgestroopte mouwen te
hanteren. Men kan een konijn oppakken door één
hand langs de zijkant van het dier onder de achter-
poten te brengen terwijl men met de andere hand
het nekvel van het dier vastpakt. Het konijn wordt
vervolgens opgetild en met één beweging wordt
de kop tussen de arm en het lichaam gedrukt (afb.
29.1a). Fixatie kan ook geschieden door de kop
van het dier met de elleboog te fixeren, terwijl de
hand van dezelfde arm de achterkant omvat (afb.
29.1b). Konijnen mogen nimmer aan de oren wor-
den opgetild. (Indien men een konijn optilt met
beide handen rond de thorax, beginnen de dieren
vaak met de achterpoten te slaan en kunnen ze
daarmee de onderzoeker verwonden of hun rug
beschadigen.)
Voor het afnemen van een bloedmonster of het inbren-
gen van een maagsonde zonder assistentie van
iemand die het dier vasthoudt, kan men konijnen
fixeren in een speciaal hiervoor ontworpen kistje
(afb. 29.2) of in een nylon fixatiezak voor katten.
Konijnen kunnen in een soort hypnose worden
gebracht door ze uitgestrekt op hun rug neer te
leggen. Vervolgens wordt de ventrale zijde van de
328 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
A den afgenomen uit de v. jugularis. Na scheren en
B Oraal toedienen van medicijnen via het diastema
Afbeelding 29.1
a Correct oppakken van een konijn.
b Fixatie van een konijn.
Afbeelding 29.2
Fixatie van een konijn in een fixatiekistje.
thorax en buik in caudale richting zachtjes geaaid
en wordt de kop licht achterover gebogen.
Uit het oor kan men zowel arterieel als veneus
bloed afnemen. Bloedafname kan op diverse ma-
nieren geschieden. Voor routinebloedonderzoek
wordt het konijn door een helper goed gefixeerd
(als alternatief kan een fixatiekistje worden ge-
bruikt) en wordt met behulp van een vacuümsys-
teem en een 27G-naald (0,45 mm) bloed afgenomen
uit de laterale oorvene (marginale vene), nadat de
haren ter plaatse zijn geschoren of geplukt en de
huid is gedesinfecteerd met alcohol. Ook kan de
centraal verlopende a. auricularis worden gebruikt.
Hoewel lastiger uit te voeren, kan ook bloed wor-
desinfecteren met alcohol wordt op dezelfde wijze
als bij hond en kat bloed afgenomen, of het dier
wordt op de rug gelegd met de kop juist over de
rand van de tafel, waarna het bloed uit de v. jugu-
laris wordt afgenomen. In die houding geraakt het
konijn in een soort hypnosetoestand (zie eerder).
Intraveneuze injecties kunnen worden gegeven in
de v. cephalica, de v. saphena of de laterale oorvene.
Voor verblijfskatheters worden de v. saphena, de v.
cephalica of (bij voedsters) de laterale thoraxvene
aanbevolen. Ook kan de v. jugularis hiervoor wor-
den gebruikt. De femur leent zich goed voor in-
traossale katheters zoals bij het fret.
(tandloze ruimte tussen snijtanden en kiezen) met
behulp van een tuberculinespuit gaat vaak zeer
goed. Ook via een maagsonde kunnen medicijnen
worden ingegeven. Men gebruikt als sonde een
soepele plastic urinekatheter met een diameter van
2 tot 3,5 mm. Men meet de afstand van de mond
tot aan de laatste rib en markeert deze lengte op
de sonde. Vervolgens plaatst men een mondhoutje
met centraal gat ter plaatse van het diastema. Om
het slikken tijdens het inbrengen te bevorderen
blaast men in de sonde op het moment dat de punt
zich in de pharynx bevindt. De maagsonde wordt
zeer voorzichtig doorgeschoven tot in de maag.
Indien er weerstand wordt gevoeld is de sonde
mogelijk in de trachea ingebracht. Voordat men
vloeistoffen appliceert moet eerst worden gecon-
troleerd of er maagsap is terug te zuigen (afb. 29.3).
Ook kan, zoals bij de kat, gebruik worden gemaakt
van een dunne maagsonde die via de neus wordt
ingebracht.
De urineblaas is bij konijnen goed te katheterise-
ren. Bij katheterisatie van de rammelaar maakt
men gebruik van een katheter met een diameter
van 1 tot 2,5 mm (1-5 kg). De penis moet goed wor-
den uitgestulpt. Na behandeling met xylocaïne-
spray wordt de katheter ingebracht. Bij de voedster
wordt een katheter gebruikt met een doorsnede
van 2 mm. Door met de duim ventraal van de vulva
druk uit te oefenen of door het pluisje ventraal van
de vagina zorgvuldig aan te trekken, kan de vagina
29 Kleine zoogdieren
Afbeelding 29.3
Inbrengen van een maagsonde bij een konijn met behulp
van een mondhoutje.
goed worden uitgestulpt. Na sprayen met xyloca-
ine wordt de katheter langzaam glijdend schuin
verticaal over de ventrale vaginawand in de urethra
geschoven. Indien weerstand wordt gevoeld, wordt
de katheter vervolgens horizontaal verder gescho-
ven. Dit laatste behoort zonder enige weerstand te
geschieden. Cystocentesis met een 23 tot 25 gauge
naald (zie ook § 25.2.2) is eveneens mogelijk (zie
ook § 25.4).
Cavia (Cavia porcellus)
Cavia’s zijn soms moeilijk te vangen. De dieren
moeten met de volle hand onder de thorax worden
opgepakt terwijl het lichaam met de andere hand
wordt ondersteund (afb. 29.4). Indien de thorax
of het abdomen van dorsaal wordt omvat, kan dit
aanleiding geven tot long- of leverbeschadiging.
Cavia’s zullen zelden bijten, maar ze zijn erg be-
weeglijk en luidruchtig, enigszins vergelijkbaar
met biggetjes.
Bij sommige cavia’s is het mogelijk bloed uit de v.
jugularis te verkrijgen. De methode is identiek aan
de methode die bij hond en konijn wordt gebruikt.
Bloed kan ook worden afgenomen uit de zoge-
naamde femorale driehoek. Het dier wordt hiertoe
in rugligging gefixeerd. Het bloed is arterieel of
veneus. Intraveneuze injecties kunnen worden
gegeven in de v. saphena en soms in de oorvene.
Transilluminatie en een zeer fijne naald (27 G) zijn
voor de laatste techniek essentieel. Bloedafname en
intraveneuze toediening van medicijnen kunnen
ook geschieden via de v. cephalica of de v. saphena.
329
Afbeelding 29.4
Correct vasthouden van een cavia.
De huid van de cavia is erg stevig, vooral op de rug.
Hier moet men op bedacht zijn bij het geven van
subcutane injecties in dit gebied.
Orale toediening van medicijnen gaat gemak-
kelijk met behulp van een tuberculinespuit via het
diastema. Met behulp van een flexibele katheter en
een mondhoutje of een stompe canule kan ook de
maag worden gesondeerd.
Katheterisatie van de blaas is zowel bij zeugjes
als bij beertjes mogelijk met een katerkatheter. Bij
beertjes treedt echter vrijwel altijd een ejaculatie op
waardoor de katheter verstopt raakt. Cystocentesis
met een 25G-naald is eveneens mogelijk.
Chinchilla (Chinchilla laniger)
Bij het hanteren van chinchilla’s moet men bedacht
zijn op ‘fur slip’ (zie eerder). Het beste kan men het
dier optillen aan de staart en het in een vloeiende
beweging op de onderarm zwaaien (afb. 29.5). Een
chinchilla kan, evenals een rat, rond de thorax wor-
den omvat. Chinchilla’s kunnen over een afstand
van ongeveer 75 cm urine wegspuiten indien ze in
het nauw worden gebracht. Wees hierop bedacht
bij het hanteren.
De oorvenen kunnen worden gebruikt voor bloed-
afname en het geven van injecties met behulp van
een 25- of 27G-naald. Orale toediening van medi-
cijnen gaat eenvoudig met een tuberculinespuit
via het diastema. Indien de dieren niet stil willen
zitten, kunnen ze in een handdoek worden gerold.
Cystocentesis met een 25G-naald is mogelijk.
330 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

dier bij de staart (niet aan het uiteinde, zie eerder)

op te tillen en vervolgens op een ruwe ondergrond
te plaatsen. Wanneer het dier dan aan de staart ach-
terwaarts wordt getrokken, zal het zich schrapzet-
ten met de voorpootjes. Met de duim en wijsvinger
van de andere hand kan het dier nu in de nekhuid
worden gepakt en opgetild. De hand wordt in pro-
natiestand gebracht en de staart van de muis wordt
met de ringvinger of pink gefixeerd (afb. 29.6). In-
Afbeelding 29.5 dien onvoldoende nekhuid wordt vastgepakt, kan
Correct vasthouden van een chinchilla. de muis zich omdraaien en in de vingers bijten. In-
dien het dier te strak wordt vastgehouden, kan de
ademhaling worden belemmerd.

Bloedafname kan plaatsvinden uit de staartvene.

Hiertoe wordt de muis in een speciaal houdertje
gefixeerd (afb. 29.7). Ook kan via punctie van de
retrobulbaire plexus met een hematocrietcapillair
bloed worden verkregen. Hiertoe moet de muis
echter onder anesthesie worden gebracht. Door het
dier vervolgens in de nekhuid te pakken kan aan
beide zijden de v. jugularis worden dichtgedrukt,
waardoor stuwing van bloed in de kop plaatsvindt.
Afbeelding 29.6
Correct oppakken en fixeren van een muis. Door een afgebroken hematocrietcapillair via de
mediale ooghoek langs de oogbol in te brengen
kan de retrobulbaire plexus worden aangeprikt
Goudhamster (Mesocricetus auratus) (afb. 29.8). Nadat de stuwing is opgeheven en de
Hamsters moeten regelmatig worden gehanteerd capillair is verwijderd, houdt het bloeden vanzelf
om ze handtam te houden. Hamsters zijn nachtdie- op. Deze methode van bloed afnemen kan nadelige
ren en indien ze overdag plotseling worden gewekt gevolgen hebben voor de visus van het dier. Een
of ruw worden opgepakt, willen ze wel eens bijten. eveneens weinig elegante methode voor het ver-
Hamsters moeten solitair worden gehuisvest om krijgen van bloed, die bij proefdieren wel wordt ge-
vechten te voorkomen. Men kan hamsters oppak- bruikt, is het afsnijden van een puntje van de staart.
ken op dezelfde manier als een rat door met de
volle hand de thorax te omvatten. In het algemeen Voor het oraal toedienen van medicijnen kan ge-
zijn mannetjes gemakkelijker te hanteren dan bruik worden gemaakt van een geknopte canule,
vrouwtjes. Hamsters kunnen eenvoudig worden die tot in de maag kan worden gebracht. Nadat het
verplaatst met behulp van een blikje. Meestal krui- dier op bovenbeschreven wijze is gefixeerd met ge-
pen de dieren er zelf in.
Bloedafname kan plaatsvinden uit de retrobul-
baire plexus, na lokale of algehele anesthesie.
Kleine hoeveelheden bloed kunnen worden verza-
meld met behulp van een vaccinostyle of naald uit
de staart. Ook kan bloed worden afgenomen uit de
v. jugularis. Intraveneuze injecties kunnen worden
gegeven in de v. saphena. Bij subcutane injecties
moet rekening worden gehouden met de uitbrei-
ding van de wangzakken tot aan de schouder.
Het oraal toedienen van medicijnen kan geschie-
den met behulp van een stompe canule via het di-
astema.

Muis (Mus musculus) Afbeelding 29.7

De beste methode om een muis te pakken is het Aanprikken van de staartvene bij een muis.
29 Kleine zoogdieren 331

strekte nek, brengt men voorzichtig de geknopte

canule langs het verhemelte in (afb. 29.9). Hoeveel-
heden tot 0,1 ml kunnen oraal worden toegediend
via het diastema met een medicijndruppelaar. In
verband met het geringe spiervolume zijn intra-
musculaire injecties niet aan te bevelen. Subcutane
injecties kunnen worden gegeven in de huidplooi
waarmee het dier wordt gefixeerd. De laterale
staartvene leent zich voor intraveneuze injecties
nadat deze gedilateerd is in warm water of met een
gloeilamp. Hiertoe wordt de muis in een speciaal
houdertje gefixeerd. Voor het verkrijgen van urine
van een muis kan men het diertje ondersteboven
houden. Vaak beginnen de diertjes dan spontaan te
Afbeelding 29.8 urineren. Alleen al het hanteren is soms voldoende.
Aanprikken van de retrobulbaire plexus vanuit de mediale
ooghoek bij een muis. Rat (Rattus norvegicus)
De meeste rattenstammen zijn tam en gemakkelijk
te hanteren. Als eerste stap bij het oppakken laat
men de dieren even wennen aan de aanwezigheid
van de onderzoeker. Vervolgens kan de rat bij de
staartbasis (niet aan het uiteinde, zie eerder) wor-
den gepakt. Het dier zal willen weglopen, waarbij
het lichaam wordt gestrekt. Met de andere hand
wordt de rat nu omvat waarbij de duim onder de
kin en de wijsvinger om de nek van het dier wordt
gehouden (afb. 29.10). Vooral een goede plaatsing
van de duim is belangrijk. Door deze tegen de on-
derkaak te drukken, kan men bijtlustige ratten het
bijten beletten. Bij zware en drachtige dieren moet
het achterlichaam met de andere hand worden
ondersteund. Als hulpmiddel om ratten te fixeren
wordt ook wel gebruikgemaakt van plastic cilin-
ders. In de cilinder zijn allerlei openingen aange-
bracht om injecties te kunnen geven of bloedmon-
sters te verzamelen.
Afbeelding 29.9
Inbrengen van een geknopte canule in de maag van een Bloed kan men afnemen via orbitapunctie, zoals
muis. beschreven voor de muis. Bij de rat wordt de capil-
lair echter vanuit de dorsale conjunctiva in cau-
domediale richting gestoken. Ook kan de laterale
staartvene worden gebruikt voor het verzamelen
van een bloedmonster.
Het oraal toedienen van medicijnen kan, net als
bij de muis beschreven, gebeuren met behulp van
een geknopte canule.
Intraveneuze injecties kan men toedienen via de
laterale staartvene. De staartvene is echter in ver-
gelijking met de muis veel slechter te zien, vooral
bij oudere ratten. Door gedurende twee minuten
de staart te wrijven met alcohol kan men de opper-
vlakkige laag van verhoornde epitheelcellen ver-
wijderen waardoor de vene duidelijker zichtbaar
Afbeelding 29.10 wordt. Ook de v. saphena en de v. jugularis kunnen
Fixeren van een rat. worden gebruikt voor intraveneuze injecties.
332 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Gerbil (Merionus unguiculatus)
Een van de redenen waarom gerbils als proefdieren
worden gebruikt, is dat sommige stammen een ge-
netisch bepaalde aanleg hebben voor epileptiforme
aanvallen. Bij het hanteren van gerbils kan soms
een epileptiforme aanval worden geïnduceerd;
deze kan circa vijftien tot dertig seconden duren en
is erg indrukwekkend. Een dergelijke aanval gaat
spontaan over en behandeling is niet noodzakelijk.
Bij het hanteren, het afnemen van bloed en het toe-
dienen van medicijnen gaat men bij de gerbil op
dezelfde wijze te werk als bij de muis. Door de sterk
gepigmenteerde staart is echter het gebruik van de
staartvene voor klinische doeleinden moeilijk, in
tegenstelling tot bij de muis. Bij de gerbil kunnen
intraveneuze injecties het beste worden gegeven in
de v. femoralis.
Fret (Mustela putorius furo) en nerts (Mustela vison)
In tegenstelling tot wat veel mensen denken zijn
fretten geen wilde dieren, doch reeds duizenden
jaren gedomesticeerd, net zolang als cavia’s. De
meeste als huisdier gehouden fretten zijn gewend
om regelmatig te worden gehanteerd en zullen bij
het onderzoek weinig problemen opleveren. Fret-
ten hebben lange en scherpe tanden die diep in de
huid kunnen penetreren, dus wees bedacht op de
ontmoeting met een minder handzaam exemplaar.
Vooral bij zogende moertjes en jonge fretten moet
men erop bedacht zijn dat ze kunnen bijten.
Fretten kunnen, net als ratten, worden gehan-
teerd door met de volle hand de thorax te omvatten
en de duim onder de kin te plaatsen. Lastige dieren
kan men het beste met de volle hand in de nekhuid
(laten) pakken, terwijl de rest van het lichaam vrij
naar beneden hangt. Deze handgreep veroorzaakt
bij de meeste fretten een volledige ontspanning
waardoor een lichamelijk onderzoek mogelijk
wordt. Een bijkomend voordeel is dat de abdomi-
nale organen zich wat naar beneden (caudaal) ver-
plaatsen en makkelijker palpabel zijn. De aandacht
van lastige fretten kan worden afgeleid door ze te
laten likken aan een spuit met pasteuze voeding
(bijvoorbeeld Nutri-Cal). De meeste fretten vinden
dit zo lekker dat zij zich al likkend aan deze pasta
gewillig laten onderzoeken. Mocht een fret de on-
derzoeker bijten, dan moet niet de gebeten hand
worden teruggetrokken, doch de frettenbek moet
(door een assistent) worden geopend door duim
en wijsvinger in de mondhoeken van het fret te
duwen. Voor het hanteren van niet-gesocialiseerde
nertsen (bontproductie) wordt aanbevolen om zwa-
re (gewapende) leren handschoenen te gebruiken.
Bij het fret kan bloed worden afgenomen uit de v.
jugularis, de v. cava cranialis of de v. saphena. Arte-
rieel bloed kan worden verkregen uit de a. caudalis
aan de ventrale zijde van de staart. Bij sommige
fretten is het wenselijk een isoflurane inhalatie-
anesthesie te gebruiken bij de bloedafname. Voor
een jugulair bloedmonster wordt het fret door een
assistent in borstligging gefixeerd met de hals naar
dorsaal en de voorpoten over de rand van de tafel
(zie ook § 25.3.1). Na scheren en desinfecteren met
alcohol (zie ook § 25.2.4) kan na stuwing ter hoogte
van de borstingang aan de laterale halsvlakte de v.
jugularis worden gezien. Met behulp van een 22G-
naald en een vacuümsysteem met 3 ml vacuümbuis-
je kan hieruit een bloedmonster worden verzameld.
Bij sommige fretten is de hoeveelheid subcutaan
vet zo groot dat de vene niet zichtbaar kan worden
gemaakt. De methode die dan kan worden gebruikt
is punctie van de v. cava cranialis bij het in ruglig-
ging gefixeerde fret, waarbij de voorpoten langs de
thorax naar achteren, en de kop over de rand van
de tafel naar beneden zijn gestrekt. Een 25G-naald
wordt craniomediaal van en halverwege de eerste
rib ingebracht. Nadat de huid is gepenetreerd,
wordt het vacuümbuisje aangeprikt en de naald in
de richting gestoken van de contralaterale heup-
kom. Voorzichtig wordt de naald doorgeduwd tot-
dat het vacuümbuisje zich met bloed vult. Indien
de naald tot aan de conus is ingebracht zonder dat
het vacuümbuisje zich met bloed vult, wordt de
naald langzaam teruggetrokken. Vaak zal bij het
terugtrekken plotseling bloed in het buisje begin-
nen te stromen. Op dit moment moet de naald
worden stilgehouden zodat het buisje zich verder
kan vullen. De v. saphena aan de laterale zijde van
de achterpoot net boven de hak of de v. cephalica
aan de voorpoot kan na scheren van de huid en
desinfecteren met alcohol (zie ook § 25.2.4) worden
gebruikt voor het verzamelen van een kleine hoe-
veelheid bloed.
De a. caudalis kan het beste worden aangeprikt
nadat het fret enige tijd in een warme ruimte is ge-
plaatst om de circulatie te bevorderen. Vervolgens
wordt het dier op de rug gefixeerd en wordt een
21G-naald ingebracht in de groeve aan de ventrale
zijde van de staart en 2 à 3 mm in de diepte in de
richting van het lichaam gestoken. Met deze tech-
niek kan 3-5 ml bloed worden verzameld. Na bloed-
afname moet enige tijd druk worden uitgeoefend
op de punctieplaats om nabloeding te voorkomen.
Hoewel bloedafname bij het fret via punctie van de
retro-orbitale plexus en via het kort afknippen van
een teennagel mogelijk is, worden deze technieken
in de kliniek niet gebruikt.
Urine kan bij een fret worden verzameld na spon-
tane lozing op een glad oppervlak, of bij mictie via
manuele druk op de blaas. Ook is cystocentesis met
29 Kleine zoogdieren
een 25G-naald een goede optie. Het katheteriseren
van de blaas bij fretten is lastig maar niet onmoge-
lijk. Blaaskatheterisatie gebeurt onder anesthesie.
Bij het vrouwelijke dier bevindt zich de urethrale
opening op ongeveer 1 cm craniaal van de clito-
ris. Er wordt een katheter van 3.5 french (zie ook
§ 25.2.2) met mandrijn gebruikt. Bij het mannelijke
fret kan de J-vormige bocht aan het distale einde
van het bacculum (os penis) bij de katheterisatie
problemen veroorzaken. Hier wordt een katheter
zonder mandrijn gebruikt.
Intraveneuze injecties worden gegeven in de v.
cephalica, de v. saphena en soms de v. jugularis. Ver-
blijfskatheters worden bij fretten onder anesthesie
geplaatst. Ook kan een intraossale katheter in het
femur worden gebracht. Hiertoe wordt een spinale
naald (20 G) ingebracht mediaal van de trochanter
major in distale richting.
Een maagsonde kan bij het fret worden inge-
bracht via een mondhoutje met een centraal gat.
■
29.2 Anamnese
Aan de hand van een anamneseformulier voor de
eigenaar wordt getracht een zo compleet mogelijke
anamnese te verkrijgen. Omdat infectieziekten bij
kleine zoogdieren in het spel kunnen zijn, is het
wenselijk behalve de anamnestische gegevens, die
waardevol zouden kunnen zijn voor een indivi-
dueel ziek dier, ook informatie te verkrijgen over
eventuele andere dieren die met de patiënt in aan-
raking zijn geweest.
Bij een groepsprobleem moeten aanvullende vra-
gen worden gesteld over de morbiditeit, de mor-
taliteit, de leeftijd en de sekse van de aangetaste
dieren en over de verschijnselen. Uiteraard zijn we
ook geïnteresseerd in het absolute aantal dieren
met verschijnselen.
Bij de anamnese van het individuele dier wordt
gevraagd naar de voeding (bron en samenstelling,
opslag, fabricagedatum, toevoegingen, hoeveelheid
recente wijzigingen) en naar de huisvesting (hok-
type, plaatsing en formaat, voeder- en drinkwa-
tervoorziening, bodemtype, hygiëne, lichtregime,
ventilatie, temperatuur, vochtigheid) (tabel 29.1 en
29.2).
De cavia bijvoorbeeld is, net als de primaten, niet
in staat zelf vitamine C te synthetiseren (dit wordt
veroorzaakt door een genetisch bepaalde deficiëntie
van het leverenzym L-gluconolactonoxidase, een
van de enzymen die nodig zijn voor de vorming van
L-ascorbinezuur uit D-glucose). Er zijn caviavoeders
in de handel waarin vitamine C in een betrekkelijk
333
stabiele vorm aanwezig is. Wordt echter de houd-
baarheidstermijn van drie maanden overschreden,
dan zal het gehalte aan vitamine C in het voer te
laag zijn om de behoefte van 16 mg/kg/dag te dek-
ken. Vaak wordt in de behoefte aan vitamine C van
cavia’s, die als gezelschapsdier worden gehouden,
voorzien door het verstrekken van koolsoorten of
wortelen. Ook kan vitamine C in het drinkwater
worden verstrekt (200 mg/l).
Cavia’s (en ook wel ratten) zijn erg kieskeurig wat
hun eten betreft. Gedurende de eerste levensdagen
leert de cavia te discrimineren tussen voer en niet-
voer. Voerveranderingen op oudere leeftijd kunnen
om deze reden leiden tot anorexie, omdat ze het
nieuwe voer niet kennen (neofobie). Zeker in het
terminale stadium van de dracht, wanneer de ener-
giebehoefte groot is, kan dit aanleiding geven tot
ernstige problemen (acetonemie). Plotselinge ver-
anderingen van voer kunnen bij alle dieren met een
gecompliceerde maag-darmflora, zoals konijnen en
knaagdieren, leiden tot digestieproblemen omdat
de maag-darmflora zich moet aanpassen aan het
gewijzigde substraat. Om deze reden dienen wijzi-
gingen in de voedersamenstelling over een periode
van ten minste vijf dagen te worden doorgevoerd.
Konijnen die ad libitum met pellets worden gevoed
zijn vaak erg vet en neigen soms tot dunne ontlas-
ting omdat de vertering niet optimaal verloopt. Het
is beter deze dieren gerantsoeneerd te voeren. Om
enteropathieën te voorkomen, moeten voldoende
ruwe vezels in het dieet aanwezig zijn, bijvoor-
beeld in de vorm van hooi. Alhoewel hooi niet strikt
noodzakelijk is in de voeding voor cavia’s, vermin-
dert het wel de kans op het zogenaamde haarbijten
(‘barbering’). Dit haarbijten door dominante dieren
wordt ook gezien bij muizen en gerbils. In voorko-
mende gevallen is het belangrijk te weten door wie
het (de) dier(en) word(t)(en) verzorgd. Kleine kinde-
ren vergeten nog wel eens hun gezelschapsdier eten
of drinken te geven, hetgeen soms fatale gevolgen
kan hebben. De beschikbaarheid én de opname van
zowel water als voedsel dienen te allen tijde gron-
dig te worden gecontroleerd in gevallen van ver-
magering, dehydratie of sterfte zonder een andere
aanwijsbare oorzaak. Soms wordt het drinkwater
gechloreerd (2 ml van een 5,25% hypochlorietoplos-
sing per 10 liter drinkwater) of aangezuurd tot een
pH van 2,5 (2,6 ml geconcentreerde HCl per 10 l wa-
ter) ter voorkoming van verspreiding van bacteriële
infecties (Pseudomonas).
Sommige hoktypen predisponeren voor ziekten.
Voetzoolproblemen bij cavia’s en konijnen treden
frequent op bij roostervloeren. Bij cavia’s die niet
van jongs af aan gewend zijn om op roostervloeren
te lopen treden gemakkelijk pootfracturen op. On-
 334

Tabel 29.1 Enkele fysiologische en zoötechnische gegevens van kleine zoogdieren

diersoort levensduur volwassen adem- polsfre- rectale tempe- relatieve droog voer/dag wateropname/
in jaren gewicht halings- quentie tempera- ratuur vochtig- dag
(max) (g) frequentie tuur verblijf heid
(˚C) (˚C) (%)

konijn 5-10 (15) 900-9000 32-60 120-325 37,5-39,5 15-19** 50 3-4 g/100 g 5-10 ml/100 g
(rasafhankelijk) gerantsoeneerd (90 ml/100 g
ad lib hooi tijdens lactatie)

cavia 4-5 (8) 么 900-1200 42-104 230-280 37,2-39,5 18-23 50-70 5-6 g/100 g 10 ml/100 g
乆 700-900

chinchilla 10 (20) 么 400-500 – 700–750 36,1-37,8 15-21 – – –

乆 500-600

hamster 1½-2 (4) 么 85-130 33-135* 250-500* 35,5-38,9 19-23 40-60 10-12 g/100g 8-10 ml/100 g
Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

乆 95-150

muis 1-2 (4) 么 20-40 94-216 325-780 36,5-38,0 19-23 45-70 15 g/100 g 15 ml/100 g
乆 20-60 (ad lib)

rat 2-3 (5) 么 267-500 63-179 250-500 35,6-38,9 19-23 60-80 10 g/100g 10-12 ml/100 g
乆 225-325 (ad lib)

gerbil 2-4 (8) 么 50-130 90-160 200-600 35,8-39,0 18-24 <50 5-10 g/100 g 4-7 ml/100 g
乆 50-55 (ad lib)

fret 5-8 (13) 么 1350-2700 30-40 180-250 37,8-40,0 15-19** – ad lib –

乆 450-900

nerts (11) 么 1700-2200 38,8

乆 800-1000

* ademhalings- en polsfrequentie en ook lichaamstemperatuur dalen aanzienlijk bij de hamster tijdens hibernatie.
** konijn en fret zijn gevoelig voor hoge temperatuur; plaats ze nooit in de volle zon.
29 Kleine zoogdieren 335

Tabel 29.2 Richtlijn voor de huisvesting van muizen als proefdier. Bron: Voorlopig Advies
van de Raad van Europa ETS 123; GT 123(2000) 57. Tabellen met gelijksoortige
gegevens voor ratten, gerbils, hamsters, cavia’s, konijnen en fretten staan in
bijlage 1 van dit boek

Lichaams- Minimale Minimale Vloeropper-

gewicht vloeroppervlakte kooihoogte vlakte per dier
(g) (cm2) (cm) (cm 2)

In voorraad en = 20 330 12 60
gedurende de procedure 21-25 330 12 70
26-30 330 12 80
> 30 330 12 100

Tijdens het fokken 330 12

Monogaam paartje
of trio.
Voor elk extra vrouwtje
met nest 180 cm2 extra

Voorraad bij fokker * <20 950 12 40

kooigrootte 950 cm2

Kooigrootte 1500 cm2 <20 1500 12 30

*Gespeende muizen mogen in deze hoge dichtheid worden gehouden gedurende de korte periode na het spenen,
onder voorwaarde dat de ruimte voldoende groot is en voldoende verrijkt is. Er mogen geen aanwijzingen zijn voor
aantasting van gezondheid en/of welzijn.

der slechte hygiënische omstandigheden kan bij
konijnen gemakkelijk een urineuze dermatitis ont-
staan (urinebrand) in het anogenitale gebied. Om
vechten te voorkomen, moeten rammelaars na het
spenen individueel worden gehuisvest. Voedsters
dienen op een leeftijd van drie maanden van elkaar
te worden gescheiden. Indien verscheidene volwas-
sen mannetjesmuizen samen worden gehuisvest,
kunnen ten gevolge van vechtpartijen uitgebreide
verwondingen ontstaan.
De dieren dienen te zijn gehuisvest in voldoende
grote kooien met de juiste temperatuur en voch-
tigheidsgraad (zie tabel 29.1 en 29.2). Konijnen, ca-
via’s en fretten kunnen slecht tegen temperaturen
boven de 28°C. Indien deze dieren ’s zomers in het
volle zonlicht staan, kan dit leiden tot hyperther-
mie. Langdurige blootstelling aan hoge temperatu-
ren is een bekende oorzaak van fertiliteitsstoornis-
sen bij rammelaars en van embryonale sterfte bij
drachtige voedsters.
De ventilatie dient zodanig te zijn dat er een
luchtverversing van ongeveer tienmaal per uur
wordt bereikt.
Het lichtregime kan duidelijk invloed hebben op
de reproductieresultaten. Zo is een verkorting van
de fotofase in de herfst van nadelige invloed op de
reproductieresultaten van konijnen, terwijl met
een constante fotofase van veertien tot zestien uur
gedurende het gehele jaar met vrouwelijke konij-
nen kan worden gefokt.
Een aandoening bij ratten van 7-15 dagen oud
die wordt gezien bij een lage luchtvochtigheid,
zoals kan voorkomen in de wintermaanden in ver-
warmde ruimten, is ‘ringtail’. De staart dient bij
ratten mede voor de thermoregulatie. Bij een re-
latieve luchtvochtigheid lager dan 20% kan er een
storing optreden in het regelmechanisme van de
microcirculatie in de staart, hetgeen leidt tot ring-
vormige insnoeringen ten gevolge van ischemie.
Staartnecrose distaal van de insnoering(en) kan het
gevolg zijn.
Er moet worden geïnformeerd of er een quaran-
taineprocedure wordt gehanteerd bij de introduc-
tie van nieuwe dieren.
Het vragen naar de leeftijd van de patiënt is es-
sentieel omdat veel kleine zoogdieren slechts een
beperkte levensduur hebben (zie tabel 29.1). Bij
sommige diersoorten vraagt men ook naar de vac-
cinatiestatus. Zo kan bij het konijn worden ge-
ent tegen myxomatose en ‘rabbit haemorrhagic
336 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
disease’ (rhd, ook wel aangeduid als ‘viral hae-
morrhagic disease’: vhd), bij nerts en fret tegen
hondenziekte, rabiës en botulisme type C, en bij de
nerts verder tegen ‘mink viral enteritis’ (met kat-
tenziektevaccin).
■
29.3 Lichamelijk onderzoek
■
29.3.1 Algemene indruk
Speciaal bij diersoorten waarbij een uitgebreid
lichamelijk onderzoek door de afmetingen van de
soort moeilijk uitvoerbaar is, is een minutieuze
observatie van het dier, liefst in een voor het dier
vertrouwde omgeving, belangrijk. Nauwgezet die-
nen de punten van de algemene indruk (hoofdstuk
7) te worden nagelopen. Zo kan men de gang van
een dier pas beoordelen als men het dier ook in-
derdaad laat lopen. Bij het beoordelen van de loco-
motie moet men weten hoe de soort zich normaal
voortbeweegt. Het konijn maakt bijvoorbeeld met
de voorpoten een loopbeweging terwijl de achter-
poten een gelijktijdige sprongbeweging maken.
Het fret heeft een zeer eigenaardige manier van
voortbewegen. De rug is zodanig gekromd dat het
voor pathologisch aangezien zou kunnen worden
door iemand die niet weet hoe deze soort zich
normaal voortbeweegt. Bij de rat en het konijn
wordt nogal eens als gevolg van ziekte een scheve
kopstand waargenomen. Als hier niet bewust naar
wordt gekeken, kan deze belangrijke afwijking
over het hoofd worden gezien. Een hibernerende
hamster ligt opgerold en lijkt in coma of zelfs
dood. Hamsters gaan in hibernatie in perioden
van een tot drie dagen bij een temperatuur van
6°C of lager. Dergelijke dieren moet men dus eerst
opwarmen en proberen wakker te maken voordat
men kan concluderen of er iets ernstigs aan de
hand is. Bij intacte fretten bestaat er een seizoens-
afhankelijke variatie van de hoeveelheid lichaams-
vet, waardoor zij ’s winters 40% meer kunnen we-
gen dan ’s zomers.
■
29.3.2 Algemeen onderzoek
Adembewegingen
Na een algemene indruk van de patiënt te hebben
vastgelegd, kijkt men eerst naar ademhalingsfre-
quentie, -type en -ritme en daarna manipuleert
men pas met het dier. Dit gebeurt liefst in een voor
het dier vertrouwde omgeving. Nagegaan wordt
of de ademhaling voor het dier normaal of afwij-
kend is onder de gegeven omstandigheden. Het zal
duidelijk zijn dat men dit alleen kan na veelvuldig
observeren van de ademhaling van gezonde dieren.
Tabel 29.1 geeft enige referentiewaarden.
Pols (en hartauscultatie)
Palpatie van de perifere pols is door de geringe
afmetingen van kleine zoogdieren vaak niet moge-
lijk. Bovendien is het tellen van de hartfrequentie
eigenlijk alleen bij het konijn mogelijk, omdat de
andere in tabel 29.1 genoemde dieren daarvoor een
te hoge frequentie hebben. Bij het konijn kan de
pols worden opgenomen zowel aan de a. femoralis
als aan de a. auricularis (centrale oorarterie) (afb.
29.11). De polsfrequentie van een konijn in rust be-
draagt 120-150/min; bij excitatie kan de pols snel
oplopen tot 200-300/min. Bij het konijn is de ictus
cordis palpabel in de tweede, derde en vierde inter-
costale ruimte links en rechts (L > R). Auscultatie
van het hart kan plaatsvinden links in de vierde in-
tercostale ruimte en rechts in de derde intercostale
ruimte. Bij het fret ligt het hart tussen de zesde en
achtste rib.
Temperatuur
De temperatuur moet worden opgenomen met een
aangepaste (eventueel digitale) thermometer (zie
ook § 4.2). Glasthermometers worden vanwege het
risico van breken niet aanbevolen. Door het hoge
metabolisme en het grote lichaamsoppervlak in
relatie tot het gewicht van kleine (zoog)dieren is
het opnemen van de temperatuur essentieel tij-
dens anesthesie. De temperatuur kan dan zeer snel
dalen, indien geen maatregelen zijn getroffen. Bij
het inbrengen van de thermometer kan men bij het
konijn links en rechts in het perineum met secreet
gevulde huidplooien waarnemen, de fossae ingui-
nales. Dit secreet wordt uitgescheiden door de in-
guïnale klieren. Het secretum bevat feromonen, die
onder meer dienen voor het markeren van het ter-
Afbeelding 29.11
Opnemen van de perifere pols aan de a. auricularis bij
het konijn.
29 Kleine zoogdieren
ritorium. Bij mannelijke cavia’s bevinden zich links
en rechts van de anus perianale klieren, die in de
anus uitmonden. Vooral bij oudere beertjes geven
deze kliertjes wel eens aanleiding tot problemen
door accumulatie van secretum in de anus. Fretten
hebben sterk ontwikkelde anaalzakken met een
sterk ruikende en geelgekleurde inhoud.
Vacht, huid en nagels
Behalve hetgeen hierover bij de hond en de kat is ge-
zegd, zijn nog enkele specifieke zaken van belang.
Onder invloed van oestrogenen vindt bij het fret
een synchronisatie van de haargroei plaats en be-
vinden zich veel haren in de telogene fase. Loopse
fretten verliezen derhalve veel haar. Pas als de
loopsheid (door o.a. dekking) wordt beëindigd,
vindt weer nieuwe haargroei plaats en wordt de
vacht weer voller.
Bij konijnen, vooral oude voedsters, bevindt zich
in de keelstreek een goed ontwikkelde huidplooi
die wam wordt genoemd. De wam kan vooral bij
oudere voedsters groot worden en met een abces
worden verward. Soms kunnen in de wam harde
stukjes vet worden gepalpeerd. Wat verder craniaal
ligt de kinklier. Deze produceert evenals de inguï-
nale (perianale) klieren feromonen.
Volwassen mannetjeshamsters hebben donker
gepigmenteerde plekken ter hoogte van de heu-
pen. De huid is daar wat ruw, met stugge, donkere
haren. Hier liggen de heupklieren. Bij seksuele op-
winding wordt de vacht rond deze klieren vochtig
en begint het dier op deze plaats te krabben en te
schuren. De geurstoffen uit de heupklieren dienen
onder meer voor afbakening van het territorium.
Bij vrouwtjeshamsters zijn de heupklieren veel
minder ontwikkeld. Waarschijnlijk zijn bij het
vrouwtje de klieren alleen maar actief tijdens de
oestrus.
Bij de gerbil bevindt zich aan de ventrale zijde
van het abdomen, vlak bij de navel, een dergelijke
klier, die een geelbruin secretum met muskusach-
tige geur secerneert. Deze klier is gevoelig voor
androgenen en daarom bij het mannetje groter dan
bij het vrouwtje.
Bij fretten wordt tijdens de voortplantings-
periode een verhoogde secretie van de talgklieren
gezien, wat leidt tot een sterkere geur in deze
periode, een vettere vacht en een geelachtige ver-
kleuring van de ondervacht.
Omdat (sub)cutane abcessen of tumoren nogal
eens worden waargenomen bij de kleine zoogdie-
ren, wordt routinematig de (sub)cutis van het ge-
hele dier systematisch gepalpeerd om eventuele ab-
normaliteiten te kunnen opsporen. De uitbreiding
van de processen dient nauwkeurig te worden afge-
337
tast en omschreven (zie ook § 4.1.2). Tevens worden
de plaatsen onderzocht waar men lymfknopen kan
verwachten (mandibulaire, axillaire, popliteale en
inguïnale lymfeknopen).
Het onderzoek van de mammae wordt eveneens
in dit stadium van het onderzoek uitgevoerd (zie
tabel 29.2). Bij muis en rat komen frequent mam-
matumoren voor. Een eventuele mastitis kan ge-
makkelijk over het hoofd worden gezien als de
mammae niet bewust worden onderzocht (konijn
en cavia). Omdat het mammaweefsel zich bij de
muridae vrij ver kan uitstrekken, kunnen tumo-
ren van dit weefsel op de meest vreemde plaatsen
optreden, zoals ter hoogte van de scapula of in de
nabijheid van de vulva. Bij dieren die wangzakken
bezitten (hamster) moet uiteraard onderscheid
worden gemaakt tussen fysiologisch gevulde wang-
zakken en abnormaliteiten. Het onderzoek op ver-
groting van lymfknopen vindt gelijktijdig plaats.
Bij de rat kunnen depots van bruin vet in het ven-
trale cervicale gebied worden verward met speek-
selklieren of lymfknopen. Bij verdenking op een in-
fectie met mijten kan het, naast onderzoek van de
laesie zoals bij hond en kat beschreven, zinvol zijn
enkele haren rond de neus of achter de oren met be-
hulp van een mosquitoklemmetje uit te trekken en
vervolgens microscopisch te bekijken. Vaak vinden
we hier een concentratie van mijten (muis).
Het beoordelen van de huidkleur kan zeker bij
witte dieren informatie verschaffen over respiratie
en circulatie. Vooral tijdens anesthesie is bij deze
dieren de kleur van de neus en de voetzolen een
belangrijke graadmeter voor de oxygenatie van
het bloed. Een gele huidkleur (icterus) kan worden
gezien bij te hoge concentraties circulerend biliru-
bine. Bij een dermatitis kan de verkleuring van de
vacht soms een aanwijzing geven voor het oorza-
kelijk agens. Bij een infectie met Pseudomonas aerugi-
nosa veroorzaakt het bacteriële pigment pyocyanine
een blauwgroene verkleuring (‘blue fur disease’ bij
het konijn).
Tijdens het algemeen onderzoek van kleine zoog-
dieren moet altijd de turgor van de huid worden
gecontroleerd, omdat bij ziekten (of verstopping
van de drinkwaternippel) de dieren snel uitdrogen.
Door de manier van huisvesten zijn de nagels
van de kleine zoogdieren vaak erg lang. Ze dienen
regelmatig te worden geknipt. Men kijkt ook naar
eventuele laesies van de voetzolen (cavia) of de hak-
ken (konijn) die kunnen optreden door zoötechni-
sche tekortkomingen.
Bij het fret, het konijn en de rat wordt de uitwen-
dige gehoorgang en de oorschelp routinematig on-
derzocht op het vóórkomen van korstvorming door
mijtinfecties.
338 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Slijmvliezen
Routinematig worden mond en conjunctivale
slijmvliezen onderzocht. Ook worden (meer dan
bij hond en kat) de genitale slijmvliezen bekeken,
om de volgende redenen: 1 vaststelling van het ge-
slacht, 2 eventueel bepaling van het tijdstip van de
cyclus bij vrouwelijke dieren en 3 uitsluiting van
infecties (spirochetose, konijn). De kleur van de
sclerae wordt, indien mogelijk, eveneens beoor-
deeld. Konijnen hebben een goed ontwikkeld derde
ooglid. Aan de achterzijde hiervan bevindt zich de
klier van Harder met een kleine witte ventrale lob,
en een grote gekleurde dorsale lob. Deze klier is bij
rammelaars groter dan bij voedsters, vooral in de
voortplantingstijd.
De slijmvliezen van kleine knaagdieren zijn
moeilijk te beoordelen. Bij deze dieren moet vaak
worden volstaan met een beoordeling van de
huidskleur. Bij het konijn en het fret kan ook wor-
den gekeken naar de capillaire (her)vullingstijd
(zie § 8.2.5).
Buikpalpatie
In tegenstelling tot hetgeen hierover met betrek-
king tot de hond en de kat werd gezegd (hoofdstuk
2), behoort de buikpalpatie bij de kleine zoogdie-
ren te worden gezien als een onderdeel van het al-
gemeen onderzoek, daar het weinig tijd vraagt en
een grote gevoeligheid heeft.
Bij het konijn wordt de rechter helft van het ab-
domen geheel door de dikke darm in beslag geno-
men, evenals het ventrale derde gedeelte van de lin-
ker helft van het abdomen. De dunne darm bevindt
zich in het dorsale deel van de linker buikhelft. Bij
gezonde dieren voelt men de dikke darm als een
weke deegachtige massa. Het colon descendens is
herkenbaar aan de keutels, die als een ketting in dit
deel van de dikke darm palpabel zijn. Bij obstipatie
kan men grote hoeveelheden feces palperen in de
dikke darm. Bij konijnen kan men, evenals bij kat-
ten, beide nieren palperen als boonvormige, glad
aanvoelende organen. De rechter nier is meestal
bedekt door de ribbenboog maar kan, meestal met
de middelvinger, naar caudomediaal worden ge-
bracht. De linker nier bevindt zich in het mediale
mesogastrium en is relatief goed verplaatsbaar. Bij
voedsters kan men eventueel drachtigheid vaststel-
len (zie verder). De blaas is palpabel in het ventrale
hypogastrium. Met nadruk wordt erop gewezen
dat de palpatie niet te ruw mag geschieden; dit zou
tot orgaanbeschadiging kunnen leiden. De maag
en de lever zijn onder normale omstandigheden
niet palpabel. Bij de muis en de rat is de lever wel
palpabel.
Normale ‘ruimte-innemende processen’, zoals
testikels of foeten, kunnen bij de muis door een
onervaren onderzoeker als abnormaal worden ge-
interpreteerd. Bij het fret is vaak een (te?) grote milt
palpabel; de klinische betekenis hiervan is ondui-
delijk.
■
29.3.3 Respiratieapparaat
Het onderzoek van het respiratieapparaat verloopt
bij de kleine zoogdieren in principe op dezelfde
wijze als bij de hond en de kat (hoofdstuk 9). Door
de geringe afmetingen van de kleine zoogdieren
zijn echter grote delen van het onderzoek technisch
niet uitvoerbaar. Enkele voor deze diersoorten spe-
cifieke zaken worden hier besproken.
Een rode neusuitvloeiing bij de rat en bij de ger-
bil wijst meestal niet op bloed. Bij deze diersoorten
wordt door de klier van Harder traanvocht gepro-
duceerd dat rijk is aan porfyrinen, die de rode kleur
van het traanvocht veroorzaken. Bij een excessieve
(gekleurde) tranenvloed (chromodacryorroe) wordt
(via de ductus nasolacrimalis) ook een gekleurde
neusuitvloeiing waargenomen. Het traanvocht fluo-
resceert onder ultraviolet licht.
Een neusuitvloeiing bij een konijn is bij het li-
chamelijk onderzoek niet altijd zichtbaar. Bij het
toiletteren wordt de neus namelijk met de voor-
pootjes schoongemaakt. Vaak is te concluderen dat
er sprake moet zijn van neusuitvloeiing omdat de
haren aan de binnenzijde van de voorpootjes aan
elkaar zijn gekleefd.
Inspectie van de nasopharynx is bij de kleinere
gezelschapsdieren alleen mogelijk na anesthesie,
en met gebruik van speciaal instrumentarium
(mondsperder en wangsperder) en een goede licht-
bron (hoofdlamp).
Percussie van de thorax is eigenlijk alleen bij het
konijn mogelijk met behulp van de ‘vinger-vinger-
methode’. Op beide thoraxhelften wordt langs twee
horizontale en drie verticale lijnen gepercuteerd,
zoals beschreven voor de hond en kat. De respectie-
velijke longgrenzen voor de drie horizontale lijnen
(halverwege scapula – schoudergewricht – halver-
wege humerus) zijn de tiende, negende en zevende
intercostale ruimte (het konijn heeft twaalf rib-
ben). Door de geringe afmetingen is het vaststellen
van de relatieve hartdemping bij het konijn niet
mogelijk.
■
29.3.4 Digestieapparaat
Een verschil tussen de Lagomorpha (waartoe het
konijn behoort) en de Rodentia is dat zich bij de
Lagomorpha in de bovenkaak een paar snijtanden
bevindt achter het eerste paar. Rodentia hebben
29 Kleine zoogdieren
slechts één paar snijtanden in de bovenkaak. Het
tweede paar snijtanden bij de Lagomorpha heeft
geen snijvlakte en wordt aangeduid met de term
‘stifttanden’. Rodentia noch Lagomorpha hebben
hoektanden. Tussen de snijtanden en de mond-
holte bevindt zich een behaarde wang/lipplooi die
de mondholte afsluit. Dit maakt de mondinspectie
bij de dieren van beide orden moeilijk. Voor het
inspecteren van de mondholte bij muizen, ratten,
hamsters en cavia’s is door Macedo-Sobrinho en
medewerkers (1978) een techniek beschreven waar-
bij gebruik wordt gemaakt van een buisvormig in-
strument. Voor het onderzoek van de mondholte
van geanestheseerde konijnen, cavia’s en chinchil-
la’s wordt gebruikgemaakt van een beksperder die
om de snijtanden van boven- en onderkaak wordt
aangebracht, waarna de bek wordt opengesperd.
De wangen worden door een wangspreider uit
elkaar gehouden. Met behulp van een hoofdlamp
kan dan mondinspectie plaatsvinden (afb. 29.12).
Bij de Rodentia en de Lagomorpha vormen de snij-
tanden een segment van een cirkel. De snijtanden
groeien voortdurend door en slijten normaal op
elkaar af.
Omdat er alleen aan de voorzijde van de snijtanden
email wordt afgezet en aan de achterkant dentine,
en omdat email harder is dan dentine, slijt de voor-
zijde minder snel dan de achterzijde, waardoor de
snijtanden scherp blijven. Indien de snijtanden
niet (meer) op elkaar aansluiten, kan een zoge-
naamd olifantsgebit ontstaan. Bij het konijn wordt
dit nogal eens gezien ten gevolge van een erfelijk
defect. De ondersnijtanden steken dan vóór de bo-
vensnijtanden uit (mandibulaire prognathie). Ook
de kiezen groeien bij de Lagomorpha en een aantal
Rodentia (cavia en chinchilla) continu door. Als het
normale afslijtingsproces niet plaatsvindt, kunnen
Afbeelding 29.12
Schematische weergave van het gebruik van een mond-
spreider voor gebitsinspectie bij het konijn.
339
kiesafwijkingen ontstaan. Het doorgroeien van
de kiezen zien we alleen bij diersoorten met open
kieswortelkanalen (konijn, cavia, chinchilla). Bij
diersoorten met gesloten kieswortelkanalen treedt
geen continue groei op van de kiezen (muis, rat,
hamster, gerbil). De tandformules van enkele klei-
ne zoogdieren staan vermeld in tabel 29.3.
Bij Lagomorpha en Rodentia is coprofagie een
normaal verschijnsel, waarmee het lichaam wordt
voorzien van essentiële aminozuren en vitaminen
die door de darmflora worden gesynthetiseerd. Bij
konijnen wordt dit proces caecotrofie genoemd. De
feces die worden opgegeten heten caecotrofen, zijn
kleiner dan de normale feces en bedekt met een
slijmlaag. Bij konijnen vertoont de caecotrofie een
circadiaan ritme. Het gedomesticeerde konijn pro-
duceert caecotrofen gedurende de nacht, terwijl het
wilde konijn de caecotrofen overdag produceert.
Een anatomische bijzonderheid van de hamster
is de aanwezigheid van wangzakken. De wangzak-
ken kunnen binnenstebuiten worden gekeerd voor
inspectie. De onderzoeker pakt hiertoe de hamster
met één hand vast, met de ventrale zijde van het
dier naar zich toe, en met de duim onder de onder-
kaak. De pink van de vrije hand duwt de wangzak
van caudaal naar craniaal, terwijl gelijktijdig met
de duim van de vrije hand de betrokken mondhoek
naar lateraal wordt getrokken. Deze techniek kan
zonder sedatie van het dier worden toegepast (afb.
29.13). Bij kleinere soorten kan men in plaats van de
pink een wattenstaafje gebruiken om de wangzak
binnenstebuiten te keren.
Konijnen, cavia’s en ratten kunnen (net als paar-
den) niet braken. Bij de rat is de maag onderver-
deeld in twee compartimenten: de voormaag
(zonder klieren) en het corpus (met klieren), die
Afbeelding 29.13
Inspectie van de wangzakken bij een hamster.
340 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

ICPM
Tabel 29.3 Tandformules van kleine zoogdieren –
ICPM

2033
konijn –
1023

1013
cavia –
1013

1013
chinchilla –
1013

1003
hamster –
1003

1003
muis –
1003

1003
rat –
1003

1003
gerbil –
1003

3131
fret –
3132

3131
nerts –
3132

van elkaar worden gescheiden door een wand. De
slokdarm mondt uit in de maag via een slijmvlies-
plooi ter plaatse van deze scheidingswand; dit
vormt de verklaring voor het niet kunnen braken.
Bij de goudhamster bestaat ook een onderverde-
ling in voormaag en kliermaag. Het konijn en de
andere in dit hoofdstuk genoemde knaagdieren
zijn monogastrisch. De maag van het konijn is
nooit leeg. Haren die tijdens het verzorgen van
de vacht naar binnen worden gelikt kunnen niet,
zoals bij de kat, worden uitgebraakt. Dit is de re-
den waarom bij het konijn nogal eens haarballen
in de maag worden gevonden (buikpalpatie!). Bij
de hamster zijn deze trichobezoaren eveneens
beschreven. Bij de cavia kan een maagtorsie op-
treden, evenals een torsie van het caecum. De ap-
pendix en de sacculus rotundus, die zich bevindt
op de ileocaecale overgang, zijn zeer uitgesproken
lymfatische structuren van het maag-darmkanaal
van het konijn.
■
29.3.5 Nieren en urinewegen
De urine van sommige knaagdieren en het konijn is
normaal alkalisch en troebel (tabel 29.4).
Bij het konijn wordt dit veroorzaakt door kristallen
van calciumcarbonaat en tripelfosfaat. Bij vastende
konijnen en zogende jongen (‘vleeseter’) is de urine
helder en wordt een neutrale of zure pH gevonden.
Ook bij acetonemie bij het konijn en de cavia wordt
de urine zuur en helder. Bij het konijn kan de kleur
van de urine sterk variëren, van lichtgeel tot rood-
bruin of oranje. Deze laatste kleur wordt veroor-
zaakt door porfyrinen en stofwisselingsproducten
van bilirubine. De kleur wordt donkerder naarmate
de pH van de urine hoger wordt en het soortelijk
gewicht van de urine toeneemt. Wanneer bijvoor-
beeld ’s winters het drinkwater bevriest, kan dit
aanleiding geven tot intens roodoranje gekleurde
urine. Verwarring met hematurie of hemoglobinu-
rie is mogelijk. Tot deze laatste afwijkingen mag
alleen worden besloten na het aantonen van bloed-
cellen en/of hemoglobine.
De nieren en de blaas zijn door buikpalpatie en
röntgenonderzoek te onderzoeken. Het maken van
een intraveneus pyelogram behoort bij konijn en
fret tot de diagnostische mogelijkheden.
De techniek van het katheteriseren van de urine-
blaas en het verzamelen van urine bij de diverse dier-
soorten werd reeds eerder beschreven (zie § 29.1).
29 Kleine zoogdieren
Tabel 29.4 Macroscopisch aspect en pH van urine van enkele kleine zoogdieren
diersoort aspect
konijn troebel
cavia troebel
chinchilla helder
hamster troebel
muis helder
rat helder
gerbil helder
fret helder
nerts helder
■
29.3.6 Geslachtsapparaat
Algemeen
Een van de verschillen tussen de Rodentia en de
Lagomorpha betreft de ligging van het scrotum.
Bij de Lagomorpha ligt het scrotum craniaal van
de penis en bij de Rodentia caudaal van de penis.
Bovendien hebben Rodentia een os penis, de Lago-
morpha niet. Zowel bij Rodentia als bij Lagomor-
pha kunnen de testikels abdominaal of scrotaal
gelegen zijn. Het lieskanaal is vrij wijd. Dit heeft
consequenties voor de castratietechniek. Bij Cavio-
morpha (cavia en chinchilla) is er geen duidelijk
scrotum. Bij de cavia bevinden de testikels zich
subcutaan en bij de chinchilla in het lieskanaal. De
Caviomorpha hebben een relatief lange draagpe-
riode en kleine worpgrootten. Dit heeft tot gevolg
dat de jongen goed ontwikkeld, volledig behaard
en met geopende ogen, ter wereld komen. Jonge
cavia’s rennen al direct na de geboorte rond en kun-
nen dan al hard voer eten. De normale zoogperiode
van deze soort is 10-21 dagen. Jonge cavia’s zijn ech-
ter ook zonder moedermelk groot te brengen. Alle
Mustelidae (waaronder nerts en fret) hebben een
door de coïtus geïnduceerde ovulatie, evenals het
konijn en de kat. Reproductiegegevens van de di-
verse kleine zoogdieren zijn in tabel 29.5 samenge-
vat. Hieronder volgt per diersoort een bespreking
van de voortplanting, geslachtsdifferentiatie en
onderzoek van het geslachtsapparaat.
Konijn
In tegenstelling tot de knaagdieren heeft het ko-
341
pH
8,2
8,0-9,0
6,0
8,0
6,0
6,0-7,5
6,5-7,5
6,0-7,5
6,8-7,5
nijn geen erg regelmatige en duidelijke oestrische
cyclus. Wel bestaat een zekere ritmische (vier tot
zeven dagen durende) periode waarin de voed-
ster zich laat dekken, gevolgd door een inactieve
periode van een à twee dagen. Op basis van de kleur
van het vaginale slijmvlies kan min of meer de
beste periode voor dekking worden bepaald (tabel
29.6).
Voor de dekking wordt de voedster bij de ram ge-
bracht, om te voorkomen dat zij haar territorium
verdedigt. De eisprong (ovulatie) wordt opgewekt
door de copulatie en vindt plaats tussen de tien en
dertien uur na dekking. Indien een steriele dek-
king plaatsvindt, kan dit leiden tot een veertien
à achttien dagen durende schijnzwangerschap.
Prenatale mortaliteit, vooral gedurende de eerste
twintig dagen van de dracht, is een reguleringsme-
chanisme bij konijnen die in het wild leven onder
stresscondities (bijvoorbeeld overbevolking). De
embryo’s worden door de uterus geresorbeerd. Dit
proces verloopt binnen drie dagen. De moeder-
dieren lacteren en komen in oestrus alsof er een
geboorte van levende jongen had plaatsgevonden.
Foetale sterfte na de derde week van de dracht re-
sulteert in abortus.
De gemiddelde draagtijd is 31-32 dagen. Duurt
de dracht langer, dan wijst dit meestal op proble-
men. Vlak voor de geboorte plukt de voedster de
vacht van haar buik en borst. Hierdoor worden de
tepels beter bereikbaar voor de jongen en komt er
materiaal beschikbaar voor bekleding van het nest.
Jonge konijntjes die buiten het nest raken, zijn
 342

Tabel 29.5 Reproductiegegevens van kleine zoogdieren

fertiele fokrijp oestrus- duur oestrus draagtijd worp- geboorte- speen- speenleef- aantal abdo-
oestrus cyclus (uren) (dagen) grootte gewicht gewicht tijd tepels minaal
post (dagen) (g) thora-
partum caal

konijn – 么 6-10 mnd 4-7 d tot paren bereid, 31-32 4-10 (1-23) 70-100 4-6 w 8-10
乆 5-9 mnd gevolgd door 1 à 2 d inactiviteit, (28-35)
geïnduceerde ovulatie

cavia + 3-4 mnd* 15-17 (13-20) 6-11 56-74**** 1-3 (8) 60-115 180 2-3 w (0-4) 0 2x1
(min. 4 dg)

chinchilla + 4-18 mnd** 41 (30-50) 105-115 2 (1-6) 30-50 6-8 w (2-3) 2x1 2x1
lateraal

hamster – 么 10-14 w 4-5 8-26 15-18 5-9 (2-16) 1½-3 30-40 20-25 d 12-17
乆 6-10 w
Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

muis + 么 50 d 4-5*** 9-20 18-21 5-12 (20) 1-1½ 8-14 18-21 d 3x2 2x5
乆 60 d

rat + 65-110 d 4-5 14 9-20 6-12 (20) 4-6 40-50 21 d 3x2 2x6

gerbil + 么 70-126 d 4-7 12-18 22-26 4-6 (3-8) 2½-3½ 20-30 d 2x4
乆 65-85 d

fret 4-10 mnd in het seizoen voortdurend tot 41-42 5-15 8-10 6w 8-10
(1e lente na copulatie bereid, geïnduceerde
geboorte) ovulatie

nerts 12 mnd 8-10 48 38-76 (13) 6-8 w

geïnduceerde
ovulatie

* 么 geslachtsrijp met 10 w; 乆 geslachtsrijp met 3-4 w ** afhankelijk van geboortedatum

*** zie tekst voor toelichting **** draagtijd is afhankelijk van worpgrootte; hoe groter het aantal jongen, hoe korter de draagtijd
29 Kleine zoogdieren
Tabel 29.6 Kleurveranderingen van het vaginale slijmvlies in relatie tot het beste tijdstip
voor de dekking (naar Havenaar, 1986)
kleur vaginaal slijmvlies vóórkomen
wit 1%
roze 35%
rood 63%
blauw/violet 1%
meestal verloren: anders dan rat en muis brengt de
voedster de jongen niet meer in het nest. De voed-
ster zoogt de jongen maar één keer per dag gedu-
rende enkele minuten. Totdat de jonge konijntjes
zelf uit het nest lopen, vindt dit bij wilde konijnen
ongeveer een uur vóór zonsopkomst plaats. Na het
uitlopen van de jongen rond de 21e dag verschuift
dit naar ongeveer twee uur na zonsondergang.
Voor het bepalen van het geslacht van pasgeboren
konijntjes houdt de onderzoeker de diertjes omge-
keerd in de palm van de linkerhand met het kopje
naar zich toe. Met de duim van de linkerhand en de
wijsvinger van de rechterhand oefent men vervol-
gens druk uit rond de genitale opening. Bij man-
nelijke dieren kan de ronde penis rondom gelijk-
matig worden uitgestulpt. Bij vrouwelijke dieren
kan de spleetvormige vulva alleen ventraal worden
uitgestulpt; de dorsale zijde stulpt niet uit en be-
vindt zich dicht bij de anus. Rond de speenleeftijd
is de geslachtsdifferentiatie veel gemakkelijker. Bij
volwassen mannetjes zijn de haarloze scrotale zak-
jes goed te herkennen.
Voor het seksen van volwassen konijnen wor-
den de dieren gefixeerd als eerder beschreven (zie
§ 29.1). Met de vingers van de hand waarop het ko-
nijn rust wordt tussen de achterpoten door de on-
der de geslachtsopening gelegen huidplooi gepakt
en naar craniaal getrokken. Met de andere hand
wordt de staart omhoog getild en naar craniaal over
de rug gehouden.
Een bijzonderheid bij de voedster is de aanwezig-
heid van een dubbele uterushoorn en een dubbele
cervix (uterus duplex).
Bij drachtige dieren kan men tien tot veertien da-
gen na dekking dorsaal in de buikholte ronde weer-
standen met een diameter van ongeveer 1 cm palpe-
ren. Voor het konijn staand fixeert men de nekhuid
met één hand, terwijl men met de andere hand het
caudale hypogastrium aftast. De tastende hand
wordt ventraal tussen de achterpoten geplaatst met
de duim aan de ene kant van het abdomen en de
343
willig drachtig na
dekking
0% 0%
51% 31%
96% 84%
100% 0%
vingers aan de andere kant. Door een lichte druk
uit te oefenen en de hand voorzichtig naar caudaal
en craniaal te bewegen, kan de uterus worden afge-
tast. Afwijkingen aan de uterus zoals pyometra of
endometriumcarcinoom zijn ook door buikpalpa-
tie vast te stellen. Vaak zal dan ook een purulente
respectievelijk hemorragische vaginale uitvloeiing
worden waargenomen.
De penis en het preputium van de rammelaar
kunnen worden geïnspecteerd door de penis uit te
schachten. De beide testes liggen horizontaal en
craniaal van de penis onder de buik. De testes dalen
af op een leeftijd van twaalf weken. Het lieskanaal
blijft echter gedurende het hele leven open: de tes-
tikels bevinden zich soms in het lieskanaal.
Cavia
Na de copulatie ontstaat in de vagina een prop door
coagulatie van ejaculaat (lengte tot 3,75 cm). Een
à twee dagen na de copulatie valt deze prop uit de
vagina.
Het seksen van cavia’s is al vanaf de eerste dag
gemakkelijk uit te voeren. Zeugjes hebben een Y-
vormig en beertjes een spleetvormig anogenitaal
gebied. Bij de beertjes is het os penis palpabel. Door
craniaal van het preputium druk met de duim uit
te oefenen kan men bij beertjes de penis uitschach-
ten. Bij zeugjes is de vaginale opening gescheiden
van de uretrale opening. De vagina is door een
membraan gesloten, behalve gedurende de oestrus
en ten tijde van de partus. De ano-uretrale afstand
is bij mannetjes en vrouwtjes gelijk. Cavia’s hebben
gepaarde baarmoederhoorns, een kort corpus uteri,
en een enkele cervix (uterus bicornis).
Bij de cavia kan men het drachtigheidsonderzoek
uitvoeren vanaf de zestiende dag; dan kan men de
ampullen met een doorsnede van 1 cm voelen. Na
23 dagen is de doorsnede van de vruchten ongeveer
2 cm.
Na de dertigste dag van de dracht kan bij de cavia
een torsio uteri optreden. Een andere afwijking van
344 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
de uterus die bij de cavia wordt gezien is pyometra.
Ook wordt een tumoreuze ontaarding van de ova-
ria regelmatig gezien.
Tien dagen voor de partus beginnen bij de zeugjes
de beide bekkenhelften van elkaar te wijken; 47 uur
voor de partus is de afstand tussen de schaambeen-
deren ongeveer 1,5 cm. Tijdens de partus varieert
deze afstand tussen 1,8 en 2,2 cm. Indien zeugjes
op een leeftijd van zeven à acht maanden of ouder
voor het eerst worden gedekt, geeft dit vaak aan-
leiding tot problemen. De symphysis wijkt minder
gemakkelijk en vet kan de doorgang in het bekken-
kanaal bemoeilijken.
Bij het beertje zijn de glandulae vesiculares zeer
groot. Deze 10 cm lange, transparante organen die
bij postmortaal onderzoek zijn waar te nemen,
lijken bij een eerste confrontatie enigszins op een
uterus.
Chinchilla
In fokkerijen wordt vaak een haremsysteem toege-
past, waarbij de individueel gehuisveste vrouwtjes
een kraag omhebben om hen te beletten hun hok
te verlaten. Het mannetje draagt geen kraag en
kan via een gang achter de hokken de individuele
vrouwtjes wel benaderen. De meeste voortplan-
tingsactiviteit vindt plaats in de winter, maar ook
wel in andere seizoenen. Na de copulatie kan men
in de vagina of op de grond copulatiepluggen
aantreffen die ruim 2,5 cm lang kunnen zijn. Er is
een oestrus post partum en drie worpen per jaar
zijn mogelijk, hoewel twee worpen gebruikelijk
is. Meestal worden twee jongen geboren, maar de
worpgrootte kan oplopen tot vijf. Bij eenlingdracht
treden vaak partusproblemen op. Ook wordt nogal
eens mummificatie van de vrucht gezien.
Het differentiëren tussen de geslachten is niet
gemakkelijk. De clitoris is puntvormig en ventraal
van de vagina gesitueerd. Verwarring met een pe-
nis is mogelijk, te meer daar bij het mannetje geen
scrotum aanwezig is (de testikels bevinden zich in-
guïnaal). De vagina is erg onopvallend en, behalve
tijdens de oestrus en gedurende de partus, door een
membraan afgesloten. De meest betrouwbare me-
thode om chinchilla’s te seksen is te kijken naar de
afstand tussen anus en genitalia. Bij het mannetje
is de afstand tussen anus en penis dubbel zo groot
als de afstand tussen anus en clitoris bij het vrouw-
tje. Het vrouwtje heeft een dubbele cervix (uterus
duplex). Net als alle andere knaagdieren heeft het
mannetje een os penis.
Hamster
Hamsters hebben evenals konijnen en chinchil-
la’s een dubbele cervix. De dag na de ovulatie (elke
vierde dag) is er een overvloedige, opalescerende,
slijmige vaginale uitvloeiing, niet te verwarren
met een bacteriële infectie van de genitale tractus.
De dracht is uitermate kort en kan door middel
van palpatie worden vastgesteld na zes à zeven
dagen. Als de jongen gedurende de eerste levens-
dagen gevaar lopen, kan de moeder tot twaalf
jongen tegelijk in de wangzakken vervoeren. De
jonge hamsters kunnen echter ook stikken in de
wangzakken! Kannibalisme van de baby’s door
het moederdier kan ook voorkomen als zij wordt
verstoord, vooral gedurende de eerste dagen post
partum. Het seksen gaat op dezelfde wijze als be-
schreven voor de muis.
Muis
De bronstcyclus bij solitaire vrouwtjes duurt vijf
à zes dagen. Vrouwtjes die in de nabijheid van een
mannetje zijn gehuisvest, hebben een cyclus van
vier dagen. Dit wordt veroorzaakt door een fero-
moon van het mannetje. Grote groepen vrouwtjes
die samen worden gehuisvest, gaan in anoestrus
(Whitten-effect). Worden zij vervolgens met een
mannetje gehuisvest, dan begint de oestrische
cyclus weer: bijna de helft van de vrouwtjes is op
de derde dag na introductie van een mannetje in
oestrus (synchronisatiemethode). Het paren wordt
gekarakteriseerd door multipele copulaties en één
ejaculatie. Tot 24 uur na copulatie bevindt zich een
copulatieplug in de vagina. De ovulatie is spontaan
en er is een oestrus post partum. Indien bevruch-
ting plaatsvindt tijdens een oestrus post partum, is
implantatie vertraagd. De totale draagtijd kan dan
uitlopen tot 31 dagen. Sommige vrouwtjes worden
schijnzwanger bij groepshuisvesting (Lee-Boot-
effect). Indien een drachtig vrouwtje een vreemd
mannetje ontmoet tussen de eerste en de vierde
dag van de dracht, wordt de dracht geblokkeerd
(feromonen!). Blijft zij langer bij het mannetje, dan
vinden opnieuw ovulatie en bevruchting plaats
(Bruce-effect).
Het seksen van muizen is niet moeilijk. De af-
stand tussen anus en urethra is bij mannetjes twee
keer zo groot als bij vrouwtjes. Bij vrouwtjes is de
opening van de urethra gescheiden van de opening
van de vagina. Juveniele vrouwtjes hebben een
membraan over de vagina.
Rat
Anders dan bij muizen treden het Bruce-effect en
het Whittten-effect bij ratten niet op. Bevruchting
tijdens de oestrus post partum leidt, evenals bij de
muis, tot vertraagde implantatie (tot tien dagen,
afhankelijk van de grootte van de uterus). Na de co-
pulatie bevindt zich een wasachtige copulatieplug
29 Kleine zoogdieren
in de vagina. Soms worden deze pluggen in het hok
aangetroffen. Drachtigheidsonderzoek kan door
middel van palpatie plaatsvinden, vanaf de achtste
dag na de dekking. Het seksen vindt op dezelfde
manier plaats als bij de muis.
Gerbil
Indien een gerbil tijdens de oestrus post partum
wordt gedekt, kan dit leiden tot een vertraagde im-
plantatie en ten gevolge daarvan tot een verlengde
dracht (tot 42 dagen). Schijnzwangerschap (16 da-
gen) wordt ook bij de gerbil gezien. Het seksen gaat
op dezelfde wijze als bij de muis.
Fret
Het reproductieseizoen van het fret loopt van maart
tot augustus. De testes van de mannetjes worden
dan groter en bij het vrouwtje treedt een enorme
vulvazwelling op. De vulva zwelt op tot een bleek-
roze bolletje met een doorsnede van ongeveer
8 mm. Indien men met de dieren wil fokken, kan
men het beste het vrouwtje bij het mannetje zetten.
De copulatie gaat, net als bij de nerts, niet bepaald
zachtzinnig. Het mannetje grijpt het vrouwtje in
de nekhuid en sleept haar op deze wijze door het
hok. De feitelijke copulatie duurt een half tot drie
uur. Ongeveer een week na de paring verandert de
vulva van aspect en wordt gerimpeld.
Indien niet met vrouwtjesfretten wordt gefokt,
zijn ze gevoeliger voor ziekten dan indien er wel
mee wordt gefokt. Dit hangt samen met het feit dat
het vrouwtje het gehele seizoen loops blijft totdat
ze wordt gedekt. Dit ‘fysiologische’ verschijnsel
kan soms leiden tot hyperoestrogenisme. De bloot-
stelling aan hoge concentraties oestrogenen kan
leiden tot suppressie van het beenmerg. De dieren
kunnen dan ook bleke slijmvliezen en petechiën
gaan vertonen. Vanwege de stilstand van de haar-
groei in de telogene fase treedt er onder invloed van
oestrogenen ook een bilaterale symmetrische kaal-
heid op. Omdat de cervix gedurende de loopsheid
constant open is, zou hierdoor de kans op baarmoe-
derontsteking ook groter zijn. Anders dan bij de
meeste andere Mustelidae vindt geen vertraagde
implantatie plaats.
Vrouwtjes in oestrus waar nog mee gefokt moet
worden, kunnen beter niet bij elkaar worden ge-
plaatst. Hun spel kan ovulatie induceren, waardoor
de dieren vervolgens schijndrachtig worden. De
schijndrachtigheid duurt evenals een echte dracht
41-43 dagen.
Het seksen van fretten levert geen problemen
op. Net als bij de hond is de penis (met een os
penis) ventraal gesitueerd. Omdat het penisbotje
een J-vormig distaal uiteinde heeft, kan dit blij-
345
ven haken als het diertje door een nauwe opening
kruipt.
Nerts
Nertsen planten zich maar eenmaal per jaar voort
gedurende de eerste 3,5 week van maart. Nertsen
zijn mono-oestrisch (zie ook § 13.1.1). De werkelijke
drachtigheidsduur is 30 dagen. De tijd tussen het
dekken en de partus kan echter variëren tussen
38 en 76 dagen. Dit kan worden verklaard door
een vertraagde implantatie. De pups worden in
mei geboren. Meestal wordt één mannetje per vijf
à tien vrouwtjes gehouden. Het vrouwtje moet bij
het mannetje worden geplaatst. Omdat het niet
mogelijk is vast te stellen of een vrouwtje in oestrus
is, worden vrouwtjes om de vier dagen bij het man-
netje gezet totdat copulatie plaatsvindt. Als dit na
enkele weken niet is gelukt, wordt het interval ver-
kort tot twee dagen. De copulatie kan tot veertien
uur duren en gaat gepaard met veel schreeuwen en
vechten. Rond de partus moet men de nertsen zo-
veel mogelijk met rust laten om te voorkomen dat
de moederdieren de jongen opeten.
■
29.3.7 Zenuwstelsel
Een fractuur of een luxatie in de lumbale wervel-
kolom wordt nogal eens bij het konijn waargeno-
men. Het meest in het oog springende symptoom
is paresis of paralysis posterior. Behalve inspectie
en palpatie van de wervelkolom is een goed uitge-
voerd neurologisch onderzoek, zoals bij de hond
beschreven, verricht minimaal 24 uur na het ont-
staan van de verlamming, essentieel voor het stel-
len van een juiste prognose. De afwezigheid van
pijnperceptie (getest door met een arterieklem in
de tenen te knijpen) is een zeer ongunstig teken.
Is echter pijnperceptie aanwezig, dan is genezing
geenszins uitgesloten.
■
29.3.8 Ogen
In het algemeen is men bij oogaandoeningen van
kleine zoogdieren geneigd aan infectieuze oorza-
ken te denken. Bij een goed uitgevoerd onderzoek,
zoals voor hond en kat beschreven, worden echter
vaak op zichzelf staande oogafwijkingen gedia-
gnosticeerd.
Een bijzonderheid bij de rat is de aanwezigheid
van de klier van Harder, die onder parasympathi-
sche invloed een secretum produceert dat rijk is
aan lipiden en porfyrinen (protoporfyrine ix en
copropofyrine iii). Deze klier is groter dan de oog-
bol en ligt mediaal van dit orgaan. Onder stress,
bij allerlei infectieziekten en bij specifieke oogaan-
346 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

doeningen komt verhoogde traanproductie voor.
Door de porfyrinen zijn deze tranen rood gekleurd.
Rond de ogen en de neus kunnen de ingedroogde
tranen worden waargenomen. Soms is de gehele
kop roodgekleurd. Deze verhoogde tranenvloed,
die ook wel eens bij de gerbil wordt waargenomen,
wordt chromodacryorroe genoemd. De ingedroog-
de tranen geven een oranjerode fluorescentie on-
der ultraviolet licht. Door de rode kleur lijkt deze
overmatige tranenvloed vaak ernstiger dan zij in
werkelijkheid is.
■
29.3.9 Oren
Onderzoek van de oren moet bij konijn, rat en fret
worden gezien als een deel van het algemeen on-
derzoek (zie § 29.3.2) in verband met het veelvuldig
voorkomen van mijtinfecties (onderzoek met de
otoscoop). Bij raskonijnen wordt door konijnenfok-
verenigingen een tatoeage aangebracht in de oor-
schelpen. In de rechter oorschelp kan men een code
van één of twee letters vinden van de vereniging
(bijvoorbeeld een U voor Utrecht), gevolgd door het
laatste cijfer van het kalenderjaar waarin het dier
geboren is (dus 5 voor 2005). In de linker oorschelp
wordt een cijfer aangebracht waaruit blijkt in wel-
ke maand het dier is geboren (een 1 voor januari,
een 2 voor februari enz.), gevolgd door een volg-
nummer van de vereniging. Alleen konijnen die ge-
durende de eerste 9 maanden van het jaar worden
geboren, worden getatoeëerd.
■
29.4 Notatie
Op de cd-rom staat een formulier dat gebruikt kan
worden om de eigenaar de verschijnselen, voorge-
schiedenis en leefomstandigheden te laten aange-
ven. Op basis hiervan worden aanvullende vragen
gesteld, die het mogelijk maken het (iatrotrope)
probleem te omschrijven. Dit wordt genoteerd op
een blanco formulier, waarop vervolgens ook de be-
vindingen van het lichamelijk onderzoek worden
genoteerd.
■
29.5 Verder onderzoek
Veel van het verdere onderzoek dat voor de hond en
de kat is opgegeven, kan ook bij kleine zoogdieren
worden uitgevoerd.

Literatuur

1 Baker HJ, ed. The laboratory rat; 2 dln. New York: Academic Press, 1979.
2 Barnes RD. Special anatomy of laboratory animals. Davis (Cal): Department of
Anatomy, School of Veterinary Medicine, University of California, 1971.
3 Cook M. The anatomy of the laboratory mouse. New York: Academic Press, 1965.
4 Cooper G, Schiller AL. Anatomy of the guinea pig. Cambridge: Harvard University
Press, 1975.
5 Foster H, et al. The mouse in biomedical research; 4dln. New York: Academic Press,
1982.
6 Fox JG, Cohen BJ, Loew FM, eds. Laboratory animal medicine. Orlando: Academic
Press, 1984.
7 Fox JG. Biology and diseases of the ferret; 2nd ed. Baltimore: Williams & Wilkins,
1998.
8 Green E. Biology of the laboratory mouse; 2nd ed. New York: Blakeston, McGraw
Hill, 1966.
9 Harcourt-Brown F. Textbook of rabbit medicine. Oxford: Butterworth-
Heinemann, 2002.
10 Harkness JE, Wagner JE. The biology and medicine of rabbits and rodents; 2nd ed.
Philadelphia: Lea & Febiger, 1983.
11 Hoffman R, et al, eds. The golden hamster: its biology and uses in medical research.
Ames: Iowa State University Press, 1968.
12 McLaughlin CA, Chiasson RB. Laboratory anatomy of the rabbit; 2nd ed. Dubuque:
Brown, 1971.
29 Kleine zoogdieren 347

13 Macedo-Sobrinho B, Roth G, Grellner T. Tubular device for intraoral examination

of rodents. Lab Anim 1978; 12: 137.
14 Olds RJ. A colour atlas of the rat: dissection guide. New York: Halsted, Wiley, 1979.
15 Quesenberry KE, Carpenter JW. Ferrets, rabbits and rodents; 2nd ed. Philadelphia:
Saunders, 2004.
16 Wagner JE, Manning PJ. The biology of the guinea pig. New York: Academic Press,
1974.
17 Weisbrith R, Flatt R, Kraus A. The biology of the laboratory rabbit. New York:
Academic Press, 1974.
18 Williams CF. Practical guide to laboratory animals. St. Louis: Mosby, 1976.
19 Williams WM. The anatomy of the Mongolian gerbil (Meriones unguiculatus).
West Brookfield: Tumblebrook Farm, 1974.
 30 Reptielen
I. Westerhof
Reptielen omvatten ongeveer 6000 soorten. Ze
worden verdeeld in drie grote ordes: de Testudines
(schildpadden), de Crocodylia (krokodillen) en de
Squamata (hagedissen [Sauria] en slangen [Serpen-
tes]). De schildpadden behoren tot de oudste reptie-
len, terwijl slangen evolutionair de meest recente
zijn.
Veel problemen bij reptielen worden veroorzaakt
door verkeerde huisvesting en/of voeding. Elke
soort stelt zijn eigen eisen aan huisvesting, voeding
en verzorging en voor een globaal advies over de
huisvesting, voeding of verzorging is karakterise-
ring van het dier op het niveau van soort of familie
essentieel. Gezien het enorme aantal soorten rep-
tielen is het niet altijd eenvoudig de soort vast te
stellen. Voor deze identificatie kan men gebruik-
maken van determinatietabellen.1-3
Hieronder volgt een globaal overzicht van de
veelgehouden familiesoorten.
■
30.1 Systematiek (bijlage 2)
Het meest opvallende kenmerk van Testudines is
het schild. De vorm, kleur en grootte van het schild
varieert per soort. Serpentes hebben een langgerekt
lichaam en een opvallend gevorkte tong. Sauria
hebben min of meer duidelijk ontwikkelde poten.
Sommige hagedissen, zoals bijvoorbeeld de hazel-
worm (Anguis fragilis), zijn pootloos en worden wel
eens voor een slang aangezien. (afb. 30.1). Hagedis-
sen hebben een vlezige dikke tong, die soms aan
het uiteinde meer of minder gevorkt is.
■
30.1.1 Schildpadden
In de literatuur stuit men op verschillende bena-
mingen voor schildpadden. In de Engelse litera-
tuur maakt men onderscheid tussen terrapins (moe-
rasschildpadden), tortoises (landschildpadden) en
turtles (zeeschildpadden). In de Amerikaanse litera-
tuur worden alle schildpadden turtles genoemd.
A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9_30, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Schildpadden zijn globaal in te delen in (meer of
minder) in het water levende soorten en op het land
levende soorten. Landschildpadden hebben klomp-
achtige poten met duidelijke tenen, terwijl water-
schildpadden min of meer ontwikkelde zwemvlie-
zen tussen de tenen hebben. Alle schildpadden zijn
ovipaar. Enkele gegevens over de meest gehouden
schildpadden zijn achter in dit hoofdstuk samen-
gebracht in de bijlagen 2.1 en 2.2.
■
30.1.2 Slangen
Serpentes behoren samen met de hagedissen tot de
orde van de Squamata. Bijlage 2.3 bevat een over-
zicht van de soorten die het meest worden aange-
boden bij de dierenarts. De familie van de Colubri-
dae (ringslangachtigen) is de grootste familie van
de slangen. Hierin onderscheidt men niet-giftige
en giftige soorten.
Gifslangen bezitten gifklieren; dit zijn gemodifi-
ceerde speekselklieren. Het gif kan per soort vari-
eren. Het gif wordt via de holle giftanden van de
bovenkaak in de prooi gebracht (afb. 30.2). Bekende
gifslangen zoals de cobra’s, mamba’s, zeeslangen
en koraalslangen behoren tot de familie Elapidae.
Afbeelding 30.1
Hazelworm (Anguis fragilis), behorend tot de familie van
de Anguidae, in zijn natuurlijke leefgebied: bossen en
grasland.
350 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 30.2
De holle giftanden van de in Nederland inheemse adder
(Vipera berus) bevinden zich in de bovenkaak (achter de
plooi bij de pijl).
Sommige cobrasoorten spugen gif over een afstand
van 2 meter. De slang richt hierbij op de ogen van
het slachtoffer. Leden uit de familie van de Vipe-
ridae (adders) en Crotalidae (groefkopadders) zijn
herkenbaar aan een zigzagtekening op de rug, de
grote driehoekige kop en de lange giftanden.
Inheemse slangen. In Nederland zijn drie slangen-
soorten inheems. Zie voor een overzicht bijlage 2.4.
■
30.2
■30.1.3 Hagedissen
In bijlage 2.5 wordt een overzicht gegeven van
enkele soorten die het meest worden aangeboden
bij de dierenarts. Een veeleisende soort is de ka-
meleon, behorende tot de familie van de Iguania.
Ze zijn duidelijk herkenbaar aan de lange, uit-
rolbare tong. Gekko’s (Gekkota) zijn herkenbaar
Afbeelding 30.3
De Phelsuma madagascariensis (reuzendaggekko) heeft duidelijke hechtschijfjes aan de tenen.
aan de tenen met hechtschijfjes (afb. 30.3). Binnen
deze soort onderscheidt men dagactieve gekko’s
(Phelsuma’s) en schemer- en nachtactieve gekko’s
(Eublepharidae, lidgekko’s of luipaardgekko’s).
Deze dieren hebben beweegbare oogleden, waar-
door ze kunnen knipperen. Andere gekko’s kun-
nen dit niet en reinigen hun ogen door ze te lik-
ken. De daggekko is met een lengte van 51 mm een
van de kleinste hagedissen.
Dieren behorende tot de Anguinomorpha heb-
ben een gevorkte tong. Tot deze groep behoort
de varaan. Er zijn binnen deze groep twee giftige
soorten: het gilamonster (Heloderma suspectum) en
de korsthagedis (Heloderma horridum). De giftanden
van hagedissen zijn niet hol en bevinden zich in de
onderkaak. De hagedis brengt het gif in zijn prooi
door goed op de prooi te kauwen, waarna het gif in
de wonden sijpelt.
Sommige hagedisachtigen zijn ovipaar (Varanus
spp, meeste iguanidae, gekko’s, sommige kame-
leons), anderen zijn vivipaar (sommige skinken en
kameleons).
Inheemse hagedissen. In Nederland komt de kleine
hagedis (Lacerta vivipara) en de duin- of zandhage-
dis (Lacerta agilis) voor.
Wetgeving
Ter bescherming van de fauna en flora is er een
mondiale overeenkomst betreffende de handel in
bedreigde dier- en plantensoorten. Deze overeen-
komst is vastgelegd in de regelgeving van de cites
(Convention on International Trade in Endange-
red Species of wild fauna and flora), uitgebracht
in 1974. De dieren- en plantensoorten waarop de
30 Reptielen
regelgeving van toepassing is, zijn vermeld in drie
bijlagen van dit cites-document.
Bijlage i vermeldt soorten die met uitsterven wor-
den bedreigd en waarvoor handel een directe bedrei-
ging vormt. De handel in levende of dode exempla-
ren, of delen of producten daarvan, is aan strenge
regels gebonden. In gevangenschap gekweekte die-
ren of planten mogen wel verhandeld worden, mits
aan een aantal voorwaarden is voldaan.
Bijlage ii vermeldt soorten die niet direct met uit-
sterven worden bedreigd, maar waarbij dit wel aan
de orde is als de handel niet wordt gereguleerd.
Bijlage iii vermeldt de soorten die beschermd zijn
in een bepaalde lidstaat die bij cites is aangesloten.
Andere lidstaten zijn verplicht de invoer van de be-
treffende soorten in eigen land te controleren.
Binnen de Europese Unie zijn regels voor de
cites-soorten opgesteld die voor alle eu-landen
gelden. Deze regels zijn vastgelegd in verordenin-
gen. Verordening 2307/97 bevat bijlage A t/m D. In
deze bijlagen zijn soorten opgenomen waarvoor
bepaalde regels van kracht zijn. De cites-soorten
uit bijlage i en een aantal van bijlage ii zijn opgeno-
men in bijlage A van de eu-verordeningen. De bij-
lage-ii-soorten van cites zijn grotendeels opgeno-
men in bijlage B van de eu en de bijlage-iii-soorten
van cites zijn grotendeels opgenomen in bijlage C
van de eu. Bijlage D bevat niet-cites-soorten waar-
voor waakzaamheid is geboden.
Sinds 1995 is in Nederland de wet Bedreigde Uit-
heemse Dier- En Plantensoorten (Wet budep) van
kracht ter implementatie van de cites-regelgeving
en eu-verordeningen. Onder deze wet valt ook het
in- en uitvoerbesluit bedreigde uitheemse dier- en
plantensoorten.
De handel in soorten die in de cites-bijlagen
worden genoemd, geschiedt door middel van ver-
gunningen en certificaten. In Nederland geldt een
bezitsverbod voor de meeste soorten van bijlage A.
Ontheffingen kunnen bij het ministerie van Land-
bouw, Natuurbeheer en Visserij worden aange-
vraagd. Op een aantal bijlage-B-soorten is ook een
bezitsverbod van kracht.
De lijsten met soorten zijn veelvuldig aan ver-
andering onderhevig. Actuele lijsten kunnen aan-
gevraagd worden bij Sdu.* Ook kan informatie
verkregen worden via internet.** Op de website van
de unep kan men op soortnaam uitzoeken hoe een
dier is beschermd, en wanneer dit is gewijzigd.***
* Sdu Servicecentrum Uitgevers, Postbus 20014, 2500 ea
Den Haag.
** http://www.minlnv.nl/cites/of via www.cites.org/
*** http://www.unep-wcmc.org/index.html en
http://quin.unep-wcmc.org/isdb/Taxonomy/tax-gs-
search1.cfm?undefined~main
351
■
30.3 Signalement
De eerste stap in de verslaglegging omvat het sig-
nalement.
Indien de soort niet bekend is, kan getracht wor-
den deze met behulp van determinatietabellen te
achterhalen.1-3
■
30.3.1 Geslacht
Schildpad. Diverse schildpadsoorten vertonen sek-
sueel dimorfisme. Bij de meeste schildpadden is
het vrouwelijke dier groter dan het mannelijke
dier. Mannelijke schildpadden hebben veelal een
langere staart dan vrouwelijke schildpadden. Bij
het mannelijke dier is de afstand tussen cloaca en
buikschild groter dan bij het vrouwelijke dier. Bij
sommige soorten hebben de mannelijke dieren een
hol buikschild, terwijl dit bij de vrouwelijke dieren
plat is. Mannelijke moerasschildpadden hebben
aan de voorpoten langere nagels dan vrouwelijke
schildpadden. Bij de Terrapene spp hebben de
mannelijke dieren een rode iris, terwijl die bij de
vrouwelijke dieren bruin is.
Slang. Ook sommige slangen hebben een seksueel
dimorfisme. De Boidae hebben sporen aan weerszij-
den van de cloaca (afb. 30.4). Deze zijn bij het man-
nelijke dier groter dan bij het vrouwelijke dier. Bij
sommige soorten hebben de mannelijke slangen
een langere staart dan vrouwelijke slangen, met een
dikkere staartbasis ter plaatse van de hemipenissen.
Volwassen slangen kan men cloacaal sonderen.
Hiertoe wordt een gladgemaakte metalen sonde
lateraal in de cloaca gebracht en voorzichtig in de
Afbeelding 30.4
Koningspython (Python regius) met kleine sporen aan
weerszijde van de cloaca.
352 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 30.5
Leguaan met duidelijk zichtbare femorale poriën. Deze bevinden zich aan de binnenzijde van de dij. Bij het manne-
lijke dier (links) zijn deze poriën duidelijker ontwikkeld dan bij het vrouwelijke dier (rechts).
richting van de staartpunt opgeschoven. Bij man-
nelijke dieren is het mogelijk om de sonde over
een afstand van 6-8 schublengtes in de zakjes van
de hemipenissen te schuiven. Bij de vrouwelijke
dieren is het sonderen slechts over een afstand van
2-4 schublengtes mogelijk (zie cd-rom).
Bij jonge dieren kunnen de hemipenissen door
manuele druk uitgestulpt worden (‘uitpoppen’).
Zowel voor het sonderen als voor het uitpoppen is
ervaring gewenst.
Hagedis. Bij sommige volwassen hagedissen, zoals
de Iguania en meeste gekko’s, is er sprake van een
seksueel dimorfisme. Mannelijke Iguania hebben,
vergeleken met vrouwelijke dieren, duidelijker
ontwikkelde femorale poriën aan de binnenzijde
van de dijen (afb. 30.5), grotere stekels op de rug,
grotere kopversierselen en een grotere kinflap.
Bij de mannelijke gekko’s, en soms ook bij andere
hagedissen, zijn bij de staartbasis verdikkingen ter
plaatse van de hemipenissen te zien.
■
30.3.2 Leeftijd
Leeftijdsschatting bij reptielen is bijzonder moei-
lijk, aangezien hun groeisnelheid sterk afhankelijk
is van de voeding, huisvesting en verzorging. De
levensverwachting van reptielen is sterk afhanke-
lijk van de soort en de leefomstandigheden. Som-
mige schildpadden, zoals moerasschildpadden,
hebben een levensverwachting tussen de 7 en 30
jaar. Andere soorten kunnen onder goede omstan-
digheden 60 jaar of veel ouder worden. Veel slan-
gensoorten en vooral grote wurgslangen kunnen
20 jaar of ouder worden. Kleine hagedissen hebben
een levensverwachting van tussen de 5 en 8 jaar, bij
de groene leguaan is dit 10 en 20 jaar, en bij andere
soorten varieert de levensverwachting tussen de
20 en 40 jaar.4,5
■
30.4 Anamnese
De anamnese begint met de vraag naar het iatro-
trope probleem. Daarna volgen vragen naar het
functioneren van het dier, de voorgeschiedenis en
de leefomstandigheden.
■
30.4.1 Iatrotroop probleem
De eerste vraag luidt: wat is het probleem? Is het
dier behandeld, en zo ja, door wie, hoe, gedu-
rende welke periode en waarmee? Het is hierbij
niet vanzelfsprekend dat een dierenarts het dier
heeft behandeld. Vaak wordt via een dierenwinkel
of via collega-reptielenhouders een behandeling
ingesteld. Wat was het effect van de behandeling?
Wordt het dier preventief behandeld, waarmee,
op welke manier en hoe vaak? Hierbij moet onder
meer gedacht worden aan behandeling tegen endo-
en ectoparasieten.
■
30.4.2 Huidig functioneren
Er wordt gevraagd naar de voedselopname, drin-
ken en eventueel braken. Is het dier benauwd en/of
zijn er bijgeluiden te horen? Wat is het aspect van
de urine en ontlasting? Hoe is de voortbeweging
van het dier, zijn er veranderingen of afwijkingen
in de bewegingen? Indien van toepassing: valt het
30 Reptielen
dier van zijn stok? Er wordt gevraagd naar het ge-
slacht en of er iets bekend is over de reproductie
van het dier. Tevens wordt gevraagd of er verande-
ringen aan het uiterlijk zijn opgevallen.
■
30.4.3 Voorgeschiedenis
Wanneer is het reptiel in het bezit van de eigenaar
gekomen en wat is de herkomst van het dier? Is het
nakweek of wildvang? Is er contact met andere die-
ren? Zo ja, welke soorten, hoe lang is er al contact
en zijn er nieuwe dieren geïntroduceerd? Slangen
en schildpadden zijn in principe solitair levende
dieren die elkaars gezelschap slechts zoeken voor
de reproductie. Sommige soorten functioneren
prima indien ze in groepen gehuisvest worden,
andere soorten kunnen beter als paartje of solitair
gehouden worden.
Is het dier eerder ziek geweest? Zo ja, wanneer, en
om welke ziekte ging het? Is er destijds een behan-
deling ingesteld? Zo ja, welke, hoelang, door wie en
met welk resultaat?
■
30.4.4 Leefomstandigheden
Zoals al vermeld worden veel problemen bij rep-
tielen veroorzaakt door fouten in de huisvesting,
voeding en verzorging. Hier wordt bij de anamnese
dan ook veel aandacht aan besteed.
Huisvesting
Temperatuur. Reptielen zijn ectotherm. Hun li-
chaamstemperatuur is afhankelijk van de omge-
vingstemperatuur. Reptielen hebben voor activiteit
(het vangen en verorberen van voedsel) een andere
voorkeurstemperatuur dan voor vertering en rust.
Indien het dier daartoe in de gelegenheid wordt
gesteld, zal het de lichaamstemperatuur aanpassen
door die plaatsen op te zoeken die de voorkeurs-
temperatuur op dat moment het beste benaderen.
Het is daarom belangrijk om te vragen naar de
temperatuur in het terrarium, en naar een tempe-
ratuurgradiënt.
Hoe wordt het terrarium verwarmd? Is er een
warmtespot, warmtelamp, verwarmde rots, warmte-
kabel, vloerverwarming of een andere manier van
warmtetoediening? De warmtebronnen dienen zo-
danig geplaatst te zijn dat de dieren zich hier niet
aan kunnen branden. Voor de meeste reptielen ligt
de laagste omgevingstemperatuur waarbij nog acti-
viteiten worden ontplooid op 24-26°C (bijlage 3), en
de hoogste temperatuur kan onder een warmtespot
oplopen tot boven de 40°C. Thermometers dienen
op diverse plaatsen in het terrarium aanwezig te
zijn.
353
In de natuur gaan dieren uit gematigde streken
in winterslaap bij een omgevingstemperatuur on-
der de 10°C. Sommige slangen in woestijngebieden
kennen tevens een zomerslaap tijdens het heetste
jaargetijde. Het nut van een winterslaap in gevan-
genschap staat ter discussie. Indien men besluit
reptielen in winterslaap te laten gaan, dienen de
dieren gezond te zijn en in een goede conditie te
verkeren. Ziekte en slechte conditie predisponeren
voor post-hibernale problemen. Gedurende de win-
terslaap verliezen de dieren 1% van hun oorspron-
kelijke gewicht per maand. Bij temperaturen onder
de 0°C kan irreversibele retinadegeneratie en zelfs
sterfte optreden.
Licht. In de meeste gevallen worden lampen ge-
bruikt voor de verlichting van het terrarium. Van
belang is dat de dieren een dag-nachtritme hebben.
De lichtintensiteit en het spectrum spelen een be-
langrijke rol bij het algemeen welzijn van het dier.
Ultraviolet-B is van belang voor de calciumhuis-
houding, vooral bij herbivore en insectivore rep-
tielen. Gloeilampen en gasontladingsbuizen geven
geen ultraviolet licht. Er zijn diverse lampen in de
handel die wel uv-licht geven en die naast andere
lichtbronnen gebruikt kunnen worden.
Luchtvochtigheid. Afhankelijk van de herkomst
van de dieren volstaat voor de meeste soorten een
luchtvochtigheid tussen de 50 en 70%. Voor woes-
tijndieren en dieren uit het tropische regenwoud
zal de luchtvochtigheid lager resp. hoger moeten
zijn. Een inadequate luchtvochtigheid kan onder
andere leiden tot huidproblemen en vervellings-
problemen.
Watervoorziening. De meeste reptielen drinken uit
een bak, andere (sommige hagedissen) likken uit-
sluitend vocht- of dauwdruppels en dienen regel-
matig besproeid te worden. Veel reptielen nemen
graag een bad. Daarom dient een ruime waterbak
aanwezig te zijn. Het water in deze bak dient regel-
matig ververst te worden.
Inrichting. Er dienen voldoende schuil- en klim-
mogelijkheden aanwezig te zijn. Als bodembedek-
king worden de meest uiteenlopende materialen
gebruikt. Voorop staat dat het terrarium goed te
reinigen moet zijn, en dat de bodembedekking bij
onverhoopte consumptie geen aanleiding geeft tot
ileus of obstipatie. Veel van de eileggende reptielen
stellen speciale eisen aan de bodembedekking om
hun eieren te leggen. Indien ze geen geschikte leg-
plaats vinden, kan legnood ontstaan. Elk soort stelt
zijn specifieke eisen aan een legplaats.
Hygiëne. Reptielen kunnen drager zijn van be-
paalde bacteriën (Salmonella’s!). Er dienen dan ook
strikte hygiënische maatregelen in acht te worden
genomen. Bij contacten met reptielen dient niet ge-
354 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
geten of gedronken te worden. Na elk contact moe-
ten de handen zorgvuldig worden gewassen. Wa-
ter- en voerbakken dienen niet gereinigd te worden
op plaatsen waar men ook de vaat doet. Reserveer
bepaalde schoonmaakborstels uitsluitend voor de
terraria en berg ze apart op.
Voeding
Belangrijke vragen met betrekking tot de voeding
zijn: wat voert u, hoe voert u, hoeveel, hoe vaak?
Worden toevoegingen gegeven en zo ja welke, hoe
wordt het toegevoegd, hoeveel, en hoe vaak (bij-
lage 2)?
Schildpad. Bij schildpadden komen veel voedings-
gerelateerde problemen voor. Bij de moerasschild-
padden zijn carni- en omnivoren te onderschei-
den. De meeste landschildpadden zijn omnivoor,
sommige soorten meer herbivoor. De voeding van
moerasschildpadden kan samengesteld worden
uit insecten, tubifex (wormpje uit de familie van
de Tubificidae), rode muggenlarve, waterslakjes,
wormen, forellenpellets, groenvoer, soms wat
vlees en vis en kattenvoer (afb. 30.6). Herbi- en
omnivore schildpadden worden gevoerd met
groenten, fruit, bloemen, insecten en als aanvul-
ling kattenvoer.
Behalve van een uitgebalanceerd voer als bijvoor-
beeld kattenvoer, wordt ook wel gebruikgemaakt
van aanvullende mengsels van vitaminen en mine-
ralen, maar hiermee loopt men het risico onjuiste
hoeveelheden (over- of onderdosering) toe te voe-
gen, waardoor problemen kunnen ontstaan.
Bij de moerasschildpad kunnen problemen voort-
Afbeelding 30.6
Een zeer gevarieerde voeding van een doosschildpad
(Terrapene carolina), bestaande uit groenten, fruit en
kattenvoer.
komen uit tekorten aan kalk en vitamine A, met als
gevolg onregelmatige, weke schilden en verdikte
oogleden (afb. 30.7). Insectivoor en herbivoor voed-
sel kan aanleiding geven tot tekorten aan kalk en
vitamine D3 met als mogelijke verschijnselen spier-
tremoren, ontkalking van het skelet, verweking
van het schild, kalkarme eieren en eiretentie. On-
dervoeding kan optreden bij dieren die niet eten,
bijvoorbeeld ten gevolge van ziekte of verkeerde
huisvesting. Ook indien te weinig of verkeerd
voedsel wordt verstrekt (bijvoorbeeld voedsel dat
van nature niet wordt gegeten of niet wordt her-
kend), kan ondervoeding optreden. Voor een aantal
soorten is inmiddels fabriekmatig bereid voer in
de handel.
Slang. Slangen worden het beste gevoerd met
intacte prooidieren. Daarmee wordt goed in de
behoefte aan vitaminen en mineralen voorzien.
Omdat slangen geen sternum en clavicula bezitten,
zijn ze in staat een zeer grote prooi te verzwelgen.
Afhankelijk van de grootte van de slang worden
Afbeelding 30.7
Moerasschildpadden met vitamine-A-deficiëntie. Door
de verdikte oogleden zijn bij geen van beide dieren de
oogbollen zichtbaar.
30 Reptielen
knaagdieren, konijnen, biggen, kuikens, kippen
en kwartels gegeven. Het verdient aanbeveling om
dode prooidieren te voeren om te voorkomen dat
de prooidieren de slangen bijten. Indien meerdere
slangen samen worden gehuisvest, dient onder toe-
zicht gevoerd te worden. De kans bestaat namelijk
dat twee slangen ieder aan een kant van het prooi-
dier beginnen en de grootste slang zo de kleinere
slang opeet.
Sommige ringslangachtigen (Natrix sp.) en kou-
senbandslangen (Thamnophis sp.) leven deels in
het water. Hun voedsel bestaat uit amfibieën (kik-
kers, salamanders), vissen, wormen en slakken. Bij
het voeren van visvlees moet gewaakt worden voor
het ontstaan van vitamine B1-deficiëntie. Het vlees
van vele soorten zee- en zoetwatervis (onder andere
kabeljauw) bevat thiaminase, een enzym dat vita-
mine B1 afbreekt. Ook diepgevroren vis bevat thi-
aminase. Verse hele vissen, of vers ingevroren hele
vis die langzaam wordt ontdooid, kunnen worden
gevoerd. Door de vis voor het invriezen 5 minuten
tot 80°C te verhitten, wordt thiaminase vernietigd.
Als alternatief kunnen guppies en regenwormen
gevoerd worden. De meest opvallende verschijn-
selen van vitamine B1-tekort zijn spiertremoren,
ataxie en opisthotonus. Voor sommige slangen, zo-
als de koningsslangen (Lampropeltis spp.), kunnen
andere slangen als voedsel dienen.
Hagedis. We onderscheiden omnivore, herbivore,
insectivore en carnivore hagedissen. Omnivore ha-
gedissen kunnen min of meer herbivoor zijn. Jonge
dieren zijn meestal omnivoor en worden op latere
leeftijd meer herbivoor. Tot de omnivore hagedis-
sen behoort de leguaan. De beste voeding voor de
leguaan bestaat uit eiwitrijke en vezelrijke groen-
ten en planten, fruit, insecten, muisjes en katten-
voer of leguanenkorrel.
Anolissen en kameleons zijn voorbeelden van in-
sectivore hagedissen. Deze dieren eten bewegend
voedsel. Hagedissen die uitsluitend met kleine in-
secten worden gevoerd, kunnen een calciumtekort
ontwikkelen. De meeste voedingen kunnen com-
pleet worden gemaakt door toevoeging van kat-
tenvoer of door toevoeging van een vitaminen- en
mineralenmengsel. Insecten kunnen calciumrijker
worden door ze calciumrijke voeding te geven (‘gut
loading’).
Tekorten aan calcium en vitamine D, als ook een
verkeerde verhouding van calcium en fosfaat in de
voeding, en/of onvoldoende uv-licht kunnen bij
hagedissen resulteren in ernstige skeletafwijkin-
gen (afb. 30.8). De verschijnselen zijn onder meer
tremoren, pathologische fracturen en legnood.
355
Afbeelding 30.8
Leguaan met ernstige skeletafwijkingen. De ernstige lor-
dose is het gevolg van dislocaties in de wervelkolom. Aan
de zwelling van de kaken ligt fibreuze osteodystrofie ten
grondslag, die is ontstaan door secundaire hyperparathy-
roïdie als gevolg van een gestoorde calciumstofwisseling.
■
30.5 Omgang en hanteren
Een aantal van de hieronder beschreven handelin-
gen is op de cd-rom in beeld gebracht.
Schildpad. Tijdens het hanteren kunnen schildpad-
den krabben, bijten, urineren en defeceren. Bij
moerasschildpadden plaatst men een hand tussen
de achterpoten, waarbij de duim op het rugschild
(carapax) en de overige vingers op het buikschild
(plastron) geplaatst worden.
Grote schildpadden mogen niet om hun lengteas
gedraaid worden, omdat dit tot een torsie van het
darmpakket kan leiden. Schildpadden met lange
nekken, zoals bijvoorbeeld de bijtschildpad (Che-
lydra serpentina), de weekschildpad (Trionyx spp.)
en de slangehalsschildpad (Chelidae) kunnen ver
met hun kop via het rugschild naar achteren rei-
ken. Deze dieren worden bij de achterrand van het
carapax gefixeerd en opgetild, waarbij het plastron
naar de hanteerder toegekeerd is. Landschildpad-
den zijn over het algemeen vriendelijker en kun-
nen ook via de zijkant met de hand tussen de voor-
en achterpoten gehanteerd worden.
Sommige soorten, zoals doosschildpadden, kun-
nen hun schild hermetisch afsluiten, waardoor
onderzoek onmogelijk wordt (afb. 30.9). Door de
wijsvingers net voor de achterpoten onder het rug-
schild te plaatsen, wordt voorkomen dat het schild
sluit. Vooral bij sterke dieren dient voorkomen
te worden dat een vinger of hand mee het schild
wordt ingetrokken en in de knel komt. Soms is on-
derzoek alleen mogelijk na sedatie.
Slang. Slangen kunnen bijten, wurgen, defeceren,
urineren en tijdens het hanteren een stinkend se-
cretum lozen. Benader een slang niet van voren.
356 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 30.9
Doosschildpadden (Terrapene carolina): links met volle-
dig afgesloten schild en rechts met geopend schild.
Slangen fixeert men net achter de kop. Hoe steviger
de slang wordt vastgehouden, hoe groter het ver-
zet. De slang wordt in een min of meer horizontale
positie gehouden om verzet en dislocatie van de
wervels te voorkomen. Indien de slang in een zak
wordt aangeboden, wordt de kop door de zak ge-
lokaliseerd en gefixeerd. Daarna wordt de kop via
de opening van de zak met de andere hand over-
gepakt. Kleine wurgslangen winden zich meestal
rond de arm, en kunnen zo gehanteerd worden;
de kop blijft echter gefixeerd. Wurgslangen langer
dan 2,5 meter moeten met twee personen gehan-
teerd worden. Indien een slang niet te benaderen
is, kan het dier gevangen worden met een vang-
stok of haak. Voorzichtigheid is hierbij geboden
in verband met de kans op luxatie van het atlanto-
occipitale gewricht. Daarna wordt de slang op de
hierboven beschreven methode gefixeerd. Bij het
hanteren van agressieve slangen is sedatie te over-
wegen.
Indien het noodzakelijk is om giftige slangen
te hanteren, dient men vooraf te weten om welke
soort het gaat en waar antigif te verkrijgen is. In-
formatie over giftige slangen en antigif is te ver-
krijgen bij het Slangengifcentrum Serpo in Delft
(015-213 03 34) en het Nationaal Vergiftigingen
Informatie Centrum (nvic) van het Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieu (rivm), Postbus 1,
3720 BA Bilthoven (bij spoed: 030-274 88 88).
Hagedis. Hagedissen kunnen bijten, krabben, defe-
ceren en met de staart slaan tijdens het hanteren.
Bij een aantal soorten (o.a. de meeste Iguanidae,
Geckonidae, Anolis spp.) bevindt zich in de staart-
wervels een voorgevormde fractuurlijn waardoor
de staart, als er gevaar dreigt, los kan laten (zelfam-
putatie of autotomie).6 Autotomie vindt niet plaats
bij de Agamidae, Chamaeleon spp. en varanen.
Sommige soorten hebben een zeer fragiele huid die
gemakkelijk scheurt.
Kleine dieren worden met de platte hand tegen
de bodem of wand van de bak gedrukt, waarna ze
net achter de kop gepakt worden met wijsvinger en
duim. De rest van het lichaam wordt in de palm van
de hand gefixeerd. Vanwege de kans op autotomie
mag een hagedis niet bij de staart vastgehouden
worden. Bij angstige dieren kan een handdoek
over het dier geplaatst worden, waarna het achter
de kop wordt vastgepakt. De rest van het lichaam
wordt, afhankelijk van de grootte van het dier, met
dezelfde of met de andere hand ondersteund.
Grote hagedissen fixeert men ook net achter de
kop. De achterpoten worden met de andere hand
langs de staart gefixeerd. Dit voorkomt dat het
dier kan krabben en met de staart kan slaan. In
sommige gevallen is het raadzaam om de nagels te
knippen, zeker indien het dier frequent gehanteerd
moet worden. Grote, agressieve soorten kunnen
met een handschoen gehanteerd worden. Ze kun-
nen ook in een stevige handdoek worden gerold.
Indien nodig worden de dieren gesedeerd.
Bij verdenking op een ontkalkt skelet dient extra
voorzichtigheid in acht te worden genomen ter
voorkoming van fracturen. Ook dieren met actieve
eifollikels in de buik dienen met extra zorg te wor-
den gehanteerd. Bij onzorgvuldig hanteren kun-
nen de follikels ruptureren.
Kameleons zijn rustige dieren die zich gemak-
kelijk laten hanteren. Ze voelen zich het prettigst
als ze zich ergens aan vast kunnen houden, bijvoor-
beeld een takje (afb. 30.10).
Afbeelding 30.10
Kameleon in rust op een tak.
30 Reptielen
■
30.6 Lichamelijk onderzoek
Het onderzoek bij reptielen verloopt niet volgens
orgaansystemen maar topografisch van craniaal
naar caudaal.
■
30.6.1 Algemene indruk
Door het dier op enig afstand te observeren, kan
men een eerste algemene indruk krijgen van
de gezondheidstoestand van het dier, als ook
van eventuele in het oog springende afwijkin-
gen. Dit laatste met inbegrip van abnormale
(ademhalings)geluiden.
Bewustzijnsniveau, houding, gang en gedrag
Reptielen kunnen worden aangeboden in een terra-
riumbak, zak of transportkist. Is het dier niet te ob-
serveren, dan kan het in een ‘observatieterrarium’
worden geplaatst.
Schildpad. Sommige schildpadden zullen zich niet
verroeren, andere lopen of zwemmen rond. Moe-
rasschildpadden zijn doorgaans actiever dan land-
schildpadden. De doosschildpad is in staat om zijn
schild hermetisch af te sluiten, waardoor het onmo-
gelijk is om een algemene indruk te verkrijgen (afb.
30.9). De meeste gezonde schildpadden zullen de
kop enigszins oprichten en oplettend rondkijken.
Ze bewegen zich voort met een symmetrische gang
waarbij de romp bij de meeste soorten van de grond
wordt gedragen. Sommige soorten schildpadden
gebruiken hun poten bij de ademhaling, hetgeen
vooral in rust te zien is.
Moerasschildpadden laten zich vaak goed ob-
serveren in een bak met water (afb. 30.11). De wijze
waarop het dier in het water ligt (normaliter recht)
Afbeelding 30.11
Een gezonde roodwangsierschildpad drijft recht in zijn
aquarium.
357
en zwemt kan belangrijke informatie verschaffen.
Een scheve positie kan veroorzaakt worden door
eenzijdige longverdichtingen of een ruimte-inne-
mend proces. Let op dat het dier niet verdrinkt.
Slang. De wijze waarop een slang ligt, hangt, klimt
of zich voortbeweegt kan zeer informatief zijn.
Hierbij moet bedacht worden dat het gedrag sterk
afhankelijk is van de soort. Wat voor de ene slang
normaal gedrag is, kan voor een andere soort juist
abnormaal zijn (afb. 30.12). Zo zal de konings-
python (Python regius), ook wel de balpython ge-
noemd, zich oprollen tot een bal. Een attente slang
tongelt (zie cd-rom).
Indien een gezonde slang op zijn rug wordt gelegd,
zal het dier zich onmiddellijk terugdraaien op de
buik. Een gezonde slang die bij het uiteinde van de
staart wordt vastgehouden en met de kop naar be-
neden hangt, zal de kop oprichten (oprichtreflex).
Hagedis. Ook hier varieert het gedrag, de houding
en de gang bij de diverse soorten. Kleine hagedis-
sen zullen zich in de meeste gevallen trachten te
verschuilen en zijn normaliter zeer beweeglijk. An-
deren, zoals bijvoorbeeld de kameleon, kunnen ge-
durende lange tijd op een takje zitten zonder zich
te verroeren (afb. 30.10). Diverse soorten hagedissen
(o.a. leguanen en varanen) onderzoeken hun omge-
ving door met de tong reukprikkels op te vangen.
Sommige soorten hagedissen gebruiken de tong-
bewegingen om te dreigen.
■
30.6.2 Inspectie op afstand
Het dier wordt systematisch van voor naar achter
bekeken. Bij inspectie van de kop let men op de
Afbeelding 30.12
Chondropython viridis (familie Boidae) in soortspecifieke
houding.
358 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
ogen, de neusgaten, de bek, de gehoorgangen en
de huid.
De ogen zijn normaliter open. Bij moerasschild-
padden letten we vooral op verdikte oogleden, zo-
als gezien wordt bij vitamine-A-deficiëntie.
Bij gezonde dieren zijn de neusopeningen
schoon. Eventuele uitvloeiing uit een of beide
neusopeningen wordt gekarakteriseerd naar het
aspect van de uitvloeiing (§ 9.2.2).
De bek is normaliter gesloten. Agressieve dieren
kunnen dreigend de bek openen, waarbij de onder-
zoeker dankbaar gebruikmaakt van deze mogelijk-
heid tot inspectie van de mondholte.
Bij schildpadden en hagedissen is het trommel-
vlies bedekt met huid. Schildpadden met een mid-
denoorontsteking hebben vaak een zwelling ter
plaatse van het uitwendig zichtbare trommelvlies.
Slangen hebben geen trommelvlies, maar wel een
smal spleetvormig binnenoor. Ze zijn in staat om
laagfrequente geluiden te horen.7
Bij de inspectie van de huid van kop en nek dient
gekeken te worden naar eventuele laesies, bloedin-
gen, parasieten en andere in het oog springende
afwijkingen.
Bij de schildpad worden het rugschild en het
Afbeelding 30.13
Vervellende slang. De oogleden van slangen zijn met
elkaar vergroeid en vormen een transparante bril. Deze
bril vervelt met iedere vervelling mee. Net voor de vervel-
ling wordt de huid dof van kleur en wordt de bril ondoor-
zichtig. Vervolgens helderen huid en ogen op en gaat het
dier vervellen.
zijschild beoordeeld op vorm, regelmaat, kleur,
vervelling (schildpadden vervellen per veld), afwij-
kende plekken en verwondingen.
De huid van de slang en de hagedis wordt onder-
zocht op de aanwezigheid van laesies, bloedingen,
verkleuringen, diktes en parasieten. Slangen ver-
vellen in één stuk. De frequentie van vervelling is
afhankelijk van vele factoren, zoals soort, leeftijd,
voedingstoestand, reproductiestatus, ziekten, om-
gevingstemperatuur en relatieve vochtigheid van
de omgeving.
Voor de beoordeling van de huid van slangen
en hagedissen is enige kennis van de vervelling
vereist. Tijdens de rustfase van de huid bestaat
deze uit een stratum germinativum en buitenste
epidermis. Bij aanvang van de vervelling gaan de
cellen van de germinatieve laag zich vermeerderen
en vormen zij een geheel nieuwe laag epidermis
bestaande uit drie lagen (de binnenste epidermis).
Gedurende deze fase, die 5-7 dagen duurt, wordt
de huid dof van kleur. Vervolgens wordt de ‘bril’
gedurende 3-4 dagen ondoorzichtig (de oogleden
van de slang zijn met elkaar vergroeid en vormen
een transparante bril). Daarna komt er een enzym-
houdende interstitiële vloeistof tussen de twee bui-
30 Reptielen
tenste huidlagen, waardoor er een scheiding tussen
de oude en nieuwe laag totstandkomt. Gedurende
deze fase worden de ogen en de huid weer helder
en zal het dier 3-4 dagen later vervellen (afb. 30.13).8
De tong vervelt regelmatig mee.
De meeste hagedissen vervellen in stukken.
Poten. Inspectie verloopt van proximaal naar dis-
taal. Op de huid van de poten van gezonde dieren
zijn geen laesies, bloedingen, verdikkingen, pa-
rasieten of andere abnormaliteiten zichtbaar. Bij
schildpadden en hagedissen kunnen normaliter
de poten het gewicht van het lichaam dragen (afb.
30.14). Bij de leguaan komen frequent (patholo-
gische) fracturen en gewrichtsontstekingen voor.
Deze uiten zich in een afwijkende stand van de
betreffende extremiteit(en), onvermogen om het
lichaamsgewicht te dragen en/of zichtbaar gezwol-
len gewrichten.
Afbeelding 30.14
Een gezonde leguaan is in staat de romp en het eerste
deel van de staart van de grond te dragen.
Afbeelding 30.15
Fixeren van de kop van een schildpad (links): de kop wordt van dorsaal benaderd door de duim en de wijsvinger net
achter de kaken te plaatsen. Rechts: door gelijkmatige tractie wordt de hals gestrekt.
359
De meeste schildpadden hebben korte nagels aan
alle klauwen. Uitzondering zijn de mannelijke
moerasschildpadden: zij hebben lange nagels aan
de voorklauwen.
Staart. De staart heeft een soortspecifieke vorm en
houding. Sommige hagedissen kunnen een deel
van hun staart afwerpen. In de meeste gevallen zal
er een nieuwe staart aangroeien (regeneratie) met
vaak een ander aspect. Indien de autotomie onvol-
ledig was, kunnen er zelfs twee staarten aangroei-
en. Ook kunnen abcessen en fracturen in de staart
ontstaan en kunnen delen van de staart necrotisch
worden.
■
30.6.3 Onderzoek bij het gefixeerde dier
Alvorens het dier te hanteren, maakt men een
onderzoeksplan op basis van een of meer gefor-
muleerde problemen, zoals die kunnen worden
ontleend aan anamnese, algemene indruk en in-
spectie op afstand. Alle benodigde materialen wor-
den klaargelegd, zodat het onderzoek zo efficiënt
mogelijk verloopt. Onderzoek vindt systematisch
plaats van craniaal naar caudaal, zodat geen onder-
deel wordt overgeslagen.
Kop. Bij de inspectie van de kop wordt aandacht be-
steed aan dezelfde onderdelen als bij onderzoek op
afstand. Voor nadere inspectie of palpatie van het
dier en voor het verzamelen van materiaal voor ver-
der onderzoek wordt de kop van het dier gefixeerd.
Bij de schildpad wordt de kop van dorsaal of van
ventraal benaderd met de duim en de wijsvinger
net achter de kaken (afb. 30.15). Bij een ingetrok-
ken kop worden de achterpoten binnen het schild
gedrukt, waarna de kop meestal buiten het schild
360 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 30.16
Leguaan met botstofwisselingsstoornis. De hypertrofische osteodystrofie heeft geleid tot enorme zwelling van de
onderkaak. Rechts ter vergelijking de kop van een gezonde leguaan.
komt. Agressieve dieren kan men op een geschikt
voorwerp laten bijten, om zo de kop buiten het
schild te trekken. Ook kan met behulp van een
rubberen tang, geplaatst over de schedel en onder-
kaak, de kop voorzichtig buiten het schild worden
getrokken. Indien al deze pogingen geen succes
hebben, kan men het dier enige tijd met rust laten
en het later nog eens proberen. Uiteindelijk kan
worden gesedeerd.
De kop van de slang en de hagedis wordt eveneens
met duim en wijsvinger net achter de kaken ge-
fixeerd (zie cd-rom).
Ogen. Schildpadden hebben goed ontwikkelde
oogleden en een derde ooglid. Zoals hierboven al
getoond, zijn de oogleden van slangen met elkaar
vergroeid en vormen zij een transparante ‘bril’. De
meeste hagedissen hebben oogleden en een derde
ooglid, met uitzondering van sommige gekko’s en
skinken (Ablepharus sp.); bij deze soorten zijn de
oogleden net als bij de slang vergroeid en vormen
ze een ‘bril’.
Nadere inspectie van de ogen verloopt in grote lij-
nen als bij hond en kat. De iris bij reptielen bestaat
echter net als bij vogels uit dwarsgestreept spier-
weefsel en staat daarmee onder invloed van het wil-
lekeurig zenuwstelsel (zie ook § 28.3.4). Sommige
hagedissen hebben op de dorsale zijde van de kop
in de mediaanlijn een ‘derde oog’ (pariëtaal oog,
parapineaal orgaan of extraoculaire fotoreceptor).
Dit rudimentaire oog heeft een lens en een retina,
en staat door middel van een zenuw in contact met
de pijnappelklier (glandula pinealis of epiphysis
cerebri). Deze klier speelt een rol bij de hormonale
regulatie van vooral de reproductie en bij de ther-
moregulatie.9
Neus. De neusgaten dienen open en schoon te
zijn. In geval van chronische infectie kunnen de
neusopeningen vergroot zijn. Sommige herbivore
hagedissen (o.a. de leguaan) hebben in de neus
zoutklieren die bij een verhoogde osmolaliteit van
het plasma zout uitscheiden (zie ook § 28.3.4). De
dieren niezen dan een heldere vloeistof uit die bij
opdroging een fijn wit poederlaagje (zoutkristal-
len) rond de neusgaten achterlaat. Dit wordt soms
verward met een luchtweginfectie.
Bek. De bek van reptielen is normaliter gesloten. Bij
hagedissen kunnen door mineralisatiestoornissen
misvormingen van de kaak optreden waardoor de
bek niet goed sluit. Indien de kaken indrukbaar
zijn, wijst dit op een botstofwisselingsstoornis (afb.
30.8 en 30.16).
Enkele slangensoorten (sommige Boidae, Viperidae
en Crotalidae) hebben een pitorgaan. Het pitorgaan
bevindt zich bij sommige Boidae in de labiale
schubben van de bovenkaak en soms van zowel de
boven- als de onderkaak (labiaal pitorgaan). Bij de
adders ligt het pitorgaan tussen de neusopeningen
en het oog (faciale pitorgaan). Dit orgaan bevat
uiterst gevoelige infrarood- en warmtereceptoren
en neemt temperatuurverschillen van 0,003°C
waar. Het stelt het dier in staat om te navigeren
en in het donker voedsel te vinden. In en rond
dit pitorgaan kunnen parasieten, ontstekingen
of andere abnormaliteiten worden aangetroffen
(afb. 30.17).10
30 Reptielen
Afbeelding 30.17
Sommige slangensoorten bezitten een pitorgaan. Dit
warmte- en infraroodgevoelige orgaan bevindt zich bij
deze slang (Corallus caninus) zowel in de boven- als in de
onderkaak (pijl 1). Let op de aanwezigheid van bloedmijt
in het pitorgaan (zie pijl 2).
Mondholte. Sommige reptielen (vooral moeras-
schildpadden) openen spontaan de bek als dreiging
om te bijten. Men kan dan een spatel of een mond-
spreider in de bek plaatsen. De bek kan ook wor-
den geopend door de vingers in de mondhoeken te
plaatsen (afb. 30.18). Deze methode is niet zonder
risico voor de onderzoeker, aangezien schildpad-
den flink kunnen bijten. Bij inspectie van de mond-
holte wordt gelet op eventuele laesies en bloedin-
gen, als ook op de kleur en de vochtigheid van de
slijmvliezen en tong.
Bij de schildpad is de tong vlezig en lichtroze van
kleur. De glottis bevindt zich aan de basis van de
tong. Bij inspectie van het monddak komen ook de
inwendige neusopeningen in zicht.
Afbeelding 30.18
Een van de manieren om de bek van een schildpad te openen. Na het openen van de bek kan een mondspreider
worden geplaatst.
361
Slang. Slangen hebben geen mandibulaire sym-
physis, waardoor de onderkaakhelften onafhan-
kelijk van elkaar kunnen bewegen. Hierdoor zijn
ze in staat om grote prooidieren te eten. Voor het
onderzoek van de mondholte maakt men gebruik
van het ontbreken van de mandibulaire symphysis.
De slang wordt net achter de kop tussen duim en
wijsvinger gefixeerd. Een brede, gesloten pincet of
spatel wordt via de voorzijde van de bek tussen de
boven- en onderkaak geplaatst en zo ver mogelijk
naar achter in de bek geschoven. Zodra de slang de
bek opent, wordt het instrument een kwartslag ge-
draaid en in de mondhoeken geplaatst.
Slangen hebben zes rijen met tanden. De onder-
kaakhelften hebben elk één rij, de bovenkaakhelf-
ten elk twee rijen. De tong ligt in een schacht op
de mondbodem. De slang vangt met de gevorkte
tong reukpartikels op uit de omgeving (tongelen).
De opgevangen omgevingsstimuli worden met de
tong naar het in het monddak gelegen vomerona-
sale orgaan (orgaan van Jacobson) gebracht. Dit
gespecialiseerde reukorgaan speelt een rol bij het
lokaliseren van een prooi, hofmakerij, paren en
agressie. Het orgaan van Jacobson is goed ontwik-
keld bij slangen en de meeste hagedissen. Het is
afwezig bij krokodillen en afwezig of gemodifi-
ceerd bij schildpadden.11-13 Slangen die hun tong
verliezen kunnen dan ook anorexie ontwikkelen.
De tong vervelt af en toe.
De slijmvliezen van de slang zijn normaliter
bleekroze van kleur en vochtig. Overmatige slijm-
productie en dradentrekkend slijm is afwijkend.
Bij de glottis wordt bij gezonde dieren geen slijm
of exsudaat aangetroffen.
Hagedis. Sommige dieren openen de bek indien
men op de neus tikt. Door gelijkmatige tractie aan
de huid van de onderkaak is de bek vaak te openen.
Ook kan een (rubberen) spatel als mondsperder
362 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 30.19
De gehoorgangen van een leguaan zijn bedekt met een transparant trommelvlies (links). Bij sommige hagedissen,
zoals bij de goudgekko (Gecko auratus), is een opening ter plaatse van de gehoorgang zichtbaar.
fungeren. Door deze tussen de boven- en onder-
kaak te plaatsen, wordt de bek geopend. De onder-
zoeker dient zich te hoeden voor beschadigingen
aan de tanden. In sommige gevallen is sedatie
noodzakelijk. De vorm van de tong varieert van
vlezig (o.a. leguaan) tot min of meer gevorkt (o.a.
varaan) en uitrolbaar (kameleon). Bij de groene
leguaan is de punt van de tong donkerder van kleur
dan de rest. Ontstekingen van het mondslijmvlies
berusten nogal eens op misvormingen van de kaak.
De inwendige neusopeningen bevinden zich in het
monddak en worden geïnspecteerd op eventuele
ophoping van exsudaat.
Gehoorgangen. De gehoorgangen worden van dicht-
bij geïnspecteerd en gepalpeerd indien hiertoe aan-
leiding is. Het trommelvlies is bij de meeste hage-
dissen plat en doorzichtig (afb. 30.19).
Hals. Bij schildpadden en hagedissen wordt de hals
rondom gepalpeerd op het vóórkomen van laesies,
bloedingen, verdikkingen, parasieten en andere
abnormaliteiten.
Schild. Bij de schildpad wordt het schild (rug-, zij-
en buikschild) systematisch onderzocht op vorm,
trauma, laesies, bloedingen, ontsteking en groei-
stoornissen. De hardheid van het schild wordt ge-
controleerd door het schild tussen duim en wijsvin-
ger te omvatten en in te drukken.
Bij de meeste schildpaddensoorten is het schild
hard en niet vervormbaar. Uitzonderingen zijn on-
der meer de weekschildpadden. Bij percussie van
het schild kan een eventueel aanwezige verminde-
ring van de hoeveelheid gas in de longen worden
opgespoord.
Huid, poten en staart. Er wordt geïnspecteerd op het
eventuele vóórkomen van laesies, bloedingen, ont-
stekingen, verdikkingen, verkleuringen, vervelling
en parasieten. Bij slangen en hagedissen wordt de
huid over het gehele lichaam van craniaal naar cau-
daal geïnspecteerd en gepalpeerd, zowel dorsaal als
ventraal. De rugspieren geven een indicatie over de
voedingstoestand van de slang. Bij sommige slan-
gensoorten bevinden zich aan weerszijden van de
cloaca sporen (afb. 30.4). Bij de mannelijke dieren
zijn deze sporen duidelijker ontwikkeld dan bij de
vrouwelijke.
Sommige hagedissoorten, zoals leguanen en
agamen, hebben femorale poriën (huidklieren) op
de ventrale zijde van de dijen (afb. 30.5). Gekko’s
hebben tevens in een V-vorm gelegen precloacale
poriën. De spiermassa op de poten (schildpad en
hagedis) en staart (hagedis) geeft enige indicatie
omtrent de voedingstoestand van het dier. Na con-
trole van de stand van de poten worden ze van bo-
ven naar beneden geïnspecteerd en gepalpeerd op
het vóórkomen van afwijkingen aan de huid, weke
delen, gewrichten, tenen en nagels. Bij de staart let
men op de vorm en de lengte.
Cloaca. Het onderzoek van de cloaca komt neer
op inspectie op vorm, uitvloeiing of prolaberend
weefsel. De penis (schildpad), hemipenis (slangen
en hagedissen) en een deel van de cloaca kunnen
zowel fysiologisch als pathologisch prolaberen,
terwijl prolaps van een deel van de einddarm, blaas
(schildpad en meeste hagedissensoorten) en eilei-
der als pathologisch beschouwd moet worden. Ook
kan een ei in de cloaca worden aangetroffen.
Sommige slangensoorten produceren een stin-
kend secretum uit de cloaca als afweer tegen be-
30 Reptielen
Afbeelding 30.20
Voor het verzamelen van ontlasting bij een slang wordt
een glazen staafje in de cloaca geplaatst. Door dit staafje
voorzichtig rond te draaien kan defecatie worden opge-
wekt.
lagers. Dit gele secretum wordt soms abusievelijk
aangezien voor ontstekingsmateriaal.
Buikpalpatie. Bij gezonde reptielen voelt de li-
chaamsholte soepel aan. Bij de schildpad worden
de wijsvingers craniaal van de achterpoten in de
knieholte geplaatst. Met lichte druk kan men de
buikholte deels palperen. Door het dier vervolgens
op een zij te houden, kunnen eventuele intra-abdo-
minale massa’s via de onderliggende zijkant beter
palpabel worden. Door het dier vervolgens op de
andere zijde te kantelen, kan men die zijde palpe-
ren. Eventuele ruimte-innemende processen (bij-
voorbeeld eieren) zijn afhankelijk van hun grootte
en lokalisatie al of niet palpabel.
Bij de slang plaatst men de wijsvinger achter de
kop aan de ventrale zijde tussen de ribben, waarna
men systematisch van voren naar achteren de ge-
hele lichaamsholte kan palperen. Let op ruimte-in-
nemende processen, vloeistof, gasophopingen en
pijnuitingen.
Bij de hagedis kan de lichaamsholte, afhankelijk
van de grootte en vorm van het dier, van ventraal
of lateraal met een of twee vingers worden gepal-
peerd.
■
30.7 Fecesonderzoek
De feces van reptielen zijn normaliter vermengd
met uraten. Voor (microscopisch) onderzoek van
de (bij voorkeur lichaamswarme) feces wordt een
met water of glijmiddel gladgemaakt glazen staafje
in de cloaca gebracht en voorzichtig rondgedraaid
363
(afb. 30.20). Soms wordt op deze manier alleen
urine (of uraten) verkregen. Ook dit materiaal kan
microscopisch onderzocht worden.
Indien op deze manier geen feces kunnen worden
verkregen, kan een cloacaspoeling worden verricht.
Hiertoe wordt ca 10 ml/kg lichaamswarme NaCl
in de cloaca gebracht, waarna de vloeistof weer
opgezogen wordt. Sommige schildpadden en slan-
gen defeceren indien ze in een ondiep warm bad
geplaatst worden. Het microscopisch onderzoek
wordt gericht op wormeieren en flagellaten.
Ten slotte wordt het dier gemeten en gewogen.
■
30.8 Verder onderzoek
Aanvullend onderzoek bij reptielen kan bestaan uit
monstername voor bacteriologisch, mycologisch,
cytologisch en histologisch onderzoek, bloedon-
derzoek (hematologie, biochemie), beeldvormend
onderzoek, endoscopie en elektrocardiografie. Voor
diverse soorten zijn referentiewaarden bekend voor
de resultaten van bloedonderzoek.
Bloedafname
Bij reptielen wordt gebruikgemaakt van buizen
met lithiumheparine als anticoagulans. edta geeft
celbeschadiging en is daardoor niet geschikt. Op
diverse punctieplaatsen kan vermenging met lymfe
ontstaan.
Schildpad. De voorkeursplaats voor bloedafname
bij de schildpad is de rechter v. jugularis. Dit vat is
te vinden aan de rechter laterale zijde van de hals
in een lijn van trommelvlies naar de meest laterale
plek waar de hals contact maakt met het rugschild.
Terwijl de hals maximaal wordt gestrekt, wordt
de naald van craniaal naar caudaal ingebracht
(afb. 30.21).
Een andere mogelijkheid biedt de dorsale staart-
vene. Deze loopt in de mediaanlijn van de staart.
De naald wordt onder een hoek van 45° in crani-
ale richting ingebracht tot op de wervels. Daarna
wordt de naald voorzichtig teruggetrokken.
Een derde optie is de v. brachialis (afb. 30.22).
Deze vene loopt bij de aanhechting van de pees
van de m. biceps brachii en is te benaderen door
de voorpoot naar voren te strekken en de naald ter
hoogte van radius en ulna in proximale richting in
te brengen.
Sommige soorten hebben een subcarapaxiale ple-
xus waaruit bloed afgenomen kan worden. Deze
364 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren
Afbeelding 30.21
Bloedafname uit de rechter v. jugularis bij de schildpad. Na maximale strekking van de hals wordt de naald van
craniaal naar caudaal ingebracht.
Afbeelding 30.22
Bij bloedafname uit de v. brachialis wordt de voorpoot
naar voren gestrekt. De naald wordt ter hoogte van de
elleboog in proximale richting ingebracht. De kop van de
schildpad bevindt zich rechts op deze afbeelding.
Afbeelding 30.23
Bloedafname uit de subcarapaxiale vene bij de schildpad.
plexus loopt net onder het rugschild ter hoogte van
de aanhechting van de hals (afb. 30.23). Bloedafna-
me kan zowel bij gestrekte als bij ingetrokken hals
plaatsvinden. De naald wordt precies in de medi-
aan lijn bij de aanhechting van de hals ingestoken
in de richting van het rugschild tot de plexus wordt
aangeprikt.14
Ook kan bloed afgenomen worden uit de veneuze
femorale plexus. Deze ligt vrij oppervlakkig aan de
mediale zijde van de femur. De achterpoot wordt
bij de voet gefixeerd en naar achteren getrokken.
De naald wordt craniaal van de knie in proximale
richting ingebracht.
Slang. Bij de slang kan afhankelijk van de grootte
van het dier bloed afgenomen worden via hart-
punctie alsook uit de ventrale staartvene, mond-
vene of v. jugularis. Cardiocentesis is een betrek-
kelijk eenvoudige ingreep, doch er is een kleine
kans op een fatale harttamponnade. De slang
wordt op de rug gelegd. Het hart is te lokaliseren
op ongeveer een derde van de lichaamslengte. De
duim wordt craniaal van het hart geplaatst, de
wijsvinger caudaal. De naald wordt in het hart ge-
bracht, waarna langzaam bloed wordt aangezogen
(afb. 30.24).
Voor bloedafname uit de staartvene wordt de slang
in rugligging gefixeerd. De naald wordt onder een
hoek van 45° in de mediaanlijn ingebracht. Pas op
voor de hemipenissen. Via de mondholte kunnen
de sublinguale vene of de monddakvene (v. pala-
tina) worden aangeprikt. Zodra de bek is geopend,
zijn deze venen zichtbaar, respectievelijk aan
weerszijden van de tong en in het monddak. Seda-
tie is meestal gewenst.
Minder gangbaar is de bloedafname uit de rechter
30 Reptielen 365

Afbeelding 30.24 Afbeelding 30.25

Voor bloedafname bij de slang uit het hart wordt het dier Bloedafname bij een leguaan uit de ventrale staartvene.
op de rug gelegd. Het hart wordt tussen twee vingers ge-
fixeerd, waarna de naald onder een hoek van 45° in het
hart wordt ingebracht.

v. jugularis. De vene is te puncteren op 4-7 schubjes
craniaal van het hart en op de overgang van de ven-
trale schubben naar de rechter laterale schubben.
Hagedis. Bij de hagedis is de voorkeursplaats voor
bloedafname de ventrale staartvene. De hagedis
kan zowel in rugligging als in borstbuikligging
worden gefixeerd. In het laatste geval wordt de
staart omhooggehouden. De naald wordt onder
een hoek van 45-90° op ongeveer een vierde van
de staartlengte in de mediaanlijn ingebracht (afb.
30.25). Zodra de naald de wervels raakt, wordt hij
langzaam onder aantrekken van de zuiger terug-
getrokken.

Literatuur

1 Obst FJ, Richter K, Jacob U. The completely illustrated atlas of reptiles and
amphibians for the terrarium. Neptune (NJ): tfh Publications, 1988.
2 Pritchard P. Encyclopedia of turtles. Neptune (NJ): tfh Publications, 1979.
3 Peterson’s Field Guides. Reptiles and amphibians. Eastern/central North America;
2nd ed. Boston: Houghton Mifflin, 1975.
4 Jacobson ER, ed. Biology, husbandry and medicine of the green Iguana. Malabar
(Fl): Krieger, 2003.
5 Funk RS. Snakes. In: Mader DR, ed. Reptile medicine and surgery. Philadelphia:
Saunders, 1996.
6 Barten SL. Lizards. In: Mader DR, ed. Reptile medicine and surgery. Philadelphia:
Saunders, 1996.
7 Wever EG. The reptile ear. Princeton (NJ): Princeton University Press, 1978; 61-5.
8 Rossi JV. Dermatology. In: Mader DR, ed. Reptile medicine and surgery.
Philadelphia: Saunders, 1996; 105-6.
9 Lawton MPC. Ophthalmology. In: Beynon PH, Lawton MPC, Cooper JE, eds.
Manual of reptiles. Shurdington: British Small Animal Veterinary Association,
1992; 157-69.
10 Marcus LC. Veterinary biology and medicine of captive amphibians and reptiles.
Philadelphia: Lea & Febiger, 1981; 47.
11 Marcus LC. Veterinary biology and medicine of captive amphibians and reptiles.
Philadelphia: Lea & Febiger, 1981; 42-5.
366 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

12 Parsons TS. The nose and Jacobson’s organ. In: Gans C, Parsons TC, eds. Biology of
reptilia, vol ii. New York: Academic Press, 1970; 99-191.
13 Rehorek SJ, Firth BT, Hutchinson MN. The structure of the nasal chemosensory
system in squamate reptiles. J Biosci 2000; 25: 181-90.
14 Hernandez-Divers SM, Hernandez-Divers SJ, Wyneken J. Angiographic, anatomic
and clinical technique descriptions of a subcarapacial venipuncture site for
chelonians. J Herpetolog Med Surg 2002; 122: 32-7.
Bijlage 1
Richtlijnen voor de huisvesting van ratten, gerbils, hamsters, cavia’s, konijnen
en fretten als proefdier. Bron: Voorlopig Advies van de Raad van Europa ETS
123; GT 123 (2000) 57.

Ratten

lichaams- minimale minimale vloeropper-

gewicht vloeropper- kooi- vlakte per
vlakte hoogte dier
(g) (cm2) (cm) (cm 2)

in voorraad en = 200 800 18 200

gedurende de 201-300 800 18 250
procedure* 301-400 800 18 350
401-600 800 18 450
> 600 1500 18 600

tijdens het fokken 800 18

vrouwtje met
nest
voor elk extra
volwassen dier
met 400 cm 2
extra

voorraad bij fokker = 50 1500 18 100

kooigrootte 51-100 1500 18 125
1500 cm 2 101-150 1500 18 150
151-200 1500 18 175

voorraad bij fokker = 100 2500 18 100

kooigrootte 101-150 2500 18 125
2500 cm 2 151-200 2500 18 150

* Bij ‘lifetime’-studies moeten de dieren sociaal worden gehuisvest. Omdat dichtheden

aan het einde van een studie lastig kunnen worden vastgesteld, kunnen onder bepaalde
omstandigheden de normen worden overschreden. In deze gevallen moet de prioriteit
worden gegeven aan het handhaven een stabiele sociale structuur.

A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
368 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Gerbils

lichaams- minimale minimale vloeropper-

gewicht vloer opper- kooi- vlakte per
vlakte hoogte dier
(g) (cm2) (cm) (cm2)

in voorraad en = 40 1200 18 150

gedurende de > 40 1200 18 250
procedure

tijdens het fokken 1200 18

monogaam
paartje of trio
met jongen

Hamsters

lichaams- minimale minimale vloeropper-

gewicht vloer opper- kooi- vlakte per
vlakte hoogte dier
(g) (cm2) (cm) (cm2)

in voorraad en = 60 800 14 150

gedurende de 61-100 800 14 200
procedure > 100 800 14 250

tijdens het fokken 800 14

monogaam
paartje of
vrouwtje met
jongen

voorraad bij fokker* < 60 1500 14 100

* Gespeende hamsters mogen in deze hoge dichtheid worden gehouden gedurende de korte
periode na het spenen, onder voorwaarde dat de ruimte voldoende groot is en voldoende
verrijkt is. Er mogen geen aanwijzingen zijn voor aantasting van gezondheid en/of welzijn.
Bijlage 1 369

Cavia’s

lichaams- minimale minimale vloeropper-

gewicht vloeropper- kooi- vlakte per
vlakte hoogte dier
(g) (cm2) (cm) (cm2)

in voorraad en = 200 1800 23 200

gedurende de 201-300 1800 23 350
procedure 301-450 1800 23 500
451-700 2500 23 700
> 700 2500 23 900

tijdens het fokken 2500 23

paartje met
jongen
voor elk extra
fokzeugje
1000 cm 2 extra

Konijnen

Ouder dan 10 weken

maximale lichaamsgewicht minimale vloeropper- minimale kooi-

dat in de kooi mag worden vlakte voor een of twee hoogte (cm)
bereikt sociaal harmonieuze
dieren (cm 2)

<3 3500 45
3-5 4200 45
>5 5400 60

Voedster met jongen

gewicht voedster (kg) minimale vloer- extra voor nest- minimale

oppervlakte kasten (cm 2) hoogte (cm)
(cm2)

<3 3500 1000 45

3-5 4200 1200 45
>5 5400 1400 60

Konijnen jonger dan 10 weken

leeftijd minimale maximaal per dier minimale

vloeropper- aantal dieren extra hoogte
vlakte (cm 2) op minimale (cm 2) (cm)
oppervlakte

spenen-7 weken 4000 5 800 40

8-10 weken 4000 3 1200 40
370 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Konijn

Zitplanken voor konijnen

leeftijd (weken) lichaamsgewicht oppervlakte hoogte boven

maximaal (kg) (cm × cm) kooivloer (cm)

< 10 – 55 × 25 –

> 10 <3 55 × 25 25
3-5 55 × 30 25
>5 60 × 35 30

Fretten

individuele huisvesting 4500 cm 2

groepshuisvesting dieren < 600 g 1500 cm 2 per dier

groepshuisvesting dieren > 600 g 3000 cm 2 per dier

volwassen mannetje 6000 cm 2 per dier

vrouwtje met jongen 5400 cm2

Bijlage 2
Systematiek van amfibieën en reptielen

Ref: Animal Diversity Web

Klasse Reptilia

Orde Testudines (schildpadden) ongeveer 254 soorten

Familie Chelidae (slangehalsschildpadden)
Familie Cheloniidae (zeeschildpadden)
Familie Cheydridae (bijt- en alligatorschildpadden)
Familie Carettochelyidae (Nieuwguinese tweeklauwschildpadden)
Familie Dermatemydidae (Mesoamerikaanse rivierschildpadden)
Familie Dermochelyidae (lederschildpadden)
Familie Emydidae (zoetwaterschildpadden en doosschildpadden)
Familie Kinosternidae (modder- en moerasschildpadden)
Familie Pelomedusidae (Afro-Amerikaanse slangehalsschildpadden)
Familie Testudinidae (landschildpadden)
Familie Trionychidae (echte weekschildpadden)

Orde Crocodilia (krokodillen, kaaimannen en aanverwanten) ca. 27 soorten

Familie Crocodylidae (krokodillen en aanverwanten)
Subfamilie Alligatoridae (alligators en kaaimannen)
Subfamilie Crocodylinae (krokodillen)
Subfamilie Gavialinae (gavialen)

Orde Squamata (hagedissen en slangen)

Suborde Sauria (hagedissen) ongeveer 3900 soorten
Infraorde Diploglossa
Familie Anguidae (hazelwormen en alligatorhagedissen)
Familie Anniellidae (Amerikaanse pootloze hagedissen)
Familie Xenosauridae (knobbelhagedissen)
Infraorde: Gekkota (gekko’s)
Familie Dibamidae (blinde hagedissen)
Familie Gekkonidae (gekko’s)
Familie Pygopodidae (schubpoothagedissen)
Infraorde Iguania
Familie Agamidae (agamen)
Familie Chamaeleonidae (kameleons)
Familie Corytophanidae (helmhagedis of basilisk)
Familie Crotaphytidae (halsbandleguanen)
Familie Hoplocercidae (boshagedissen)
Familie Iguanidae (leguanen)
Familie Opluridae (Madagascar leguanen)
Familie Phrynosomatidae (Noord-Amerikaanse gordelhagedissen)
Familie Polychrotidae (anolissen)
Familie Tropiduridae (neotropische grondhagedissen)

A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
372 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Infraorde Platynota
Familie Helodermatidae (gilamonster of korsthagedissen)
Familie Lanthanotidae (dove varanen)
Familie Varanidae (varanen)
Infraorde Scincomorpha
Suborde Amphisbaenia ongeveer 140 soorten
Familie Amphisbaenidae (wormhagedissen)
Familie Bipedidae (2-potige wormhagedissen)
Familie Rhineuridae (floridawormhagedis)
Familie Trogonophidae (slanghagedis)
Suborde : Serpentes (slangen) ongeveer 2400 soorten
Infraorde Henophidia
Familie Aniliidae (pijpslangen)
Familie Anomochilidae (dwergpijpskangen)
Familie Boidae (reuzenslangen)
Familie Uropeltidae (schildstaartslangen)
Familie Xenopeltidae (aardslangen)
Infraorde Typhlopoidea (blinde slangen)
Familie Leptotyphlopidae (draadwormslangen) 78 soorten
Familie Typhlopidae (wormslangen) 180 soorten
Familie Anomalepidae 20 soorten
Infraorde Xenophidia
Familie Acrochordidae (vijlslangen)
Familie Atractaspididae (gravende of moladders)
Familie Colubridae (ringslangachtigen)
Familie Elapidae (cobra-achtigen)
Familie Hydrophiidae (zeeslangen)
Familie Viperidae (adders)

Orde Rhynchocephalia (brughagedissen) 1 soort

Familie Sphenodontidae (brughagedissen)
Bijlage 2 373

Bijlage 2.1 Enkele gegevens van de meest gehouden landschildpadden

Testudo Testudo Chelonoidis Geochelone

hermanni graeca carbonaria pardalis

taxonomie (familie) Testudinidae Testudinidae Testudinidae Testudinidae

Nederlandse naam Griekse landschild- Moorse land- roodvoetkolen- panter- of luipaard-

pad schildpad brander schildpad

herkomst Zuid-Europa Zuid-Spanje tot Zuid-Amerika Centraal- en Zuid-

Noord-Afrika, Afrika, Zuid-Azië
Balkan

biotoop gematigd klimaat gematigd klimaat tropisch woud droog gebied

voeding herbivoor/ herbivoor/ omnivoor herbivoor/

omnivoor omnivoor omnivoor

bijzondere kenmerken nagel aan staart- sporen op dijen Amerikaanse carapax tot 70 cm
punt carapax tot 20 cm reuzenschildpad
carapax tot 20 cm carapax tot 50 cm

verwante soorten T. graeca T. hermanni C. denticulata G. sulcata

T. marginata T. marginata C. elephantopus G. elegans
T. horsfieldi T. horsfieldi
T. kleinmanni T. kleinmanni

Bijlage 2.2 Enkele gegevens van de meest gehouden zoetwaterschildpadden

Chrysemys scripta Trionyx Terrapene Chelydra

elegans carolina serpentina

taxonomie (familie) Emydidae Trionychidae Emydidae Cheydridae

Nederlandse naam roodwang- weekschildpad doosschildpad bijtschildpad

sierschildpad

herkomst Noord-Zuid- Noord-Amerika, Noord-Amerika Canada tot Zuid-

Amerika Afrika, Azië, Indo- Amerika
Australië

biotoop meren, rivieren meren, rivieren, open bos/bij water ligt graag verstopt in
vijver zachte bodem
in schemer en nacht
actief

voeding omnivoor carnivoor carnivoor/ carnivoor (inverte-

omnivoor braten en reptielen)

bijzondere kenmerken rode wangvlek slurfvormige neus kunnen schild relatief klein buikschild,
zonaanbidders indrukbaar schild geheel sluiten lange nek, grote kop
carapax 20-40 cm carapax tot 90 cm carapax tot 18 cm met sterke bek
tot 70 cm

verwante soorten C. decorata T. cartilagineus T. ornata Macroclemys

C. concinna T. ferox T. coahuila temminckii
C. picta picta T. triunguis T. nelsoni
374 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

Bijlage 2.3 Enkele gegevens van de meest gehouden slangen

Boa constrictor Python molurus Elaphe guttata Thamnophis

sirtalis sirtalis

taxonomie (familie) Boidae Boidae Colubridae Colubridae

Nederlandse naam boa constrictor tijgerpython ratten- of koren- kousebandslang

slang

herkomst Zuid-Midden- Afrika, Zuidoost- zuidoosten van Noord-Centraal-

Amerika Azië, Australië Midden-Amerika Amerika

biotoop droge gebieden, bos, moeras, bos- vochtige velden, bos alle habitats
bossen land

voortplanting vivipaar ovipaar ovipaar vivipaar

voeding prooidieren zoogdieren, vogels kleine zoogdieren vis

bijzondere kenmerken wurgslang wurgslang populaire terrarium- 30-60 cm

2,5-4 meter tot 8 meter slang
60 cm tot 2 meter
wurgslang

verwante soorten Boa constrictor P. regius E. obsoleta T. sirtalis tetrataenia

occidentalis P. reticularis E. schrenki T. elegans elegans
E. rufodorsata T. sirtalis concinnus
(viseter, vivipaar)

Bijlage 2.4 Enkele gegevens van in Nederland voorkomende slangen

Natrix natrix Coronella austriaca Vipera berus

taxonomie (familie) Colubridae Colubridae Viperidae

Nederlandse naam ringslang gladde slang adder

herkomst Nederland, Europa, Nederland, Europa, Europa, West-Azië

Noordwest-Afrika, Azië Noordwest-Afrika,
West-Azië

biotoop vochtige, zonnige plekken heidevelden, grasvlakten bosranden, kreupelhout,

bij het water heidevelden

voortplanting ovipaar vivipaar vivipaar

voeding kikker, vis hagedissen, kleine zoog- kleine zoogdieren

dieren, vogels, muizen

bijzondere kenmerken kunnen zich schijndood grijs/rode slang zigzagstreep op rug,

houden 70 cm verticale pupil
lichte vlek achter de kop 50-80 cm
80-150 cm

verwante soorten N. natrix helvetica C. girondica (ovipaar) V. kaznakovi

N. tesselata V. ursinii
Bijlage 2 375

Bijlage 2.5 Enkele gegevens van de meest gehouden hagedissen

Iguana iguana Agama Gekko gecko Skink

taxonomie Iguanidae Agamidae Gekkonidae Scincidae

(familie)

herkomst Centraal-Mexico, Afrika (agama, Zuidoost-Azië, Zuidoost-Azië,

Zuid-Amerika Uromastyx), Zuid- Indo-Australië, Korea, Australië, Afrika
west-Centraal-Azië Japan
(Phrynocephalus)
Australië (Amphi-
bolorus, etc.)

Nederlandse groene leguaan agaam Tokay gecko skink

naam

biotoop regenwoud, dicht bij tropisch regenwoud, in bomen, tropisch tropische gebieden
water berggebied, steppen regenwoud tot savan- grond
en woestijnen ne, steppe, bij water soms gravers

voortplanting ovipaar ovipaar meeste ovipaar ovovivipaar, sommige

m.u.v. Nieuw-Zee- vivipaar, sommige
land: ovovivipaar ovipaar met zeer korte
incubatietijd

voeding omnivoor/herbivoor insecten insecten, kleine verte- insecten, sommige

braten, sommige eten planten
planten

verwante soorten I. delicatissima Draco, Hydrosauru en G. japonicus Subfamilie:

vele andere G. smaragdinus Tiliquinae
G. monarchus Scincinae
G. vittatus Lygosomina

bijzondere lange staart, goede kan van kleur veran- verticale pupil cilindervomig
kenmerken zwemmers, zonaan- deren hechtschijfjes aan lichaam, korte
bidders vlezige tong poten rudimentaire poten,
femorale poriën stekels, keel- of huid- preanale poriën korte nek
stekels, keel- of huid- flappen en andere 5-35 cm 10-65 cm
flappen en andere versieringen
versieringen tot 40 cm
tot 2 meter lang
Bijlage 3
Basisprincipes voor de reptielenhouderij (I)

Met dank aan Chris van Kalken

terrarium

plaats bij voorkeur op een rustige plaats, niet achter een raam waardoor
direct zonlicht binnenvalt

afmetingen slang: de diagonaallengte van het terrarium minstens even lang

als de totale lengte van de slang; bij ieder dier meer: de diago-
naallengte met de helft van de terrariumbreedte vergroten

hagedis: de lengte van het terrarium 1, 5-2× de totale lengte van

het dier, de breedte 1× de totale lengte van het dier; bij ieder dier
meer: de lengte en breedte met 30% vergroten

landschildpad: de lengte en breedte 4× de carapaxlengte van het

dier; bij ieder dier meer: 1× de carapaxlengte aan de terrarium-
lengte en -breedte toevoegen

waterschildpad: lengte en breedte 6× de carapaxlengte; bij

ieder dier meer: 1, 5× de carapaxlengte aan lengte en breedte
toevoegen

NB .bij boombewonende dieren moet de hoogte van het ter-

rarium minstens even groot zijn als de lengte

verwarming met warmtemat en/of spotlamp(en); er moet een opwarmplaats

(hotspot) zijn waardoor een temperatuursgradiënt in het ter-
rarium ontstaat

de dieren mogen niet met lampen in contact kunnen komen

inrichting zo eenvoudig mogelijk met een niet-gladde afwasbare bodem,

wat takken en/of stenen en minimaal één schuilplaats

het terrarium moet dicht zijn, met aan één bovenkant een niet
te grote ventilatieopening; bij landschildpadden uit subtropische
en gematigde gebieden mag de bovenkant open zijn

bij voorkeur slechts één dier per terrarium huisvesten; schildpad-

den kunnen wel goed met meerdere dieren in één bak

A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
378 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

terrariumtemperatuur

equatoriaal 28-33°C overdag A

25-29°C ’s nachts

tropisch 24-30°C overdag B

20-25°C ’s nachts

subtropisch zomer:
20-27°C overdag
15-21°C ’s nachts

winter: C
10-16°C overdag
5-12°C ’s nachts

gematigd zomer:
16-23°C overdag
10-16°C ’s nachts

winter:
4-9°C overdag
2-5°C ’s nachts

deze dieren hebben een winterrust/slaap nodig! D

woestijn 30-40°C overdag E

8-12°C ’s nachts

luchtvochtigheid

droog relatieve luchtvochtigheid tussen 20 en 40 % F

normaal relatieve luchtvochtigheid tussen 40 en 70 % G

vochtig relatieve luchtvochtigheid tussen 70 en 100% H

dag-en-nachtlengte

aanpassing van dag-en-nachtlengte is niet nodig, de normale variatie in

Nederland vormt voor reptielen geen probleem

voeding

het soort voedsel is sterk afhankelijk van de diersoort en de grootte van het dier
(bijlage 3):

zoogdieren I

vogels J

reptielen K

amfibieën L

vissen M

schaaldieren N
Bijlage 3 379

insecten O

slakken P

spinnen Q

vruchten R

groenvoer S

bloemen T

gekookte eieren U

kattenvoer V

NB .Veel groente-etende reptielen moeten regelmatig met kattenvoer of commerciële

pellets bijgevoerd worden om voedingsdeficiënties te voorkomen.
Bijlage 4
Basisprincipes voor de reptielenhouderij (II)

Met dank aan Chris van Kalken

temp. luchtv. voedsel

slang

afgodslang Boa constrictor sp. A, B F, G I, J

python Python, Morelia, Liasis sp. A, B F, G I, J

boompython Chondropython sp. A H I, J

overige boa’s A, B F, G I, J

rattenslang Elaphe sp. C, D G I, J, U

anaconda Eunectes sp. A, B H I, J, K

cobra Naja en Ophiophagus sp. B, C G I, J, K

eieretende slang Dasypeltis scabra B, C G I, U

kousebandslang Thamnophis sp. D G I, K, L, M

ringslang Natrix en Nerodia sp. D G L, M

koningsslang Lampropeltis sp. C, D G I, J, K

adder Vipera, Cerastes, Bothrops C, D G I, J, K

sp.

hagedis

agame Agama sp. A, B G, H I, O

anolis Anolis sp. B G, H O

basilisk Basiliscus sp. B H I, O

kameleon Brooksia, Chamaeleo sp. A, B, C G, H O, I

gekko diverse soorten A tot D I, O, K, J

G, H

daggekko Phelsuma sp. B G, H O, R

A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
382 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

temp. luchtv. voedsel

groene leguaan* Iguana iguana B G I, J, O, P, R,

S, T, V

varaan* Varanus sp. A, B, C G, H I, J, K t/m Q,

U, V

skink o.a. Scincus, Chalcides sp. B G I, J, O, P, Q, S,

T, U, V

schildpad

Griekse en Moorse Testudo hermanni en C, D G R, S, T, V

l.sch. T.graeca

stralenschildpad Testudo radiata B G R, S, T, V

kolenbrander- Chelonoides carbonaria B G, H R, S, T, V

schildpad

doosschildpadden Terrapene sp. B, C H M, O, P, R,

S, T, V

waterschildpad

roodwang- Chrysemys scripta elegans A, B H L t/m P, U,

schildpad V, S

gekielde schildpad Graptemys sp. B, C H L t/m P, U,

V, S

krokodil

Mississippi- Alligator mississippiensis B H Z, J, K, L, M, V

alligator

kaaiman Caiman sp. A, B H Z, J, K, L, M, V

krokodil Crocodylus sp. A, B H Z, J, K, L, M, V

Ganges-gaviaal Gavialis gangeticus A, B H M, V, J, L

* Het voedsel van leguanen en varanen varieert aanzienlijk met de leeftijd. Jonge exempla-
ren eten in het algemeen meer insecten dan volwassen dieren.
Register

aankoopkeuring 295
aanwijstijd 29
abcde-protocol 264
abdominocentese 290
abductie 169
accessoire geslachtsklieren 148
accuratesse 10
achillespees 176, 181
achterste kruisband 182
adductie 169, 185, 186
adembewegingen 60, 85, 336
ademgeruis 87
ademhaling:
–, costo-abdominale 61
–, costale 61
–, abdominale 61
–, pendelende 61
ademhalingstypen 267
adipositas 56
administratiesysteem 33
afhangende vleugel 302
agressie:
–, hond 254, 258
–, kat 259
akoestische impedantie 26
algemeen onderzoek 59
algemene indruk 55
algoritmen 16
alleen zijn 255
alopecia 157
anale klieren 124
anamnese 49
(anesthesie)risicocategorieën 294
angst 255, 257, 260
anisocorie 229
anoestrus 137
anorexie 110
anticoagulans 280
anus 122
anusreflex 125
apathie 247
a posteriori-waarschijnlijkheid 15

A. Rijnberk, F. J. v. Sluijs (Red.), Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren, DOI 10.1007/978-90-313-9460-9, © 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
384 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

a priori-kans 10
(a priori) waarschijnlijkheid 15
arthrocentesis 191
ascites 121
ataxie 171, 187, 196, 199
auscultatie 24, 86
–, hart 103
autotomie 356
auxiliaire ademhalingsspieren 60
axillair gebied 181

Barlow-teken 185
Beer, wet van 25
beharing 67
bekken 174, 187
bekwaamheidsprofielen 18
belastingskreupelheid 171
beroepsprofiel 5
bewegingskreupelheid 171
bewustzijnsniveau 198, 264, 266
bijgeruis 103
bijschildklieren 252
blaas 128, 132
blaaskatheterisatie 285
blaaspunctie 286
blepharospasmus 211, 222
bloedafname:
–, cavia 329
–, chinchilla 329
–, gerbil 332
–, goudhamster 330
–, konijn 328
–, muis 330
–, rat 331
–, reptielen 363
bloeddruk 96
bloeddrukmeters 30
bloedmijt 361
bloedpennen 307
boeggewricht 179, 180
bolzitten 322
borborygmi 88, 121
borstwand 86
bovenarm 172, 179
bovenbeen 175
boventonen 24
braakballen 300
brachycefale hondenrassen 60
bradycardie 104
bradypneu 62
braken 109
bril, reptielen 358, 360
broedplek 320
bronchiën 85
brongericht 41
Register 385

buigreflex 207
buikomvang 251
buikpalpatie, kleine zoogdieren 338
buispennen 307
bumblefoot 300, 319

cachexie 56
caecale feces 301
caecotrofie 339
calcaneus 181
capillaire vullingstijd 70, 97
carapax 355
carpus 178
carpus en ondervoet 173
cataract 234
causale benadering 16
cavia 329, 343
centrale veneuze druk 97, 99
cerebrale reflexen 203
cerumen 242
cervix 143
cervixkanaal 141
chalazion/hordeolum 219
charrière 277
chinchilla 329, 344
chromodacryorroe 338, 346
circulatieapparaat 95
circumanale klieren 122
cites 351
cloaca 321, 351, 362
collaterale banden 184
colloïd-osmotische druk 127
coloboma 219
coma 55
commotio cerebri 264
communicatie 49
compartimentsyndroom 318
conchae 82
congenitale afwijkingen 295
conjunctiva 220
contourveer 305
contusio cerebri 264
coprofagie 339
cornea 225
corneadefecten 227
corpus ciliare 230
crepitatie 88, 177
cryptorchidisme 251
cutis 68
cyanose 97
cystocentese 286

darmbeenlymfknopen 125
darmkanaal 121
decerebrale hypertonie 267
386 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

deklust 145
dempingslijn 121
derde oog (pariëtaal oog, parapineaal orgaan) 360
dermis 68, 155
desinfectie 280
Descemet, membraan van 225
diagnostisch plannen 44
diarree 109
diascopie 161
dikkedarmdiarree 110
distichiasis 219
dnab (dunnenaald-aspiratiebiopsie) 288
dominantie 257
dons 301, 320
doosschildpad 357
Doppler-effect 31
draagtijd 342
drachtigheidsdiagnose 140
draf 169
dreigreflex 204
dubbeltreden 205
dunnedarmdiarree 110
dysfagie 196
dysfonie 196
dyspneu 60, 80, 95
–, expiratoir 61
–, inspiratoir 61
dysurie 130

eclipskleed 306
ectoparasieten 318
ectotherm 353
ectropion 220
eetlust 248
ejaculatie 149
elleboog 173
ellebooggewricht 179
endocriene klieren 247
endorotatie 169
endotorsie 169
enophthalmus 211, 222
entropion 220
epidermis 68, 153
epididymis 147
epigastrium 119
epiphora 211
epistaxis 82
erectie 148
excitatie 256
exophthalmus 211, 223
exorotatie 169
exotorsie 169

falsificatie 1
farynx 118
Register 387

femorale poriën 352, 362

fertilisatiefase 142
fetor ex ore 115
fladderthorax 62, 265
flatus 56
flauwtes 197
fluoresceïne 213, 225, 226
fonendoscoop 26, 27
fontanel 296
fossa clitoridis 140
fout-negatief 13
fout-positief 13
fremitus 102
fret 332, 345
fundus, oog 236
fur slip 327

gaapwormen 316
galop 170
gauge 278
gebit 115
–, kleine zoogdieren 339
gecomputeriseerde 38
gedrag:
–, probleemgedrag 197
–, abnormaal 197
gedragsanamnese 253
gedragstesten, hond 256
geel 316, 317
gehoor 204
gehoorgang 242
gehoorverlies 245
gehoorzaamheid 254
gekruiste strekreflex 208
geluidsgolven, reflectie van 26
gerbil 332, 345
geslachtsbepaling 298
gesprekstijl 50
getal van Reynolds 24, 79
gevoeligheid 12
gewrichtspunctie 191
gezondheidscontrole 295
gifslangen 349
gingiva 116
glaucoom 231, 233
gouden uur, spoed 263
goudhamster 330

haarschacht 154
hamersteel 244
hamster 344
hanteren, vogels 310
hartdemping 89
hartonderzoek 101
harttonen 102, 104
388 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

hematurie 129
hemipenissen 351
herbivoor 354
hernia diaphragmatica 91
hernia perinealis 124
heupgewricht 184
hinkelen 205
hoek van luxatie 185
hoek van reductie 186
hoesten 80, 95
hongermaliën 307
houding 169
houdingsreacties 205
hubertusklauwtjes 296
huid 67, 69, 74, 153, 157
huidafkrabsel 161
huidatrofie 248, 250
huidgeur 156
huidklieren 337, 362
huidlaesies:
–, primaire 157
–, secundaire 158
huif 309
huisvesting, kleine zoogdieren 333
–, reptielen 353
hyperextensie 169
hyperflexie 169
hyperfuncties, endocrien 248
hyperoestrogenisme 345
hyperparathyroïdie 128
hypertensie 97
hypofunctie, endocrien 247
hypogastrium 119
hypogenitalisme 251
hypogonadisme 251
hypothermie 250

iatrotroop probleem 9, 49, 51

icterus 70
ictus cordis 101
identificatiechip 34
identificatiegegevens patiënt 34
impedantie, akoestische 26
incidentie 10
incontinentia alvi 124
incontinentia urinae 130
inheemse slangen 350
inspectie 21
interwaarnemervariabiliteit 10
intraoculaire druk 223
involutio uteri 136
inwendige neusopeningen 361, 362
iridodonesis 231
iris 230
Register 389

jeuk 155

kaalheid 156
kamerhoek 228
katheterisatie:
–, cavia 329
–, fret 333
–, konijn 328
kattenbak 260
kauwmusculatuur 111
kauwspieren 202, 214
keeluitstrijkje 316
keratinocyten 153
killeragressie 258
klachten 9
klepgebieden 104, 105
kleurmethode 289
klinimetrie 10
klinisch denken 17
knie 182
kniegewricht 175, 182
kniepeesreflex 207
konijn 327
Korotkoff-tonen 30
kreupelheid 167, 171
kritisch rationalisme 1
kropmelk 317
kruisband, achterste 182
–, voorste 178, 182
kruissnavel 315
Kuhn 1
kunstmatige inseminatie, endoscopische 141
kyfose 188

laboratoriumonderzoek 277
lagophthalmus 218
Lakatos 2
leefomstandigheden 51
legbeentjes 321
lensluxatie 234
lensvezels 232
lever 120
leverstuwing 100
libido 146
lichaamstemperatuur 66, 322, 336
likelihood ratio 14
liquothorax 289
liquothorax 91
locomotie:
–, kracht 198
–, coördinatie 199
–, belemmerd 199
–, nevenbewegingen 199, 200
locomotiestoornis (zie kreupelheid) 171
loodvergiftiging 299, 301, 302
390 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

lordose 188
luchtzak 323
luchtzaksysteem 303
luer lock 279
lumbosacrale druktest 188
luxatio bulbi 212, 276
lymfdrainage, melkklieren 164
lymfknopen 71
lymphonodi 71, 164

maag 120
maagsonde 328
medisch dossier 37
meetfouten 10
meetschalen 9
melanine 157
melanocyten 154
melkgebit 115
melkklier 163
melkklierenpakket 163
membraan van Descemet 225
membrana nictitans 221, 314
membrana pupillaris persistens 296
meniscus 182, 184
mesogastrium 119
metoestrus 137
mictie 129
middenoor 244
mildstroomurine 284
milt 120
mimische musculatuur 202
mondholte 111
mondslijmvlies 114
monsteren 168, 187
motorisch:-, spontaan 195-, geprovoceerd 195
muilband 274
muis 330, 344
musculus biceps brachii, pees 180
musculus iliopsoas 174
myclonieën 200
mydriasis 229, 313
mydriaticum 213

nagels 154, 161

nasopharynx 83
neusdoppen 315
neusspiegel 81, 161
neusuitvloeiing 79, 82
nieren, palpatie 131
niezen 79
Nikolsky-fenomeen 162
nystagmus 222

obesitas 56
oedeem 69, 95, 98, 99
Register 391

oestrisch, kleine zoogdieren 341

oestrische cyclus 136
oestrus 137, 142
oestrusintervallen 137
oftalmascoop 213
oftalmoscopie 238
omnivoor 354
onderarm 173, 178
onderbeen en hak 176
onderkaak 203
ondervoet 176, 178, 181
onzindelijkheid 255
ooglidrand 219
ooglidreflex 204
oogspleet 218
ooguitvloeiing 217
ooronderzoek 242
oorspoelen 243
oorthermometer 30
orbita 214
orgaan van Jacobson 361
orificium urethrae 286
oropharynx 84, 118
Ortolani-teken 186
oscillometrie 31
othematoom 241
otitis externe 241
otoscoop 243
overlevingsketen, spoed 263
ovipaar 350

palatum durum 118

palpatie 22
pancreas 120
paradigmatheorie 2
paralyse 199
paralysis posterior 327, 345
paratyfus 319
parese 171, 187, 196, 199
partus 137
passieve bewegingen 201
patella 176, 182
pathologische reflexen 208
patiëntenregistratienummer 35
patroonherkenning 16
pecten 314
pedogram 312
penis 147
penlamp 213
percussie 89
–, akoestische 23
–, directe 23
–, hart 106
–, plessimeter 23
percussietonen 24
392 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

persoonsgegevens eigenaar 34
petechiën 70
phallus 321
pharynx 113
pica 111
pijnperceptie 209
pijnreacties 177
pitorgaan 360
plaatsingsreacties 206
plasma 280
plastron 355
pneumothorax 91
poederdons 306
pokken 314
pols 336
polsgolf 62
polsuitval 65
polydipsie 127, 248
polyurie 127, 248
Popper 1
post-hibernale problemen 353
postreflectoire clonus 208
praktijkadministratie 33
preanesthetisch onderzoek 293
precisie 10
precloacale poriën 362
preputium 133, 147
prevalentie 10
prikaccidenten 278
probleemformulering 6
probleemgedrag 253
probleemgeoriënteerd (zie verslaglegging) 37
probleemgericht medisch dossier 41
probleemlijst 41, 42
progesteron 143
pronatie 178
pro-oestrus 137, 142
prooivangstgedrag 259
prostaat 125, 132, 148
pruritus 155
psittacose 298
ptosis 218
pulsus aequalis 63
pulsus frequens 65
pulsus inaequalis 63
pulsus magnus 64
pulsus parvus 64
pulsus rarus 65
pupillen 203
pupilreflex 203, 229, 267
pyelonefritis 128

rat 331, 344

redirectieagressie 259
reflectie van geluidsgolven 26
Register 393

reflexhamer 26
regeneratie, reptielen 359
registratienummer 35
regurgiteren 109
resonantie 23
respiratie 60
respratoire aritmie 64
retina 236
–, vaten 239
retrobulbaire druk 223
reverse sneezing 79
Reynolds, getal van 24, 79
rhonchi 88
ring, vogels 319
Riva-Rocci 30
rode bloedmijt 300
Romanowsky 289
rotatie 169
ruis 24

sacci paranales 122

scapula 181
schedel 187, 189
scheidingsangst 256
Schiff-Sherrington-fenomeen 201
schijnzwangerschap 341
schildklier 252
–, vogels 304, 317
Schirmer-tear-test (stt) 213, 216
schoudergordel 172
schouderskelet 317
schuifladefenomeen 178, 183
schurft, vogels 314, 315
sclera 224
scoliose 188
scrotum 146
–, kleine zoogdieren 341
seborroe 156
sedatie 275
seksueel dimorfisme 351
sfinxhouding 271
sinus frontalis 81, 83
slagpennen 304, 307
slangengifcentrum 356
slijmvliezen 70
–, kleine zoogdieren 338
slik- en hoestreflex 204
slikproblemen 196
slokdarm 118
snavel- en veerrot 315
snijtanden 117
snuitje 274
Sopor 55
souffles 103
specificiteit 11
394 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

speekselklieren 113
speenleeftijd 342
sperma 149
spiertonus 201
spierzwakte 249
spinale reflexen 207
spleetlamp 21, 213, 226
sporen, slangen 351
spreidreflexen 319
sproeien, kat 259
staartvene 364, 365
stand 169
stap 169
stethoscoop 26
strabismus 222
stress, vogels 310
stridor 79, 265
stromingen 24
stuitklier 320
stuitluis 320
stupor 55
subcarapaxiale plexus 363
subcutis 155
sugillaties 70
supinatie 178
symptomen 9
syrinx 303

tachycardie 104
tachypneu 62
talgklieren 154
tandformule 112
–, kleine zoogdieren 339
tapetum lucidum 237, 239
tapetum nigrum 237, 239
tarsocruraal 181
tarsocruraal gewricht 176
tatoeage 34
tatoeagenummers 35
tenen 173
tenesmus 110
–, alvi 130
testes:
–, thermoregulatie 146
–, retractiele 147
theorema van Bayes 14
therapeutisch plannen 44
thermische polypneu 82, 304, 322
thermometer 29
thermoneutrale zone 323
thermoregulatie 60, 66, 146
thoracocentese 289
tibia 181
tibia-compressietest 182, 183
tic 200
Register 395

toevallen 197
tong 112, 118, 203
tongbeen 84, 113
tongelen 357
torsie 169
torticollis 188, 302
traanafvoer 226
traanfilm 216
traanproductie 216
traanstreep 215
transducer 30
transponder 312
tremor 200
trichiasis 215
trommelvlies 244
turgor 69
Tyndall-effect 21, 226

uilenkop 302
uitpoppen 352
undulatieproef 99, 122
uraten 363
uremiesyndroom 128
ureters 132
urethra 132, 133, 143
urine, kleine zoogdieren 340

vaccinatie, kleine zoogdierieren 335

vacht 67, 157
–, kleine zoogdieren 337
vaginaal onderzoek 140
vaginacytologie 139
vaginale uitvloeiing 135
vaginoscopie 141
valgus 169
valkerij 299
varus 169
veercysten 308
veerpoeder 306
vena cephalica 281
vena jugularis 282
vena saphena 284
venepols 98
veneuze drukgolven 98
veneuze femorale plexus 364
Venn-diagram 11
Venturi-effect 25, 88
veren 301
verloopbladen (flowsheets) 36
verpakkingseisen 277
verschijnselen 9
verslaglegging:
–, chronologische 36
–, brongerichte 36
–, probleemgerichte 36
396 Anamnese en lichamelijk onderzoek bij gezelschapsdieren

vervelling 358
Vetware Utrecht 38
videomateriaal 256
vierkante stand 271
viscositeit 24
visus 204
–, onderzoek 237
vitamine-A-deficiëntie 313
vitreum 234
vivipaar 350
vleugelnaald 289
voeding, kleine zoogdieren 333
–, reptielen 354
voedingsdeficiënties, reptielen 379
voedingstoestand 56
voetring 312
vogelkooi 299
vogels:
–, huisvesting 298
–, voeding 298
vogelvoet 319
vomeronasale orgaan 361
voorgeschiedenis 51
voorste kruisband 178, 182
voorste oogkamer 228
voortgangsnotities 43
vormstip 321
vraaggesprek 50
vullingstijd, capillaire 70, 97
vulva-uitvloeiing 138

waarschijnlijkheid:
–, onvoorwaardelijke 11
–, voorwaardelijke 11
–, nosologische 11, 13
–, diagnostische 11, 14, 15
waarschijnlijkheidsdiagnostiek 16
wangzakken 339
weekschildpadden 362
wegwijzer 6, 17
werkpennen 307
wervelkolom 188, 189, 200
Wet budep 351
winterslaap 353
W.I.P.:
–, waarnemingen 43
–, interpretatie 43
–, programma 43

zijligging 273
zoutklier 314
–, hagedissen 360
zweetklieren 154