=OLOJI-ROLEVE-RESTORASY ON-EPIGRAFI-ANTROPOLOJi-MUZiK-TiYATRO-TEOLOui-FOLKLOR Wr ©) : ae de war oN a65 wat ARKEOLOJI-ROLEVE-RESTORASYON EPIGRAFI-ANTROPOLOJI-MUZIK-TIYATRO TEOLOJI-FOLKLOR Dért Ayda Bir Cikar Say: 6 Cilt: 2 Sahibi: Enis KARAKAYA : Genel Yayin Yonetmeni ve Yaz! igieri Madirl: Dr.6zkan ERTUGRUL Teknik Madar: Tolunay TIMUCIN Genel Koordinatdr: Ahmet Vefa COBANOGLU Genel Sekreter: Rabia EMEKLIGIL Teknik Sekreter: Sadettin ZAYIM Sanat Yonetmeni: Ziya Nur SEZEN Aralik 1989 Yayin Sekreterleri: Selda KALFAZADE - Gulcin EROL Haber Servisi Sorumiulan: Arzu YILMAZ - Arzu iYIANLAR Halkia lliskiler Koordinatéri: Gilgan KALKINOGLU ‘Mali Musavir: Selim Sabit SALMAN ‘Ozkan ERTUGRUL ¢ Enis KARAKAYA Selda KALFAZADE - Sebnem AKALIN Ahmet Veta COBANOGLU DANISMANLAR: Prof. Dr. Semavi EYICE Prof. Dr. Ara ALTUN Dog. Dr. Selcuk MULAYIM Dog. Dr. Ebru PARMAN - Yard. Doc. Or. Zeki SONMEZ Dr.Hisamettin AKSU -Sargon ERDEM Dr.Engin BEKSAC-Erol OZKAN Film: Cem Has Grafik 511 85 85 Ig Baski: Oring Matbaasi 528 42 68 Kapak Baski: TAKILOGLU MATBAASI 528 66 07 Dizgi: CAGDAS Matbaacilik-Reklamcilik 526 90 88 Kapak baskienda TAKILOGLU MATBAASI'na yarcimlanndan dolay tego ur ederia Yayin Kurulu: REKLAMLAR Arka dis sayfa: 2.000.000. TL Arka ig sayfa: 1.000.000. TL. Ig tam sayfa: 800.000 - TL Ig yarim sayfa 500,000 TL. On ic sayfa: 1.200.000.- TL + Yillik Abone: 37.500 TL.dir. Banka hesap numarasina cik nilan paranin makbuz veya dekontunun fotokopisi ya da ‘gonderidigi an, dergi Adresinize postalanacaktir. (istanbul yazit Vakiflar Bankas! 21-10248-8 nolu hesap) ‘Vestine eee igiNDEKILER ‘+ Ermitaj - 250 Yilhk Bir Saray Mize (Dog. Dr. Selcuk MULAYIM) 2 + Sultan Ahmet Kaliyes!imaret Yapilan (Ahmet Veta COBANOGLU) 310 + Jacques Louis David ve Fransiz Devrimi (Doe. br. Semra GERMANER) 118 '* Kenan Ozbel’in Ardindan (Uzlifat OZGUMUS) 20 + iznikli Baliklar (Prot. Dr. Serare YETKIN) 2125 + Ayasotya Caligmalan ve Yapilan Onarimiar (Erdem YUCEL) 26-30 * Geloneksel Bor Konutlart (Y. Mim. Rest. Nuran KARA)... 31-95 * Bor'da Dini Mimari (Y. Mim, Rest, Hamid PILEHVARIAN) 36-39 + T.§.C.F.A. Kollekslyonundaki “Sidon Camlan” (Uziitat OZGUMUS) ice «+ istanbul Universitesi Kutdphanesi’nde Bulunan_ “Art-Nouveau’” Suslemeli Albiimler (Nihat ERGIN) 44-46 * Gatma Yastik Yuzleri (Or. Novber GURSU) 4782 40-43 + Sadberk Harum Miizesi‘ne Europa Nostra Odili... 62 ‘+ Pushapa-Puja, Budizm’de Cigek Adaklan (Gev: Yasar CORUHLU) 59-54 * Antik Polemonium Kenti ve Fatsa Kilisesi (Yilmaz BUKTEL) 55.57 * Kazi Buluntusu Kil Eserlere Uygulanacak ik Koruma Galigmalari (Huseyin AKILLI) 58-66 ‘+ Tezyinatl Madeni Sebekeler (Mijgan SEVKATLI} 67-73 ‘+ Kumluca/Corydalla (Meryem ACARA) 74-76 ‘ Sanat Tarihi Haberleri 77-78 + Kapak: 16. yy. lik Tabag. Dergide yayinianan makalelerin sorumluluklan yazann aittir. Kaynak gosterilmek kaydi ve izin alinarak yararlAYASOFYA os YAPILAN ONARIMLAR Istanbul’un en yash, en muhtesem antilarindan Ayasofya, tarihi gegmiginin yam sira mimarisi, mozaikleri ve Turk gat yapalar ile yazyaliar boyunca hemen herkesinilgisini gekmis- tir. Bunun kaginilmaz sonucu olarak da Bizans ve Osmankt sanatin arastran pek gok kisi Ayasofya'ya bllyuk zen g0s- termistir, Bunlarin basinda A. M. Scheneider, E. H. Swift, A.M. Antoniadis gibi arastirmacilar gelmistir (1), Bununla beraber gercek anlamda Ayasofya’nin bilimsel amach aras- ‘uma ve planlarinn gizilmesine XIX. yazyiln ortalarinda bas- Janabilmistir. IIk kez 1834 de C. Texier ve onun hemen ar- dindan 1835 de N. Efimov Ayasofya'nin rOldvelerini gikar- muslardir. Onlari Von Der Holizinger ile C. Gurlitt izlemis ve bazi planlarla kesitleri ortaya koymuslardit (2), Bu calismalar ve tarihi belgelerden OBrendigimize gore Aya- sofya’nun giintimiize en iyi bigimde gelebilmesinin baslica ne- deni yiizyillar boyunca yapilan ve onu yasatmak amacina yé- nelik onanmlar olmustur. Ne var ki, Ayasofya'nin onarim salismalarim giniimuze yansitan belge ve kaynaklarda bize asik tutabilecek bilgiler yok denebilecek kadar azdir. Ayasof- ya’nin cok yakin tarihlerde yapilan onanmlan ile ilgili bilgi- ler yayinlanimadig gibi yaprlanisler, mimari kesif Ozetlerine de ne yazik ki rastlanamamistir. Bu nedenle Ayasofya ona- numlart ile ilgili bilgileri eski kaynaklardan ve baz yeni yinlardan derledikten sonra son yillarda yapilan onarimiar- dan s6z etmek istiyorum. Miletoslu Mimar Izidoros ile Trallesi tinlti matematikgi An- temios’un ortak galiymalan sonucu ortaya gikan Ayasofya, yapumindan yinmiiki yil sonra deprem sonucu bilyik hasara Uugramistir. Deprem, kubbenin dogu yoniinii hemen hemen butunayle,yikmisuir, Ayasofya’nun mimari yapisi ve stati ile ilgilenen uzman- lar ilk kubbenin son derece basik olusundan otirtt dayanma ‘gdctiniin yetersizligi dzerinde durmuslardir. Kubbe duvarlar Werine oturtulmus ve bu da agirligin tamamiyle yanlara ve- rilmesine neden olmustur. Buyik bir olasiikla yan tazyikle- rin yeterince hesaplanamamasi veya alinmasi gerekli Onlem- lerin yetersizligi bazi teknik problemleri ortaya gikarmustr, Bundan otird Ayasofya 533 depreminden zarar gérmls, do- Bu kemeri zedelenmis, 5$7 depreminde gatlamis ve 358 dep- reminde ise buyik kemer ile ona dayanan kubbe yikilmistr. Imp. Justinianus (527-565) depremden zarar goren Ayasof- vya'nn onarimim Izidoros'un yegeni geng Izidoros'dan iste- mistir. Ayasofya’nin yapiminda amcasinin yaninda galisan ‘geng Izidoros eski kubbenin korunarak, yikilan yerlerinin ona- nimasina imkan olmadigm gormdstir. Bunun iginde eski kubbenin yikilmss kisimlarim belirli bir yikselife kadar mis, yanm kubbenin genisligini arturmus 6.25 m. yakseltmistir. Boylece kubbenin duvarlara verdigi bask azaltumistir. An- ccak yeni yapilan kubbe capi, bati-dogu yéntinde biraz daha ‘kugileilmus yerden yakseklik 55,60 m, olmustur. Kubbe tam yuvarlak olmyarak kuzey-giney dogrultusunda 32.87, dogu- ‘batt dogrultusunda da 30.86 m. dleileri ile elips goriintimd- ne sokulmustur (3). Bundan sonra Imparator Justinianus, Pat- rik Evlhyhus ile birlikte mabedin agahs torenini ikinci kez yap- smuslardir (4), ERDEM YUCEL {ik yapuminda basik bir gorindimd olan kubbe 7.00 m. da- ha yokseltilmis, yanlara acilmasim Onliyecek desteklerle d ha da saglamlastinlmustir. Ne var ki, statik yonden pek fazia bbasanth olamiyan yeni kubbe 8 Ocak 869 depreminde yeni- den yikilma tehlikesi ile karsilasmistir. Imparator Basileios 1 (867-886) Ayasofya’nun ilk buyok onanmim yapmis, kubbe- de olusan catlaklan onarmistir. A. M. Scheneider, bati yo- ndndeki dért baydk dayanagin bu onanmda yapildigum ileri slirmiistir (5). Venédik Docu Orso Patricieri‘nin hediyesi olan buyk can da ayn yillarda batidaki destek duvarlarina ekle- nen blyik kulenin dizerine yerlestirilmistir. Bunun ardindan, 986 da meydana gelen siddetli bir deprem kubbeyi yeniden yikmus, duvarlann gatlamasina yol agmistir. Imparator Basi- ieios II (976-1025) dini torenlere kapanan kilisenin onanmim. bu kez Tiridart isimli bir mimara vermistir. Mimar Tiridat’= 1m onarim calismalan alti yil surmus ve Ayasofya 13 Mayis 994 de yeniden ibadete acilmistr. istanbul’un Latin istilas: sirasinda sehrin diger belli bash abidelerinin yanusira Ayasofya'da Onemli derecede hasara ug- ramistr, Dordinca! Hach Seferinde hachlar 1203°de Istanbul’a gelmis, imparator Alexios IV (1203) sehri kurtarabilmek ama- cayla Ayasofya’nun degerli pek ¢ok esyasim onlara vermek 20- ronda kalmustir, Buna ragmen jehrin diger kiliseleri gibi Aya- sofya’nin da yagmasi de gun sirmdstir. Bu yagmaya hach- Jarin yam sira Latin kesisler ile rahipleri de katilmuslardir (6). Bu arada fsa’nun carmiha gerildiGi hacin parcasi, mezanndan sikanilan bir tas, Kefeni ve pek cok kutsal esya Ayasofya'dan alinmistir. {stanbul’u hachlardan geri alan Paleologoslar (1261-1453) sehrin iman ile birlikte Ayasofya’yn da yeni bastan onarmis- Jardir. Imparator Mikhail VIII (1259-1282) mimar Ruchas’, bu is igin gorevlendirmis, bu arada bati cephesinde giintima- ze ulagan payandalan yaptrmusir. Imparator Andronikos II (1282-1328) zamaninda kubbenin kuzey ve gtiney duvarlani- na binen afurligi karsilamak amaciyla yeniden piramidal pa- yanda duvarlarina ihtiyag gOrilmdsttir. Battin bu calismalar- ddan 1317 da yapulan onarimdan 31 yil sonra kubbenin bir bo- umd ile dogu yondinde baz gdkuntiler meydana gelmis, ki- lisenin ambonu ile ikonastasiyonu yikintilar altinda kalarak buyak zarara ugramistir. Ayasofya uzun bir stie kendi basi- na terkedilmis, Onemli dini torenler Ayvansaray'da Blahe na’daki Theotodos Kilisesinde yapilmaya baslanmustir. Ay sofya 1354 yilina kadar boylece kalmis ve imparatorluk eya- letlerinden toplanan yeni bir vergi ile Mimar G. Prella’ya onartilmistir. TURK DEVRI ONARIMLARI Astanbul’un fethini izleyen yillarda Fatih Sultan Mehmet’- in Ayasofya’yi harap ve perigan bir halde buldugundan tari- ‘hi kaynaklar s0z etmektedir (7). Bertrandon da La Broquit- re, Peri Tafur, Buendelmondi, Clavijo gibi gezginler {stan- bul’un XV. yizyildaki perisanhigina deginirken, Ayasofya’- da bazi kapilarin yere dastagind, mustemilatmin harap ol- dugunu ve gevresinin parazit yapilarla kaplandifindan soz cetmislerdir.- Ayasoty esi uygulama ¢aligmaian Fatih Sultan Mehmet, 1-Haziran-1453 gtind ilk Cuma na- mazim burada kilms, Seyh Ak Semseddin’e tarihe gecmis ‘muhtesem hutbesini okutmustur. Fatih Sultan Mehmet Aya- sofya’ya camiye gevirdikten sonra meydana getirdigi buydk bir vakfiye ile onun yazyillar boyunca yasamasim saglamys- tur (8). Bunun sonucu olarak Ayasofya’nin Turk gags bagla- mis, cesitli eklere yeni yapilarla daha da genislemis, strekli onarimlar onun ginimdze ulasmasin: saBlamusur. Turk caginda, Musluhettin, Mimar Sinan-1 Atik, Mimar ‘Ayas, Mimar Hayrettin ve Mimar Sinan gibi nll Turk mi- ‘marlanmin Ayasofya’ya biyik eme@i geemistir. Sultan Selim I?’nin Sultan Mehmet I1V’in, Sultan Murad II[,tin tirbeleri, Sultan Mahmut I sadirvam, Sibyan mektebi, imareti, kiltip- hanesi, Sultan Abdilmecitin hinkér mahfeli muvakkithanesi Sultan fbrahim’in sebili, gesmesi ile Turk sanat ve kiltira- ‘iin damgasi agikea buraya vurulmustur (9). Sultan Selim II'nin (1566-1574) hakamdariginin son yl laninda Ayasofya’nin duvarlan disa dogru acilmya baslam ve bunun sonucu olarak da yapt batandyle yikilma tehlik ile kargilasmistir. Taribsi Selanikli Mustafa Efendi yapmun bir buguk zird kadar yana meylettigini kaydetmistir (10). Pa- disah yanina devlet byilklerini, Mimar Sinan basta olmak aizere hassa mimarlanin alarak Ayasofya’ya gelmis, durumu yerinde gorerek gereken Onlemleri aldirmustir. Ote yandan Pe- evi Ibrahim Efendi'de Sultan 11. Selim’in kubbeyi salam- Tastirdigim, baz koruyucu payeler ile ki minare yapilmasint emrettigin’ belirtmistir (11). Buradan da ogrenildi gibi, Sul- tan II, Selim'in emriyle Mimar Sinan yaptya bitisik evleri kal- dirtmis, caminin iki yaninda otuzbeger arsinhk (24 m.) yeri bos birakarak yollar acmis, tahta minareyi kaldirtmis kuzey- batt ile gney-batrya ayn zamanda payanda gorevini tstle- necek iki minareyi eklemistir. Ayrica Ayasofya’nin kuzeyine yikilan evlerden kalan yerlere yine dayanak olmak dzere iki payanda yapurmistir. Sultan Il Selim’in Mimar Sinan’a bas- Jatt bu onarim oldukca uzun sirmds galismalar Sultan II. Murad’in (1574-1595) saltanatuun ilk yallarinda tamamlan. ‘mustir. Bu arada giney cephesinde bulunan payanda duvar- Jan yakseltilmistir. Bu arada cami igerisinde de baza defisik- likler olmus, ¢inilerle bezeli htnkar mahfili, mermer, minber, vaaz kdrstisd, mUezzin mahfili bu yillarda yapilmstir. Bun. dan sonra Sultan Ahmet II. (1703-1730) zamanina kadar her yil Ayasofya’nun ufak capta onarimlan yapilmis, kubbe kur- sunlan deBistirilmistir. Ancak bunlan izliyen énemli onanm- lardan biri Sultan Ahmet III. zamaninda olmus, sivalan bil- {nuyle degistirlmis, kubbeye asi, eski gravirlerde resimle- 1i gorilen son derece gorkemli bir top kandil asilmistir. Sul- See Hci Ayasofya’ya kitlphane, imaret, ebi, sadirvan yaptirdig gi Svan mektebi,sadirvan yapurdy gibi yapimin onarimuns da = Derzieme galigmalan (Foto A. Koyunlu) Ayasofya 1766 depreminde, Istanbul"un diger camileri ile birlikte zarar gormisse de, yapilan onanmlar hakkinda hig bir bilgiye sahip bulunmuyoruz. Sultan Mahmut II. (1808-1839) sekiz yitz kese altin para harcayarak Ayasofya’y1 yeni bastan onartmis, hablarin alti- na serilen hasirlant yeniletmistr. ‘Ayasofya ile ilgili gergek anlamda arastirma ve planlann sizilmesine XIX. yizyilin ortalannda baslanilmisti. IIk kez 1834 de Fransiz gezgini Ch. Texier ve hemen onun ardindan 1835 de Rus miman N. Efimov Ayasofya’nin rolovelerini c1- karmistir. Bundan sonra mimar Von Der Holtzinger ve C. Gurlitt de baz plan ve kesitleri ortaya koymustur (12). ‘Ayasotya - dokilen sivalar (Foto T. Ersoy)‘Ayasotya minaresine paratoner yerlestirimesi ‘Ayasofya ana mokaninin altndaki sarniclara dolan suyun bogaltimasi ve su yollaninin (Foto A. Koyunlu) Avludaki medrese kalintsinin hatfriyati tamiri galigmasi (Foto T. Ersoy) Sultan Abdiilmecit’in (1839-1861) istegi Uzerine 1847-1849 yillarinda Istanbul’a gelen Isvicreli Mimar G. T. Fossati Aya~ sofya’nin tam bir rdlovesini ikarmak igin baz Oletler almstir. Bu arada G. T. Fossati Ayasofya’nin bilyUk dlcide yirmibes Jevhasim kapsayan bir albtim hazirlamis ve daha sonra bun- Jani Torino agilan bir mimari sergisinde ortaya koymustur. (13). Ote yandan G. T, Fossati’nin Ayasofya’daki bu calis- malan strerken bu defa da Prusyah mimar W. Salzenberg, padisahin 6zel izni ile Istanbul’a gelerek yapry1 incelemistir (14), W. Salzenberg, G. T. Fossati'nin kurdugu iskeleden ya~ rarlanmis, yapiy1 incelemis, meydana gikanlan mozayiklerin desenlerini cizmistir. Arcindan mozayiklerin rOléveleri yayin- lamasi G. T. Fossati ile arasimin agilmasina neden olmustur (15). G. T. Fossati ve W. Salzenberg arasinda bashiyan catis- ‘ma uzun sire devam etmistir. G. T. Fossati Onceleri bu an- lasmazlifs Onleme cabalarina girismisse de bundan bir sey el- de edememis, yalnizca W. Selzenberg’in albiimuntin basina G. T. Fossati’yi oven birkag cmle konulmustur. Ote yan- dan Prusya hikimeti de her iki arasturmaciya birer ‘“Krzil Kartal” nisam vererek olayt gdziimlemeye calismustir (16). Ayasofya ile ilgili olarak bu iki bilim adam arasindaki ¢a- ‘usma strerken yapt da onarima muhtag bir duruma gelmis- tir. Bu strada cocuksuz Olen ve serveti Beytilmal’e kalan sey- hilislim Mekkizade Ahmet Efendi’nin parasina bir miktar da Sultan Abdulmecit ekliyerek G. T. Fossati’ye Ayasofya’- ‘nin onarimt igin vermistir (17). Ayasofya’nin bu dénemdeki ‘onarim: 1849 yilina kadar siirmdis, yapinin ig ve dis stvalart dedistirimis, mozaikleri meydana gikanilarak temizlenmis, ‘izerleri yeniden ince bir badana ile Ortalmistir. Kasir gorl- niimtnde Hankar Mahfili, muvakkithane, kubbeyi distan des- tekliyen kemerler bu ddnemde yapilmistir. Ayrica cift demir gemberlerle kubbe takviye edilmis, Ost galeri de dikeyligini kaybeden ontig situn dizeltilmis, kapilar yenilenmistir XIX. yazyiln baslarinda Ayasofya'min detayh planlannin cizilmesi, kestler ile birlikte hazirlanmasi H. Prost isimli pek sgeng bir Fransiz mimarina kismet olmustur. H. Prost 1904 yilinda Istanbul’a gelerek Ayasofya’yt incelemis, 0 zamana kadar yaptlan plan ve rolovelerin yeterli olmadigim ve elde siivenilir bir mimari malzeme bulunmadigini gOrmistur. Bu- nun tizerine Ayasofya’nin detayh bir rolovesini yapmaya ka- rar vermis ve bu istegini zamanin Evkaf Nezaretine duyut- ‘mustur. Ne var ki, Paris Akademisi odenek yetersizligin ile- ri stierek onun bu isteini yerine getirememistir. Ancak H. Prost, calismanin Onemi tzerinde israrla durmus, hazirlya- cag rolovelerinde Bizans Ayasofya’sindan ayn olarak Turk devrine ait eklerin, Ozellikle tarbeler, imaret medrese gibi ya- pilann da planlarinda gésterilmesinin yerinde olacagami siz lerine ilave etmistir. Nihayet Paris Akademisi 1906 da 2.000 frankhk bir Odenek ile galismay: desteklemiye karar vermis- tir, Bunu saghyan H. Prost yeniden Istanbul’a gelmig, iki yl burada kalmis ve Ayasofya’nin en ince ayrintisina kat derece sagikli plan, kesit, cephe gordndmlerini cizmistir. H. rost’un uzun bir emek dirind olan bu rdloveler ilim gevre- lerinde yeterince tamtilamamis yalnizca iglerinden bir kagi Sa~ Jons d’Architecture’nin brostirtinde bastunlmustir. Ancak kota baski teknigi, oldukea kgiltlen resimler istenileni vermek- ten cok uzak kalmistir. H. Prost’un gizmis oldugu Ayasofya r6l6velerinin birer Srnei 1967 yilinda Istanbul Vakiflar Bas- mOddrlogéindin Turk Insaat ve Sanat Eserleri Mazesi arsivin- de rastlants sonucu bulunmustur. Arsivde rolovelerin yami stra; yazyilimizin baslarinda Ayasofya’da goriilen catlaklarin teh- likeli bir durum ahisindan 6tGrd milletlerarast bir komisyo- nun kurulugu ile ilgili baz: belgeler vardh (18). Ayasofya 10-Temmuz-1894 depreminde cok Onemli bir ha- sara ugramustir. Bunu izliyen yillarda onan igin Avrupa’- ‘nin taninmis mimarlan ile temasa gegilmisse de Balkan sava- sunin patlak vermesi bu isi gesiktirmistir. O sirada Ingiltere’- de yayinlanan The Times Gazetesindeki “‘Ayasofya camii tehlikede” isimli bir Ingiliz mimarnun makalesi, Istanbul ga- zetelerinde de yer alinca Osmanl hikimeti harekete gegmis- tir, Istanbul’daki Vakiflar Arsivindeki belgelerden ogrendi- Bimize gore Osmanh hikimeti Avrupa’nin belli bash mimar- Janina bas vurmustur. Bunlar arasinda Venedik de San Mar- co’yu onaran Italyan mimar Maranconi, 1905-1907 yillarin- da Ayasofya’nin detayli rélovelerini gizen H. Prost ile Isvig- re de baz: tarihi kiliseleri onaran E. J. Proupper de bulunuyordu.‘Ayasotya avlusunda Fatih Sultan Mehmed Medresesi kalintan Osmanl hikimeti Oncelikle H. 1326 (1907) yilmin ortala- nda Italyan Maranconi'yi Istanbul’a davet etmistir. Istan- bul'a gelen Maranconi, o zamanlar Evkaf Fen heyeti eis mu- avini Mimar Nihad Bey (19) ile birlikte bir sure Ayasofya tze- rinde incelemeler de bulunmustur. Bunu Isvicte’li E. J. Pro- upper, Ingiliz Jackson, Fransiz H. Prost, Alman C. Gurlitt ve Hoffman’un aralarinda bir fikir birligi olmadan ayn ayn. incelemeleri izlemistir. O yillarda Evkaf Heyeti Fenniye Rei- si Mimar Kemalettin Bey (20) de bu mimarlanin her biri ile ayn ayn goriismiistir. Yabanci mimarlar Ayasofya’nin ona- rimu iin birbirlerinden degisik bir takum teklifler ileri surmus- ler, aralarinda teknik miinakasalar olmustur. Mimar Kema- Jeddin Bey, yabanci mimarlar arasindaki fikir ayniiklarnn iizerinde durmus ve bir yil stirecek onarun da izlenecek yo- tun ne olacags konusunda Maranconi ve H. Prost’dan rapor ditzenlemelerini istemislerdir (21), Bundan sonra Osmank hi- Ktimetinin Ayasofya onanminin Maranconi yonetiminde ya- pilmasina karar verdigini vakiflar arsivindeki belgelerden O& Teniyoruz (22). Yine bu belgelerden mihendis Marancont’ nin yOnetiminde Italya’dan secilecek heyetin calismalara st- ratle basliyacagi, belirtilmis ise de 1. Dunya Savasi bu calis- malar Onlemistir. “Ayasofya 1934 yilinda Ataturk’dn istegi Bakanlar Kuru junun da 14 Kasim 1934 gin, 94041 sayih karan ile [-Subat-1935'den itibaren mize olmustur. Ayrica Bakanlar Kurulu Ayasofya’nin cevresinde bulunan yapilarin kamulas- tunlarak, yikilmasina karar vermistir. Bundan sonra Ayasof- ya’nin acl onanmlarina baslanmis, batt ephesinin siva ve ba- danalan yenilenmis dis narthex ele alimmis, iki yerde agilan tugla kemerler kapatilmistir. Bunun yam sira oldukga harap sibyan mektebi onanildiktan sonra yeni muzede teshir edil- mek dizere Istanbul Arkeoloji Muzelerinde lahit yazit ve mi- mari parcalar getirilmistir. -Ayasofya'nn onanim calismalanina 1982 yilindan sonra bi- ytik Onem verilmistir. Ozellikler kubbe kursunlarinin degisi ‘mi, catlaklanin onan, galeriye cikan rampalann yeniden di- zenlenmesinin yam sira Fatih Sultan Medresesinin avlu igin- deki kazss yapilmistr ‘Ayasofya Medresesi kazisi, Ayasofya onanmlarin tamam- huyan bilimsel bir galismadir. Fatih Sultan Mehmet, Ayasof- ya'y1 camiye gevirdikten sonra kuzeyine bir medrese yaptir- imushr, Evliya Celebi’nin “Ebdl feth Sultan Han binast olan Ayasofya-i kebir medresesi” diye soztind ettigi bu yap1 cami suru arasinda yer alryordu (23). Ancak bu yapi za- manla yikilmis, Sultan Abdiilmecid G. T. Fossati'ye 1847-1849 yillarinda yeniden yaptirms, Sultan II. Mahmut zamaninda 4a onanimusir (24). Zamanla harap olan bu yapt 1934 yalin- da yiktinimis ve ortadan kalkmistir. Ayasofya’nin 1982 y1- ndaki onarim calismalan sirasinda tamamen toprak dolgu altinda kalan, calihklar ve moloz yiinlan altindaki bu alan ‘nce temizletilmis sonra da temel sondajlarina gecilmisti. ‘Avludaki medrese kalintlan Onanm galismalanm yurdten Y. Mh. Mimar Alpaslan Ko- yunlu’nun arasirmalan sonucunda Fatih Sultan Medresesi’- nin temel kalntlan, bolme duvarlan, su yollan, sadirvan ka- ‘desi ile ana gezinti yollan batindyle ortaya cikanimistir 25). Medresinin temel duvarlan onanidiktan sonra roloveleri ya~ pilmu ve bu durumu ile ziyaretcierin goristine sunulmustur Ayasofya Turk cags yapilarmin Onemli bir bolumind mey- dana getiren padisah tirbeleri ile Bizans vaftizhanesinin ona- rmint da 1982" ylinda 45.000.000, TL. hk Odenekle baslanmistir. Bizans caginda vaftizhane olarak yapilan, Osman cagin- da Once yaghane, sonra da Sultan Ibrahim’in tarbesine do- ‘nUstirlen mekanda Oncelikle sandukalann altnda ¢Orayen ahsap dogemeler sokillerek kaldinilmusur. Buradaki toprak- Jar bosalilarak temizlenmis sonra da beton dayanaklarla do- seme yenilenmis, sandukalar ahsaptan yeni bastan yapilmis- tir, Tarbe girisindeki ahsap sagakligin XVII. yizyil agag isi bezemeleri dikkate alinarak mese kerestesinden orjinaline uy- gun bigimde yenilenmisti. Bizans gagimin mermer abidevi e0- rindmld vaftiz teknesi ile ya kdplerinin sonradan yerlesti- rildigi Ayasofya ana mekém arasinda kalan avlunun diizen- enmesi de bu arada tamamlanmusti. Bunun yant sira san- dukalarin bulundugu yerden ig avluya actlan ara demir sebe~ Keli cam bir bolme ile ayrilmistir. Boylece trbe ierisinden Bizans Vaftiz teknesi ile Osman yag kuplerinin kolayhkla gorilebilmesi saglanmistr. Dig cephe galismalannda vafti2- hhanenin dis sivalani tamamiyle indirilmis orijinal duvar konst- riksiyonlan ortaya cikariimus, horasan derzler onarilmustir. Ayasofya'nin tirbeler bolimtinde Sultan 111. Murat, Sul- tan IL. Selim ve Sultan II]. Mehmet turbelerinin orijinal avlu Sultan Il, Selim Trbesinin onanmia dosemelerinin bozulmamis kasimlan ile karsilasilmasi sevin- dirici bir olay olmustur. Bu nedenle dosemelerin eksik taslant tamamlanmis, bahge dizenlemesi yapilmisir. Turbelerin za- ‘mania bozulan asap dosemeleri ile dogramalan yenilenmis ve bu arada elektrik tesisats yeni bastan elden gecirilerek ay- dinlanmalan saglanmistir. Ayasofya Mizesini Koruma ve Tu- rizm Derneginin maddi katkilan ile sandukalarin tizerleri gu- ha kaplanmist Ayasofya da trbeler bolamundin onarm calismalaninin ya- 1m stra Osman ¢agi payanda duvarlanndaki su toplama ka- nallari yenilenmistir. Osmanh dénemine tarihlenen su sarni- cinin cephesi de ttimuyle ele alinmus, derzleri yapularak uy- gun yerlere kursun taklidi tecritlere de yer verilmistir. ‘Ayasofya tirbeler bolmdntin onan 1987 yilnda tamam- Janmus ve mize ziyaretslerinin gikist buradan verilmistir. BOy- Jece Bizans ve Osman devirlerini bir araya getiren yapinin her iki donemi ziyaretsilerce kolayhikla incelenebilmektedir. ‘Ayasofya’nin ana mekanin orten kubbenin 1982 yinda yapilan incelemesinde su oluklani ile su yollarimin tikandug bu nedenle de nemlenmenin biyilk Loyutlara ulastgs gérill- mistar. Onanm: ydrdten Y. Mah. Mimar Alpaslan Koyun- Ju gimento harch svalarin ig rutubetin disan cikisim engelle- digini, aynca zemin suyunun da yokselmesi sonucu doseme ‘mermerleri arasinda buharlasan suyun yeniden yogunluk ka- zanarak aym yer slattifim tesbit etmistir (26). Bu arada Bo- Sazici Universitesi Magaracihk Dernegi dyeleriyle ana meké- ‘in altindaki su kanallarina inilerek, tikamklar Onlenmis ve dddseme altinin kesitleri gikarilarak su akisi normale donts- tiiralmastir. Calismalar sirasinda Ayasofya ana kubbesi lze- rindetitizlikle durulmus, cevredeki destek duvarlarinin eski- den kursunla kaplandigt saptanarak orijinaline donalme ca- ismalanna tamamlanmistir. Bu konuda yapti incelemesin- de Alpaslan Koyunlu distincelerini soyie agiklamistir: (1) A. M. Schneider, Die Hagia Sophia zu Konstantinopel, Berin 1999; E. H. Swift, H 3, New York 1940; Robert L. Van ‘Nice, Saint Sophia in istanbul, An architectural survey Washing- ton, D. C. The Dumbarton Oaks Center for Byazantine Studios 11966; E. M. Antoniadis, Ekphrasis des Haglos Sophias, Athanes, 1907-1909; E. M, Antoniades, Sainte Sophie, Ethénés, 1983, C. Hie, (2) Von Der Holtzinger, Handbuch der Architectur, Leipzig 1909; . Gurl, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin 1912 ()R. Van Nice-W. Emerson, Hagia Sophia, the colaps of the first dome Archealogy 1951 (4) Chron, Pase 677, Malalas, Bon 495 (6) A. M. Scheneider, Die Grabung im westhof der Sophienkirche, 12, Berlin 1941, s. 32 vd. {0} Sehabedain Teka “Fatn ve Ayasotya Tash Konuguyer, Istanbul 1968, S. 27 s. 2193 (7) F. Babinger, Mehmet der Eroberer uns seine zeit, MOnih 1953; EH. Swit, Hagia Sophia, Now York 1940; Tursun Bay (Haz. Mertol Tulum), Tarih-i Ebdllfeth, istanbul 1977 (@) T. Oz, Zwei Stitung sunkunden Sultan Mehmed 1! Fatin, Is- tenbul 1935, Vakifar Genel MadaridQG Negriyat, Ankara 1838; Me- hemmed bin Ali el Fenari, Ayasotya Vakifian Tanrir Deter, Bele- . Brimiokn “hyasoy ad. tabu Anekoped F. Dirimtekin "Ay mag, Istanbul ic, istan- oh 1960, C. 3. s. 1499-1454; T. Oz, Istanbul Camilori, Ist. 1962, |. s, 29-80 Hiseyin Aye i, Hadikat-Ol Cevami, Ist. 1281; Dirimtekin, Ayasotya kiavuzu, Istanbul 1960; S. Tansug "18. yoz da istanbul Cegmeleri ve Ayasofya Sadivani" Vakiflar ergs, Istanbul 1965, °C. VI. s. 83-110; E. Oktay. Artuk “Ayasotya’daki Il Selim Tarbesi ve Icindekiler” Ayasofya MOzes! Yili Istanbul 1965, S. 6 s. 47-59; E. Tokay, Istanbul Sadirvanian, Istanbul 1957, 's. 18; A. M. Mansel, “Ayasofya’” mad, Islam Ansiklopedis! istan- bal 104, Kimberley, tabu Sete Iftar 55 S. Tansud “Ayasotya ve Osmanit ekleri Ayasofya Mazesi ill, Istanbul 1969, S. 8, s. 57-59; E. Ayverdi, Osmanli Mimarisinde Falih Devr, Istanbul 1973; S. Eyice, Ayasofya (3) Tork Devt, Is- tanbul 1986,; E. Yica, "La Biblotheque du Sultan Mahmut | s ‘Sainte Sophie Travaux et Recherches en Turquie, Collection Tur- NOTLAR “*Payandalar yakindan incelendiginde genel anzanin siva atlaklan oldugu gérdlmektedir. Catlaklanin higbiri insaat an- zasindan gelmedigi, yani binyeden sivaya intikal eden bir du- rum bulunmadigi ancak, swvalar indirildikten sonra kesin yar- sg1ya vanlabilecedi izlenimi vermektedir. Payandalann dis yiiz- {eri doga, giines, rizgar, yagmur, kar, don gibi etkenlerden direkt etkilenmis, kuytu Kesimler ise daha saglam kalabilmistir. Kubbe kursunlanndan gelen sularin payandalarin akmasina kogut payandalarin yukan kesimleri az etkilenmis, buralar- da kilcal gatlaklar olmustur. Orta kesimde gatlaklar goBal- ‘mis, avalari agilmis, yukardan gelen suyun siva altina girerek buharlasamadigindan rutubet olusturmus ve stvalani kabart- ‘mustir. Asagida yeni payanda ayaklaninda ise sivalar aynsmis, ‘tutuculugu kalmamus kendi kendini tasiyamadandan dOkil- meler baslamistir. Payanda ayaklaninda siva ile dam kurgun- Jannun birlestigi swva etekleri tizerindeki sivalar dokilmis, kur- sunlar acilmis, arkalan dusen siva parcalan ile dolmustur. Bu- ralardan giren sulann kuryunlar altinda dagilarak kursun top- rajant eritmis ve kubbe kasnagi gevresindeki kursunlan de- forme etmeye baslamistir (27). Ayasofya’da bu calismalann yan stra kuzey-dogu kosesin- deki rampanin restorasyonu, Sultan Beyezid 11. minaresini serefelerindeki sebekelerin yeniden yapim da ele alinmustir. ‘Ayasofya’nin 1983 yilnda yapilan galismalanndan bir digeri de onun tarihini agag govdelerinden belirleme islemleri olmus- tur. Amerikal bilim adamlarindan Cornel Universitesi Kla- sik Bilimler Dali Ogretim Uyelerinden Prof. Peter lan Koni- holm ve Ceil Striken aaclardan aldiklan parcalan yillara gore hazirladiklan grafikler iizerine oturtarak, onlarn damar ya- pillar hangi yillara ait grafik dazeni ile catisuiklarim incele- mis ve boylece agaclarin dikim tarihlerini tesbit etmislerdir. 8, Paris 1964, Is. 201-208; E. Yoce, Ayasotya Mazes, Istanbul (10) Seldniki Mustafa Efendi, Tarind Seiéniky, Istanbul 1281 (1688) 8. 120-121 (13) Pegew Ibrahim Efendi, Tarn Pecevi, Istanbul 1283 (1866) is. 501 {12 Yon br. Hotnar, Handbuch der rcite, Leipxg 1000 . Gurltt, Die Baukunst Konstinopels, Bern 1912 (13) G. T. Fossati, Ayasofia-Constantinople, AS recently restered by order of H. M. The Sultan Abdul Medi, London 1852 (14) W. Salzenberg, Attchrstche Baudenkmaler von Constantino- pel, V, bis Xi, Jahrhundert, Bern 1854 (15) W. Saizenberg, a (18) C. Mango, ‘Materials forthe study of the mozaics of St. Sop- hia a istanbul” The Dumbortan Oaks Studies, 8, Washington 1962 (17) F. Dirimtekin, “Ayasotya'nin tamicie” Tarih Konuguyor, ls tanbul 1967, S. 49, s, 3293-3204 (18) Erdem Yce), Ayasotya onanmian ve Vakit argivinde bulu- nan bazi belgeler” Vakifar Dergis, X, Ankara 1973, s. 219-228 (19) Erdem Yocel, “Mimar Kemaletin ve Mimar Vedat Beylerin Sslobunu sordoren restoratormimarlar”Birinc! Mili Terkoloj Kong- resi Istanbul 1980 s. 471 (20) Erdem Yicel, a.g.. s, 467-481 (21) Erdem Vice), “Ayesofya onanmian ve Vakcfarsivinde bulu- ‘nan bazi belgeler” Vakutar Dergisi, X, Ankara 1873, s (22) Erdem Yacel, (23) Evlya Celebi, Seyyahatname (Tarkcelestiren Zuhuri Danig- ‘man) Ist. 1971, C'll, 8. 16 (24) Biz. EH. Ayverdi, Fatih Dovri Mimarisi jst. 1953, s. 277-278; ‘A. Shey! Unver, Ali Kugcu istanbul 1942; P.G. incicyan, 18. Asda Istanbul, Ist, 1976 5: (25) Erdem Ycel, 1882-1989 yilarnda Ayasofya'da Turk San’. ati galgmalan” "Tork Dinyasi Aragtrmalan” Istanbul 1983, S.25, 204207 ) Abpaslan Koyun,“Ayasotya restorasyonu Dzayn Kostrk siyon Istanbul, SEA Tania ena (27 paslan Koyuni,"Ayasoya yrdak payenda- [allo Seerakser kaplama énerisi" Ayasofya Mizesi Yi Wi. ltanbul 1066, 810 8.2028