e&en, Çum fum yelm 50.

yıldönüm ü dolaynuyle
Siüyii Jiıvtucunuvz Ctiativdk’ütı
Üut&al unum a adanm tşU ı.
SÜLEYMANÎYE GAMÎ VE İMARETİ
İNŞAATI
( 15 5 0 - 15 5 7 )
I. Güt
 TÜRK TARÎH KURUMU YAYINLARINDAN
V I . S E R Î — Sa. 10

ÖMER BARKAN

SÜLEYMANÎYE CAMİ VE
İMARETİ İNŞAATI
(15 5 0 -15 5 ? )

TÜR K T A R ÎH K U R U M U B A S I M E V İ — ANK.ARA, lq?

xesimı M’İTnar Sinan’ın imaret binaları ararında bulunan türbesi
 İ Ç İ N D E K İ L E R

Sayfa

BİRİNCİ BÖLÜM

KAYNAKLARIN TANITILM ASI

A Süleymaniye Cami ve İm areti İnşaatına Ait Mufassal Muhasebe

Defterleri ....................................................................................................... I- 13
Cetvel No 1, s. 8—13

B. Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatına Ait Muhasebe İcmalleri . . 14-40

C. Süleymaniye İnşaatıyle İlgili Bazı Emir ve K ayıtlan İhtiva Eden

“Mecmua” .................................................................................................... 41 - 45

D. Süleymaniye İnşaatı ile doğrudan doğruya ilgili olmadıkları halde

ücret ve malzeme fiyatlanyle inşaat işlerinin finansmanı ve teşkilât­
landırılması hususlarının, inşaat alet ve vasıtalanyle malzemenin zaman
ve mekân itibariyle arz ettikleri değişiklikleri mukayeseye yarayacak
ö rn ek le r........................................................................................................... 46

İKİNCİ BÖLÜM

İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTM E TA RİH LER İ, İŞ NİZAM I

V E ÇALIŞMALARIN SEYRİ İL E ALÂKALI M ESELELER

I. İnşaatın Başlama Tarihi .......................................................... 47 — 53

II. Cami İnşaatının Bitme Tarihi .............................................. 5 4 - 64
Grafik No. 1, s. 64
Grafik No. 2 , s. 64

IH . İnşaatm Seyri ve Iş N izam i........................................................ 65 - 92

Cetvel No. 2 ve 3 , s. 80-92
 İÇİNDEKİLER IX

BEŞİNCİ BÖLÜM

İŞ Y E R İN D E Ç A L IŞ M A N İZ A M I, D E V A M M E S E L E S İ V E
T A T İL L E R

I . “ D e vam M eselesi” ile İlg ili C e tvel v e G r a f i k l e r ...................... 157

1) G ü n lü k d evam c e t v e ll e r i ......... .................................................. 158 — 160
2) İşçilerin h e r b irin e a it fişle rle şahısların d evam vaziyetin i
taldp .......................................................................................................... 160
Cetvel No. 12, 13, 14 ve 15
3) “ 7” v e “ 7a” n u m a ralı g r a f i k l e r ................................................ 161
Grafik 7 ve 7a, s. 160
a) Yaz aylarına mahsus devam m eseleleri................ 163
b) Kış aylarına mahsus devam m eseleleri........................ 166
c) Yaz ve kış aylarındaki devamsızlıkların mukayesesi 166
d) Devamsızlıkları “ hafta mevcutlarına” göre hesapla­
manın mahzurları ............................................................. 168
II. B a y ra m T atille ri .................................................................................. 1 7 0 -1 7 4
III. “ iş ç i D e vri” M eselesiyle ilg ili A r a ş t ır m a la r ............................. 174
Grafik No. 8, s. 176
Cetvel No. 16, j . 176; No. 17, s. 182

ALTINCI BÖLÜM

İş ç il e r in a y l ik d e v a m c e t v e l l e r !

L isteler n asıl y a p ıld ı v e b u listelerde kullan ılan işaret

sistem leriyle ilg ili b a z ı n o tlar .................................................................. 185
I. Sen gtıraşlar ............................................................... ............................ 194 —236
A - Müslüman sengbraşlar : .................................................. 19 4 - 2 3 2
B -H ıristiy a n „ : ................................................... 2 3 3 - 2 3 6
I I . B e n n â l a r .............................................................. ........................................ 238 —302
A -M ü slü m an bennâlar : ................................................... 2 3 8 -2 4 9
B - Hıristiyan „ : ...................................................250 - 302
I I I . N ec câ rla r ....................................................... ............................................. 302—314
A - Müslüman neccârlar : ..................................................302 —3 1 1
B —Hıristiyan „ ................................................. ............ 3I I ~ 3 1 4r
I V . H a d d a d la r ................................................................................................... 3 1 5 -3 1 9
A —Müslüman haddadlar : ................................................... 3I 5 ~ 3I7
B - Hıristiyan haddadlar : .................................................... 3 I 7 ~ 3I9
V, L ağ ım g e rle r ............................................................................................... 321 —323
V I. S ü r b g e r le r .................................................................................................... 324 - 325
V I I . N ak kaşlar ..................................................................................................... 3 2 6 -3 2 8
V I I I . C a m g e r le r .......................................................................................................... 329
V III İ ç in d e k il e r

üçüncü BÖLÜM

İŞÇİLERİN H U K U K Î VE SOSYAL DURUM U

A. Ücretle Çalışan Serbest Usta ve İş ç ile r.............................................. 93 —107

I. Gündelikle Çalıştırılacak Serbest işçilerin Tedariki Meselesi: 95 - 98
Grafik No. 3, s. 96
1) Devlete ait binalarda ücretle çalışmak mükellefiyeti 95
2) Em irle işçi şevki işi inşaat boyunca devam etmiştir 96
3) D iğer bazı inşaat dolayısıyle verilmiş olan benzeri
emirler ............................. . ..................................................... g7
4) Em irle işçi celbi işinin zam anla uğradığı m üşküller.. 98

II. Mecburî Hizmet Mükellefiyeti Rejiminde Mevcut Nispî Bir

Hürriyet ve Refahın U n s u rla n ................................................ 100 —102
III. Yapı işçilerinin diğer mükellefiyetleri:
1) Diğer esnafla birlikte inşaat sanayii işçilerinin de tabi
tutulduğu ‘'orducu çıkarmak” m ükellefiyeti................ 1 0 2 - 103
2) ‘ “ A vân z” ve “ Salgım ” şeklindeki diğer mükellefiyetler. 1 0 3 - 1 0 7

B. Askerî Bir Teşkilâta Tabi Diğer Hizmetliler ve 'Acemi-oğlarüan . . . -108- 111

a) İnşaat yerinde çalıştırılmış o la n ‘Acem i-oğlanlan . . . 1 1 2 —1 1 8
Grafik No. 4, s. 112 ; Cetvel No. 4, s. 114 -115
b) İstanbul civarındaki t aş-ocaklarında taş çıkarmak ve
bu taşlan inşaat yerine nakletmek işlerinde çalışan
‘Acemi-oğlanlan ................................................................. 1 1 8 - 1 2 4
Cetvel No. 5 ve 6, s. 119—121
c) İstanbul’dan uzaklardaki taş ocaklarında çalışan
'Acem i-oğlanlan ................................................................. 1 2 4 - 1 2 8
Grafik No. 5 , s. 128
d) Taş, tuğla ve kereste, ilâ h . . nakli gibi işler için
gemilerde çalışan ‘A ce m i-o ğ la n la n ................................ 128 —1 3 1

G. Esirler ........................................................................................................... 132-137

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SERBEST İŞÇİ VE USTALARIN M U HTELİF SANAT,

D ÎN VE MEMLEKETLERE GÖRE DAĞILIM I
I.) İşçilerin Muhtelif Sanat Kollarında Müslüman veya
Hıristiyan Olduklarına Göre Dağılımı .......................... 141 —144
XI.) Muhtelif Sanat Kollarında İşçilerin Memleketlerine
Göre Dağılımı ..................................................................... 145 - 156
Grafik No. 6, s. 144; Cetvel No. 7 ve 8, s. 147-151
Cetvel No. 9, 10 ve 11, s. 152-156
X İÇİNDEKİLER

YEDİNCİ BÖLÜM
İn ş a a t iç i n l ü z u m l u t a ş l a r in t e d a r ik
V E N A K L İ İŞ L E R İ

A b id e v î B in a ların A slî U n suru O la rak T a ş la rın K ıy m e t ve-Eh em m iyeti. 331 —334

A. E sk i E serlerin H arab elerin d en Ç ık arılıp K u llan ılm ış O la n K ıy m etli
T a ş l a r ............................................................................................................................... 335
I. K u b b e K em erlerin in D a y a n d ığ ı D ö rt B ü y ü k G ra n it Sütun un
T e d a rik v e N a k li ...................................................................................... 336 —344
1) İskenderiye’ den getirilecek sütunlarla ilgili kayıtlar.. 3 3 6 - 3 4 0
2) Ba'albek’ten getirilecek sütunlarla ilgili kayıtlar . . . . 341 - 344
3) İstanbul’da Kızıl taş mahallesindeki dikili taşın nakli.
II. E sk i E serlerin H arab elerin d en A lın m ış O lan D iğ e r R en kli
Sü tu n lar v e M erm erler ........................................................................ 346 —350
B. T a ş O cak ların ın Y e rle ri v e T a ş Ç ık a rm a işin in T e ş k ilâ tla n m a s ı.......... 351 —356
1) İstanbul civarındaki taş ocakları ................................. 351
2) İzmit’ teki taş ocakları ...................................................... 352
3) Aydıncıktaki taş ocakları ................................................ 352
4) Mihaliç’ tcki taş o cakları.................................................... 353
5) Kavak iskelesindeki taş o c a k la rı..................................... 354
6) Eyne (Ezine) kadılığındaki taş o cakları........................ 355
7) Ereğli taş ocağı ve Ereğli iskelesinin taş sevkiyatmdaki
yen ........................................................................................ 355
8) M arm ara adasındaki mermer o c a k la n ........................ 356

SEKİZİNCİ BÖLÜM

D E M ÎR V E K U R ŞU N U N T E D A R ÎK V E S E V K I

B ü y ü k ö lç ü le rd e D e m ir ve K u rş u n i h t i y a c ı ................................................ 361 —362

I. D e m ir T e d a rik i îş i N asıl O rgan ize E d ilm işti ......................... 362 —368
1) Samakov’ dan demir scvk iy atı......................................... 366
2) Denizyoluyle yapılan nakliyat ......................................... 367
3) İstanbul’ dan satın alınmış olan diğerdemir malzeme 368
II. K u rş u n T e d a rik i ve S e v k ı ............................................................... 368 - 380

DOKUZUNCU BÖLÜM

T U Ğ L A , K İR E M İT V E K ÎR E G ÎN T E D A R ÎK V E N A K L Î
T u ğ la , K ire m it ve K ire c in T e d a rik v e N a k l i ............................. 381 —384
a) Doğrudan doğruya ocak sahibi imalâtçılara
ısmarlanarak ....................................................................... 381
b) Hususî şahıslarla müteahhit ve tüccardan satın
alınarak ................................................................................ 382
c) Devlet tarafından “ emaneten” işlettirilmekte olan
harman ve firınlarda imal ettirilerek elde edilenler. . 384
 İÇİNDEKİLER XI

ONUNCU BÖLÜM

İNŞAAT İÇİN LÜZUMLU KERESTENİN

TEDARİK VE NAKLİ
I. Kereste İstihsal Bölgeleri:
1) Karadenizdelri V arna limanına kadar Rumeli sahil­
lerine civar olan bölgelerden temin edilen keresteler. 386
2) Karadeniz’in Samsun’a kadar olan sahil bölgeleri
iskelelerinden .................................................................... 387
3) İzmit, Sabanca, Akyazı ve Göynük taraflarındaki
büyük orman rezervlerinden......................................... 387
4) Biga’dan getirilen keresteler ...... .................................. 387
IX. Kerestenin Tedarik ve Şevki U sulleri................................. 387 - 393

İşçi gündelikleri ile maliyet hesaplan ve malzeme fiyatlarına ait on bir ve

on ikinci bölümlerle türlü belgelerin aynen verilmiş olan metinleri (No. 1-584),
kısa bir sözlük ile birlikte eserin II. cîldindedir.
 Ö N S Ö Z

“Türk Yapı ve Yapı Malzemesi Tarihi” üzerindeki çalışmalar, millî tarihimizi

türlü yönlerden zenginleştirmek imkânlarım hazırlayacaktır.
Türk ülkelerini süslemekte olan cami, medrese, kervansaray, köprü ve çeşme. . .
gibi anıtsal sanat eserlerinin yaratılışlarının maddi şartlan, teknik ve malî vasıialan ancak bu
etütler sayesinde aydınlığa çıkabilecektir. Mimarî sanat eserini olupbitmiş bir halde
bulup temaşa ve tasvir etmek yerine, onun yaratılışının muhtelif safhalarında inşa
edilirken hasır bulunmanın ve bu suretle sanatkârın karşılaştığı teknik ve malî meselelerle
temasın; malzemeyi, usta ve işçileri tanım anın... türlü sanat tarihi problemlerim
çözmek için büyük faydalar sağlayacağı aşikârdır.
“Türk Yapı ve Yapı Malzemesi Tarihi” ne ait araştırmaların, doğrudan doğruya
sanat tarihiyle alâkalı gözüken bu meseleler yanında; Türkiye İktisat ve Maliye Tarihinin
ana problemleri ile olan ilgisi ise, daha yakın ve büyüktür ve bu mevzu bizi bilhassa bu
yönden meşgul etmektedir.
Gerçekten, yalnız anıtsal olanı, büyüğü ve güzeli yaratmak için değil, fakat mesken,
suyolu, kanalizasyon, han ve hamam, ilâ h ... gibi medenî bir hayatın zarurî kıldığı
türlü tesislerin inşası işlerinin nasıl teşkil âtlandınlmış olduğunu meydana koymanın,
evvelâ bu işlerin muhtelif safhalarında vazife almış olan çeşitli işçi zümrelerinin hayat
şartlarını, İktisadî ve içtimai durumlarını öğrenmek bakımından ehemmiyeti vardır ve bu
çalışmalar bize asker ve çiftçi smıflanyle şehirlerdeki diğer esnaf zümrelerinin yanında,
inşaat sanayii işçilerinin hukukî ve sosyal statülerini tayin ve dolayısıyle devrin umumî şekilde
iş ve işçi teşkilâtının bir tablosunu vücude getirmek imkânım sağlayacaktır.
Diğer taraftan, inşaat için lüzumlu taş, tuğla, kurşun, kereste, tezyinat malzemesi
ve diğer lüzumlu eşyanın memleketin nerelerinden nasıl tedarik ve hangi yollardan
kimler tarafından ne şekilde nakledildiğini öğrenmenin ve bu suretle muayyen tarihî
devrelerde memleketin. İktisadî ve beşerî coğrafyasını meydana getirmenin Türkiye İktisat
Tarihi için sağlayacağı faydalar da pek büyük olacaktır. Hele, amele ve usta gündelikleri
ve malzeme fiyatları üzerindeki çalışmaların; memleketimizin hakikî bir iktisat tarihini
yazabilmek için lüzum ve ehemmiyetine inandığımız bir Fiyatlar Tarihini meydana
getirme hususunda son derecede kıymetli veriler ve imkânlar sağlayacağından da
şüphe yoktur.
Bilhassa bu eserde tetkik konusu yapıldığı şekliyle; Süleymaniye cami ve imareti
gibi okul, medrese, han, hamam, çarşı, kervansaray, türbe, hastane ve misafirhane__
gibi dinî ve İçtimaî bir sıra tesisi ihtiva eden ve kendi başına küçük bir şehir manzarası
X IV ÖN SÖ Z

arzeden bir inşaat manzumesinin 8-10 sene kadar devam etmiş olan inşa faaliyeti
bahis mevzuu edilince; konu büsbütün önem kazanmaktadır. Bu çapta bir inşafaaliyetinin
temsil ettiği muazzam İktisadî ve malî teşebbüsün manası büyüktür ve inşaat endüstrisi gibi,
İktisadî hayatın türlü, mekanizmalarım, harekete getiren bir “anahtar sanayi” şubesinin
memleketin İktisadî ve İçtimaî hayatı üzerindeki tesirleri meselelerine temas etmek de
ancak bu sayede mümkün olmaktadır.
Ayrıca, bu genişlikte birçok teşebbüsleri birbiri arkasından şahane bir muvaffa­
kiyetle neticelendirmesini bilen bir devir ve cemiyetin türlü sahalardaki teknik ve malî
imkân ve vasıtaları kadar zevk ve kültür kaynaklarmış sanat kabiliyetmiş siyasî ve İdarî gücünü
de meydana koyacak olan bu araştırmalar, millî tarihimizi İçtimaî ve İktisadî bakamdan
olduğu gibi, İdarî ve siyasi teşkilât, kültür ve medeniyet cephelerinden de zenginleştirmek
imkânlarım sağlamaktadır.

Burada tanıtılması bahis konusu olan kaynaklar, Süleymaniye cami ve imaretinin

inşaatına ait Mufassal Muhasebe Defterleri ile aynı inşaatla ilgili emir ve fermanları
vaktiyle bir araya toplamış olan bir “mecmua” dan ibarettir ve bu vesikalardan mühim
bir kısmı eserimizin II. cildinde ayrı metinler halinde aynen verilmiş olacaktır. Bu
sayede Türk Yapı ve Yapı Malzemesi Tarihi için emsalsiz bir kıymet ve ehemmiyet
taşıdığına inandığımız ve oldukça tam ve tafsilâtlı bulduğumuz bir kaynak grubu
alâkalıların istifadesine arzediîmiş olacağı gibi, bu kaynaklan kıymetlendirmek için
onlar üzerindeki çalışmalarımızın bugünkü durumunda yapılması mümkün görülen
bazı inceleme denemeleri ile elde edilen umumi neticeler de ortaya konmuş bulunmaktadır.
Tanıtılmaları bu eserin amacını ve hareket noktasını teşkil eden Süleymaniye cami
ve imareti inşaâtma ait Mufassal Muhasebe Defterlerinin kıymet ve ehemmiyeti, bu defterlerin
bundan 40 sene kadar evvel Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde meydana çıkarıldıkları
günden beri, diğer bazı araştırıcılar gibi, bizim de yakın alâkamızı üzerilerine çekmiş
bulunuyordu1.
Fakat, ait oldukları devrin muhasebe usulleri ve defterlerin tanzim ediliş şekli
hakkmdaki bilgimizin noksanı, yazı ve rakam hususiyetlerinin arzettiği zorluklar,
inşaat ve inşa malzemesiyle ilgili tabirlerin çokluğu ve bilhassa ihtiva ettikleri malumat
yığınının azameti ile rakam kalabalığı içinde bu defterleri sistemli bir şekilde işleyerek
bazı genel sonuçlara varmak imkân ve usulleri hakkında bir fikir edinmenin güçlüğü, her
üç beş sene gibi fasılalar ile bu malzeme üzerinde çalışma karar ve teşebbüslerimizi
neticesiz bir hale sokmakta idi.
Bu suretle aradan geçen uzun zaman zarfinda bu kabil müşkülâtı yenme gücümüz
bir hayli artmış bulunduğu gibi; bu defa İktisat Fakültesince tesis edilmiş bulunan
“Türk İktisat Tarihi Enstitüsü” nün temin ettiği imkânlar da. bize bu mevzuu tekrar
ele almak kuvvet ve cesaretini verdi.

1 T ü r k T a r i h K u r u m u ta ra fın d a n . 1937 y ılın d a F . K ö p r ü lü v e A . G a b rie l im z a la rıy le y a y ın la n m ış o la n (<S în a n ,

H a y a t v e E s e ri” isim li b i r p ro g ra m -b ro şü rd e , b u m a k s a tla g ö re v le n d irilm iş o la n b i r ek ip iç in d e b iz im ism im ft
d e k a y d e d ilm iş b u lu n m a k ta v e b u d e fte rle r ü z e rin d e k i ç a lışm a la rım ız ın , h a z ırla n m a s ı p la n la ş tın lm ış o la n “ S in a n
M o n o g ra fy a s ı” is im li b ü y ü k esere, te m in ed eceğ i a r ş iv m a lz e m e sin d e n ü m itle b a h se d ilm e k te id i.
 ÖN SÖ Z XV

Bu kaynaklan işlemek hususundaki ha 2irlıklar ve çalışmalarımızın bu son tahakkuk

safhasında seçkin bir ekiple devamlı bir şekilde işbirliği yapmak fırsatını bulduk.
Bilhassa, değerli çalışma arkadaşım Prof. Dr. Lütfi Güçer} işçilerin hüviyetleri ile devam
durumlarım tayin için her birine ait bilginin fişler haline dökülüp işlenmesi işini idare
etti ve yorulmak bilmez çahşmalanyle eserin bu bakımdan kıymetlendirilmesinde
geniş ölçüde yardımcı oldu, istatistik tablolarının ve grafiklerin hazırlanması ile cetvel­
lerin ve kayıtların tertiplenmesinde, enstitümüzde uzman olarak çalışmakta olan
Bay Enver MerigU'mn bilhassa faydalı olmuş bulunan buluş ve yardımları da eserimize
ayrı bir değer kazandırdı. Bu iki arkadaşa burada minnettarlıklarımı ve takdirlerimi
sunmağı zevkli bir vazife bilmekteyim. Aynı şekilde, çok sabır ve dikkat isteyen türlü
işlerde, çalışmalarımızın başından sonuna kadar, bize içtenlikle yardım a olmuş bulu­
nan sekreterimiz Bayan. Selika Vidiner'in hizmetlerini de şükranla anmaktayım.

Bu eserin yazılması kadar bastırılması da bir hayli uzun sürmüş ve o nispette

üzüntülü olmuştur. 1957 yılında Süleymaniye camiinin ibadete açılması tarihinin
400. yıldönümü münasebetiyle neşredilmek üzere Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından
hazırlattırılmış olan eser, malî imkân bulunabilmesi için uzun seneler beklettirilmiş
olmasına rağmen, bir türlü bastmlamachğı gibi, bazı formalite kayıtlan ile bize iade
edilmesi de mümkün görülmedi. Nihayet, Vakıflar Bankan'nın bu üzücü durumla
ilgilenmek lütfunda bulunarak eserin telif hakkım adı geçen genel müdürlükten satın
alarak basım îginm teknik ve malî bütün yükünü üzerine alan Türk Tarih Kurumu'na.
devretmesiyle, eserimizin tabedilerek ilim âlemine sunulması mümkün oldu.
Türk Kültür ve Medeniyet Tarihinin, yukanda kaydettiğimiz veçhile, Atatürk’ün
işaret ve tavsiyeleriyle yazılması planlaştınlmış olan mühim bir bahsinin, “Mimar
Sinan ve Eserleri” hakkında hazırlanacak büyük bir eserin, bir kısım malzemesini
teşkil etmek üzere kaleme alınmış olan bu kitabın; Türk Tarih Kurumu tarafından Cum­
huriyetin 50. yıb neşriyat programına alınarak böyle mükemmel bir şekilde bastırılmış
olması, bizim için büyük bir mutluluk olmuştur, ilim âlemince ilgi ile karşılanacağım
umduğumuz ve uzun yıllar tahakkukunu sabırsızlıkla beklemeğe mecbur kaldığımız bir
gençlik çağı projesinin bu suretle vücut bulması hususunda bize yardımcı olan Ku-
rum’un Yönetim Kurulu üyelerine ve bu arada büyük bir anlayış ve yakınlıkla bu
eserin basılması ile ilgilenen saygıdeğer Genel Müdür Uluğ İğdemir ile basımevinin,
türlü teknik müşkülleri büyük bir başarı ile halletmiş olan ehliyetli personeline şükran­
larımı sunarım.
Ö m er Barkan
 AÇIKLAMALAR

Kamerî ayların adlan, birçok yerlerde, aşağıdaki şekillerde k ıs a ltılm ış olarak

verilmiştir:

M. Muharrem B. Receb
S. Safer Ş. Şaban
Ra. Rebiyiilevvel N. Ramazan
R. Rebiyülâhır L. Şevval
Ca. Gemaziyelevvel Za. Zilkade
C. Cemaziyelâhır Z. Zilhicce

Yapı ustalarının ihtisasları, eserimizde belgelerde kullanılmış olan eski terim­

lerle verilmiştir. Anlaşılmalarım kolaylaştırmak için, bunlardan belli başlılarının
karşılıkları aşağıya çıkarılmıştır:

Senglıraş : Taşçı, taş yontucu. Errekeş : Bıçkıcı.

Bennâ : Duvara, yapıa. Sürbger : Kurşuncu.-
Neccâr : Dülger, marangoz. Haddad : Demirci.

Metinde “No.” rumuzu ile mûtanza içinde kaydedilen rakamlar, II. ciltte nu­
mara sırası ile aynen verilmiş olan belgelerin sıra numaralarına aittir.
 V
g t t f İ L D S 'îfM A M İ Y D O n S I t lîL H J 'îr iI lS S fi rIPJL&M

İTÜ MİMARUK fa k ü lt e s i
MİMARUK TARİHİ VE RESTORASYON KÜRSÜSÜ ARŞİVİ
 BİRİNCİ B ölüm

KAYNAKLARIN TANITILMASI

A. SÜLEYMANIYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA ÂİT MUFASSAL

MUHASEBE DEFTERLERİ

Süleymaniye cami ve imareti inşaatının mühim bir kısmına1*âit olup bir noksanı
ile8 tam bir seri teşkil eden Mufassal Muhasebe Defterleri, bu inşaatın haftalık masraf­
larını, işçi ücretleri (icârât) ve satın alınan malzeme bedelleri (ımıbaya'ât) olarak,
ayrı ayrı ve bütün tafsilâtıyla kaydetmiş bulunmaktadır.
Bugün, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde D. 43 numarada kayıtlı 3 kutu (A,B,C)
içinde muhafaza edilmekte olan bu defterler, biri 12 X 34,5, diğeri 13 X 36 cm. eb <âdında
olmak üzere ayrı en ve boyda iki seri halindedir ve her birinde 8-30 olmak üzere 164
defterde cem ‘an 2 973 yazdı yapraktan ibarettir 8.
Tetkik mevzuu Mufassal Muhasebe Defterlerinden her birinin sıra numarası, kendileri,
için aynı zamanda bir kap vazifesini görmekte olan birinci yapraklarının dış yüzlerinde,
ibtidâ, sânı, sâlis.. ilâh, şeklinde veya doğrudan doğruya rakamla kaydedildiği gibi;
defterlerin ihtıvâ ettiği haftaların başlangıç ve bazan de bitiş tarihleri Hicrî -kamerî
tarihlerle işaret edilmiş bulunmaktadır4*.
Kapağın iç sahifesinde (yp. 1/b) ise, sengtıraşlardan başhyarak o hafta içinde
inşaatta çalışmış olan bennâ, haddâd, lâğımger, camger, sürbger, at veya sırt-hammah,
ırgad.. gibi işçi zümreleri alfabetik isim sırası ve çok defa (aynı isimleri taşıyanları
birbirinden ayırmak için) İstanbul’da oturdukları semtler veya memleketleri de zik­
redilerek kaydedilmiş ve her bir ismin üzerinde hususi bir işaret sistemiyle işçinin o hafta
(veya haftalar) içinde çalıştığı günler ayrı ayrı işaret edilmiştir. İsimlerin altında ise

1 B a ş ta n ü ç se n e k a d a r sü rm ü ş o la n b i r d e v rey e le rd e k i h e s a p la rın b a şla n g ıç ta rih le rin i, c u m a v e

â i t M u h a s e b e D e fte rle ri elim iz d e m e v c u t d eğ ild ir.
E sk i E m in H ü se y in Ç e le b i z a m a n ın a ra s tla y a n b u
M u h a s e b e D e fte rle ri a y rı b îr k a d e re tâ b i o lu p
k a y b o lm u ş tu r. E m i n S in a n B e ğ ’İn z a m a n ın a â it
o la n v e İn şa a tın s o n b e ş se n e 7,5 a y lık b ir kısm ım
ih tıv â e d e n M u h a s e b e D e fte rle ri ise, b irin cisin d en
165 i n d d e fte re k a d a r (b ir eksiği İle) 164 defterlik
ta m b i r s e ri teşkil e tm e k te d ir.
* A r a d a n 72 n u m a r a lı d e fte r k a y ıp tır.
a B u k ısm ın s o n u n a k o y d u ğ u m u z " ı M n u ­
m a ra lı b ü y ü k cetvel, b u d e fte rle rd e n h e r b irin in n u ­
m a ra s ı ile i h tiv â e ttiğ i h a fta la rın a d e d in i, d e fte r­
b a y ra m ta tille ri h a riç , h a f ta iç in d e çalışılm ış
o la n g ü n le rin say ısın ı v e rm e k te d ir (s. 8).
* M e se lâ b ir in r i d e fte rin b a ş ın d a ş u k a y ıtla r
m e v c u ttu r :
‘ 'İp tid a * ' “ D e fte r-i m ü frc d â t-ı ih ra c â t-ı b in â -İ
im â re t-i c e d ld e -i ‘â m ire , b e-em r-İ h a z re t-i p a d i-
şa h -ı ‘â le m p e n a h n e v -b in â -k e rd e şu d , b e -m a 'rife t-i
k ıd v c tü ’l-e m â c id S in a n B eğ e m in v e bi-kalcm i*]-
fa k tr H a lil, ‘a n e b n â -i s ıp a h iy â n k i t i b E l-v â k i'
f ! 3 şe h r-i M .s . 961 ilâ 16 m in h " (Bk. F o to k o p i
N o . 1).
2 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA A İT MUHASEBE DEFTERLERİ

ustanın yevmiyesi, hafta içinde çalıştığı günlerin mecmû adedi ve haftalık ücret istih­
kakının tutan kaydedilmiştir5.
Bu suretle sıralanmış olan türlü meslek zümrelerine âit isimleri ihtiva eden liste­
lerden her birinin sonunda ise, o zümre usta ve çıraklarının hafta içinde cemaatı kaç
gün çalıştıkları ve bu iş-güillerinden kaçının kaç akçe yevmiyeli ücret kategorilerim
temsil eden ustalar tarafından temin edildiği ve her zümreye o hafta sonunda ödenmiş
olan ücretlerin yekûnu kaydedilmiş bulunmaktadır.
Bu hususta daha sarih bir fikir vermek için birinci defterden sengtıraşlara âit
listenin birinci sırasını örnek olarak nakledebiliriz. Evvelâ bu zümreye âit tafsilâtın
başlığını kaydedelim:
“Yevmü’s-sebt, fî 3 minh, el-icârât;
“Ucret-i sengüraşân berây-ı tıraşîden-i mermerhâ-i bâb-ı cami*-! şerîf ve harem
ve kemerhâ-i camı'-i şerif ve kemerhâ-i bîrûn-ı cami* ve perdaht kerden-i sütunhâ-i
mermer Ber-veçh-i yevmiye” 6
Bu başlıktan anladığımıza göre, birinci defterde kayıtlı bulunan hafta başladığı
sırada cami inşaatı bir hayli ilerlemiş bulunmakta idi. Çünki, yukarıya aynen naklet­
tiğimiz kayda göre, sengüraşlardan bir çoğu bu tarihde cami'in içindeki ve dışındaki
kemerlerde çalışmaktadır.
Gerçekten iki haftalık olan birinci defterde iş almış olan 298 taş-yontucudan, 44’ü
cami kapısında, 20’sı harem’le avlu kapısında, 4’ü mihrapta, 56 sı camiin içindeki
kemerlerde, 104’ü dış-kemerlerde çalışmıştır (709inin çalıştığı yer belli değildir).
Bahis mevzuu 298 sengüraş bu iki hafta zarfında (havaların muhalefeti doyalısıyle)
ancak 1 gün çalışabilmişler ve bu günler zarfında da cem'an 1796 iş-günü hasıl
etmişlerdir.
İsim listesinin sonunda “ Cen^an” bölümündeki izâhâta nazaran bu iş-günlerinin
1215 tanesi 10 akçe üzerinden, 14 tanesi 9 akçe üzerinden, 58 tanesi ise 8 akçe üzerinden
ödenmiştir.
Devam ve ücret durumunun bu defterlerde ne şekilde tesbit edilmiş olduğunu
göstermek için, birinci sahifedeki sengtıraşlar listesinin ilk sırasında yazılmış olan usta
ve çırakların isimleri ile taşıdıkları işaretleri örnek olarak aşağıya çıkarıyoruz :

012345 013345 012345 012345 000000

S00040 S00040 S00040 500040 S00040

M u h id d in H aşan F e rh a d A li H a lîf e M u s ta f a
H a lîfe fa k ir d ş a k ir d S e la n ik ja fd r d

7 M . f i to 7 M .fî8 7 M . fi 4 7 M . f î 10 2 M . fi 7
70 56 28 70 14
Bu defterlerde kullanılan rakamlar umumiyetle bildiğimiz Arab rakamları olmayıp
divâni yahut riyafoz*rakamları denilen hususî birsisteme âit işaretlerdir. Yalnız şahısların
isimlerinin üstüne dizilmiş olan rakamlar (yukarıdaki örnekte gördüğümüz tarzda),
hususî bir manâ taşıyan işaretler olarak, bildiğimiz Arab rakamları ile \ i r ’ r > t ’ 9
diye yazılmıştır.
s 12 s a n tim g e n işliğ in d e k i b i r sah ife İç in d e (lıu su sî iş a re tle r a ây esin d e) b î r a r a y a to p la n a b ilm iş
b e ş e r sıralık - s ü t u n la r h a lin d e b ü tü n b u ta ftilâ tın o lm a s ı k a y d a ş a y â n d ır.
* B k. “ i ” v e “ 2 ” n u m a ra lı fo to k o p ile r.
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

vuw vflv> ®î\.§ r . L > %

w *. m* pft »»i ı # ’ ' # : %
** m ı /
SBI&j ı;^ 3( &ü w.<’f“‘ ' ’

* * \k k m K
■ £ ’■i:%* b u ;& ■ % *»m »
u*T*jX<a JC UIL'IDIUO 3 a a tn a n > \ ifu v o ıc m , 1 , — j s4q<Y
4 SÜLEVMANhTE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

Gerçekten bu rakamlar, arabça’da haftanın birinci gününün “yevmü’l-ahad”

(pazar), ikinci gününün “yevmü’l-isneyn” (pazartesi), üçüncü gününün "yevmü”s-
sülâse” (salı) ilâh, diye isimlendiriİmesinin bir neticesi olarak, bu sıraya göre haftanın
günlerini göstermektedir. Bu suretle şahısların isimleri üzerinde yazılı olan bir rakam,
meselâ “5” rakamı haftanın (pazar günü başlıyarak sayılmış olan) beşinci gününün
(yevmül-hamîs) yâni perşembenin işaretidir ve o şahsın perşembe günü çalıştığını ifade
eder. Bu “5” rakamının bulunması lâzımgelen yerde (nokta şeklinde) bir sifinn bulun­
ması ise, o şahsın perşembe günü işe gelmediğine işaret telâkki edilmektedir 7. Cuma
günü hafta tatili yapılması dolayısıyla bu işaretler arasında haftanın 6 inci gününün
işareti olan “6” rakamı kullanılmamıştır. Buna mukabil haftanın yedinci gününü teşkil
eden ve bu yüzden Arapcada “yevmü’s-sebt ” ismi verilen cumartesi gününün ise “ 7”
rakamı yerine bir “S” (yâni sin) harfi ile gösterilmiş olduğu anlaşılmaktadır.
Bu tafsilâta göre, sengtıraşlar listesinin başında ismi yazılı olan ve Muhiddin
Halîfe diye anılan taşçı ustası, ismi üzerinde birinci sıradaki rakamların delâletine göre,
birinci hafta yalnız “S” ve “4” işaretleriyle gösterilmiş olan cumartesi ve çarşamba
günleri çahşabilmiştir. Diğer günler, muhtemel olarak hava muhalefeti dolayısiyle, herkesle
beraber Muhiddin Halîfe de çalışmamıştır. Üst sıradaki rakamlardan öğrendiğimize
göre ise; ikinci hafta hava şartlan bakımından daha müsait geçtiğinden, devamİL çalışıl­
mış ve bilhassa (S=cumartesi hariç) “ 1” rakamı ile işaret edilmiş olan pazar gününden*
itibaren 5 gün muntazam olarak işe devam edilmiştir.
isimlerin altındaki işaretlerden ise, bu defterde kayıtlı bulunan iki haftalık zaman
içinde 7 gün (M=yevm=gün) çalışmış olan Muhiddin Halîfeye, kısa süren kış günlerine
mahsus en yüksek yevmiye olan, 10’ ar akçeden 70 akçe ödendiği öğrenilmektedir.
Defterlerde ücretlilerin çalıştıkları günlerin adedine ve gündeliklerin mikdanna
âit olan bu ücret listelerinden sonra, defterin âit olduğu hafta zarfında inşaat için satın
alınmış olan her türlü malzemenin miktar vefiyatları ile kimlerden ne şekilde satın alındıklarını
gösteren kayıtlar ve cetveller meveudtur. Eserimizin belgeler kısmında bu kayıtlardan mühim
bir kısmı aynen dercedilmiştir.

Defterlerin tarihi:
Tetkik konumuz olan Mufassal Muhasebe Defterleri Hicrî-kamerî sisteme göre
tarihlenmişlerdir. Tetkiklerimiz esnasında, inşaatın seyri üzerinde mevsimlerin tesirlerini
kolaylıkla mütalea ve Milâdî-şemsı sistem içinde mevkiimizi tâyin edebilmek için, bu
tarihleri güneş aylarına çevirmek ve günleri ona göre tarihlemek mecburiyetinde kaldık.
Bu hususta Faik_Reşid Una?m “Hicrî tarihleri Miladî tarihe çevirme kılavuzu”
isimli kitabından8 faydalandık. Defterlerimizin ihtiva ettiği haftaların başlayış ve bitiş
tarihleri bu kılavuzla karşılaştırılıp kontrol ve Miladî-şemsî sisteme çevrildiği zaman
umumiyetle birbirine uydukları görülmüştür. Defterlere ait Hicrî-kamerî ayların başlama
ve bitiş tarihleri ile kılavuzun bu tarihlere tekabül etmek üzere kaydettiği tarihler
arasında tam bir uyarlık mevcut olan defterlerin numaralan şunlardır:
1-9, 14-15, 20-22,28-30, 34-37, 43 (I. ve II. kısımlar), 46-81, 94-95, 101, 105 (I.
kısım), 106 (I. kısım), 107 (II. kısım). 117, 122-124, 129-136, 148-150, 157-163, 164
(II. kısım).

Bk. " i " ve ‘V ’ numaralı fotokopiler. * İkinci baskı, Ankara 1943.

 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA A İT MUHASEBE DEFTERLERİ 5

İkinci bir gurup defterlerde ise, kameri ayların günleri kılavuzun cetvellerinde
gösterilen tarihlerden bir eksik veya fazla olarak kaydedilmiş bulunmaktadır9.
Defterlerin ihtiva ettiği hafta adedi:
Tetkik konusu yaptığımız Mufassal Muhasebe Defterleri’nde hafta başı cumartesi­
dir. Hafta çalışmaları perşembe günü sona ermekte ve cuma prensip olarak, mutlak
bir tatil günü kabul edilmiş bulunmaktadır.
Bu vaziyete göre, defterlerin cumartesi günleri başlamış olmaları lâzımgelir,
hakikatte de öyledir. Yalnız bayram tatillerini takib eden bazı haftalarda defterin ihtiva
ettiği hesapların ilk günü diğer günlere rastlamaktadır. Aşağıdaki cetvel bu inhirafları
kaydetmektedir:
Defter numarası Defterin başlama tarihi ve günü
74 12 Zilhicce 962 Pazartesi
97 4 Şevval 963 Pazartesi
133 11 Zilhicce 964 Sah
156 4 Şevval 965 Çarşamba
163 13 Zilhicce 965 Pazartesi
73 numaralı defter bu kaidenin bir istisnâsıru teşkil etmektedir. Muiassal Muhasebe
Defterleri serisinin tek noksanım teşkil eden 72 numaralı defteri tâkib eden 73 nu­
maralı defterin (bir bayrama rastlamadığı halde) 4 Zilhicce pazar günü başlaması dik­
kati çekmektedir. Gerçekten, bu defterlerin normal olarak bir haftalık hesaplan bütün
halinde ihtiva etmesi lâzım gelirken, bugüne kadar elimize geçmemiş olan 72 numaralı
defterin 6 günlük bir iş haftası ve cuma tatiline ilâve olarak diğer haftanın başından
bir günü (cumartesiyi) daha almış olması, esasen ortada bulunmıyan bu defterin
esrarını büsbütün arttırmaktadır.

• G e rç e k te n , k ro n o lo ji c e tv e lle rin d e M u h a r ­ e d ilm e k te ise d e , se b e p v e m â h iy e tle ri b u s u re tle

r e m , R e b î'u l-e v v e l, C em aziy e’I-evvel. R e c e b , R a ­
m a z a n v e Z ilk a 'd e a y la n d a im a 3 0 g ü n h e sa p
e d ild iğ i h a ld e t a tb ik a tta h ilâ lin Tüyeli (y en i-ay m
g ö rü lm e si) esası ü z e rin e h a şla tıla n b a h is m e v z u u
b u o tu z g ü n lü k k a m e r i a y la r, deÛ erlerim izd e b a z a n
2 9 g ü n lü k o la r a k h e sa p e d ilm işle rd ir v e b u n u n
n e tic e s i o la r a k d a k ıla v u z a g ö re , 2 9 g ü n olm ası
lâz ım g e le n m ü te a k ip a y la rı 30 g ü n o la ra k hesab
e tm e k m e c b u riy e ti h a s ıl o lm u ş tu r:
M e se lâ , q6 i H ic r e t yılın ın R a ., C a ., B. v e N .
a y la n , 3 0 g ü n o la r a k h e s a p la n a n a y la r o ld u k la rı
h a ld e , d e fte rle rim iz d e 2 9 g ü n g ö sterilm iş, b u n a
m u k a b il k ıla v u z d a 29 g ü n o la ra k k a y ıtlı R - , C ., Ş .
v e L . a y l a n g o ’a r g ü n h e s a b e d ile re k a ç ık la r
kapatılmıştır.
B u s e b e p le , 961 y ılın ın 4 Ş u b a t p a z a r g ü n ü
b a ş la d ığ ın d a i h tilâ f b u lu n m a y a n R a . ay ı, k ıla v u z d a
3 0 g ü n lü k h e s a b e d ile re k 5 M a r t p a z a rte s i g ü n ü
s o n a e rm iş v e R . a y ı 6 M a r t salı g ü n ü başlad ığ ı
h a ld e , d e fte rle rim iz d e 5 M a r t p a z a rte s i g ü n ü baş­
la tılm ış tır. A r a d a k i b u b ir g ü n lü k f a r k b ir a y k a d a r
d eva m e ttik le n so n ra m ü U d k ip a y n ı b a şın d a ortadan
k a lk m a k ta d ır.
A y n ı a k s a m a la ra d iğ e r y ılla rd a d a te s a d ü f
a ç ık la n d ık ta n s o n ra b u İ h tilâ fla r eh em m iy etlerin i
k a y b e tm e k te d ir.
B u n la rın d ış ın d a 4 4 , 9 0 , 91, 101 v e 102 n u m a ­
r a lı d e fte rle rd e te s a d ü f e d ile n b a z ı fa rk la r, tah k ik ­
le rim iz e g ö re, d o ğ ru d a n d o ğ ru y a k â tib in k a m e r î
a y ın g ü n le rin i y a n lış sa y m a sın d a n v e ta rih le -
m es in d e n ile ri g elm ek ted ir. N ite k im b a z a n k â tib in
b i r m ü d d e t s o n ra fa rk ın a v a ra ra k b a ta s ım ta sh ih
e ttiğ i te s b it edilm iştir. M e se lâ , 4 4 n u m a r a lı d e fte r
h a k ik a tte 2 5 S. gÖ2 (19 O c a k 1555) c u m a rte si
b a ş la m a k ta d ır. K â tip b u c u m a rte si g ü n ü n ü b i r
h a t a e se ri o la ra k 2 6 S . o la ra k t a rih i em iş v e haftan ın ,
m ü te a k ip d iğ ç r 4 g ü n ü n ü d e a y n ı şekilde y a n lış
işlem iştir. G e rç e k te n , g ü n le r v e ta rih le ri 4 3 ’ü n c ü
d e fte rd e n itib a re n tâ k ip ed ilecek o lu rsa b a fta -b a şı
o la n b u c u m a rte si g ü n ü n ü n h a k ik a tte 23 S afer
o la ra k ta rih le n m e si ic a b e d e r. N ite k im k â tip y a h u t
m u h a se b e c i o h a f ta iç in d e y a p tığ ı h a ta n ın fa rk ın a
v a r a r a k c u m a g ü n ü n ü R a . in 2 'sin e d eğ il ı ’ın e
g e tirm iştir.
K â tip , 9 0 v e g ı ’in c i d e fte rle rd e d e b ö y le b ir
m a d d i h a t a y ü z ü n d e n ta rih le ri y an lış y ü rü tm ü ş ,
fa k a t 9 2 n c i d e fte re g e ç e rk e n b u b a ta lım d ü z e lt­
m iş tir. t o ı v e 102 n u m a r a lı d e fte rle rd e d e a y n ı
şe k ild e m a d d i h a ta la r m e v c u ttu r.
6 SÜLEYMANİYE CAMİ V E İMARETİ İNŞAATINA A İT MUHASEBE DEFTERLERİ

Defterlerimiz umumiyetle bir haftalık hesaplan ihtiva etmektedir. Fakat, içlerinde

2 haftayı veya ikiden fazla haftaları ihtiva eden defterler de vardır. Aşağıda numaralan
yazıh olan defterler 2 haftalıktır:
2, 4, 7, 10, 15, 19, 23, 31, 41, 42, 45, 48, 49, 74, 87, 97, 103, 108, 113, 118,
125, 130, 140, 143, 161 ve 162.

İkiden fazla haftalık defterlerin num aralan ise şunlardır:

43, 44, 76, 77, 78, 79, 104, 105, 107, 133, 136, 136 a, 137, 138, 139, 163, 164, 165.

Bu eserin metinler kısmında neşredilmiş olan kayıtlardan bir-çoğu, buraya kadar

tetkik konusu ettiğimiz bu Mufassal Muhasebe Defterleri’nden çıkarılmış olup, diğer
kaynaklardan devşirilmiş olan kayıtlardan farklı olarak, defter ve sayfa numaralan
(D., s.) formülü ile işaret edilmiş bulunmaktadır.

A /l. 44 N u m a r a li M ufassal D efter

Yukanda tetkik etmiş olduğumuz Mufassal Muhasebe Defterleri, 961 yılı başın­
dan 966 senesi Şaban ayının 18’inde inşaatın bitmesine kadar geçen 5 sene 7,5 aylık
bir zaman süresi boyunca Süleymaniye cami ve imareti için yapılmış olan masraftan
ihtiva ediyordu. Bir noksanı ile tam bir seri teşkil eden bu 165 Mufassal Defter dışında
kalan, fakat bu devreye takaddiim eden aya âit hesaplan tafsilâtlı şekilde tesbit etmiş
olduğu anlaşıldığı için, bu defterlerle birlikte de mütalâası mümkün olan bir defterin
daha mevcut bulunduğu, çalışmalarımızın sonlarına doğru anlaşılmıştır10.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde D. 44 numarada kayıdı bulunan bu defter,
32 X 10,5 cm. boyîanndadır ve 88 yapraklıdır. Yazı ve tertip tarzı itibariyle diğer Mu­
fassal Defterlerden pek farklı değildir. 960 yılı Z. sinin 2’nci gününden 961 yılı M. inin
başlarına (yâni 165 defterlik seriyi teşkil eden kolleksiyonun ” 1” numaralı defterinin
başlangıç tarihi olan 3 M. 961 tarihine) kadar bir aylık bir devrenin hesaplarım tam
olarak ihtivâ ettiği için bu defterin de 165 lik seriye ilâvesi lâzım gelirken bu kolleksiyo­
nun dışında mütalâa edilmesinin sebebi, 3 M. 961 tarihinden itibaren Sinan Beğ'in
binâ emini tayin edilmesiyle inşaatın idare kadrosunda ve hesap işlerinde vukua gelen
değişikliğin dışında kalmış olmasıdır.
Gerçekten, bahis mevzuu 44 numaralı defterin mukaddimesi11 tetkik edildiği
zaman bu devirde bina işlerine nezaret eden şahsın Anadolu Muhasebecisi Mustafa
isminde birisi olduğu görülmektedir. Metinde bu zatin emin veya nâ&r olduğunun
tasrih edilmemiş olması manâlıdır. Daha evvel inşaatın başından itibaren uzun zaman
bina emininin Hüseyin Çelebi olduğu ise bilinmektedir12. Nitekim, muntazam bir seri
teşkil eden defterlerde “ Emîn-i sâbık” olarak sadece Hüseyin Çelebi’nin ismi geçtiği
gibi, Muhasebe İcmalleri bölümünde (s. 14-40) “II I ” numaraya aynen aldığımız hır
10 A ş a ğ ıd a k i m e tin le r k ıs m ın d a , ( s . 3 7 ) S ü ­ b a s e b e î- i v ilâ y e t-i A n a d o lu . ‘A n s â n î- i şe h r-i Z .
le y m a n iy e c a m ii in ş a a tın a â i t M u h a s e b e İc m a lle r i s . 9 6 0 i l â g u r r e - i M . s. 9 6 1 " . A y n ı deflerin , h u lâ s a ­
b ö l ü m ü n d e k i * *V ” n u m a r a l ı c e d v e l, b u d e fte rin s ın ı v e r e n “ V ” n u m a r a l ı İ c m a l D e fte ri’n in m u k a d -
b i r h u l â s a s ı d ı r v e T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i A ış iv in - d e m e s in d e , A n a d o lu M u h a s e b e c is i M u s ta f a ’n ın
d e D . 4 3 n u m a r a d a k a y ıtlıd ır . b u v a z ife d e " m ü b a ş ir ” , y â n i m u a y y e n b i r işi
11 “ D c f te r - i m ü fire d â t-ı i h n c â t - ı b ln â - i c â m i'- i m u v a k k a t o la r a k y a p m a k ü z e re ç a b ş tığ ı k a y d e d il­
j e r îf - i b a z r e t - i p a d i ş a h - ı ‘â le m p e n a h h u llid e t h ilâ - m iş tir.
1
f e t u b u d e r - m a h m iy e - î t s t a n b t B e -m a 'rife t-i S in a n u E k . 16 n u m a r a lı n o t (s. 44).
A ğ a ,- s c r - r m ü n a r â ı i 'i h a s s a v e M u s t a f a e l-fa k ıy r m u -
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 7

defterde de, anbar mevcudu olarak {Emîn-i sabık Hüseyin Çelebi zamanından) devr alına­
rak binaya sarfediîmiş olan malzemenin bir listesi mevcuttur.
Bu vaziyete göre, “emîn-i sâbık” Hüseyin Çelebi ile 165 lik ayn bir seri teşkil eden
defterler devresinde bina emini bulunan Sinan Beğ arasında bir aylık bir intikal devrini
Anadolu Muhâsebecisi Mustafa “mübaşir” olarak idare etmiştir, denilebilir.
Bu suretle, 44 numaralı defterin mukaddimesinde ismi geçen Anadolu Mu­
hasebecisi Mustafa, eski bina emini Hüseyin Çelebinin her hangi bir şekilde işten
ayrılması ile (961 yılı başında bu vazifeye tâyin edilince muhasebe işlerini yeniden
teşkilâtlandırarak zamanına âit Muhasebe Defterlerini bir numaradan başlatıp sonuna
kadar sistemli bir şekilde tutturan ve “I ” numaralı îcmâl Defterinde görüldüğü üzere,
zamanındaki masrafların bir bilânçosunu da ayn bir defter halinde toplamış olan)
Sinan Beğin etnînliği arasında bir aylık bir intikal devresini, geçici bina emmi vekili olarak,
idare etmiş ve hususî bir vaziyet arzeden bu devreye âit hesaplan bir aylık ayn bir
defter halinde ciltlettirerek Sultana takdim etmiştir. (Aşada ‘‘V” numaralı İcmal
Defteri olarak aynen neşrettiğimiz Cedvel’in bu Deftere âit olması lâzım gelir s. 37).
Eski emîn Hüseyin Çelebi devrine âit muhasebe defterlerine gelince, onlara bu
güne kadar tesadüf edilememiştir. Bu gibi inşaatta, hattâ çok daha ehemmiyetsiz
inşaat işlerinde, yapılan masrafları teferruâtlı bir şekilde tesbit ederek muntazam
muhasebe cetvelleri tertibi ötedenberi tâkip edilen bir usul olduğuna göre, Süleymaniye
cami ve imareti inşaatının 957 (ve hattâ 956) tarihinden başhyarak 960 yılının son ayma
kadar devam eden 3-4 senelik bir devre âit Muhasebe Defterlerinin her halde mevcut
bulunduğu, fakat 961-966 yılına âit olanlardan farklı bir kaderle sonradan zayi ol­
duğu kabul edilebilir.

Aşağıda ayrı bir kaynak gurubu olarak tanıttırılacak olan “ Mecmu'a”da ise mün­
hasıran bu devre dit bazı muhasebe kayıtlan ile, umumiyetle Muhasebe Defterlerinde
mevcut bulunmıyan, emir ve ferman suretleri vardır (s. 41).
5ÜLEYMANİYE CAMİ VB İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

is

£ (s5^e) 5 5 40 î «K ®S j«f - om, «r ®- ®" wr-2on

" oo>’ cr*? cn
§ <§oıım
ce tŞ- * -« r«S ‘£oıer-ıo
$ ” §* Pn . «” oıa ®ü
jç,rXT3qnj»; os J m - m oı — o — o o
i b»- —®o ı®— t*- o > «r»oA
n » tfı«
n ı i r- ) n« otoı n- « T e -i oS ı S»o»!
ı;
ri
a
<B - • (=»5j(w) £ i H i n r a ^ ? i g s i s ı g s ı ş a ı s
1ÇJWJ ş f |
8ı
<3 «
(nonü-ip
‘S s ju (uu[ub|5o g*
■« s
{oidsy ucii|i)5 1 1 ; <e ı S ı ı l ı ı f ı ı f ı ı ı f ı ı ı f ı i i ^ ı
upnuspisaoJrj,

(n«rıs-tı)
j«px*ı9o Rnsay g 'Ş .R
<o S O S
■ 4 urft[*İ »pruıg «5
« y
d **■>
f- ®
d g>
3 id e ®I9X s-s s Ş i l i ş i k l i .. ..........................................................
«3 & <
1 'S 0
pi
a i JHH İ S * 4; ! ! $ s s 3 ? E ! ? ! s S s » r S $ £ S U ! 2
‘S ^

S 2 »Sansprı f.® « <p

J
d !§
•â ö < jaSnnJr?
* • 8 t/*- 12 I s a ' S S S ’ tg f f s 1 1 I I 1 1 1 1
u
ç-ı® O
§ C "§
< i(eıucum( ■o f & & « s l İ J i l . R İ - l i 'l I l l s s’ f l i l s
d .S O
ı* S
v4
îl <
1 ,g a
> § 1
z
P?PP«H § “ (S*
Q h
1 £■ g 5 î « § 5- S î S A Ç o S f İ İ B 1! S1 n o1^
(d S İ
a s S <
»=»N
i | s
8
z
* » * a « £ “” * « ! * « ! ^ » s * * * * *
1 1

1 1 ■d «w»a 1 1 1 1 1 .« S ^ £ 2 £ 8 £ « £ n m m £ £ “ S1 S, g ®
« en ® s 0 u5e< « <n into «*
z
O ^
a
| .g
tun2o»S i
« I I
s 1 ! ! ! ş ! î f ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
% J5
r - « er t o t o ® m ® ® « to te to ® a ® ts ® n te to to et te 10 ta ®
* ta «üS w rp^[fi
’d ». tpspr
« J* q PtapJsıjsa « ~ -
8
■ S -a
esçt t S S t
ö
» a i
.tS ü x s s
d
& i
s 1 Ş
£
n
1 g i 9 G 1 9 e
> »-g .3
« ’S
05 T 3 s : :
X
S B O " £ “î
■ W
2

ipsp« 5{u m
1553

s ; r 3, 3' ’s ' â ts ls ' 3 ,s ' s s - f r s ' s ' s s ’ s1

lek

t[mX pp pjsıpfj = !• ? ! î î î î î ' e

- « « 'i" n tû c ' (0 " 2 ; “ ? î î 2 ^
i •on j»y= a
SÜLEYMAN İYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 9
10 SÜLEYMANİYE CAMİ Y E İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

(3İ3[«)
1 1 f H I I I 1 S 1 | 1 M 1 1
îg,eA*qnjrç

(a5n*)
i? s’ f ' Ş l î s l ’ K S " I S 2 İ s t
1ŞJBOJ
B « B tJM I O O ffl» M ü « S « M ”

(n u n » -« p
m III Tl ji ı tO
ıopw prBj?Q
ı ın s s y tre4i[x3 m ı ;> 11 : ı
EpuuBpjeDotex

jB p r e jf o taraoy S ı c?ta 8 irı'3 'R t S ’ S î ^ t a " 1? 'S- o ? î 1 Şj g,

n vii(c5 r p o a ıg * ■ * >*•« « « «5 n c o «tos n « o

— O , E -o iP . -• t o __ o « u n a s a
Q ’ İB X
< "
% O
“ d
JO H S t i l U l - i s S c - l 1 * * = ■ * € e»
t ıc t t t a e ı n t t t t 't t

fii
ja S u ip ıy ı
J 3 1 ? 3 , S ' S ‘ f f Ş 1 E S 2 ; ' J' 2 l D 2 , e , 2 a
1 S S®®*° 1 l | l I ■?
2
< j MTO Ç- ^ t o p J
ja S n n |B 'i g -S ıS -â E ı ı i s ı *2 g
V-
a
< rretnareu 2 2 ^ 3 . 5% « “ S . S, §• S.S e
u ıs -
<
Q

PfPP'H S f f % % % % 5 § , £ S ' S . ’S , 1 E | £
1
Cj
<
<
w JQ339£( « %% p s S 's 1 1 s 'g s - i1
JT)
I r
2 -

«< Çuaag £■ = Ş Ş - ? .Ş S S ? s r Ş S S S S 5 ^ S
2 «n tn r-.ıo - -

a
h u q9 n a g £ J * İİÇ Ş ! m S â S S $ E f i ! ıg ı f
(|O B ÎI(|[IB + M « « «
ıpapu — .« ... ... _ _ . ._ ___ „ t|
u n a trepîife^) - - " - - -
lp9pB
« w « ı jîja p ja jp rT
I
Ö
jÇ
X II
IX

XI
v m

Q> §
.H
.3 6 &
c
1
Z a.

M.

s s s tf Î pis Q
N.

jj
Z.
L

S.

«= U‘
Q £ '8 ~

rpape i | t m
ıp r a t p p p j3 y s Q
__ _
n a a t ı t t a « « »
__ . . . ~ ~ -
.
.ta j - ın ta r». m oı o - « n ^ tn to
*° n « y ^ a <a ta ta to to ta to t ' . f ' - r » r » r » r * r «-2 - s
SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 11
12 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

(fV) ,1 I ıa s s ı ı l ! ı ı S i l i §m ı ı I ı ı ı ı
tr s s 5 | ş

(s5)t*) r> i? 2 2 n e S g « Sı ®>"2 tS1 a S» § 'S S İJIIIIİİÎ

*-
n mo ap~c* g ps - gı
o> ® •- o ıo
to <a
« ^2 «- c*c*
•* ra *»
— *»

(nnıja-SjJ
jrejuapretSO
rm aay tntfcifrf 1 M 1 I I I I I " I 1 M I I I I II I I I I I I I If M I I
« puuappaotaj,

(onoS-h)
aapreıŞOmnay s’ıoSıS'SffŞSıS’SsÇ-
UaStp*5’epvtnff

ıı ı ı ı ıı ı ı - ” ı ” “ ı ı s ; g -^S S 8 R8 S = I I I I

s? t s s w
a
2. S. S t 2 I I I I II I I I I I I I I II II T
?3‘3'RSo)0<S lo S R OO î?» 5 ş S»S'ş. S 9 *9^3*§

i[etsımn{
£S'oı^ıco1?! S <oı£a>e?Io>Ş K<o <£ I I ıııııı^llîlSl
wtS

n n s gg^egu^ogeetg^essse
P?PP*H
H
S l l S S I I s â İ l i &§

o o g s e m o c a >T.£> ■ * £>j?1
»o S 5 m o > « 'o S 8 > ? - S S ? 2 S J j Ş Ş

1,5 i » s i î S I s i l ? s f - İ
t a o t c g g ' ı o t o t o t s n to <o o ti te (S « NtO ta S N« « «S<0 Mto «oto

__ -

g= =t 3 =: =* ==* =- 3 = &= = = >

n o P~ *»• r—*}■ 05 ^ ® ın n iS 0^*0 m ıı n O pn

6 S 9

^sssjas^ss^ss^îs « s « s s Os o s s
ıO n ° n n en<o n o jj>— — g

ıp o p c jj « i *A co g e oco oı cı o O n n n <
iflio p » ır jw p . n + a m n o e m
ıjra&t ı^apıaıpa
 SÜLEYMANIYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

ı ı n ı ı i ıU s3ı ] «i ıı u&£ı ı ı S ı a ı ı ! î i M| £«. g s.

«->ı-m tT »508 3f -*2 s»
§tl?” ° 2(2’I£‘otS>Sıe«iSîca Sıja nJî® o§,Ş! t3t. Öl «0
fi-S.S&'S.gS'Sg S52??S'S, 3Î ? C,,,'<' «e«*" “ J Sf
«r
Sl l l ' î M | " l l | S | | » | l l l l l ! l l l 1 2
s
^^*<2*?! S<2S,..na«--e>)m to2tau nalûatıoaa g n s^
p oo otta^~eta<*eıa''>~ lj g>
_...'........c S - et
M 1111M i 11II 1II 11Sİf 1? 111 Sı 11" II *s
“ ■*wM"* s
SH»§«3EEg
■««Hacı»»» 5 t»«a?i's&“ ?3'“ s'ı 1 1 1 ı ı ı ı ı I f rS 5-
»»-,.» et -
II 1® 11“*11111! 111 1! I 1111! 11 M 11 I s

II £ I M 1H M 5S-S^S P,%%'2$£Z f 11 1 Mi l i 1
f î l l l i l a s 11î î î s S" =i 1ı ı ı ı ı 8 lQ
iQI I III 1
dİ

1oıoto |ts tapış tıoteoeıs na NnAasıa | l | t ı ı ı ı ı 1

’İ -s
%s\ +
<3Ş-Sn m- SmS g.‘S.oSS?lû§^“u- ’S- 5.“<5'<3- 6 ■2St f i eS i
-" - % *SİÎ
'Is.i'Ptilîp-'CIs'sI'i.&l’s I 1 î tS ı ı ı ı ı 1
ntıaıı«(t»tttı«tı.».nt( «s ®£İT
s S. II 11s, t |l s
$
<s<eoıe<ep|ots<sısısıatsto et»ts tsiûmetts etet - - M5Sl
-« +- *
E
E
1

E
1
I

I
I

c,
1
I
I
I
l
t
1
1
1
I
1
t
J
1

9 S ç ı 6SS I 1 I
m
X
VIII

IX

XII
VII

î =x
XII
VI

XI

nr
II
I

î tf
■4"»0 <
4*»eonnatootpete noıo»eometO )»nOtts o £ î ■**‘ 2 snİ *
6 9s 6 M il*
, ti ti~üd
mmtggeo
m♦es mmtı « tana et———atatto*n■+ m■+am~nX, - oma <$_ »C
ç-o m o - tt n^ınıo N o oıa.~ e
t n. _ . + _ _ _ in
«"t^»)ıo»ıınınınınınınıniBtOi£tıo! - s ts* s s : te =• ===
 B. SÜLEYMANİYE CAMÎ VE İMARETİ İNŞAATINA ÂİT MUHASEBE
İCMALLERİ

961-966 yıllarına âit Mufassal Muhasebe Defterlerinden başka, bu defterlerdeki

malûmatın veya bu inşaatla ilgili diğer baza hesapların bir hulâsasını verecek şekilde
tanzim edilmiş olan bir takım icmal Cetvelleri de mevcuttur:
I. 961-966 yıllan inşaatına âit 165 Mufassal Muhasebe Defterini hulâsa eden bu
muhasebe icmâFi, 12 yapraklıdır ve Topl apı Sarayı Arşivinde D : 45/A numarada kayıt­
lıdır. Bu hulâsa defterinde, bahis mevzuu devre zarfında Süleymaniye cami ve imareti
inşaatı için sarfedilmiş olan 26 251 938 akçenin evvelâ kısaca hangi kaynaklardan-*
teinin edildiği kaydedilmiş, sonrada “I. mübaya'alar” ve “II. ücretler” bölümlerinde
bu paraların sarf cihetleri sistemli bir şekilde gösterilmiştir.
Bu defterin münderecâtı, tarafımızdan. Mufassal Muhasebe Defterlerinden çıkardı*
ğımjz rakamlarla mukayese ve kontrol edilmiştir. 165 defterlik seri içinde eksik bulunan
72 numaralı Mufassal Deftere âit olması gereken bâzı farklarla bu icmâl cetvelinin
rakamlarının sıhhati anlaşılmış olduğundan, bazı cetvellerin tanziminde doğrudan
doğruya bu hulâsa defterin rakamları kullanılmıştırıs. 18 numaralı cetvel ile bu cetvele
nazaran tertip edilmiş olan 9 numaralı grafik de bu icmâl defterinden çıkarılmıştır.
II. Bu cedvel, “I ” numaralı icmâl Defteri’nde hesaplan bir araya toplanmış olan
ve Mufassal Muhasebe Defterleri mevcut bulunan devre âit olan 26 251 938 akçelik
masrafın padişah hâzinesinden alınan 25 802 000 akçesinin hangi tarihlerde, hangi
miktarlar üzerinden ve ne cins para ile Ödendiğini tafsilâtlı bir şekilde gösterdiği gibi;
bazı idarecilerin muhasebelerinden bakıyye olarak satılığa çıkarılan lüzumsuz mal­
zeme bedellerinden elde edilen paraların hesaplarım da vermektedir (s. 30-33).
III. Bu cedvelde 961-966 yıllan hesaplarından hariç olup Emîn-i sâbık Hüseyin
Çelebi zamanından anbar mevcudu olarak devr alınarak inşaatta kullanılmış bulunan
malzemenin bir listesi verilmektedir (s. 33-35).
IV. Süleymaniye cami ve imareti inşaatından arttığı için, emirle İstanbul ve
Galata Harc-ı Hassa Eminleriyle, Bayezid camii mütevellisine devr ve teslim edilmiş
olan, malzemenin bir listesi verilmektedir (s. 35-36).
V. Biraz yukarıda (s. 6) A /l başlığı altında tetkik edilmiş olan ve eski bina
emini Hüseyin Çelebi ile (961 yılı başından itibaren emîn olup sonuna kadar inşaatı
idare etmiş bulunan) Sinan Beğ devri arasında ve bu devre hemen takaddüm etmiş
bulunan 960 yılı Z. ayına âit hesaplan ihtiva eden (165 defterlik serinin dışı) 44 numaralı
Mufassal Defter’in bir icmâlini ihtiva etmektedir (s. 37-40).
M B u d e fte rin m ü n d e re c â tı “ I ” n u m a r a lı İ c m a l C ed v eli a la r a k a şa ğ ıy a a v n e n a lın m ıştır (s. 15-30).
 SÜIEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 15

“I ” NUMARALI MUHASEBE İCMALİ

957 yılında başlamış olması lâzım gelen Süleymaniye cami ve imareti inşaatının
961 senesi başından 966 yıb Şaban ayının 20 sine kadar devam eden 5 sene 7,5 aylık
son kısmına âit bulunan hesaplan ihtiva eden bu cetvel, Topkapı Sarayı Müzesi Arşi­
vinde D. 45/A da kayıtlı 12 yapraklı bir defterdir.
Bu defterin aynı arşivde D. 43 numarada kayıtlı bulunan ve bir noksanı ile tam bir
seri teşkil eden 165 aded Mufassal Muhasebe Defterinin bir icmâli (hülâsası) olduğu
tetkiklerimiz esnasında meydana çıkmış ve bu defterlerden bizim çıkardığımız yekun­
larla aşağıdaki icmâl defterinin hesaplan tarafımızdan kontrol edilerek sıhhatlilikleri
tesbit edilmiştir.
Defterin mukaddimesinden anlaşılacağı veçhile, bu hesaplar, o sırada İstanbul’da
inşâ ettirilmekte olan cami, medreseler, türbe, matbah, tâbhane, bîmarhane, hamam,
dükkân ve odalara âittir. Müderris Mevlâna Mehmed’in nazır, Sinan Beyin binâ emini
bulunduğu ve Dergâh-ı A lî mimarlarının başı Sinan’ın mimar olarak inşaatı idare ettiği
bu devrenin muhasebesi katip Halil tarafından çıkarılmıştır.
Ehemmiyeti büyük olan bu 5 sene 7,5 aylık muhasebe bilançosu, buraya tam olarak
ve aynen nakledilmiş olup, sadece, anlaşılmasını kolaylaştırmak maksadıyle muhtelif
bölümleri ayn ayrı numaralanmış ve rakamlar alt alta gelecek şekilde ayrı bir tertibe
sokulmuştur (s. 15-30) :
Cetvelin *“ asl-ı mâl” başlığım taşıyan birinci kısmında, bu müddet zarfında
sarfedilen pararun 26 251 939 akçe olduğu kaydedilmiştir ki cami ve imaretin inşası
için sarfedilen paranın umumî yekûnunun 53 782 980 olduğu kabul edildiği takdirde,
inşaatın 961-966 yıllan arasındaki devreye âit olan bu muhasebe icmâlinin umum
masrafların ancak % 49 nu ihtiva etmekte olduğu anlaşılmaktadır.
Yine aym hesaplara göre tutan 26 251 939 akçeyi bulan masrafların karşılığı
olan paranın 25 802 000 gibi büyük bir kısmı doğrudan doğruya padişahın hususî
hâzinesinden çıkarılan para ile ödenmiştir. Bu ödemelerin şekil ve temposu ise “II”
numaralı cedvelde mevcuttur.
Muhasebe icmalinin âit olduğu devre zarfında yapılmış olan masrafların hakikî
yekûnunu bulmak için, eski binâ emini Hüseyin Efendi zamanından anbar mevcudu.
olarak devredilen “III” numaralı cetveldeki malzemenin fiyatlarım hesap edip ilâve
etmek ve inşaatın hitamında bazı vakıflarla devlet dairelerine devr ve teslim edilmiş
olan “IV” numaralı cetveldeki malzeme bakıyyelerinin değerini çıkarmak lâzım gelir.
icmal defterleri bölümünden “V” numaralı cedvel ise, 165 lik Mufassal Muhasebe
Defterleri serisinin dışında kalmakla beraber, bu defterlere hemen takaddüm etmiş
olması ve sistem itibariyle de onlara oldukça benzemekte bulunması dolayısıyle bu def­
terlerle bir arada mütalâası mümkün olan yukarda “A /l” bölümünde tetkik ettiği­
miz D. 45/1 numaralı, seri dışı müstakil Mufassal Defterin icmâli (hulasası) dir.

I
Muhasabe-i ihracât-ı binâ-i ‘imâret-i ‘âmire ve medresehâ-i şerife ve türbe ve
matbah ve tâbhâne ve bîmarhâne ve hamam ve dekâkln ve odahâ, be-emr-i hazret-i
padişah-ı ‘âlempenah hullidet hilâfetuhu ojL;. der-mahmiye-i İstanbul Be­
rna crifet-i hazret-i Mevlânâ Mehmed bin Mehmed müderris nazır ve kıdvet-ü’l-emâcid
16 SÜLEYMAN! VE CAMİ YE İMABETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEETEEEBRİ

Sinan Beğ emin ve bi-kalemi’l-fakir Halil kâtib ve Sinan mi‘mar, ser-mi'marân-ı Dergâh-ı
‘Âlî, ‘an gurre-i şehr-i Muharrem sene 961 ilâ ‘işrîne (min) şehr-i Şa'bâni’l-mu 'azzam
sene 966.
A
A S L - I M A L , 26 251 938 (akçe) 1

a) ‘An hızâne-i ‘âmire 25 802 000

b) 'Ani’t-tahvilât 56 870
c) El-mebî ‘ât e.UJ.1 , 'an bakryye-i hurdevât o \3 393 068

B
VUZt'A M I N Z A L t1C E .lüs & j
26 251 938 (akçe)
E L - M U B A Y A 'Â T : 8.125.332 *
1) Bahâ-i seng-i zirac 138 577 zira** 18 engüşt cj£sl. fî 12 1 662 933
2) Bahâ-i seng-i kapak JU 27 250 zirac, 216 360
a ) 2 6 4 30 z ir a ', f î 8
b) 820 z ir a ', f î 6

3) Bahâ-i seng-i çap 28 760 zira' fî 4 115 040

4) Bahâ-i seng-i kalıp cJl i 2 399 kıt'a: 24i 096
a ) 1 5 56 en g ü şt, f î 8
b ) 3 8 108 en g ü şt, f î 6

5) Bahâ-i seng-i pehlu ji* . , 4 159 k ıt'a : 252 740

k ı t ’a ft k ı t ’a Jt
a) 2 140 S) * »39 60
b) 8 120 b) 801 50
c) 98 100 i) 40 45
d) 187 90 j) 44 * 40
e) 384 80 k) 167 30
f) 869 70 1) 22 20

6) Bahâ-i seng-i harpüşte aA 1 525 k ıt‘a, 34 068 engüşt. fi 2 68 136

7) Bahâ-i seng-i kemer-i kûçek iU jf, 246 kıt'a, 3 662 engüşt, fi 1,5 5 493
8) Bahâ-i seng-i snve 127 bâb ve pençere, fi 70 8 890
9) Bahâ-i seng-i kaldırım £,ilî 3 648 'acele, fî 15 54 720
10) Bahâ-i seng-i âteş: 222 587
a ) ® 335 z ir a ', l a ı 2 17 : b ) B er-v eçh -i m a k tu '
1) 64 z ir a ', f î 20 2 6 2 1 ia t 'a , 101 3 7 0 :
2 ) 5 0 36,5 z ir a ', f i 16 1) 1 g 6 ı k ıt'a , f î 5 0
3) 2 695>5 0 13 2} 16 k ıt'a , f î 40
4) 539 z ir a ', f î 8 3) 4 k ıt'a , f î 30
4) 640 k ıt'a , f î 4

11) Bahâ-i seng-i kaygan OUJ 744 kıt'a 2 570

12 ) Bahâ-i seng-i helik eli* 244 'acele, fî 10 2 440
13) 151 kıt'a 2.820
14) Bahâ-i seng-i kostere .jt-A", berây-ı perdaht-ı ‘alem-i şerefiye ve
perazvanehâ !r , 15 kıt'a 87

1 A ş a ğ ıd a k i I I n u m a r a lı ic m a l C e tv e li b u r a d a k a y d e d ilm iş olan, a k ç e m i k d a n n ı ta fs ilâ tlı b i r se ld ld e ver m ek te d ir.

* B u m e b la ğ ın m ü fre d â tin ı te şk il e d e n 1 - 7 9 s ır a n u m a r a lı m ü te fe rrik y e k û n la r ın to p la m ı, 5 ° ° akçe 7
faglft o la r a k c e m 'a n 6 131 032 e d iy o r.
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATIMA AİT MUHASEBB DEFTEB.T.ERİ 17

15) Bahâ-i horasanı J U j -, 10 541 müdden Ta. : 187 039

a ) g 0 5 a m ü d d e ti, fl 18 c) 12a m ü d d e n , f i 16
b) 544 m üdden, fi 15 d) 8 23 m ü d d e n , f î 17

16) Bahâ-i gec 427 424 kantar : 1 663 354

a ) 'A n R u m e li 3 90 5 2 0 k a n ta r , f î 4
b ) ‘A n A n a d o lu 18 0 2 8 k a n ta r , f î 3
c ) «An A n a d o lu 18 87 6 k a n ta r, f l 2,5

Bahâ-i tuğlakâ-i mütenevvi ca, berây-ı kubhe-i cami'-i şerif ve harem ve medresekâ
ve tâhhâne ve matbah ve bîmarhâne ve dekâkîn ve gayruhu,: 1 520 886 'aded, 883 İH (akçe)
17) Tuğla-i büzürk ûyJw> 153 973 aded, fî 1 (akçe) 3 fülüs 211 713
18) Tuğla-i çarşu-i büzürk, 1 067 798 ‘aded: 400 919
a) 2 2 0 2 78 «aded, b e h e r 100 f î 35
b) 671 040 «aded, b e h e r ıo o f î 38
c) 1 7 6 4 8 0 «aded, b e h e r 100 f i 3 9

19) Tuğla-i nîme-i büzürk iljy 543 510 'aded: 100 352
a) 3 7 3 4 8 0 «aded, b e h e r 100 f î 19
b) 16 2 00 ‘a d e d , b e h e r ıo o f î ao
c) 153 8 30 «aded, b e h e r ıo o f î 17

20) Tuğla-i Topaç 148 669 ‘aded: 58 880

a) 79 5 5 ° ‘a d e d , b e h e r 100 f i 4 7
b) 15 140 ‘a d e d , b e h e r IOO f i 3 5
c) 53 97 9 ‘a d t d j b e h e r 100 f î 30

21) Tuğla-i bazarî-i çarşu, 284147 ‘aded: 69 477

a) 51 32 0 «aded, b e h e r 100 f î 26,5
b) 2 3 2 8 2 7 «aded, b e h e r 100 f î 2 4

22) Tuğla-i şeşhane -üU-ü , 17 044 ‘aded: 14 271

a) 5 4 4 «aded, f î 2 d) g oo ‘a d e d , - b e h e r 100 f î 30
b) 10 5 00 ‘a d e d , f î 1 e) 6 20 «aded, b e h e r 100 f î 28
c) 4 4 8 0 ‘a d e d , f î 2 *aded f î 12345678901

23) Kiremid-i pûşış y i y , 203 360 ‘aded: 24 802

a) 3 9 960 ‘a d e d , b e h e r 100 f î 13
b) 163 4 0 0 ‘a d e d , b e h e r ıo o f î 12

24) Bahâ-i pârehâ-i tuğla berây-ı horasânî: 12 209

a) 170 p e re m e , 4 4 55 :
r) 127 p e re m e , f î 3 0 2) 43 p e re m e , f î 15
b) 3 8 77 b a n ıl, f î 2, 7 754

25) Bahâ-i sebû berây-ı kubbe-i cami‘-i şerif, 255 ‘aded, fî 2 510
26) Bahâ-İ künk düjT, berây-ı râh-ı âb, 12 519 ‘aded 12 516
27) Bahâ-i lüle-i hâk, berây-ı nbten-i hâk-i sürb v_r* 3 104 ‘aded 301
28) Bahâ-i alçı, 248 keyl J-T: 2 036
a) 13 key l, f i 12
b) 2 3 5 k e y l, f î 8

29) Bahâ-i engışt .ia&I, 19 733 küfe «j î , fî 12 236 796

30) Bahâ-i bu ry a-iM ısr^ berây-ı ferş-i cami‘-i şerif, 79 ‘aded,fî90 7 110
31) Bahâ-i zücac £U-j, berây-ı camhâ-i cami‘-i şerif ve türbe ve
medresehâ ve tâbhâne ve matbah ve hamam ve gayruhu: 22 251
a) C a m h â -i m tid e v v e r 7 441 *aded, 7 810
b) C a m h â -i h a m a m 2 88 ‘a d e d , 600
c) K a n â d ii, b e râ y -i ze y n -i e aım v e m in â r e 2 941 ‘a d e d , 8 208
d) R e n t- â m iz > - T i h j , 201 v a ia y y e 5633
18 SÜ IEYM AN İYB CAM İ V E İMAKETİ İN ŞAATIN A A İT MUHASEBE DEFTERLERİ

32) Bahâ-i zencir-i kanâdil-i cami c-i şerif; 17 538

a) 495 v a k ıy y e : 16104
1) 3 3 . v a k ıy y e , f î 4 0 2 ) 4 6 a v a k ıy y e , f î 3 2
b) B â t o p v e s e -p â y c *-> v e s â d e , 2 2 0 'a d e ti, 1 4 3 4 :
1) 4 6 'a d e d , f î 18 3 ) 1 60 'a d e d , f î 3
2) 1 4 'a d e d , f î g

33) Bahâ-i tiyl-i pirinç ^ J j , berây-ı zencir-i kubbehâ-i cam ic ve camhâ,

97 kantar 53 lodra 73 271
34) Bahâ-i pirinç çubuk 3^ berây-i pençerehâ-ı cam i'-i şerif
ve türbe, 19 kantar 78 Ipdra 14 981
35) Bahâ-i kâşî-i İznik berây-i cam i 1 ve tü rb e 2 81 840
a) B e r â y -i c a m i'- i ş e r if 1 2 9 4 'a d e d , 21 55 3
b) B e r â y -i t ü r b e - i m ü n e v v e r e 2 0 8 9 'a d e d , 4 2 8 8 7
c) K â ş î-i İs ta n b u l, b e râ y -i c a m i' v e m in â r e 17 400

36) Bahâ-i lâciverd-i bedahşî ^ * 4, , berây-ı kubbehâ-i cam i'-i şerif

ve türbe ve gayruhu, 2 131,5 miskal 10 714
a) 33 m is k a l, f i 20 c) 2 3 2 ,5 m ıs k a l, f î 6
b) 610 m is k a l, f î 6 ,5 d) 1 256 m is k a l f î 4

37) Bahâ-i Hasene-i Efrenciye, berây-ı tılâ -i 'alem-i ser-kubbe-i cam i' ve
rezehâ-i bâbhâ ve pençerehâ-i câm i'-i şerif ve şem‘dan-ı câmi ve
türbe, 2 317 sikke fî 60 : 139 020
*) B e r â y -i s e r - k u b b e - i c a m i ' z o r o s ik k e
b) B e r â y - i 'a l e m h â - i k ö şe , 4 'a l e m 160 sik k e ,
c) B e r â y -i 'a le m - i m in â r e , 4 * » 816 158 sik k e
d) B e r â y -i 'a l e m - i m in b e r 12 sik k e
e) B e r â y -i p e n ç e r e h â - i c am i* v e h a r e m , 6 2 p e n ç e r e , f i 6 .3 7 2 sik k e
f) B e râ y -i b â b h â -i c a m i' v e b a re m , 6 b â b 2 61 s ik k e
g) B e râ y -i b â b h â - İ t â b h â n e v e b â b - ı D â r ü lh a d îs , 2 b â b 2 6 s ik k e
b) B e r â y -i ş e m 'd a n - ı c a m i ' v e t ü r b e , 4 k ı t 'a 2 3 0 sik k e
i) B e râ y -i d o la b h â - i c a m i ' v e b â b h â - i ta h a lc a v e
m in â re , 10 b â b 5 6 sik k e
j) B e r â y -i p e r a z v a n e b â - i s ü tu n h â - i t ü r b e
3 2 sik k e

38) Bahâ-i varak-ı zer j j 3jj , berây-ı top-ı kubbe-i cam i' ve minber ye
türbe, 205 deste fî 15 3 075
39) Bahâ-i varak-ı İstanbul, berây-ı resm-i hatt-ı kubbehâ ve kâmâme uıjlf,
120 deste 1304
40) Bahâ-i zeybak berây-ı tıla'-ı 'alemhâ ve rezehâ ve
bâbhâ ve gayruhu, 64 vakıyye 3 136
41) Bahâ-i beyza-ı mürg-ı şütür j z ^ Llj , berây-ı zeyn-i cam i'-i
şerif, 300 'aded, fî 5 1 500
42) Bahâ-i kalh ^is, berây-ı kusus-ı bâbhâ-i cam i' ve sandık-ı
eczâ-i türbe, 48 vakıyye 1120
43) Bahâ-i lüle-i şadırvan ve havuz ve ham am ve m atbah ve tâbhâne
ve bîmarhâne, 74 'aded 1395
44) Bahâ-i âhen-i pençerehâ-i cam i'-i şerif ve tabaka ve harem ve
sedd-i harem-i bîrûn ve matbah ve tâbhâne ve bîmarhâne ve
medresehâ ve hamam, 609 kıt'a, 1 208 kantar 40 lodra 388 765
a) 6 3 k ı t 'a : 3 7 6 k a n t a r 9 9 lo d r a , b e h e r v a k ıy y e f î B
b) 5 4 6 k ı t 'a : 8 31 k a n t a r 61 l o d r a , b e h e r v a k ıy y e fî 7

K a y ı t l a r f a s l ı n d a N o . 4 8 4 -4 8 6 ‘y a b a k ın ız .
 SÜLEYMANİY 1 CAMİ VB İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 19

45) Bahâ-i âhen-i kanadîl-i cami*, 203 kıt'a, fî 7 1 421

46) Bahâ-i âhen-i ham, 385 kantar 73 lodra 36 908
47) Bahâ-i kirişhâ-i âhen, berây-ı harem-i cam i-i şerif ve tâbhâne ve
medrese ve bîmarhâne ve gayruhu, 1 177 kantar 58 lodra 131 489
48) Bahâ-i paru-i âhen jaf »jjl, 1 333 *aded 7 468
49) Bahâ-i kazgan-ı hamam, 1 kıt'a, 16 kantar 90 lodra, beher vakıyye
fî 20 14 872
50) Bahâ-i levh berây-i perazvanehâ Vj Jİj;, 3 kantar 69 lodra
fî 400 ' 1 436
51) Bahâ-i çerak-ı âhen berây-ı dâire-i kubbe-i cami*-i şerif
700 *aded ’ 140
52) Bahâ-i dörpi-i mermer , 16 ‘aded, fî 14 224
53) Bahâ-i kufi Jiî, berây-ı anbarhâ, 208 k ıt'a 2 227
54) Bahâ-i âhen-i halka berây-ı seng-i pençerehâ-i cami*-i şerif
ve gayruhu, 224 'aded 588
55) Bahâ-i âhen-i ökçe , berây-ı bâbhâ-i medrese ve pençerehâ-i mat-
bah ve bîmarhâne ve gayruhu, 11 kantar 18 vakıyye, beher vakıyye fî 5 2 510
56) Bahâ-i çengâl-i JiSc^. âhen bâ-kal cî , berây-ı bâbhâ-i cami ve türbe
ve gayriıhu, 46 'aded, fî 5 230
57) Bahâ-i çelik-i Firengî, 36 vakıyye, fî 20 720
58) Bahâ-i rezehâ-i » u b â b - ı cami*-i şerîf ve harem ve tâbhâne ve
medresehâ ve matbah ve bîmarhâne ve hamam ve dekâkîn ve **
gayruhu: 56 786
a) B e râ y -ı b â b h â - i cam i* v e b a re m , 6 b â b , I I 5 56
1) B â b -ı cam i*, 3 b â b : 2 b â b , f î 2 400
1 bâb, fî 2 35°
2) B â b -ı b a re m , 3 b â b : j b â b - ı m ü şe b b e k , f î 2 000
2 b â b -ı s â d e «ab*, f î 1 200

b) B e râ y -ı p e n ç e re h â -i c a m i'-i ş e r if v e b a r e m v e ta b a k a , 70 p e n ç e r e : 16 900
1) 6 6 p e n ç e re , f î 250
2 ) 4 p e n ç e re , f î 100
c) B e râ y -ı tü r b e - i m ü z e h h e b , 1 bâb, f î 1 0 00
7 p e n ç e re , n 300

4) B e râ y -ı b â b b â -i m in a re v e ta b a k a , 6 bâb, fi 160

«) B e râ y -ı b â b b â - i d o la b -ı c a m i'-i şeriÇ 4 b â b , fî 300

0 B e râ y -ı b â b - ı d â rü lh a d îs v e tâ b h â n e , 2 b â b , fî 310
s) B e râ y -ı b â b - ı tâ b h â n e v e p e n ç e re h â -i m a tb a h v e
b îm a r h â n e v e m e d re se v e h a m a m :
1) 81 b â b , 5 450: 1 bâb, f î 3 50 40 bâb, fî 40
30 bâb, f l 100 10 bâb, fî 50
2 ) 32 0 p e n ç e re , 8 610 : 18 p e n ç e re , f î 40 130 p e n ç e re , fî 25
4 p e n ç e re , f î 35 46 p e n ç e re , fî 20
118 p e n ç e re , f î 30 4 p e n ç e re , fî 10

59) Bahâ-i köşebend ve halka ve bini ^ ve döşek ,jUji vekörük-i (?)

bâbhâ-i anbar ve dekâkîn ve bend-i köşe ve dolab ve muşamma'-i
cami'-i şerif, 3 344 'aded * 8 390

* * A ş a ğ ıd a k i m ü fre d â t ra k a m la r ın ın y e k û n u , 8 .3 9 6 a k ç e n o k s a n o la ra k , c e m 'a n 4 8 3 9 0 ed e r.
20 SÜIEYM AN İYE CAMİ VE İMARETİ İN ŞAATINA A İT MUHASEBE DEFTERLERİ

60) Bahâ-i mesâmir-i mütenevvi‘a, bâ-kıymet-i muhtelife: 121 421

a) M is m â r-ı m e r te k 4 4 6 k a n ta r 6 0 147
b) M is m â r - ı h a t ı l J r * ' 1 46 k a n t a r 15 lo d r a 17 *34
b) M is m â r - ı ş ım a r - ı v a b y y e , 177 3 50 'a d e d 1 6 76 5
c) M is m â r - ı ş ım a r v a s a t 101 2 5 0 'a d e d 6965
') M İ s m â r-ı şa y k a 4 650 'a d e d , b e h e r 1000 f î 50 2 32
f) M is m â r-ı ta h ta 1 900 ‘a d e d , b e h e r 1000 f î 35 66
e) M i s m â r - ı ç u b u k J.n T - 183 0 0 0 'a d e d 3 420
hl M is m â r - ı p e d a v r a 6 81 4 0 0 'a d e d 8784
i) M is m â r - ı şişe 339 500 1 657
j) M is m â r - ı m u ş a m m a ' £•£-• 4 4 0 00 'a d e d 430
k) M i s m â r - ı n a 'l (J » j) ulS 5 0 0 0 0 'a d e d 2 246
D N a 'l - ı e s b v e e s te r 4 6 0 0 'a d e d 3 575
61) Bahâ-i sürb 1 675 kantar 54 lodra, fî 100 167 554

62) Bahâ-i âhen-i kiriş-i bîmarhâne ve âhen-i bâzû _,jb m a‘a harç,
be-ma crifet-i Mevlânâ cîsa kadı-i Samokov 21 713
63) Bahâ-i çûbhâ-i mütenevvica « * .^ .1 ^ : 313 282
a) Ç û b - ı ç u b u k -ı v e r d in a r 28 1 b t ' a a 8 10
1) 3 b t 'a , f î 25 3) 75 b t ' a , f î 17
2) 3 b t 'a , f î 20 4) 20 0 b t 'a , f î 7
b ) Ç û b - ı ç u b u k -ı G o ry a 11 7 08 b t ' a 46974
1) 65 b t 'a , fî 6 3 ) 11631 b t ' a , fî 4
2) 12 b t ' a , fî 5
c) Ç u b u k - ı B a h r - ı S iy a h 4 398 b t 'a 2 1 2 70
d) Ç û b - ı v ir k e 5 175 b t ' a , f î 4 20 70 0
e) Ç u b - ı S in o p 2 375 b t 'a 11 7 04
f) Ç û b - ı k a z ık , b e r â y - i b ü n y â d - ı b in i 2 701 b t ' a 4 9 58
g) Ç û b - ı şim ş ir, b e r â y - i b a b h â 337 b t 'a 1 874
h) Ç u b -ı a b o n o z 191 v a b y y e , 3 0 0 d ir h e m 10 740
i) Ç û b -ı b a k k a m f l i 281 v a b y y e 1 7 86
j) Ç û b - ı is p it v e d in g il-i ‘a c e le «İA 2 4 0 4 b t 'a 5 7 08
k) M e rte k 10 6 6 7 * ad ed 19 3 39
1) M e r te k - i S a m a n lu , 8 6 0 7 'a d e d , f î 2
2 ) M e r te k - i İ r v a *j j ) 2 0 6 0 ‘a d e d , 2 145
l) Ç u b u k - ı v a r il J i j ' j v e g e r d e r ( ı h ^ T ) j* jS ”* v e i u p 5 8 g 6 g ‘a d e d 6 37B
m ) M a k a ra -i b ü z ü rk v e b o n cu k j fJj j îjlâ - , ı g o * ad ed 2 30
n ) K a b z a - i v a r y a v e k a z m a v e k ü lü n k , 15 133 'a d e d 4 357
o ) H f m e - i d iş b u d a k , b e r â y - ı f ın r n - ı H r e m ıd
v e t u ğ la 165 6 1 7 'a d e d 135 661
p ) H îm e , b e r â y - ı r îh te n - i s ü r b V - r ' ve
h am am ve m a tb a k 5 426 ham i 18 3 7 3

64) Bahâ-i elvâh-ı ^ijil mütenevvi £a ve gaynıhu 192 451

a) E lv â h - ı c ev iz 498 ‘a d e d 17 118
b) E lv â h - ı f ın d ık 1 1 66 ‘a d e d 10 74 0
c) E lv â h - ı m azu 935 'a d e d 12 5 63
d) E lv â h -ı k a ra a ğ a ç 800 ‘a d e d 17 4 4 7
e) E lv â h -ı b e l l û t d u -s e r b ü r î d e 23 19 7 'a d e d 4 6 0 73
f) E lv â h - ı fiıç ı v e g e r d e r 11 5 4 0 ‘a d e d 3 126
g) E lv â h -ı te n ü k e * ^0 6 039 ‘a d e d ıg 576
h) K o llu k JİIjî 140 'a d e d , f î 4 560
i) P a d a v r a - i d ır â z j t j * »j j -H 3 0 6 2 0 'a d e d 6029
j) P a r m a k lık 1 5 0 7 'a d e d , f î 2 30 1 4
k) B a h â -i k u fa , 2 4 3 1 7 'a d e d 3 6 555
l
) B a h â -i s e p e t- i h e ğ b e £4** > 3 2 0 ç if t 5 89 7
m) B a h â -i g a r b ıl J r * > , 1 48 ‘a d e d I 42 5
n) B a h â -I p e r v îz e n b e r â y - ı lö k ü n , r 6 'a d e d 22 5
o) B ah â-i p e n b e V İ , b e r â y - ı lö k ü n , 152 v a b y y e î 98 2
 SÜLEYMANÎYE CAMİ V E İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 21
p) B a b â -i g a ra r j A ,6 8 'a d e d 1 152
r) B a h â -i s a n d ık -t m in â r e , 672 'a d e d , b e h e r 7 'a d e d f î 30 2 8 80
a) B a h â -i sü n g e r, 9 0 0 'a d e d 475
t) B a h â -i n im e tti. (?) ,
2 9 to p 6 64
u) B a h â -i d e n d â n -ı f i l , 95v ak ryye 4710
v) ,
B a h â -i şe re b e n e (?) h e r â y - ı z e y n -i c a m i'-, 2 4 'a d e d , f î 10 2 40

65) Bahâ-i renkhâ-i mütenevvi'a ve gayruhu 8 : 29 605

a) î a f id a ç jrl*Ç**^ 3 8 7 ,5 v a k ıy y e 3 235
b) Z e n c e fre •jtyj 87 v a k ıy y e 4470
1) 6 v a k ıy y e, f i 70
2 ) 81 v ak ryye, f î 50
c) S ü lü ğ e n 590 v a k ıy y e 5874
d) Z e r-i m e a h û k [ts] j J 39,5 v ak ryye, f î 20 790
«0 (î)> ,, 26 2 d irh e m , f î 2 524
f) L a 'li- i B u d in JJ 45 d irh e m , 14a
g) L ö k -i Ş a z n a tır-ı F ire n g î 2 300 d ir h e m 1 060
h) K a le m -i c e n g â r 1,5 v a k ıy y e 65
i) S a n -i O b ıi g v e z e rd e ç a v v e tı r t ı r

AA# 7 v a k ıy y e 7i
j) L ö k -ü m a 'c u n 7 v a k ıy y e , f î 8 56
k) Z a ‘fıran -1 n l l Js* 775 d irh e m 1 175
1) Ç iv it £-L)~ 14 v a k ıy y e , f î 80 1 120
m) D û d e -i siy â h »aja 2 8 v a k ıy y e , f î 80 2 240
n) K itr e •JÜ ' 1 v a k ıy y e 17
0) N u ş a d ır ijS 2 v a k ıy y e 105
p) Şab _ i r v a k ıy y e 85
r) S u n p â re -i m e sh u k t j — 5 -■ 2 9 v a k ıy y e , f î 8 232
s) Z a m g -ı ‘A r a b î J j * t 6,5 v a k ıy y e, f î 40 260
t) F u rça 95 d em et 380
u) T u tk a l-ı m â h î : 103 v ak ıy y e 1 915
1) 4 4 v ak ryye, f î 20
2) 3 2 v a k ıy y e, f î 18
3 ) 2 7 v a k ıy y e fî 17
v) T u tk a l- ı siy a h 65 7 v a k ıy y e 5 785
66) Bahâ-i revgan-ı sandalos 362,5 vakıyye 6 073
67) Bahâ-i revgan-ı neft h i , 687 vakıyye: 11 748
a) 139 v a k ıy y e , f î 20
b) 200 v a k ıy y e, f î 17
c) 3 48 v a k ıy y e, f î r6

68) Bahâ-i revgan-ı bezir, be-cihet-i lökün, 4 507 miidre 65 837

69) Bahâ-i revgan-ı pîh : 1 258
a ) B e râ y -ı p e re m e -i s en g , 4 k a n t a r 5 lo d ra , 545
b ) B e râ y -ı k e h rîz -i b in a 713

70) Bahâ-i m uşam m aberây-ı pençerehâ-i cami-i şerif, 34 pâre 2 568

71) Bahâ-i tirşe berây-ı muşamma' 48 'aded 280
72) Bahâ-i sabun-ı siyah ve katran ve zift, berây-ı 'acele-i sakka U-.1U 2 508
73) Bahâ-i keten, berây-ı sıva-ı binâ-i şerif, 524 kantar 13 lodra 36 896
74) Bahâ-i kâh .IT, berây-ı gâvân-ı 'acele, 6 450 kantar, fî 5 32 250
75) Bahâ-i şatir berây-ı esbân, 760,5 müdden 50 394
76) Bahâ-i 'alef ,_ik, berây-ı gâvân, 1 669,5 müdden 130 464
77) Bahâ-i remad oUj berây-ı kahb-ı sürb, 1 hami 11

* K a y ı t l a r k ıs m ın d a N o . 443-445*® b a k ın ız .
22 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

78) Behâ-i resenhâ-i A ^j müntenevvi'a: 49 977

a) R e s e n -i y o m a * • j i , 11 k ıt'a 5 9 k a n ta r 8 6 lo d r a , 7 914
i ) 40 ,5 k a n ta r , fi 150
2 ) 19 k a n t a r 3 6 lo d ra , f i 93
b) R e s e n -i isp a rç in e v e tîy l-İ J ı î k e n d ir, 2 9 0 k a n ta r : 1 lo d r a 34064
1) 263 k a n ta r 3 8 lo d r a , f î 120
2} 2 6 k a n ta r 73 lo d ra , f l 92
c) R e s e n -i T ir e 391 ‘a d e d I 621
d) R e s e n -i h arc t jr j> - 616 'a d e d 976
e) R e s e n -i ıfla m u r ı g 5 00 ‘a d e d 4875
f) R e s e n -i s e m e r v e ç a y ır 87 ‘a d e d 527
79) Bahâ-i .mezkûrîn, berây-ı ıesbbâ-i mirî ve gâvân: 11 226
a) E fser 4 3 ‘a d e d 360
b) T o rb a 4 2 ‘a d e d I7 6
c) Sem er 3 5 'a d e d I a.17
d) K o la n -ı sem er g 4 ‘a d e d
e) P â y - b e n d v e k ö stek v e p a ld ım v e a ş ırm a * 292 'a d e d 759
f) K e b e v e çu l 4 32 ‘a d e d 4 559
g). P â r e h â -i ç u l v e k e b e , b e râ y -ı p a ç a v r a *1j 341 ‘a d e d 2 3 20
h) P o st-ı g a n e ro , b e râ y -ı se m e r-i esb 211 ‘a d e d
i) K O fe^iS ' 7 8 ‘a d e d 182
j) 5
M ilh -ı E f lâ k < îUİ ^X* 17 k ıt'a 93
k) K a z ıl J ijl* .70 v ak ıyye 401

E L - Î C A R Â T oljUVl 18 126607

1) Ucret-i neccârân üljU 127 884 neferen* 1 209 102

neferen fî neferen fi
47 935 12 7 768 6
2 151 11 7 807 5
36 864 10 5 144 4
3 674 9 2 956 3
5 326 8 2 202 2
6 910 7 248 1
2) Ucret-i sengtırâşân 403 303 neferen 3 931 111
neferen fî neferen a
169 167 12 20100 6
10 683 11 22 536 5
113 889 10 15 266 4
10 726 9 7 254 3
16 502 8 3 140 2
13 288 7 752 1

3) Ücret-i bennâyân ûbb 517 244 neferen 4 856 128

neferen fî neferen fi
236 094 12 22 466 6
14 768 11 27 577 5

* N eicren, y ah u t nefcrA “ Îî-günü’* m ânâsına gelm ektedir.

 S Ü L E Y M A N İY E C A M İ V E İM A R E T İ İN Ş A A T IN A A İT M U H A SEB E D EFTER LER İ . 23

105 073 10 26 467 4

10 731 9 22 257 3
14 595 8 16 597 2
16 225 7 4 394 1
4) Ücret-i Irgâdân ülaUjl 417 131 neferen 1 795 850
neferen fî neferen e
4 726 6 126 793 4
201 743 5 83 869 3
5) Ücret-i Haddâdân ûlaU*. 37 997 neferen 239 616
neferen fî neferen fi
6 537 12 317 4
4 051 10 431 3
24 6 5 076 2
21 561 5 - -
6) Ücret-i sürbgerân .Üİj&lj* 3 165 neferen 34 223
neferen fî neferen fî
2 300 12 265 6
371 10 57 5
34 9 92 4
45 8 - -
7) Ücret-i lâğımgerân 9 093 neferen 70 127
neferen fî neferen «
426 12 2 183 7
69 11 1 663 6
636 10 359 5
918 9 33 4
2 806 8 - -
8) Ücret-i camgerân 1 417 neferen 11 152
neferen fi neferen «
540 12 153 6
70 10 387 4
15 9 97 3
25 8 6 2
124 7 - -
9) Ucret-i nakkaşân üLilîJ 3 489 neferen 34 572
neferen fî neferen fî
2 181 12 291 6
125 10 121 5
273 8 129 4
249 7 116 3
4 2
24 SÜLEYMANİYE CAMÎ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE- DEFTERLERİ

10) Ücret-i hammalân-ı puşt berây-ı keşîden-i üajS" seng-i

binâ 81 234 neferen 923 262
55 465 neferen, fi 12
25 773 neferen, fî 10
11) Ücret-i errekeşân ültf*jl 1 307 neferen 14 324
627 neferen, « 12
680 nerefen, fi 10
12) Ücret-i löküngerân o' 1 887 neferen 12 873
436 neferen, fî 8 48 nerefen, fî 5
757 neferen, fî 7 10 neferen, fî 3
636 nerefen, fî 6

EL-lGÂRÂT-I MÜTEFERRİKA t j * cljUVI

13) Ücret-i sengtıraşân, berây-ı üraşîden-i oxj-\J seng-i zira-', ber-v?çh-i
maktu' 73 675 zira' 148 160
147 zira*, fi 5 67 867 zira', fi 2
1 709 zira*, 4 3 350 zira*, fi 1
602 zira*, 2,5
Ücret-i sengtıraşân, berây-ı üraşîden-i seng-i
kafa-tahta <xüı» 1 120 zira' 14 200
160 zira*, e 15 56 zira', fî 17
904 zira*, a 12
15) Ücret-i sengtıraşân, berây-ı tıraşîden-i ‘alemhâ-i »{+J+
kubbehâ, ber-veçh-i maktu1 178 kıt'a 14 889
16) Ücret-i sengtıraşân, berây-ı tıraşîden-i seng-i harpuşte
ber-veçh-i maktuc, 697 zira' 4 engüşt, fî 2 8 366
17) Ücret-i sengtıraşân, berây-ı üraşîden-i âvizehâ-i *u »>/ bâb-ı cam i-i
şerif ve harem, ber-veçh-i maktu*, 42 kıt'a: 9 080
2 kıt'a, fî 1200 32 kıt'a, fî 150
2 „ fî 500 4 kıt'a, fî 130
2 „ fî 180
18) Ücret-i sengtıraşân, berây-ı ürâşîden-i gilvihâ-i pençerehâ-i
cami*-i şerif ve harem ve gayruhû, ber-veçh-i maktu*, 4 453 zira*
8 engüşt: 32 324
: 472,5 zira*, fi 8 542 zira* , a 5
163,5 zira*, fî 12 88 zira4, fî 4
63 zira*, fî 10 1 076 zira' 8 engüşt, fî 6
48 zira*, fi 9
19) Ücret-i sengürâşân, berây-ı ürâşîden ve binâ-kerden-i â i / ’b kemerhâ,
ber-veçh-i maktu*: 16 380
a) T ır â ş îd e n v e b in â -k e rd e n -i k e m e rh â -i ta b a k a , d e r-d u -c â ç ib -i <Hamic-i ş e r if
f l 3 ooo 6 ooo
b) P e r d a h t-k e rd e n -i k e m e rh â -i ta b a k a -i c a m i'-i ş e rîf, 14 k e m e r 4 45°
1) s k e m e r, f î 4 35 2) 12 k e m e r, f î 3 00
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 25

c) P e rria h t-k e rd e n -ı k e m e rh â -i k û ç e k , der-fev k -i s ü tû n h â -i c a m i'-i ş e r if 2 no

1) 1 k e m e r, f! s g o 3 ) 2 k e m e r, f î 500
2) 1 k e m e r, f î 520
d) K e m e rh â -i h a re m -i b lr û n , tırâ ş îd e n v e b in â -k e rd e n , 2 k e m e r m a*a k a la fa t 940
1) 2 k e m e r, f î 3 0 0 2 ) s k a lk a n , f l 170
e) K e m e rh â -i tâ b h â n e , tırâ ş îd e n v e b in â -k e rd e n , 2 0 k e m e r 2 B80
1) 16 k e m e r, f î 150 2 ) 4 k e m e r, f î 120

20) Ucret-i sengürâşân,, berây-ı ürâşîden-i seng-i kemerhâ, ber-veçh-i

maktu*, 2 388 zira* 2 engüşt: 29 350
a) K e m e rh â -i h a re m m a 'a b in â -k e rd e n , 4 5 zira*, f î 50
b) K e m e r-i k a lk a n -ı c â m h â m a 'a b in â k e rd e n , 186 z i r â ' 1 4 e n g û şt, f î 25
c) K e m e rh â -i h a re m , 78 zira*, f î 15
d) S e n g -i k e m e r-i b ü z ü rk , 1 159,5 a r a * , f î 12
e) S e n g -i k e m e r-i k û ç e k , 919 zira*, f î 8 2456789301

21) Ücret-i sengürâşân, berây-ı tırâşîden ve binâkerden-i süvehâ-ı

bâbbâ ve pençerehâ-i cami*-i şerif ve harem ve tâbhâne vematbah
ve bîmarhâne berveçh-i maktu*: 114 670
a) B âb h â, 86 bâb 2 2 120
b ) P c n ç e re h â -i cam i* v e h a r e m v e g a y ru h u , 2 4 4 p e n ç e re 90480
c ) D o la p , 7 b â b a 070

22) Ucret-i sengürâşân, berây-ı ürâşîden-i ,ser-sütûnhâ-i cami':-i şerif ve

hamam ve bîmarhâne, 54 Jat'a: 25 560
a ) B e râ y -ı d û -c â n ib -i cami*, 8 k ıt'a , 2 280
b ) B e râ y -ı b îm a rh â n e 32 k ıt'a , 2 0 080
c) B e râ y -l h a m a m 14 k ıt'a , 3 200

23) Ücret-i sengürâşân, berây-ı perdaht-kerden-i sütûnhâ-i cami*-i

şerîf, berveçh-i maktu', 44 kıt'a: 4 360
a) 4 s ü tü n , f î 600 2 400
b) S ü tû n h â -İ ta b a k a d e r d û -c â n ib -i b îr u n - ı cami* 3 4 k ıt'a I 210
c) S ü tû n h â - i m a h fil-i h a z re t-i h ü d a v e n d ig â r, 6 k ıt'a 750

24) Ücret-i sentırâşân, berây-ı ürâşîden ve binâ-kerden-i trabzonhâ-i

daire-i taht-ı kubbehâ-i cami*, ber-veçh-i maktu*, 232 zira*, fî 10 2 320
25) Ucret-i sengürâşân, berây-ı ürâşîden-i seng-i pençerehâ-i cami'-i
şerif ve harem ve medresehâ, ber-veçh-i maktu*,. 159 kıt*a, fî 20 3 180
26) Ücret-i sengürâşân, berây-ı ürâşîden ve binâ-kerden-i şerefe-i minâre
m a'a perdaht-kerden-i kusûr-ı minâre, ber-vehç-i maktu*: 13 400
a) 2 şerefe, f i 5 500
b) P e r d a h t- ı k u sû r-ı (?) j j ~** m in â re , 2 m in â re , f î 1 200

27) Ucret-i- sengürâşân, berây-ı ürâşîden ve binâ-kerden-i mermerhâ-ı

şadırvan-ı tâbhâne m a'a gilvi ber-veçh-i maktu* 4 800
28) Ücret-i sengürâşân, berây-ı ürâşîden-i mermerhâ-isedd-i sofahâ, der
du-cânib-i bîrun-ı bâbhâ-i cami*, 4 sofa, fî 300 1200
29) Ücret-i sengürâşân, berây-ı ürâşîden ve binâ-kerden-i sedd-i harem-i
bîrûn, 282 kor (?) _,j*, beher kor fî 7,5 zira*, fî 60 16 920
30) Ücret-i sengürâşân, berây-ı ürâşîden ve binâ-kerden-i ocakhâ-i
külhan-ı hamam m a'a ferâşîden-i j-çilj ferş j . j *an seng-i
âteş, ber-veçh-i maktu* 1 000
31) Ücret-i sengürâşân, berây-ı ürâşîden ve binâ-kerden-i kademe der
mâbeyn-i sütûnhâ-i mabfil-i hazret-i padişah-ı ‘âlempenah hullidet
hilâfetuhû, 23 zira*, fî 30 690
26 S Ü İE Y M A N İY E C A M İ V B İM A R E T İ İN Ş A A T IN A A İT M U H A SEBE DEFTERLERİ

32) Ücrct-i sengttrâşân, berây-ı tırâşîdeû. ve binâ-kerden-i sedd m a‘a

kafa-tahta «£ uî der mukabele-i helâ, berveçh-i makta4 3 500
33) Ucret-i sengürâşân, berây-ı tırâşîdeû Ve ferâşîdea-i kademe-i zîr-i
zemin-i bîmarhâne ve nerdübân-ı me’kel jfL, 78 zira4, fî 8 624
34) t7cret-i sengtırâşân, berây-ı ürâşîden-i ferş-i helâ ve şahın ber-
veçh-i maktu4, 28 bâb 2 034
35) Ücret-i neccarân, berây-i sâhten-i bâbhâ ve pençerehâ-i cami 4-i
şerif ve harem ve tâbhâne ve matbah ve bîmarhâne ve Darülhadîs
ve gayruhû, ber-veçh-i maktu4, bâ-ücret-i muhtelife: 226 310
a) B âbhâ, 4 4 b â b 6 7 900
b ) B e râ y -ı p e n ç e re h â , 163 p e n ç e rc 158 410

36 Ucret-i neccârân, berây-ı sâhten-i sakaf J lL ve kepenk-i aUjT

dekâkîn, ber-veçh-i maktu4, 63 bâb 7 491
3 bâb, fî 240 21 bâb, fî ısD
1 b â b m a 'a h a r ç , f î 1251 30 bâb, fî 60
8 bâb, fl âoo

37) Ücret-i neccârân, berây-ı sâhten-i bâbhâ ve pençerehâ-i dekâkîn ve

odahâ, ber-veçh-i maktu4, 36 bâb, fî 75 2 700
38) Ücret-i neccârân, berây-ı sâhten-i bâbhâ ve pençerehâ ve nerdübân
b\>ij ve ocakhâ der-taht-ı bîmarhâne, ber-veçh-i maktu4,
6 hücre, fî 350 2 100
39) Ücret-i bennâyân, berây-ı sâhten-i musandra .jiu*j* ve ferâşîden-i ferş
ve sıva-i kubbehâ ve ocakhâ-i hücrehâ-i tâbhâne ve kilâr ve
bîmarhâne, ber-veçh-i maktu4: 29 650
a ) 4 6 h ü c re b â -k u b b e , f î 4 00
b ) 75 k u b b e , f î 150

40) Ücret-i camgerân, berây-ı sâhten-i camhâ-i. cami4-i şerif ve harem

ve tâbhâne ve matbah ve bîmarhâne ve hamam ve türbe ve med-
resehâ ve gayruhû, ber-veçh-i maktu4, 151kıt4a: 15 432
a) C a m h â -i c a m i', m ü n ak k aş, 9 k ı t 'a 6 300
1) 7 k ıt'a , f î 900
2) ‘A n ü s tâ d â n -ı m ir î, 2 k ıt'a , n a fa k a 200
h) C a m h â -i İ a r e m , 15 k ıt'a , f î 30
c) C a m h â -i tü rb e , m ü n a k k a ş 8 k ıt'a , f l 300
d) C a m h â -i m e d re s e b â v e m a tb a h v e tâ b h â n e v e b îm a r h a n e v e g a y ru h û , 6 082
119 k ıt'a

41) Ücret-i nakkaşân, berây-ı nakış-kerdeiı-i âyînehâ-i top y>»L^,T ve

beyza-ı mürg-ı şütür S& La . ve turra-i .j . sakaf-ı türbe ve
zevrekhâ-i j_,j bâbhâ-i cami4-i şerif: 29 074
a ) B e râ y -ı n a k ş-ı a y in e h â -i to p v e b e râ y -ı z e y n -i i f j c a m i‘-i ş erif, b e r-v eçh -i
m a k tu ', 7 05 'a d e d ıB 283
b ) B e râ y -ı n a k ş-ı m ü rg -i ş ü tü r, 2 2 4 ‘a d e d , f î 10
c ) B e râ y -ı n a k ş-ı z e v ra k h â -i b â b h â -i c a m i'-i ş e r if v e h a re m , 3453 'a d e d
b e h e r 3 'a d e d f i ı
d) B e râ y -ı n a k ş-ı tu r r e - i sak af-ı tü r b e , b e r-v e ç h -i m a k tu ' ^ 400

* V e r ile n m ik ta r la r a g ö re b u r a k a m ın 7 091 a k ç e o lm a sı ic a b e d e r.
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 27

42) Ücret-i suhangerân û(j £îU>*, berây-ı perdaht-kerden-i âhen-i

pençerehâ-i cami4 ve harem ve bâb-ı âhen3 80 kıt‘a 12 120
a) B c râ y -ı p e r d a h t- ı p e n ç e re h â -i c a m i', 5 0 p e n ç e re g g6o
b) B erây -ı p e rd a h t-ı b â b -ı â h e n , 6 b&b j Boo
c) B e râ y -ı p e r d a b t- ı p e r a z v a n e h â W-I j J . / v e m e re m m e t-i sü v e h â !>•y , 2 4 k ıt'a ,
f i 15 3 60

43) Ücret-i kendegârân üljir.xr; berây-ı kenden-i û-lT zevrakhâ-ı bâb-ı

cam i-i şerif ve surah-kerden-i ûa/j-ljj- âyinehâ-i top, berây-ı
zeyn-i cami'1: 5 343 5
a ) B e râ y -ı k e n d e n -i z e v ra k h â , 1 621 'a d e d , f î 3
b ) B e râ y -ı s u ra h -k e rd e n -i â y in e h â , 102 k ıt'a ; f î g

44) Ücret-i zencirgerân, berây-ı tâpten-ı (jşu) zencirhâ-i ianâdil-i

cami M şerif: 2 406
a) B e râ y -ı tâ b te n -i- z e n d r h â , 2 157 z i r a ' x g24
b) B e râ y -i k e şîd e n -i te l-i z e n d r h â , 5 1 6 k ıy y e j 082

45) Ücret-i kazgangerân, berây-ı sâhten-i 'alem-i ser-kubbe-i câmi‘-i şerif

ve ‘alem-i köşehâ ve ‘alem-i minârehâ ve minber ve perazvanehâ-i
sütunhâ-i cami'-i şeriÇ 385 kıt<a : 86 820
a) B e râ y -ı s â h te n -i se r-k u b b e -i c a m i' a o QOO
b) B e râ y -ı s â h te n -i 'a le m h â - i k u b b e h â -i k ö şe h â -ı c a m ı' v e nu'n ar^ tıl^ 9 ‘a le m , f î 2 000
c) B e râ y -ı sâ h te n -i p e ra z v a n e h â -i s ü tu n h â -i c a m i'i ş e rif v e ta b a k a - i c a m i' v e
h a r e m (ve) tâ b h â n e v e b îm a r h â n e v e m a t b a h v e g a y ru h û , 3 1 5 k ı t 'a 2 4 620
1) 298 k ıt'a , 1 4 45 k ıy y e , f î 16
2) 17 k ıt'a , 75 k ıyye, 0 20
d) B e râ y -ı s â h te n -ı p e n ç e r e h i- i p ir in ç £ / , 11 k ı t 'a 2 6 200
1) B e râ y -ı tü r b e , 7 k ıt'a
2) B erây -ı d û -c â n ib -i m ih r a b , 2 k ıt'a
3) B erây -ı m a h fıl-i h a z re t-i h ü d a v e n d ig â r, a k ıt'a

46) Ücret-i haddâdân, berây-ı sâhten-i âhen-i trabzon ve âhen-i kirişhâ-i

medrese ve türbe ve meremmet-i mismarhâ-i köhne ve kened x£ ve
gayruhu: 31 178
a) Â h e n -i k irişh â -i m e d rese, 3 8 k ıt'a , 193 k an taı^ f î 6 6
b) A h e n -i k irişh â -i tü rb e , 3 k ıt'a , 3 k a n ta r 34. lo d ıa , f î 132
c) Â h e n -i tra b z o n , 179 k ıt'a , 7 k a n ta r 4 4 Io d ra , f î 66
d) Â h e n -i c a m h â -i tü r b e v e â h e n -i p e n ç e re h â -i p irin ç , 17 k a n t a r 80 lo d ra , f î 110
e) Â h e n -i k e n e d 160 k a n t a r : 6 300
2) 140 k a n ta r , f î 40
2 ) 20 k a n ta r, f î 35
f) M e re m m e t-i m is m a rh â -i k ö h n e , 5 88 k a n ta r , f î 8
g) M e re m m e t-i v a r y a * U ^ j v e k ü lünle dJU)j S “ v e k a ^ m ^ v e ç iv i v e g a y ru h û ,
5 9 93 ‘a d c d 4 547

47) Ücret-i zerkerân olj ~jj , berây-ı tıiâ-kerden-i ‘alem-i şerefiye-i

cami‘-İ şerif ve ‘alemhâ-i kubbehâ-i köşe ve minârehâ ve minber
ve rezehâ-i bâbhâ ve pençerehâ-i cami‘ve harem ve sütunhâ-i türbe
ve.bâb-ı dârülhadîs ve tâbhâne ve gayruhû, Hasene 2 317 sikkp.:6 11 712
a) B e râ y -ı se-rk u b b e i 600
b) B e râ y -ı 'a le m h â -i k u b b e h â v e m in â r e 2 096
c) B e râ y -ı re z e h â -i b â b b â - i v e p e n ç e re h â -i c a m i' v e b a r e m v e g a y ru h û 57 ao
d) B e râ y -ı ş e m 'd a n -ı c a m i' v e tü r b e 2 040
e) B e râ y -ı p e ra z v a n e h â -i s ü tû n h â -i tü r b e 2 56

6 V e rile n m ik t a r v e fiy a tla r a g ö re b u r a k a m 3 0 a k ç e noksandır»

20 SÜEEYMANÎYE CAMİ V I İMAHETf İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFEEKLEEİ

48) Ücret-i kaldmmgerân, berây-ı sâhten-i kaldınmhâ-i etrâf-ı cami‘-i

şerif ve harem ve medresehâ ve matbah ve bîmarhâne ve odahâ
ve gayruhû, 34 574 zira*: 114 766
a) 11 2 28 z ir a ', f î 6 e) 2 2 4 8 0 z ir a ', f i 2
b) 2 84 z ir a ', f i 5 d) 5 8 a zira*, f î 1 (akçe) 6 fü lu s

49) Ücret-i -harrat J,\>-, berây-ı sâhten-i kabza-i varya ve kazma ve

I c i i l ı î T i k ve gayruhû., 13 7X4 'aded 5 950
50) Ücret-i lâğungerân, berây-ı kenden t e f ve bîna-kerden-i kehrız
ber-veçh-i makta*: ^ 241
a) 4 8 7 z ir a ', f î 12 d) 108 k u la ç , f î 25
b) 184 z ir a ', f î 18 e) 23 k u la ç , f î 15
c) 4 0 8 z ir a ', f î 5

51) Ücret-i arabacıyân, berây-ı âverden-i CisjjT seng-i kalıp ve seng-i

zira* vekaldınm, *an kârheng-i db*j f mirî ve seng-i âteş ve mermer
ve çûbhâ-i mütenevvi *a ve gayruhû, 'ani’l-etrâf ilâ binâ-i *imaret-i
cedîd-i 'âmire, 44 595 'acele: 373 306
a ) 'A n k â rh e n g -i m îr î 2 6 590 *30616 *1^ f î IO
b ) ‘A n isk ele-i E m in 7 3 x 4 *acele fi 8
c) 'A n iskele-i K a p a n - ı D a k iy k xo 5 18 'a c e le fi S*
d ) ‘A n S u lu M a n a s tır 154 *acele fi : 6
e) P â re h â -i m e rm e r, 'a n r â h - ı â b v*’ *İJ j g ‘acele f i 20

52) Ücret-i hammalân-ı esb, berây-ı âverden-i seng-i helik , *an

kârheng-i mirî ve çuphâ-i mütenevvi *a ve üsrüb uy.1- ve tuğla ve
gec. çT ve riyg dbj ve gayruhû, *an iskele-i Kapan-ı Dakiyk ve
etraf ilâ bina ve keşîden-İ hâk 'an bınâ ilâ etraf, 873 765 hamil : 1 191 770
a) S e n g -i h elik , 'a n k â rh e n g -i m ir î v e g a y ru h û , 4 8 4 0 56 h a m i, f î 2 9 68 112
b) T u ğ la v e k ire m id v e slirb v e riy g v e ç û p h â -i m ü te n e v v i'a v e g a y ru h û ,
249 94® h a m i I53 91®
c) K e şîd e u -i h â k 'a n b ı n â il â c trâ f:
1) 139 763 h a m i 4 4
6 ° 6
a ) B er-v eçh -i m a k t u ', 7 b ö lü k -i h â k 23 6g4

53) Ucret-iperemeciyân j u v , berây-ı keşîden-i tuğla-i kubbe-icami‘-i

şerif ve keşîden-i bâk-i tuğlâ ve kiremid ve riyg ve gayruhû, 7 349
pereme : 72 803
a) T u ğ la - i b ü z ü r k v e ç a rşu v e n ü n e v e H re m id -i p ûşış, 'a n k ire m id lik ,
*an iskele-i K a p a n - ı D a k iy k , 3 0 72 p e re m e , f i 15
b ) K e ş îd e n -i h â k - i tu ğ la v e k ire m id , 6 96 p e re m e , f î 8
c) H â k -i siy â b , 3 4 25 p e re m e , f î 5
d ) R iy g , 146 p e re m e , f i 25
e) H â k - i s ü r h j y , 6 p e re m e , f î xo
f ) H â k - i b e y a z , 4 p e re m e , f î 80

54) Ücret-i kiremidciyân, berây-ı bürîden-i tuğla ve kiremid,

ber-veçh-i maktu*, 1 562 024 *aded : 59 481
a) T u ğ la -i k u b b e 12 i 8 d 'a d e d 1 173
1) 7 680 ‘a d e d , b e h e r 1 0 00 f î 100
2) 4 5 00 'a d e d , b e h e r 1 000 f i 9 0
b ) T u ğ la - i ç a rşu -i b ü z ü rk il j > . 265 4 2 2 aded, beher 1 00 0 fî 70
c) T u ğ la - i to p a ç 17 io g 'a d e d , beher 1000 fî 40
d ) T u ğ ia -İ b a z a r î 184 771 *aded, beher I 000 fi 35
e ) T u ğ îa -i ‘A ıa b î ü y 7 007 'a d e d , beher t 00 0 fî 20
f ) K ire m id -ı p û şiş 1 0 62 051 *adcd, beher x 000 fi 30
g ) B ü z ü rk 12 000 *aded, beher 1 000 fî 45
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT Mt/HASBBE DEFTERLERİ 29

55) Ücret-i ırgâdan-ı firun ma ca nafaka, berây-ı keşîden-i hâk ve gayruhû: 30 892
a) Ü c r e t- i ııg a d iy e 16 230
b) N a fa k a 14 662

56) Ücret-i Rûsân ûUj j , berây-ı pür-kerden OsjG, bâ-tuğla-i ham ve

tahliye-kerden-i firun, 81 firun 15 112
57) Ucret-i ihrakçıyân-ı firun, berây-ı ihrak-kerden-i firunhâ-i tuğla, 81
firun 4 572
58) Ücret-i teberdârân öljb jû , berây-ı şikâf-kerden-i isJ " hîme-i
dişbudak, 59 sefine, ber-veçh-i maktu' 1 910
59) Ücret-i resen-tâb j -j , berây-ı tâbden-i( ) üjüIî resenhâ-i yoma *j,
ve yedek iUj ve gayruhû, 141 'aded, 265 kantar 98 lodra 2 363
60) Ücret-i löküngerân, berây-ı kûften-i jTlökün, ber-veçh-i maktu',
772 mudra, fl 4 3 088
61) Kirâye-i firun-ı tuğla: 25 200
a) F ır u n - ı İ b r a h im M a h m u d , 3 sen e, f î 4 0 00 12 ooo
b) F r n ın - ı A y şe H a tu n , 3 se n e 13 200

62) El-mevacibât: o U - l : 28 150

a) M e v â c ib -i T e b e ır ü k b in V e f a d â r im a m -ı U stâd ân -ı b in a , 'a n
g u rre -i M u h a r r e m sen e 961 E& g a y e -i şe h r-i R a m a z a n se n e 964, f i y e v m 5,
3 se n e g ş e h r 6 750
b ) M e v â d b - i M e h m e d b in Y u s u f m ü e z z in , ‘a n g u rre -i M u h a r r e m u ’l-h a ra m ,
se n e 961 ilâ 14 Ş a b a n se n e 96 3 , 31 Tnâh 14. y e v m en , f i 4 3 776
c) M e v â d b - i, Y u s u f a n b a rt , 'a n g u rre -i M u b a r r e m ü ’l- h a r a m s e n e 961 ü â g a y e -i
R e b i'u l-e v v e l se n e 965, 4 s e n e 8 ş e h r, f i y e v m 5 8 400
d ) M e v â d b - i P e rv â n e Y a n b o lu , harbende 'a n g u rre -i Ş e v v a l sen e 960
i l â '2 0 S a fe r se n e 96 2 , 1 se n e 4 9 y e v m e n , f i y e v m 5 2 013
e) M e v â d b - i H ü s e y in harbende, ‘a n g u rre -i R ebi*u’l- e w e l se n e 962 İlâ g ay e-i
R e b i'u ’I-evvel se n e 96 6 , f î y e v m 5 7 2 tı

63) Be-cîlıet-i nafaka-1 Gılmân-ı ‘Acemiyân, berây-ı hizmet-kerden-i

binâ-i cami'-i şerif ve bırûn âverden-i üjjjT seng-i zira' ve kabb
ve seng-i kaldırım ve gayruhû; der-kurb-ı karye-i Hazinedâr: 1 553 600
a) D e r-h iz m e t-i b in a -i c a m i'-i ş e rif 9 3 6 061
b) D e r-h iz m e t-i b î r û n â v e rd e n -i sen g 5 97 539

64) Be-cihet-i nafaka-i Gılmân-ı 'Acemiyân-ı keşti J ıf, berây-ı âverden-i

mermerhâ-i Aydıncık ve Mihaliç ve gayruhû ve çuphâ-i mütenevvi ca
vesürb veriykvetuğla ve gayruhû, 'ani’l-etrâf üâ binâ-i cami'-i
şerîf, 1485 sefine: 97 948
a) M e rm e rh â -i m ü te n e v v i'a , ‘a n k a z a -İ A y d ın c ık v e M ih a liç v e g a y ru h û ,
115 sefin e, n a fa k a 24391
b) ‘A n k a z a -İ A h y o lu v e V iz e v e İ n a d a (İğ n e a d a ) «abjl v e g a y r u h û b e râ y -ı
â v e rd e n -i ç u p h â v e s ü rb v e b a d îd v e g a y ru h û , 5 8 s e fin e , n a fa k a 17 212
c) ‘A n k a z a -i İz n ik m id v e K a v a k , b e râ y -ı â v e rd e n -i m e rm e r v e h im e 4-*_» v e
e lv â h v e se n g -i a lç ı v e sen g -İ â te ş v e g ay ru h û * ı g t sefin e, n a f a k a 25 125
d) T u ğ la - i ç a r s u ^ j b - v e n im e 4~?‘ v e k ire m id -i p û şiş ‘a n H a sk ö y , 283 s efine,
n a fa k a 721
e) R iy k , b e râ y -ı b in â , 8 3 8 sefin e, n a fa k a 2 4 010

65) Be-cihet-ı nafaka-i Veledân-ı Kul, berây-ı hizmet-kerden-i binâ-i

cami'-i şerif, 'an gurre-i Muharrem sene 961 ilâ 'işrîni şehr-i
Ramazan sene 964,47 OOOneferen, 3 sene 8 şehr 20 yevmen, fîyevm.2 70 076
66) Be-cihet-i nafaka-i üstadân-ı mirî, berây-ı sâhten-i şebeke-i türbe,
üstâd 11 neferen, şakird 9 nefer 5 088
30 S Ü L E Y M A N İY E C A M İ V E İM A E E T İ İN Ş A A T IN A A İT M U H A S E B E D E FT E R L E R İ

67) Be-cihet-i navlun3 berây-ı âverden-i sürb-i mirî ve çûbhâ-i mütenev­

vi ca ve âhen ve kened ve gayruhû: 41 774
a) S ü r b v e â h e n - i h a m v e k e n e d v e g a y ru h û , 8 8 9 7 k a n t a r 4 7 l o d r a 3 3 121
1) 6 6 1 0 k a n ta r , f t 4
2 ) 2 2 2 7 k a n ta r , £ î 3
b) Ç û b h â - i m v lte n e v v i'a , 8 0S 0 'a d e d 8 6 53

68) Be-cilıet-i kirâye-i sürb, can ma ‘adin üaL. ilâiskele-i Ahyolu, be-dest-i
Süleyman Beğ nâzır-ı m a'adîn 158 068
69) Be-cihet-i harc-ı birûn-âverden-i seng-i alçı, be-ma'rifet-i mevlânâ
kadı-i Gemlik ve Danyal Jyb, 2 258 kantar 4 260
70) Be-cihet-i harc-ı bürîden-i mermerhâ-i Aydıncık ve Mihaliç
ve seng-i sürh, be-ma'rifet-i mevlânâ (kadı-i) Aydıncık ve Mihaliç
ve Eynecik dUol, 3 783 k ıt'a 167 150
a ) D e r - k a z a -i A y d ın c ık 2 21 9 k ı t 'a , 129*556
b ) D e r - k a z a -i M ih a liç , 561 k ı t 'a , 2 6 061
cj M e r m e r-i s ü r h - ı a b la k J İ jJ d e r - k a z a i E y n e c ik , 1 0 0 3 k ıt'a , 11 53 3

71) Be-cihet-i ücret-i ırgâdıye, berây-ı btrûn-âverden-i mermerhâ,

'ani’l-etrâf ilâ bina, 397 k ıt'a 3 959
72) Be-cihet-i sâhten-i zencirek-i fususkârî berây-ı rahlehâ-i
cami'-i şerif, ber-veçh-i m aktu' 7Öb
73) Be-cibet-i kirâye-i hâne, berây-ı mesken-i Gılmân-ı 'Acemiyân-ı
kârhenk diısjlf, der-kurb-ı karye-i Hazinedir, 3 sene ve 8 m âh 6 402
74) Be-cihet-i kirâye-i hâne-i âsiyâb-ı horasânî der-Hasköy, 3 sene, fi 500 1 500
75) Be-cihet-i harc-ı râh-ı .1 üstâdân, 'an Bursa ve Edime ve gayruhû
ilâ binâ-i cami'-i şerif, 81 neferen 4 320
76) Be-cihet-i âdet-i üstâdân der-vakti peyvesten-i ^ kubbehâ-i cami'-i
şerif ve kemerhâ 1 475

II
DEFTER-Î ÎYRÂD VE TAHVİLÂT VE GAYRUHÛ
BERÂY-1 HARG-I BÎNA-Î ÎMÂRET-I 'ÂMİRE *
Asl-i M al : 26 251 938

A) cAn Hızane-i câmire : 25 802 000 Hasene-i

Sultaniye (Akçe olara
Def'a fî Sene (sikke) Nakdiye yekûn
1) 11 Muharremü’l-haram 961 — 200 000 200 000
2) 18 Safer — 200 000 200 000
3) 21 R ebî'u’l-evvel »> — 300 000 300 000
4) 14 R ebî'u’l-âhır 3İ 5 000 100 000 400 000

* T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i A rşiv i’n d c 4 3 N o . p a r a la r ın n e r e le r d e n v e n a s ıl t e m in e d ilm iş o ld u ğ u ­

d a k a y ıtlı o la n d e f te rle r a r a s ın d a b u lu n a n b u
v e sik a , y u k a r ı y a a y n e n d e rc e tm iş o ld u ğ u m u z “ i ”
N 0.I1 te m d i ee d c tlV n i n b a ş ın d a (s. 16) (" A sl-ı m a l”
s e rle v h a s ıy la ) k ıs a c a k a y d e d ild iğ i ta r z d a , 9 6 1 -9 6 6
s e n e le r i z a r f ın d a k i i n ş a a t m a s ra fla rın ın k a rşılığ ı
n u g ö s te re n a , b , c b ö lü m le rin in m u h te v iy a tım
tafeîl e tm e k te d ir. B u m ü d d e t z a r f ın d a y a p ılm ış o la n
m a s r a f la r ın h a k ik i d e ğ e rin i b u lm a k iç in I U n u m a ­
r a l ı M u h a s e b e İc m â lin d e ld (s. 3 3 ) m a lz e m e n in d e ­
ğ e r in i d e h e s a p la m a k lâ z ım g e lir.
 SÜLEYMANIYE CAMİ VE İMARETİ' İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 31

Hasene-i
Sultaniye (Akçe olarak)
D ef‘a fî Sene (sikke) Nakdiye yekûnu
5) 7 Cemaziye’l-evvel 961 5 000 200 000 500 000
6) 28 Cemaziye’l-evvel 33 — 500 000 500 000
7) 26 Cemaziye’l-âhır „ — 500 000 500 000
8) 9 Recebü’l-mürecceb 33 5 000 200 000 500 000
9) Gurre-i Şa'ban 33
— 500 000 500 000
10) 15 Şa'ban u — 500 000 500 000
11) 6 Ramazan 33
— 600 000 600 000
12) 11 Şevval 33 — 600 000 600 000
13) 2 Zilka'de — 600 000 600 000
14) 15 Zilhicce 5» — 500 000 500 000
15) 18 Saferü’l-muzaffer 962 300 000 200 000 500 000
16) Gurre-i Rebîcu’l-âhır 270 0002— 130 000 400 000
17) 29 RebîVl-âlılr 33 538 543 3— 61 458*1 600 000
18) 6 Cemaziye’l-âhır 33
__ 600 000 600 000
19) 27 Gemaziye’l-âhır 33 600 000 600 000
20) 19 Receb-ül müreccep 33 — 600 000 600 000
21) 9 Şa'ban 33 — 600 000 600 000
22) 2 Ramazan 33 — 600 000 600 000
23) 24 Ramazan 33 — 600 000 600 000
24) 21 Şevval 33 5 000 500 000 800 000
25) 20 Zilkade 33 — 800 000 800 000
26) Gurre-i Safer 963 — 500 000 500 000
27) 19 RebîVl-evvel 33
— 500 000 500 000
28) 12 Cemaziye’l-evvel 33 2 0006 600 000 720 000
29) 17 Cemaziye’l-evvel 3t — 50 000 6 50 000
30) Gurre-i Recebü’l-mürecceb 33 5 000 500 000 800 000
31) 13 Şa'ban 33 5 000 500 000 800 000
32) 24 Ramazan 33 1 941 350 025 466 485
33) 18 Şevval 33 7 000 513 515 933 515
34) 28 Zilhicce 33 10 000 200 000 800 000
35) 11 Rebî'u’l-âhır 964 10 000 600 000 1 200 000
36) 27 Receb 33 10 000 420 000 1 020 000
37) 21 Şevval ,, 5 000 700 000 1 000 000
38) 20 Saferü’l-muzaffer 965 10 000 500 000 1 100 000
39) 29 Cemaziye’l-âhır „ 10 000 500 000 1 100 000
40) 29 Şaeban îî 10 000 500 000 1 100 000
41) 15 Zilkade 33 5 000 200 000 500 000
42) Berây-ı kâşî-i türbe7 33 200 — 12 000
25 702 0008

1 ‘An is tib d â l. * ‘A n b a k ıy y e -i m u h a s e b e -i H ü s e y in Ç eleb i.

1 ‘A n h isse -i m u h a se b e . 1 H a s e n e -i E fre n c iy e .
* ‘A n m a h s u l-ı h a s h â -i M e h m e d P a şa . " B e râ y -ı h a r c - ı esb&b-ı â h e n d e r-S a m a k o v .
32 SÜLEYMANİYB CAMİ 'VE İMARETİ İNŞAATINA A İT MUHASEBE DEFTERLERİ

B) <An-?t-tahvîldt «tokj-cJI & : 56 870

1) cAn tahvîl-i Hüseyin Çelebi emîn-i sâbık:
a) Ki der-zimmet-i Memi Çelebi penbedûz jja «o karz-dâde ^ j
Hasene 200 sikke 12 000
b) Ki der-zimmet-i neccarân, berây-i sâhten-i bâb ve pen-
çerehâ-i cami6 19 500
2) cAn tahvîl-i mezkûrîn, ber-mûceb-i muhasebe-i Mevlânâ İsa Ramazan,
kadı-i Samakov, berây-ı baha-i âhen-i kiriş bâ-harc: 21 713
a) 6An yed-i Süleyman, emîn-i resm-i kantar-ı Samakov 5 000
b) 6An yed-i Hacı Ali, emîn-i hassaÜâ-i Samakov 4 200
c) 6An yed-i Sinan, emîn-i hassahâ-i Razlog • 5 000
d) 6An yed-i Hüseyin, emîn-i hassahâ-i Plevne 7 513
3) 6An tahvîl-i Mustafa Çelebi hafız, **an bakıyye-i muhasebe-i hod 3 657
56 870
G) El-mebîcat c*UJj .* 393 069
Bahâ-i:
1) Tuğla ve kiremid, 858 675 6aded 126731
2) Hak-i sürb ve gayruhû 57308
3) Gâvmîş ve gâv-ı siyah «UjlT ve post-ı mürdegân ûITjy : 16728
a) Gâvmiş 18 re’s 6 770
b) Gâv-ı siyah, 36 re’s g 165
c) post-ı m ürdegân, 21 post 793
4) Hâk-ı bakıyye-i firun-ı tuğla ve kiremid m a'a kepçe ve
kazma ve parû jjb ve gayruhû 13250
5) Havuz der-Mudanya, birûn-âverden 1000
6) Çûb-i çıbık-ı verdinar, 546 6aded 31 408
7) Resenhâ-i köhne-i yoma ^ ve yedek, 60 6aded 12845
8) Resen-i uflamur, 5 372 'aded 2986
9) Parehâ-yı çıbuk-ı verdinar ve Üsküdar ve gayruhû, 564 6aded 6 679
10) Çûb-ı sütunhâ-i köhne, 272 'aded 2588
11) Çıbuk-ı Bahr-ı Siyah, 651 *aded 4 836
12) Virke ^ , 458 6aded 2065
13) Elvâh-ı sefine ve karaağaç ve findik ve deste 77 6aded 854
14) Çûb-i bakkam m a‘a hurdevât, 3 kantar 450
15) Mertek-i Samanlu, 3 203 'aded, fî 2 6 406
16) Hurdevât-ı çûphâ ve mertek-i köhne ve yonga ve pedavra-i
köhne ve gayruhû 1 073
17) Kabza-i varye vekazma ve külünk ve parû jjb, 270 'aded 155
18) Arabahâ-i köhne, büzürk ve kûçek, 20 'aded 1304
19) Esb ve ester-i marîz, 9 re’s 1777
20) Parehâ-i sürb ve elvâh, 263 kantar 24146
21) Hurdevât-ı âhen ve gayruhû, 260,5 kantar 20012
22) Kufl-i köhne, 53 'aded 370

7 T e s lim b e - M e v lâ n â k a d ı-i İz n ik .
* B u y e k û n y u k a r d a v e rilm iş o la n 25 8 02 0 0 0 r a k a m ın d a n 100 0 00 n o k s a n d ır.
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA A İT MUHASEBE DEFTERLERİ 33

23) Meş 'ale-ı köhne, 3 'aded 90

24) Tuç gyî ve nuhas ve hurdevât-ı tel, 162 vakıyye 1 471
25) Bıçkı-i âhen, 5 kıt'a 750
26) Mismar-ı mertek ve taban, 32 kantar 30 lodra 5312
27) Mismar-ı şımar JJ- vakıyye ve vasat, 123900 ‘aded 14750
28) Çelik, 3 kantar 600
29) Mismar-ı tahta, 135 500 'aded 465
30) Mismar-ı şayka, 14 000 'aded 500
31) Mismar-ı sürb-i hürde, 500 000 'aded 13000
32) Mismar-ı baskı j-b, 35 500 'aded 3550
33) Parii-yi âhen, 300 'aded 1 600
34) Parebâ-i paru-yi âben, 317 'aded, fî 2 634
35) Varye-iâhenveküsküveparûvekülühkvegayruhû, 115 'aded 3 763
36) Fuçı-i köhne, 7 'aded 145
37) Aşı (jil, 10 kantar 12 vakıyye 708
38) Pedavre-i dırâz, 3 800 'aded 728
39) Zticac-ı müdevver 590 'aded 600
40) Zücac-ı beyaz ve rengâmîz abj, 90 vakıyye 1 070
41) Beyza-ı mürg-i şütür, 304 'aded 1216
42) Kışr-ı sadef o-u. 1 350 'aded 344
43) Künk-i mermer, 5 'aded 280
44) Seng-i serçe-gözü ve seng-i âsiyâb-ı horasanı, 3 kıt'a 325
45) Sandık-ı köhne, 2 'aded 40
46) Kalıb-ı sürb, 1 kıt'a 120
47) Künk-i hâk, 10 'aded 10
48) Horasanî, 8 müdden 147
49) Çkbık-ı sepet, 1 100 'aded 180

III
DEFTER OLDUR K î EMÎN-I SÂBIK HÜSEYİN ÇELEBİ ZAMANINDAN
BÎNA-Î ŞERÎF ANBARINDA MEVCUT BULUNAN ESBÂBLARINDAN K î
ZÎKROLUNUR, KABZ OLUNUB BİNAYA SARF OLUNDU *
1) Çûb-ı kabza-i külüng, 4 710 'aded
2) Çûb-ı kabza-i keser-i burde, 135 'aded
3) Resen-i isparçine, 7 kangal, 43 kantar 84 lodra.
4) Resen-i büzürk-i cedîd, 29 kangal, 49 kantar 82 lodra
5) Resen-i yedek-i 'atîk, 1 kıt 'a, 2 kantar
6) Resen-i hammal-ı cedîd, 80 kıt'a, 14 kantar 27 lodra
7) Resen-i hammal-ı hürde, 354 'aded
8) Resen-i sicim, 16 aded

* T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e si A rşiv in d e 4 3 n u m a -
r a ’d a k a y ıtlı b u l u n a n M u fa s s a l M u h a se b e D e fte rle ri
a r a s ın d a r6 8 ’in c iy i teşkil e d e n b u d efter, b a h is
m e v z u u 163 d e fle rin ih tiv a e ttiğ i h e s a p la ra ta k a d ­
d ü m e d e n d e v re d e v e s a b ık b in a H ü se y in
Ç e le b i z a m a n ın d a n a n b a r d a m e v c u d olııb b in a y a
s a rfo lu n a n v e a y n e n v erilm iş o ld u ğ u iç in " I ”
n u m a r a h m uhasebe içm edi c e d v e lin d e k i m u b a y a 'a
h e s a p la rın a d a h ü b u lu n m a y a n m alzem ey i ih tiv a
e tm e k te d ir.
34 SÜL1YMANİY1 CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

9) Fuçı-i kûçek, berây-ı keşîden-ı âb J \ oj_if , 22 ‘aded

10) Varil-i âb, 10 ‘aded
11) K.erder-i âb, 77 ‘aded
12) Âhen-i pencerehâ-i camic-i şerif, bâ-eğe £\ lı, 3 kıt‘a, 17 kantar 82 lodra
13) Kiİskühâ-i miitenevvi'a, 155 caded, 7 kantar
14) Mısmâr-ı şımar-ı (?) vakiyye-i *Jj büzürk, 240 745 ‘aded
15) Mismâr-ı şımar-ı vasat, 573 750 ‘aded
16) 3VIismâr-ı şımar-ı hürde, 101 000 ‘aded
17) Mismâr-ı hatıl, 314 kantar
18) Mismâr-ı tahta, 786 000 ‘aded
19) Mismâr-ı mertek, 190 kantar
20) Mismâr-ı şayka, 368 500 ‘aded
21) Mismâr-ı naÜ, 12 300 ‘aded
22) Mismâr-ı sürb-i hürde, 769 048 ‘aded
23) Zıvanai -oljj - âhen, berây-ı pençerehâ, 3 kantar
24) Çûb-ı sınk-ı hammalân-ı puşt c-İj t 220 ‘aded
25) N a‘1-1 esb 1 965 ‘aded
26) Mismâr-ı baskı, 32 000 ‘aded
27) Mismâr-ı çıbık-ı hürde, 276 500 ‘aded
28) Mismâr-ı pedevra, 283 000 ‘aded
29) Sürb, 4379 kantar 39 lodra
30) Pâruy-ı âhen-i cedîd, 98 ‘aded
31) Nuhas-ı mirî, 180 kıt‘a, 31 kantar 29 lodra
32) Revgan-ı şem‘-i pîh 2 kantar 5 lodra
33) Şem‘-i ‘asel, 68 vakıyye
34) K.enedhâ-i âhen, 160 kantar 27 lodra
35) Âhen-i çıbık-ı ham. 457 kantar 86 lodra
36) Zencir-i nuhas, berây-i kanâdll-i cami‘-i şerîf,
6 kantar 47 lodra, be-hisâb-ı zira‘ 2039
37) Kürek-ı âhen, 15 ‘aded
38) Kazma-i lağımger, 49 ‘aded
39) Parazvanehâ-i mütenevvi‘a :
a) 'a n tuç, 16 kıt'a, i kantar
b) . 'a n m ıhas, kûçek, 4 'aded, 7,5 vakıyye
c) Çar-köşe-i âhen, 24 'aded

40) Kirişhâ-i mütenewi‘a, 278 kıt‘a, 592 kantar 12 lodra

41) Revgan-ı neft, 200 vakıyye
42) Horasânî ve kirec-i Rumeli, ber-veçh-i tahmin:
H o r a s â n î, b e r-v e ç h -i ta h m in 2 340 m ü d d e n K ire c -i p a lû z e 760 İran f a r
K ire c -i K ü m e li 13 608 k a n ta r

43) Çubhâ-i mütenevvi‘a:

'a d e d 'a d e d
Ç hbuk-ı v e r d in a r - ı B a h r-ı S iy a h 500 M e rte k -i S a m a n lu 207
S ü tu n - ı v e r d in a r 100 H iy m e -i S * çeki 3 50
O r t a - i (? ) B a h r - ı S iy a h 160 T a h ta - i v a ril l 200
S ü tû n - ı B a h r-ı S iy a h , b e h e r k ı t 'a f i 6 z ir a ' 265 M e rte k -i g ü rg e n , b e râ y -ı m ü h im m -i sınk-ı
h a m m a l-ı p u ş t 5 00
 SÜLEYMANİYZ CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA A İT MUHASEBE DEFTERLERİ 35

44) Esbâbhâ-i müteııewi<a-i arabacıyân:

'a d e d 'a d e d
ip s ii- i h ü r d e 3 00 T o m ru k , b e r-v eçh -i ta lu n fn 4 gö n lek (?) i k ı t 'a
İ p s it- i b ü z ü r k 366 'A ra b a -i to p , p a rm a k lık m ü k e m m e l 8
Y asd u k 62 ‘A r a b a - i to p , k û ç e k 3
D in g il-i g ü r g e n 150 ‘A ra b a -i to p , b ü z ü rk 1
P a r m a k lık 70 'A r a b a - i p a rm a k lı, b e râ y -ı g â v -ı siy ah 7
G ö n le k 6 'A r a b a - i d est 100

45) Seng-i mermerhâ-i mütenevvi ea ve sütunhâ ve seng-i küfeke ve gayruhû:

k ıt'a z ir a '
S e n g -i k e m e r, 'a n m e rm e r-i A y d m c ık : S en g -i z ir a ' 5*72
a ) b ü z ü rk 70 S e n g -i çab 280
b ) kûkeç 2 10 S e n g -i kapak 4 83
S e n g -i k e m e r, 'a n m e rm e r-i M ih a liç 240 S en g -i h a rp ü ş te 55.5
S e n g -i m e n n e r h â - i m U te n e v v i'a -i b ü z ü rk IO I S e n g -i ( ? ) h ü rd e 3 00
S ü tu n - ı serçegB zü » 'a n k a ry e -i S e n g -i sü v e, f î 2 z ir a ', 3
t
K a d ı â m e d e n d -Ü-t»! 2 S en g -i p e h lu , 208
S 'i t u n - ı b ü z ü r k , 'a n c e b e h â n e â m e d 2 P â re h â -i se n g -i b e y a z , b e râ y -ı te m e l 66
KüıTsi-i s ü tü n 2 S en g -i siy ah 58
S ü tu n - ı b e y a z 3
S e r - i s ü tu n I
S e r-i s ü tu n k û ç e k 5
S e n g -i â te ş , b e h e r k ıt'a f î 2 z ir a ', 2,5
z ira ' v e ü ç z ira ' 261

46) Tuğlahâ-i mütenevvi ca:

•ad ed 'a d e d
T u ğ la h â - i to p a ç 78 423 T u ğ la h â -İ G e lib o lu :
T u ğ la h â - i k u b b e 93 9*0 a) kubbe 39 730
T u ğ la h â - i ç a ış u 135 a 8 * b ) ç a ışu 4-0 040
N îm e - i m e z b û r 31 9 36 T u ğ la h â - i h a r c î- i nüm e a 940

IV
ET-TESLÎMÂT
cA n ESBÂ BH A-İ B İN Â -İ ‘İM Â R ET-İ C ED İD -İ ‘ÂM İRE
B ER-M ÛCEB-Î E M R -İ ŞERİF *

1) Teslîm be-Hasan Çelebi, emîn-i Harc-ı Hassa-i İstanbul:

a) P a rû y -i â h e n , 5 00 'a d e d , f î 6 3 000
b) K iriş -i â h e n , 2 7 k ıt'a , 44. k a n ta r 7 4 Io d ra , b e h e r v a k ıy y e f î 4 7 8 74
c) K û sk ı-i â h e n , b ü z ü rk 7 k ıt'a , v a s a t 2 8 k ıt'a , 22 k a n ta r 3 6 Io d ra ,
b e h e r v a k ıy y e f î 4 4 3 93 8
d) K ü lü n g -i F e r h â d î- i b a tta l, 5 k ıt'a , r k a n t a r 9 0 I o d ra 3 34
e) M is m â r-t s â d e v e b a tıl, 535 k a n ta r 3 Io d ra , f î 190 6 3 655
f) M îs m a r-ı ş ım a r v e kıy y e-i v a sa t, 2 8 0 0 0 *aded, b e h e r 1 00 0 f î 150 4 200
g) R e s e n -i isp a rç in c -i c e d îd , 6 k ıt'a , 21 k a n ta r 7B Io d ra 3 833
h) R e se n -i y e d e k -i c e d îd , 17 k ıt'a , 18 k a n ta r g ı I o d r a : 3 32 8
1) B ü zü rk , 6 k ıt'a , 10 k a n ta r 6 6 Iodra.
2) kûçek, 11 k ıt'a, 8 k antar 25 Iodra

* T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e si A rşiv in d e 43 n u m a » s o n ra g e riy e k a la n b i r k ısım TTmlgMnenîn e m irle

r a d a k a y ıtlı b u lu n a n M u fa s s a l M u h a s e b e D e fte r le r i k im le re v erilm iş o ld u ğ u n u , m tlrfn r v e k ıy m e t-
a r a s m d a ı6 7 ’im £ y i te şk il e d e n b u d e fte r, S ü le y - le rin i b ild irm e k te d ir,
m a n iy e c a m i v e 'im a r e tin e Ait i n ş a a tın ik m â lin d e n
36 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

2) Teslim be-AM Beğ emîn-i harc-ı hassa-i Galata:

'a d e d 'a d e d
M a k a r a - i p a s tik a , 1 z iy a d e «5 A ra b a -i m ü k em m el' 6
M a k a r a - i ç a p r a z , 2 z iy a d e 17 E lv â h -ı v e rd in a r, 10 z i r a ' 31
M a k a r a - i k e b îr m a*a s a ğ ır 20 V a r d a m a n - ı sü tu n -ı b ü z ü rk , 12 z ir a ' II
Z e b â n - ı û l ı j m a k a ra - m a 'a y a sd ık 276 Ç ıb ık -ı b ü z ü rk 11
Ç û b -ı siy a h -ı to m ru k 4
3) Teslîm be-Ali Çelebi, mütevellî-i cami‘-i şerîf-i Sultan Bayezid Han
‘aleyhi’r-rahmeti ve’l-gufrân, berây-ımuhimmât-ı saray-ı cedîd:
'a d e d 'a d e d
Ç û b - ı ç u b u k -ı v e r d in a r-ı b ü z ü rk 47 Ç û b -ı s ü tu n -ı v e rd in a r 32
Ç û b - ı ç u b u k -ı v e r d in a r-ı d ırâ z 586 Ç û b -ı v e ry e *j j j 79
F â r e - i n ısf-ı çıb ık -t m e z b û r 280 Ç û b -ı v irg e 20
Ç û b - ı ç ıb ık -ı Ü s k ü d a r 288 T a h ta - i v e r d in a r 26
N ısf-ı p â r c - i m e z b û r 148 N ısf-ı p â r e - i m e z b û r 8
Ç u b - ı ç u b u k -ı B a h r-ı S iy a h 2 124 M is m â r-ı h a tıl, k a n ta r 7
N ısf-ı p â r e - ı m e z b û r 1 400 M is ro â r-ı ş ım a r-ı v a k ıy y e, b e h e r 1 0 0 0 S I 150, 15 000

4) Teslim be-Ahmed Ağa Ser-bostânî, berây-ı mühimmât-ı camidi

şerîf-i Cihangir tâbe serahu der-Tophane:
a) 'A n sürfa-i c a m i'-i ş e r îf b e r-m û c e b -i e m r-i şerifi 9 9 9 k a n ta r 71 lo d r a
b) E lv â h -t sefin e 'a n ç û b -ı v e r d in a r , b e râ y -ı
m ü h im m â t-ı b a ğ ç e -i 'â m ir e 140 *aded

5) Teslim be-Ali Beğ, emîn-i râh-ı âb-ı Kâğıdhane:

‘An sürb-i binâ-i cam i-i şerif, ber-mûceb-i emr-i şerîf
X) D e f'a 200 k a n ta r
2) D e f 'a 5 00 k a n ta r 8 6 lo d ra

6) Teslim be-Hüseyin Mehmed, mütevellî-i camic-i şerîf-i Sultan Mehmed

Han ‘aleyhi’r-rahmeti ve’l-gufrau, berây-i zeyn-i camidi şerîf:
Âyîne-i tob-ı büzürk, 200 ‘aded
7) Teslim be-Istabl-ı ‘Amire, ber-mûceb-i emr-i şerîf,
be-ma‘rifet-i mîr-âhur:
k ıy m e t k ıy m e t

B a rg ir-i a l v e a y a ğ ı siğil ve köhne 150 B a rg ir-i y a ğ ız d o ru , d ıy k u ’n -n efes J j İ 100

B a rg ir-i k ır 300
B a rg ir-i k û ç e k -i çil 350
B a rg ir-i k û ç e k -i b o z , k u y ru ğ u siğil 150 B a rg ir-i a la c a 350
B a r g ir b a ğ r a s ı (?) y ıld ız sa k a r 320 B a rg ir-i k û çek , k u la 350
B a rg ir-i b o z , k u y ru ğ u siy ah , b i r a y a ğ ı s a k a t E s te r-i p a la n î, sa ğ ö n a y a ğ ı şiş 350
B a rg ir-i k û ç e k -i d o ru , k ıç ın d a u la h ta m g a sı E s te r-i b o z , b ir a y a ğ ı s a k a t, do n m u ş 200
v a r ve sakat E s te r-i d o ru 450
B a rg ir-i K u l a y elesalık

am i-i şerîf-i cedîd:

H ıy m e , b e r â y - i c â m i' 1 OOO E n m l Ç û b -ı ta b a n 2 k ıt'a
 h e n -i h a m 3 kantar T a h ta - i se fîn e 4 8 k ı t 'a
S ü rb 4 k a n ta r Ç ıb u k -ı h ü r d e 13 k ıt'a
K a z g a n - ı k û ç e k , 3 k ıt'a 3 0 v ak ıy y e Ç û b -ı s ü tu n 5 r k ı t 'a
Ç û b - ı ç u b u k -ı Ü s k ü d a r 4 k ıt'a

9) Mahrûse-i Şam-ı Şerîf de bina olunan cami‘-i şerif mühimini içün

kurşun lâzım olmağın hükm-i şerîf mûcebince cami‘-i şerif kurşunun­
dan altı bin kantar kurşun verildi.
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 37

V9
M ü H A S E B E -İ İ H R A C A T -I B İ N A - İ C A M İD İ Ş E R İF -İ H A Z R E T - İ P A D İŞ A H -I
‘Â T .E M P E N A H H U L L İD E T H İL Â P E T U H U D E R -M A H M İY E -İ İS T A N B U L lA N S Â -
N Î - İ Ş E H R -İ Z. S. 960 İL Â G U R R E -İ M. S. 961 B E -M A CR İ E E T - İ S İN A N

A ğa s e r -m İ 'm a r a n - i hassa v e b e -m ü b a ş e r e t -İ M ustafa e l -f a k îr

M U H A S E B E (î ) - İ V İL Â Y E T -İ A N A D O L U

Asl-i M al fî şehr: 221 918

1) ‘An hızane-i ‘âmire biddefe‘ât oLijJb 220 000
a) D e f‘a , f î 4 Z . sen e 960 ıoo OOO
b) D e T a , f i g u rre -i Z . se n e 960 IOOOOO
c) D e f a , f î 17 M . se n e g 6 ı 20 OOO
2) ‘An bahâ-i kenedhâ-i *ux S " âhen-i mesrûka ve kiremid ve
tuğla ve hurdavât-ı çûbhâ I 918
a) ‘A n b a h â -i k e n e d h â -i â h e n -i m e s rû k a 40
b) 'A n b a h â - i k ire m id v e tu ğ la k i d e r-fın n -ı m i r i f u r u h t e - a t c-*l 1 g^g
c) ‘A n b a h â -İ h u r d a v â t- ı ç û b h â 30

V uzî ’a mİn Z al İk e iüli ç ij: 218.261

A) E l -mübaye ,:â t : 59 814
1) Bahâ-i senghâ-i mütenevvi‘a, gayr-ez-senghâ-i âteş ki ‘an
yed-i Körez j f Nikola istâde 44 490
a) B a h â -İ sen g -i k a lıp , ıo o do o t a r a 10 14956
b) B a h a -i sen g -i z ir a 1, 3 3 50 a d e d , f î 12 37 000
c) B a h â -i sen g -i k a p a k , 4 7 , 5 ‘a d e d , f î 8 380
d) B a h â -i sen g -i ç a p , 4 46,5 ‘a d e d , f î 4 I 786
e) B a h â -i sen g -i p e h lû , 15 k ıt* a 11 348
f) B a h â -i seng-i sü v e, s ‘a d e d , f î 20 20

2) Bahâ-i gec-i g safî, 1932.5 kantar, fî 4 7 730

3) Bahâ-i horasanı, 88 mud ı* 3 fî 17,5 1 540
4) Bahâ-i nıismâr-1 pedavra, 10 000 ‘aded, beher 1000 fî II 110
5) Bahâ-i enkişt c_îSj I, 59 küfe -îjî , fî 12 708
6) Bahâ-i çelik-i Firengi, 4 vakıyye, fî 16 64
7) Bahâ-i'ketan, 45 kantar 215 kıyye,
beher kıyye fî 1 ve fî 2 2 501

B T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e si A ışiv i’n d e D . 43 d e fte rin b a ş ın d a n e sâ b ık b i n a e m in i H ü se y in Ç ele-

n u m a r a d a k a y ıtlı b u lu n a n b u d e fle r, 9 60 y ılın ın â i’n in , n e d e M u fassal M u h a s e b e D e fte rle ri d e v ri­
Z ilh ic c e s in in 2 s in d e n 962 y ılı M u h a r r e m ’in in n in e m in i S in a n S e ğ 'i o is im le rin in geçm eyişi, b u
b a ş ın a k a d a r o la n b i r a y lık b i r d e v re n in h e sa p la rın ı b i r a y lık m u h a s e b e ic m a lin in b i r in tik a l d e v r in e
ö z e t b i r şe k ild e i h t i v a e tm e k te d ir. M u fassal şekli, 5
a i t o ld u ğ u h is s in i v e riy o r. D e fte rin b a ş ın d a § y le
s e ri-d ışı 4 4 n u m a r a lı d e fte rd e b u lu n m a k ta d ır. B u b i r k a y ıt v a r d ı r :
b a k ım d a n , b u n d a n evvel d e rc e d ilm iş o la n I . v e  m e d , f i 7 C a .s . 96 1 . ‘îm a r e t- i ‘â m ire de£â-
I I . M u h a s e b e İ c m a lle rin in (ve o n la r a esas teşkil tiriy le z a b t o lu n a .
e d e n b i r v e y a ik i h a fta lık 165 a d e t m u fassal d e f ­ zo 126 kıt*a
te r in ) k a p s a d ığ ı d e v re n in d ış ın d a v e b u d e v re y e ro 846 p a rm a k , f i 8 14 768
ta k a d d ü m e d e n b i r a y iç in d e , b a ş k a b i r z â tın S a ta n a (?) 5 t a t 'a 188
m übaşeret’i z a m a n ın d a k i ça lışm a mVaTrn v e m u ­ 11 B e-esm an -ı m u h telife.
h a s e b e u s u lü h a k k ın d a b i r f ik ir v e rm e k te d ir. B u
38 SÜLEYMANİYE CAMİ VB İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASBBE DEFTERLERİ

8) Bahâ-i elvâh-ı çûb-ı sıyalı, 20 kıt‘a, fî 18 360

9) Bahâ-ı sütun, 35 kıt'a, fî 4 140
10) Bahâ-i çıbuk-ı Bahr-ı Siyah, 17 kıt‘a, fî 8 136
11) Bahâ-i revgan-ı penbe (pth), 1 kantar 182
Beher kıyye, fî 4 176
Re’s (?) 6
12) Bahâ-i şem‘ 1
13) Bahâ-i penbe, be-cihet-i lökün 15
14) Bahâ-i çul ve keçe ve efsar , berây-ı esbân. vegâvân-ıaraba 493
15) Bahâ-i na*l ve mıhj berây-i esterân-ı hanıma! ve gâvân-ı araba 711
16) Bahâ-i küfe, 200 ‘aded, beher 10 ‘aded, fî 12 240
17) Bahâ-i galbir jJ* , be-cihet-i hâk-i horasanî, 2kıt'a, fî 9 18
18) Bahâ-i nân5 be-cihet-i esirân-z mîrî ki der-vakt-i âmeden-i
sütun-ı mermer *an Şam, be-emr-i hazret-i Sinan Paşa
dâmet me'aliyuhu -JU. c-U 188
19) Bahâ-i araba, ‘an yed-i Bahri kâtib, 3 kıt'a 187

B) Et-teslİmât ; 4 100
1) Teslim be-Mevlânâ Abdullah kadı-i Manyas, berây-i nafaka-i
Gılmân-ı ‘Acemiyân ve harc-ı gâvân der-Mihaliç, *an yed-i
Sinan merdüm-i mevlânâ-yi mezbûr 2 000
2) Teslim be-Hasan bin Abdullah haddâd, be-cihet-i sâhten-i
revzenhâ-i »VJjj âhen, berây-i cam i-i şerif ki ber-veçh-i peşîn 1 000
3) Teslim be-Abraham yahudi haddâd, be-cihet-i sâhten-i
revzenhâ-i âhen, berây-i camic-i şerif ki ber-veçh-i peşîn 500
4) Teslim be-Musüheddin Halife, berây-i mevâcib-i hod ki
‘an Şam. âmed, be-ma'rifet-i Sinan Ağa ser-mi ‘mârân 300
5) Teslim be-lâğımcıyân-ı kâriz yjlT, ‘an yed-i İskender ermeni 300

C) El-mevâcİbât ûU jil 1 866

1) Mevâcib-i Mevlânâ Teberrük imam, der-bina-i camic-i
şerif, ‘an gurre-i Za. s. 960 ilâ gaye-i Z. s. minh, fî yevm
5, fî şehreyn 300
2) Mevâcib-i Mehmed müezzin, der-bina-i cami‘-i şerif, ‘an gur­
re-i Za. s. 960 ilâ gaye-i Z. s. minh, fî yevm 4, fî şehreyn 240
3) Mevâcib-i Mevlânâ Alâüddin, imam-ı Gılmân-ı ‘Acemiyân
der-kârheng, ‘an 23 Za. s. 960 ilâ 24 Z. s. minh, fî yevm 3,
fî şehr ve 2 eyyâm 96
4) Mevâcib-i Mehmed kâtib, ‘an gurre-i Za. s. 960 ilâ gaye-i
şehr-i Z. s. minh, fi yevm 5, fî şehreyn 300
5) Mevâcib-i Sinan kâtib-i anbar, ‘an gurre-i L. s. 960 ilâ gaye-i
Z, s. minh, fî yevm 5, fî selise eşhür 450
 SÜLEYMANİYE CAMİ Y E İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 39

6) Mevâdb-i Mustafa kâtib-i kârheng, ‘an gurre-i Za. s. 960 ilâ

gaye-i Z. s. minh, fî yevm 8, fî şehreyn 480
D) B e - c îh e t -İ n a f a k a -î m u 't e m e d â n -i v e l e d â n - i k u l , 41 nefer, fî 2 1 354

C) 17 915 n e f e r â :
B e -c îh e t -İ n a f a k a -İ m e z k û r İn , 30 441
L) Be-cihet-ı ser-pîyadegân-ı gılmân ve Gılmân-ı cAcemiyân-ı
cumhur (?) ve m u‘temedân ve bevvabîn ve anbarî ve
hammalân ve ‘accalîn ve gayruhû ki der-bina-i cami‘-i
şerif hizmet-kerde-end j;1»i£ , *an 27 Za s. 960 ilâ
gurre-i M. s. 961. 7 802 nefer: 10 494
S e r-p ry a d e g â n , 2 7 ey y âm , f î 10 270 258 n e fe râ , f î 1,5 387
2 2 9 3 n e fe râ , f î 2 4 .5 8 6 5 251 n e fe râ , f î 1 S =51
2) Be-cihet-i nafaka-i gılmân-ı cumhur, m a‘a haseki-i
ser-piyadegân ve âhenger ki der-kârheng-i mirî hizmet kerde-
end, ‘an 18 Za. s. 960 ilâ 23 Z. s. minh. 10 113 neferâ 19 947
25 n e fe râ , f i 5 125 996 n e f e r i, f î 2 I 992
I 8 98 n e fe râ , f î 4 7592 5 67 2 n e fe râ , 1 'fî 5 672
i 5 2 a n e fe râ , f î 3 4 5 66

:
E l -İc a r â t 120 686

1) Ücret-i bennâyân, 6 215 neferâ: 52 534

4351 n e fe râ , f î 10 43 5»o 3 73 n e fe râ , fî 5 ı: 865
85 n e f e r i, fî 9 765 441 n e fe râ , fî 4 ı 764
145 n e fe râ , fî 8 1 160 24 0 n e fe râ , fî 3 720
138 n e fe râ , fî 7 966 122 n e fe râ , fî 2 2 44
244 n e fe râ , fî 6 1 464 76 n e fe râ , fi 1 76

2) Ücret-i neccârân, 1 115 neferâ: 9 668

7 5 4 n e fe râ , f î 10 7 540 30 n e fe râ , fî 6 300
5 9 n e fe râ , f l 9 531 98 n e fe râ , fî 5 490
3 9 n e fe râ , f î 8 312 50 n e fe râ , fî 4 200
25 n e fe râ , f î*75 7 40 n e fe râ , fî 3 120

3) Ücret-i sengtırâşân, 1 135 neferâ; 9 865

796 n e fe râ , f î 10 7 9 60 94 n e fe râ , fl 5 470
79 n e fe râ , fî 8 632 27 n e fe râ , fi 4 108
5 n e fe râ , fî 7 35 23 n e fe râ , fî 3 69
91 n e fe râ , fî 6 546 20 n e fe râ , fî 2 40

4) Ucret-i sürbgerân 121 neferâ 1 228

6 ı n e fe râ , f i 12 732 9 n e fe râ , f î 9 81
32 n e fe râ , f î 10 3 20 19 n e fe râ , f î 5 95
5) Ücret-i haddâdân, 529 neferâ: 3 665
201 n e fe râ , f î io 2 010
5 n e fe râ , f i 8 40
3 2 3 n e fe râ , f î 5 1 615

6) Ucret-i hammalân-ı arka, 915 neferâ, fî 10 9 150

7) Ücret-i errekeşâa DLıT.jl ve gerdelgerân ve gayruhû,
127 neferâ: 1 171
25 n e fe râ , f î 12 300 18 n e fe râ , f î 8 144
4 7 n e fe râ , f î 10 47 0 10 n e fe râ , f î 7 70
13 n e fe râ , f î 9 117 1 4 n e fe râ , f î 5 70
40 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

8) Ücret-i satkayân o lu -, 4 655 neferâ: 16 000

0 2 4 a n e fe râ , f i 4 8 g6 8 135 n e f e r i, f î 2 270
2 3 4 a n e fe râ , f î 3 6 7 26 3 6 n e fe râ , f î 1 36

9) Ücret-i sâhten-i revzenhâ-i matbah ve me*kel JTU

ve gaymhû ve sıva-i kubbehâ-i mezbûre-, ber-veçh-i maktu' 6 030
10) Ücret-i sengtirâşân, ber-veçh-i maktu' 1 286 zira', fî 2 2 572
11) Ücret-i senghâ-i kemer ve gilvibâ-i mütenevvi'a, ber-veçh-i
maktu* 1276
12) Ücret-i sâhten-i kenedhâ-i âhen ve mismâr-ı köhne 410
13) Ücret-i arabacıyân, berây-i keşîden-i senghâ-i mütenevvi'a,
238 çift: 2017
124 ç ift, f î 10 I 2 40 4 5 çift, f î 5 225
69 ç ift, f î 8 5 52

14) Ücret-i hammalân-ı esb3 berây-i âverden-ı seng-i moloz, *an

kârheng-i mirive esbâbhâ-i l^LJ saire: 1452
a) Be-cihet-i âverden-i moloz, 495 ham i, f î 2,ggo
b) Ee-cilıet-i âverden-i esbâbhâ-i saire 462

15) Ücret-i sefınehâ, berây-i âverden-i sürb ve senghâ-i mütenev­

vi'a ve gayruhû 3648

e l -b â k İ : 3 657
 C. SÜLEYMANİYE ÎNŞAATÎYLE İLGİLİ BÂZI EMİR VE KAYITLARI
ÎHTÎVA EDEN “MECMUA”

Elimizdeki Mufassal Muhasebe Defterlerinin (seri harici bir aylık 44 numaralı

defter dahil) ancak 960 yılının son bir ayı ile 961 yık başından itibaren inşaatın İkmâline
kadar olan devreye âit bulunduğunu ve (camiin temel atma merasiminin 957 yılı Ca.
ayı sonlarında yapıldığı kabul edildiği takdirde) en aşağı 3 sene 6 aylık bir kısım
Muhasebe Defterlerinin mevcut bulunmadığım biliyoruz. Halbuki bu devre, malze­
menin siparişi ve inşaat yerinde- el-altmda hazır bulundurulması için büyük mas­
rafların 12 yapıldığı hazırkk safhasım ihtivâ etmek itibariyle çok mühimdir.
Diğer taraftan, arşivlerimizi tanıyanların malûmu olduğu veçhile, Süleymaniye
cami ve imareti inşaatının devam ettiği 957-964 yıllan zarfında bu inşaatla ilgili olarak
verilmiş bulunması lâzım gelen çeşitli emirleri ihtivâ eden Ahkâm ve Mûhİmme Defterleri
de bugün elimizde seri halinde mevcut değildir ve mevcut olanlar da nâdir bir kaç
ciltden ibarettir. Bu bakımdan bahis konusu devre âit ve Süleymaniye inşaaüyle
ilgili emir ve ferman suretlerini ihtivâ eden bir *cMecmua”mn (iyi bir tesadüf neticesi)
elimize geçmiş bulunması, bu sahada büyük bir boşluğu kısmen doldurmak imkânım
vermiş olması dolayısıyle, ehemmiyet arzetmektedir.
Gerçekten, Topkapı Sarayı Müzesi Hazîne Kütüphanesinde 1424 numarada
“Kavanîn, Ahkâm ve Evâmir-i Hümâyûn suretleri” nâmiyle kayıtlı bir mecmua,
Süleymaniye camı ve imareti inşaatıyla ilgili ve bu bakımdan son derecede mühim
bir takım emir ve kayıt suretlerinin bir araya toplanması suretiyle meydana getirilmiş
bulunmaktadır13.
Mecmuamın esas kısmı 99* uncu yaprağın sonunda bitmektedir. Nitekim kâtibin

18 A ş a ğ ıd a a y r ıc a te tk ik ed ile c e ğ i veçh ile, 13 2 1 x 2 9 , 5 cm . b o y la rın d a o lu p â b a d î

S ü le y m a n iy e c a m i v e İm a re ti in ş a a tın ın u m u m î
m a s r a f ı o la r a k  l i 'n'™ K ü n h ü ’l-a h b â r’d a k a y ­
d e ttiğ i 5 3 7 8a 9 8 0 a k ç e d o ğ ru k a b u l e d ilir v e
e lim iz d e se ri h a lin d e m e v c u t M u fa ssa l M u h a s e b e
D e fte rle rin in b u m a s ra fta n a n c a k 2 6 251 3 9 8 ak çe
g ib i y a n d a n a z ( % 49) b i r k ısm ın ın ta fsilâ tın ı
i h tiv â e ttiğ i d ü ş ü n ü le c e k o lu rsa , M u h a s e b e D e f ­
t e r i e lim iz d e m e v c u t o lm a y a n v e c a m im tem elin in
m e tis im le a tılm a s ı ta rih în d e n itib a re n g eçen b u
ü ç s e n e y e d i a y lık b irin c i d e v re n in v e o n d a n
ev v e lk i t s m tl a p n a w h a z ır la m a z a m a n ın ın e h em ­
m iy e ti d a h a fa z la a r ta r .
k â ğ ıt ü z e rin e g ü z e l b i r sü lü s y a z ı ile yazılm ış
o la n b u M e c m u a , 100 y a p r a k o la ra k n u m a ra la n ­
m ış tır. F a k a t 14, 15 v e 7 4 n u m a r a lı y a p ra k la r
te k r a r ed ilm iş n u m a r a la r la g ö sterilm iş b u lu n m a k ­
ta d ır . M e c m u a c iltle n irk e n 91 -9 8 in c i v a r a k la n
ih tiv â e d e n 8 y a p ra k lı fo rm a n ın 92 v e 97 n u m a ra lı
y a p r a k la n te rs d ö n d ü rü lm ü ş o la ra k d e ste n in iç in e
so k u lm u ş v e o s u re d e n u m a ra la n m ış o ld u k la rın d a n
b a z ı sa h ife le r y e rle rin d e d e ğ ild ir. B u sa h îfe le rin
y e rle rin i b u la b ilm e si iç in a s lın d a olm ası lâ z ım
g e ld iğ i g ib i 9 2 /b ile gff/b, 9 7 /a ile 9 3 /a , g : / b ile
9 7 /b v e g 2 /a ile g8/& n u m a r a lı sah îfelerin karşılık lı
b u lu n m a la n lâ z ım g elir.
42 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

; "- • -' ''-' *\. « • *\ y>. ‘' r­ 'İSiC'ı

: 4*^*•£»l5'’VltfS'.J^Jj^İ
-J^Û^^jjA^&rhöaV .-■:^j\Î^J-^Ar'l»î>';
’ :?^ S i‘i^-!K4M)sfc«§î^İö^‘s^^4^Sii4»üii”
*--•.:' / j 0 ilri . . ^ilrîT^jjjj

“!•’' ^ - ^ ^ i i . ' . ^ / J ' - . :-j£W> . j j f , \ 0 ^ U <* •

j j t & £ f £ })i|iyM^ıi jV’ijw

. ' \ : ' . -- \ ' v V - j - ^ ^ İ î ı
.■£?:.~'.. •>%-.cJ'- ;}&.•■•*.■ •• .♦•*: - İ ^ -? ,.~:
• -jt=sîi\ •'. v '>>••'y.^-. A '. •'- '*r/
,. îsatt- # ' #.. • ;/;. . :;.' •.
İ(^Af«^ıyİ> ’^ - tj
. ’ ^ y X ’^ V ; <Ji j»'j-'V/ îr.»

K ılîşr I I I — M ec m u V d an Örnekler (yp- t6)

' ,: ; . f V f 4-;v .. *
V . ... — ' P 5rTT' '
j Ijfs&i. J&J Ç iV — . tb j , , ^k» » *1»•« jy C r ./ iv tl*>*«"•’

<r Vr- ^ ' ,

•:.|« f t / (J lu > r S ç W î A ->-*^ J '•«ijJ ^.j'û.*. ,ÎA ■ £;V ■• • -l" 1

&**~ *j V-;V»^Â â^ N |i t f i J t w î / < p j W .

-^ j» ■ V c '^ ^ '^ C ^ d P ^ -^ -» '

t p t - r y r r ■»*■"-A^»j 11 *. ğj jA; w» *++jf **W ı'

:- ,3 * j p : -*& - ■^ = e c . ‘ ^ j ü 6 ^ & . ! ? ) '* $

4 # x: •;\)G %?<f - $ Î / V : - İ ? Ş ^ S •:-= > ;V . f e i '

e .* ' -

**/)iSfci “ 1^ »‘ -^ * — J f * *>t » » * > V

.’*'•;VV ' i - * ) J J - J < ^ r ^ * * ^ ^ -»^

Kılifc I V — M ecm uadan örnekler (yp. 15 m.)

 SÜLEYMANÎYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 43

hâlime1si de oradadır ve bu hâtimede bu nüshama yazılması işinin14 [10] 24 yılı

Receb ayının ilk perşembesi ikindi vakti bitmiş olduğunu kaydedilmektedir.
Bu vaziyete göre, Mecmuaya kâtibin hâtimesindea sonra e k le n m iş bulunan
100’üncü yaprağın hakikî yerinin tâyini ehemmiyet kesbetmektedir:
Evvelâ bu yaprağın aynı mecmuaya âit olduğunda şüphe yoktur. Çünki yazı ve
mevzu aynıdır. .Gerçekten, bu yaprağın ön yüzünde ve kısmen arka şahifesinde aynı
kalemle Süleymaniye camiine ve su-yollanna saıfedilen paraların mîkdanm gösterir
kayıtlar yazılmıştır.
Bu suretle nüsha tamam olduktan sonra cilde ilâve edilmiş gözüken yaprağın
arka yüzünde Sultan Ahmed camii inşa edilirken (1018-1026 /1609-1617) binâ emini
tâyin edilmiş olduğundan bahsedilen bir zatın. ismi verilmektedir. Sahifenin sonun­
da yanda kesilen ve bu “mecmua”mn mukaddimesi olması da mümkün bulunan
böyle bir yazının mevcut bulunması ise üzerinde durulmaya değer bir niteliktedir.
Gerçekten, mukaddime tarzında kaleme alınmış olan bu kısım, eğer tam olarak
elimize geçmiş olsaydı, burada tetkik mevzuu olan mukaddimenin Mecmuamıza âit
olup olmadığı ve âit ise, bu mecmuanın kimin tarafından, ne maksatla, nereden ve nasıl
derlenmiş olduğunu ve hangi tarihte kimin elinde bulunduğunu öğrenmenin bizim
için mümkün olabileceğini tahmin- edebilirdik.
Zirâ, Mecmua’nın son sahifesinde bulunan bu “mukaddime” parçası bu hususta
bazı tahminler yapmağa müsait bir şekilde şu malûmatı ihtiva etmektedir:
“Sultan Ahmed Han îbni’s-sultan Mehmed H an ., makarr-ı saltanatları şehr-i
İstanbul’da At-meydam dedikleri mevzicde binasın ferman buyurdukları cami'-i
şerîf ve ma'bed-i lâtifin binası emânetin bu zerreden kemter ve mûrdan abkar hâk-i
pây-ı eshab-ı dâniş ve çarubkeş.. ” l5.
Bu surede ancak bir parçası mevcut olan mukaddimede kendisinin Sultan Ahmet
camii yapılırken binâ emini tayin edildiğini söyliyen zatin, bazı resmî .vesikalardan
ve tarihî kaynaklardan öğrenebildiğimize göre Kalender Efendi veya Paşa isminde
bir zat olması icabeder.
Bu sebeple, eğer bu mukaddime parçası bizim mevcmuamıza âit bulunuyor
ise; kâtibin yukarıda zikrettiğimiz yazısında kaydettiği gibi [10]24 tarihinde tertip
veya kopya edilmiş olduğuna göre, Kalender Paşa’mn Sultan Ahmed camii inşaatında bina
emini bulunduğu bir sırada bu tip inşaat için bir ömek-emirler kitabi olarak kullanılmış olması
lâzım gelir.
Mukaddime parçasının başka bir risâleye âit bulunduğunu kabul ettiğimiz tak­
dirde dahi, Kalender Paşa’ıun Sultan Ahmed camii inşaatındaki Rmînljğj ile mecmu-

Si—ıi üıi j f * (j* jjV i ç jı ı c j j ^ 4i_uıı *»^j i «ı» j ^ jUi M

J*JI nıl J1 j d i l \ 4^1^) »UjJ! 4_j j ü-aoll t^ ' \ *_1*. L^di * t f .J * J £!j '
., ytîujjU- j Jk»-1 j 16

14 T o p k a p ı S a r a z ı M ü z e si A rşiy i D . Ö02i*de (ta h m in e n 1025 y ılın ın 21 C . m a k a d a r o la n )

S u lta n A h m e d c a m ii in ş a a tın a â i t M u h a s e b e
îc ro â H d e fte rin d e “ b in â - i m e z b û re <-mtn tâ y in
b u y u r u la n Ş ık k ı-s â n î D e fte rd a rı K a le n d e r b e n d e ­
l e r i n e v e y a “ m e r h u m K a le n d e r F a ş a ” z a m a n ın a
â i t h e s a p la r d a n b a h se d ilm e k te d ir. B u k a y ıtla ra
g ö re , K a le n d e r P a ş a n ın ı o ı ö G a. in in b a şın d a n
1026 y ılı Z . «inin snm m n k a d a r 8 se n e v e 8 a y
d e v a m e tm iş o la n S u lta n A h m e d c a m ii «np a fa n ria
7 se n e 2 a y g ib i u z u n b i r d e v re sin d e b in a em în liğ i
a k ç e d e n 139 321 857 s in in b u «»rafa z a m a n ın d a
harcandığı anîaplma lffadır.
1B T o p ç u la r K â tib i A b d ü lk a a d ir, T e v â rih i-
 l-i O s m a n (E sa d E fe n d i K ita p lığ m d a k i n ü s h a
N o . 2 151, y p . 1 5 3 /b ) isim li eserin d e, “ Ş e h re m in i
o la n K a le n d e r E f e n d i d e n v e y a “ B i n â n d z t n K a le n d e r
E fe n d i ” d e n b a h se tm e k te d ir.
44 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ

amTEiTi tertip veya kopya ediliş tarihleri arasındaki uygunluk dolayısiyle, bu mecmuanın
yine aynı maksatlarla inşaatçıların eli-altında bulunmuş olması ihtimali daha fazla
azalmaz.
Bu gibi âbidevî binaların inşaatının teşkilât ve idaresi ile işçi ve malzeme tedârik ve şevki
işlerinin ortaya koyduğu meselelerin vaktiyle, nev’inin çok muvaffak bir örneği olan
Süleymaniye camimin inşası sıralarında, ne şekilde halledilmiş ve ne münâsebetle, kimlere
ne tarzda emirler yazılmış olduğunu göstermek itibariyle Mecmuamızın aynı meselelerle
62 sene sonra karşı karşıya bulunan Sultan Ahmed camii inşaatının idarecileri için
türlü pratik faydalar sağlamış olacağı muhakkaktır.
Kıymet ve mâhiyetini okuyucularımıza îzah etmeğe çalıştığımız “Mecmua”mızın
ihtivâ ettiği Süleymaniye cami ve imareti inşaatıyle ilgili hüküm ve kayıtların husu­
siyetlerinden ve dolayısiyle kendilerine emsâlsiz bir değer bahşeden cihetlerden birisi
de, bu hükümlerin münhasıran, elimizde mevcut Mufassal Muhasebe Defterlerinin
tutulmağa başladığı 961 yılından evvelki devirlere, eski bina emini Hüseyin Çelebi zamanına
ait bulunmalarıdır16. Halbuki, yukarıda belirttiğimiz gibi, elimizde bulunan ve 165 lik
muntazam bir seri teşkil eden defterler bina emini Sinan Beğ devrine âit bulunmaktadır.
Gerçekten, mecmuamızda mevcut bulunan kayıt ve hükümlerin âit oldukları
tarihlere göre dağılımı şöyledir:
Mecmuamızda hemen hemen hepsi Süleymaniye cami ve imareti inşaatı ile
ilgili 311 kadar kayıt veya hüküm sureti mevcuttur17. Bunlardan yalnız 2 si 956
yılının ortalarına âittir. Fakat, tarihsiz olan diğer 60 kaydın içinden bir çoklarının
aynı yıla âit bulunması da mümkündür. Geriye kalan kayıtlardan 106’sı 957, 64’dü 958,
47*si 959 ve 32 tanesi 960 yıllarına âittir. Bu hale, göre “Mecmuamdaki kayıtların
t a m a m ın ın inşaatın elimizde Muhasebe Defteri bulunmayan devresine âit bulunuşu,
onlara hakikaten ayn bir kıymet bahşetmiş olmaktadır.
Diğer taraftan, bu kayıtlar içinden bilhassa emir ve hüküm şeklinde bulunanların
Mufassal Muhasebe Defterlerinde mevcut bulunmasının esasen âdet olmayışı ve arşiv­
lerimizde mevcut Mühimme ve Ahkâm defterleri serilerinde ise bu senelere âit ciltlerin

19 K o c a N işa n c ı lâ k a b ı ile ta n ın a n C elâ l-zA d e M u fassal M u h a s e b e D e fte rle rin in 126’m o -

M u s ta fa 'n ın T a b a k a a ftT l-m e m â lik ’in d e , S ü le y to a -
n iy e ç a m îın în ggö ta r ih in d e in ş a a tın a b aşlan m a»
s ıııı m ü t e â b p H ü s e y in Ç e le b i'n in b in a em in liğ in e
tâ y in in i ş u şe k ild e a n la tm a k ta d ır : “ B in a h id e m â ü
'a te b e - i -’âle m p e n a h h u d d â m ın d a n . . H ü se y in
Ç e le b i k i m e ş â h lr-i e rb â b -ı s a 'y -î c e m îld c n s â h ib -i
fe râ se t, fû n û n -1 k a v d id -i k û llİy y d t-t em d ru t’d c z î-d irâ -
y e td ir, u m d r-t b in d oe m a â r if a n u n re ’y -i *avâüf-
â r â s ın a te fv iz b u y u ru lu b le v a z ım v e m ü h im m a t
n e ise v e ta h s il e m r o lu n d ı" . Ü n iv e rs ite
K ita p lığ ı N o . 5 9 9 7 , y p . 4 2 1 /a.
A ş a ğ ıd a k i k a y ıtta g ö rü leceğ i ü z e re 5 5 4 -9 5 5
m a l! y ılı b ü tç e s in in m a s ra fla r b ö lü m ü n ü n te slim a t
k ıs m ın d a k e n d is in e 4 50 0 00 a k ç e verilm iş b u lu n ­
d u ğ u ta s r ih e d ile n , Ş e h z â d e ra im i in ş a a tı c m în î
H ü s e y in B e y in d e S ü le y m a n iy e c a m ii in ş a â ü n m
-m tn î H ü s e y in Ç e le b i o lm a sı lâ z ım g e lir:
“ T e s lim b e -H ü se y in B eğ, ca n c c m a 'a t-ı M ü te ­
fe rrik a , e m în - i b in â -i c a m i'-i c e d îd d e r-m a h rû se -i
İ s ta n b u l. B e -c ih e t-i ih râ c â t-ı b in â -i e m în -i m ez-
b û r : 4 5 0 0 0 0 ” . tk t is a d F a k ü lte si M e c m u 'a s ı, c ilt
19, s. 2 54.
s ın d a (yp . 15 /a) d a E m în -i s a b ık o la ra k H ü se y in
Ç e le b id e n b a h se d ilm e k te d ir. Y u k a r d a a y n e n k a ­
y ıtlı “ H " n u m a r a lı M u h a s e b e îe m â li C e tv e lin d e
“ 1” n u m a r a d a d a esk i b in a e m in i H ü s e y in Ç eleb i
ism i k a y d e d ilm iştir. 19 Ş . 9 60 ta rih li b i r h ü k ü m d e
H ü s e y in Ç eleb i’n i n h â l â b in a am în i o la ra k z ik r
ed ilm iş o lm a sı d e k e n d isin in b u v a z ife d e 9 60 y ılı
s o ııla rm a k a d a r k a ld ığ ın a d e lâ le t e tm e k te d ir
(N o . 231).
17 B u v e s ik a la rd a n e m ir v e fe r m a n şeklînde
o la n la rın h e m e n h e p s i ile M u h a s e b e n o tla rın d a n
m a n g la n r lın lm a l a n m fim lriîn p la n la n man 25O k a -
d a n k a y ıt h a lin d e eserim izin m e rin le r k ısm ın d a
n e şre d ilm iştir. G e riy e k a la n la r b iz im iç in h e rh a n g i
b i r şek ild e k ıy m etlen d irilm esi m ü m k ü n o lm ay an ,
d a ğ v n k ve n o ksa n b a z ı k a y ıt p a r ç a la n d ır .
D iğ e r k a y n a k la rd a n çık a n lm ış o la n k a y ıt­
la r d a n fark lı o la ra k “M e c m u a ” d a n a ld ık la rım ız
y a ln ız y a p ra k n u m a ra s ı (yp.) ile zik redilm iş, s e ri
h a lin d e k i M u fa ssa l M u h a se b e D e fte rle rin d e n ç ık a­
rılm ış o la n k a y ıtla r d a ise “ D E ” r ü m u z ı ile d e f ­
te r n u m a ra s ı d a v e rilm iştir.
 SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINA AİT MUHASEBE DEFTERLERİ 45

zayi olmuş bulunması, mecmuamızın ihtivâ ettiği hüküm suretlerinin, bizim için bugün
ebedî olarak kaybolmuş olan, inşaat hesablan ile ilgili bir kısım arşiv vesikalarının
boşluğunu kısmen doldurmak imkânını sağlamış bulunmaktadır.
Bu bakımdan muhteviyâtmm büyük bir kısmım, yalnız ayn bir tertibe sokarak,
bu eserin sonundaki “Kayıtlar” kısmında aynen neşretmiş olduğumuz “Mecmua”-
mızı Türk Yapı ve Yapı Malzemesi Tarihi için kıymeti büyük bir kaynak farz ve
kabul etmek mümkündür, İnşaatın Hüseyin Çelebinin emînliği zamanına ait birin­
ci devresinde geniş ölçüde stok edilmiş olan çeşitli malzemenin hangi yollardan,
kimler tarafından tedârik ve sevk edildiğini, miktar ve fıatlannı ve bu devrede yapı­
lan işlerin mâhiyetim ancak bu “Mecmua” sayesinde öğrenebilmekteyiz.
Mecmuamızın ihtivâ ettiği hüküm ve kayıtların asîiyetinden şüphe etmek için de
bir sebep mevcut değildir. Bu hükümler diğer kaynaklardan elde ettiğimiz bilgiler ile
daima âhenk halindedir. Bu hususta bir kanaate varmış olmak için 13 numaralı
kayda ilâve ettiğimiz taban notu ile 25-27, 46 ve 490-492 numaralı kayıtların
karşılaştırılması kâfidir.
Mecmuamızı tertip edenlerin Süleymaniye Külliyesi inşaatıyle ilgili hüküm ve
muhasebe kayıtlarından derledikleri örnekleri bu inşaatın münhasıran Hüseyin Çelebi*nin
bini, emini olduğu ilk devreye (956-960) âit olanlar arasından seçmiş olmaları ve
Sinan Beğ’in. emînliği devrine (961-966 senelerine) âit hiç bir kaydı tanımamaları üzerin­
de durulmağa değer bir mesele teşkil etmektedir.
Bu hale nazaran, onların bu hüküm suretlerini toplamak için o zaman hükümet
dairelerinde tam seriler halinde mevcut Mühimme ve Ahkâm defterlerinden doğrudan
doğruya faydalanmış olmaları, ve yalnız ilk devre âit muhasebe defterlerini görmüş
bulunmaları lâzımgeîir. Aksi takdirde 961-966 senelerine âit emir ve fermanlardan da
örnekler seçmiş olmaları icab ederdi. Şu halde bu mecmuayı teşkil eden vesikaların
sadece Hüseyin Çelebinin bina eminliği zamanına âit Muhasebe Defterleri ile resmi muhaberatı
tâkifi ve örnekler kopye edecek bir durumda olan ve 960 y ılı sonlarına doğru emin Hüseyin Çelebi
ile birlikte mevkiini kaybetmiş bulunan bir memur tarafından toplanarak abidevî inşaat işleri
için bir örnek - emirler dergisi olarak elden ele geçerek ve biri birinden kopye edilerek
Sultan Ahmed camii inşaatı emini Kalender Paşa zamanına kadar geldiği kabul edilebilir.
D) SÜLEYMANÎYE GAMI VE İMARETİ İNŞAATI İLE DOĞRUDAN DOĞ­
RUYA İ l g i l i o l m a d ik l a r i h a l d e ü c r e t v e m a l z e m e f iy a t -
LARIYLE İNŞAAT İŞLERİNİN FİNANSMANI VE TEŞKİLATLANDIRIL­
MASI HUSUSLARININ VE İNŞÂAT ÂLET VE VASITALARIYLE MAL­
ZEMESİNİN ZAMAN VE MEKÂN İTİBARİYLE ARZETTlKLERl DEĞİ­
ŞİKLİKLERİ MUKAYESEYE YARAYACAK ÖRNEKLER

I. 894-897 tarihleri arasında kal5a, cami, kârvansaray.. inşaatı ve türlü inşa

maİ7p.mesinin tedarik ve şevki ile ilgili olarak, İstanbul’da Belediye Kütüphanesinde,
M. Cevdet yazmaları arasında 0.91 numarada bulunan bir Muhasebe defterinden alın­
mış olan (No. 544-560) kayıtlar ve Bursa Evkaf Muhasebesi Defterlerinden çıkarılmış
bulunan bazı inşaat hesaplan (No. 561-564).
II. Başvekâlet Arşiv Umum Müdürlüğünde Mâliyeden Müdevver defterler ara­
sında 523 numarada kayıtlı bulunan defterden alınmış olan 944 tarihli bir kayıt
(No. 565).
III. Başvekâlet Arşiv Umum Müdürlüğünde Mâliyeden Müdevver defterler
arasında 55 numarada kayıtlı bulunan ve her türlü inşaata âit muhasebe cedvellerini
ihtiva eden bir defterden alınmış olan 951-952 tarihli kayıtlar (No. 566-573).
 Î k İncİ B ölüm

İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHLERİ,

İŞ-NİZAMI VE ÇALIŞMALARIN SEYRİ İLE
ALÂKALI MESELELER

I. İNŞAATIN BAŞLAMA TARİHÎ

Süleymaniye camii ile imarete dahil muhtelif binaların inşa tarih ve müddetleri
lâyıkıyle ve kat’î bir şekilde belli değildir. Kapı kâtibeleri mevcut bulunmıyan diğer
binalar şöyle dursun, kapısında inşaatın “iptidâ” ve “intiha55 tarihlerini ihtivâ eden
bir kitabesi bulunan camiin bile, inşasına başlanış ve bitiriliş tarihleri ihtilâflıdır.
Bu ihtilâflar, kısmen inşaata başlayış ve bitirme tâbirlerini anlama tarzından
çıkmaktadır. Meselâ, camiin inşâ edileceği sahanın kazılmağa başlanması veya temel­
lerin hazırlanmış bulunmasıyle inşaatın daha ilerlemiş bir safhasında mihrâbın temeli­
nin atılması.. gibi bir-birinden farklı merhalelerin inşaatın başlanmış olması için kâfi
bir alâmet farz ve kabul edildiğine göre, işe başlama tarihi müellife göre değişmektedir.
Aynı şekilde, cami inşaatında pek mühim bir merhale olan kubbenin kapanması
tarihini inşaatın bitme tarihi olarak kayıd ve kabul etmek mümkün olduğu gibi, cami
içinde padişah ve maiyyetinin de hazır bulunacağı bir Cuma namazının kılınması
merasimini inşaatın tamamlanması tarihi olarak kabul etmek de câizdir.
Elde mevcut tarihî kaynaklardan ' Hbtidâ55 ve “intihâ55 tarikleri çok defa bu hususlar tasrih
edilmeden nakil ve kayıt edilmiş olmaları iltibâslara ve indî yaklaştırmalara yol açmakta, zuhûl
ve kopya hataları da mevcut vuzuhsuzluğu büsbütün arttırmaktadır.
Bu mühim .meselelerin kat’î olarak hallinde elimizde mevcut Muhasebe Defter­
lerindeki kayıtların işe yarayacağı şüphesizdir. Meseleyi lâyıkıyla vaz ve münakaşa
etmiş olmak için, evvelâ camiin şadırvanlı taş avluya açılan büyük iç - kapısının üzerinde
meşhur Haşan bin Ahmed Karahisari hatüyle yazılmış olan kitâbenin tarih kısmım kay­
dedelim :
«İ j î j o '*-** j djVİ O
J £} Jİ

Kitâbenin bu kaydına göre, camiin inşasına 957 senesi Cemâziyel-evveJî’nin evâ-

hirinde (yâni bu aym 20 sinden sonra gelen günler içinde) başlanmış ve 964 yılı Zilhiccesi
evâhirinde inşaat sona ermiştir.
Bu tarihlerin doğru olması lâzım gelir. Fakat, herhalde inşaatın başlama ve hitâma
erme zamanlarım anlayış tarzındaki farklılıklardan dolayı, c lî ve Celâl-zâde gibi mu-
48 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ

âsn**ye bu hususta vukuflarından şüphe câiz okrayan tarihçiler bile kitabedeki bu tarih­
leri biraz farklı olarak nakletmişlerdir. Meselâ, ‘Âlî, Künhifl-akbâr’m.da.1 şu ifadeyi
kullanmaktadır:
"Bu cümlenin pay-best-i binasına 956 senesinde mübâşeret olunub 64 senesine varınca
hezâr zahmetle itinâm olundı ki rûzmerre binden ziyâde neccâr ve fa'âl mütevâlî ve
lâ-yezâl sarf-ı makdur etmişlerdi".
Bu suretle cami kapısındaki kitâbeden farklı olarak inşaata babama tarihini
957 değil, 956 olarak kayıt ve kabul etmiştir. *Âşık Çelebi (Trabzonlu Mehmed bin
Ömer) de Menâzırtfl-cavâlim isimli eserinde2 "Cami'-i fazîm ve ‘âlî ve m a‘bed-i
vâsic binasına sene sitte ve hamsın ve tis'a mi’ede (956) şurûc o lu n u b .d iy e re k
‘Âlî’ye iltihak etmiştir. Peçevî de inşaatın iptidâsını 956 ve intihâsmı 964 olarak
göstermiştir3.
Celâl-zâde Mustafa ise, Tabakatü’l-memâlik ve Derecâtü'l-mesâUk isimli eserinde4,
cami kapısındaki kitâbe kaydına uygun olarak ve onu daha fazla tavzih ederek, 957
yılının Cemaziyelevvelİnm (evâkirindeki) 2T inci perşembe gününü (13 Haziran 1550) temel
atma merâsiminin yapıldığı tarik olarak kayd ve tasvir etmektedir. Fakat, bu münasebetle
vermiş olduğu aşağıdaki izahlar ile, temellerin kazılması ve merâsimîe mihrâba temel
konmasından önce temellerin zemin seviyesine çıkarılması için yapılan çalışmalara çok
zaman evvel başlanmış olduğunu da göstermiştir:
Mimar Sinan "fermân-ı cihanmutâ* ile cami‘-i celflü’ş-şânm vaz‘-ı makbûl ve
matbû‘ üzere resm ve tarhını ihzar eylemişlerdi. Tevsî'-i dâire-i meydan idüb ol makam-ı
cennet-âbâd ve ferş-i firdevs-bünyâdı tertîb ve tenzil eylediler, Câmi'-i şerifin resmini
meydân-ı z&nîne nakş ve bast eyleyüb sanayici hendesede mahir kâmiller tâyin idüb esas-ı se*â-
iet-iktibas kazılmağa emr itdiler. ‘Amele-i çâbük-dest ve seng-şikest zemân-ı yeslrde
tecvîf-i zemin idüb külüng-i hacer-me ‘âş ile hâk-i pâki kal‘ü tıraş itdiler.
Temel emri temâm olup temhîd-i esasa kabiliyet ve isti'dâd geldikde mehere-i erbâb-ı
takvim ve nücûm bir sa,*at-i sa<d ihtiyâr eylemişlerdi. Sene seb'ave hamsin ve tista mi3e
Cemâziye’l-evvelininyirmiyedinci hamîs-i meymenet-enisgününde” Padişah ma ‘iyyeti ile beraber
inşaat yerine geldi ve orada "müctemi* bulunan umum fukara ve muhtâcîne ebvâb-ı
hasenât ve tasaddukaü meftûh idüb mâl-i bî-kerân in ‘âm ve ihsân idüb sürü sürü fevc
fevc koyunlar, koçlar kurban eylediler” ve tâyin edilen saat gelince, padişahın emriyle
Şeyhülislâm Ebu’s-sıfûd Efendi “Câmi-i cennet-me’âbın esas-ı mihrâb-ı meymenet-nisâbmı
dest-i mübarekleri ile koyub binâya ibtidâ eylediler".
Celâl-zâde’m n bu ifadesinden anlaşılacağı veçhile, 957 yılı Ca. inin 275nci perşembe
günü (13 haziran 1550) yapılmış olan bu açılış merasimi3nden çok zaman evvel inşaat
sahasının hazırlanması işi başlamış ve hattâ binanın temelleri muayyen bir seviyeye
ulaşmış bulunuyordu.
Bu vaziyete göre, binaya başlama tarihi olarak  li’nin bildirdiği 956 yılı kaydının
bile, çok zaman evvel başlamış olan temelleri hazırlama işinin ancak son safhalarından birine
dit olması lâzım gelir.

1 t j * jjjl j »br** c f j
1 İ s ta n b u l Ü n iv e rsite si K ita p lığ ı T . Y . N o . 9 İ s ta n b u l 1283, s. 424.
5959) y p - 3« /fa * * İs ta n b u l Ü n iv e rsite si K ü tü p h a n e s i, T . Y .
* S ü le y m a n iy e K ita p lığ ı, H a le t E fe n d i K ita p ­ N o . 5 9 9 7 , y p . 4 2 0 /b .
la r ı , N o . 6 ı 6 , d i t I I , y p . 4 0 /a .
 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME. TARİHİ 49

Nitekim, Evliya Çelebi de zeminin kazılması ve temellerin hazırlanması işinin

muhtelif safhalarının çok daha uzun sürmüş olan çalışmalara ihtiyaç gösterdiğini
kendisine mahsus mübalâğalı üslûbu ile nakl ve hikâye etmiştir.
Ona göre, toprağın açılması ve taşların parçalanması için üç sene çalışılmış ve
pek sağlam bir şekilde inşâ edilmesine itinâ edilmiş olan temellerin toprak yüzüne
çıkması da ayrıca üç senelik uzun bir çalışmayı icabettirmiştir5. Her halde temellerin
iyice oturması için olacak, ayrıca bir sene de beklendikten sonra, yukanda nakledilmiş
olan ve inşaata başlama merasimine tekabül ettiği anlaşılan “vaz-ı mihrâb” merasimi
yapılmıştır. Evliyâ Çelebi’nin cami inşaatının başlaması ile ilgili ifadesi aynen şöyledir:
“ Sene 951 tarihinde inşasına şurûc olunub sene 963 tarihinde tamam bulmuştur
k i.. Cemi' memâlik-i Al-i Osman’da ne kadar bin üstâd-ı kâmil, bennâ ve 'ammâl
ve sengürâş ve mermer-ber (?) var ise cem' idüb üç sene kâmil üçbin pay-beste forsa
pâyzen temelini kar‘-ı zemîne indirüb, tâ bu mertebe kah-ı zemine varınca hafi*
idüb andan, esasına rıhtım bina ile üç senede veck-i arza esas-ı binâ çıkub zâhir oldu. Anda
bir sene hâli üzre durub gayri esaslara ve gûnâgûn sengleri tıraş etmeğe mübaşeret ittiler.
“Bir sene sonra Sultan Bayezid-i Veli’nin mihrâbı peresesine göre vaz'-ı mihrâb
olunub cevânib-i erba'asında hâ’idlerin kubbe giriftlerine vannca üç senede kâmil ittiler.
Andan çâr-pâye-i kavi ve metin üzre kubbe-i 'âlîyi binâ ittiler hakkaa ki bu cami'
bir puşte-i 'âlî üzere mebnî olmakla temelini ibtidâ tâ Tahtakal'a önündeki şedden ve
Siyavuş Paşa Sarayı şeddinden ve Yeniçeri Ağası şeddinden ve Küçükpazar sahnncı
şeddinden ve Ağa mektebinden ve tavhane ve imâret ve kurşunhâne ve bîmarhane
tarafları sedlerinden cümle Süleymaniye Cami'inin temelleridir ki bu veçhile cami'-i
'âlî metânet bulmuşdır” 6

Bizim bu eserde tanıtmak istediğimiz kaynaklarda da camiin inşaatının başlama

tarihini vuzûhla meydana koyacak malûmat, maalesef, mevcud değildir. Çünki elimiz­
deki seri halindeki Muhasebe Defterleri, hicri 961 yılı M. ayından itibaren 966 senesi
Ş, uun 18 ine kadar olan 5 sene ve 7,5 aylık bir devre âittir. Halbuki, cami kapısındaki
kitâbe kaydına ve Celâl-zâde’nin yukarda naklettiğimiz ifâdesine göre, 957 yılı Ca.
inin 27*inci perşenbe günü yapılmış olan mihrabın temelini atma (vaz'etme) merâ-
simini (imârete âit hamam, kârbansaray, tâbhane gibi diğer binalardan ayrı olarak)
yalnız cami inşaatına hakikî bir başlangıç tarihi olarak kabul ettiğimiz takdirde dahi,
bu inşaatın başlamasından en aşağı 3 sene ve 6 aylık bir kısmım ihtiva eden zamanlara
âit Muhasebe Defterleri elde mevcud değildir. 957-960 tarihleri arasındaki devre âit
olarak bazı emir ve ferman ahretlerini ihtivâ eden “Mecmu ca”yı (yukarda, s. 41-45’de

8 S ty â h a in â m e , c ild I , s. 149, 157. o la n b ir u s ta n ın b iz e n a k le ttiğ in e in a n m a k lâ z ım

8 E v liy a Ç e le b i’n in b a h s e ttiğ i v e ç h ile d o ğ u v e
k u z e n d e y a m a ç la r ü z e rin d e im a re te â i t b in a la rın ,
te r a s la r teşk il e d ile re k k a d e m e li b i r şe k ild e b in a
ed ilm e si b i r h a y li z a m a n a lm ış o lsa b ile , c am iin
işg a l e ttiğ i d ü z e y z e m in in in sa ğ la m o lm a sı do lay ı-
6iyle te m e lle rin ç o k d e r in k a z ılm a s ın a v e u z u n
z a m a n s a r f ın a lü z u m k a lm a d ığ ı ta h m in ed ilm ek­
te d ir.
V a k tiy le te m e lle rin k o n tro lı işle rin i i d a r e etm iş
g e lirse ; c am iin te m e lle rin in v a z iy e tin i te s b it iç in
so n z a m a n la r d a a ç ıla n b ir k a ç so n d aj k u y u su n d a n
e ld e e d ile n n e tic e le re g ö re , te m e lle rin d e rin liğ i
b i r ç o k y e rle rd e 6 ,2 0 m e tre d e n a şa ğ ı in m e m e k te d ir
v e 2 0 s a n tim k a lın lığ ın d a h o ra s a n lı b e to n b i r
rıh tım d a n s o n ra , m eşe ıs k a la la r kon m u ş, s m e tr e
yük sek liğ e k a d a r 3 s ıra o d -ta ş ı ile v e g e riy e k a la n
kısım (g ittik ç e d a ra ltıla ra k ) k ttfek e ta ş ı ile ö rü l­
m ü ş b u lu n m a k ta d ır.
50 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ

“ C” ' rümıızı ile tanıtılmış olan kaynağı) ise zenginlik ve sağlamlık bakımlarından
bahset tığimiz Muhasebe Defterleri ile mukayese mümkün değildir.

Gerçekden, inşaatın başlama tarihini k atcî olarak tâyin ve işlerin ilk senelerdeki
seyrini tâkip bakımından bu “Mecmua”nm ihtivâ ettiği kayıtlar çok dağınık ve kifa­
yetsizdir. Bu sebeple, camiin temellerinin kazılıp hazırlanması işinin oldukça ilerlemiş
bir safhasında temel-atma merâsiminin nasıl yapılmış olabileceğine dâir, çoğu başka
inşaâta ait olmak üzere elde mevcut diğer bâzı bilgilere dayanarak, bir takım tahminler
yapılabilmektedir:
Bu hususta evvelâ, temel-atma törenlerinin yapılış şekli hakkında İstanbul’da
jVtfr-ı Osmaniye camii inşaatı (Hitamı H. 11-1-1169) 7 dolayısıyle verilen malûmatı kısaca
hatırlatalım.
Bu camiin temellerinin kazılmasına, 1161 L. ayının 14’üncü pazartesi günü baş­
landıktan sonra, 3-4 ay müddetle her gün 1 000’i mütecâviz rençber, 300 den fazla
lâğımcı, 200 dıvarcı ve 50 den fazla neccâr çalıştırılmıştı. Müteâkıp sene içinde,
temel-atma merâsiminin Safer ayı girmeden evvel yapılması arzu edildiğinden, temel
kazma işinin bitmesi beklenmeden inşaat sahasının ortasında “bostan kuyusu” gibi
“kılağuz” kazıldı ve müneccimler tarafından bir “ eşref-saat53 olarak seçilmiş olan
1162 yılınm 29 M. cumartesi günü saat 6.30 da devlet erkim ve ulemânın buzûruyle
merâsim yapıldı. Tören esnasında, duâdan sonra Sadrazam temel kuyusuna bir avuç
altın saçtı ve bina emini ile, mimar ağa’yavebina kalfası’na hil'atlar giydirdi. Şeyhlere
ve ameleye hediyeler dağıtıldı ve kurbanlar kesildi8.

Yine Nûr-ı Osmaniye camii inşaatında kâiib olarak çalışmış olan Ahmed Efendi’nin.
naklettiğine göre, temellerin kazılması işine bu merasimden sonra da hararetle devam
edildi:
Her gün 30 katar katır, 40-50 katar eşek ve beygir, temel hafrîyâtmdan çıkan
toprağı denize veya Fazlı Paşa Sarayı ile Cinci Meydam’na taşıyordu. Bu suretle, 22
arşın derinliğe inildikten sonra zemine demirli büyük kazıklar kakılıp kireç ve korasan ile
moloz taşından bir rıhtım bina edildi ve binaya gerekli sağlamlığı verebilmek için, hususî
bir şekilde hazırlanmış olan ayaklar üzerine kemerler örülerek bir nevi sahrmc inşa
edildi. Yer-yüzüne çıkmağa dört arşın kalıp od-taşmdan temeller örülmeğe başlandığı
zaman 1162 yık Ş. ayının 13’ü olmuş ve bu suretle temellerin kazılmağa başlamasın­
dan 10 ve temel-atma merasiminden 6,5 ay kadar bir zaman geçmişti.

7 Tarih-f Cami'-i Şerîf-i Nûr-ı Osman!, Tarih-i ( İs ta n b u l, B a şv ek âlet A rşiv i, K â m il K e p e c i ta s ­

Osmanî Encümeni Mecmuası ilâvesi, 2335-1337,
s. 8.
8 İnşaatın diğer merhalelerinde olduğu gibi,
temel-atma merâsiminde de kurban kesmek ve
mimar ile bina eminine hil'atlar giydirmek âdetti.
35 Ş. 976 tarihli bir Muhasebe Defterine göre o
sırada Edirne’de inşasına başlanmış olan Selimiye
camiinin temel-atma merâsiminde Mimar Sinan’a
serdserden yapılmış bir kat mîrahurî elbise hediye
edilmişti:
" In ‘âm be-Sinan Ağa ser-micxnarân-ı Hassa,
d cr-vd kt-i n ih â d tn -i eıâ s-t b in â -i c im i(- ı şerîf-i hazret-i
Padişah-ı ‘âlem-penâh der Edime: Câme-i mîra-
hurî, ‘an serâser 1 sevb, be-dest-i Mebmed ‘ulûfel”
n i f i N o . 1767).
T e m e l- a tm a m e râ sim i v e b e n z e ri tö re n le rd e
k u r b a n k e sm e k d e a y n ı şe k ild e â d e t id i:
9 9 9 ta rih in d e S a r a y b u m u 'n d a S ın a n P a ş a
k ö şk ü in ş a e d ilirk e n te m e lin d e 8o’e r a k ç e d e ğ e rin d e
6 0 k o y u n ile 45 0 ’ş e r a k ç e d e ğ e rin d e 7 ö k ü z k esil­
m işti. (B aşv ek alet A rşiv i, M â liy e d e n D e v re d ile n
D e fte rle r N o . 2 917, s. 114)
S u lta n A h m e d ra m ii in ş a a tın d a d a m u h te lif
v esilelerle c e m 'a n 2 07 84 0 a k ç e d e ğ e rin d e k u r b a n
kesilm iş o ld u ğ u b u r a m im în ş a â tm a â i t m u h a s e b e
d e fte rle rin d e n a n la ş ılm a k ta d ır. Y a ln ız c a m iy e
g e tirile n s u y u n a k ıtılm a sı m ü n â se b e tiy le b e h e r i
140 a k ç e k ıy m e tin d e 100 k o y u n k esilm iştir. ( T o p -
k a p ı S a r a y ı M ü z e si A rşiv i D . 8021)
 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ 51

Sultan Ahmed camiinin inşaatının ilk devirleri hakkında verilmiş olan bilgiler de
bu gibi vesilelerle yapılmakta olan törenlerin mâhiyeti ile ilk çalışma günlerinin havasını
ve belli-başlı iş sahalarını aydınlatmak bakımından dikkate şayandır:
Bu malûmata göre, camiin mevkii seçilirken bu yerin sokakların dar ve ziyadesiyle
meskûn bir mahal olmamasına dikkat edilmişti. Bu suretle, bina malzemesinin nakli
içinin ve inşa faaliyetinin civar halkını ziyadesiyle tazyik etmesi, yolların tıkanması
ve yapılması zarurî görülecek istimlâkler dolayısıyle mamur bir sahanın yıktırılması
gibi.. mahzurlar önlenmek istenmiş ve “bir mescid yapılmak ile bir nice kalb yıkılmak”-
dan çekinilmişti ®.
Bu sebeple, At-meydanındakı saraylarla mirî anbar ve bazı dükkânların satın
alınarak yıktırılması işi uzun sürmedi. 1018 yılırım Zilkadesi başında bu binaların
yıkılarak sahanın açılması ve şantiye için lüzumlu malzeme depolan, demirci ve nec-
cârlara mahsus atölyeler, idareciler için hususî daireler.. gibi tesisler vücude getiri­
lerek iki ay kadar bir zaman sonra (1019 yılı başında) devlet büyükleri ve kalabalık
bir halk kütlesinin huzuruyle temel kazma işine merasimle başlandı910.

* *

Âbidevî binaların inşaatına başlamadan evvel bu binaların bir plân veya maket’inin
zarûret bulunduğundan, Süleymaniye camii ile imarete dâhil
fra^ rlfln rm s o lm a s ın a,
binaların da önceden birer plânının resmedilmiş olması icab eder.
Benzeri plânlan bulmak maksadıyle Topkapı Sarayı Arşivinde yapılan araştırma­
lar, maalesef tatmin edici bir netice vermemiştir. Gerçekten, şimdiye kadar ele geçen
basit ve ehemmiyetsiz bir kaç resim ve krokinin (dosyalarından çıkarılmış olduklan için)
tarihlerini tâyin etmek mümkün olmadığı gibi, çok daha sonraki devirlere ait olmalan
lâzım gelen bu örneklerden Süleymaniye’ye veya Mimar Sinan devrine âit plânların şekli
ve prensipleri hakkında tam bir fikir edinmek imkânı yoktur u .
Fakat, bu plânların bugün elimizde olmayışı onların esasen mevcut bulunmadığım
daisbatedemez.Buhusustaenbüyük delilimiz, Süleymaniye cami ve imareti için satın
aln-mna bulunan malzeme arasında “kâmâme-i mimar”, “kârnâme-i medrese”, veya­
hut "resm-i binâ” için kâğıt satın alınmış olduğuna dâir kayıtların mevcut bulunması­
dır. (krş. No. 461-463, 465, 467-468).
Bu vesikalarda kullanılan “kâmâme” tâbirinin açık bir şekilde plân veya resim
manâsına geldiği bilinmekte ve bu suretle basit bile olsa bazı plânların mevcut bulun­
duğu anlaşılmaktadır. Fakat, mühim olan mesele, bu plânların ne dereceye kadar taf-

9 M u s ta fa S â ft, Z ü b d e tü ’t-te v â rih , T o p k a p ı m e y d a n d a â b - ı z ü lâ l c a r î o ld ı v e d a h i b in a n â z ın

s a r a y ı, R e v a n K ö ş k ü k ita p lığ ı, N o . 1304, y p . s ı .
10 " D a h i h e r c â n ib d e n h a y ır d u l l a r o lu b
v e y e n iç e ri o ca ğ ı b i r u ğ u r d a n ımeri’le r ittile r. İs ta n ­
b u l A ğ a sı ‘a cem i o ğ la n la rı v e ü ç g ü n B ö lü k h a lk ı
g ü r u h ile h a z ı r o lu b to p r a k ç e k e rle rd i v e z iy a fe tle r
o l u r d u . V e sd ir K a p u -k u lla n b ir n ic e eyyâm im ecü cr
ittile r . B a 'd e h u te ıs â n e d e n b in d e n z iy a d e e sirle r
v e r e n e b e r le r b i n a d a h iz m e t id e rle rd i. V e z ir
A h m e t P a ş a s a r a y ı b i r m ü b a re k m a k a m o lm a ğ ın
â h rr-ı k â r i b a d e tg â h o ld u v e s u -n â z ın ve n e /e rd lı
ta 'y ittile r , ç e h r-i İsta n b u l’d a y o lla r ın td m ir ittile r ,
K a le n d e r E fe n d i v e h u d d â m la r o d a la rın d a k a r a r d a .”
T o p ç u la r K â tib i A b d û lk a d ir, T e v â rih -i  l-i O s­
m a n , E s a t E fe n d i K ita p lığ ı N o . 2 151, y p . 21.
T o p k a p ı S a ra y ı M ü z e sin in eski M ü d ü r ü
T a h s in ö z , b i r y a z ıs ın d a b u m e ra sim d e p a d iş a h
ta r a f ın d a n TmjlnmlaTi k a z m a n ın m ü z e ’d e te şh ird e
o ld u ğ u n u y a z m ış tL
11 T o p k a p ı S a ra y ı A rşiv in d e b u lu n a n b i r ka­
s ım b i n a p la n la n y ü k se k m im a r B eh çet Ü n sa l
ta r a f ın d a n in c e le n m iş tir : G ü z e l S a n a tla r A k a d e ­
m is i D e rg isi, C ilt I , s. 1 6 9 - ıg 7 (İs ta n b u l 1963).
52 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTMETARİHÎ
silâtlı ve sahih olarak çizildiği ve muayyen nisbetlerle ölçüleri oldukları gibi verip vermedik­
leri ve mevcut ise, ölçü ve prensiplerin ne olduğudur. Çünki bu “kârnâme”lerin daha ziyade
basit resimler halinde olması veya maket şeklinde mücessem taslaklardan ibaret bulun­
ması da mümkündür.

Bu sebeple, Süleymaniye ile ilgili olmamakla beraber, bu mühim mevzuun

muhtelif cephelerinden bazılarım kısmen aydınlatmağa yarayacak mahiyette olup
diğer bazı inşaata ait bulunan bir kaç misâli aşağıda sıra ile tetkik etmeği faydalı
bulmaktayız :
Edime kadısına gönderilmiş olan 1 Ş. 966 tarihli bir hükümde, Mustafa Paşa
köprüsü yakınlarında inşâ edilmesi daha evvel kararlaştırılmış olan imaret binasına
bir de mescit ilâvesi emredilmekte ve bu mescide âit “kâmâme”nin İstanbul’dan
gönderildiği bildirilmektedir.
Bu hükme nazaran kadı, inşaat malzemesinin durumuna göre, bu camii diğer
binalarla birlikte veya imaret binaları tamamlandıktan sonra inşâ ettirecektir. Yalnız,
“kâmâme”de iki aded minâre “resin” edilmiş olmasına rağmen, sonunda kararlaş­
tırıldığı veçhile, mescidin bir minareli olarak inşası lâzım gelmektedir12*.
996 tarihli olan diğer bir vesikada ise, “ Mfmar Hüseyin Çavuş ittigü resim mûces
bince alınması lâzım olan evlerdir” başlığı altında, Edirne’de Sultan Selim camii
etrafında inşası düşünülen bir imaret için istimlâk edilip yıktırılması zarurî görülen
mescid, oda ve dükkânların “resimleri” ile imaretin resminin (bir keşifhâme ve proje
halinde) merkeze gönderildiği kaydedilmiş bulunmaktadır12'1.
Risâle-i Mimariye müellifi Caefer Çelebi, mimar Mehmed Ağa’nın Sultan Ahmed
camii inşaatı için hazırlamış olduğu plânlan gördükten sonra inşa edilecek eserin
güzelliği karşısında heyecana gelip uzun bir kasîde yazmıştır18. Bu hesaba göre, plân­
ların oldukça mufassal ve bina hakkında esaslı bir fikir verecek mâhiyette olması
lâzım gelir.
Senelerce su-yolu nazırlığında bulunmuş olan mimar Davud Ağa, 992 (1584)
tarihinde 0,25 x3m, boylarında süslü bir su-yolu haritası meydana getirmiştir. Aslı
Tatih’deki Millet Kütüphanesinde (Tarih Kısmı No. 930) de bulunan bu haritanın
üzerine, üçüncü Murad “Su yolu nâzın olan üstâd Davuda ‘itâb-ı ‘azîm idüb sen benim
suyum nereye virirsin, dedikde o da ‘aletta'cil bu hâmâme-i ‘acîbi yapmış” diye 993
Za. tarihli bir kaydın bulunmasına göre, böyle bir plâna da zamanında kâmâme denil­
diği anlaşılmaktadır14*.

18 “ E d i m e K a d ıs ın a h ü k ü m k i, b in â alın m ası fe rm a n o lm a n rim aretin r e s m i ta h r ir ve

B u n d a n a k d e m M u s ta fa P a ş a K ö p rü s ü k u r-
b r n d a b in â s ı f e r m a n o lm a n 'im â r e ü n k u rb ın d a
b in â a lın a r a k m e sc id in k â m â m e s i irs â l o İm u b
b u y u r d u m k i: a m in g ib i k e re ste d e vüs*at v a r ise,
ir s â l o lm a n re sim ü z e re m escidin, b in â s m a d a h i
m ü b â ş e r e t id e s in , y oğiyse ‘im â r e t te m â m o ld ık d a
m ü b a ş e r e t i d ü b i tm a m a irişd ü re sin . A m m â resim d e
m in â re i k i o lm u şd ır, b ir ild ir e s in * " . (B aşb ak an lık A r­
şiv i, M ü h im m e D e fte ri N o . 3 , h ü k ü m r r 7 ) .
1 8 “ S u lta n S e lim H a n c a m i'-i ş e rifi e tra fm d a
o la n e b n iy e -i c e d id e v e ‘a b y k a n m resim leri v e
ta s v ir o lm a p irs a l o lm a * * , d e y u b u y u n ılm a ğ ın m i­
m a r o la n H ü se y in Ç a v u ş k u lla n __ ” (T b p k a p ı
S a r a y ı M ü z e si A rşiv i, E . 3966).
u “ A ğ a h a z re tle ri sâZifiİ'z-zikr c a m ie- i şerifin
r e m i iç in ta sv ir e ttiğ i e şk â l b u d e f le r in in
m anzun
o l m a ğ ı n . . . ” T o p k a p ı S a ra y ı M ü z e si, Y e n ile r
K ita p lığ ı N o . a a r t . y p . 5 1 /a .
u M u z a f f e r E rd o ğ a n , M im a r D a v u d A ğ a ’n ın
H a y a t ı v e eserleri, T ü r k iy a t m e c m u a sı, c ilt X I I
d e n a y n b a sı. İ s ta n b u l 1955, s. 183.

* e jJ - U j İ (Sj I y b j »jj Tj * -O 31
 İNŞAATIN BAŞLAMA Y E BİTME TARİHİ 53

Bu devirde mimarlarımızın eserin büyüklüğüne göre teknik ve tefemıâtk bir plân

yerine, basit bir sema veya resim ile çalışabildikleri veya sadece bir maketi kâfi gördükleri
de kabul edilebilir. Fakat ayrı ve tefemıâtk bir plân mevcut bulunsun veya bulunma­
sın, inşa edilecek binaların daha evvel bir maketinin de yapılmakta olduğu tesbit
edilebilmektedir:
Meselâ, 944-946 yıllan arasında Selanik kafasında yeniden inşa edilmiş olan bir
kule için yapılmış olan masraflar listesinde mevcut bir kayıtdan16 kule’nin maketini
yapmak için 277 akçelik bir masrafla astar, çiriş, tutkal satın alınmış olduğu anlaşıl­
maktadır.
Nur-ı Osmaniye camii inşaatı için temel kazılmağa başlandığı sırada mimara,
“cami'i resm idüb tez getür”, deyu emredildiği kayıd ve bilhassa “der-'akeb mücessem
tersim emr ve ferman olunub” “yek-kubbe ve derûnunda sütun sıkleti olmayub tabakaat
ve mahfilleri ve derûn ve bîrûn hey’et-i câmi'ası, elyevm ne surette ise, bir kebîr levha
üzerine bi-‘aynihî resm-i cesîmi sûretyâb ve mabrûz-ı rikâb-ı müstetâb olunub irâet ve
sûret-i hey”eti makbul-ı şehriyâr olmuşdu” denildiğine göre, hazırlanan resmin mücessem
bir plânj yâni hakiki bir maket olduğu anlaşılmaktadır16.

m Baha-i astar v e çiriş v e tutkal ve îortas v e g a y n ih û , b erS y-ı m ım û n t- i k ttU e * * * 3 7 7 " ( N o .565 n . 3 5 ).
18 T a r i h - i c a m i '- î şerîf-i N u r - ı O s m a n ı,s. 6.
* * * <15 *üyt
 II. CAMI İNŞAATININ BlTME TARİHÎ

Camiin infaatmm bitme tarihine gelince; bil tarih, cami kapusu yanındaki kitâbede
964 yılı Zilhicce evâhiri (1557 Ekim ortalan) olarak işlenilmiş bulunmaktadır. Rüstem
Faşa tarihi diye de adlandırılmakta olan bir anonim Tarih-i Âl-i Osmanda ise17, aynı
şekilde, camiin tamamlanış tarihi olarak gösterilmiş olan 964 yılı, “sene-i meşfûr
Zilhiccesi euâhırinde vâki* olan yevm-i cum'a'da” kaydiyle daha fazla vuzuhlandınlmış
bulunmakla beraber, Zilhicce evâhiıini teşkil eden günler içinde mevcut iki cuma*dan
hangisinde olduğu tasrih edilmemektedir.
*ÂWnin yukarda zikredilmiş olan ifadesinde18*ise bu tarih sadece 964 yılı (ayı
zikredilmeden) kaydedilmektedir.
Tezkiretü*l-büny&rûda ise18, Mimar Sinan’ın ağzmdan, “964 Şevval*insn. gurresm-
de evvel (?) cumasında Gum'a namazı kılındı” denilerek cami kapusunun kitâbesine
hakkedilmiş olan evâhır-i Zilhicce kaydından uzaklaşılmıştır.

Aşağıda görüleceği üzere diğer kaynaklar, sene, ay ve günü birbirini tutmayan

türlü tarihleri Cami inşaatının bitişi olarak kayt ve kabul etmiş bulunmaktadırlar.
Bu husustaki ihtilâfların kısmî bir İzahını kubbenin kapanması tarihi ile hakikî
açılış merasiminin yapıldığı günün birbirine karıştırılmış olmasında bulmak mümkün­
dür :
Gerçekten bu hususta inanılır bir kaynak olan Celâl-zâde Mustafa, Tabakatü'l-
memâlik’de, yalnız kubbenin kapanışı tarihi olan 963 yılı Şevvalinin 9 uncu cumartesi
gününü (16, Ağustos 1556) kaydetmiş ve bu hususta her hangi bir yanlış anlamayı
önleyebilecek mâhiyette hâdiseyi aşağıdaki şekilde nakletmiştir 20 :
“Müessisân-ı kâmil, bennâyân-ı Aristo-şemâil ‘ala vechi’l-ittisâl ol ‘ahd-ı mesfür-
danberü eyyâm-ı sayf ve harîfde bünyân-ı cami c-i şerif ile şâir ebniye-i lâtîfe tekmi­
linde sa*y-i cemîl eylediler. Rûz-be-rûz binalar zuhur ve perverde ojub, tâ sene selâse
ve sittîn ve tis'a mie (963) Şevval-i mühârek-fâl’inin evâilinde ol mâh-ı se cddet-tulû doku­
zuncu günü ki Sepl-i mübarek ( Cumartesi) dır duha vaktinde cami c-i hâletü’l-menâfiün kub-

17 İ s ta n b u l Ü n iv e rsite si K ü tü p h a n e s i, T ü rk ç e tu r ) . 9 6 4 y ılı Ş e v v a lin in b irin c i g ü n ü , 2 8 T e m m u z

y a z m a la r , N o . 2 4 3 6 , y p . 2 7 6 /b .
18 B k . y u k a r d a “ 1” n u m a r a lı ta b a n -n o tu n u n
b u lu n d u ğ u y e r .
18 T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e si, R e v a n K ita p b ğ ı
N o . 1456, y p . x 6 /a ( m a tb û n ü s h a d a b u k a y ıt yok­
1556 ç a rş a m b a y a ra s tla m a k ta d ır.
20 Z ik re d ile n n ü s h a , y p . 4 2 0 /b . 963 y ılı Ş ev v al
a y ı, 8 A ğ u sto s 1555 c u m a rte si g ü n ü b a ş la m a k ta
v e b u a y ın d o k u z u n c u g ü n ü c u m a rte siy e d eğil,
p a z a r a rfl<tloTT>glrtnrbr.
 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ 55

be-i refî‘a-i sâmiyesi... zirve-i tekmil ve itmâm-ı behçet-encâm ile muhallâ ve müzeyyen
vâki* oldu*’.
“Kapandı kubbe-i pür-mır-ı rahmet
Temâm oldu şerefle buldı ziynet”
Görülüyor ki burada bahis mevzuu olan hâdise, sadece kubbenin kapanmasıdır
ve bu tarihten^ ramlin inşaatının tamamiyle ikmâl edilerek, ibadet için müminlere
açılması gününe kadar, daha bir hayli zamanın geçmesi lâzım gelecektir. Fakat, bir çok
tarihçilerin inşaatın “itmamı” veya “hitâmı” hâdisesinden neyi kasdettiklerini tasrih
ve tefrik etmeden tarih kaydetmiş olmalarından dolayı, bu iki ayrı husus birbirine
karıştırıldığı gibi; türlü zühullerle ‘indî tefsirler ve bazen kâtiplerin istinsah hataları
da inzimam ederek, “hitâm” tarihi olarak zikredilmiş bulunan rakamlar da içinden
çıkılmaz bir hal almışlardır.
Evliya Çelebi, yukarıda naklettiğimiz ifadesinde, cami için “sene 963 tarihinde
tamâm bulmuştur” şeklindeki kısa ve müphem ifadesiyle, tamamlanma işinden ne
kasdedildiğini tasrih etmeden tarih kaydetmiş olanlara bir misâl gibi zikredilebilir.
Süleymannâme isimli kitaplarında hitâm tarihini 964 yılı Şevvalinin dokuzuncu
günü olarak kaydeden Şemseddin Mehmed21 ile Kara Çelebi-zâde Abdulaziz22 ise
Celâl-zâde’nin kubbenin kapanışı için verdiği tarihi (senesini değiştirerek) hitam ta­
rihi ile karıştırmış olmaları muhtemel bulunanlara ait diğer misâlleri teşkil edebilirler.
Daha sonraki tarihçilerden Hammer23 de camiin ikmal edilerek “mü’mînînin
enzâr-ı hayretine” arzedilişi tarihîni, 8 Şevval 963 (15 Ağustos 1556) olarak kabul
ve zikretmekle bu karışıldığı devam ettirmiştir. İsmail Hâmi Danişmend’in, İzahlı
Osmanlı Tarihi Kronolojisinde “inşaatı ikmal edilen Süleymaniye camimin halka
açılması tarihi” olarak (menba ve sebep zikretmeden) ileri sürdüğü 9 Şaban 964 (7
Hatıran 1557) rivâyeti de bu hususta tarihçiler arasında hüküm süren kararsızlığın
bir ifadesidir24.

Ç amİ İNŞAATININ BİTME TARİHİNİN MUHASF.BE KAYITLARINDAN TAHKİKİ:

Camiin inşaatının ikmâli tarihinin tesbiti hususunda tarihçiler arasında mevcut

bulunan bu derecede büyük ihtilâflar karşısında akla, mahiyet ve kıymetleri bu kitapta
tahlil edilmekte olan “Mufassal Muhasebe Defterlerinden faydalanılarak bu meseleye daha,
fazla bir vuzuh ve katHyyet getirmek mümkün olacak mıdır?39 suâli gelmektedir.
Bu hususta, camiin kapu kitâbesinde hitâm tarihi olarak yazıh bulunan 964 yılı
Zilhicce evâhıri tarihini, yukarıda ismi geçen bir anonim Osmanlı tarihinin25 “sene-i
mesfür Zilhiccesi evâhirinde vâki* olan yevm-i cum*a” kaydiyle daha sarih bir hale
sokarak, ele alıp bahis mevzuu defterlerde mevcut malûmat ile karşüaştırmak faydalı
olacaktır.
964 yılı Z. sinin ilk haftasının 2-6 inci (25-29 Eylül 1557) günlerini ihtivâ eden 132

u S ü leym a n n â m e, T o p k a p ı S a ra y ı M ü z e si, H a z î­ g ü n ü d e re c e -i itin â m a v e se rh a d d -i ih tim a m a v âsıl

n e K ü tü p h a n e s i, N o . 1340, y p . 1 5 4 /a : “ Seme e r b e 'a o ld u ” .
v e s i t t î n v e tis*a m ic (964.) Ş ev v al-i m ü b a re k in in 9 *a D e v le t-i O sm a n iy e T a r ih i, A tâ te rcü m esi,
y n c tt g ü n ü m e n z ilc -i itm a m v e d erece-İ ih tim a m a efld V I , s. 6 1 , 303.
y e tiş ti” « C ild H , s. 306.
»* B u la k ta b T , 1284-s. ıg 6 - ıg 7 . “ E r b e 'a v e sit­
15 B k . 4 n u m a r a lı t a b a n n o tu .
t î n v e t i s 'a m ie (964) Ş ev v al-i m u a z z a m ın ın g’u n c u
 56 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ

numaralı Muhasebe Deften bu maksatla tetkik edildiği zaman inşaatın bu tarihlere doğru
ulaştığı merhale ve gelişmeler hakkında şu malûmat elde edilmektedir:
1) Bu haftanın sonunda (6 Z. perşembe günü) o zamana kadar çalışmış olan ve
yekûnu 63 usta ve 25 çıraktan müteşekkil bulunan nakkaşlar gurubunun çalışmaları
sona ermiştir. Halbuki bu gurub, aynı senenin 3 G. (3 Nisan 1557) tarihinden itibaren
(Df. 111) çalışmakta ve aradan geçen 146,5 çalışma günü zarfinda, cem‘an 3 405
iş-günü temin ederek camiin tezyinât işlerini bitirmiş bulunmakta idi. Bu keyfiyet
cami inşaatının ikmâl edilmek üzere bulunduğuna bir karine teşkil edebilir26.

2) Aynı hafta (2-6 Z. 964) zarfinda, diğer bâzı iş sahalarında da gayet kesif bir
şekilde çalışılmakta olduğu görülmektedir.
Meselâ, elimizde mevcut defterlerde, bu haftaya gelinceye kadar, inşaatın devamı
müddetince gece mesâisi yapıldığına dair hiç bir kayıt bulunmadığı halde, istisnaî
olarak bu hafta içinde muhtelif işçi guruplarından mahdut bazı ustaların gecelen de çalıştıktan 27
ve bu yüzden ilâve bir yevmiye aldıkları tesbit edilmiştir. Şöyle ki:
a) Hafta içinde inşaatta çalışmış olduklan için bu defterde isimleri kaydedilmiş
bulunan 415 sengüraştan 13 tanesi 2 Z. (25 Eylül) pazar; 2 tanesi 3 Z. pazartesi; 5
tanesi 4 sah ve 4 tanesi de 5 Z. çarşamba günü geceleri ilâve mesaiyapmışlardır. Bu suretle
ilâve gece mesâisi yapan ustaların çoğu halîfe unvaniyle anılan mâhir kimselerdir.
b) Bu hafta içinde inşaatta çalışmış olan 279 bennâdan (10su müslüman ve 2’si
hınstiyan olmak üzere 12 sinden) 9su ayın 45üncü sah ve 3’ü 5 Z. çarşamba günü ge­
celeri ilâve mesâi yapmışlardır.
c) Aynı suretle, son hafta içinde iş almış bulunan 26 nakkaştan 13’ü 3 Z. pazartesi
(27 Eylül), 12 si 4’üncü sah ve 13’ü de 5’inci çarşamba günleri gece mesaîsi yapmışlardır.
Bu suretle ustalan geceleri de çalıştırmağa mecbur eden bir sıkışık durum, rami in ş a a tın ın
ikmâl edilmek üzere bulunduğunun ve yakında yapılacak bir açılış merasimine hazır bulun­
durmak için bütün noksanların tamamlanmak üzere olduğunun mühim bir delili sayıla­
bilir 28.

Gerçekten, tetkik konusu 132 numaralı defterin ihtivâ ettiği haftayı tâkip eden
günler içinde, 10 Zilhicce (4 Ekim) pazartesi gününe tesadüf eden Kurban bayramının
birinci gününde, bayram namazı ile birlikte camiin açılış merasimi de yapılabilirdi ve
yukarıda bahis mevzuu edilen karinelere göre, her şey ona göre hazırlanmış görünü­
yordu. Fakat, bütün gayretlere rağmen inşaat işlerinin tamamiyle İkmal pHiİpmpmig
bulunması veya camii Kurban bayramında açmış olmamak düşüncesi gibi (bugün
bizim lâyıkıyle bilmediğimiz) bir sebeb ile, açılış merasiminin bir kaç gün daha
tehir edilmiş bulunması lâzım gelmiştir ki, bu suretle cami kapusu kitâbesinde ve
diğer bazı inanılır kaynaklarda inşaatın bitme tarihi olarak tesbit edilmiş olan Zilhicce
evâkırine (bu ayın son on günlük kısmına) erişmiş bulunuyoruz.

** B u h u s u s ta “ ı ” n u m a r a lı g r a f ik te n a k ­ S ın a n d a T e z k ire tü ’l-b ü n y â n ’d a ra m i fnjag+m t

k a ş la r ç izg isi te tk ik e d ile b ilir.
Y u k a r ıd a (s. a ) işç ile rin ç a lıştık la rı g ü n le ri
ö s te rm eğ e y a r a y a n iş a re tle r b a k la n d a k i İ z a h â ta
f ak ın ız .
*a B ira z a ş a ğ ıd a g ö rü le c e ğ i ü z e re , M im a r
v â d e triğ i ta r ih te b itire b ilm e k için, “ gece v e g ü n d ü z ”
çalışılm ış o ld u ğ u n u k a y d e tm iştir.
, f B a y ra m g ü n le ri, m û tâ d H ilâfm a ç alışılarak ,
y a p ılm ış o la n m c s a 'ln in n ev **i v e m ik ta rın ı a şa ğ ı­
d a k i şek ild e te s b it etm iş b u lu n u y o ru z :
 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ 57

Zilhicce ayının bahis mevzuu bu son on gününe âit hesaplarım ise 133 numaralı
defterin birinci kısmında bulmaktayız. Zikri geçen defterdeki kayıtlardan faydalanarak
bu devre âit çalışma günlerinin de bazı hususiyetlerini açıklayabileceğiz :
Bir az evvel tetkik ettiğimiz 132 numaralı defter, 6 Z. perşembe günü sona erdiğine
göre; 133 numaralı defterin (mutlak bîr tatil günü olan 7 Z. cuma günü âdet olduğu
veçhile hesaplara katılmayacağından) normal bir şekilde 8 Z. (2 Eklin) cumartesi günün­
den başlatılması lâzım gelirdi. Halbuki, 10 zilhicce pazartesi gününe rastlayan Kurban
Bayramı dolayısıyle, 7 Z. cuma tatili ile bayramdan önce gelen 8 ve 9 Z. günleri de
(umumiyetle yapıldığı gibi) bayramın birinci günü ile birlikte mutlak bir şekilde çalışıl­
mayan birer tatil günü sayılarak deftere ithal edilmemişlerdir. Bu sebeple, 133 numaralı
Muhasebe Defterinin birinci kısmının hesaplan, Kurban Bayramının ikinci gününe
tesadüf eden 11 Z. (5 Ekim) salı gününden başlayıp (14 Z. cuma günü mutlak bir tatil
günü olarak hariç) 21 cuma gününe kadar 10 iş-gününü ıhtivâ eden bir zamana âit
bulunmaktadır.
Bu vaziyette anormal bir bal olarak dikkatimizi çeken cihet, (âdet olduğu veçhile)
Kurban Bayramlarının her dört gününün mutlak tatil günleri sayılması lâzım gelirken;
burada, bayramdan evvelki cuma ile bu cumayı tâkip eden cumartesi ve pazar günleri
tam bir tatil yapılmış olduğu halde, bayramın ikinci salı gününden itibaren cüz’î bir
nisbette de olsa, işe resmen devam edilmiş olması ve hattâ defterdeki hesaplara umumî
bir çalışma günü olarak ithal edilmemiş olmasına rağmen, bazı ustaların bayramın
birinci günü dahi çalışmış bulunmasıdır29. Buna mukabil bayramın dördüncü gününü
tâkip eden 14 Zilhicce cuma günü yine tam bir şekilde tatil yapılmıştır.
Acaba bütün bu gayretleri Z. nin 14’üne rastlayan cuma (8 Ekim) günü yapılacak
bir açılış merasimi için inşaatı tamamlamış olmak gayesiyle sarfedilmiş addedebilir mi­
yiz ? Nitekim, bu sıralarda İstanbul’da bulunan ve Süleymaniye Camiinin gerçeğe uy­
gun ve doğru nisbetleriyle bir resmini de yapmış olan Alman ressamı Melhior Lorichs,
açılış merasiminin, kalabalık bir ulema ve saray erkânının da katılması ile 4 Ekim
1557 tarihinde (yâni 14 Zilhicce 964’da) yapldığmı kaydetmiştir *. Lorichs’in bu
kydı büyük bir değer taşımakla beraber, biz aşağıdaki bazı düşüncelerle, açılış tö­
reni tarihini bir hafta sonraki 21 Zilhicce (14 Ekim) cuma gününe bırakmak lâ-
zımgeleceğini sanıyoruz: Bu takdirde 14 Z. cuma gününün açılış merasimi için seçil­
mesi, camiin kapusundaki kâtibenin kaydettiği evâhir-i Zilhicce sarahatine aykırı dü­
şecektir.
Bundan başka, 133 numaralı defterin (20 Z. perşembe günü dahil) 9 iş-gününün
hesaplarım ihtivâ- eden birinci kısmında, uzun zamandanberi yapmakta oldukları
işleri (bu defterin hesaplarım ihtiva ettiği 9 günlük müddet içinde) hangi gün teslim
ettikleri veya ikmâl etmiş oldukları belli olmıyan, fakat maktû (götürü) bir bedelle çalış-

a* ı o Z . (4 E k im ) p a z a rte s i t a r ih in e ra stlıy a n n e c c â r v e h a d d â d la r d a n g e riy e k a la n b ü y ü k

3
B a y r a m ın b ir in c i g ü n ü , u m u m î ta t sa y ılm a sın a
ra ğ m e n , o h a f ta iç in d e iş a lm ış o ld u k la rı i ç in def­
t e r d e isim le ri k a y ıtlı b u lu n a n 23 n e c c â rd a n 4 ’Ü v e
117 s e n g tır a ş ta n g ’ü çalışm ıştır. B a y ra m ın ik in ci
s a l ı g ü n ü , 17 n e c c â r , 6 s e n g tu a ş v e h a d d â d ; b a y r a ­
m ın ü ç ü n c ü g ü n ü , 2 0 n e c c â r, 6 s e n g tıra ş v e 6
h a d d â d ; d ö r d ü n c ü p e rş e m b e g ü n ü ise, 18 n e c c â r,
5 se n g tıra ş v e 6 h a d d â d çalışm ıştır. S en g tıraş,
k a la b a lık la b e n n â v e ır g a tla r ın h e p si b u m ü d d e t
z a rfın d a u z u n b i r b a y r a m tâ tîli y a p m ışla rd ır.
* Semavi Eyice’n in T ü r k T a r i h K u r u m u y a ­
y ı n l a n a r a s ın d a b u lu n a n Kanuni Armağan* (1970
A n k a ra ) isim li k ita p ta n e şre ttiğ i Avrufialt bir res­
sam Ğözile Kanuni Sultan Süleyman (s. 168) e tü d ü ­
n ü g ö rü n ü z .
5g İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ

tıklan bilinen sengtıraslara ödenmiş olan ücret kayıtlarına tesadüf edilmesi de ayrıca
göze çarpmaktadır.
Kendilerine bu hafta içinde külliyetli ücret ödenmiş olan sengtıraşlar içinde ise,
bilhassa cami ve harem kapılarının “müşebbek” toplanın ve küçük veya büyük “âvize”-
lerini tıraş etmek gibi açıhş merâsiminde mutlaka bitirilmiş olması gereken mühim ve
ince işleri yapmış bulunan 13 kadar taşçı ustasına âit kayıtlar bilhassa üzerinde durul­
mağa değer bir mâhiyet arzetmektedir (Krş. No. 205). Bahis mevzûu sanatkârların bn
mühim işlerin ikmâli için Z. nin 20’inci perşembe günü akşamına kadar çalışmış ol-
malan ve ücretlerini son günü almış bulunmaları mümkündür.
Diğer taraftan, benzeri işler tamamlanmadan açıhş merâsiminin yapılmasına imkân
olmadığı gibi, bu işleri yapan ustalara gündeliklerini tamam olarak ödeyip onlan
sevindirmeden bu merasimin yapılmış olabileceği de düşünülemez. Bu sebeple de,
964 yılı Z-5İ "evâhıril’nin ilk cuması olan 21 Z- (15 Ekim 1557) gününü beklemekte zaru­
ret vardır ve camiin merâsimle ibadete afilış günü olarak bu tarih üzerinde karar kılmak icabet-
mekedir.
Gerçi, rami inşaatının tamamiylc ikmâl edilerek açılış merâsiminin yapılması için
Zilhicce evâhrrinde rastlanması mümkün olan ikinci cumayı tegkil eden 28 Z- (22 Ekim) tarihli^
bir cuma daha mevcud ise de defterimizde Z. evâhırinin bu ikinci cumasını beklemeği"
îcab ettirecek bir delil bulunamamaktadır. Çünki, 21 Z. cuma tarihi bir defa geçtikten
sonra (133 numaralı defterin 28 Z. cuma tarihini ihtivâ eden ikinci kısmında cami
inşaatında bir açılış merâsimi için tamamlanması zarurî addedilecek her hangi bir
işin veya mubayaanın yapıldığına dâir hiç bir kayıt yoktur.

Açmış MERÂSİMİ İÇİN MİMAR SINANIN ANLATTIKLARI.

İnşaata âit Muhasebe Defterlerinde tesadüf ettiğimiz malûmattan bir kısmının

Tezkire? ül-büny&rida Mimar Sinan ağzından nakledilmiş olan hâdiselere uyması bakımından
da kıymeti vardır. Gerçekten, Mimar Sinan'ın anlattığına göre, cami inşaatının ikmâli
münasebetiyle yapılacak açdış merasimine takaddüm eden iki ay, kendisi için kesif
mesâi ile dolu heyecanlı günler’le geçmiştir:
Gerçekten, cami inşaatının uzayıp-gitmesinden sıkılan ve aynca türlü telkin ve
dedikoduların tesiriyle hiddetlenen padişah, günün birinde inşaatı görmeğe gelmişti.
Bu ziyareti esnasında Mimar Sinan'ı mühim olmıyan diğer işlerle vakit kaybederek30

80 M im a r - b a ş ıla rm d e v le t m e rk e z in d e o ld u ğ u m u 'a m e le y e şiirû* o lu n d ık d a , g ö rd ü m k i h â tır-ı

t a d a r e y â le tle rd e d e a y m z a m a n d a in şâ h a lin d e
b u l u n a n c a m i, k a l'a , k ö p r ü . . g ib i b ir ç o k b in a la n a
p lâ k la r ın ın ta n r ım v e k o n tro lü g ib i te k n ik v e b u
in ş a a ta v a s ıflı u s ta la r te m in i g ih i İd a r î b i r çok
işle ri b u lu n d u ğ u m u h a k k a k tı.
C a fe r Ç eleb V m n R isâ U -i M im a riy e isim li ese­
r i n d e (y p . 5 5 /a ) S u lta n A h m e d C a m ii m im a rı
M e h m e d A ğ a ile y a p tığ ın ı sö y lediği k o n u şm a b u
b a k a m d a n k a y d a ş a y â n d ır:
“B u e s n a d a ü s tâ d la r d a h i ol g ü n k a z a n d ık ­
t a n fa y d a ’y ı p û s id ü b , y â n i g ü n lü k le rin i a h ıb âpüb
b a fla n n a ka yu b v e c ü m lesi ç ık u b g id ü b A ğ a H a z ­
r e tle r i ile h c m a n y a ln ız c a k a lu b a n d a n s o n ra
y a p - y a p m u s a h a b e t v e m ü k â le m e v e m ü c â v e re v e
ş e rifle rin d e b i r m ılrd a r in k ıb a z v e b î-h u z u rlu k
v a r , se b e b in d e n s u â l itd ü ğ im d e A ğ a H a z re tle ri
b u y u r d u la r k i: b e -h e y C â fe r E fe n d i, ta b ia tım ız
n ic e b î-h u z u r v e in k ıb a z ü z e re o lm a n ın , g örüre üz
k i b u n u n gibi b i r a ğ ır b in â - i ş e r if y ü k i ü z e rim d e d ir.
Y a ln ız b u o lsa e v râ d v e e z k â n m ile ü z e rin e olub
tu s r e t rı-IHlmı-* id i. A m m â b u b in i- i ş e rifd e n g a yri
d a h a n ic e y e rd e p erâ ken d e ebniye v a rd ır, h e r b irin in
ü ze rin e v a n ıb la k a y y u d etm ek id a m g e lû r, a n la r a v a ru b
ta k a y y ü d o ltın m a y ıc a k o lm a z . îm d i h a tırım ız d a
in k ıb a z v e b î-h u z u rlu k m ü şâ b e d e o lu n d u ğ u n u n
a s b b u d u r v e h e m o l p e râ k e n d e o la n e b n iy e n m
rlaM e fk â n n d a y ım , d ç y ıi cev âb itd ile r.
 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHÎ 59

camiin inşaatını ihmâl etmekle itham ve tekdir etmiş ve kendisinden bu inşaatın ne

zaman biteceği hakkında kat’î bir söz vermesini istemiştir.
Bu sert ihtar üzerine, Mimar Sinan işi iki ay içinde bitirmeği va ‘ad etmiş ve kendi
ifadesine göre, bu ta ‘ahhüdti yerine getirebilmek için, işçileri gece ve gündüz çalıştırmak
mecburiyetinde kaldığı gibi, bir-çok işleri de maktuc bir ücretle yapacak ustalara tevzî
etmiş ve şantiye5de çalışanlar üzerine nezaretçiler tâyin ve gayretsiz işçileri te’dip
etmiştir.
Elinde demirli bir asâ, bir ân ve bir bir saat durmadan her tarafta dolaştığı ve
kubbenin etrafinda, pergelin ayağı gibi, durmadan döndüğü bu heyecanlı günlerden
sonra Koca Mimar cami inşaatını vadettiği günde ikmâl ederek, kapının altın kaplanmış
anahtarım (açılış merasiminin icra edildiği gün) padişahın eline verebilmişti. Padişah
da yüksek bir kadir-bılirlik göstererek bu büyük eserin kapışım bizzat mimarının
açmasını münasip bularak elindeki anahtarı kendisine iade etmişti.

Açılış merâsimine yaklaşılan günlerde, Mimar Sinan’ın cami inşaatını vadettiği

müddet zarfında tamamlryabilmek için, başvurduğu tedbirleri ve hummalı bir çalışma
temposu içinde geçirdiği heyecanlı dakikaları aksettiren ve açılış merâsiminin tarihini
tayin için bizim Muhasebe Defterlerinden çıkardığımız kayıdlara (gece mesâisi yaptır­
mağa mecbur kalmak, bir kısım işleri götürü bir pazarlıkla bazı ustalara ihâle etmek,
açılış merasiminde padişahın eline verilecek altın kaplama anahtarı hazırlatmak gibi..
yönleri ile) uygun düşen bahis konusu beyânlarını, ehemmiyetlerinden ötürü, Sâi
Çelebî’m n bizzat koca Mimarim ağzından naklettiği şekliyle aynen aşağıya almağı
faydalı buluyoruz:
“Bu hakıyr dahi ahvâlden gafil mermerciler kârhânesi olan mahalde mihrâb-ı şerifin
ve minber-i münîfin tarh ve taksiminde iken se ‘âdetlu padişah geldiler. Edeble selâm-
layub makaam-ı hizmetde durdum ..”
“Hakıyr ne kadar bennâ ve sengürâş-ı bîkâr evbaş var ise muhkem te’dib idüb,
yarar muHemedler koyub ve gotürüye kaabil olan işleri köşe köşe üstâdlara götürü oerib, her
birine kol kol yarar ve kârgüzâr adamlar koyub, leyl-ü nehâr bir ân ve bir saat karar
eylemeyüb timürlü casâ ile pergârvâr kubbenin merkez ve medânn devvâr idüb. . .
pes Hak subhanehû ve te‘Hânın ‘avn-ü 'inâyeti ve padişahın himmeti ile iki ay imam,
olunca bir köşe kahnayub kapusu kapamaiu biH-temâm binâ olundı.
“Bir subh mihr-i cihan-tâb misâl se‘âdetlu padişah-ı cihân-penâh zâhir olub
miftah-ı münîfı, bâb-ı şerifinde du‘â eyleyüb mübarek dest-i şeriflerine virdim. D u ‘â
eyleyüb el-kavuşub durdun. Se‘âdetlu padişah oda-başı taralına müteveccih olub
“feth-i bâb-ı cami‘e elyak ve ahrâ kim ola?” dediklerinde müşârü’n-ileyh oda-başı,
“padişahım! M i‘mar Ağa bendeniz emekdar ve pir kulunuzdur. Hikmet-i Lokman5-
dan bu bâbda feth-i bâb-ı cami‘e elyak bendenizdir” , deyince padişah-ı ins-ü can,
“binâ eylediğin Beytü’llahı sıtk-u safa ve du'â ile yine sen açmak evlâdır, deyüp duâ
ve seni ile miftahı bu bendelerine virtüler” . (Tezkiretü’l-bürvyân, Topkapı sarayı Revan
Kitaplığı nüshası, No. 1456; yp. 15/b-16/a; Matbu nüsha s. 63.)

C A M İ İN Ş A A T IN IN B İT İŞ T A R İ H İ N İ T Â Y İN E Y A R IY A C A K D İ Ğ E R D E L İ L L E R .

Burada dikkate şayân olam, camiin inşaatının hitâmı münasebetiyle (Mimar

Sinan’ın ağzından nakledilmiş şekliyle) açılış merâsiminde kullanılan anahtarın açacağı
60 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ

kapı kilidinin, kayıtlarımıza göre merasimden bir buçuk ay kadar evvel (28 Ağustos
1557 de bavlıyan hafta içinde) satın alınmış bulunmasıdır. Gerçekten, bu devre âit
muhasebe kayıtlarını ihtivâ eden 129 numaralı defterde “Bakâ-i kufl-ı müzehkeb berây-ı
cami'-i şerif” denildiğine göre: padişahın eline verilmiş olan bu kilid anahtarının
altın yaldızlı olmasına ve, cami için 5-10 akçe kıymetinde daha bir çok kilitlerin satın
alındığı bir devirde, 200 akçeye satın alınmış bulunmasına göre de, büyük bir sanat ve
işçilik eseri bulunması lâzım gelmektedir.
Bahis mevzuu kilidin satın alındığı haftanın hesaplarım ihtivâ eden 129 numaralı
defterin kayıtları arasında, cami inşaatının açılış merasiminden bir buçuk ay kadar evvelki
hazırlıklarının durumu hakkında bizi aydınlatacak diğer bazı bilgiler de mevcuttur ki
burada hatirlatilmalan faydalı olacaktır:
Camiin, zeminine döşenmek için satın âlınmış olan 2 650 kıt‘a şeşkâne tuğlası için
3 650 akçe (yp. 12); cami için satın alman ve 24 kantar 92 lodra ağırlığında bulunan
iki demir kapı için 8 771 akçe Ödenmiş (No. 339) ve bu kapılan perdaht ettirmek için
de aynca 400 akçe verilmiştir (No. 331)sl.
İmaretin diğer tesislerinin inşası faaliyelerini bir trrafa bırakırsak, yalnız cami
inşaatının seyrini ve ikmâline yaklaştıran merhaleleri tâyin bakımından yine bu dev­
reye âit aşağıdaki mübayala kayıtlan da mânalıdır ve dolayısıyle daha evvel zikrettikle­
rimiz gibi,, açılış merasiminin ne için 21 Zilhicce 964 (15 Ekim 1557) tarihine rasilıyan cuma
gününden evvel yapılamayacağını isbat etmektedir:
Camiin, her biri, nev'inin birer şaheseri olan tahta kapılan ve pencereler teslim
edildiği zaman bu işi maktul bir ücretle işlemeği üzerlerine alan neccârlara ödenmiş
olan paralar, 19. L. 964 (14 Ağustos 1557) tarihiyle başlıyan haftaya âit hesaplan
ihtivâ eden 127 numaralı defterde kayıtlıdır (No. 261). Bu kapıların çivilerini kalaylatmak
için yapılan masraf ta 130 numaralı defterde bulunmaktadır. Mihrâbm iki yanı için
746 ve HarenCrn pencereleri için 548 parça olarak satın alman çeşitli çinilerin bedelleri,
131 numaralı defterde 24 Za. 964 (18 Eylül) ile başlayan hafta içinde kaydedilmiş­
tir (No. 485).
Gerçi, işin ikmâli veya malzemenin teslimi, ile ücretlerin veya mubayaa bedellerinin
ödenmesi tarihleri arasında az veya çok uzunca bir zamanın geçmiş olması ihtimali
mevcuttur. Fakat bu ihtimal, burada bahis mevzuu ettiklerimizle biraz aşağıda, kub­
benin kapanması tarihine âit malûmatın sıhhatini münakaşa ederken zikrettiğimiz
kayıtların inşaatın umumi olarak seyrini ve ikmâline yaklaştıran merhaleleri aksettirme bakımın-1
dan büyük bir ehemmiyet taşımalarına ve o suretle kvymetlendirilmelerine mâni olamaz. Nitekim,
burada bahis konusu ettiğimiz ödemelerin de muhakkak açılış merâsiminden evvel
yapılmış olmaları lâzım gelir. Cihan Padişah! sultan Süleyman’ın sonsuz ihsanlarının
saçılmasına vesile teşkil edecek olan bir açılış törenine, işlerini istenilen mükemmeliyetde
ve zamanında bitirmiş olan bir kısım ustaların haklarını ödemeden gidilebileceği
düşünülemez.

u A y n ı d e f te rd e in ş a a tı h e n ü z o s ıra d a g ö ste rm e k te d ir. N ite k im b u m e d re se le rd e n b ir

b a ş lıy a c a k o la n b i r m edresenin p lâ n la r ın ı h a zırla m a k k a m ın ın k u b b e le ri c a m iin açılış m e ra sim in d e n b ir
iç in k â ğ ıt s a tın a lın m ış o lm a sı d a c am iin inşa& tından se n e s o n ra (D f. 155-162) h e n ü z k u rş u n la ö rtü lm e k te
a y r ı o la ra k , im â r e tin d iğ e r b îr ln<tm b in a la rın ın id i.
in ş a a tın a b i r h a y li z a m a n s o n ra b a şla n m ış o ld u ğ u n u
 İNŞAATIN BAŞLAMA V E BİTMB TARİHİ 61

Cami kapısındaki kitâbede yazılı tarih ile bazı kaynaklarda tesadüf edilen bilgileri
elimizde mevcut Muhasebe . Defterlerinden çıkardığımız kayıtlarla kontrol ederek,
cami inşaatının tamamlanarak açılış merâsiminin yapıldığı hakikî tarihin tesbiti İçin
giriştiğimiz izahların daha büyük bir açıklık kazanabilmesi için, cami kubbesinin kapan­
dığı,, hattâ bu kubbenin dayandığı iki büyük kemerin kavuştuğu tarihlere kadar inmek ve o
tarihlerden hareketle, inşaatın seyrim adım-adım tâkip ederek, ulaşılacak son mer­
halenin tarihini yalandan tacyine çalışmak yerinde olacaktır. Bu suretle inşaat işlerinin
seyrine, teşkilâtına ve bazı âdetlerine âit kıymetli bilgileri ortaya koymak da mümkün
olacaktır.

C a m ÜN KUBBESİNİN KAPANMASI TARİHİ:

Gerçekten, yukarıda kaydettiğimiz gibi, Tabakatâl-memâliKte Celâl-zâde’nin ca­

miin kubbesinin kavuşması tarihi olarak naklettiği 963 yılı Şevvaîi’nin dokuzuncu
cumartesi günü (16 Ağustos 1556) sabahı (dahâ vakti) kaydım da, aynı kaynaklardan
faydalanarak, kontrol edebiliriz82.
Bu rivâyetin defterimizdeki kayıtlara uyduğunu veyahut sadece onlarla çatışma
halinde bulunmadığım isbat edebilmek için, evvelâ bu mevzuda mürâcaat edebile­
ceğimiz bir-iki defteri tanıtalım:
Cami kubbesinin kapandığı tarih olarak Celâl-zâde’nin kaydetmiş olduğu 9 L.
cumartesi gününü içine alan haftaya âit hesaplar 97 numaralı defter*dedir ve bu defterin
içinde 4-14 L. 963 (11-21 Ağustos 1556) tarihleri arasında (cuma hâriç) 10 çalışma.
gününe âit ücretler ve mubayaa bedelleri kayıtlıdır. Kendisinden evvel gelen 96 numa­
ralı defterin hesaplan Ramazan’ın 29 uncu günü sona erdiği halde 97 numaralı defterin
ancak 4 L. pazartesi gününden başlatılmış olmasının sebebi de, araya üç günlük bir
Ramazan bayramı tatilinin girmiş bulunması olabilir.
Bu hesaba göre, kubbenin kapatılması işi, bir hayli ilerlemiş olmasına rağmen,
bayramdan evvel bitirilmemiş veya bitirilmesine lüzum görülmemiştir. Bu suretle,
bayram tâtilini tâkib eden dört gün daha çalışılmış ve yine iş tam bitirilmek üzere
•bulunduğu bir sırada terkedilerek araya giren cuma tatilinin de geçmesi beklenmiş ve
ancak cumartesi günü sabahı, dikkate çaıpacak derecede erken saatlerde (kuşluk
vakti), ikmâl edilmiştir. Kubbenin tamam iyie kapanabilmesi için bu gün ve bu saatin
seçilmiş olmasında hava durumu veya işin mahiyeti icabı tabiî ve zarurî bir sebep ola­
bileceği gibi, müneccimin tâyin ettiği bir eşref-saatH beklemek kaygusu da âmil olmuş
bulunabilir.
Celâl-zâdenm kubbenin kapanışı için kaydettiği tarihi, bu suretle alâkalı defter­
lerin zaman çerçevesi içine bir defa vazettikten sonra, bu tarihi bahis mevzuu Muhasebe
Defterlerine âit bazı kayıtlarla karşılaştırılıp kontrol etmek mümkün olmaktadır. Fakat
evvelâ bu hususta hemen göze çarpan ve biraz da garib görünen bir ciheti kaydedelim:
Defterlerimizde umumiyetle cami veya haremdin kemerlerinin kavuşması, hamam kül­
hanının ilk defa yakılması ve hattâ doğrudan doğruya yanm kubbelerin kapanması gibi
vesilelerle ustalara dağıtılan bahşişler ve kesilen kurbanlar için yapılmış masraflar kayıtlı bulun­
duğu halde (Krş. No. 539-543), asıl büyük kubbenin kavuşması gibi mühim görülmesi
lâzımgelen bir hâdiseyi kutlamak için herhangi bir masrafta ihtiyâr edilmiş bulunduğu
kayıtlı değildir. Böyle bir masrafın yapılmış olmasına rağmen, Muhasebe Defterlerine

a- B k. 4 n u m ar a lı n o tu n b u lu n d u ğ u y e r. T a k v im le re g ö re 9 6 3 y ılı Ş ev v al a y ın ın g*u p a z a r ’a rastla*

m a k ta d ır .
62 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TAKİHİ

aksetmemiş bulunması ihtimalide pek zayıftır (Meğerki inşaata tahsis edilmiş olan
paradan ayn bir kaynaktan, hususî bir şekilde lütuf ve ihsan edilmiş bulunsun).
Buna mukabil, defterlerimizde diğer kemerlerle bizzat büyük kubbenin kemerlerinin
kavuşmasını kutlamak için yapılan masraflara âit kayıtlar mevcuttur:
Meselâ, 15 numaralı defterde (11 Ca. 961 tarihiyle başhyan iki haftalık bir çalışma
devresine âit hesaplar arasında) âdet-i üstâdân nâmiyle ve camiin kemerlerinin kavuşması
dolayısıyle (No. 539); 225inci defterde (4 Ş. 961 de başhyan devrede) camiin taş avlu­
sundaki (Haremdeki) ve tâbhanedeki kemerlerin kavuşması (No. 540); 67 numaralı
defterde ise, camiin yarım kubbesinin kapanması (No. 542) münasebetiyle dağıtılan
paralar kayıtlıdır.
Bu suretle, burada tetkik mevzuu ettiğimiz büyük kubbenin kapanması tarihi
hakkında defterlerimizde hiç bir kaydın bulunmaması ve buna mukabil bu kubbenin
kemerlerinin kavuşması münasebetiyle yapılan masraflara âit olmak üzere bir değil,
iki kaydın bulunması dikkate şayândır:
Gerçekten bu kayıtlardan birincisi, 23 Ş. 962 tarihinde başhyan haftaya âit bulu­
nan 62 numaralı defterde mevcuttur ve kubbenin kemerVnin kavuştuğu zaman, bu hâdi­
seyi kutlamak maksadıyle, dağıtılacak bal-şerbetmi hazırlamak için satın alınmış bulu­
nan 2 kantar 76 lodrakk balın bedeli olarak 520 akçe yazılmıştır (No. 541).
İkinci kayıt ise, 22 N. 962 tarihiyle başhyan bir çalışma haftasına âit hesaplan
ihtivâ eden 66 numaralı defterde bulunmaktadır ve aynı şekilde camiin kubbesinin
değil, yine kubbe kemerfıûiL kavuştuğu vakitte (âdet gereğince) ustalara dağıtılmış olan
800 akçelik bir bağış5a âit bulunmaktadır (No. 542).
Bu kayıtlardan her birinde büyük kubbenin kemerlerinden yalnız birisinin bahis
mevzu edilmesi ve (aynı hâdiseye taalluk eder gibi gözüktükleri halde) bu suretle iki
ayn şekilde tezahür eden kutlama masraflarının birbirinden bir ay kadar farklı zaman­
lara âit ayn defterlerde kaydedilmiş bulunması, dikkate şayândır. Kanşık gözüken bu
mevzuu aydınlatabilmek maksadiyle, balın merasim günü hazır bulunabilmesi için
ihtiyâten bir ay kadar evvel satın alınmış olması mümkün olduğu ileri sürülebilir.
Bu suretle aynı hadisenin aynı tarihte iki ayn şekliyle kutlanmış olabileceği gibi; büyük
kubbenin kemerlerinden her birinin ayn tarihlerde kavuşmuş olması dolayısıyle, iki
ayn kemer için, ayn kutlama tarihleri ve şekilleri de ihtiyâr edilmiş olabilir.
Büyük kubbenin istinad ettiği kemerlerin kavuştuğu tarihlere âit olarak Muhasebe
Defterlerinde mevcut bulunan bu kayıtlardan, kubbenin bu kemerler ve ayn kubbeler
üzerinde ve camiin diğer kemerlerine nazaran nasıl bir tempo ile yavaş-yavaş yüksel­
mekte olduğunu istidlâl etmek mümkündür:
Gerçekten, kubbe kemerlerinin kavuştuğuna dâir ikinci ve son kaychn bulunduğu
66 numaralı defterin ihtivâ ettiği son tarih olan 27 N. 962 ile, Celâl-zâde*nin kubbenin
kapanışı tarihi olarak kaydettiği 9 L. 963 tarihi arasında (eğer bu sonuncu tarih doğru
ise) 294 çalışma-günü geçmiş olması lâzım gelir.
Aynı şekilde, 15 inci defterde kaydedildiği şekilde, camiin her iki tarafında mevcut
bulunan 6 kemerin kavuşması tarihi ile camiin kubbesinin sadece kemerlerinin kapan­
ması tarihi arasında. 368, kubbenin tamâmiyle kapanması tarihi arasında ise 662 iş-günü
çalışmak lâzım geldiği hesaplanabilmektedir.3

33 “ *Â det-İ ü s tâ d â n d e r-v a k t-i pcy v eaten -i k e m e r-i k u b b e -i c a m i'-i şe rif” .

 İNŞAATIN BAŞLAMA. VB BİTME TARİHİ 63
Camiin yarım kubbesinin kavuşması dolayısıyle verilmiş olan bahşiş kaydı (No. 543)
ise, büyük kubbenin kemerinin kavuşması dolayısıyle dağıtılan para kaydını ihtivâ
eden 66 numaralı Muhasebe Defterinden bir hafta sonraki hesaplar arasında, yâni
67 inci defterde bulunmaktadır. İnşaat tekniği ve zarûretleri bakımından bu sıra ve
temponun mümkün ve tabiî olup olmadığı ayrıca tetkike değer.
Kubbenin kapanışı tarihini tesbit ve kontrol maksadıyle, Muhasebe Defterlerinden
inşaatın muhtelif safhalanna âit olmak üzere çıkardığımız bu kayıtların, Celâl-zâde’nin
naklettiği 9 L. 963 (16 Ağustos 1557) tarihini şüpheye düşürecek bir noktayı ihtivâ
etmedikleri görülmektedir. Benzeri diğer kayıtlar ise, aksine bu tarihin sıhhatini teyîd
eder mâhiyette görülmektedir:
Kubbenin kapanışı tarihi olarak ileri sürülmüş olan bu 9 Şevval 963 cumartesi
gününün dahil bulunduğu devreye âit hesaplan ihtivâ eden 97 numaralı defterden
öğrendiğimize göre, kubbenin kapanmış olduğu kabul edilen cumartesi gününden itibaren, kub­
benin kurşunla örtülmesi işinde çalışacak kurşuncu ustalar (sürbgerler)inderkal işe başlamış bulun­
ması bir tesadüf eseri olarak izah edilemez♦ Kubbenin kavuştuğu kabul edilen günden iti­
baren 4 usta ve iki şakird ile işe başlamış olan ve müteâkıp günlerde yeni iltihaklarla
adedleri 24’e kadar yükselen bu kurşuncular (106 numaralı defterin birinci kısmının
hesaplanma sona erdiği) 22 Ş. 964 tarihine kadar 112 çahşma-gününde cem’an 1630
iş-günü çalışarak, cami kubbelerinin ve belki de diğer bazı binalarla bir kaç minarenin
kurşunla örtülmesi işini tamamlamışlardır34*38.
Cami kubbelerini kurşunla örtmekle meşgul sürbger ustaların, 9 Ş. 963 de kubbenin
kapandığı Cumartesi günü derhal işe başlayıp 22 S. 964 tarihine kadar devam eden
faaliyetleri ile alâkalı olarak; 96 numaralı defterde kurşunlan eriterek levhalar haline
sokmak işinde sarfedilmek üzere satın alınmış olan 1 213 yük oduna (yp. 17) ve 100
numaralı defterde kaydedilmiş olan ve her halde bu kesif kurşun kaplama faaliyeti
neticesi daha evvel stok edilmiş bulunan mirî kurşunların tükenmekte olan rezervlerini
ta m a m la m a k için sa tın a lın m ış bulunan 1647 kantar kurşuna âit kayıtlan (No.365)
da zikredebiliriz.
Görülüyor ki bu zikrettiğimiz kayıtlar Celâl-zdde Mustafa’nın cami kubbesinin kapamşı
için kaydettiği 9 Şevval. 963 tarihi üe âhenk halindedir.85 Bu kayıtlar arasında kubbenin bu

34 A y n ı s ü r b g e r g u ru p la rın ı b iz 37-38 n u m a ­ y a 'a s u ıa â i t h e s a p la r 108 n u m a r a lı d e fte rd e k a ­

r a lı d e fte rle rd e (961 y ılın ın 28 Ş. - 3 0 Z a . ta rih le ri
a r a s ın d a ) t â b h a n e k u b b e le rin in k u rş u n la ö rtü lm esi
iş in d e ç a lışırk e n g ö r d ü ğ ü m ü z g ib i; 155-162 n u m a ­
r a l ı d e fte rd e d e (965 y ılın ın 2 2 N . - 2 7 Z a . t a rih le ri
a r a s ın d a ) b i r m e d re se n in k u b b e le rin e k u rş u n
y ıtlıd ır.
C a m iy e döşem ek iç in s a tın a lın a n M ıs ır
h a s ırla rın ın b e d e li ııĞ ’m c ı d e fte rd e , k u b b elerin k itd -
b e le rin in re sm e d ilm işi iç in lü zu m lu k â ğ ıd ın , sü tu n baş­
la rın a y a z ıla c a k y a z ıla r iç in g ereken a lta ı va ra k la rın

d ö ş e rk e n b u lm a k ta y ız . 74 -7 6 /3 n u m a r a lı d efter­ b e d e lle ri 118 n u m a r a lı d e fte rd e k i h e s a p la r a ra s ın d a

le r d e (962 y ılın ın r2 Z . ile 9 6 3 y ılın ın 2 2 M . i
a r a s ın d a ) ç alışm ış o la n sü rb g e rle rin ise, y a p tık la rı
iş h a k k ın d a b î r k a y ıt b u lu n m a m a k la b e ra b e r,
m in â r e lc r in v e y a im a re te d a h il d iğ e r b a z ı b in a ­
l a r ın k u r ş u n la Ö rtülm esi işin d e çalışm ış o ld u k la rı
k a b u l e d ile b ilir (B k . G r a f ik N o . 1).
38 B u d e v re d e k e n d ile rin e ö d e n m iş o la n ü c ­
r e t l e r b a z ı y e r le r d e ş u şek ild e k a y d e d ilm iştir:
‘cÜ c r e t- i s ü r b g e râ n , b e râ y -ı p û ş id e n -i k u b b e -
h â - i c â m i'- i c e d ld ” . R e n k li c a m la rla , ku b b e te zy in â -
Im d a k u lla n ıla c a k b o y a la r iç in lü z u m lu m a lz e m e
m u b a y a 'a la r ı, 107 n u m a r a lı d e fte rd e (N o. 4 4 5 );
k u b b en in s ıv a la n iç in lü zu m lu 1 3 4 k a n ta r k e te n m u b a -
g ö rü lm e k te d ir.
A n c a k , k u b b e n in k a p a n ıp sıv a n m a sın d a n
s o n ra işe b aşlıy ab ilecek o la n n a k k a şla rın ç a lış tık ta n
g ü n le re â it y e v m iy e h e sa p la n d a ta h m in le rim iz e u y g u n
o la ra k , m n u m a r a lı (3 C . 9 6 4 ta rih li) d e fte rle
b a ş la m a k ta v e e am ıin 21 Z . 9 6 4 (15 E k im 1557)
ta r ih in d e y a p ılm ış o ld u ğ u n u k a b u l ettiğ im iz açılış
m e râ s im in e ta k a d d ü m e d e n g ü n le r ^ 11 Z . 9 6
ta r ih in d e b a ş la y a n h a fta n ın h e s a p la rım ih tiv â e d e n
133 ü n c ü d e fte re k a d a r d e v a m e tm e k te d ir.
C a m c ıla r d a n a k k a ş la rla b irlik te işe
b a şla m ış v e 2 4 . V I I . 9 5 7 ta rih i ile b a şla y a n 125
in c i d e fte re k a d a r 9 6 ç a lışm a g ü n ü iç in d e 1 3 5 9
iş -g ü n ü te m in e tm işle rd ir.
64 İNŞAATIN BAŞLAMA VE BİTME TARİHİ

tarikte kapanmış olamıyacağım isbat edecek aksi deliller bulunmadığı gibi; aynı tariflin
sıhhatine delil olarak daha başka karineler de pek çoktur:
Meselâ, bu faaliyetlerle alâkalı olarak, diğer kubbe ve minarelerinkilerle bir­
likte büyük kubbenin 'aUrn'inin de yapılması için kazancılara ödenen ücretlerle bu
ca/«n*lerin yaldızlanması için sarfedilen altınların ve bu iş için zerker’lere ödenen üc­
retlerin hesabı 102 numaralı defterde kayıtlıdır (No. 372, 471, 473).
105 numaralı defterin üçüncü kısmında ise, kubbenin nakışlarım resmetmek için satın
alman 15 deste İstanbul kâğıdı için ödenen para yazılıpıştır (No. 464, 466).
GRAFİK NO : I
CAMİ İNŞAATININ SONA ERMEK ÜZERE BU-

ONOD t]
 III. İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ-NİZAMI

Mufassal Muhasebe Defterlerinin haftalık ücret ödeme cedvellerinde isimleri

yazdı işçilerin sengtıraş, bennâ ve neccâr.. gibi ana gurup taksimâü dışında, çalıştık­
ları yerlere göre, (cami kapısında, mihrapta, kemerlerde, pâyelerde, kârhanede, müte­
ferrik yerlerde.. ilâh şeklinde) işaredenmiş bölükler halinde kayıd edildikleri tesbit
edilmiştir. Daima aynı ustaların başkanlığı altında hep aynı işçilerden terekküb ettik­
leri için bu gurupları, çalıştıkları yerlere âit sarih kayıüar bulunmadığı hallerde dahi,
tâkip etmek ve nihayet diğer guruplar içine dağıldıklarını görerek o zamana kadar
çalıştıkları işin bitmiş olduğuna hükmetmek mümkün bulunmaktadır.
Bu imkânların, inşaatın nasıl bir sıra ve tempo ile inkişaf etliği ve işçilerin hangi
sahalara, kaçar kişilik ekipler halinde, nasıl dağılmış olduğu.. şeklinde şantiyedeki iş-nizam ve
teşkilâtı İle inşaatın kronolojisi.. gibi, mühim meselelerin aydınlatılmasına yardımcı
olacağı âşikârdır. Aslında baskıya müsâit olmayacak kadar geniş bir cedvelin yukardan
aşağı ayrılmış iki yansı olan ve 2 ve 3 numaralı cedvellerle bu cedvellere dayanarak
tanzim edilmiş olan 2 numaralı grafik bu mevzulan bir dereceye kadar vuzuha kavuş­
turacak bilgileri ihtivâ etmektedir.
Bahis mevzuu cetvellerde, kapı, minare, mihrab.. ilâh gibi belirli iş-yerlerinde
her hafta çalışmış olan işçi adedi ile hesaplayabildiğimiz yerlerde bu işçilerin 6 günlük
bir iş-haftası içinde temin etmiş olduklan iş-günlerinin miktarı tesbit edilmiştir. Bu
suretle, belirli işlerin hangi tarihlerde başlayıp ne zaman İkmâl edilmiş olduğu ve bu müddet içinde
kaç kişilik bir işçi postasının kaç iş-günü sarfederek bu işleri bitirdiği, sütunların altındaki
yekûn rakamlarından anlaşılmış bulunacaktadır.
Bundan başka, her postaya mensup işçilere hafta sonunda ödenen gündeliklerin
yekûnu, yer darlığı yüzünden ayrı ayrı cedvellerimize alınamamakla beraber, her
işe âit aşağıda ayrıca vereceğimiz izahât arasında kaydedildiği şekliyle, o iş için cem1an
kaç akçelik ücret ödenmiş olduğu da hesapUmabilmişiir.
CedveUerimizin sol tarafındaki sütunlarında defter numaralan ile bu defterlerin
ihtivâ ettikleri haftaların adedi ve başlangıç tarihleri alt-alta dizilmiş olarak kaydedilmiştir.
Bu defterler, seri-dışı 44 numaralı müstakil defterin 36 Romen rakamları ile işaretlenmiş
olan 4 haftası başta olmak üzere, 165 lik seriye âit Mufassal Muhasebe Defterleridir.
1, 4, 7 numaralı defterlerde olduğu gibi 2, veyahut daha fazla haftalık hesaplan
ihtivâ eden defterlerde de her haftanın işçi mevcudu ayrı-ayn gösterilmiş olmakla beraber,

a* Bu defter hakkında yukarda 6’na sayfada verilmiş olan izahata bakınız.

66 İNŞAATIN SEYRİ VE ÎŞ NİZAMI

işçilerin, bu haftalar zarfında cereyan temin ettikleri iş-günü sayısı, haftalara tevzi
edilmeksizin bir arada verilmiştir.
Elimizde Mufassal Muhasebe Defterleri mevcut bulunan devrenin ilk aylan içinde
çalıştıkları yerleri sarih olarak tayin etmek mümkün olan işçi gurupları dışında, “mü­
teferrik” yerlerde veya “kârhane” tâbir edilen sengtıraş atölyelerinde çalışan87 veya
çalıştıklan yerler belli okrayan işçi guruplan da cedvelimizin V III numaralı kısmında
ayri sütunlar halinde gösterilmiş ve neticede her hafta çalıştıkları yerler belli olan
işçilerin adedi 12-15 numaralı işçi devam cedvellerinin cuma günlerine rasthyan
sütunlarında tesbit edilmiş olan şekliyle) o hafta içinde çalışmış olan işçilerin umumî
yekûnundan çıkarılarak, defterlerde çalıştıklarıyerler belirtilmemiş olan işçilerin miktarı da
X I numaralı sütun halinde sıralanmak suretiyle sengtıraş ve bennâlann mutelif tarik­
lerde şantiyede iş-yerlerine göre dağılış tarzının umumî tablosu tesis edilmek istenilmiştir.
Elimizde mevcud Mufassal Muhasebe Defterlerinin (165 defterlik seri’nin dışında
bulunan 44 numaralı müstakil defterle beraber) 957 yılında cami mihrabının temel­
lerinin merasimle konmuş olduğu kabul edilecek bir tarihten (bk. s. 48) 3 sene kadar
bir zaman sonra başhyan bir devre âit olduğu ve bu tarihten evvel de temellerin kazıl­
ması ile imarete âit diğer bazı binaların inşası için de bir hayli zaman sarfedilmiş bulun­
duğunun tahmin edilebileceği, şimdiye kadar muhtelif vesilelerle vermiş olduğumuza
îzahlar dolayısıyle, raalûmumuzdur.
Bu sebeple, Mufassal Muhasebe Defterlerinin en eski tarihlisi olan 44 numaralı
(dört haftalık) müstakil defterin cedvellerimizde “I ” numara ile işaretli birinci haftası­
nın başladığı 9 Kasım 1553 (2. Z. 960) tarihi geldiği zaman, imarete âit diğer binalardan
sarf-ı nazar, cami inşaatının da oldukça ilerlemiş bir safhada bulunduğunu görmek bizi hayrete
düşürmemektedir.
Gerçekten, elimizde mevcut bu en eski tarihli kayıtlara nazaran, 9 Kasımla.birinci
defterde başhyan hafta içinde cami kapısı'nda 33, muslukların sağ taraftaki! erinde 21,
soldakilerde 8; camiin içindeki sütunların alt ve üstündeki kemerlerde sağda 29 ve
solda 25 ve dış kemerlerin sağ taraftahilerinde 21 ve soldakilerde 8 taşçı çalışmaktadır.
Aynı haftaya âit kayıtlarda zikri geçmiş olan harem Aa^zn’nda ise ikinci hafta içinde
39 kişilik bir sengtıraş postası mevcuttur. Dört hafta sonra da (9 Aralık 1553) dört
kişilik ufak bir taşçı postası mihrab inşaatında çalışmağa başlamıştır. Minare ve paye­
lerin inşasına ise, ancak 18 hafta sonra (17 Mart 1554 tarihinden itibaren) başlanmıştır.
Cedvellerimizde her biri ayn bir sütün işgal eden belirli iş sâhalanndan her birinin
ne vakit ele alındığım ve ne kadar zaman zarfında ne hacimde bir iş - gücü ve para sarfıyle ikmâl
edildiğini ve elimizde mevcut Mufassal Muhasebe Defterlerinin başladığı tarihte inşaatın
durumunu lâyıkıyle aydınlatabilmek için, bu iş sâhalanndan her biri hakkında elde
edebileceğimiz malûmatı ayn-ayn gözden geçirmek lâzım gelmektedir.
A) C a m i k a p is i :

Seri-dışı 44 numaralı müstakil defterin ilk haftasından itibaren inşa hâlinde bul­
duğumuz için ne zaman başlandığı bilinmiyen cami kapısı (şadırvanlı iç-avluya açılan
kapısı), bu defterin Dinci haftasına âit kayıtlarda “bâb-ı dergâh”, II-IV’üncü haftalarına

91Seri-dışı 44 numaralı defterde “üatâdân-1 sârhane-i mermer-tıraşâıı" Raydı mevcuttur. Bu gurubun başı­
nda bir nevi taşcı-başı olan Muhiddin Halîfe vardır.
 İNŞAATIN SEYRİ Y E İŞ NİZAMI 67

âit kayıtlarda “bâb-ı miyâne” ve seri teşkil eden defterlerimizde ise, “bâb-ı camil-i
şerif” nâmıyle anılmaktadır.
Bu kapının inşası işinde çakşan ustaların 44 numaralı defterde meslekleri sarih
olarak belirtilmemiş olmasına rağmen, Sofi Salih isimli bir ustanın başkanlığı altında
çalışan 33-76 kişilik bir guruba mensup olan bu işçiler, seri teşkil eden defterlerimizde
umumiyetle sengtıraşlar arasında kayıtlı bulunmaktadırlar.
Bahis mevzuu seri defterlerin. 1 ve 2 numaralarında sengtıraşlar umumî olarak
aşağıdaki başlık altında toplanmış.bulunmaktadır:
“Ücret-i sengtıraşân berây-ı hrajîden-i mermerhâ-i bâb-ı camic-i şerif ve Harem ve kemer­
li â-i cami ‘-i şerif ve kemerhâ-i bîrûn-ı cami* ve perdaht-kerden-i sütunhâ-i mer­
mer ber-veçh-i yevmiye”
Bu kayda göre, bahis mevzuu ustaların bu tarihlere doğru cami kapısının mermer­
lerini tıraş etmekle meşgul bulunması lâzım gelir.
Taşçı ustası Sofi Salih’in idaresi altında 9 Kasım 1553 tarihindenberi inşâ halinde
bulunan cami kapısının, 1554 yılı 4 Ekim tarihiyle biten hafta içinde ikmâl edildiği ve
bu müddet zarfinda 11 747,5 iş-günü çalışmış olan bahis konusu sengtıraşlar gurubuna
101 254 akçe ödendiği tesbit edilmiştir88.
6 Ekim 1554 tarihinde başhyan hafta hesaplanın ihtiva eden 35 numaralı defterde
Sofi Salih ve 30 kadar arkadaşının “Der Harem ve gayruhû” başlığı altında kayıtlı
başka bir guruba aktarılmış bulunması da kapı inşaatının daha evvel bitmiş olduğunu
isbat etmektedir.
B) H arem K apjsi:
Camfin şadırvanlı taş avlusunun (iç-avlunun) İkisi yanda olmak üzere üç kapısı
vardır. Burada bahis mevzuu olan kapının kuzey-batıya açılan ve içinde altlı-üstlü
odalar bulunan büyük orta kapı (bâb-ı vasat) olması lâzım gelir.
Bu kapının inşaatı seri hârici 44 numaralı defterin ikinci haftasında (20 Kasım
1553 de) başlamış (ve 13 Aralık 1554-15 Şubat 1955 tarihleri arasındaki 2 kış ayı zar­
fındaki bir kesilmeden sonra) 14 Kasım 1555’e (Df. 75) kadar devam etmiştir39a.
Bu işte çalışan ustalar ilk üç hafta zarfinda bennâ yahut sengüraş oldukları tasrih
edilmeden kaydedilmiş oldukları halde 1-9 uncu defterlerde hepsi sengtıraşlar arasında
gösterilmişlerdir. 10-17 inci defterlerde (3 Mart ile 10 Mayıs 1554 tarihleri arasında)
ise esas gurubu teşkil eden sengtıraşlar yanında, azamî mevcutlan 12 yi geçmeyen bir
bennâ zümresinin de Harem kapısı inşaatında çalıştığı aynca kaydedilmiştir.
Diğer guruplarda olduğu gibi, burada da sengüraş ve bennâ tefrikinin sarih ve
kat’î bir manâ taşımadığı ve bu iki kardeş .ihtisas zümresi mensuplarının îçabında aynı
işi yapabildikleri farz ve kabul edilebilir. Bu takdirde Harem Kapısı inşaatında
bennâ veya sengüraş gurupları ce'man 11 009,5 iş-günü çalışmışlar ve yevmiye olarak
da 91 964 akçe ücret almışlardır.

39 Bu suretle yapılmış olan işin kapının ana
hatlanyle inşasından ibâret olduğu, taş oymacılığın
bâzı ince işlerinin “ber-veçh-i maktu” çalışan
ustalar tarafından bilâhıre ikmâl edilmiş bulun­
duğu söylenebilir.
Yukarıda cami inşaatının bitme tarihî müna­
kaşa f-Hüirkrn 1557 senesi Ekim aytnın 5*inde baş-
Iıyan hafta içinde cami kapıstnm âvizeleri ve gil-
viieri gibi İnce işlerinin bu işi götürü olarak üze­
rine almış olan bir gurup taşçı tarafından ikmâl
edildiğini kaydetmiştik (Krş. No. 205).
aaa Bu tarihten sonra Hacı İsa isimli bir usta­
nın başkanlığı altında bu kapının inşasında ça­
lışan işçiler çö’ıncı defterde umumî sengtıraşlar
listesinin sonuna geçirilmiştir.
68 İN Ş A A T IN SE Y R İ VB j§ N İ Z A m

Fakat, bu büyük kapının inşası işi yalnız gündelikle çalışan bahis mevzuu ekiplerin
mesaîsiyle ikmal edilememiştir. Kapının gilvileriyle pençerelerinin güvelerini hazırla­
mak gibi daha fazla hüner ve ustalık isteyen bazı işlerin, maktu*fiyatlarla ayrı işçi gurup­
larına ihale edilmiş olduğu görülmüştür.
77 numaralı defterin üçüncü haftasına âit hesaplar arasında göze çarpan bazı
kayıtlar işte bu ilâve işlerle ilgilidir;
Meselâ, cami Hareminin büyük kapısındaki ğilvFlen tıraş etme işini maktu* bir
fiyatla üzerlerine almış olan Amasyah Ali, Yenikapıh Mustafa ve Edimekapdı Mahmud,
44 zira tutan bu işi ikmâl ettikleri zaman kendilerine (zirâ başına 8’er akçeden) 352
akçe ödenmiştir (yp. 16/a).
Yine aynı kapının üst kısmındaki odalarda (tabaka5da) olan 8 pencerenin süve-
lerini yontmak ve inşâ etmek (binâ-kerden) işini götürü bir fiyatla (her pencere 250
akçeye olmak üzere) üzerlerine alıp bu işi ikmâl etmiş bulunan 8 sengtıraşa da 2 000
akçe ödenmiştir. (Bu pencerelerin süveleri dış tarafta mermer ve içeride küfek i taşından
olarak işlenmiştir).
Yine Harem’in müteaddit odaları ihtivâ eden bu monumantal orta kapısı*nın “hasır-
hâne” tâbir edilen alt kısmına âit 4 pencerenin süve ve gilvileri için de aynı tarihlerde
(her biri için 500 akçeden) 2 000 akçe ödenmiştir (yp. 19/a).
Cami bağçesinin sol köşesinde bulunan dış-harem kapısı (bâb-ı harem-i bîrûn)m
iki kemerinin yontulması işine 600 ve bu kemerlerin iki “kalkancının yapılması işi için
de (maktu* olarak) 340 akçe ödendiğinin aynı defterde kayıtk bulunması ise, bu tarih­
lere doğru camiin bağçe kapısının da inşa halinde bulunduğunu göstermektedir.
Diğer bazı kayıtlarda Eski Saray tarafında ve âbhane (abdesthane) yakınında
bir dış-avlu kapusunun götürü olarak işletilmiş olan gîYzrc’lerinden ve pencerelerinden
bahsedilmektedir ®9.

C) M u slu klar :

inşaatının daha evvel başlamış olması da muhtemel bulunan musluklara 44

numarah defterin ilk haftasından (9 Kasım 1553 tarihinden) itibaren, rastlamak
tayız.
1) Cânib-i geçe deki musluklarda çalışan işçilerin başında Mahmud Filorici
isminde bir usta vardır. 445üncü defterde sengtıraş veyahut bennâ oldukları tasrih
edilmemiş olan bu ustaların seri teşkil eden defterlerdeki yerleri sengtıraşlar arasındadır.
A*zamî mevcutlan 32 yi bulan bu gurubun 44 numarah defterin dördüncü haftası
sonunda işlerini bitirip dış-kemerlerde çalışmağa başlamış olmalan lâzım gelir.
Gerçekten, aynı ustaları İv e 2 numarah defterlerde, “derkemer-i bîrûn55, 5 ve 6
numarah defterlerdeki kayıtlarda ise, “der kemer, be-eânib’i yemîn95 ve 13 numarah
defterde tekrar “der kemer-i bîrûn” hâşiyelerinin bulunduğu yerlerde görmekteyiz.
Bu hesaba göre, elimizde mevcut Muhasebe Defterlerine akseden şekliyle, camiin
sağ taraf musluklarında çalışan ustalar 9 Kasım - 17 Aralık 1553 devresi içinde 559,5
iş-günü teinin etmişlerdir ve bu iş için kendilerine 4 804 akçe gündelik ücret ödenmiştir.

aft Ücret-i sengaraşân, berây-ı tıraşiden ve bâb-ı harcm-i bîrûn, be-cânib-i Saray-ı 'Atıyk der
nihâden-i (gilvihi) ve pcnçerehâ-i fevkaanî-i kurb-ı âbhatu, ber-veçh-i maktu', 7 pençere 340”
(Df. 107).
 İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI 69
2) Canib-i deryc?daki musluklarda çalışan gurubun başında Mustafa Mahalle-i Selim
nâmında bir işçi vardır. 44 numaralı defterin 4 üncü haftasına kadar musluklarda çalış­
makta olan bu işçilerin seri teşkil eden defterlere “der kemcr-i bîrûn”, “canib-i yesâr”
hâşiye kayıtlan ile aktarılmış olması, bu cenahtaki musluk inşaatının da sağ kanattaki
inşaat gibi, 7 Aralık 1558 de bitmiş olduğunu göstermektedir.
A£zamî mevcudu 153i geçmeyen bu işçilerin 9 Kasım - 7 Aralık 1553 tarihleri
arasında cem’an 215,5 iş-günü çalışmış oldukları ve bu günler için kendilerine 1 722
akçe ödendiği tesbit edilmiştir.

D) îç KEMERLER (I) * :

Seri dışı 44 numaralı defterin birinci haftasında (9 Kasım 1553 tarihinde) mevcut
gözüküp bu inşaatta çalışmış olmaları lâzım gelenler, camiin sağ ve sol (yemin ve yesâr)
cenahlarında olmak üzere ayrı ayrı kaydedilmiştir :
1) Başlangıçta “Kemerhâ-i mermer der-bâlâ-i sütunhâ”, daha sonra da “kemerhâ-i
tahtânî ve fevkaanî-i cami-i şerîf-i enderûnî der-cânib-i yemin” haşiyeleriyle kaydedilmiş
olan bu işçilerin başında Amavud Mustafa yahud Sofi Mustafa isimli bir taşçı ustası
mevcuttur. 6 numaralı defterde 41 işçi ile âzami mevcuduna varmış olan bu gurubun,
18’ inci defterdeki mevcudu 24’e düşmüş ve kemerlerle birlikte yan kapı’da. da (der
kemer ve bâb-ı yan) çalışmağa başlamışlardır (28 Nisan 1554). 22’ inci defterden iti­
baren ise, aynı gurup işçiler, “kemer” kaydı olmaksızın sadece yan kapı’da (bâb-ı yan)
çalışır olarak gösterilmişlerdir (16 Haziran 1554).
44 numaralı defterin birinci haftasından (9 Kasım 1553 den) başlıyarak, münha­
sıran yan kapılarda çalışmağa başladıkları anlaşılan ve bu son tarihe kadar camiin
içinde sağ taraf sütunların alt ve üstündeki mermer kemerlerde çabşan taşçılar, cem*an
4386,5 îş-günü teinin etmişlerdir.
2) Camiin sol tarafındaki iç-kemerlerde çalışan taşçıların başında Amasyalı Ahmed
vardır. 8’inci defterde âzami mevcudu olan 45 işçiyi ihtivâ eden ve “Kemerhâ-i mermer
der-bâlâ-yı sütunhâ”, daha sonra "Kemerhâ-i tahtânî ve fevkaanî-i camie-i şerîf-i
enderûnî der-cânib-i yesâr”, yahut sadece “Kemerhâ-i yesâr” ve “Kemer der-cânib-i
yesâr” haşiyeleri ile kaydedilmiş olan bu gurup mensuplan, sağ kanatta çalışan gurup
işçileri gibi, 18’inci defterden itibaren 23 mevcutla “der-kemer ve bâb-ı yan” ve 22’nci
defterden itibâren ise sadece “bâb-ı yan” da çalışır gösterilmişlerdir (16 Haziran 1554).
Bu sonuncu tarihe kadar geçen zaman zarfinda cami'in sol cenah iç-kemerlerinde çalı­
şan işçiler, cenfan 4 798,5 iş-günü temin etmişler ve bu hizmetlerine mukabil 44 996 akçe
(gündelik) ücret almışlardır.

E) Dış - k e m e r l e r ( K e m e r h â -İ b îr û n ) (II) :
1) Cânib-i yemin. Seri dışı 44 numaralı defterde sağ cenahta musluk inşaatında
Florici Mahmud’iiL başkanlığı altında çalışmakta olan gurub, 9 ve 10 numaralı defter­
lerde 30 kişi ile âzamî mevcudına ulaştıktan sonra, 19’uncu defterde mevcudu 8*e
düşmüş ve bu 8 kişinin de 3*ü “müteferrik” yerlere ve 5’i cami kapışma gönderilmek
üzere dağıtılmıştır.

* M utama içindeki benzeri Romen rakamları, bahis mevzuu bilgilerin 2 numaralı cetvelin kaçıncı sütunun­
da olduğunu göstermektedir.
70 İNŞAATIN SETRİ VE İŞ NİZAMI

Bu suretle 9 Aralık 1553 den 31 Mayıs 1554 de kadar devam eden devre
zarfında bu gurub işçiler cem'an 2 395 iş-günü çalışmışlar ve 22 304 akçe gündelik
ücret almışlardır.
2) Canib-i yesâr. Bu gurup, deniz cephesindeki (der-canib-i derya) musluklarda
çalışan ustaların işi bitirerek bu kısma devredilmeleriyle teşekkül etmiştir ve başlarında
Mustafa Mahalle-i Selim vardır.
16’incı defterden (3 Mayıs 1554 den) itibaren camiin iç-kemerlerinin sol kanadında
çalışmakta olan Amasyalı Ahmed gurubunun sonuna kaydedilmiş bulunan bu ustaların
22’inci defterden sonra Ahmed Amasya gurubu ile sol taraftaki yan-kapıya aktarılmış
olması lâzım gelir. Bu vaziyete göre, 9 Aralık 1553-14 Haziran 1554 tarihleri arasmda
bu guruba dahil işçiler sol taraf dış-kemerlerin inşasında cem'an 3 069,5 iş-günü çalış­
mışlar ve 28 Öl 1 akçelik yevmiye almışlardır.

F ) Y an k a t il a r (II).

Camiin iç-kemerlerinin sağ taraftakilerinde çalışan Sofi Mustafa gurubu ile soldaki-
lerde çalışan Ahmed Amasya gurubu ve dış-kemerlerinin solundaki Mustafa Mahalle-i
Selim güruhlarının işin sonlarına doğru (16 Haziran 1554) çok azalmış olan mevcutlan
ile, münhasıran her iki yankapıda çalışmağa başlamış bulunduğu tesbit edilmiştir.
Bu suretle, sağ yan-kapıda çalışan sengtıraşlar için 543 iş-günii karşılığı 5 706
akçe; sol yan-kapıda çalışanlar için ise, 802,5 -iş - günü için 8 282 akçe Ödenmiştir.

G) M ih r a b (III).
44 numaralı müstakil defterde mihrab inşaatına âit bir kayıd mevcut değildir.
Fakat, bu inşaatın daha evvelki devrelerde başbyarak40 44 numaralı defterin ihtiva
ettiği tarihlerde mevsim dolayısiyle terk edilmiş olması da mümkündür.
Bizde kaydı bulunan devreye gelince, ancak seri teşkil eden defterlerin 1 numara­
lısından (9 Aralık 1553 tarihinden) başbyarak, Konyalı Yahya isminde bir taşçı ustasının
başkanlık ettiği 4-5 kişilik ufak bir gurubun mihrab İnşaatında çalışmakta olduğu
tesbit edilebilmiştir.
Bu suretle mihrab inşaatının başladığı tarihi katcî olarak tayin etmek mümkün
değil ise de, bittiği tarihi 15’ind defterde ekibin başkam Konyalı Yahya’nın isminin
sağ yanında “der perdaht-ı mihrâb” kaydının bulunması, bu tarihte inşaatı bitmiş
olan mihrâbm taşlarının perdahtı işi ile meşgul bulunulduğunu göstermekte, isminin
sol tarafında bulunan “Kârhane15 kaydı ise, bu defterden sonra, adı geçen Yahya us­
tanın Muhiddin Halîfe1nin idare ettiği mermerciler "kârhane”sine aktarılmış olduğu­
nu göstermektedir.
Gerçekten, Konyalı Yahya ile o zamana kadar mihrab inşaatında kendisiyle beraber
çalışmış olan ustalardan Alı Şaban ve İstanbullu Hüseyin’in ve çırağı Malkoç’un
isimlerine 16 ve 17 numaralı defterlerde “Kârhane” de çalışan ustalar listesinin sonunda
rastlandığı gibi, 18’inci defterden itibaren de aynı isimleri bu guruba mensup ustaların
alfabetik sırasındaki yerlerine yazılmış bulmaktayız.
Bu vaziyete göre, 9 Aralık 1553 den 26 Nisan 1554’e (15’inci defterin sonuna)

40 M ihrabın tem elinin atılm a m erasim i 957 olm ası lâzım gelir. Y ukanda 4 num aralı notun
yılı Cemazryel - evvelinin 27’nci» günü yapılmış bulunduğu yere bakınız.
 İNŞAATIN SEYRİ VB İş NİZAMI 71

kadar mihrabda çalışmış olan gurubun cemtan 377,5 iş günü temin ederek 3347 akçe
yevmiye ücret aldıkları anlaşılmaktadır.

H) P âyeler (X).
Cami kubbesinin dayandığı küfeki taşından kaideleri 6,20 X 5,10 metre boyutlarında
bir dörtgen şeklinde örülmüş olan dört büyük sütunun (fil ayağının) inşaatına âit bir
kayda 44 numaralı defterin (9 Kasım 1553 tarihiyle başlıyan) birinci haftasında
tesadüf edilmektedir.
Şüphesiz, pâyelerin inşası işinin bu tarihten de evvel başlamış olması mümkündür.
Fakat bu hususta dikkate şayan olanı, bu kayda 44 numaralı defterin diğer üç haftası
ile seri teşkil eden Mufassal Muhasebe Defterlerinin 1-10 sayılılarında rastlanmamakta
olması ve ancak aradan üç kış ayı (Aralık, Ocak ve Şubat) geçtikten sonra (1554
yılının 17 Mart tarihinde), işe tekrar başlanmış bulunmasıdır.
Seri teşkil eden bahis mevzuu defterlerde pâyeler sağ ve sol (yemin ve yesâr)
olarak iki ayn guruba ayrılmaktadır. 44*cü defterde ise, guruplardan her biri payeyi
inşa eden bennâlar gurubunun bölük başılarının isimlerine göre “der pây-i Nikola” ,
yahut “der pây-ı Mihal” şeklinde anılmaktadır.
I) Manol Benli (Beğli) bölüğünün inşâ ettiği sağ canibin bilinci pâyesinde çalışanlar,
23 ve 25*inci defterlerde âzami mevcut olarak 24 kişiyi bulmakta idi. Bu mevcut 34’
üncü defterdeki son hafta içinde 145e düşmüş ve 35’inci defterden (4 Ekim 1554 den)
itibaren bu gurubun umumî bennâlar listesinde kendi adlarının alfabetik sıralarına
göre dağılmış olduğu görülmüştür. Bu ekip, 17 Mart-4 Ekim 1554 tarihleri arasındaki
28 hafta zarûnda cem'an 2 954,5 iş-günü çalışmışlar ve bu işe mukabil 27 723 akçe
almışlardır.
2) Sağ tarafta bulunan pâyelerin (“pây” lann veya ayakların) İkincisi*ndc çalışanla­
rın bölük başılan İstanbullu Mihaldir. Bu gurubun âzami mevcudu 16*ıncL defterde 19’u
bulmuştur. 345üncü defterde mevcutlan 12 kalan bu işçilerden onunun isimleri 35’inci
defterde bennâlar listesinin umumî isim alfabetiği sırasında dağılmış olarak bulunmuştur.
Yukarıda tahdid edilmiş olan inşaat devresi zarfında bu kısımda 2 467 iş-günü
çalışılmış ve bu işe mukabil kendilerine 21 664 akçe ücret ödenmiştir.
3) Cânib-i yesârdaki İH ayaktan birinde çalışan' bennâlann bölük başısı Nikola
Mihaldir. Bu gurubun âzami mevcudu 20-22’inci defterlerde 18’i bulmuştur. Ayru
gurubdan olup da 34’üncü defterde hâlâ kayıtlı bulunan 14 işçiden 1Finin 35’inci
defterde bennâlar listesinin umumî alfabetiğindeki yerlerine dağıltılmış olması, diğer
pâyelerin olduğu gibi, bu ayağın da 4 Ekim 1554 tarihine kadar ikmal edilmiş olduğunun
kat’î bir delilidir. Neticede bu pâyenin inşası için 2 261 iş-günü çalışmak icab etmiş ve
cem'an 20 380 akçe sarfedilmiştir.
4) Hamza Dîvane isimli bennâ ustanın bölüğü, 19-20’inci defterlerde âzami
25 kişi ile çalışmıştır. 17 Mart - 4 Ekim 1554 tarihleri arasındaki inşaat devresi içinde
bu gurub tarafından cem’an 3 128 iş-günü çalışılmış ve 28 021 akçe yevmiye alınmıştır.
35’İnci defterden itibaren bu bölük mensuplarının da diğer işçi gurupları araşma dağıl­
mış olduğu müşahede edilmiştir.
Bu hesaplara göre pâyelerden 1 ve 4 numaralı olanların inşası için sarfedilen iş
günleri ile ödenen ücretlerin diğerlerine nazaran daha yüksek olduğu dikkati çekmek­
tedir. Ayaklar, yapı itibariyle birbirinin aynı olmasına rağmen, bu fa rk lılığ ın mevcu­
72 İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI

diyeti, bu -sütunlarda çalışanların diğerlerine nazaran ek bazı işler yapmış olmalarına

atfedilebilir.
Pâyelerin inşasının 4 Ekim 1554 tarihinde (D. 34) bitmiş olduğu, bu işde çalışmış olan
bennâlann bu tarihten sonra isimlerine göre umumi bennâ listesinin alfabetik sırasına dağılmış
olmasıyle sabittir Kubbenin dayanağını teşkil edecek olan bu dört büyük fil-ayağının
(pâye yahut pây) inşaatı devam ederken, kubbe için bazı hazırlıkların yapılmakta
olması da kayda değer:
Pâyelerin inşasının sona eriş tarihine gelmeden evvel 20 Temmuz ve 12 Ağustos
tarihleriyle başlıyan haftalara ait hesaplar arasında (Df. 25, 29) kubbe inşaatı için mü-
bayaa edilmiş külliyetli miktarda tuğla kaydının mevcut bulunması dikkati çekmektedir.
Pâye inşaatının hitam tarihini takip eden 35 numaralı defterde ise (6-12 Ekim), camiin
kubbesi için alman tuğlaların (her yükü 6 fülüs’den 4 220 yük halinde) şantiyeye nakli
için hammallara ödenen ücret kaydı mevcuttur. 38, 39, 40 numaralı defterlerde de
benzeri kayıtlar vardır: 22-28 Aralık tarihlerini ihtiva eden 43’üncü defterde41, 16
Şubat - 1 Mart tarihlerini ihtiva eden 45 numaralı defterde42* ve 29 Haziran - Tem­
muz 1555 tarihlerini ihtiva eden 60 numaralı defterlerde48 külliyetli miktarda kubbe
tuğlası nakli ve mubayaası ile ilgili kayıtlar mevcuttur.
Pâyelerin i n ş a s ın ın yukarda belirttiğimiz gibi, 4Ekim 1564’de (Df. 34) bittiğini bi­
liyoruz. 10-16 Ağustos 1555 tarihleri arasındaki hafta içinde (Df. 66) ise, cami kubbesinin
kemerinin kavuşması münasebetiyle (bu gibi hallerde ustalara verilmesi âdet) bahşiş
olarak, daha evvel pâyelerin inşasında bölük-başı olarak tanıdığımız Nikola veled-i
Mihal, Mihal İstanbul ve Manol Benli (Beğli) elleriyle 800 akçenin dağıtılmış44 olması
da, pâyelerin ikmâlinden itibaren 34 haftalık bir zaman içinde inşaatın böyle bir mer­
haleye ulaştığını göstermektedir. Aşağıda kubbenin kapanışı dolayısiyle verilen iza­
hattan da anlaşılacağı veçhile, 24-30 Ağustos 1555 tarihlerini ihtiva eden 67’nci def­
terde (yp. 25/a) cami yarım kubbesinin kavuşması dolayısiyle dağıtılmış olan 70 akçe­
lik bir bahşiş kaydının bulunması da45, ayrıca dikkate şayândır.
Cami içinde sadâmn aksini kuvvetlendirmek için kubbenin içine ve köşelere ağzı
iç tarafa açık olarak gömülerek örülmüş olan küçük kavanozlardan (sebûlardan) 255
adedini satın almak için (tanesi 2 şer akçeden) ödenmiş olan 510 akçenin 88’inci defterde
bulunduğu da tesbit edilmiştir.
94’üncü defterde (yp. 17/b) kubbenin sıvanması için lüzumlu olan 27 kantar
ketenin satın alındığının kaydedilmesi; 97’inci defterden başlanarak 106/II’inci deftere
kadar kurşuncuların cemean 1630 iş-günü sarfederek cami kubbelerini örtmüş46*bulun­
ması; 103 numaralı defterde büyük kubbe ile diğer kubbelerin ve minarelerin

41 "Ü cret-i ham m alân-ı tuğla-i kubbeve cârsû
ve . . . g aynıhû: 2974+ 186 ham il = 2 2 3 0 + 138
akçe” {yp. 4 /b ).
0 “ Ü cret-i ham m alân-ı esb, berây-ı âverden-i
tuğla-i kubbe v e cârsû(şu). . 'a n iskele-i K apan-ı
Dakıyk: 605 hamil = 476 akçe” . “ Ü cret-i pereme-
ety in , berây-ı âverden-i tuğla-i kubbe-i cami ve
barem ve g ay n ıh û : 891 perem e X f i 1 5 = »3 365” .
‘‘Be-cibet-i nafâka-i gılmân-ı keşti, berây-ı âverden-i
luğta-İ kubbe-i cami'-i şerif ve harem ve gaynıhû:
28 s e fîn e x fî 2 5 = 7 0 0 ” (yp. 12/b). “ Bahâ-i tuğla-i
kubbehd-i camV-i şerif ve harem ve tdbhine ve hamam :
Yekûn-ı tuğla-i ku b b e= a5 8 860 'a d e d . . . ” (yp.
16-17) (K a y ıtla r: N o : 37 9 , 3g8, 404).
43 " Ü c re t-i p e re m e c iy â n b e râ y -i â v e rd e n -i
tu ğ la h â -i m ü te n e v v i'a , b e râ y -ı kubbe-i cami'-i şerif
ve harem ve hamam ve ddrülhadis ve Umarhâne, 'a n
y e d -î k ire m id c iy â n : 523 p e re m e X f i 1 5 = 7 845”
(v rk . 2 7 /a ). " B a h â -i tuğla-i kubbe-i cami'-i ş e r f ve
h a m m v e h a m a m v e d a ru lh a d is v e g a y r u h û . .
(N o . 405).
44 “ B e -c ih e t-i â d e t-i ü s tâ d â n , d e r-v a k t-i pey-
v esten -i k e ra e r-i k u b b e -i c â m i'-i ş e rif" (N o. 542).
« “ B e-cİhet-i â d e t-i ü s tâ d â n , b e râ y -ı peyves-
te n -i n lm -k u b b e -i c a m i'-i ş e r if 70” .
41 " B e râ y -i p û ş îd e n -i k u b b e h â -i c a m i'-i şe rif”
 İNŞAATIN SEYRİ Y E İŞ NİZAMI 73

<c‘alem lerinin yapılması için47 kazgancılara ödenen ücretlerden ve 102 numaralı def­
terde bahis mevzuu “ ‘alem^lere altın kaplanmak için zerker’lcrc ödenen ücretlerden
bahsedilmesi48, kubbe inşaatının seyrini tâkib bakımından mühimdir.
î ) M İNARELER (V I.) 1

Camiin dört minaresi 1. cami minareleri ve 2. harem minareleri olmak üzere

iki ayrı guruba-ayrılmakta ve her guruptaki iki minareden birisi sağ, diğeri sol olmak
üzere isinüendirilmektedir.
1. Cami minareleri üç şerefelidir. Elimizde mevcut defterlere göre tertip edilmiş olan
2 numaralı cetvele ve 2 numaralı grafiğe göre bu minarelerin inşasına 17 Mart 1554 ta­
hinde (Df. 11) başlanmış, aynı yılın 24 Kasımına kadar (41 numaralı deftere kadar) bennâ
nâmı altında kayıtlı işçiler çalışmağa devam etmiş ve o tarihten 15 Şubat 1555 e kadar
kısa bir kış tatili yapıldıktan sonra, 16 Şubat 1555’de tekrar işe başlanmış ve aynı işçi
gurupları, bu defa sengtıraşlar arasında kayıtlı olarak, işe14 Kasım tarihine kadar devam
etmiştir. 14 Kasım 1555 den 1556 yılı 14 Martına kadar tekrar 130 günlük bir kış tatili
yapılmış ve ondan sonra da 24 Aralık 1556 tarihine kadar aynı şekilde sengtıraş olarak
işe devam edilmiştir.
Bu minarelerin inşasına başlandığı tarihten 41 numaralı deftere kadar bennâ
gurubu içinde çalışmış olan aynı ustaların bu defterden itibaren sonuna kadar sengti-
raşlar gurubu içinde kayıtlı gözükmesi, İnşaatın bazı safhalarında bennâ ve sengtuaş-
larm aynı işi yaptıklarım, bu iki ihtisas kolu arasında fazla bir fark olmadığım göster­
mektedir48.
Cami ve Harem minareleri inşaatının başlangıç tarihleri (Bk. 2 numaralı cetvel)
11 ve 13 numaralı defterlerin ihtivâ ettiği 17 ve 31 Mart 1554 den sonra gelen haftalar
olması lâzım gelir. Cami ve Harem kapılanyle, musluklar, iç ve dış kemerler ve hattâ
pâyeler için hatıra gelebileceği gibi, minare inşaatının da elimizde Muhasebe Defteri
bulunmayan bir devirden başhyarak devam edip gelmesi ve kış mevsimi dolayısıyle
44 numaralı müstakil defter ile seri teşkil eden defterlerin 1-10 sayılı olanlarına aksetme­
miş olması ihtimâli ise pek azdır. Çünki yan duvarların bedeninden ayn olarak müs­
takil minare inşaatının başlaması ve bu işin ayrı işçi guruplarına verilmesi için duvar
seviyesinin bir hayli yükselmiş olması lâzım gelirso.
Cami minareleri inşaatının tamamlanış tarihlerini ise daha kat’î olarak tesbit
mümkün olmaktadır. Bu tarihin, 106 numaralı defterin ikinci haftasının bitiş tarihi­
ne rastlayan 25. Aralık 1556 olması lâzımgelir. Çünkİ, bu tarihten sonra sağ minarede
çalışan gurubun soıı bakiyesi olan 25 işçi tekrar diğer sahalarda çalışan bennâlar ara­
sında (isimlerine göre) alfabetik sıradaki yerlerine dağıtılmış oldukları, her biri için ayn

47 “Ücret-i kazgangerân, bcrây-ı sâhten-i 'a-
İcm-i scr-kubbc-i cami'-i şerif ve ‘alem-i kubbehâ-i
köşehâ-i cami* ve 'alem-i minarehâ ve parazva-
uabâ”.
44 “Ücret-i zer-kerân, berây-ı tılâ-kerden-i
■'alem-i ser-kubbe-i cami'-i şerif ve 'alem-i kub­
behâ-i köşe ve minare ve rezebâ-ı pençerehâ-i
cami'-i şerif ve gayruhû..”
44 Bu husus aşağıda “işçilerin dinlerine ve
memleketlerine göre dağılımı" bahsinde tetkik ve
münakaşa edilmiştir (Bk. Dördüncü Bölüm).
80 44 numaralı defterin ilk haftalarında işçi­
lerin bir kısmı henüz musluklar seviyesinde çalış­
makladır (bak. 14 numaralı Cedvel). Harem
kapısının inşaatına ise, bu defterin ancak ikinci
haftasında başlanmıştır. Aynı şekilde 8 numaralı
defterde “müteferrika” nâmı altmda kayıtlı bulu­
nan sengtraşlardan 65 inin henüz “sütunhâ-i harem
ve gayruhû>,da çalıştıkları anlaşılmaktadır. Harem
minarelerine câmi minareleriyle aynı tarihte baş­
lanmamış olması ve iki hafta gecikilmiş bulunması
da Haremdeki dıvar inşaatının daha fazla ilerlemiş
olmasını beklemek ihtiyacından doğmuş olabilir.
74 İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI

ayn olmak üzere, tesbit edilebilmiştir. Sol minarede çalışan guruptan son 21 kişinin de
bu tarihten itibaren eski yerlerine dağıtıldığı ve bilhassa daha evvel bennâlar arasında
kayıtlı oldukları halde, 16 Şubat 1555 tarihinden sonra sengtıraş gurubunda gösterilen
7 hınstiyan ustanın, 106 numaralı defterin ikinci haftasındau itibaren, diğer bermâ-
lar arasında, isimlerinin alfabetik sırasına göre, kendi yerlerini aldıkları görülmüştür.
Demek oluyor ki, cami minareleri inşaatında çalışan müslüman veya hınstiyan
bütün işçiler 11-40 numaralı defterlerde bennâ gurubunda kayıtlı idiler. Nitekim 4f
inci defterde de sağ minarede 18 müslüman bennâ ve sol minarede ise 11 müslümun
ve 15 hınstiyan bennâ mevcuttu. 24 Kasım 1554 tarihinde bu minarelerdeki ilk inşaat
mevsimi kış aylan dolayısıyle sona ermeden evvel bu bennâlarm hepsi sengtıraşlar
araşma kaydedilmiş bulunmakta ve kış aylarına rasthyan 42-44 numaralı defter­
lerden sonra, minarelerin inşaatına tekrar başlandığı tarihten sonuna kadar (45-106’
inci defterlerde) aynı ustalar hep sengtıraşlar arasında kalmış bulunmaktadırlar.
Cami minarelerinin sağ veya solundakinde çalışan işçilerin müslüman veya hıns-
tiyan olarak dağılışlarında dikkati çeken ve izahı güç olan bir fark mevcuttur:
Sağ minarede işe 13 müslüman ve 17 hınstiyan bennâ ile başlanmıştır. Manol isminde
bir ustanın başkanlığı altında çalışan bu hınstiyan işçiler 27’inci defterden itibaren,
umumî bennâlar listesine aktarılmışlar ve o tarihten sonra da sağ minarede bir daha
hınstiyan işçi çalışmamıştır. Sol minarede ise, müslüman işçilerin yanında hınstiyan
işçiler daima mevcut bulunmuş ve inşaatın devam ettiği üç yıl boyunca müslüman
işçilerin âzami mevcudu müteâkıp yıllarda 22, 26 ve 36 olarak artarken hınstiyan
işçilerin âzami mevcudu da bu yıllar içinde 25, 21 ve 16 olarak değişmiştir.
Sağ minarede çalışan müslüman işçilerin başında Mustafa Üsküdar isminde bir
usta mevcuttu. Bu minarede âzami mevcut 1554 yılında 55, 1555 de 36 ve 1556 da
44 olarak değişmiş ve 826 takvim günü içinde (tâtiller hariç 673 iş-gününde) cem'an
19 882 iş-günü çalışılarak 198 288 akçe yevmiye almışlardır.
Camiin sol minaresinde çalışmış olan işçilerin müslümanlanmn başında Hacı Ferruh
ve hınstiyan işçilerin başında Todor İstanbul isminde birer usta mevcuttur. Bu minarede
çalışmış olan müslüman veya hınstiyan bütün işçiler, aradan geçen 826 takvim günü
(tâtiller hâriç 673 çalışılan gün) zarfında cemcan 21 102,5 iş-günü çalışmışlar ve buna
mukabil 202 256 akçe ücret almışlardır.

2) H a r e m m in a r e l e r i (VII) :
Harem Minarelerindeki inşaata 13’üncü defter (31 Mart 1554) den itibaren tesadüf
etmekteyiz. Bu minarelerde çalışmış olan işçiler 13-15’inci defterlerdeki kayıtlarda
bennâ ve sengtıraş olarak ayrı, fakat sağ veya so, minaredeki ya iştik an tefrik ve tasrih edi metsizin
kaydedilmiş bulunmaktadırlar 51.

s ı 2 n u m a r a lı e e d v e ld e g ö rü leb ileceğ i v eç­ I3~ r5 in c i d e fte rle rd e k i s a ğ v e so l m in a re le re

h ile , b u m ü ş te re k g u r u p ı6*ıncı d e fte rd e n iti­
b a r e n sa ğ v e so l m in a re le re ş u şek ild e d ağ ılm ıştır:
3 r 'in c i d e fte rd e m e v c u t a g m ü s lü m a n s e n g tıra ş ta a
2 t ’i s a ğ v e 6 's ı so l m in a re y e g eçm iş, b u g u r u b a 14
ü n c ü d e fte rd e k a tılm ış o la n 3 m ü s lü m a n seng tıraş-
ta n 2 si s a ğ m in a re y e , 15’in c i d e fte rd e İ ltih a k ed e n
sek iz m ü s lü m a n s e n g tıra ş ta n a ’si s a ğ v e 5 ’i sol
m in a re y e v e rilm iş v e 1 6 'ı a a d e fte rd e v â k i' y e n i
iltih a k la r la s a ğ m in a re d e k i m ü slü m a n s e n g tıra şla r
2 6 ’y a v e s o ld a k ile r 13’e b a liğ o lm u ştu r.
m ü ş te re k k a y d e d ile n işçiler g u r u b u n u n b e n n âla r
k ısm ın a g e lin c e ; b u n la r i7*inci d e fte rd e n itib a re n
4 5 ’in cİ d e fte re k a d a r a y n b ir b e n n â g u r u b u h a lin d e
v e s a rih o la ra k m ü n h a s ıra n so l m in a re d e k a y ıtlı
b u lu n m u ş la r, 4 5 ’in c i d e fte rd e n s o n ra İse, sen g tıraş
g u r u b u iç in e k a tılm ış o la ra k gösterilm işlerd ir.
2 n u m a ra lı ced v el ta n z im e d ilirk e n b u m ü ş­
te re k g u ru b u n se n g tıra ş l a n sağ, b e n n â la n ise sol
m in a re y e a k ta rılm ıştır.
 İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI 75

16’ıncı defterden itibaren, sağ ve sol minare tefriki yapılmış, fakatjaîm z sol minarede
ve sadece 4T inci deftere kadar bir hırisdyan bennâ gurubu sengtıraşlardan ayn olarak kayd
ve hesap edilmiştir. 41sinci defterden sonra ise, hınstiyan bennâlardan müteşekkil olan
bu ikinci gurub ortadan kalkmış ve sengtıraşlar arasında kayıtlı olarak işe devam et­
miştir (2 numaralı cedvelde bahis konusu tefrik yapılmaksızın bennâ ve sengtıraşlar
bir arada gösterilmiştir).
Haremin sağ minaresinde çalışan sengtıraş gurubunun başında Mustafa Siyah Nebi,
sol minaresinde çalışan müslüman sengtıraşlann başmda Todor Subasiç vardı.
Harem minarelerinde inşaat, yukarıda kaydettiğimiz gibi 31 M art 1554 (Df. 13)
de başlamış ve aynı senenin kışında 8 Aralıktan 1555 yılının 15 Şubatına kadar süren
bîr tâtilden sonra 14 Kasım 1555 tarihine kadar (Df. 75) çalışılarak cem'an (505 takvim
günü üzerinden tatiller hariç) 406 gün devam etmiştir.
Harem minarelerindeki çalışmaların sona erişi tarihi olan 15 Kasım 1555 den
sonra, bu minarelerde çalışan işçiler, diğer iş sahalarına dağıtılmışlardır. Meselâ, son
hafta içinde sağ minarede çalışmış olan 32 işçiden 16 sının, umumî sengtıraşlar listesinde
kendi isimlerinin alfabetik sırasında yer aldıkları, ikisinin de cami minareleri inşaatına
katıldıkları tesbit edilmiştir.
Aynı suretle, son hafta içinde sol minarede çalışmış olan 7 müslüman sengtıraştan
3}ü umumî listede, 1 tanesi de cami minareleri inşaatında bulunmuştur. Son hafta
içinde minarede çalışmış olan 26 hırıstiyan sengtıraş tan 14 tanesinin cami minareleri
inşaatına katıldığı, 3 tanesinin ise umumî bennâ listesine kaydedildiği görülmüştür.
Bu tespit ve müşahedeler, 14 Kasım 1555 tarihini Harem minarelerinin inşaa­
tının sona erme tarihi olarak almamıza yanyacak kat’î bir delil teşkil etmektedir.

Bu vaziyete göre, sağ minarede (13-15’inci defterlerden aktarılanlar dahil) 10 353,5

iş-günü çalışılmış ve buna mukabil 101 110 akçe yevmiye alınmıştır.
Bu hesaplar, sol minarede biraz karışık bir hal almaktadır:
Evvelâ, 13-15 inci defterlerde sağ ve sol minare tefriki yapılmaksızın kaydedilmiş
olan ve bu sebeple, ancak sağ ve sol minarelere verilmek üzere ikiye bölünmesi veya
doğrudan doğruya minarelerden birine maledilmesi mümkün olan rakamlar (Senğtı-
raşîar için 728 iş-günü ve 7 566 akçe ücret, bennâlar için de 376 iş-günü ve 3 337 akçe
ücret) tesbit edilebilmiştir.52.
Bu hesaplardan sengtıraşlannkmi sağ ve beimâlannirini de sol minareye mal ettiği­
miz takdirde sol minarede sengtıraş namı altında çalışmış olan işçi gurubunun 8 597
iş-günü çalışıp 82 717 akçe ücret aldığı, 13-425inci defterlerde bennâ namı altında
aynca kayıtlı bulunan gurubun ise 3 130 iş-günü çalışıp 27 701 akçe ücret aldığı
anlaşılmıştır. Bu hesaba göre haremin sol minaresinin bennâ ve sengüraşlannın cem4an
11 727 iş-günü çalışmalarıyla ve 110 418 akçe ücretle inşa edilmiş olması lâzım gelir.
Haremin sağ ve solundaki minarelerin inşaatında işçi guruplarının tefrik ve
tesbitindeki izahı güç hususiyetler dolayısıyie, her bakımdan birbirinin aynı olan her
iki minarenin mal oldukları iş-günü ve akçe miktarı arasında büyük bir farkın meydana
çıkmasına sebep olmuştur. Payeler arasında da benzeri farklar mevcut bulunmakta
idi (Bk. Cedvel No 2).

** Bu rakamlar, a No. k cedvelde Harem minareleri sütununda çizgilerle çevrelenmiştir.

76 İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI

Harem minareleri inşaatının cami minareleri inşaatından daha kısa sürmesi ve

daha ucuza mal edilmesi, onların iki şerefeli ve daha kısa oluşlaruıdandır.
* **
Minarelerin inşasında sarfedilen iş-günü ve ödenen işçi ücreti, burada ayrı ayrı
tesbit edilmiş olan rakamlardan da ibaret değildir. Yevmiye ile çalıştırılan bennâ
yahut sengtıraşlardan başka, minarelerle ilgili bazı işleri götürü olarak (ber-vech-i maktu4)
üzerlerine alıp yapmış olan bazı ustaların mevcudiyeti, bu gibilerin isimleriyle
kendilerine ödenen ücretlerin kayıtlarına bu devreye âit defterlerde tesadüf edilmesiyle
sabittir:
Meselâ, Arnavud îlyas ve Üsküplü Ali ismindeki iki taşçı ustası cami minare­
lerinin cem'an 66 zira4 12 parmak uzunluğundaki g izle rin i (zira4! 8 akçeden) tıraş
ettikleri için 530 akçe almışlardır63.
Harem minarelerinin şerefelerini bina ve perdaht etmek için Mustafa Siyah ve
Todor Subasiç isimli ustalarla diğer ortaklarına şerefeler için 5 500, minarelerin “k u su r­
larının perdahtı için 1 200’er akçeden 13 400 akçe ödenmiştir54.
Harem minarelerinin kapılanma jüofi’leri ile kemer ve kitâbeyi yontmak ve bina
etmek işleri (her biri 270’şer akçeden 2 kapı için) 540 akçe maktu4 olarak ödenmiştir55.
Minareler için (dört tahta kapı için 700’er akçeden) 2 800 akçe neccarlara verilmiştir58.
4 minarenin 4tf/fi7ra’leri’nin bakırdan imali ücreti olarak kazancılara 8 000 akçe
ve bu 4alemlerin altm-yaldızı için 158 altın sikke sarfedilmiş ve yaldızcılara 1 000
akçe el-emeği verilmiştir57.
j ) İMARETE BAĞLI DİĞER BİNALARIN İNŞA TARİHLERİNE AİT KAYITLAR.

“ 1” numaralı İcmal Cedvelinin mukaddimesine nazaran (s. 15), elimizde Mu­

hasebe Defteri mevcut bulunan devre zarfında, Süleymaniye cami ve imaretine dâhil
binalar arasında medreseler, (bir) türbe, matbah, tâbhane, bîmarhâne ve hamam ile
dükkân ve odaların bulunması lâzım gelir.
Bu binalar içinde, bugün Türk-lslâm Eserleri Müzesi olarak kullanılan ve bazı
kaynaklarda dârü’z-ziyâft ismi ile anılan matbah ve me’kel (yemekhâne) ile kiler, finn, un
ve tuz anban gibi tâbi binaların inşasına cami ile birlikte başlanmış olduğu söylenebilir.
Çünki elimizde mevcut Muhasebe Defterlerinin en eski tarihlisi olan seri-dışı 44
numaralı defterde (9 Kasım - 7 Aralık 1553), cami dıvarlanmn toprak üstünde yüksel­
meğe başladığı bir devreye âit olmak üzere, bu hususta bazı sarih kayıtlar mevcuttur:
Matbah kapısının bazı taş aksâmı ile 17 aded pencere süvesinin işlenmesi için üc­
ret takdiri ve mukavele yapılmış58, me’kel’in kapısı ve 12 penceresinin süveleri ile si-

** “ Ü c r e t- i se n g tıra şâ n , b e râ y -ı ü ra ş îd e n -i 88 “ M a tb a h k a p ısın ın Aun/r’u m h a rp ü şte si ile

g ilv ih â -i m in â r e - i c a m i-'i şe rif” (D f. 60).
Bt “ Ü c r e t- i s e n g tıra şâ n , b e râ y -ı ü ra ş ıd e n v e
b in â -k e rd e n -i şe refe-i H a r e m m a 'a p e r d a h t, ber-
v ıc h - i m a k tu 0 ’ (D f. 7 7 /I I I ) .
SB “ Ü c r e t- i se n g tıra şâ n , b e r iy - ı tıra ş îd e n v e
b in a -k e rd e n -i s ü v e h â -ı b â b -ı m in â re -i h a re m
m a 'a k e m e r v e k ita b e ’’ (D f. 7 8 /H I).
88 D f. 127 (v rk . 1 5 /b) H a r e m v e c a m i k a p ıla rı­
n ın b e d e lle ri d e a y n ı d efterd ek i h e s a p la r a ra sın d a
k a y ıtlıd ır. (N o . s 6 r )
” D f. 102.
v e k a fa - ta h ta sı ile v e k a fa - ta h ta s ın ın g ilv is i ile
m ü k e m m e l işlenm esine m a k tu ' ü cret-i üstddiye
60 0 a k ç e k a v il o lın d ı” . “ D e r 'u h d e -i M e h m e d
Ç a v u ş v e H a m z a B alık esrî y e R a m a z a n B alık esri
v e H a c ı M e h m e d A la so n y a v e A b d u r r a b m a n A m as­
y a . F I 14 Z ilh icce se n e 9 60” . “ M a lb a h d a ola n an -
b a r 'm sıv asın a 600 a k ç e ü c r e t k a y d o lu ıd ı" . " M a t-
b a h d a a n b a r y a n ın d a o la n k u b b e n in sıv asın a
ü cret-İ ü std d iye 30 a a k ç e k a y d o lın d ı” . “ M a tb a h in
o n b ir a d e d p e n c e re le rin in s ü v eleri işlen m esin e h e r
a d e d in e 120 a k ç e ü c r e t- i ü stâ d iy e k a v il o lın d ı” .
(yp- 34/a )-
 İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI 77

yah ve beyaz sıvalan da aynı şekilde maktu*- bir ücretle bâzı ustalara ihâle edilmiştir 69.
Kilerin80 rve finnın kubbeleri01 ile un-anbarmm penceresi02 de bu devrede yaptırıl­
masına karar verilen işler arasındadır.
Bu suretle, 1553 yılının Kasım ayı içinde maktu bir fiyatla işlenmesi mukaveleye
bağlanmış ve kısmen de ikmâl edilerek ücreti ödenmiş işlerin benzerlerine daha uzun
müddet devam edildiği müteâkıp defterlerdeki kayıtlardan anlaşılmaktadır.
Meselâ, aynı yılın 30 Aralık tarihiyle başhyan haftasına âit bulunan “3” numaralı
defterde, tuz anbannm 1 ve finnın 5 penceresiyle kiler, finn ve anbann sıvalarına âit
ihâle kayıdlan mevcuttur.
27 Ocak 1554 tarihiyle başlıyan haftaya âit bulunan “6” numaralı defterde ise;
matbah, kiler, me’kel ve firma âit 25 pencere için, cerrfan 32 kantar 82 lodra ağırlığında
pencere demiri îmal ettirilmiş ve bu demirler için (okkası 7’şer akçeden) 10 108 akçe
ödenmiştir. Aynı defterde matbah için 4, kiler için 7, me’kel için 2, anbar için de 7
pencerenin' güvelerinin tıraş edilmesi ve binası işleri için ücret ödenmiştir.
Aynı işlere âit kayıtlara, 29 Haziran 1555 tarihiyle başhyan haftaya âit hesaplan
ihtiva eden “60” numaralı defterde de tesadüf etmekteyiz. Me’kelin iç-kapısıyla müte-
vellî’ye mahsus hücrenin, tuz ve arpa anbarlannın, fin n ın ve helânm kapılarına, me’-
kerin merdivenlerine ve sahanlığına âit kayıdlan da bunlar arasında zikredebiliriz63.

T âbhane:

14 numaralı cetvelde görülebileceği veçhile l l ’inci defterden başlayarak 24*

üncü deftere (17 M art-23 Haziran 1554) kadar matbahla müşterek olarak; 24-41’
inci defterlerde (7 Temmuz - 8 Aralık 1554) ise, yalnız tâbhanede çalışmakta olan
ve hafta mevcutlan oldukça yüksek bulunan bennâ guruplarının mevcut oluşundan bu
devreler esnasında tâbhane binasının inşa halinde bulunduğuna hükmedilmektedir.
Nitekim, 30-38’inci defterlere nazaran ; temin ettikleri haftalık iş-günü sayısı
95’e kadar yükselmiş bulunan sürbgerler, 1554 yılı içinde 4 Hazirandan 10 Kasım tarihine
kadar çalışarak, cem'an 528 iş-günü sarfiyle tâbhanenin kubbelerini kurşunla örtmüş­
lerdir.
Yine 1555 yılının 29 Haziran tarihiyle başlayan haftasına âit hesaplan ihtiva eden 60
numaralı defterde ise, tâbhane hücreleri kapılarının taş akşamının yontulması ve inşası
işlerinin64 maktûe bir fiyatla yaptırılması için girişilen taahhütler kaydedilmiştir.
Kemer taşlanmn yontulması, helânm sahanlığının döşenmesi, hücrelerin musan­
dıra, ocak ve döşemelerinin yapılması, haremin kubbelerinin sıvanması.. gibi işler
de aym defterde tâbhane inşaâtı ile ilgili kayıtlar arasında bulunmaktadır65.

*• "Mt'kel k a p lıs ın ın iaîB r’ım te k m il etm ek
iç i n 200 a k ç e ücret-i üstâdiye k a y d o lm d ı” . " M e ’kelin
s iy a h v e b e y a z sıv a sın a 1500 a k ç e ü c re t-i ü stâ d iy e
katil o lın d ı. H e r n e fe re ik işe r ırg a d v e rilm e k par­
tiy le, f i 15 Z ilh ic c e 9 6 0 ” . {yp. 3 4 /b ) . “M e ’k d ’İn
o n ik i a d e d p e n c e re le rin in süetleri ik i y ü z lü iplen-
m e şin e , h e r a d e d in e 120 a k ç e üslâdiye k a v il o lın d ı.”
t0 " K i l e r ’in , ik i b u ç u k k u b b e n in sıv a sın a
7 5 0 a k ç e ü c r e t- i ü s tâ d iy e katil o lın d ı” . (yp. 3 5 /a ).
M " F u r u n ’ın , iki b u ç u k k u b b e n in sıv asın a
750 a k ç e Ü stâdiye k a v il o l ı n d ı . . ” (yp. 3 6 /a ).
*a “Un anban’nm b ir l u t 'a p e n c e re sin in iç i
v e dıpı m ü k e m m e l y o n u p y a p m a s ın a K o s ta R o m a -
o o s v e Y o rg i L ig o r, ber-vech-i maklıf 120 a k çey e
'u h d e le rin e a ld ıla r” (yp. 3 7 /b ).
” N o . 154, 156.
M N o . 153-155.
M N o . 157, 15S, 161-163-164, 184.
78 İNŞAATIN SEYRİ VE İS NİZAMI

B îm a r h a n e :

Binâ emmine ve mimar başı’ya hitap eden 4 Rebî'ul-evvel 959 (1 Mart 1552)
tarihli bir hükümde: “Haliyâ saray-ı ‘aüyk’da binâ olunan İmâret-i Amirede timarhâne
dahi binâ olunmak emrim olmuşdır, buyurdum ki timarhâne yerin tedârik idüb ne
veçhile tedârik ittigünüz arz eyliyesiz” 80 denildiğine göre, bîmarhane inşaatı hazırlık-
larrna 959 yık Rebful-evvelin’de başlanmış olması lâzım gelir.
Gerçekten, 43süncü defterin III. kısmından (5.1.1554 tarihinden) 60’ıncı deftere
(2.1.1555) kadar olan devre zarfında, haftalık mevcutlan bazen 15’i bulan, fakat
nerede çalıştıkları her zaman sarih bir şekilde işaret edilmemiş olan bir lâgımger'ler
gurubu mevcuttur. 53’üncü defterde bir defa tesadüfen kaydedildiği gibi bunların bîmar-
hanenin temellerinin, kazılması işinde çalışmış oldukları kabul edilebilir.
Bu suretle bir taraftan bîmarhanenin temellerinin kazılması işi devam ederken
diğer taraftan dıvarlann işlenmesine de başlanmış olacaktır ki 45-47’inci defterlerde
münhasıran bîmarhanede, 48’inci defterden sonra 75’inci deftere kadar ise, dâril hadîs
ve hamamla birlikte bîmarhanede çalışan ve haftalık mevcutlan 248 ile 512 arasında
değişen bir bennâlar gurubu mevcuttur.
18.1.1556 tarihiyle başlıyan 77/III numarak defterde de, bîmarhane avlusuna
taş döşenmesi ve bîmarhane altındaki hücrelerin pencere süveterinin yontulması ve
tahta aksâmm.îmali için yapılan masraflar kayıtlıdır67.
29.11.1556 tarihiyle başlıyan 78/III numarak defterde de bîmarhanenin taş
sütunlarının yontulması, perdah edilmesi., gibi işler için satfedilmiş olan paralar
kayıtlıdır 6a.
18. VII. 1556 tarihiyle başlıyan 95’inci defterde ise bîmarhanenin hamamı
için satın alınan 100 kıtca kapak taşı’nm bahası olan 550 akçelik bir masraf kayıtlıdır
ÖT- 19/a).
9.1.1557 tarihiyle başlıyan haftayı ihtiva eden 106/III numaralı defterde de
bîmarhanenin iç-kapısuun kemer ve gilvileri’nin, zemin altına inen merdiven ayak­
larının, hücrelerin kapı ve pencere süvelerinin yapılması, kubbe ve musandıraların
sıvanması, hücrelerin ve aptesthanenin taş döşemesi için yapılan masraflar kayıtlıdır ®9.
Bîmarhanenin kapılarının yapılması için neccârlara ödenen paralar ise; (cami,
harem, tâbhane, matbah, darülhadîs ve hamammkilerle birlikte) 14.8.1557 tarihiyle
başlıyan 127 numarak defterde kayıtlıdır70.
Bîmarhane için neccârlann yaptığı 40 kadar pencerenin kaydına 23.4.1557 tari­
hiyle başlıyan 144 numarak defterde (yp. 12) rastlanmaktadır.
1.1. 1557 tarihiyle başlıyan 137 numarak defterde ise, matbah ve bîmarhanenin

88 T o p k a p ı S a ra y ı, K o ğ u ş la r K ü tü p h a n e s i (6 hücre X fî 350=2 100).

8B8 n u m a r a lı A h k â m d e fteri, (yp. ıo o /a . )
17 '* Ü c re t-i s e n g b ra ş â n , b e ra y -ı o ra ş îd e n -i
s ü v e h â -i p e n c e re h â -i hüerehâ v e s a h n -ı b îm a rh a n e ,
b e -c â n ib -i d e ry â , m ı 'a fer^ v e k a la fa t b e r-v eçh -i
m ak tu * ” (19 p e n c e r e x f î 1 2 0 = 2 2 8 0 ) . (bak.
K a y ı t N o . 187). " Ü c r e t- i n e e c â râ n , b e râ y -ı sâ h te n -i
b â b h â v e p e n c e r e h â v e n e td ü b â n v e d ö şe m e v e
o c a k b i- i h ü c r e b â d e r s a h n -ı b îm a rh a n e ” (yp. ıg /a )
•» "Ücret-i sengturâçân, berây-i tııaşîden ve
perdabkerden-i sütunhâ-i bîmarhane, ma*a sâde-
kerden-i ser-i sütunhâ ve kürsihâ ber-vech-i mak­
tu1” (16 kıt'a X fî 480=7 680).
,cÜcret-i sengtıraşân, berây-ı sâhten-i tnukar-
neshâ-i ser-i sütunhâ-i bîmarhane, büzürk ve
kûçek” (32 lat'a X fî 50=8 000) (yp. 18/b).
» No. 261.
 İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI 79

kubbelerinin *alem ve duvak'hıxmxn (cemcan 40—

J-138 kıtca) mermerden îmali için
ödenen paralar kayıtlıdır.

D iğ er kayitlar :
14-47’inci defterlerde (7 Nisan 1554 - 23 Mart 1555) haftalık mevcutları 13-99
arasında değişen bir bennâ gurubu münhasıran hamamın, 485inci defterden 73’üncü
deftere (20 Ekim 1555) kadar ise, bîmarhane ve dârülhadîsle birlikte hamamın inşaatın­
da çalışmaktadırlar.
60 numaralı defterde hamam kapısının yanındaki sütunların süveleri (Bak. No.
157), 77’inci defterde ise, gilvilerinin tıraş edilmesi işleri kayıtlıdır.
18.1.1556 tarihiyle başlıyan haftayı ihtivâ eden 77/III numaralı defterde dârül-
hadîsin odalarının süvderinin tıraş edilmesi için sengtıraşlara ber-veçh-i maktu‘ ödenen
500 akçe kayıtlıdır (Bak. No. 189). Bağçe şeddinin kafa-tahtâlznnm. gilvilerinin ve
süvelerin tıraş ve bina edilmesi, sedlerin iki tarafındaki korkulukların inşası, dış-avlunun
sol köşesindeki bağçe kapısının kemerlerinin yontulması ve inşası bahis mevzuu olan
kayıtlar da vardır. (Bak. No. 165, 178, 181, 188).
Dış-avlunun şeddinin taşlarının yontulması ve inşası işi ise daha uzun müddet
devam etmiştir (Bak. Df. 106, Kayıt No. 192).
129’uncu defterde (Bak. No. 467) inşasına yeni başlanacak olan bir medrese­
nin plânlarının yapılması için 3 deste kâğıt satın alındığı kayıtlıdır.
155-162 numaralı defterlerde temin ettikleri haftalık iş-günleri sayısı 33-167
arasında değişen kurşuncular (sürbgerler), bir medresenin kubbelerini kurşunla ört­
mekle meşguldürler. 162 numaralı defterde bir medresenin 4 kapısının süve ve kemer­
lerinin inşası bahis mevzuu edilmiştir (No. 206).
 İNŞAATIN ŞEYHİ YE İS NİZAMI

n u o S -tj

belirli bölümlerinde her hafta kaçar kişilik guruplar halinde kaç iş-günü sarfederek nasıl b ir tempo ile çalıştıklarım ve aynı-zam anda inşa halinde
Süleymaniye cami ve ımâreti inşaaOnda 9 Kasım 1553 -2 8 Aralık 1556 tarihleri arasında iş almış olan bennâ ve sengtıraşlardan b ir kısmının binanın
i

> ı I
E
S ee

ıp a p s
• ; 5 Jj

n « o 3 -*ı

S1
| :V ‘i
§
bulunan, bölümlerden bâzılanm da inşaatın seyir ve iş nizam ını gösterir cedvel.

n
I ?.

ipapB a

j
i
•d
ş f g * ş ¥ % % S ■2 3- S I

a !P=P*
a 1 I« î
s a =
s £ î î a 3 ¥ S ¥ ¥ s
CEDVEL N O .— 2

£
5. \ on?]S-{j S
f § £ i S
e? ¥ ¥ f ş 1 1 t

E c
Ö
t/} a ¥ ¥
* -
î
- $ ¥ ¥ S s ¥ ît 8 S s a

s- S - I s 5 5 5. ¥
î
tpape
j - - * - - - - - - - - - - -

Î)un2-Sj
a& 2 S
| £ a S
1 i

ıpap»
b
- =
¥ - S s § a a a a s ¥ a a a a s
İ

§ f
TjunS-ij
g
5
? t 5 % *
? 1 ? f
■ î “î t
?
I
*
!"!
a a
ı = S
a a s s a s ■i a ■3 S1 - s

*■2 ■*
f
Iju n S^f 1 f? i I

T
b 3
| tpape
î55,
a % % 55 3- 3 « s s. !
E

? & 8 %1 %
ıılultlnrda (D. I~ tV ).

QunS-t[ s
■W
I Ş I * € s,
S 1 S

s !ps ; S1 “§ *8 >8 s- *8 g> a s ¥ %8 . $ s s *

g

«pape tu « h “ ~ - " n ~ “ " “ “ n “ - « -

japnag »; * - s = * c >
ş
U3 [qpeı
X
nurejtetj uııapaıpu o r, * « a E. g-

•OM w ip a - S
> - “ " ■* ,r.
* * » 2 =
 12 24 » " 35 150 99 174 17 99 30 '7 3 5 30 34 '9 4 37 ‘ 85 32 »63 35 *44
>3 31 " ” 31 166 3' 163 >7 taa 30 «04.5 4 34 35 198 24 140 44 213 37 908 29 163 16 04
>4 7 IV " 33 IBS 34 IQS 18 1C2 aa 159 4 34 34 198 27 ‘53 45 26Q 30 219 39 . 180 'S 72
IS 14 ■’ 33 34 17 34 5 39 b6 47 35 35 ■9
3» 395.5 37 318 «4 '5 7 34 261 5 47 39 45» »7 309.5 4Û 53S 36 382 36 385 ■9 820
16 38 " ” 27 146 94 141 '3 78 16 93 43 946 »4 '43 49 280 30 315 26 •53.5 3‘ ‘75
17 5 V » 35 »43 23 136 18 6Q 12 64.5 43 *45 »5 '3 5 53 304 4* 337 37 '5 9 33 183
18 13 " ” 34 143 33 133 12 67 13 73 45 969,5 90 117 55 3 ‘3 44 a6t 27 ı6o 33 190,5
19 19 " " 34 83 0 15 44 90 53 46 28 33
34 062,3 33 »47 8 93 «5 163 46 508 90 231 5‘ 639,5 45 510 28 325.5 33 37'
30 j VI 17 96 15 87 13 04.5 53 300 29 12a 55 86l,5 43 216 38 160 30 ı6ı
31 g >• »’ 16 95 «5 es «ı 33 50 990 80 117 984 43 238 39 166 30 171
49
23 :6 '• " 87 83 ‘33 \ 5' 990 30 “ 5.5 908 246 aB 30
Zil . 49 4' 153 >77
33 33 " " 16 186 35 356.3 5‘ 595 89 347 4Ö 549 33 385 »7 315.5 28 330.5
(e) 16 34 54 30 4fl 33 28 26
34 7 V II '* ,6 93 35 ‘47 64 363 30 ‘75 45 3 4 ‘.5 33 ' 79.5 a6 150 ag 168
as 14 ” •• 61 181 343 102 26 38
1 ,s 93 »4 335 3‘ 44 33 >49 ' 03.5
36 9! " ” I \t5 86 83 :a 3 / 6a 357 33 ‘79 45 859 3* 180 90 ı6ı 39 164.5
07 23 •• •> I 76 433 33 191 29 «73 3‘ 182 28 169 3« 156
afi 4 V II I '* I 75 430 33 178 b6 167 39 l6g '7 5 33 ıO0
3°
09 II ” ” t 74 4 '7 33 19a 35 ‘ 45.5 39 163 27 ' ‘55 3° '65
30

3'
18
1 IX
” ’•
"
t
2
74
«9
418

776
34
33
‘ 97.5
360
84
32
' 37.5
960
ag
97
164
320
26
26
‘55
30O
35
32
200,'5
365
I
68 3‘ a4 39 26 33
33 15 ” n ‘ 54 hGo,5 33 ‘ 53.5 35 191 29 140 26 128 35 170
33 32 " ” I 49 084 s8 '9 5 33 139 29 167 aö 153 35 189
3+ 39 " . " I 33 186 37 '5 5 ‘9 109 30 164 26 «47 3‘ (68
35 6 X ” 1 33 186 l8 107 39 ■ 6a 113 27 '5 3

1 Yan kapılarda (D . 23-26).

co

III . IV . V. V I. V II.
II.

11
Dış kemerler Mihrap Cami kapı» Harem kapı» Cam i minareleri Harem minareleri
İç kemerler
>
Seni;tıraş e benni Sennuraşve benni
J3 Sağ
Sengtım/ Sengtıraf Senglıroş Sengtıraş
Scngtımş Scnguroş benni Safi Sol S“8 Sol
Z
tt S

1 i j g 1sİ 1 JuJ
p T? 1 Sİ
■3
1 3İ S Sİ 1 1 jş*a 1 si •B.Tİ
1 £1 1 Jfs 1 s! ! •0.Ü

36 ”« 13 1 33 ‘ 73.5 ıQ 90 30 I35.S 16 05.5 37 '4 3

37 "" i 20 33 ‘ 56,5 10 94 30 139 16 80 26 134

2
38 "" 27 t 33 199 <9 74 37 10B >7 67 34 90

39 ■’ 10 X I 1 34 '9 5 '7 102 fl? «49 16 99 26 «31,5 ■

40 17 I 33 104 18 72 26 97 «5 6a 26 89,5
» 2 30 354 31 176 22 160,5 >3 109,5 24 ‘ 09,5
4‘ 34 '
30 31 33 13 98

43 8 X II ” , 30 “ 3
43 89 1 I55f
44 '9 I ” 3
16 I I •* 3 ‘4 >9 •4 90
45
13 52 «9 11 2 31 129 16 m 90 106

46 a III " 2 >7 33 27 >9 29

30 '5 4 23 2 15 39 272 21 ‘99 33 230,5

16 • " 1 27 104 33 11 2 33 «53 21 101 98 «34

47
23 " 9 38 26 33 23 94
48
97 976 96 242 34 27‘ 23. 327 25 931

6 IV ” a 37 22 33 37 23
49
39 aao 24 303 33 249 37 235 24 ‘35

20 ” ” 1 s° “ 9 23 136 3‘ 178 34 14a 3« 168

50
27 “ " ! 92 u8 24 140 3‘ «03,5 33 130 33 ‘43
S'
58 4 V " t |8 “ 4 28 ‘ 74 29 170 27 '5 5 23 136

53 11 *’ ” | 1 l8
"S S' 184 3‘ 181 32 127 98 160
 İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI 83

m m *n ın
& ÎT ÎT ’£• 2 S? - 'S ‘S % *s « 5t sf $ S w s S*

s- e? ■ a a a ») ♦ *9 9 S •a. S % 3- 9 9 a IT) •a, ■1 9 R a m

tg v s
i i
a s 1 § â i s f s î i 3* 5 I 1R
g
3 s 5 5s s 3- g " 'g, •a £ £ % £ a 9 î a 9 g a

s 9 a S S S
a 5. S £" g € 1 1 s 1 a I I s a R

- s, * a s s E % s a s E S 'a a S s «n s l 9 s % 9 21 £

= ş i a ■s
1ş ş % ı s 15 Ş S? s a 2 a s 3- S

a a M S1 « a * m a % * s s E s a a » ” a
»

g* 2 !? S 2 5, s 9 S S £ Sı s d î % 3 R S
s*

Ol 5 e « 2
5 ? -

M « - - w - -

- * 5 S
s> t
: - X S X : s : : a
a
*2 n LU s o S* s « m 2 t î “ 5 n n ü> "2 * ** K
S s %S % £ W •s * J? S s S <? R £■ R a S % f' % s s
84 İNŞAATIN SEYRİ VB İŞ NİZAMI

flugS-il

i
1 tpop»
ü
d |
|
otms-sj

ıpapı
5
< tj

_ n«mS-*ı I % a f
t*
51 I 1 •5 İ S 1 S £ 1 t î s 1

'5
1 |
ıpop»
titj * s % •? % * s, S, a a $ 9a a *
* * s 5- - 3. S

>1
s
5
i BODS-Jj
s s ş $ î S ?
1 s s t i f 5 1 3 1 s 8
I
I
ıpsp» S ”
S s s $ s " " % $ % 5- ♦ 3- 3- " S S "
'

s ntnjS-ij
.1 ?
s s tpopo
> î
s J 5
' ; tj

Boas-tı
&
?
Ü f
S 8
/ı ÎPSP*
ö 5
t ft

3 !psp*
Ss î rfij

o»ns-*j
i
31
ipsp®
*n
b |

a
a- 3
BUjj -{J
r
E ÎPSP*
î* I

s- 3
BCj} -lJ
?„
s 8 ıpapc
■g î5*!
e
J 3
îjobS**!
I
i ” 3?
!F»P* 'TT'H - * w " “ _
» p tısg S = = s ? > = * -■ * ~ * = * • =
U3[I{UVl
ırusınyad « -0 e. 0 <û a s? 0 s s- $ > « s

•on » u s a s s s “ £ s £■ S S 8> s a a s a% S % a
 s

a
CEDVEL No. 3

Süleymaniye cami ve imareti inşaatında 9 Kasım 1553 - 28 Aralık 1557 tarihleri arasında iş almış olan
bennâ ve sengtıraşlardan bir kısmının binanın belirli bölümlerinde her hafta kaçar kişilik gruplar şeklin­
de kaç iş-günü sarfederek nasıl bir tempo ile çalıştıklarını ve aynı zamanda inşa halinde bulunan bö ­
lümlerden bazılarında inşaatın seyir ve iş nizamını gösterir cedvelin 2’nci kısmı.

C a m i p İ y e le ri X Bennâ. ve Sen^tıra^
Defterlerin vm IX 3
Başlama Senghra; B- n n i vr Sağ I. Sağ II. SoL I. Sol II. adedi X II
tarih' ad<*di sengl r v adedi Bennâ Bennâ Bennâ Bennâ İs (Karışık olarak)
İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAMI

1 ö >v rj
t
ü
n i !
3 §
E 1 , i T .İ î Al ş<* i|>
1 «
B 5
■3
O .
İ
<
a
J5 s a M 2 S 5
j
-T i
|
-T i •* J rl J3 s i : İ aJj 1 a u 3 İ

I 9 XI 1353 . 33 537 14 54 12 54 54 50 l6 62 63 s lifi 743

II an ” ” T 38 5 43 ■ 84 2*7

III 35 ” ’• I 43 61 104 [99 309

IV 3 X II I 44 6 50 *93 243

I 9 ” ” 2 68 21 Bg 156 245
66 6i 127 |6 B «95
2 23 ” M I 73 36 99 '7 4 373

30 " ’’ 1 14* ıg S 330

3 7i 7'

4 6 I ■ 554 2 2 6 8 n e

68 67 155 209 364

5 20 M I 79 83 • t» 373
6 37 " M t 79 77 75 2.0 441

3 II ” 2 248 rgfl 440

7 78 94 76

45 17 3 QOQ 373
74 54
8 *7 ” 1 75 65
to n 26a 236 496

9 34 " *’ 1 79 flg '9 5 363 19 7 560

,D 3 III " • 76 >19

r ı î° 7 502 199 7n r
 03 236 539 858 »93 1 051
11 17 ” ” I 9i 129 185 »7 100 »3
»7 95 72 22 118 332 806 237 » 043
12 24 " ” 1 92 »35 204 18 59 18 63 »5 43 24 65 326 B32 244 1 076

13 31 ” » 1 107 114 232 »7 102 10 96 »5 83 21 120 353 877 298 » »75

»4 IV ” 1 106 107 213 35 »9 104 18 ıo S »3 78 20 r 16 3 64 895 307 r 202

15 14 ” " 2 108 116 235 34 »9 18 »3 21 384 928 303 1 231

108 116 252 37 »9 *95>5 18 182 »3 123 21 2 27 379 983 307 1 270
16 28 V ”• 1 115 126 249 27 »9 90 »9 88 »3 74 23 127 395 986 291 1 277

»7 5 V ” I 114 129 24» 28 »7 96 »5 88 »3 77 24 140 392 973 293 1 266

18 12 ” ” 1 1 12 136 259 26 20 114 »5 82 »5 75 24 »34 398 1 005 296 1 301

19 19 " ” 2 111 130 258 37 21 18 16 25 393 1 009 294 1 303

107 3
» » 250 39 23 242 18 203 16 177 12 249 412 1 008 293 1 301
20 2 VI
»>
’>
>»
I IIO »50 220 62 23 113 95 18
18 79 25 119 427 » 053 276 ı 329
2r 9 I 1X1 141 219 61 22 127 »7 95 18 97 «3 »25 4*5 1 027 262 1 289

22 16 " ** I 112 »59 173 48 23 »35 »7 100 18 103 21 123 45» t 022 257 1 279

23 23 ” ” 2 111 »55 163 42 23 »7 »5 20 45° 996 257 1 253

iq 8 140 162 43 24 254 »7 188 »4 »5* 21 232 45» 980 260 1 240

24 • V II ” I 88 »53 35i 5)1 ■58 42 23 132 16 85 »3 70 20 »»3 454 967 267 » 234
25 14 ” ” 1 ' 112 124 161 47 24 »33 »5 8 4 »3 76 »9 107 448 963 262 1 225
26 21 ” *’ 1 102 140 164 48 20 110 »4 78 »5 81 20 »»9 457 980 265 •» 245
27 28 " ” 1 6 25: »59 45 »9 105 »5 83 16 s? t8 99 465 994 228 t 222
28 4 V III ” I 6 326 5 5» »7
» » 92 12 7» »5 79.5 21 117 456 » 055 226 i 281 ,

29 11 ” ” I 6 291 146 56 18 93 »5 85 »5 88 ıB 99 435 1 000 218 i 218

30 18 " ” I 6 285 »45 77 18 102 »5 76 »5 76 »9 105 30B 968 222 1 190

31 1 IX " 2 6 293 122 82 14 »4 »5 r4 374 934 2og i 143

6 295 122 84 »4 166 »4 161 »5 ■87 »5 162 37o 935 210 I 145
32 15 " ” I 6 »99 110 80 »4 68 »4 66 »4 67 »7 77 346 90 0 202 2 102

33 22 ” ” 6 286 110 78 »4 77 »4 76,5 »4 81,5 16 92 310 848 189 » 037

* 1 1 - 2 3 n u m a ra lı d e fte rle rd e k i k a y ıtla ra n a z a ra n y a ln ız m u tb a k ta ç alışm ış o la n la rın y e k û n u .

Gâmi payeleri X
D iğ e r y e rle rd e k i

D e fte rle rin V III IX B a n n â v e S en g traş

b a şla m a S en g tıraş B en n â ve Sağ I S ağ II S ol I Sol I I adedi X II
B e n n â la r X I
H a fta a d e d i

ta rih i adedi se n g tıra ş a d e d i B ennâ B ennâ B ennâ B ennâ (K a rış ık o la ra k )

D e fte r N o .

T âbhane
K â rh a n e

•6
c e tv e ld e

U m um î
Iş-gU nfl
H am am

2 N o .Iu
M u tfa k
S en eler

Y ekûn

yekûn
y e rle r

adedi
D iğ e r

1 ■â î
işçi

1 a l
£ $

34 29 " " 1 6 296 87 77 14 83 12 68 14 77 14 81 297 817 166 983

35 6 X ” ı S 338 72 81 345 842 126 96B

36 13 “ ” 5 34» 55 84 374 860 121 981

37 20 ” ” 1 6 331 51 81 309 858 123 98»

38 27 XI 6 323 10 79 4 14 832 120 952

İN Ş A A T IN SEY R İ V E ݧ N İZ A M I

39 10 ” I 6 325 5 80 421 837 120 957

40 »7 ” ” 6 317 6 71 397 797 »18 9*5

4» 24 ” ” 2 5 2B6 46 45 96 4 78 no 388

5 3°2 46 45 99 497 »»5 612

42 8 .” ” 1 6 408 (1926)* 41 »37 592 3° 622

42 15 X II ” 5 »3 1 »9 »9
43 22 ” »555 I 35 »3 5 53 53
43 29 ” ” 45 (■919)’ 48 93 93
la m a m la b irlik te
43 5 I ” 2 49 o îm â rh a n c v e d â-
108 »57 »57
40 rü lh a d îsd e «5 »33 »33
107 107
44 19 ” ” 2 44 63

48 35 83 83

44 2 II ” 1 48 80 »4 142 142

44 9 " ” 90 99 »9 214 214

45 16 ” " 2 »54 65 172 39< 57 448

258 79 245 582 88 670

46 2 III ” 2 238 122 292 652 108 760

5 2 4 * 4 1 n u m ır a lı d e fte rle rd e k i k a y ıtla ra göre y a ln ız tâ b h a n e d e çalışm ış o la n la rın yek û n u .

5 1 4 - 4 3 n u m a ra lı d e fte rle rd e k i k a y ıtla ra g ö re yalnız h a m a m d a çalışm ış o la n la rın y e k û n u .
 251 152 331 734 116 850

47 16 " ” I 246 193 290 729 13ı 860

4a =3 ” " 2 24i 248 296 785 134 9>9

246 297 328 87. >35 1 006

49 6 IV 2 242 306 319 867 132 999

262 353 353 968 137 i 105

50 20 ” 1 277 408 362 1 047 «39 1 186

5i 27 ” *’ t 320 456 364 1 140 122 1 262

52 4 V ” 1 328 483 3=3 I 134 125 > a59

53 t i ” " I 323 423 391 > 137 130 : 267

İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAM I

54 18 • ” ” I 319 454 355 1 128 132 1 260

55 25 ” " I 3^7 453 353 I 123 >35 i 258

56 1 VI ” 1 322 462 348 I 132 >34 1 266

57 8 ” ” I 29 i 44* 385 1 117 128 > 245

58 .5 " t 317 449 37B 1 144 >34 1 278

59 22 ” ” t 32 2 531 344 1 197 >3> 1 328

60 29 ” ** I 318 4 26 30 774 >47 I 92>
61 V II ” : 301 454 416 1 171 169 > 340
6a 13 ” ■■ 1 289 4 24 431 1 144 ‘ >74 1 318

63 20 " ” t 256 431 429 J 116 >73 I 289

64 37 ’’ " t 273 430 422 I 125 177 I 302

65 V III I 277 45° 429 I 156 >73 1 329

66 10 ” " ' I 26 0 448 448 I 156 169 > 325
67 34 " " I 26 0 4 40 440 I 140 7
> > I 311
68 31 " ■■ 207 421 4°5 * 033 >63 X 196

69 IX ” I 239 5*2 291 1 042 162 1 204

70 14 " " 255 4 00 352 1 007 165 1 172
247 391 313 951 166 1 117

7i 28 » ” 2 225 355 304 884 >77 1 061

89
225 374 303 902 >79 1 081

gQ
Cami payeleri X
D e fte rle rin V III IX B e n n â v e S e n g tıra ş
b aşlam a S e n g tıra ş B ennâ ve Sağ I S ağ II Ş ol I Sol I I ■H M adedi X I I -
H a f ta a d e d i

ta rih i adedi se n g tıra ş a d e d i |K (IC an şık o la ra k )

D e fte r N o .

B ennâ B ennâ B en n â B ennâ

1

:3 3 -.3
T âbhane
K â rh a p e

T
c etv eld e
I H am am

U m um î
İş-g ü n li

2 N o .l u
M u tla k
S e n e le r

i
Y ekûn

3İ i
yekûn
y e rle r
D iğ e r

s®

■â I
A y la r

Jr -■ sS
h-T « ♦ir Q m

72 12 X ” ? ? ? ?

73 20 ” ” 2 :8 393 >54 765 176 941

74 28 " 2 259 (>3 001)* >99 459 >33 591

271 198 4 69 >35 60 4

75 9 XI ” 282 >79 461 142 603

İNŞAATIN SEYRİ VE İŞ NİZAM I

76 16 » ” 2 >43 82 2 23 225
146 86 2 32 232

76 30 ” ” 118 67 185 185

76 7 X II ” 65 62 127 127

58 57 115 >>5
76 21 ” ” 59 8B >47 >47
2 57 88 >45 >45
77 4 ■ 1 1556 I 57 63 120 120

77 I I ” ” I 64 62 126 126

77 18 ” ” 2 68 121 189 189

69 122 9
> > 9
i >

7a 1 II ’* 2 80 96 176 176

49 6 55 55
78 >5 ” " 2 59 — 59 59
53 53 - 53
79 29 ” ” 2 75 7 82 82

72 26 98 98

79 14 III ” I ıg o
1
>71 36i 47 408

4 4 * 7 3 n u m a ra lı d e fte rle rd e k i k a y ıtla ra h ö re h a m a m la b irlik te b îm a rh a n e v e d a rlilh a d isd e ç a lışa n la rın y e k û n u .

 636 69
79 21 " " 1 280 358 705

80 28 " " , 3»5 409 724 77 801

81 4 IV 1 3i 7 410 727 77 8 04
1 038
82 u 1 345 615 960 78

83 18 " ” 1 343 B îm a rh a n e d e 7»5 1 058 79 I 137

84 35 1 33S 353 407 1 09 6 90 1 186

85 2 V ” 1 346 3 64 401 I 111 92 t 203

86 9 I 34» 330 426 î 097 9» 1 188

e? l6 ” 2 3«7 35» 378 1 056 87 1 143

329 354 39» 1 0 74 87 1 r6 ı

359

İN Ş A A T IN SEY R İ V E İŞ N İZ A M I
3**9 1 038 86 1 124
88 3° " ” I 360

89 6 VI 1 308 355 33S 999 92 t 091

9Q 13 I 300 339 349 988 92 1 080

9i 20 ” ” I 297 273 309 879 9» 97°

92 27 ” I 279 237 3” 8 27 94 921

93 4 V.- ” X 290 262 29a 8 44 91 935

94 11 I 287 <3578)* 574 861 90 951

95 18 ” I 296 583 B79 87 966

96 23 2 277 557 834 87 921

268 586 854 84 938

827 76 903
97 10 V III a 263 584
270 573 843 79 922

98 22 I 262 522 78 4 69 853

99 29 1 233 462 695 69 7S3

100 5 IX " I 234 485 699 69 768

to ı 12 t 244 435 879 69 748

102 ıg ’* 222 443 665 69 734
380 611 68 6 79
103 26 ” ”
i 3 231

* B6 - 9 3 n u m a r a lı d efterlerd ek i k a y ıtla r a g ö re y a ln ız b îm a ıh a n e d e çatışm ış o la n la rın y e k û n u .

Camı payeleri X
D e fte rle rin V III IX 13 B e n n â v e S e n g tıra ş
b a şla m a S en g tıraş B ennâ ve Sağ I Sağ I I S ol I Sol II T3 ^ adedi X II

£
ta rih i adedi s e n g tıra ş a d e d i B ennâ B en n â B en n â B en n â ŞS ( K a r ış ık o la ra k )
«
i i d a
c e tv e ld e

Ö
N 0.İU

*1
1
1 lı
y e rle r
D iğ e r

«S •s. e
JS
1 ■al i i 1 1 •sil t &i
a < w $ ü 1 H j •*-4 « «sr S JrS ♦sr Qm î*.
2

P
237 407 6 44 70 7»4
2 04 342 54 6 56 602
104 10 X 238 603 6B 671
365
241 359 600 64 6 64
105 3» ” ” 2 255 296 551 58 &9
275 227 502 61 563
105 14 XI 2 264
337 601 63 6 64
207 209 416 50 466
105 28 ” 2 13a 125 257 4° 297
170 132 302 40 342
106 12 X II 2 186 316 46 362
130
187 172 359 46 40 5
106 26 *• 2 235 196 43» 43»
233 46 279 279

«Ol0 -— ö
0
*5
•«j*
4m 0
10
ıî
to
0
«ı to
4*
^
ca
«
(O m Ot ot
<c <0 00 n 01 Ş «0 w ^ 4 « m S «£
O
eo «o
IT)
-rf
sn « o» cn « «o « « « « to ot to
a s O n ot

1 S e n g tra şta r K â rh a n e s in d e , 1 Ç eşitli y e rle rd e , 3 K â r h a n c d e ve çeşitli y erlerd e k arışık o la ra k k ay ıtlı, 4 M u tfa k ta , * T âbhanede,
• 13 001 h a m a m la b irlik te b îm a rh a n c ’de v e d â rü lh a d îs ’d e + 1919 y a ln ız h a m a m d a + 3 5 7 8 y a ln ız b îm a rh a n e d e o lm ak ü z e re c e m 'a n .
 Ü çüncü B ölüm

İŞÇİLERİN HUKUKÎ VE SOSYAL DURUMU

Süleymaniye cami ve imareti inşaatında çalışmış olan işçileri, hukukî ve İçtimaî

durumları itibariyle birbirinden ayn üç kategori halinde mütalâa etmek mümkündür :
A. — Ücretle çalışan serbest usta ve işçiler,
B. — Acemi-oğlanlan ve Kul-oğlu.. gibi askerî bir teşkilâta mensup işçi bölük­
leriyle Hassa mimarları, mirî üstâdlar ve Kapu-kulu sipahileri.. halinde
devletten muayyen bir maaşı olan asker veya memurlar,
G. — Esirler.

A. — ÜCRETLE ÇALIŞAN SERBEST USTA VE İŞÇİLER

Yapı işinin büyük yükü, teknik ve sanat bakımından türlü mesuliyetleri, ücretle
çabşan serbest usta ve işçilerin omuzlarında idi. Taşçı, dıvarcı, dülger, demirci,
kurşuncu, camcı, nakkaş, lağımcı veya kaldırımcı gibi kalifiye ustalarla çıraklar ve ırgat
veya ham m al.. ilâh, şeklinde bir kısım vasıfsız ameleler, hep bu ücretle çalışan serbest
işçiler zümresine mensuptu.
Elimizdeki Mufassal Muhasebe Defterlerinin âit olduğu 5 sene 7,5 aylık son devre1
zarfında bunlar cem'an 1 468 645 iş-günü2 temin etmişlerdir8 (bak. cetvel No. 1).
Halbuki ücretle çalışan serbest işçilerin dışında kalan diğer iki guruptan askerî bir
teşkilâta mensup hizmet kıtalarını teşkil eden acemi-oğlanlan, aynı devre zarfında (yalnız
inşaat yerinde ve İstanbul civarındaki taş-ocaklannda olmak üzere cem'an) 1 069 446
iş-günü çalışmışlar; esirler ise, sadece 140415 iş-günü temin etmişlerdir.
Bu hesaba göre, seri halinde mevcut 165 Mufassal Muhasebe Defterlerinin âit ol­
duğu devre zarfında inşaat yerinde ve civar taş-.ocaklarında çalışılmış olduğu anlaşı­
lan 2 678 506 iş-gününün % 54, 84’ü serbest işçiler, % 39, 93Jü acemi-oğlanlan ve
% 5, 23 ü forsalar tarafından temin edilmiştir.

1 D a h a e v v el iz a h etm iş o ld u ğ u m u z veçhile, ta m a m iy le v a sıflı u s ta v e ç ır a k la r t a ra fın d a n te m in .

c a m iin te m e li a tıld ığ ı ta r ih te n itib a re n , in ş a a tın
b a ş ta n ü ç « ene k a d a r b i r d e v rin e â i t d e fte rle r
e lim iz d e m e v c u t d e ğ ild ir, (bk. s. x,6 v e 44).
* B u y e k û n u n y a ln ız 2QO 005 iş-g ü n ü ırg a d la ra
ve 6 2 9 8 8 iş -g ü n ü s ır t-h a m m a lı g ib i k a lifiy e o lm a ­
y a n işç ile re â i t o l u p g e riy e k a la n 1 095 661 iş-g ü n ü
ed ilm iştir.
3 B u c etv eld e u m u m î y e k û n r 60 6 162 iş-g ü n ü
ise d e , ı r g a d la r s ü tu n u n d a k i iş-g ü n le rin in 137 5 0 8 ’i
e sirle re â i t o ld u ğ u n d a n b u y e k û n d a n ta rh e d il-
m ış tir (s. 13).
94 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

I. GÜNDELİKLE ÇALIŞTIRILACAK SERBEST İŞÇİLERİN T ED A RİK İ M ESELESİ:

Süleymaniye cami ve imareti gibi bir seri âbidevî tesisleri ihtiva eden bir "külliye”-
nin meydana getirilebilmesi İçin, kalabalık bir işçi ordusunu (inşaatın seyrine ve mev­
simlerin ıcablanna göre istenilen miktar ve vasıflarda olmak üzere) 8 -10 sene müddetle
daima el-altmda bulundurmak ve her çeşit malzemeyi zamanında temin etmek, memle­
ketin iktisadi ve sınaî gücü ile de alâkalı muazzam bir teşkilât ve idare meselesi idi.
Bu bakımdan bu eserde işçi ve malzeme tedariki meseleleri ile ilgili olarak verilecek
malumât, yalnız Osmanlı İmparatorluğunda ve belki de aynı tipte diğer bazı Şark monarşilerinde
âbidevî inşaatın hangi şartlar altında ne şekilde yaptırılmış olduğuna dâir bazı bilgiler vermekle
kalmıyacak, aynı zamanda bahis mevzuu devletlerin İdarî ve İktisadî nizam ve teşkilâtlarının
hususiyetleri hakkında da tarihçileri aydınlatacaktır.

Biz burada bu mevzular içinden evvelâ, işçi tedariki meselesini ele alacak ve bu
arada bilhassa gündelikle çalıştırılacak serbest usta ve işçilerin celbi işi üzerinde duraca­
ğız. Fakat daha evvel bu meselelerle ilgili olarak beliren ve iki noktada toplamak
mümkün olan bazı zaruretlerin mahiyet ve şümulünü kısaca belirtelim:
a} Süleymaniye Külliyesi gibi muazzam bir yapıya lâzım gelen aded ve vasıflarda
işçiyi (zamanına göre bir “dev-şehir” manzarasını arzetmekte olmasına ve tam bir
asırdanberi devam eden hummalı bir inşa faaliyetinin yetiştirdiği tecrübeli bir işçi
kalabalığını sinesinde barındırmasına rağmen) sadece İstanbul’dan ve hattâ daha
geniş fakat mahdûd ve muayyen bir bölgenin mahallî ve normal kaynaklarından temin etmek
imkânsızdır. Bu sebeple imparatorluğu teşkil eden geniş ülkelerin her zümreden insan
enerjisinden faydalanmak zarûreti vardı. Esasen bu devrin bütün kuvvet ve azameti
imparatorluk topluluğuna mensup bütün millet ve kaynaklara âit imkân ve kıymetlerin
muayyen maksatların hizmetinde sistemli bir şekilde kullanılmış olmasından ileri gel­
miyor mu idi4 ?

b) Diğer taraftan, geniş imparatorluk ülkesinin birbirinden uzak köşe ve bucak­

larından derlenerek yeni iş sahalarına sevkedilecek olan yüksek vasıflı ve kalabalık bir
İŞÇİ ordusunu istenilen yerde ve dâima istenilen miktarlarda muhafaza edebilmek için
zamanın inşaatçılarının serbest bir iş-borsasının arz ve talep makanizmasma ve yüksek ücret
seviyelerinin câzibe kuvvetlerine güvenemiyecekleri de aşikârdı. Çünkü, devrin nakil ve
muhabere vasıtalarının kifayetsiz durumunun icabı olarak, bahis mevzuu bölgelerdeki
iş-kuvvetleri (İktisadî mânâda) birbirinden habersiz ve dağınık bir kaide yaşıyor ve böy
le normalin üstünde büyük bir taleb'e karşı sağır ve lüzumlu seyyâ 'İyetten mahrum bulu­
nuyorlardı.
Bu sebeple, İktisadî şartların kâfi derecede müsait bulunmadığı bir devir ve mede­
niyet nizamı içinde iş-kuvvetlerini büyük çapta harekete geçirerek muayyen sahalara sevk ve
teksif edebilmek için, emirlerini her tarafta dinletebilecek bir durumda olan ve her yerde
hazır bulunan bir devlet iradesinin ayarlayıcı müdakçle ve teşkilâtından faydalanmak icab-
etmekte idi. Esasen, devrin İktisadî ve teknik şartlan içinde büyük işler başarabilmek
için, her şeye kaadir bir devlet iradesinin zarurî bir hal alan bu müdahaleleri, Osmanlı îm-*

* A ş ığ ıd a u s ta la r ın m e m le k e tle rin e v e d in le rin e g ö re d ağ ılışı b a h sin e ve b u b a h ls lt ilg ili g r a f ik ve

c e d v e lle re b a k ın ız .
 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 95

paratorluğu teşkilât ve nizamı içinde, yadırganmaması lâzım gelen bir özellik teşkil
etmekteydi.
Gerçekten, zamanının İktisadî kuvvetlerinin, nakil ve muhabere tekniğinin kâfî
derecede inkişaf etmiş bulunmamasına rağmen, geniş ülkeler üzerinde hükümrân
olmak ve kendisine mahsus bir İktisadî ve İçtimaî nizamı kurmak ve yaşatmak iradesi,
bu İmparatorluğa her sahayı bir-seferberlik havası içinde ve askerî bir disiplinle teşki ât andır­
mak, İçtimaî sınıflan âdeta devamlı bir harp hali nizamında vazifelendirmek yolunu açmış
bulunuyordu. İktisadî veya siyasî liberalizm’in her şekline inanmıyan, smaî ve ticarî
türlü faaliyet sâhalanna müdahale ve fiyatları tesbit eden, köylüyü toprağına bağlayan
ve her zümreden tebcasma bu devamlı seferberlik halinin icabettirdiği ağır vazife ve mükellefiyetleri
tevzi etmeği kendisi için tabiî bir hak bilen İmparatorluk nizamı içinde, inşaât sanayii işçi­
lerinin devlete veya devlet büyüklerine ait binalarda ücretle çalışmak mecburiyetinde
olmalarım da tabiî görmek lâzım geliyordu.

1) Devlete âit binalarda ücretle çalışmak mükellefiyeti.

Bu mükellefiyetin mahiyet ve şimaliyle İmparatorluk nizam ve teşki’âtı içindeki yerini ve
temsil eylediği zihniyeti tebârüz ettirebilmek maksadıyle, evvelâ Süleymaniye külliyesi
inşaatına işçi tedariki için verilmiş olan bazı emirleri gözden geçirmek faydalı olacaktır:
Hususî bir merasimle camiin temellerinin atılacağı tarihten bir ay kadar evvel
(957 yıh R. sonlan) yazılmış olan bir fermanda (No. I) **, Rumeli eyaletinde mevcut
bütün sancak beğlerine ve kadılara, İstanbul’da binâ olunan imaret için bennâ ve
dülger lâzım oldukça, mimar-başı Sinan tarafından kendilerine tezkere ile adam gön­
derilerek istenilecek olan ustaların buldurulub sevkedilmesi lüzumu ehemmiyetle tenbih
edilmekte id i5.
imparatorluk dahilinde mevcut bütün inşaat ustalarının ve inşa malzemesi imâl
ve satışı ile meşgul türlü esnaf zümrelerinin en büyük âmiri ve reisi olan mimar-başı-
lann, benzerifermanların bahş ettiği haklara dayanarak kendilerine tâbi usta ve esnafm isim ve
ihtisaslannm kayıtlı bulunduğu defterlerden veyahut daha evvel başka bir yapıda çalıştırı­
larak ehliyetleri tesbit edilmiş usta guruplarının adres ve hüviyetlerini tesbit etmiş olan
listelerden faydalanarak, lüzum hasıl oldukça, muayyen aded ve vasıflardaki işçiyi çok
defa isim zikretmek suretiyle istemesi dikkati çekmektedir:
Gerçekten, “2” numaralı kayıtta da görüldüğü üzere; 958 yıh Şevvali başlarında
Edime kadısına bitâben yazılmış olan ve aynı şekilde Bursa, Amasya, Kastamoni ve
Lârende kadılarına da gönderilmiş bulunan bir tamimde; Imaret-i Amire inşaatı için
lüzumlu görülen taşçı ve kurşuncı ustalarının “isimleriyle mufassal defter olunub”
listelerinin gönderildiği, “vusûl buldukda defterde isimleri mukayyed olanları buldurub
ve defterden dahi hâriç kaç nefer var ise defter idüb”, Nevrût?da inşaata başlandıkda
İstanbul’da hazır bulunmak üzere yola çıkartılmaları emredilmektedir. Hükümde
ayrıca, defterde isimleri yazdı ustalar yerine ehliyetsiz kimselerin a lı n m a m a s ı tenbih

* B u e s e rin s o n u n d a a y n e n v e rilm iş o la n te z k e re le rin i D iv a n 'a h itâ b e n y a z ıy o r v e o r a d a n

b e lg e le rin s ı r a n u m a r a la r ı.
* G e rç e k d e a ş a ğ ıd a k i k a y ıtla rın te tk ik in d e n
a n la ş ıla c a ğ ı v e ç h ile , m im a r-b a ş ı b u tale p le rin i
d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m a h a llin k a d ıla r ın a te zk e re
g ö n d e rm e k su re tiy le y a p m ıy o rd u . U m u m iy e tle
is tih sa l e ttiğ i e m irle ri h iz m e tin d e b u lu n a n m û te m e d
v e y a m im a r la r d a n b ir i v a sıta sıy la , celb ed ilecek
u s ta la rın isim le rin i i h tiv a e d e n b i r defterle b irlik te ,
k a d ıla r a g ö n d e riy o rd u .
96 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

ve aksi takdirde (bu gibi tecrübesiz ustaların memleketlerine iadesi icab edeceğinden) 6
yol paralarının bu halin mes’ullerine ödetileceğî belirtildiği gibi; gönderileceklerin
ortadan kaybolmaları tehlikesine karşı her birinin kefile bağlanmaları ve bu suretle
vaktinde iş başında bulunmalarının temini ile hiç bir bahane ile kimseden rüşvet
almağa teşebbüs edilmemesi ve usta temini hususunun günün en mühim işi telâkki edilerek
ona göre dikkat gösterilmesi lüzumu şiddetli bir lisanla tekrar edilmektedir.

2 Ra. 959 tarihli diğer bir hükümden (No. 3) Sağ-bölük Ulûfecilerinden mûtemed
Ali Beğin (elindeki defter gereğince) Üsküb’den 24, Niğbolu’dan 26 bennâ toplamağa
gönderildiği; Sipahi-oğlanlanndan mûtemed Mustafa Beğin de yine defter mucebince Amas­
ya’dan. 40, Merzifon’dan 10 ve Kastamonu’dan 21 bennâ getireceği; Silâhdârlar cema­
atinden Mustafa’nın ise, Karaman’dan 21, Belviran’dan 5 ve Lârende’den 14 bennâ
isteyeceği anlaşılmaktadır.
Bursa kadısı tarafindan gönderilmiş olan (târihsiz) bir tezkere suretinden (No. 4)
öğrendiğimize göre de (herhalde vaktiyle verilmiş olan böyle bir emre uyularak),
Bursa’dan 10 bennâ ile 4 sengüraş, 9 neccâr ve 3 saraç gönderilmiştir ve ortadan kay­
bolmuş olan bennâlann bulunması için de lâzım gelen kimselere gerekli tenbihler
yapılmıştır.
İstanbul’dan uzak muhtelif taş-ocaklannda çalıştırılmalarına zaruret hasıl olmuş
bulunan taşçı ustaları da, civar kadılıklara gönderilen bir emirle aynı şekilde temin
edilmektedir. 79 numaralı kayıt, Kavak iskelesindeki taş-ocaklannda çalıştırılmak
üzere Bursa kadısı tarafindan sevkedilmiş olan sengtıraşlardan -bahsetmektedir.

2) Emirle işçi şevki işi inşaat boyunca devam etmiştir.

Bu suretle, işlerin hacmi arttıkça veyahut mevcut ameleden bir kısmı muayyen
bir hizmet müddeti hitamında işten ayrıldıkça, yeni listeler gönderilerek taze iş-kuv-
vetlerinin inşaata iltihakları temin edilmiş ve bu şekilde işçi celp ve şevki, inşaatın son sene­
lerine kadar devam etmiştir:
Edime kadısına gönderilmiş olan 2 C. 960 tarihli bir emirde (No. 5), ^Mimar-başı
tarafından gönderilen defter’d t mastûr ve mukayyed ve imâret-i şerifin binâsına ve
mermer işine yarar üstâdlann ustalıklarına müteallik olan âlât ve esbâblanyla” gön­
derilmesi istenilmektedir.
124'numarah Muhasebe Defterinde bulunan başka bir kayıt ise (yp. 17); cami
binasının inşaatının hitama erip resmen açılış merasiminin yapılacağı 15 Ekim 1557
(21 Z. 964) târihinden 2,5 -3 ay kadar bir zaman evvel, muhtelif memleketlerden işçi
celbedilmeğe hâlâ devam edildiğini göstermektedir. Gerçekten, mezkûr kayda göre;
22 Temmuz 1557 tarihinde sona eren hafta içinde geldikleri yer ve isimlen yazılı (seng-
tıraş, bennâ, neccâr, nakkaş ve haddâd olarak) cem’an 81 ustaya harcvrâh nâmı altında
(herhalde aradaki mesafe ve sanatlarındaki ehliyet ve hizmet derecelerine göre) 20-100
akçe arasında bir para ödenmiştir ve bu suretle kendilerine yol-parası Ödenen usta-

1 İ s te n ile n v a s ıfta u s ta la rın y e rin e , ehliyetsiz d e e d ilm işt ir ; 4 N o . l u k a y ıtta , B u rsa’d a n g elen
o la n la r ın g ö n d e rilm e si h a lin d e (h e rh a ld e y e rle rin e u s ta la r a ra s ın d a n , b u su re d e e h liy etsizlik leri y ü ­
m u tla k a is te n ile n le rin b u lu n u p g ö n d erilm esi için ) z ü n d e n m e m le k e tle rin e ia d e ed ilm iş o la n ü ç u sta n ın
b u g ib ile rin m e m le k e tle rin e ia d e e d ild ik le ri te sb it isim le ri y a z ılıd ır.
 GRAFİK NO 3
ELİMİZDE MUHASEBE DEFTERLERİ MEVCUD BULUNAN DEVRE
ZARFINDA SERBEST İŞÇİLER, ACEMİ - OĞLANLAR VE ESİRLER
TARAFINDAN TEMİN EDİLEN "İŞ-G Ü N LERİN İN DAĞILIMI

Esirler
| MO 415 I; f Dnü ]
 İSÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 97

lardan 17 si Bursa’dan, 7 si Aydıncık’tan, l l ’i Çorlu’dan, 23’ü Edirne’den ve 23’ü

Amasya’dan getirtilmiştir 7.

3) Diğer bazı inşaat dolayısıyle verilmiş olan benzeri emirler.

Süleymaniye cami ve imareti inşaatı münasebetiyle, işçi'tedarik ve celbi için
verilmiş olan emirler arasında elimize geçen _m ab dut bir kaç hükmün ihtiva ettiği
prensipleri daha vâzıh bir şekilde tebârüz ettirebilmek için, benzeri diğer inşaat dolayısıyle
daha sonraki tarihlerde verilmiş olup aynı sistem ve espriyi temsil ettikleri kabul edilebilecek olan
diğer bazı hükümleri de gözden geçirmek lâzım gelmektedir:
Edime kadısına gönderilmiş olan 18 M. 972 tarihli bir hükümde, İstanbul’a geti­
rilmekte olan suyun (kırk-çeşme suyunun) yolların inşa için bennâ ve neccâra ihtiyaç
hâsıl olduğu ve bu mühim maslahatın temini için kadının bizzat mukayyed olub “Edir­
ne’de ve etrafta ne mikdar bennâ ve neccâr var ise cemc idüb, isimlerin ve resimlerin
defter idüb, dahi kendülere lâzım olan âlet ve esbâblanyle bî-kusur ihraç idüb” su-yolu
işine tiâzı r olan Yeniçeri ağası Ali Ağaya teslim etmesi istenilmektedir8. Bu emrin
hususiyeti, yukarıda tetkik ettiğimiz, bâzı hükümlerde gördüğümüz gibi, ustaların
isimlerinin ve adedlerinin İstanbul’dan gönderilen bir liste ile tâyin edilmiş bulun­
mayışıdır.
Aynı senenin Ca. ayının 27 sinde yazılmış diğer bir hükümde9 ise; İstanbul’a
gelen su-yolunun sellerin tahrip ettiği yerlerinin yeniden inşası için, taş ve ağaç taşımak
işinde kullanılmak üzere, Mısır'dan 150 nefer svrt-hammalı istenilmekte ve bunların da isim­
leriyle defter edilip, Nevrûzda hizmette hazır bulunacak şekilde, sevkedilmeleri
icabettiği kaydedilmektedir.

Edime kadısına hitaben yazılmış olan 18 Ga. 973 tarihli diğer bir hükümde de10;
Mimar Sinan tarafından Büyük Çekmece’de bina olunacak köprü için dıvarcı lâzım
olduğu belirtildikten sonra şöyle denilmektedir:
“Taht-ı kazânda olan bennânın yarar üstâdlanndan yazub birbirine kefilleyüb gönderesin
ki Jievrûzfda gelüb hizmete mübaşeret eyliyeler. Husus-ı mezbûr mahall-i ihtimâmdır, ana
göre yarar üstâdlardan gönderüb ve her kimi yazub gönderirsen, defter idüb mukaddem
gönderesin ki geldikte ana göre yoklana”. Hükmün altına ilâve edilen kayıtlardan,
aynı emrin birer suretinin Lârende, Konya, Kayseriye, îskilib, Merzifon, Gümüş,
Kastamonu, Taşköprü, Gelibolu, înoz, Midilli, Ferecik, Usküb, Selânik, Siroz ve Amasya
kadılarına da gönderilmiştir ki, bu suretle oldukça geniş bir sâhadan işçi celbine
teşebbüs edilmiş olduğu anlaşılmaktadır.

1 M u h a s e b e d e fte rle rin d e k i d e v a m v e Ödeme
c e tv e lle ri ü z e r in d e y a p tığ ım ız te tk ik le re göre,* 194
n u m a r a lı d e fte rd e (22 T e m m u z ta rih in d e so n a
e r e n h a f ta iç in d e ) ö d e n m iş g ö z ü k en b u y o l p a r a ­
l a r ım » Inn 8 ı u s t a iç in d e n g ’ırn u n 121’i n d , 4 *ünün
122 in c i, 18’İn in l a g ’ü n c ü v e g ’tln ü n 124’ü n e ü d e f­
t e r d e k a y ıtlı u s t a l a r a r a s ın d a işe b aşlam ış gözük­
tü k le r i; 2 4 ’ü n ü n i s e , 121'in c i d e fte rd e n e v v elk i z a ­
m a n l a r d a işe b a ş la m ış o ld u k la rı a n la şılm ış,y a ln ız 22
s in in (ç o k g e cik m iş v e y a h i ç iltih a k e tm em iş old u k ­
l a r ı v e y a h u t d iğ e r z ü m r e le r a r a s ın a k arışm ış b u ­
lu n d u k la r ı iç in ) h ü v iy e tle ri v e ç a lışm a ğ a b a şla d ık ­
l a r ı t a r ih le r te s b it e d ile m e m iştir. B u te tk ik le r bize.
m u h te lif m em leketlerd en sevked ilen u sta la rın to p lu ca g e lip
b ir a ra d a a y n ı g ü n d e b a jla tıb n a d ık la n ı, a y n ı m em le­
k e tte n g e le n le r a ra s ın d a b ü e iltih a k ta rih le rin in
esaslı fa r k la r a rz e triğ in i v e d e fte rd e k i y o l-p a ra sı
ö d e m e c e tv e lle rin d e n b i r ç o k la rın ın iltih a k ta rih le ­
rin d e n b ir h a y li g e ç b ir ta rih te to p lu c a ta h a k k u k
e ttirilm iş o ld u ğ u n u g ö ste rm e k te d ir.
* A Ju n ed R e fik , 16. A s ırd a İs ta n b u l H a y a tı,
İs ta n b u l 1935, s. 16.
• Z ik re d ile n eser, s. 16.
10 İ s ta n b u l B aşv ek âlet A rşiv i 5 n u m a ra lı M ü ­
h im in e d e fte ri, h ü k ü m N o . 626
98 İŞÇİLERİN HUKUKİ Y E SOSYAL DURUMU

27 B. 975 tarihli bir fermanda dan , ikinci Selim’in babası Kanunî Sultan Süley­
man’ın (Süleymaniye câmi'i bağçesindeki) türbesini binâ ettirmek için lâzım olan mer­
mer işçilerini tedârik, maksadıyla Bursa, Amasya, Kastamonu ve Merzifon kadılıklarına,
şu emir verilmektedir: “Taht-ı kazanızda mermer işi işlemeği bilür üstâd taşçı var ise,
sakatlarına lâzım olan âletleriyle ihraç idüb ber-veçh-i isti'câl irsâl idesin ki gelüb hizmete
mübaşeret ideler. Ammâ bu bahane ile bacısına himâyet, bacısına teklif idüb kaadir olmayan-
lann mücerred taşçısın deyuyazub ahz-u celbden hazer eyüyesin”.
(Hükmün son fikraian, devlet emir ve kuvvetleriyle işçi toplamak usulünün ne gibi
yolsuzluklara müsâit olduğunu göstermek itibariyle dikkate şâyandır).
4 Za. 980 tarihli diğer bir hükümde12 Edirne'de inşa edilmekte olan Selimiye
camii binası için bennâ ve neccâr lâzım olduğundan, Gelibolu, Silivri, Ferecik ve Inoz
kadılarına şu emir verilmektedir:
“Taht-ı kazanızda ne mikdar yarar bennâ ve neccâr bulunursa isimleriyle defter
idüb ve <âdet üzere kefilleyüb, âlât ve esbâblarylayarar adamlarumza koşub mahmyye-i Edirne'ye
gönâerüb binâ eminine ve mi cmar-başma teslim idesiz.”
Sakız kadısına gönderilmiş olan 25 Ş. 980 tarihü diğer bir hükümde13 de; Sakız’da
bulunan nakkaşlardan isimleriyazılı beş ustanın Edirne’de binâ olunan cami inşaatında
ücretle çalışmak üzere gönderilmesi istenilmektedir.

Aşağıdaki iki kayıt, devlete ait binâlann inşasında çalıştırılmak üzere, mem­
leketin muhtelif bölgelerinden işçi celb ve şevki usullerinin daha sonraki tarihlerdeki
tatbikatmm misallerini vermektedir.
İstanbul’da Nûr-ı Osmaniye camii yapılırken (H. II62-I169) usta tedarik ve gelenleri
muhafaza maksadıyla şu şekilde hareket edilmiştir: “İşin hitamına müsara'at için Ana­
dolu’da Azerbaycan ve Kayseriye ve Kastamonu ve îznikmid ve havalilerinden ihzâr
olmandan başka, Rodos ve Sakız ve İzmir ve Midilli cezirelerinden eü-arşunlu kalfalar
neferâtmı ihzâr ve firarlarından muhafaza içün mesfarûnın kefilleri ve cizye kâğıdlan akz ve
mahsus hanlara iskân ittirilüb neferât iksâr” ettirilmiştir14.
Beşiktaş Sarayının binası için, İzmir kadısı ve voyvodasına gönderilen 1165 Z.
başlan tarihü emir de bu bakımdan hatırlanmağa değer: “İzmir’de Frenk mahallesinde
ve etrâf ve havalisinde vâfir oymacı olduğu ihbar olumnağla oymacılık san’atmda
mâhir her kaç nefer oymacı var ise, bir neferi geri kalmamak üzre, cümlesi yerlerinden
calâ eyyi halin * ihrâc ve âletleriyle Der-i 'aüyyemden tâ ‘yin olman mübâşire cale’l-
esâmî defterleriyle teslim ve serî'an irsâl olınması” ıs.

4) Emirle işçi celbi işinin zamanla uğradığı'müşkiller

înşaatda çalıştırılmak üzere devlet kuvvet ve teşkilâtıyle ve daima aynı metod ve
zihniyetle işçi celb ve sevk edilmeğe devam edildiği, fakat eşya ve yiyecek fiyatlarının
yükselmesiyle devlet tarafından vaktiyle tesbit edilmiş olan ücretlerin işçilerin geçimine artık kâfi
gelmemeğe başlaması ve benzeri öıfi tekâlifin çok artmış bulunması yüzünden tatbikatta büyük

11 A h m e d R e fik , z ik re d ile n y e r, s. 1 5 .­ 11 T a r ih - i C a m i'-i şerîf-i N û r - ı O s m a n !, s. 37.

11 B a ş v e k â le t A rşivi, K â m il K e p e d ta sn ifi, * JUdl J».
N o . 6 7, gBo »ariTıli A h k â m d e fte ri. 15 A h m e d R e fik , H ic r î O n ik in d A s ırd a İ s ta n b u l
11 A y n ı d e fte r, s. 506. H a y a tı, İ s ta n b u l 1930, s . 177-178.
 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 99

müşküllere tesadüf edilmekte olduğu, daha sonraki tarihli hükümlerin lisanından

anlaşılmaktadır:
Meselâ, Midilli kadısına hitaben gönderilmiş olan 12. R. 991 tarihli hüküm5de,
Mimar Sinan’ın verdiği bir takrire atfen nakledildiğine göre; devamlı olarak Şark seferlerine
iştirâk külfetinden veya türlü vesilelerle kendilerinden istenilen hizmetlerin çokluğu
yüzünden, İstanbullun bermâ ve neecârmm Rumeli taraflarına kaçıp dağılmış olması16 dolayısıyle,
evkafin ve mirinin binalarının tâmirine adam bulunamamaktadır. Bu sebeple İstanbul
hisarının tâmiri ve sarayda yapılacak inşaat için Midilli kazasından 600 nefer bennâ
ve neccânn getirilmesine lüzum hâsıl olmuştur. Gönderilecek ustalar İstanbul’a geldik­
lerinde “olıgelen âdet ve kanun üzre yevmiye ücretiyle hizmette bulunacaklardır5517.
İstanbul’da Saray-bumu’nda inşâ olunan bir köşk için neccâr ve taşçı lâzım
olduğu zaman, İstanbul kadısına ve Mimar-başı Davud Ağa’ya gönderilmiş olan
.1001 tarihli bir emirde ise, bazı hal ve zamanlarda devlete âit binalar için yapı ustası
tedâriki işinin tesadüf ettiği müşküllerin derecesi ve hususî şahısların yapılarında çalışmakta
olan ustaların toplanması gibi halk için sıkıntı kaynağı ne gibi zecrî tedbirlere başundduğu
gösterilmektedir:
“ Cümle mahalle imamların getirüb her mahallede yeniden binaya mübaşeret edenlerin
binalarından neccârdan ne denlü kimesne var ise alup kasr-ı humayunum binasıyçün
tâyin eyleyesün. Ammâ mübâşirler kimesnenin akçesin alub himayet itmek ihtimâli
olmıya” 16.
Görülüyor ki, Osmanlı İmparatorluğunda inşaat ustaları devlete, yahut devlet
büyüklerine âit binalarda çalışmak üzere devlet teşkilât ve kuvvetleriyle celbediliyor
ve iş-yerlerinde, süresi ve şartlan bizim için layıhvyla belli olmıyan bir şekilde, fakat ücretle
çalışmak mecburiyetinde bırakılıyorlardı. Ustaların çok defa isim ve sayılan tasrih edilmek
suretiyle askere celbedüir gibi toplanarak iş-yerlerine nezaret altında sevkedilmeleri;
kefalete bağlanmalan, kaçakların alâkalılara (her halde halîfe ve yiğitbaşılara olacak)
buldurulub cebr ile gönderilmeleri; hattâ Nûr-ı Osmaniye camiine âit olub biraz
yukarıda zikredilen izahattan öğrenildiğine göre, kaçıp gitmelerini önlemek için,
İstanbul'da bazı muayyen hanlarda topluca ikamete mecbûr iutulmalan ve ellerinden cizye kâğıt-
iarenin alınması gibi tedbirlerin mevcudiyeti de, bu mükellefiyetin ciddiyetim göster­
mektedir.
Osmanlı İmparatorluğunda, devletin lüzum gösterdiği hal ve yerlerde (diğer
işçi zümreleri için olduğu gibi) inşaat ustalarının da çalışıp çalışmamakta hür olmadıkları
ve çalıştıkları takdirde istedikleri şartlan kabul ettirmek hususunda tamamiyle
serbest bırakılmadıklan muhakkaktır. Fakat, inşaat ustalarının tâbi olduklan bu mec­
burî hizmet külfetinin mahiyetini iyi anlamak ve işçinin ruhunda bu mükellefiyeti kolay kazmedile-
bilir bir hale sokan âmil ve şartlan da gözönünde bulundurmak lâzım gelir:
Evvelâ, inşaat yerine sevkedilen ustalardan bir çoğunun vazifelerini, büyük bir
tazyik hissetmeden, bugün askerlik hizmetini îfaya davet edilmiş bir vatandaşın bu

19 93 N o .Iu k a y ıtta g ö r ü ld ü ğ ü ü z e re , b ir 11 A h m e d R ç fîk , 16. A s ırd a İs ta n b u l H a y a tı,

k a d ı i'lâ m ı’n d a d a , ta ş -o c a k la rın d a ç a lıştırılm a k
ü z e r e g ö n d e rilm e s i e m re d ilm iş o la n lâ ğ ım c ıla rın ,
k ö y le re d a ğ ılm ış o ld u k la rı iç in , b u lu n m a s ın ın
m ü m k ü n o la m ıy a c a ğ ı hn1dirnm>»lrtwiir-
s. s g . H ü k m ü n k a y d e tm iş o ld u ğ u şekliyle M idilli
k a z a sın d a n b u k a d a r k a la b a lık b i r u s ta g u r u b u n u n
ç ık a b ile c e ğ in in ta h m in i k a y d a şa y a n d ır.
19 A h m e d R e fik , H ic r î O n b irin c i a s ırd a İs ta n b u l
e h a y a tı, İs ta n b u l 1931, s. 2.
100 İSÇİLERİN HUKUKİ VB SOSYAL DURUMU

mükellefiyeti yerine getirirken duyduğu teslimiyet ve buyruk-tutma psikolojisi İle îfa etmiş
olması pekâlâ mümkündür ve böyle bir zihin yapısının Osmanlı imparatorluğu nizamı
içinde kolayca teşekkül etmiş olması lâzım gelir.
Bu duygudan mahrum olarak veya diğer her-hangi bir sebep ve mülâhaza ile,
inşaat yerine âdeta zorla sevkedilmiş olan ustaların da, orada çok sıkı bir inzibat altında
eli-değnekli memurlar tarafından esirler gibi çalıştırıldığı da zannedil memelidir. Bir
takım haylaz- işçileri yola getirmek için kullanıldığı bazı metinlerde tesadüfen zikredilmiş
olan sopanın*19 şantiyenin idare âmirleri ve sanatın büyükleri için tanılan pederine bir
otoritenin tezahürü şeklinde sembolik ve nadir kullanılan bir te’dîb vasıtası olduğu da
tahmin edilebilir.
II. M e c b u r î h İzm e t m ü k e l l e f iy e t i r e jİ m in d e m evcut n îs b î b îr h ü r r iy e t v e

R E F A H IN U N S U R L A R I

Buna mukabil, aşağıda ücretler bahsinde görüleceği veçhile, inşaat usta ve işçilerine
(işleri başında bulundukları müddetçe) oldukça yüksek ve çok çeşitli kademelerde bir ücret
ödenmektedir (bak. grafik No. 9). Bu ücretlerin bilhassa bizim tetkik ettiğimiz devirde,
tatmin edici olduğunu ve çok muntazam bir şekilde ödendiğini de söyliyebiliriz.
Gerçi, bu ücretler tamamiyh serbest bir iş-piyasasmda arz ve taleb kuvvetlerinin bir muvaze­
nesi neticesi olarak tâyin edilmiş değildir. Osmanlı İmparatorluğunda işçi ücretleri de,
diğer eşya ve hizmet fiyatları gibi meslek teşekküllerinin yardımı ile resmî makamlar
tarafından tâyin ve tesbit edilmiştir. Bununla beraber, bu hali imparatorluğun İktisadî
ve İçtimaî nizamı içinde normal ve zarurî görmek icab eder. Bu suretle şiddetli bir inflation
temayülünün hâkim olduğu buhranlı devirler hariç, âdet ve kanun ile takarrür etmiş
bulunan ücretlerin, zamanla teessüs etmiş bir İktisadî muvazenenin ifadesi olması ve
işçiyi serbest piyasadaki arz ve talep kanununun insafsız makanizmasının istismarından
koruyan âdil ve mâkul bizfiyat teşkil etmiş bulunması da mümkündür.

inşaatta çalışan işçinin nisbi bir refah içinde ve oldukça serbest bulunduğunun diğer bir
delili de, aşağıda “işçilerin devamları meselesi” (s. 157) tetkik edilirken görüleceği
veçhile, mecburî hizmet mükellefiyeti prensibinin mevcudiyetine rağmen, şantiyeye

14 T e zk ire tU 'l-b ü n y a n ’m y u t a n d a (B ö lü m I I d e, g ib id ir . Z ir â h e m ü s tâ d îa r a " işle y in ” d e y ü ib râ m

19 n u m a r a lı t a b a n n o tu ) z ik ri geçen, fık ra sın d a
M i m a r S i n a n 'ı n c â m i in ş a a tım p a d iş a h a v a d e t-
t i ğ i m ü d d e t iç in d e b itirm e k m e c b u riy e tiy le b ü tü n
g a y r e tin i s a rfe ttiğ i v e e lin d e d e m irli b ir 'a s i k u b b e n in
e tr a f ın d a “ p e r g e r g ib i” f i n i fır ıl d ö n d ü ğ ü sıra d a
b a z ı 'h a y la z iş ç ile ri te ’d îb e tm e k lü z u m u n u h is­
se ttiğ i k a y d e d ilm e k te d ir.
S u lta n A h m c d c a m ii in ş a a tın a â i t o la n R is a -
U -i M i'm a riy e ’d c d e , M im a r M e h m e d A ğ a ’n ın
ş u şe k ild e ta s v ir ed ilm iş o lm a sı m â n a lıd ır :
“A n ı z i y a r e t itd ü ğ im d e g ö rse m k i z ik r o lu ­
n a n c a m i'- i ş e rifin şa d ırv a n ı ö n ü n d e seccad ey i
d ö ş e y i-k o m u ş .. s a ğ e lin d e te ş b ih v e s o l e lin d e
a r ş u n , sa ğ e liy le d u r m a d a n te ş b ih in i ç e v ir tip . .
v e g â h - u b î- g â h e tr a f ın a n a z a r e d ü p ih m a l ü z e re
o la n ü s tâ d îa r a “ işleyin” d e y u so l e lin d e o la n zira*
i le iş a r e t e d e r , .” T a ş y o n ta n la r ın â h e n k li k ü lü n k
d a r b e le r i a l t ı n d a h e r eros m e rm e rd e n ç ık a n a y rı
b i r ses v e b i r m a k k a m ’d a k i “ h û , h û ” sesleri a r a ­
s ın d a e lin d e k i te ş b ih ile te m p o t u t a n b i r o rk e s tra
d e fin e b e n z e y e n " A ğ a h a z r e tle r i b u n d a b i r ş e y h
e d e r v e h e m y in e te ş b ih i e lin e a lu p k e n d ü d a h i
e v r â d v e e z k â r-ı şe rife il e m u k a y y e t l e r i .. . ” Z ik r
e d ile n eser, y p . 34.
T a r ih -i c a m i'-i ş e r tf- i d fû r -t O sm a n t isim li risa ­
le d e n ö ğ re n d iğ im iz e g ö re d e , p a d iş a h S u lta n
M a h m u d ’u n a d a le t v e ş e fk a t h isle rin in tesiri
a ltın d a v e y a y a p tır d ığ ı h a y râ ta h er-h a n g i b ir şe k ild e
k ıd -h a k k ı geçm esinden k a ç ın m a k k a y g u su y la , b in â işle­
r in e n e z a r e t e tm e k ü z e re tâ y in eylem iş o ld u ğ u
D e rv iş efendi’y e v e rd iğ i şu n a s ih a tle r d e b u
b a k ım d a n k a y d a d e ğ e r:
" B u m a d d e ş â ir b u s û s a k ıyas d e ğ il, liıv e ç h il-
lâ h i te 'â l â h a y r â t- ı c e lü e d ir. ‘Amele ae fa'ale'sine
hayf ve gadr olınmayup, ü c re tle rin in siyâk-ı *dm ve
sibâk-ı 'âlem ^ j fl» «31—* ü z e re ta m a m e n
v e r ilm e s in e .. . v e hiejnet-i a'mâlde alan mûsltm ve
gerek kefere, bir alay zu'afâdan olmağla, işlerinde mü-
siraSat C j j j L-* bahanesiyle tecbir ve tekdir itlimeyüp
m ü lâ y e m e t v e r e ’fe t-i m ü lû b â n e m iz ü z e re h a re k e t
v e cü m le sin d e n ' z â t- ı m e rh a m e t-in sâ fim a h a y ır
d u * â a ld ırm a ğ a sa'y-ı v e fre t e y liy e s in ..
 İSÇİLERİN HUKUK! VE SOSYAL DURUMU 101

Zannedildiği kadar sıkı ve ağır bir devam mecburiyeti ve disiplininin hâkim bulunmadığının anla­
şılmakta olmasıdır:
Çünki, yevmiyelerim almaktan vaz geçmek suretiyle isçilerden bir çoklan, mevsim
şartlarına veya tamamiyle şahsî alâka ve durumlarına göre, bir hayli devamsızlıkyapabil­
mektedirler (Bak. s. 161 ve grafik No. 7). Meselâ, muayyen haftalar içinde defterlerde
kayıtlı bulunan ustalardan bir kısmı müteâkıp haftalarda az veya çok kısa müddetler
için veya devamlı olarak işi terkedebildiği gibi; şantiyede çalışan işçi mıktarlan, işin
hacim ve seyrine göre çalıştırılması gereken amele adedini tesbit eden haftalık veya
aylık kontenjanlar dışında tamamiyle ihtiyarî gibi gözüken bir tarzda, yeni iltihaklar
veya ayrılmalarla da daima değişmektedir. Bu hususu tesbit için tanzim edilmiş olan
8 numaralı grafikde aylar ve yıllar boyunca işçilerin devir sür*atine dâir sarih müşabadeler
yapmak mümkün olmaktadır (Bk. s. 183).
Aynı şekilde haftalık ödeme cedvellerinde isimleri yazılı olduğu için İstanbul’da
bulundukları anlaşılan ustalardan bir çoğunun hafta içinde şu veya bu sebeple vukubu-
lan devamsızlıkları yüzünden, bazı haftalarda fiilî olarak çalışılan iş-günlerinin mecmuı
o hafta içinde mevcut işçilerin tam bir devamı ile elde edilecek iş-günü yekûnunun bazan yansın­
dan aşağıya düşmektedir (Bak. Gedvel No. 12-15).
Aynı devam grafiklerinden hınstiyan işçilerin Noel veya Paskalya gibi umumiyetle
tâtil yaptıkları yortu günlerinden başka, bazı sofu hıristiyanların pazar günleri de işe gelme­
dikleri anlaşılmaktadır. Gerçekten 7 numaralı grafikte bennâlann devamım gösteren
üst çizgiye karakteristik profili veren hususiyet, pazar günlerine mahsus olan bu çökün­
tülerdir20. Aynı şekilde, aynı grafik çizgilerinin cumartesi gününden itibâren mer­
divenli bir şekilde yükselen karakteristik gelişmesini de, perşembe günleri haftalık­
larım aldıktan sonra cuma tâtilini geçirmek için iş-yerinden ayrılmış olan işçilerin,
türlü sebeb ve bahân elerle, cumartesi ve hattâ pazar günleri iş-başına dönmeye­
bilmek hususunda hâiz oldukları nisbî bir hürriyet ve müsamaha ile izah edilebil­
mektedir.
İşlerin hacmi veya hava şartlan müsait bulunmadığı zamanlarda büyük işçi
gruplarının tamamen terhîs edilmesi veya İstanbul içinde hususî şahıslara ait inşaatda
kendilerine, az veya çok uzun süren devreler için, iş aramak üzere serbest bırakılmaları
da mecburî hizmet mükellefiyetinin sert prensiplerinin fiiliyattaki tatbik şekillerini zarurî ola­
rak yumuşatan âmiller arasında hesaba katılmalıdır.
Esasen ücretlerin dolgun ve muntazam ödendiği ve hayat şartlarının müsait bu­
lunduğu yerlerde devlete âit inşaatta seve-seve çalışmak isteyenlerin adedi artacağın­
dan, zecrî tedbirlere daha az ihtiyaç hissedilmiş olacağı da tabiîdir.
Hulâsa^ Osmanlı imparatorluğunda inşaat işçilerinin ve bu arada bilhassa cami ve
imaret gibi büyük âbidevî inşaatta çalışmakta olanların içinde bulundukları şartlar,
prensip olarak mevcut bulunan mecburî hizmet mükellefiyetine rağmen, devrin umumî
İktisadî durumu ve konjonktür vaziyeti müsait bulunduğu devirlerde (ki bu kitapta tet­
kik mevzuu olan Süleymaniye Külliyesi inşaatı kanâatimizce böyle bir devre rastlamak­
tadır) bu meslek zümrelerini tatmin ederek aded ve vasıflüık itibariyle hergün daha fazla
Zenginleşmelerini mümkün kılan nisbeten müsait şartlardır. Padişahların din ve hayır işleri için
yaptırdıkları hayrata zulüm ve haksızlık karıştırmış olmak endişesi ve bahis mevzuu inşaatın ya-

a“ A şağıda. B e şin ci B öliim ’e b a le m iz (s. 157).

102 İSÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL 'DURUMU

pılması için açık tutulan hazînelerin bu devirde ekseriya engin kaynaklara sahip bulunuşu yüzün­
den paranın büyük bir semahatla sarfedilişi.. gibi sebeplerde bu kabîl inşaatda çalışan
işçilerin vaziyetini düzeltmektedir. Bu sebeple, Osmanlı İmparatorluğunda âbidevi
büyük insaatdan bir çoğundan, Mısır’daki ehramların yapılışı şeklinde, insanlık tari­
kinde kalk yığınları için bir zulüm ve sefalet timsali teşkil edecek bir hatıra kalmamıştır.

I I I . Y A P I İŞÇİLERİNİN D İĞ E R M Ü K ELLEFİY ETLER İ.

inşaat sanayiinde çalışanların devlete âit binalarda ücretle iş yapmak mecburiyeti

bakımından nisbeten müsait olan durumlarını ve kendilerine yükletilmiş olan mükel­
lefiyetlerin mahiyet ve ağırlık derecesini daha iyi ankyabilmek için, bahis mevzuu
mecburiyeti, Osmanlı imparatorluğu teşkilât ve nizamı içinde aynı sanatkârların aynı
devirlerde tâbi oldukları benzeri diğer mükellefiyetlerle mukayese etmemiz lâzım gelir.
Zamammn inşaat işçisi, çok muhtemel olarak sultanların yaptırdıkları camilerde
ücretle çakşmak mecburiyetinden ziyade, kendilerine yükletilmiş olan benzeri diğer
mükellfiyetlerden şikâyetçidir.

1) Diğer esnafla birlikte inşaat sanayii işçilerinin de tâbi tutulduğu “orducu çıkarmaJt”
mükellefiyeti.
Ordu e f r a d ı n ın sefer esnasında çeşitli ihtiyaçlarım karşılamak üzere muhtelif sanat
erbâbından muayyen nisbetlerde esnafın sefere istirâkleri lâzım geliyordu. “Orducu”
nâmıyle sefere iştirâk edecek olan sanatkârların yol masrafları ve tazminat bedelleri
arkadaşları arasında toplanarak kendilerine ödenirdi. Bu şekilde ihracı lâzım gelen orducular
arasında inşaat ustaları da mühim bir yekûn teşkil ediyordu.
Meselâ, Hassa mimarlarının başı mimar Davud’a yazılmış olan 17Z. 1004 tarihli
bir fermandan anladığımıza göre, padişahla birlikte sefere gitmeğe memur edilmiş
olan 10 nefer Hassa mimarı ile 3 nefer Hassa su-yolcuya refakat' etmek üzere İstanbul’dan
87 bennâ ve neccâr, 10 bıçkıcı, 40 demirci ve 100 lağımcı olmak üzere, cem'an 250
ustanın tâyin edildiği ve bütün bu guruba Hassa mimarlarından İsmail’in başbuğ seçil­
diği kaydedildikten sonra, “seninle koşulan tâife-i mezbûreyi olugeldüği üzere sen hıfz
idüb menâzil ve merâhilde lâzım olan zahirelerin ve levâzımlann akçeleri ile bulıvirmekde
ihtimam idesin” 21 denilmektedir. Aynı meâlde diğer bir hükümde ise, “yolda mühim
olan âlât ve esbâblann sen tahmil id ü b ... m acan getüresün” denilmektedir22.
Aynı şekilde yine, mimar-başıkk hizmetinde olan mimar Davud’a gönderilmiş
olan 26 Ca. 1002 tarihli diğer bir hükümde de “Bec seferine 40 nefer üstâd ve sanatında
mahir lağıma lâzım ve mühim olmağın İstanbul’da ve Galata’da olan lağıma tâifesinden 25
nefer üstâd intihab ve tâyin idüb irsâl idilmesi” emredilmektedir23.

İstanbul’daki bıçkıcı tâifesi ile kereste satanlar arasında çıkan bir anlaşmazlık ve
rekabeti aksettiren 3 G. 1001 tarihli diğer bir hükümde ise, bıçkıcıların kendilerini
‘(sefer-i hümâyûn vâki oldukça kal'alar binâsıyçünyirmiden ziyade bıçkıcı” verdikleri gibi tersâne
için dahi bir hayli bıçkıcı verip hizmet îfa ettikleri halde; ekserisi cebeci, topçu veya gayrı

a ı A h m ed R e fik , H ic r î O n b irin c i A s ırd a I s ta n - ** A y m eser, a. 24.

b u l H a y a ta , a. 2 1 . 88 A y n ı eser, a. 14.
 İŞÇİLERİN HUKUKİ VB SOSYAL DURUMU 103

dirliklere sahip oldukları içüa bu gibi mükellefiyetlere tâbi tutulmayan kerestecilerin

pazara gelen bıçkı tahtalarım kendi inhisarları altına alıp aralarında paylaşmak iste­
meleri protesto edilmektedir24.

1102 tarihli diğer bir kayıttan anladığımıza göre; o sene, İstanbul’dan 27 sanattan
(hırfetten) 84 çadır (hayme); Edirne’den 25 sanattan 48 çadır; Bursa’dan ise 24 sanat­
tan 39 çadır orducu çıkarılmıştır.
1185 tarihinde İstanbul kadısına gönderilmiş olan bir hükümde ise, mesleklerin
adları ile her birinden çıkarılması lâzım gelen orducu miktarı şu şekilde tesbit edilmiştir:
6 kasab, 11 ekmekçi, 8 bakkal, 8 aşçı, 7 başçı, 5 ‘attar, 1 berber, 1 bozacı, 2 eskici,
9 terzi, 1 hallaç, 8 pabuççu, 6 nalçacı, 5 saraç, 7 penbe-dûz, 5 çuhacı, 5 çakşıra,
5 bezci, 8 nalband, 5 palan-dûz, 2 mumcu, 7 mûytâb, 13 arpa satıcı26.

2) “Avarız” ve “salgım” şeklindeki diğer mükellefiyetler.

Esnafîn kendi aralarında harçlık tophyarak muayyen adedde “orducu” gönderüp
sefer devam ettiği müddetçe kendi ihtisasları ile ilgili sahalarda ordunun ihtiyaçlarını
karşılama hizmet ve mükellefiyetleri, yukarıdaki misallerde görüldüğü veçhile, inşaat
sanatlarıyla meşgul işçilere de şâmil bulunuyordu.
Orducular arasında bulunan duvara, taşçı, bıçkıcı ve doğramam... gibi ustalar
askerin geçiş yollan boyunca köprü inşasında, kal‘a tamir ve tahkimatında büyük
hizmetler îfa etmekte idi. Fakat, seferlere iştirâk için bu usule göre (yalnız esnafı alâ­
kalandırdığı için zarurî olarak) mahdûd miktarda hizmetlendirilebilen “orducu” inşaat
kıt'aları yanında; fevkalâde hallerin icabettirdiği vaziyetlerde memleketin büyük bir
kısım inşaat usta ve amelelerini seferber ederek muayyen sahalara şevke ve hu işin
yükünü bütün memlekete tevzi etmek imkânları da mevcuttur. J&lzele gibi büyük âfetlerin kaba­
larda yaptığı tahribatı tamir etmek veya yeni fethedilen memleketlerde yeniden büyük
kafalar inşa etmek lâzım geldiği zaman bu usule müracaat edildiği görülmektedir.

Osmanlı İmparatorluğunun İdarî ve malî teşkilât ve an’aneleri arasında mühim

bir mevki işgal eden bu usulleri, ^avarıza6 veya salgun nâmı altında anılan fevkalâde
tekâlif ve vergiler arasında mütalâa etmek lâzım gelir. Gerçekten, bu sistem gereğince
donanma için kürekçi, sefer ihtiyaçlarında kullanılmak üzere amele, harp levazımı,
zahire, yelken bezi.. ilh. toplandığı gibi; dıvarcı, taşçı, dülger, lâğıma, ırgad, saka
temin etmek de mümkün bulunmaktadır.
Bu hususta padişah Divanının fevkalâde kaV'm. icabettirdiği tedbirler hakkında bir
karar vermesi ve gereken mükellefiyetin tahminî yekûnunu memleketin vaktiyle
bölünmüş olduğu vergi üniteleri ('avânz haneleri) ne göre tevzi ederek her kazaya
isabet eden miktarının kadılara bildirilmesi kâfi idi.
Bu mevzuda müşahhas bir misal vermiş olmak için, 992 (1584) senesinde Ferhad
Paşanın Gürcistan seferi münasebetiyle Diyanbekir, Haleb, Erzurum vilâyetleriyle bazı
Anadolu kazalarından ve İstanbul’dan çıkarılan inşaat ustalarına âit olan bir defteri27
tetkik etmek faydalı olacaktır.

s< A y n ı e s e r s. 7, İ s ta n b u l 1337, c ilt I , s. 630.

15 İs m a il H a k k i U z u n fa r p lı, O s m a n lı D e v le tî ** B k. İ s lâ m A n sik lo p ed isin in T ü r k ç e n eşri,
T e ş k ilâ tın d a K a p u K u l u O c a k la n 1, 1943, s. 360. *A v& nz m a d d e s i ( r ı . fasikül).
A y n ı şe k ild e İ s ta n b u l’d a n O r d u c u i h r a c ı h a k k ın d a : 97 İs ta n b u l, B aşv ek âlet A rşiv i, K flm îl K e p e d
O sm an N u r i (E r g in ) , M e c e lle -i U m u r - ı B elediye. ta s n ifi, N o . 3 5 3 4 /1 3 . s. a - ı8 .
104 İSÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

Bu deftere nazaran, yeni kalfaların inşası için lüzumlu görülen miktarda dıvarcı
ve ırgad temini mükellefiyeti, mahalline göre bazı ufak hususiyetler arzetmekle beraber,
aşağıdaki misallerde olduğu tarzda tevzi ve tatbik edilmiştir:
Diyanbekir kazasında her 50 tavânz hanesinden bir dıvarcı temini istenmiş ve mezkûr
hanelerin ayrıca bu dıvarcımnyol ve yiyecek masrafları ile ücret ve tazminat bedelleri için ara­
larında her birine 2 100’er akçe harçlık toplamaları lüzumlu görülmüştür. Temin
edilecek ustanın ehliyetine veya ırgad ve saka.. gibi daha düşük vasıflı bir işçi
olduğuna ve belki de memleketin zenginliğine göre, bazı kazalardan 25, 40 veya 45
haneden bir işçi ve bu işçi için mahalline göre 1 000, 1500 veyahut 1 800 akçe harçlık
toplandığı da olmuştur.
Teferruat ve hususî şekiller ne olursa olsun, devletin zikri geçen bölgelerden bu
tarihte eavarız bedeli olarak istediği dıvarcı ve ııgadlan temin ile mükellef tutulan <avânz
hanelerinin sayısı 106939,5 dır ve bu hanelerin cerrûan 3 506 nefer iççi çıkartmaları lâzım gelmiştir.
Gerçekten, bahis mevzuu defterde teferruatlı bir şekilde kaydedilen hesaplara göre;
bu işçilerden 2 323 neferi Gürcistandaki Lori ve Tomanis kal'alannın inşaatında fiilî
olarak çalışmışdır. 126 işçinin nakden bedeli alınmış ve 1 057 ırgadın ise, herhangi
bir sebeble, kendileri veya bedelleri teslim edilmemiştir.
Harp ihtiyaçları için (avanz bedeli olarak inşaat işçilerini toplamak veya bu. işçileri çalış­
tırmak için lüzumlu ücretleri ödetmek üzere kaynaklar temin eden bu “solgun13 sistemi, Osmanlı
imparatorluğunun İdarî ve malî teşkilâtlımı ötedenberi esas makanizmalanndan birini
teşkil eden bir usulün hususî bir şeklinden ibarettir ve asırlar boyunca ihtiyaçlar arttık­
ça daha sık kullanılmış olduğunda da şüphe yoktur.
Aynı usulün daha başka şekillerde nasıl kullanılmış olduğunu göstermek için daha
eski tarihli diğer bazı misaller de zikredebiliriz :
895 yılı N. - Za. aylan içinde Akkerman kaİasının tamiri için sarfolunan paranın
mühim bir Vısmrmn avarız akçesi olarak muayyen bazı kazalardan toplandığı ve aynı
kazalardan çıkarılmış olan adedleri aşağıda yazılı ustalarla arabacılara ücret olarak.
Ödendiği anlaşılmaktadır (No. 552) :
Bursa’dan 60, İstanbul’dan 90, Edirne’den 32, Vize’den 3, Burgaz’dan 1 bennâ
veya neccâr ile; Varna3dan40, Prevadi’den 77, Aydos’dan 42, Silistre’den 26, Ahtabo-
lu’dan 24, Yanbolu’dan 7, Mihaliç’den 6, Bergama’dan 12, (Baba) Eski’den 1 arabacı.

Aynı suretle yine 895 yılında (18 Ş.-25 B. tarihleri arasında) Kili kafasının tâmiri
münasebetiyle yapılmış olan masraflara âit bulunan bir muhasebe cetvelinden (No. 551)
anlaşılacağı veçhile; sarfedilen 430 300 akçenin 422 300 akçesi ve miktarları muayyen
işçiler, aşağıdaki kazalardan temin edilmiştir:
İstanbul’dan 64, Edirne’den 65, Bursa’dan 60, Bergama’dan 15, Mihaliç’ten 5,
Vize’den 3, Kırkkilise’den 15, Eski Zağra’dan 6 ve (725 ırgad), Dimetoka’dan 6, Ma-
falkara’dan 12, Keşan’dan 8, Ferecik’ten 4, İpsala’dan 5, Inoz’dan 5, Filibe’den 13
(ve 353 ırgad), Sofya’dan 10 ve Burgaz’dan 8 bennâ ile Yenice Zağra’dan 25, Yanbolu’­
dan 103, Akça Kızanlık’dan 22 ırgad; Şumnu’dan 28, Çırnova’dan 35, Lofça’dan 80,
Niğbolu’dan 98, Tımova’dan 555, Ivraca’dan 49 araba temin edilmiştir.

Mord da Balyabadra kafasının tamiri için 895-896 tarihleri arasında yapılan 3 ay ve

6 günlük masrafları gösteren diğer bir kayıtta da (No. 549); miktarları muayyen işçiler
ve hizmetler aşağıdaki kazalardan temin edilmiştir:
 İŞÇİLERİN HUKUKÎ VE SOSYAL DURUMU 105

Balya-badra’dan 143, Mezistre’den 142, Hilomiç’den 123, Karitena’dan 313,

Florina’dan 302 ırgad; Arkadya’dan 30, Kalamata’dan 30 beygir tedarik edilmiş ve
ayrıca nereden teinin edildikleri ve adedleri açıklanmıyan bir kısım, demirciler aynı
müddet zarfinda 450, neccârlar 579, kireççiler 786, taşçılar 203 ve bennâlar da 3 012
iş-günü çalıştırılmış; 857 eşek yahut beygir yükü su, 7 099 beygir veya eşek yükü kireç,
kum ve taş taşınmıştır.

Aynı şekilde 896 yılının 10 Şabanında başlayıp üç ay 5 gün devam eden Korintos
ve Arhos kaPalarmın tâmiri için yapılan masraflara âit hesaplarda da, muhtelif kazalar­
dan ihraç edilmiş olan bennâ ve neccârlann adedi ile her birine ‘avarız akçesinden
verilmiş olan ücretler kayıtlıdır (No. 550). Bu hesaplara göre, Serez5den 11, Karafer-
ye’den 6, İpsala’dan 5, Ferecik’ten 5, Dimetoka’dan 10, Gümülcüne’den 5, Yenice-
Vardar’dan 5, Çatalca’dan 5, Yenişehir’den 10, îzdin’den 4, Drama’dan, 4, Atina’­
dan 84 (bennâ ve kiremitçi); Selânik’den 25, Fener’den 4, Tırhala’dan 7, Livadya’-
dan 4 bennâ veya neccâr ile; Krabine’den 340, Premedi’den 138, Argıro-kasn’dan 235,
Yanya’dan 626, Kitse’den 52, Barda’dan 250, Ayamavridi’den 40 nefer ırgad temin
edilmiştir.
Solakzâde tarihinde de 1509 yılında İstanbul’da vukubulan zelzele neticesinde
harab olan İstanbul surlarının tâmiri için baş vurulan bir çare olarak, salgım usuliyle
işçi tedarik edildiği şu şekilde nakledilmektedir :
“İstanbul hisarının ve sair münhedim olan mevâzffn tamir ve termîmi ıçün mü­
şavere olundı. Bunun üzerine karar verildi kiyirmi evden bir adam ve ev başınayirmişer akçe
takdir ile bir muftemed adam tâyin ettiler. Şehzadelerin sancağından aknmayub
mücerred sair Anadolu memleketlerinden otuz yedi bin adam ve Rumelinden yirmi
dokuz bin adam çıkanlub üçbin miktarı dahi bennâ ve neccâr getürüb ve nice nice
üstâdlar dahi getürüldi. Bunlardan ma'dâ üçbin müsellem ve sekizbin yaya dahi kireç
yakmak içün emr olundı” 28.
Kal‘a veya köprü inşa ve tâmiri, gemi inşası gibi askerî maksatlarla yaptırılacak
işlerde ustaların, tedariki ve ücretlerinin ödenmesi, salgun usuliyle halka tevzi edilerek temin
edilebildiği gibi; ücretlerin doğrudan doğruya Hazîneden ödenmesi münasip görül­
düğü hallerde de, yine bir emirle usta celb ve şevki mümkündür. O zaman işçiler cami
ve imaret inşaatı için celb edildikl eri şekilde toplanmakta idi. Bu hususta bir misal
olarak aşağıdaki iki hükmü zikredebiliriz:
Bu hükümlerden birisi, 20 Şaban 973 tarihlidir29 ve Sinop’tan Trabzon’a varınca
Karadeniz yalılarında bulunan kadılara, Sinop’ta bina olunan gemiler için lüzumlu
olan neccârlann gönderilmesini şu şekilde emretmektedir: “Taht-ı kazanızda bulunan
neccarânı yazub defter idüb ber-veçh-i isti'câl tnahall-i mezbûra gönderesin ki vanıb
ücret İle hizmet ideler. Husus-ı mezbûr mühimmâttandır, ihmal idenlerün ‘özrü makbul
olmayub m u‘âteb olur ki ana göre mukayyed olasın” .
Diğer hüküm 4 Za. 980 tarihlidir ve aynı zamanda Biga, Aydıncık, Midilli ve înoz
kadılarına gönderilmiştir. Biga kazasında Kemer denilen limanda inşa olunan 2 parça

91 S o la k z â d e T a r i h i , s. 3 2 3 . B u zelzele v e b e t t i n T e k in d a ğ ta r a f ın d a n y a z ıla n k ısm ın a b a k ı­

s û r l a r ı n t â m i r i iç in a lın m ış o la n te d b ir le r h a k ­ n ız (s. 1203).
k ı n d a d a h a fa z la b i lg i İç in İ s lâ m A n sik lo p ed isi­ s* B a şv e k â le t A rşiv i, K â m il K e p e c i ta sn ifi,
n i n tü r k ç e n e ş r in d e İ s t a n b u l m a d d e s in in Ş e h a - 9 7 3 ta r ih li A h k â m d efteri.
106 İŞÇİLERİN HUKUKİ VB SOSYAL DURUMU

at-gemüeri için gereken neccârların bu işe memur edilen Mehmed Çavuş istedikçe temin
edilmesini emretmektedir: “Bulunan yerlerden tedarik ve ihraç idüb ve ‘âdet üzere kefil-
leyüb ve lâdet üzere defter ittirüb âlât ve esbâblanyle Biga kadısına gönderüb teslîm
ittiresün ki anda işledüklerince 'âdet üzere ücretlerin taleb idüb alalar80”

N e t ic e :

Buraya kadar iki ayn gurup, halinde tetkik ettiğimiz misallerden anlaşılacağı
veçhile, padişahlarla bazı devlet büyüklerinin inşa ettirecekleri cami ve imaret gibi
binalarda gündelikle çalıştırılacak serbest işçilerin tâbi tutuldukları mecburî hizmet
mükellefiyetinin mahiyet ve şartlan ile aynı işçi zümrelerinin devlete dit diğer hizmet ve inşaatta
çalıştınlma şekilleri arasında barizfarklar mevcut idi ve bu mükellefiyet sistemleri arasında
mevcut olan farklar, zamanının idarecileri taralından da sarih bir şekilde belirtilmiş
bulunmakta idi.
Tezkiretü’l-bünyârtdo. bizzat mimar Sinan’m ağzından nakledilmiş olan ve İstanbul’a
getirtilecek Kırk-çeşme sulan hakkında kendisine “Bu suların gelmesi ne tanykla müm­
kün ola?” şeklindeki bir su'al sormuş bulunan Padişahla aralarında cereyan eden mu­
havereye âit bulunan aşağıdaki fıkra bu hususta oldukça manâlıdır:
»Padişahım- bunda iki tanyk vardır. Biri oldur ki bendelerinin hadd ve kasn yok,
buyurun her biri hizmete can virir. Biri dahi budur ki ücretle herkese dest-müzd tayin
oluna, hazîne sarf olınub üstâdiyette işlene” Mimarın bu cevabı karşısında sultan, (Sevvelki
tedbirinin bize faydası ohnayub ü hayrı olub, tedbir sonra olan tedbirdir ki kendil malımızdan ücret
ile getürdüğün kimsenin zerre miktarı hatırı rencide olznıya, deyu buyurdular81” .

Gerçekten, bu devirde cami ve imaret gibi bir hayır işi yapmak maksadıyla ve
sevap kazanmak için kurulan tesislerin inşaatında herhangi bir şekilde bir haksızlığa
meydan verilmemesine çok dikkat edilirdi. İslâmî ananede, gasbedilmiş bir arazi üzerine
veya haram para ile inşa ettirilecek cami ve mescitlerde namaz kılmanın “mekruh” olacağına dair
bir rivayetin mevcut bulunması da bu husustaki endişeleri arttırmakta idi**.

»o B a şv e k â let A rşiv i,. K â m il K e p e d ta sn ifi, F a k a t a y n ı v a k ıfta n m ü e z z in in o tu r d u ğ u ev

9 8 0 ta r ih lî A hlcâm d efteri.
51 M a t b û n ü s h a , s. 50.
92 O sm a n N u r i (E rg in ), M c c e lle -i U m u r-ı
B e le d iy e , c ilt I , s. 225-231.
A y n ı e n d işe le rin te tk ik m e v z u u m u z o la n
S U le y m a n iy e c a m i v e im a r e ti in ş a a tın d a d a
h â k im o ld u ğ u , re s m î k a y n a k la ra ak setm iş o lan
bnm b ilg ile rd e n a n la ş ılm a k ta d ır. M e se lâ , 535-538
n u m a r a lı k a y ıtla r d a n a n la şıla c a ğ ı v e ç h ile ] im a re te
â i t h a ? ı b in a l a r ı n in şa sı iç in M e h m e d F a ş a v e K â tib
Ş e m se d d in e v k a fın d a n b a z ı e v le rin istim lâ k in e z a ru ­
r e t hası? o ld u ğ u z a m a n , Ş e r 'î is iib d â i m u a m e le sin in
b ü t ü n f o rm a lite le ri y e rin e g e tirile rd i y a p ıla b ilm e si
fçin , b u v a k ıf la r a k ıy m e t v e h a s ıl c ih e tin d e n çok
d a h a fa y d a lı o la c a k y e rle r te m in i h u s u s u n d a
H a s s a H a n t E m İ n i 'n c v e İ s ta n b u l K a d ıs ın a e m irle r
v e rilm iştir.
B u e m ir le r g ereğ in ce, K â tib Ş e m se d d in v a k fın a
â i t o lu p iç in d e im a m o tu ra n ev iç in a y n ı m a h a lle d e
iy i b i r h â n e b u lu n m u ş v e s a h ib in in riz a siy le 2 6 0 00
a k ç e y e s a tın a lın a r a k im a m ın ik a m e tin e tah sis
ed ilm iştir.
ü e M e h m e d F a ş a v a k fın d a n o lu p K a a s ım ism in d e
b i r şahcm ik a m e t e ttiğ i e v e a y n ı m a h a lle d e b ed el o la ­
b ile c e k m ü n a s ip b i r y e r b u lu n a m a y ın c a , “ m e z b u r-
l a n n b u m a h a lle d e n g a y n y e re r iz a la n o lm a y u b ”
“ b iz im ev lerim iz a lın u rs a b e d e l b u m a h a lle d e
o lm a k g e re k d ir” d iy e re k k a b u l e tm e m e k te İsra r
e ttik le ri a n la ş ıld ığ ın d a n , c am i c iv a rın d a y e n id e n
b i r e r e v in ş a e ttirile re k k e n d ile rin in r a m ed ilm esi
d ü şü n ü lm ü ştü r.
A y n ı şekilde, 5 33 v e 5 3 4 n u m a r a lı k a y ıtla r d a
S ü le y m a n iy e c a m i v e im a r e ti in şa e d ilirk e n k im ­
seye z a r a r v e rm e m e k k ay g u su n u n n e k a d a r h âk im
b u lu n m u ş o ld u ğ u n u g ö ste rm e k itib a riy le en te re ­
s a n d ır la r :
G e rç e k te n b u k a y ıtla r a g ö re, M e h m e d P a -
ş a ’n ın İs ta n b u l a v a z ın d a k i D a v u d F a ş a Ç iftliği
y a n ın d a b u lu n a n b a ğ ç e v e ta rla la rın ın taş-o cak -
la r ın d a ç a lışa n la r ta ra fın d a n ta h rip e d ild iğ i b ir
şik â y e t m e v z u u o lu n c a , b iz z a t b in d e m in i ile m im a r,
m a h a llîn e g id e re k tahlrik*» y a p m ışla r v e h e rh a n g i
b i r h a k sız lığ a m e y d a n v e rm e m e le ri h u s u s u n d a
la y ım g elen lere ş id d e tli e m irle r v e rd ik le ri g ib i, b ö y -
 İŞÇİLERİN HUKUKİ VB SOSYAL DURUMU 107

Bununla beraber, her zaman aynı endişelere kâfi derecede yer verilmediği ve bazı
zaman ve hallerde halkın bir hayli hırpalanmasına ve çeşitli yolsuzluklara yer veren
ve bu sebeple dedi-kodulara ve şikâyetlere meydan vermiş olan inşaatm yaptırılmış
olduğu da görülmüştür.
Anonim bir Âl-i Osman tarihias, Fatih devrine âit hâdiseleri nakil ve tahlil ederken,
inşaat işlerindeki bazı yolsuzlukları kendisine mahsus bir edâ ve belâgatle kaydetmek
suretiyle inşaat işçilerinin devlete âit binalarda çalıştırılma şekillerinin arzedebilecekleri
hususiyetlere âit sarih bir fikir vermektedir:
"Ol zamanda zulümle binâ yaptırmazlardı, . cümle ücretle işledirlerdi. Şimdiki
zamanda bir bina yaptırmalu olsalar illerden ve şehirlerden akçe değşirüb kem bennâyı ve
ırgadı dahi ilden çıkarub sürerler. Anda varanlarun dahi biri bennâ şagirdi olup gitmez;
bennâya ve ırgada üçer aylık deyü harçlık vitirler, beş-alü ay işledirler, andan akçeyi
ilden zulümle çıkaralar, bennâ ve ırgad zulümle sürüle, Caceb sonra gine adamlar gönderüb
teftiş ittükleri niçe mal’dır, belki niçesi hare olmayub gine hazine dahi gele. Emin’e,
yazıcısına dürlü dürlü teftişler iderler, hesablara çekerler. Maksudlan bu kim bulay ki
yamla. Bir behâne bulalar ki ol binâya hare olan malı bulardan alalar, ol bina şöyle
râyegân kala ve eğer hiç nesne bulamazlar ise ol miman gözden bıragurlar, hor ve
hakıyr iderler: Bilmedüğinden çok mal hare itti, derler. Bennâ ve akçe il yarımdan çıkar,
Hâzineden bir habbe harç olmıya. Dahi illere ödetmek istedikleri aceb niçe maldır ki
ve yahud ol suretle yapılan binadan sevab ummak dürüst müdür, anın sevâbmdan geçmelüdür}
eğer günahı olmazsa ve illâ günahdan gayrı dahi nesi vardır ola. Ammâ padişahlar kopu­
şuna ehl-i muamele bâzirgân kim hâkim ola, bu kadar olduğuna dahi şükr itmek gerekdir”

l e b i r t a h r ib in e sa se n h i ç b i r z a m a n b a h is m e v z u u g ü z e l b î r şek ild e ifâ d e ed ilm iştir. G e rç e k te n , b u

o la m ıy a c a ğ u u ş u ifa d e ile D îv a n a arz e tm işle rd ir:
“ H â ş â , s a â d e tlû P a d iş a h H a z r e tle r in in ., ey y âm -ı
‘a d â le tle r in d e k im s e n in b a ğ çesi h a r â b o la , h u sû sen
im a re t-i şe rîfe m ü h i m i n i n ıç ü a o la ”
9 4 n u m a r a lı k a y ıtta g ö rü ld ü ğ ü ü z e re , E re ğ li
K a d ıs ın ın a r z ın d a k u lla n ılm ış o la n ş u ifa d e d e ,
h e r h a n g i b i r h a k sız lık y a p ılm a m a sı iç in gö sterilen
h a ssa siy e tin d e re c e s in i b ild irm e k te d ir: “ V e
k ü r e k (v e) k a z m a o la n e v in k ira stn ta le b id e rle r,
y e tim b a k la d ır , p a d iş a h ım ız a veh â l alm aşım , m a ‘lû m -ı
ş e rifin iz o la ” .
C a m i v e i m a r e t g ib i h a y ır m a k sa d iy le in şa
e ttir ile n tesisle re b i r h a k s ız lık k a rışm a m a sı iç in
b ilh a s s a g ö s te rilm e k te o la n d ik k a t v e hassasiyet,
ç o k d a h a s o n ra k i b i r d e v re â i t o lm a k la b e ra b e r,
N û r - ı O s m a n iy e c a m a in ş a a tı m ü n a se b e tiy le d a h a
c a m i y a p ılırk e n in ş a sa h a s ın d a b a z ı istim lâ k le r
y a p ılm a k lâ z ım g e lin c e ; m ü n a s ip g ö rü le n ö lç ü ­
le r e g ö re ta k d ir e d ile n k ıy m e tle re m ü lk s a h ip le ri
ta r a f ın d a n itir a z v â k i o lu n c a , b u g ib ile rin k a b u le
z o rla n m a y a ra k h a k la rın d a ş u şekilde m u a m e le y a ­
p ılm a s ı e m re d ilm iş id i:
“ V e illâ in s a fd a n ‘u d û l v e akçesin i a h z -il
k a b z d a n n ü k û l id ü b ta m a 'a n r ü 'u n e t v e h u ş u n e t
id e n i e r b i r d ü r lü c e b r v e k a h r o lm m a y u b ç ü ıd d
h a yrA t o lm a k h a sebiyle p a d iş a h -ı d e ry a -n e v â l h a z ­
re tle rin e h a y ır d u a its ü n le r, m a k su d -ı h ü m â y û n
d a h i m ü e e rre d is ü d â b - ı d u â d ır , d e y u v ech -i
m ü n a s ib in e g ö re b e d e l-i r i z d z a m " o lm a.
83 T c v d r ih - i  l- iO s m a n ,u x ş . F rie d ric h G iese,
D ie a lto sm a n isc h e n a n o n y m e n eh ro n ik e n , I , Breş-
la v ıg 2 2 , s. 99.
 B) ASKERÎ BÎR TEŞKİLÂTA DAHİL HİZMETLİLER

I) A C E M İ - OĞLANLAR I I

Bu gurup içinde yaptıklarımın hacmi ve sayı itibariyle en mühimi olan zümre,

hiç şüphesiz, acemi-oğlanlandır. 3 numaralı grafik1te görüleceği üzere, acemi-oğlanlan,
inşaatın elimizde Muhasebe Defterleri mevcut bulunan devresi içinde çalıştıklan
1069 445 iş-günü ile34, bu müddet zarfında türlü işçi gurupları tarafından saıfedilmiş
olan 2 678 506 iş-günü umumî yekûnunun % 39,93 ünü temin etmiş bulunmaktadırlar.
Acemi-oğlanlarının inşaat işlerindeki büyük hizmetlerinin kıymet ve mahiyetini
anlayabilmek için, bu ocağın teşkilât hususuyetlerini kısaca hatırlamak lâzım gelir:
Malûm olduğu üzere, Osmanlı İmparatorluğunda yeniçeriliğe ve diğer Kapu-kulu
Süvarileri ocaklarına ve Saraya adam yetiştirmek için, ilk zamanlarda harp esirleri
içinden devlet hissesi olarak alman beşte-birilerden [pericik oğlanlarından) ve daha
sonraları bilhassa hınstiyan çocukları arasından toplanan gençler (devşirmeler) den
bir kısmı iç-oğlanı olarak Saraya seçildikten sonra geriye kalan büyük ekseriyet, acemi-
oğlam n atırı altında Türkçeyi ve Türk örf ve âdetlerini öğrenmek üzere, devlet büyük­
lerinin çiftlikleri ile çiftçi ailelerine dağıtılırdı. Zamanında kullanılan tâbiri ile “Türk
üzerinde olan” bu oğlanlar, bulundukları yerlerde 3-8 sene kadar hizmet ederek yetişir­
ler ve bu suretle (ihtiyaç hasıl oldukça İstanbul’a celbedilerek gerekli hizmetlere tevzi
edilmek üzere) el-altmda hazır bulundurulurlardı.
Zaman zaman Türk üzerinden alınıp İstanbul’a celbedilen acemi-oğlanlan (orada
birer akçe yevmiye ile ve torbaya yazılmak tâbiriyle) acemi-ocağCnın ana kütüğüne kay­
dedilirler ve o tarihten itibaren culûfeli acemi-oğlanı olurlardı. Bunların içinden doğrudan
doğruya cami veya gemi inşaatı, top dökmek ve gemilerde nakliyât işlerinde çalış­
mak gibi muayyen hizmet yerlerine veya bostancı, baltacı.. gibi isimler altında türlü
işlerle vazifeli diğer ocaklara sevkedilenler bulunduğu gibi, büyük ekseriyet doğrudan
doğruya İstanbul. ağası'nm. emri altında büyük bir askerî teşkilât olan acemi-ocağûna
kayd ve kabul edilirdi.35
Bilâhare çeşidi askerî sınıflara tefrik edilecek efrâdın terfî sıralarım bekliyerek
az-çok uzunca bir müddet bir arada bulunduğu bir depo alayı mahiyetinde teşkilât-

14 B u y e k û n a , y a ln ız şa n tiy e d e v e İs ta n b u l le rin H izm et g ü n le ri d a h il değ ild ir.

c iv a r ın d a k i ta ş -o c a k la n n d a ç a lışa n ac e m i-o ğ la n -
T annın te m in e ttiğ i iş-g ü n le ri g irm iştir. A y d ın cık ,
K a v a k iskelesi, M ib a liç , E y n e c ik . . g ib i u z a k la rd a
b u lu n a n ta ş - o c a k la n n d a ç a lışa n v e y a g e m ile rle taş,
k e re ste , t u ğ l a . . n a k le d e n a c e m i-o g la n la n m n v e
İ d a r i işle rd e k u lla n ıla n K u l - o ğ fa n la r in m v e m û ta n e d '-
94 İ s m a il H a k k ı U z u n ç a r jılt, O sm a n lı D e v le ti
T e ş k ilâ tın d a K a p u -k u lu O c a k la rı. A n k a r a i , 1943
s . 5-141- A c e m i-o ğ la n la n a ın m ik ta r ı 974-983
ta rih le ri a ra s ın d a 7 4 9 5 c iv a rın d a id i. 16. a srın
s o n u n d a a d e d le ri a r ta r a k , B o sta n c ıla rla b irlik te ,
8 -9 b in i b u lm u ş tu , (s. 79)
 İSÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 109

lanmış olan bu acemi-ocağı’na. kaydedilenlerle diğer ocaklara veya hizmet yerlerine

dağıtılmış olan ulûfeli acemi-oğlanlan oralardaki hizmet yıllan içinde bedenî ve manevî
bir olgunluğa eriştikten sonra (mevcudunun azttmlması veya sadece ölüm, ihtiyarlık
ve diğer sebeplerle meydana gelecek boşlukların doldurulması için) bilhassa, yeniçeri-
ocağı*na alınırlardı. ‘Ulufeli acemi-oğlanlanndan bir kısmının bu şekilde ihtiyaç hagı|
oldukça yeniçeri-ocağına kayıd ve kabullerine çıkma veya Kapıya çıkma tâbir edilirdi.
Bu çıkış zamanlan ve Kapıya çıkanların miktarı zamanın ihtiyaçlarına göre değişmekte
idi36.
îç-oğlam denilen Saray acemileri de Kapu-kulu süvari bölüklerine veya diğer
mühim bazı saray hizmetlerine kabul edilirler ve bu suretle yavaş yavaş beğlerbeği,
vezir veya yeniçeri ağalığı.. gibi yüksek mevkilere kadar yükselebilirlerdi.
İleride İmparatorluğun en mümtaz askerî sınıflarını teşkil edecek olan acemi-
oğlanlarının bahis mevzuu yetiştirilme sistemi içinde göze çarpan en büyük hususiyet, kanaaü-
mızca, onların talim ve terbiye bahanesiyle kışlalarında âtıl bir halde bırakılmayıp
durmadan türlü hizmetlerde çahşünlmalan ve bu suretle muhtelif iş sahalarıyla temas
edip içlerinden bir çoğunun bir sanat öğrenmekfırsatım bulmuş olmasıdır.

Acemi-oğlanlanmn “çabştınlma” usullerine âİt olan bu müşahedeler, Osmanh

İmparatorluğunda yeniçerilerin (yetiştirilme tarzlarının ve Ocağın nizamının bir neti­
cesi olarak) ötedenberi bir sanatla ilgili Bulunduğunu gösterdiği gibi, ordu efradı araşma bir
sanatkârın hüner ve melekelerine sahip kimselerin karışmaması hususunda ilk dçvir
Osmanh padişahların m son derecede titiz davrandıkları hakkmdaki rivayetlerin asılsız-
hğını da isbata kâfidir*87.
Kanaatimizce Ocağa sokulmaması istenilen insan tipi, faal bir iş-terbiyesi ve vakit­
lerini değerlendirme esasma göre yetiştirilen ve her hangi bir sanatın icrası ehliyet ve
hünerini hâiz bulunanlardan ziyade o zamanki tâbiri ile “şehir oğlanı” denilen tipte
yüzü-gözü açılmış ve esnaf itiyâd ve zihniyetini tamamiyle kazanmış kimselerdir.
Gerçekten, yeniçerilerden çoğu, acemi-oğlanlığı devirlerinde çeşitli sanat kol­
larında çalışmak ve yetişmek fırsatını bulmuşlardır. Mimar Sinan, Mimar Davud,
Mimar Mehmed Ağa ve diğerleri.. gibi bir çok büyük Hassa mimarlar, bilindiği gibi,
acemi-oğlanlan arasından yetişmiş ve genç yaşlarında dülgerlik, oymacılık.. gibi
sanatlara karşı alâka göstererek istidâd ve melekelerini inkişaf ettirebilmişlerdir88.

98 U zu n ç a rştlt’y a g ü re , 1042 y ılın d a f e v k a l'â d e m iy e tle k a b u l e d ile n b u g ö rü ş ta r z ım ş ü p h e y e

b i r h a l o la r a k 4 0 0 0 d e n fa z la a c a m -o ğ la m v e 6ar-
ta n c ı K a p u ’y a ç ık m ış la rd ı (s. 6 1 ). 979 ta rih li
b i r h ü k ü m d e n ö ğ re n d iğ im iz e g ö re i s e , o s e n e A c e m i
o c a ğ ın d a k a y ıtlı tı d u fe lî o ğ la n la r d a n 700 v e B ağ-
ç e d e o la n o ğ la n la r d a n 3 0 0 n e fe r o ğ la n ın K a p u ’y a
f i r m a s ı e m re d ilm iştir.
87 M u sta fa Paşa, Netayicü’l-vuku'ât, İstanbul
1337, cilt I, s. 140’de Kammî’nin Sfgetvar seferinde
atının kınlan gemini belirsizce tâmire muvaffak
olan ustanın yeniçeriler arasında bulunduğunu
ğrenmcsi üzerine bu askeri Ocaktan çıkanmış
olması rivayetim kayd ve TTT. Murad devrine
kadar Yeniçeriler "asrımızdaki asâkir-i Niza­
miye gibi cümlesi bekâr ve kışla-nişİn olmakla
mütekaid olmadıkça teehhül etmek mümkün
değildi” der. Tarihçilerimiz tarafından umu­
d ü ş ü re c e k h u s u s la r iç in b iz im “ E d ir n e A sk e ri
T Cassâm ına  i t T e re k e D e fte rle ri” isim li in c e le ­
m e m iz in " A sk e ri s ın ıf m e n s û p la n m n T ic a r e t v e
S a n a y i ile ilg ile ri” b a h s in e b a k ıla b ilir. B e lg e le r
D e r g is i, c i l t I H . A n k a r a 1966. s. 58-73.
88 M im a r S in a n ’ı n a e e m i-o ğ la n ı ik e n n e c -
r â r lık s a n a tım ö ğ ren m iş o ld u ğ u T e z k ire tü ’l-
b ü n y â n ’d a (s. 2 3 , 24) ş u şe k ild e n a k le d ilm e k te d ir:
" B u h a k îy r S u lta n S elim H a n g ü listâ n -ı s a lta n a tın
d ev şirm esi o lu b K a y se riy y e s a n c a ğ ın d a ib tid â
O ğ la n devş irilm e k o l z a m a n d a v â k i‘ o lm ışd ır.
G u lim - ı ‘A c e m iy â n d a n b e n c â r - ı tab*-ı m ü sta k îz n
ile necc& rlık se m tin e tâ lib v e r â g ıb o l u b . .
A y n ı şek ild e a şa ğ ıd a k i m ıs ra la rd a d a u s ta s ın a
Ş ü k râ n la n «n n nlm »lr+ »dır»
H a k k m b ir lu tfiı im i ş k a b ilîy y e t
110 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

Çeşitli sanat kollarında ordu ve Sarayın ihtiyacı olan eşya ve malzemeyi hazır­
layan Hassa atölyelerle diğer askerî imalâthanelerde çalışan yüksek vasıflı mirî üstâdlar, hep
acemi-oğlanlannm bu staj,devresinde meydana çıkan istidatlarına göre seçilerek yetiş­
tirilmiş bulunanlar arasından çıkıyordu. Bu suretle acemi-oğlanhğı müessesesinin yalnız
askerlik sahasında değil, çeşitli sanat kollarında dahi muazzam, bir adam seçme, tecrübe etme ve
yetiştirme teşkilâtı olduğu söylenebilir. Bu sistem sayesinde devlet, kendisine sadakatle
Hizmet edecek vasıfta gerekli kol ve kafa kuvvetine, yüksek sanat hüner ve kabiliyetine
sahip insanları her türlü soy ve İçtimaî mevki imtiyazlarından ve tesadüflerinden kurtulmuş
bir halde serbestçe seçipyetiştirebiliyordu a9.
Bu fikrimizi isbat için, ileride İmparatorluğun meslekten asker, meşhur yeniçeri
ordusu efradını teşkil edecek olan acemi-oğlanlannın bu yetişme devrinde ne gibi
işlerde çalıştırıldıklarını kısaca gözden geçirelim:
Üsküdarla İstanbul arasında ve İzmit körfezindeki Dil iskelesinde atlan ve her
türlü teçhizâüyle orduları nakleden at-gemilerinde ve bilhassa İstanbul’un zaptından
evvel Osmanlı ordularının Rumeliye geçiş-yeri olan Lâpseki ve Çardak ile Gelibolu
arasında işleyen gemilerde çalışanlar hep acemi-oğlanlan idi.
İzmit ve Mudanya iskelelerinden saraya ve Dîvan’a odun, kar, taş vesâir lüzumlu
maddeleri nakleden mirî gemilerde de acemi-oğlanlan çalışırdı4d.
Gemi inşaatında, Galata’da gemilerin kalafatlanmasında ve tersane anbarlannın
muhafazasında çalıştırılan acemi-oğlanlan da pek çoktu.
Eski-Saray’da, Atmeydanı’ndaki İbrahim Paşa Sarayı’nda, Galatasarayı’nda ve İs­
tanbul ve Edime Saraylan’mn mutfak ve bağçelerinde hizmet eden baltacı ve bostancClar;
İstanbul’da Hassa fırınlarda ve Hassa sebzeci, kasap ve yoğurtçı dükkânlarında, anbar-
larda; mirî mandralarda, Çatalca bağçesinde, Halkalı çiftliğinde hep acemi-oğlanlan
çalıştırılır ve vakitleri gelince, oralardan yeniçeri ocağına aktarılırlardı.

K ıh ıb c eh d eyled im U k m ü - i s a n 'a t g e m ile rle k a rş ı s a h ile geçm iş v e o ra d a k i k e şif

H u d â j d d eyliye n ıh - t reoânm
1 d e F ird e v s-i A 't t d a m ekâ n ın
Ş e n i m ü stâ d ım k i m A ferin b â d
B e n i n tc c â rb k d a k ı l d ı ü std d
Y in e T e z k ire tü ’l-b iin y â n 'a n a z a r a n b u s u re tle
a c e m i-o ğ la n ltğ ı d e v rin d e ü s tâ d y a n ın d a n e c c â rb k
c a r a tım ö ğ ren m iş o la n v e p a d iş a h ın h iz m e tin d e
A r a p v e A c e m m e m le k e tle rin d e k i seferlerd e v e
İs ta n b u l’a d ö n ü şte z a m a n ın b ü y ü k le ri y a n ın d a b u
işle m e şg u l o la n S in a n , K a n u n î Süleym an ’ı n ta h ta
g e ç tiğ i s ır a la rd a y e n iç e ri o c a ğ ın a k a b u l ed ilip
( K a p u y a ç ık u p ) o r a d a szraszyle o tlu se k b d n , a eem i-
o ğ la n la r y a y a - b a ş u t, zen b erekci-b a şı o lm u ş tu r:
O lu b y e n iç e ri ç e k d im cefd yt
P iy â d e eyled im n ice g a z d y ı
Y o lu m la eyled iler a tla sekb d n
S e fe r k ıld ı M u h a c 'a şd h -t devrân
G elû b o ld u m y a y a b a ş ı n ice d em
V ir ild i zenberekei b a şd ik h em
B u s ıfa tla rla v e m u h a r ib b ir a s k e r o la ra k
se fe rle re iş tira k e d e n S in a n , T e z k ire tü ’l-b ü n y â n ’a
n a z a r a n , b i r K ız ılb a ş seferin d e V a n g ö lü ü z e rin d e
“ a z z a m a n d a ü ç k a d ır g a b in a i d ü b to p v e tüfen k le
v e e s h ib - ı cerikle” h a z ırla d ık ta n s o n ra , d ü şm a n
ja^Vfrinîn a h v â lin e v u k u f p e y d a etm e k ü z e re b u
v azifesini d e m u v a ffa k iy e tle y a p m ış tı. B u seferden
d ö n ü ş te k en d isin e h a se k i'tik p â y e s i v e rild i. K a r a -
B u ğ d a n seferin d e ise, P n ı t n e h r i ü z e rin d e b a ta k lık
b i r y e rd e k ö p r ü in şa sın d a h a k ik î v a z ife v e s e lih iy e t
s a h ip le ri “ â c iz v e m ü te h a y y ir” k a lrn c a H a se k i­
lerden S in a n S u b a ş ı b u işe m e m u r ed ilm iş v e gös­
te rd iğ i b ü y ü k b a ş a n d ik k a ti çekince, o s ıra d a b o ş
k a lm ış o la n H a s s a m im a rlığ a tâ y in i isten ilm iştir.
B u e s n a d a â m iri b u h ın a n y e n iç e ri ağ a sı, k en d isin e
b u ta s a v v u rd a n b a h s e d ip m u v a fa k a tin i a lm a k iste ­
d iğ i 7-aman d a S in a n S u b a şı “ H a k iy r d a h i g erçi
ta r îk ’m d a n d ü r o lm a k h â tıra s ı e lem v e ric i, a tn m â
s o n u n d a c a m ile r b in â id ü b se v â b k a z a n m a k
vesilesi b u lu n d u ğ u içtin ” d iy e re k H a s s a m im arlığ ı
k a b u l e tm iş tir (s. a y ).
*® B u y e tiştirm e ta rz ın ın , b ilâ h ıre ç a rşı ve
p a z a r d a h e r çe şit sa n a tın tam am ıyla askerlerin eline
geçm esi , veya im tiy a zla a s k e r î sın ıfla r ın in h is a r ve k o n t­
ro lü a ltın a g irm e si g ib i, sosyal v e ek o n o m ik b a k ım ­
la r d a n ç o k z a ra rlı, n e tic e le r v e recek o la n b ir in k i­
şa fın s e b e b i o la c a ğ ı d a a şik â rd ır.
4D g g ı ta r ih in d e S a ra y a v e O c a k la r a o d u n
ta ş ıy a n H a s s a g e m ile rd e h iz m e tte b u lu n a n 'ulû feli
a c e m i-o ğ la n la rm d a n 1250 ta n e sin in y e rle ri m a h -
l û l b u lu n u y o rd u . U zu n ç a rşd ı, z ik re d ile n eser, s. 121.
 İSÇİLERİN HUKUK! VE SOSYAL DURUMU 111

Acemi-oğîanJanndan bir kısmı Büyük Ahırda saraç şâkirtliği yapar, Hassa yulara
ve mvytâblar yanında çalışırdı.
Ağa-kapısında yeniçeri ocağının her türlü ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde teş­
kilâtlandırılmış olan atölyelerde nalbantlık, keçecilik, mûytâblık, kırbacılık, terzilik,
sırmacıkk, kuyumculuk, sarraçlık, demircilik, çizmecilik, kazancılık, cerrahlık.. yapan
acemi-oğlanlan da çoktu41.
Tophanede dökümcü, demirci, neccâr, topçu şâkirdi veya yamağı olarak çalıştırılanlar da
hep acemi-oğlanı idi.
Bu hal, acemi-oğlanlan içinden bir çoklarının yeniçeri olmadan evvel bir sanat öğrenmek
fırsatım bulmuş olabileceklerini kâfi derecede isbat etmektedir. Bununla beraber, bu kanaatimizi
te’yid eder mâhiyette diğer bazı vesikaları da zikretmek mümkündür:
înebahtı (Lepant) mağlubiyeti üzerine süratle yeniden yaptırılması gereken harp
gemilerinin inşası için yeniçeri ağasına gönderilmiş olan 978 (1571) tarihlî bir hükmün,
“Tersane-i ‘âmiremde binâ olmjnak. ferman olman gemiler ‘alet-ta'cîl erişmek mühim-
mâtdan olmağın acemi-oğlanlan arasında ne kadar kalafatçılık ve dülgerlik sanatı bilür ve
şâir tersaneye müietallik san*at bilür oğlan var ise tersâne-i ‘âmireme gönderüb işletmek
buyurdum k i . 42şeklindeki ifadesi günün birinde yeniçeri olmaları mukadder bulunan
acemi-oğlanlan arasında türlü sanatian icraya ehliyetli işçilerin mevcudiyetini göster­
mektedir. Bu emre, gönderilecek olanların “maslahat itmâma irişdikde hallerine göre
ri*âyet olmacağı” kaydının ilâve edilmiş bulunması da, bu gibi mühim hizmetlerde
çalışacak olan acemi-oğlanlanmn işleri bitince, her halde çok makbule geçmiş buluna­
cak olan gayret ve hünerlerine mükâfat olarak, daha büyük bir kolaylıkla yeniçeri ocağına
kaydedileceklerini göstermektedir.
Diğer bir hüküm3de de bina olunan “dört pâre Hassa gemiye üçyüz nefer oğlan
lâzım” olduğunun zikredilmiş bulunması ise, bu gibi gemi inşaatına acemi-oğlanlanmn
oldukça kalabalık guruplar halinde katüabildiklerinin bir delilidir43.

Aynı şekilde, acemi-oğlanlanmn sultanlara ait cami ve imâret binaları inşaatında

ötedenberi 44geniş ölçüde kullanılmakta olmalarının, içlerinden birçoklarının bu sayede
bir sanat öğrenmiş bulunmalarında büyük bir rol oynamış olduğu da söylenebilir.
Gerçi bu işlerde acemi-oğlanlarının büyük bir ekseriyetinin toprak atmak, taş taşımak,
kireç ve harç hazırlamak.. gibi vasıfsız amelelik işlerinde çalıştırıldıkları tahmin edilebilir.
Fakat bu sırada içlerinden bazılarının meharetli sanatkârlar yanında bulunarak veya
hususî bir istidâd ve görgü neticesi olarak, bazı iş sahalarında tecrübeli ustalar haline
geldikleri de görülmektedir.
Edirne’deki Selimiye camii inşaatı dolayısıyle, bu yapıda çalışmış olan acemi-oğlan­
lan hakkında verilmiş bazı emirler, bize bu gibi imkânları ve umumî surette acemi-oğ-
lanlannm âbidevî inşaat yerlerinde çalıştırılma şartlan hakkında bir fikir vermektedir :

41 1175 ta l i b i n d e a d e d i 35*i b u la n b u atö ly e­ “ K ö p r ü b a ş la n s a g eced e v e g ü n d ü z d e s u çekilse

le r d e 8 1 0 u s ta ç a lışıy o rd u . U z u n fa r fth , zik red ilen
e se r, s. 40 0 .
42 U ztın ç a rştlı, z ik re d ile n eser, 117, 119.
49 A y m e se r, s. 117.
44 T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i A rşiv in d e E . 9631
n u m a r a d a k a y ıtlı b u l u n a n 892 ta rih lî b i r v esik ad a
E d ir n e ’d e in ş â e d ilm e k te o la n c a m i iç in acem i-
o ğ la n la rın a o la n ih tiy a ç ş u şek ild e b e lirtilm iştir:
g e re k v e c a m i b u y ıl ta m a m olm ası e m ro lu n u r.
Ş im d ik i h a ld e m e c m u 1 işim iz d e ü ç y ü z m ik ta r ı
o ğ la n işle r, k a la n o ğ la n la rım k im i aşçı v e k im i
b ö lü k b a şı v e kim i h a s ta d ır. T o k a d 'd a n g elen y e n ife r i-
o ğ la n ı y a p ıla n h a v lı h iz m e tin d e k o n u lm u ş, ol
h iz m e te sek iz y ü z A n a d o lu p iy a d e s i v irü m iş E ğ e r
c a m K n irişm esi m nlesûd ise y m i ç t n - o ğ l a m b iz e
v irile ” .
112 İŞÇİLERİN HUKUKİ V I SOSYAL DURUMU

Gerçekten, Şevval 977 (1570 Mart) tarihli bir hükümde yeniçeri ağasından
“haliyâ Edirne’de bina olman camie-i şerîfde hizmet içün, Türk üzerinde olan oğlanlardan
yüz nefer oğlanı ‘ulufeye yazub” göndermesi istenilmektedir. Aym inşaatın emîni’nz ve
mimar Sinan’a hitâben gönderilmiş olan 979 tarihli diğer bir hükümden ise, “binaya
hizmet idüb eski ve emekdâr olan yarar oğlanlardan 50 neferi Kapuya çıkmak içün defter
eyleyüb defterlerim ağalanna irsâl” eylemeleri emredildiğine göre, binada hizmet eden
acemi-oglanlanndan 50 sinin yakında yeniçeri ocağına alınacakları anlaşılmaktadır45.
Kayda şayân diğer bir nokta da, Edirne’de Selimiye camii inşaatında çalışmış
olan acemi-oğlanlan içinden bazılannın (aşağıdaki diğer bir emir suretinde görüleceği
veçhile) pencere demirlerini işlemek gibi oldukça büyük hüner isteyen bir ihtisas sahibi
bulunduklarının anlaşılması ve bu mühim işi muvaffakiyetle sona erdirdikleri için,
mimar Sinan’ın Dîvan’a bir tezkere yazarak, bunların Kapuya çıkarılarak taltif
edilmelerini hususî bir şekilde istemiş bulunmasıdır:
“Hassa mimarlarım başı Sinan mektub gönderüb Edirne’de bina olman cami'-i
şerîfde demircilik işleyen, acemi-oğlanlarmdan yedi nefer oğlanlar içün pençere demirlerin
işleyüb itmâm-ı hizmet eylemişlerdir, deyu Kapıûya çıkarılmak rica etmeğin isimleri tezkire
ohnub hüküm irsâl ohnmışdır” 46 (26 Ra. 981).

■Süleymaniye cami ve imareti inşaatında çalıştırılmış olan acemi-oğlanlarma gelince; mem­

nuniyetle söyleyebiliriz ki, Muhasebe Defterleri mevcut bulunan devre münhasır olmak
üzere, biz bugün onların nasıl bir teşkilât içinde, nerelerde, ne zaman ve*ne kadar müddetle
çalıştırılmış olduklarına dair malûmat verecek durumdayız. Elimizde Muhasebe Defter­
leri mevcut bulunmayan devre (957-960 yıllan) zarfında çalışmış olan acemi-oğlanlan
için de (diğerleri kadar sarih, etraflı ve tam olmamakla beraber) Süleymaniye inşaatıyla
ilgili emir ve fermanlarla bazı kayıtlan bir araya toplamış olan ve bu etüdün kaynak­
larından biri bulunan “Mecmua” da (bk. s. 41-45) bir bayii bilgi mevcuttur.
Bu suretle, iki ayn kaynaktan her iki devre ait kayıtların tetkikinden anlaşıldığı
veçhile, Süleymaniye cami ve imareti inşaatında hizmet etmiş olan acemi-oğlanlannı,
ç a lı ş tı r ı l d ı k l a rı yerlere ve işlere göre, aşağıdaki şekilde tasnif etmek mümkündür:
A) İnşaat yerinde (şantiyede),
B) İstanbul civarındaki taş-ocaklannda,
C) Aydıncık, Kavak iskelesi, Mihaliç ve Eynecik.. gibi İstanbul’dan uzak yerler­
deki taş-ocaklannda,
D) Taş, tuğla, kum ve kereste.. nakli için gemilerde çalışan acemi-oğlanlan..

A) İ nşaat yerinde çauştirilmiş olan acemî- oğlanlari .

10, 11 ve 12 mımarah kayıtlar, elimizde Mufassal Muhasebe Defterleri mevcut

bulunan devre içinde, şantiyede çalışan- acemi-oğlanlannın defterlerde nasıl bir tertip
dahilinde ne şekilde kayıtlı bulunduklarını ve bu kayıtlardan faydalanarak onların hangi
sahalarda, kaç iş-günü çalışarak ne kadar ücret aldıklarım nasıl hesaphyabileceğimizi gösteren
örneklerdir.

Uzunçarşılı, aym eser, s. u 8 } 133. 4e Aym eser, s. 134-

GRAFİK NO : 4
1553- 1559 YILLARI İÇİNDE SÜLEYMANİYE CANİ VE İMARETİ İNŞAATI İLE TAŞ
OCAKLARINDA ÇALIŞMIŞ OLAN ACEMİ OĞLANLARIN TEMİN ETTİKLERİ İŞ -
 İŞÇtLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 113

Meselâ, 10 numaralı kayıttan, bu kaydın bulunduğu 3 numaralı defterin ihtiva

ettiği (30 Aralık 1553 tarihinde başlıyan hafta) içinde, İstanbul acemi-ocağmm (başta
Ağa bölüğü47 olmak üzere) muhtelif bölüklerinden kaçar kişilik guruplar halinde kaç
gün- çalışıldığı aşağıdaki şekilde kolayca hesaplanabilmektedir :
Kaydın sol sütununda görüleceği veçhile, ağa-bölüğünden ilk günü 16, ikinci
gün 15, üçüncü 26 ve dördüncü gün 21 kişi çalışarak dört günde cemfan 78 iş-günü
temin edilmiştir, /^erker (altın işleyici) Kasım’ın bölüğünden ise, yalnız iki kişi 2 gün
çalışmış ve bu suretle bir hafta içinde ancak dört iş-günü hasıl etmişlerdir. Sıra ile diğer
bölüklerden de 1 ilâ 10 kişi arasında değişen acemı-oğlanı gurupları hafta içinde ikişer
gün çalışarak cem'an “neferâ” sütunundaki rakamlar miktarında iş-günü temin etmişler
ve yevmiye birer akçe üzerinden “nafaka” almışlardır48.
Bu suretle, 10 numaralı kaydın sol sütununda bölük-başılanmn isimleri yazdı49
20 bölükden aded itibariyle birbirinden çok farklı guruplar halinde gelerek inşaat
yerinde çalışan ve cemcan 197 iş-günü temin ederek kendilerine yevmiye birer akçe
üzerinden “nafaka” ödenmiş olduğu tesbit edilen acemi-oğlanlarmm, herhangi bir
muayyen iş sahasında ihtisasları belirtilmemiştir. Bu sebeple onları zamanımızda
kullandan bir tâbir ile kalifiye (vasıflı) olmayan alelâde ameleler (manoeuvres) saymak
mümkündür. Bu tip işçilerin hâsd ettikleri iş-günlerinin sayısı, Muhasebe Defterlerinde
dağınık bir halde bulunan kayıtlardan çıkarılarak sistemli bir şekilde, 4 numaralı cet­
velin, “ne işte çalıştıkları belirtilmemiş olanların hasd ettikleri iş-günü sayısı” başlıklı
birinci sütununa nakledilmiştir.
Aynı tablonun “belirli işlerde çalışanların hâsd ettikleri iş-günü sayısı” k ısm ın ın
muhtelif sütunlarım dolduran rakamlara gelince; bunlar misâl olarak burada tetkikini
ele aldığımız 10 numaralı kaydın sağ sütununda sıra ile kurşuncu, bölükbaşı, nevbetci,
nalband, seyis ve hammal, anbarcı, horasancı, arabacı, kömürcü, kayıkçı ve kömür
hammallan olarak alt alta sıralanmış olan benzeri kayıtlardan çıkardmıştır.
Sağ sütunu teşkd eden bahis mevzuu muhtelif ihtisas ve hizmet zümrelerinin def­
terlerdeki kaydediliş şekilleri, sol sütunu teşkil eden vasıfsız işçi guruplannınkinden bir
az farklı ve bazen oldukça vuzuhsuz bulunmakla beraber, bu karışık kayıtlar arasından
her bir zümrenin hafta içinde cendan kaç iş-günü temin ettiklerini hesaplamak ve neti­
celeri 4 numaralı cetvelde kendilerine mahsus sütunlara nakletmek (bazı hata ihti­
malleriyle beraber) mümkün olmuştur.
Bu hususta rastlanan zorlukların mühim bir kısmı, çeşitli hizmet ve İhtisas erbabın­
dan her birinin gündelik “nafaka” bedellerinin, sol sütundaki vasıfsız" işçiler zümresi
gibi daima aynı ve 1 akçeden ibaret bulunmayub 1, 1,5, 2,5 ve hattâ 3.. akçe ola­
rak kademeli bulunması ve bu bölümde “neferâ” sütununda yazdı rakamların ekseriya,

47 U zu n ç a rç ıh 'y z. g ö re , İs ta n b u l A c e m i O c a ğ ı h a fta n ın y a ln ız b a z ı g ü n le ri işe gelm iş b u lu n m a ­

31 Orta'ya, y a n i k o ğ u ş a a y rılm ıştı. B irin c i oda
c e m â a ti, İ s ta n b u l A ğ a s ı B ö lü ğ ü (A ğa B ölüğü) o lu p
s o n r a d a n e f ra d ın ın fa z la lığ ı do iay ısty le 9 b ö lü ğ e
ta k s im e d ilm işti. D iğ e r o rta o d a la rın ın d a fo rb a e t
v e y a od a -b a çt d e n ile n k u m a n d a n la rı v a rd ı.
41 D ik k a te d e ğ e r o la n d iğ e r b i r c ih e t d e ,
a c e m i-o ğ la m g u ru p la r ın ın ekseriy a c u m a v e b a y ­
r a m l a r l a h a v a m u h a le fe ti y ü z ü n d e n y a p ıla n m e c ­
b u r î tâ d i l e r h â r iç , h a f ta n ın ç a lışıla b ilir b ü tü n
g ü n le r in d e m u n ta z a m ç a lışm a m a la rıd ır. H iz m e t­
le rin e lü z u m h â s ıl o ld u k ç a , kesikli b i r şekilde
la r ı ise, g ü n lü k d e v a m c e tv e lle rim iz d e o n la rın
d e v a m d u r u m la r ın ın te s b itin i g ü ç le ştirm e k te d ir.
47 11 n u m a r a lı İraydın s o ld a k i s ü tu n u n d a k i
a c e m i-o ğ la n la n m n m e n su p o ld u k la rı O r ta la r ın b ö -
İü k b a ş ıla n n ln b ü y ü k b i r k ısm ın ın ze r k e r K a a s ım
sa ra ç S in a n , ç a d ır c ı M u slİh id d in , k a y ık ç ı M e h m e d ,
m im a r M u s lih id d in , d o lâ b i M e h m e d , h a d d â d K a a s u n
k e m h â t A h m e d . . d iy e b i r s a n a t m ü n te sib i o la ra k
a d la n d ırılm ış o lm a sı, acem i-o ğ la n la rm m b ir n e v i i j -
te şk ilâ lı ve m eslek m u h iti içim le b u lu n d u k la rın ın d iğ e r
b ir d e lili o la ra k te lâ k k i ed ile b ilir.
114 İŞÇİLERİN HUKUKİ VB SOSYAL DURUMU

1554 yılında şantiyede çalıştırılmış olan Acemi Oğlanların temin ettikleri iş-günlerinin sayısı ile iş sahalarını gösteren cedvel. &J5pXlJ[ 1 1 I 1 I 1 l I 1 1 1 1 I ı 1 I i 1 1 1 I

qeıuuıgq CO cO eo to ra ra eo
1 1 I 1 1 I 1 ■3. «- ■3. 'oi % 03 ■3. Ol
1
ja3qjns . s
eo
1 ] 1 1 1 1 1 1 1 1 .t
-4-
s
eo
3 3 3.

>4
<
f a m eo to tn to to to to to CO to et
(4 1 1 1 2 2 • 1 2
‘aaÜLrtonrg l
<

0 tarequy CO •*4* Tf CQ o O o
N* 3. 3 s ? ■a m ” ct" « to m M 3. to
P
2
P
0
trşqsu<ı
*|5j3qAa^ oı "S.
CO' CO
r-
-
t— Ş- 83^ CO CO
r- r- %
CO
«
CO to
r-
ra rar- *
to
tn
S î

retmottjj o
o o o ■tj* g a O
sa sı/ag s s «n (O § to to* to ID eo in5 *
*
3
<
p •tj* 03 eo eo CO TÇ eo to
ponUUOj tn m s o »n İo m *n t «O 3 S o in % 3. Ol
*4

qgonxtgq
CEDVEL No. 4

P et sı- s « 3 « s 3* ' s 5 s Tf< » « 5 3- I I 1 1

<
O
tn^ to to tn to^ to^ to eo
P fprntno'jf tSı 1 1 1 ş
s s, » 5, £> 4? S, 5,
O

W o tn
o R O O O CO ra
P OBqury ş to ra Ol
1 1 ■»t* i M f 3 1 ş
c/>

ra ■d* O o
P pn*U,*N ? 3- % S- «* s «o §> ra to ra ra ra to
“ »
P*

P
W eo eo ■d* T»* CO "4* eo Tf* CO ra
a ItlESSIOfl s o >n in O m «n t in s o tn 3 S o I t S o

3mi9q-J»S tn Ol eo o eo to o r-. Tf* to

eo o tg to M* ra 1
4p o n » l , n j ^ 1 m en -4* 5* CO 5 3 % % o 5* s % i 3ı

qçAAag r~ CO t }*
3 ■* % s. % Tf* % î î ^5* î 3 3-
= «

^ bjbjo js p jn j
- g q u 3 X 3 in [p jıp q s CO -ğ.
r-
s
ra
t-
eo
r-> S
s
S S K
o
to
o
■C 3
$ en
O)
ş ra
to r-
•«*
ıjBppj§Tfe a p iı 5
1
b u lu n d u ğ u d efter­
ö d e m e le r in k a y ıtlı

le rin b a ş la n g ıç

in
,,
ta rih le ri

1
5 M a y ıs

es s
< O
to o
-O

r- t}*
3 =
= - .a
2
Tt* CO
=

O)
1
K
Oı to
m et C4 e?

:-oN « U s a ra -f r- eo a, 6 S? tn CO 01 O
M a s?
 İSÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

1 I 1 2 2 2 1 1 I 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1

■3. 3- 3. 3. %
eo
^3* eo 3 %
eo co co
■»P 3- a s S 1 1 ra
0 S 3

«*
■<p
« 3- n* a
Tp eo
■eh
tp
«
co co
CO •eo %
CO
M*
eo
N*
0 co
1
0
eo
“

2 ra
2 2
co 2 co •tp
w 2 2 2 2 2 2
ra
2 0 0 2 2 ra

O o co to co co CO CO «O ra tp
eo m eo eo *Sı p eo eo 'Sı eo eo a ra s a » «"
"

ra
p
eo
p
eo 03
t». p
03
p
eo
p
eo co
m
60
p *
8^ eo
p *
ra ra ra
ra
p 1
ra
p
ra
p
ra ra
p

eo eo eo co eo eo CO eo ej^ eo ra eo
— p p % p
î
p p a R p a
I
p ra 3 % p

eo CO
‘S- 3 3. % 3 3 p % 3 3 3 3 3 3 ra01 3
co
Ol 3 3 3 3

1 1 1 1 I 1 1 1 I 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

§ ■? ^p s § ? eo
eo
eo
eo
«0 tp
jp | ra>
w p ■»S*
ra

o 0 o o O o ra ra
Sı
*
eo eo Sı P5 to eo S. eo g>
s
m 3 î ra % eo % eo

>P 5s tP •** co 'i* ra tp

$ t «o io s £
€ m s cn "
s m s ra ra 0 S ra t vo

co eo o ra 0 1 teo ra
3 s? 1 1 3* 1 i 3- 1 1 3< 1 î
eo
tP 3 3 m
«0

-4- -tp Jp ra tp tp
* w" p » s t « ■tp sr % t et *
|

(
070

Ol p tp
s g ş O)
« 475

at p ra 2* en ra
cn Sp CO ■S f
? :
[2

e 3
a 6
G M
§ s = :
I
= = "5. = ■= = = = - = = = =
H W w 1 <
eo eo
~ ıfî 0 p ra 0
3 ■«p - s H tû . 5? s S* 3 eo

s*
eo
-
co O
S 1 eo " " a| s s
CO
eo « % ra 3 Tp 3 3 ş
116 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

diğerleri gibi hafta içinde cem'an. temin edilen iş-gününün sayısından ziyade bahis
mevzuu ihtisas ekiplerinin kaçar kişiden teşekkül etmiş bulunduğunu göstermiş olma­
sından ileri gelmektedir. Bu vaziyet karşısında, hâsıl ettikleri iş-günü sayısını hesab
edebilmek için bu ekiplerin hafta içinde kaç gün (eyyâm) ve kaçar akçe yevmiye ile
çalıştırılmış olduklarının bilinmesine ihtiyaç hasıl olmaktadır. Nitekim, 10 numaralı
kayıtta 1, 2, 3, 4 numaralı dip-notlannı ihtiva eden zümreler için bu hususlar ayrıca
tavzih de edilmiştir:
Kayıtta taban-notu şeklinde aşağıya aldığımız bu tamamlayıcı izahlara nazaran,
acemi-oğlanlan arasından arabacılık yapan 30 kişilik gurup hafta içinde devamlı olarak
7 gün (eyyâm) çalışarak cem'an 210 iş-günü hâsıl etmiş ve kendilerine iş-günü başına
yevmiye ikişer akçeden 420 akçe “nafaka” ödenmiştir. Aynı şekilde, 26 kişilik kömiirciiler
gurubu da hafta içinde devamlı olarak gün çalışarak 156 iş-günü hâsıl etmiş ve kendi­
lerine günde 1 akçeden .156 akçe “nafaka” ödenmiştir.
Bu gibi tasrih edici kenar notlarının bulunmadığı hallerde ise, ekibin tevekkül etliği acemi-
oğlanı sayısını gösteren “neferâ” rakamlarıyla kendilerine cem'an ödenmiş olan “nafaka”
miktarından o ekibin hafta içinde fiilen kaç iş-günü temin etmiş olduğunu hesaplamak
hazan çok güç olmaktadır. Bu takdirde diğer defterlerdeki kayıtlarda benzeri zümreler
için tesadüfen verilmiş olan tamamlayıcı bazı izahattan faydalanmak zarûreti vardır.
Meselâ, tetkik konumuz 10 numaralı kayıtta 52 kişilik bölük-başılar gurubuna ödeften
186 akçenin kaç iş-gününün nafakası olduğu belli değildir. Ancak, acemi-oğlanlanna
âit olub 2 numaralı defterde mevcut bulunan diğer bir kayıttan60 öğrendiğimize göre,
bölük-başılara yevmiye olarak 1 akçelik “nafaka” Ödenmesi lâzım geldiğinden, 10
numaralı kaydın bölük-başılara âit verdiği malûmattan iş-günü adedini bu sâyede
çıkarmak mümkün olmuştur.
Nevbetciler için de aynı şekilde, benzeri diğer bir kaydın sarahat ve delâletine
müracaate lüzum hâsıl olmuştur. Gerçekten, 5 numaralı defterde mevcut bir kayıttan
nevbetcilere yevmiye olarak umumiyetle 2 şer akçe “nafaka” ödendiği öğrenilmiş bu­
lunduğundan, tetkik mevzuumuz 10 numaralı kayıtta da 15 nevbetciye ödenmiş olan
180 akçenin 90 iş-gününü temsil etmesi lâzım geldiği kolayca hesap edilmiştir.
Fakat, anbarcı veya horasana.. gibi aldıkları yevmiyeler 1, 1,5 veya 2 akçe arasında
değişen guruplar için aynı hesaplan yapmak daha güç olmaktadır. Bu takdirde, hesap­
larımızı ücret kategorilerinin terekkübü bakımından daima aynı kaldığı farzediîen ve
hattâ muhtemel olarak şahıslar itibariyle de daima aynı olan diğer haftalara ait daha
tafsilâtlı kayıtlardaki anbarcı veya horasancı guruplarına kıyasla yapmak zarureti hâsıl
olmuştur. Bu suretle, tetkik etmekte olduğumuz 10 numaralı kayıtta bir hafta içinde

60 İ n ş a a t y e rin d e ç a lışa n a c e m i-o ğ la n ı g u ru p ­ C e tv e ld e (s. 8 ) m e v c u t b u lu n d u ğ u g ib i; b u ce tv e ­

la r ın ın te re k k ü b ta r z ı v e te m in e ttik le ri iş-g ü n ü
a d e d in in n a s ıl H esap lan d ığ ı h a k k ın d a h i r fik ir
v e rm e k m a k s a d ıy la te r tip ed ilm iş o la n 4 n u m a ra lı
c e tv e l, y a ln ız 1554 y ılm a â ittir. B u seb ep le, 3
n u m a r a l ı d e fte rle b a ş la m a k ta o lu p , 1553 y ılın ın
s o n a y ı n a m a h s u s b u lu n a n 1 v e 2 n u m a r a lı d ef­
te rle rd e k i k a y ı t l a n İh tiv a e tm e m e k te d ir.
İ n ş a a t t a ç a lış a n acem i-o ğ lan l a r m m h â sıl et­
tik le r i h a f ta lık iş-g ü n le rin in y e k û n n la ra k ra k a m la rı
(e ld e M u h a s e b e D e fte ri m e v c u t b u lu n a n 5 sene
v e 7 ,5 a y lık b i r d e v re iç in v e d iğ e r z ü m re le re â it
iş -g ü n le ri r a k a m la rıy la b i r a r a d a ) 1 n u m a ra lı
lin a y n ı d e v re iç in a y lık ra k a m la r h a lin d e te rtip ­
len m iş o la n d iğ e r b ir şekli, 6 n u m a r a lı cetv eld e
v e b u c e tv eld ek i r a k a m la ra g ö re çizilm iş o la n 5
n u m a r a lı g ra fik te m e v c u ttu r.
M u fassal M u h a s e b e D e fte rle rin d e v e b i r
n u m a r a lı B ü y ü k C e tv e ld e ekseriy a h a fta lık o la ra k
m e v c u t b u lu n a n iş-g ü n ü sa y ıla rın ı, 6 n u m a ra lı
c e tv e ld e g ö rü ld ü ğ ü şekliyle, ş e m s t ayla ra te v z i e d ilm if
y e k û n la r h a lin d e ta p lıy a b ilm m iz ifü» b a z ı k esirli
h a f ta ek sik v e y a fa z la lık la rın ı, h a fta y e k û n la rın d a n
g ü n va sa tilerin i bula ra k , a y rı h e s a p la rla ta m a m la ­
m a m ız lâ z ım g e lm iştir.
 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 117

kendilerine 81 akçe nafaka ödenmiş olan 8 kişilik horasana acemi-oğlanı gurubunun şu

şekilde bir tertip içinde o hafta zarfında 54 iş-günü temin edebileceği hesaplanmıştır 51:

Gündelik Nafaka
6 kişi X 7 gün = 42 iş-günü X 1=5 — 63 akçe
1 .. X 6 „ = 6 „ „ X 2 = 12 „
1 „ X 6 =, = 6 „ „ X 1 = 6 „
54 ,, „ 81 „
11 numaralı kayıd da, aynı şekilde binada çalışan acemi-oğlahlannm Muhasebe Defter-
lenndeki kayd ediliş şekillen ve onlar hakkında tertip ettiğimiz d numaralı cetvelin hangi kaynaklar­
dan ne şekilde derlenmiş olduğu hakkında birfikir vermek üzere bir misâl olarak tetkik edilebilir:
Bu kaydın bir hususiyeti, iki haftalık bir devre âit bulunmasıdır. Bu sebeple, “ 1”
numarada gösterilmiş bulunan Ağa-bÖlüğüne mensup 27 ilâ 49 kişilik acemi-oğlanı
guruplarının birinci hafta içinde 6 günde cem'an 193 ve ikinci haftada ise, 220 iş­
günü temin ettikleri ayn ayrı kaydedilmiştir. Bu suretle tetkik ettiğimiz kaydın 27 sıra
numarasına kadar olan kısmında muhtelif bölüklerden gelen az veya çok kalabalık
*vasıfsız” işçi gurupları, iki hafta içinde cem‘an 1543 iş-günü teinin etmişlerdir. Bu
kaydın 28 numarasında yazdı bulunan 8 sırt-hammalı ise, bu iki haftalık müddet içinde
yalnız beş gün çalışarak 40 iş-günü temin etmişlerdir ve kendilerine gündelik nafaka
bedeli olarak 3’er akçeden 120 akçe ödenmiştir.
Aynı kaydın 29 numarasında bulunan 70 mûtemed3in de, her hafta cem'an 420 akçe
nafaka alabilmesi için, (yevmiyeleri bir akçeden ibaret bulunduğu daha evvel başka
kayıtlardan tesbit edilmiş olduğundan) tam kadro ile her haftada 6 gün çalışarak
(7 0x6= ) 420>şer iş-günü temin etmiş olmaları lâzım gelir.
Aynı kaydm 30 sıra numarasında kayıtlı bulunan 12 nefer bekci’mn. de (yine diğer
kayıtlarda bekçilerin yevmiyelerinin 2’şer akçe olarak hesap edilmekte olduğu daha
evvel tesbit edilmiş bulunduğundan) cemtan 312 akçe nafaka alabilmeleri için, iki
haftada 156 iş-günü çalışmış olmaları lâzım gelir.
Diğer zümreler için de benzeri hesaplar yapılarak, 4 numaralı cetvelin bahis
mevzuu İhtisas ve ayn hizmet sütunlarına ve oradan da bir araya toplanarak haftalık veya
aylık yekûnlar halinde 5 ve 6 numaralı cetvellere nakledilmiş bulunmaktadır.
Bu suretle, elimizde bulunan Muhasebe Defterlerindeki kayıtların tafsilâtının tetki­
kinden anlaşıldığına göre, şantiyede çalışan acemi-oğlanlanmn ihtisasları tasrih edil­
memiş olanlarına “nafaka” nâmı altında umumiyetle günde 1 akçe ödendiği halde;
bevvâb, arabacı, gece-bekçisz, bıçkıcı ve kayıkçılara 2, kurşun döken veya döşeyenlere
(sürbgerlere) 1,5 ilâ 2, horasancılara 1, 1,5, 2, sırt hammallarma 3 akçe verildiği anla­
şılmıştır Ba.

81 A y n ı h e s a p la r, 1 2 /a n u m a r a lı k ay ıttak İ o lu n m a k iç in irsâ l o lm a n a c e m i-o ğ la n la n k u lla rım

h o r a s a n c ıla r g u r u b u iç in d e d o ğ ru fa rz edilm iş d r.
5* E d ir n e 'd e S e lim iy e c a m ii in şa e d ilirk e n
v e rilm iş o la n e m ir le r a ra s ın d a n b i r h ü k ü m d e ,
in ş a a t iş le rin d e ç a lış a n a c e m i-o ğ la n la n n a k e n d i
'u itf/i’le r in d e a b a ş k a y e m e k lik y a h u t n a fa k a n â m ı
a ltın d a v e rile c e k a k ç e m ik ta rın ın (y a p m a k ta o ld u k ­
l a r ı işe g ö re ) 1 v e y a 2 a k ç e o la ra k ş u şekilde te sb it
e d ilm iş b u lu n d u ğ u n u g ö ste rm e k te d ir:
“ B in a y a m ü te 'a ü ık b a z ı h iz m e tte is d h d â m
â d e l'i k a d im e ü zre b ir e r a k ç e ile , iç in d e h a m m a llık
id e r v a r ise a n la r a ik işer a k ç e n a fa k a v irilü g elm eğ in ”
b u d e f a d a k e n d ile rin e b u u s u l ü z e re y e m e k lik
ta y in e d ilip v e rilm e si. . (Z . 975) em re d ilm iştir.
U zu n g a rşılı, zik re d ile n eser, a. 114.
Y e v m iy e b ir e r a k ç e u lû fe li a c e m i-o ğ la n la rm ın
m a a ş la rın d a n b a şk a b i r d e d d tl- i ze rp u l J j Jj j
n â m ı a ltın d a ü ç a y d a 15 a k ç e çiz m e -p a ra sı ö d e ­
n e k le ri v a r d ır . A y n ı y e r, s. 114.
 118 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

Yukarda (bk. s. 15-30) neşredilmiş olan numaralı Muhasebe îcmâli cetveli9nde

(ücretler faslı No. 61), binada hizmet eden acemi-oğlanlarma 5 sene 5 ay zarfinda
ödenen nafaka yekûnu 956 061 akçe olarak gösterilmiştir.
Aynı müddet içinde İstanbul yakınında bulunan Hazinedar köyü (çiftliği) civarın­
dan zirâ\ kalıp, kaldırım ve diğer nevi taşlan hazırlaydı getirmek için çalışan ve bu
faslın müteakip “B” kısmında ayrıca tetkik edilecek olan acemi-oğlanlanna ödenen
597 530 akçelik diğer bir nafaka yekûniyle birlikte umumiyetle acemi-oğlanlanna*68
cem*an 1 553 600 akçenin ödenmiş olduğu görülmektedir (bak. 4 ve 5 numaralı
grafikler).

B ) İ s t a n b u l c iv a r in d a k i t a ş - o c a k l a r e n d a n t a ş çeklarmak v e b u t a ş l a r i İn ş a a t
YERİNE NAKLETMEK İŞLERİNDE ÇALIŞAN ACEMİ-OGLANLARI.

Bu guruba mensup acemi-oğlanlannın nasıl bir teşkilât içinde, ne gibi işlerde,

kaç gün çalıştırılmış olduklarının anlaşılabilmesi için, onlara âit rakamların da haftalık
Muhasebe Defterlerine ne şekilde kaydedilmiş buhmduklannı ve bu kayıtlara dayanılarak 5
numaralı cetvelin nasıl tanzim edildiğini bilmek lâzım gelir.
Bu hususta bir fikir vermiş olmak için, 121 (Krş. No. 122, 123) numaralı kaydı
misâl olarak tetkik edebiliriz:
Bu kayıt, 1553 yılı Aralık ayının 4-28 tarihleri arasında 25 takvim günü (fakat
tâtiller çıkarılacak olursa çalışılabilecek 22 gün) içinde İstanbul civarındaki ocaklardan
küfeke taşı çıkarmak ve İstanbul’a nakletmekle54 vazifeli acemi-oğlanlarma dağıtılan
nafaka miktarım tesbit eden bir liste mahiyetindedir.
Bu listeye göre sengtıraşlar, çıkarılan taşların ocaklarda kabasını alarak (hamım
tıraş ederek) hazırlanması işinde cemcan (1 016-j-l 193 = ) 2 209 iş-günü teinin etmişler
ve bu hizmetleri karşılığı olarak çalıştıkları her gün için, bir kısmı 4, diğerleri ise 3
akçe üzerinden “nafaka” almışlardır.
17 gün taş taşıyan 8 sırt hammalmın temin ettiği 136 iş-günü için de, yevmiye
3 akçe üzerinden nafaka verilmiştir.
Taş ocaklarında lâğımlar kazmak için 558 iş-günü çalışmış olan lâğımger’lere de
yevmiye 2 akçe verilmiştir. Küfelerle toprak atanlar85 cem'an 2 722 iş-günü çalışmış­
lardır. Nafakaları yevmiye 1 akçe üzerinden ödenmiştir.
Bu listede türlü ihtisas ve hizmet sahibi olarak gösterilmiş olan zümreler içinden
90 akçe aylıkh bir imam ile, yevmiye 12 akçe ücretle çalışan bir halîfe’yı (taş yontucuların
kalfasını) ve az bir ihtimal üe olmakla beraber, demirci ustasını86 ve çıraklarını isdsnâ
edecek olur isek, diğerlerinin hepsinin acemi-oğlanı olması lâzım gelir57.

6* B u h e s a p la ra d a h a s o n ra b u faslın “ C ” d ik k a tim iz i çekm iş b u lu n u y o rd u . B ir m ü d d e t so n ra

k ıs m ın d a te tk ik e d e ceğ im iz, ' ‘U z a k la rd a k i taş-o cak
l a n n d a ç a lış a n a c e m i-o ğ la n la n ” d n tıîl d e ğ ild ir.
** “ B e râ y -ı b în ln -â v e rd e n -i sen g -i kiifeke v e
h a m tır a ş - k e r d e n d e r-k â rh e n k ” . .
65 “K a balacvpâa, b e râ y -ı k eşîd en -i h â k ” .
68 5 a k ç e y e v m iy e ile ç a lışa n v e ik i ç ıra ğ ı
o la n d e m irc in in d e a c e m i-o ğ la n ı o lm a m a sı iç in
o r t a d a b i r se b e p y o k tu r. N ite k im , S ofyalı S ü le y ­
m a n isim li b i r d e m irc in in , b irin c i d e fte rd e n itib a ­
r e n d iğ e r d em irci u sta la rıy la b irlik le k a y ıtlı b u lu n ­
d u ğ u h a ld e, ye v m iy e sin in b u şe k ild e d ü şü k lü ğ ü vak tiy le
is m in in ü z e rin d e ( b ir d e fa y a m a h su s o lm a k ü z e ­
re ) b i r “ a c e m i- o ğ la n ı” k a y d ı b u lu n d u . B u h a l
b iz e , y u k a rıd a k i k a y ıtta o ld u ğ u g ib i, y e v m iy e 5
a kçe ile çalıştırıla n , u sta b ir d em ircin in acem i-oğlanı
o lm a sın ın p e k &H& m ü m k ü n bulun d u ğ u n u gö sterm ek ­
te d ir.
*7 B u liste d e k a y ıtlı g ö rü le n a a k ç e y evm iyeli
ça v u ş ile 8 a k ç e y ev m iy e li k â tib ' i, a a k ç e yevm iyeli
anbarcC y ı v e is im le ri z ik red ilm iş o la n b ire r ak çe
y e v m iy e li ü ç h a se k i’y ı d e a c e m io c a ğ m a .v ey a d iğ e r
a s k e ri b i r O c a ğ a m e n su p s a y m a k m ü m k ü n d ü r.
 GEDVEL : No. 5
1553-1558 yıllan içinde İstanbul civarındaki taş-ocaklarında çalıştırılmış olan Acemi Oğlanlarının temin ettikleri
iş-günlerinin sayılarım ve iş sahalarını gösterir cetvel.

II
Ş a n tiy e d e ç a lışıla n
T e d iy e n in k a y d

Çalıştıkları iş sahaları ve temin ettikleri iş-günü sayıs

e d ild iğ i d e fte r

T a k v im g ü n ü
T e d iy e le rin

gün adedi

L â ğ ım g e r
n u m a ra sı

K a b a la c ı

h a m m a lı
a i t o ld u ğ u d ev reler İT

H addâd
|

T o p ra k
•s

K ü fe c i
H a life

Ç avuş
İm a m
adedi

çeken
a s ■s-
s 1 ?

S ır t
<rt
V) f2 1 W I 1
3 4 - 2 8 A ra lık 1553 25 22 2 209 558 2 722 150 493 34 30 »7 »7 »4 30 — — »7 — 6 291
5 29 A ra lık 1553 - 25 O c a k 1554 28 24 i 918 518 2 774 112 493 28 30 »4 »4 — — — — »4 — 5 9»5
8 2B O c a k 1554 - 23 Ş u b a t ” 27 23 2 055 5»8 a 837 120 476 30 30 »5 6 081
11 26 Ş u b a t ” - 23 M a r t ” «5 22 2 950 814 4 261 »76 476 44 30 22 8 773
14 24 M a rt ” - 20 N isa n ” 27 24 3 305' 862 4 918 »92 493 48 30 24 — — — — — — — 9 870
16 22 N isa n ” * * 1 7 M ay ıs ” 26 24 3 251 1 005 5 215 »92 476 48 30 24 10 241
22 19 M a y ıs " - 21 H a z ira n " 34 30 4 092 I 550 7 948 240 665 60 3» 30 14 615
26 23 H a z ira n " - 27 T e m m u z " 35 30 4 178 I 650 7 891 240 620 60 30 30 — — 30 — — — — 14 729
30 28 T e m m u z ” - 23 A ğustos ” 27 24 3 230 2 294 5 960 192 532 48 30 24 — — 30 — — — — 12 340
33 1 E y lü l " - 27 E y lü l " 27 24 3 22» I 320 5 423 578 608 48 30 24 — — 30 — — — — ı ı 280
38 29 " " - 28 E k im " 30 263 320 » 3«3 5 44» 576 532 40 30 — — — 30 — — — — x ı 290
4» ‘ 29 E k im ” - 7 A ralık ” 40 28 3 542 i 4 24 11 507 496 748 52 60 12 — — 60 — — — — 17 901
4 3 /a 8 A ra lık 1554 - 10 O c a k 1555 34 30 3 993 ı 616 »3 505 472 653 58 30 30 — — 30 — — — _ 20 387
4 4 /3 12 O c a k ” - 15 Ş u b a t ” 35 30 3 544 I 545 »2 385 4 76 665 58 30 27 — — 30 — — — — 10 760
47 16 Ş u b a t " - 22 M a r t " 35 3° 3 034 : 187 8 358 4 16 665 37 30 25 — — 30 — — — — 13 782
5» 23 M a r t " - 26 N isa n ” 35 30 3 000 970 e 417 3 84 — 48 30 30 — — 30 — — 24 — »0 933
55 28 N is a n ” - 31 M a y ıs ” 34 29 3 762 t 172 5 920 4 80 788 60 30 30 — — 30 — — — — 12 272
58 a H a z ir a n " - 20 H a z ira n " »9 »7 2 216 659 3 852 288 — ’ 36 3° 18 — — — — — — 7 099
6a 22 " " — 18 T e m m u z ” 27 24 9 584 93 I 576 I 152 280 48 3° 24 — — 30 — — — — 12 817
66 20 T e m m u z " - 18 A ğustos ” 30 24 2 832 152 2 263 I 152 336 48 30 28 — — 30 — — — 58 6 929
69 2 4 A ğustos ” - 19 E y lü l ” 27 24 2 80l 165 i '876 384 445 48 30 28 - - 30 - - - 68 5 875

CEDVEL N O . 5 D EN DEVAM

Çalıştıkları iş sah aları vc tem in ettikleri iş-günü sayısı

T e d iy e n in k a y ıt

T e d iy e le rin T3
a i t o ld u ğ u d evreler T3
t S iş s s? ^
%I
H rt
73 a ı E y lü l - 23 E k îm 33 a 685 165 1 7B9 345 455 43 30 30 30 — — 50 5 62a

75 29 E k im - 20 K asım 23 20 * 3+5 26 - 58 »75 . 44 23 — — 30 5 64 — 60 2 355

76/2 2 4 K a s ım - 20 A ralık 27 23 916 — 48 112 28 30 24 — 30 — 358 30 30 1 606

77/2 a a A ra lık 1555 - 16 O c a k 1556 26 23 3 657 — 88 — 59 30 23 — 30 532 30 30 4 479 K

78/1 19 O c a k - 13 Ş u b a t 25 23 742 64 70 48 30 25 — — 30 — 390 28 28 ı 455

78/3 13 Ş u b a t 12 M a r t 26 655 64 42 48 30 24 30 282 28 28 » 231

81 14 M a r t • 10 N isan 27 23 3 6»4 — 96 48 69 30 24 30 — 379 56 4 346

x ı N isan - 8 M ay ıs 25 ı 0 94 96 168 7a 30 24 192 30 — 24 30 I 760
85
88 9 M a y ıs 5 H a z ira n " 27 24 1 717 — — 84 168 63 30 24 240 30 — — 56 2 412

92 8 H a z ira n " - t T em m uz” “4 21 a 116 — — 92 176 69 30 24 392 30 43 2 972

96 4 T em m uz" - 4 A ğustos 32 28 2 422 108 35» 5» 30 28 438 30 — 33 33 3 524
30 — 62 2 62ı
99 5 A ğustos " - 3 E ylül 30 20 1 815 — — 84 273 63 30 24 240

»Q3 6 E y lü l ■ 10 E k im a 17a — 120 38 90 3» 598 30 — 76 3 »85

»05 17 E k im 11 K asım 26 23 » 535 78 409 63 30 24 283 30 — — 38 38 2 528

ro 6 14 K a sım • 23 A ralık 40 30 » 959 — 11a 492 84 30 3r 336 30 — — — 88 3 »82

»07 27 A ra lık 1556 - 4 Ş u b a t 1557 40 35 ı 362 — 112 500 84 30 35 336 30 90 2 579
130 7 Ş ubat ■ 14 K asım 335 a 604 32 4 8 88 103 a 839

»42 22 M a r t - 19 N isan 1558 29 25 487 — — 68 89 674

»47 a o N isa n - t8 M ayıs 29 25 22ı 10 »4 30 — » 275

»5» 2 4 M a y ıs - 19 H a z ira n ' 27 1 664 162 348 — 35 — 30 1 272 56 3 657

»55 20 H a z ir a n ’ • 25 T e m m u z ” 36 I 527 — — 168 3 24 — 22 — 30 I III •— »53 3 335

»59 30 T e m m u z ” - 25 A ğustos 27 23 I 479 200 360 — 26 — 30 1 071 166 3 332
162 a 6 A ğ ustos ” - 23 E k im 58 46 1 15 0 — 176 300 — — a8 — 148 t 832

T O P L A M 1641 »396 II 975 21 576 124 836 JO 821 15363 1 97 » » »4 8 1 097 3 10 0 » 3»3 3 454 2505 1902 300 961
 İSÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 121

ACEMİ OĞLANLAR
Sırt Forsa BennA
A y la r Binada Ocaklarda hammalı Iıgad
çalışan çalışan
Aralık 1553 5 686 6 603 5 i9 758 1 ıag —
Ocak 5 375 6 503 846 824 3 4°3 181
Şubat 6 340 6 ıg2 700 9»8 5 001 1 714
Mart B 696 10 585 a 038 3 *43 6 940 10 7®5
Nisan 9 *55 10 596 3 M 7 946 7 446 18 I II
Mayıs 15 *46 12 »85 4 320 9 943 3 354 21 802
ıû Haziran 10 071 12 O56 4 ®74 7 8*9 **4 20 303
- - -M Temmuz 14 590 — tg 670
te 13 526 7 54*
1 1
M Ağustos
4 558
a 509 10 512 3 *76 8 007 — 15 *81
Eylül 10 617 12 032 3 894 10 462 — *5 460
£ Ekim II 258 12 164 3 202 8 755 — 13 3®4
tiv ı> Kasım 12 48i 3 288 — 6 624
Aralık l8 l8l t 131 t 768 * 556
Toplam « 5 854. 137 «3 33 ®74 70 182 28 056 144 Ggl
II Ocak 11 436 16 495 280 362 5 37* 1 691
Şubat 12 474 *3 374 668 39 * 4 05* i 664
î t Mart 13 aog 11 481 8 514 B 982
a 454 947
1 S Nisan 12 g20 9 »4 * 2 546 4 3 °° 6 816 13 65*
Mayıs 13 167 2 818 12 79B 7 ** 20 648
<n Haziran 16 106 12 001
m *9 43 *
Temmuz 3 2*4 ti 843 189 20 g6o
Jbo « Ağustos 18 410 106
o ,b Eylül 23 35B
5 893 2 594
2 602
9 ®*o
7 944 4B7
*7 53 ®
*7 4 a3
Ekim i 4 057 4 428 900 178 6 428
•g-s Kasım at 44B 285 a 734
2 46a 367 * 7®9
Aralık at Bgg 2 911 292 243 3 573 * 5®5
Toplam »99 « 5 105 768 21 969 62 544 31 770 132 667
Ocak tg 665 39 ® 5 397 * 749
11 Şubat
Mart
*3 777
18 906
3 5*3
* 4*>4
392
142 188 * 3*3
2 050
ao8
926 927 3 78*
Nisan «7 756 2 810 2 207 5 998 a 745 J3 218
Io 3§ «T
Mayıs
Haziran
Temmuz
r6 687
»6 445
2 483
3 *76
I 610
1 461
6 920
6 171
2 836 13 5 ®a
*5 *7®
•J o w» >5 799 3 208 t 212 8 243 321 *3 542
W 'g 13
Ağustos '3 333 i 067 10 113 5* ti 651
> Eylül 12 470 2 545 I 120 6 379 446 10 367
p Elcim Q 006 550 * 34 * 864 ® 34 *
ö Kasım II OIO 221 2 614 5 9 °®
o Aralık 546
13 202 374 3 498 3 49 *
Toplam 179 0.19 32 282 11 673 17 265 22 Boı 98 986
Ocak X3 520 2 003 394 562 3 947 3 19®
Şubat 14 5*7 486 409 1 942 4 369 3 985
Mart 14 471 306 625 2 751 6 160 5 081
Nisan 12 383 306 720 4 594 9 832 7 *43
Mayıs *4 ®33 306 829 5 *®4 8 486 11 106
Haziran 14 726 306 8 930 — 10 024
Temmuz 14 675 306 8 7*5 — n 222
Ağustos 14 73® 306 902 7 604 — 9 033
14 942 306 6 107 104 8 196
3 5 Ekim 9 348 306 223 1 201 85 1 082
Karım *2 955 *53 318 * 339 436 1 021
Aralık 10 236 — 2 410 1 243 1 063
Toplam x6o 542 5 09® 6 782 51 259 34 66* 7 ® 35*
I 6 Ocak _ „ 2 g6s 1 681
Şubat 7 660 _ — 1 321 t 138
3 »M Mart 10 7B5 »30 200 5 S*® * 733 6 156
,o ^ Nisan 9 992 928 8 066 ı *3 5 7 60
S ' Mayıs 8 552 1 871 1 212 1 208 — 11 642
Haziran 7 344 3 644 I 560 9 047 — 10 235
Temmuz 8 361 1 072 4 7*3 — 10 688
Ağustos a 864 — 8 701
e «aS Eylül 7 644
3 231
94 ®
t 061
671
5 253
4 022 — 5 37 *
•S. Ekim 10 723 747 236 * 496 10 811 1 824
Kasım — 5 008
ccd Aralık
6 394
_ 68 —
38
—
437
—
Toplam 103 278 14 tos 6 754 58 006 2X 97X 63 641
=3
Ocak _ _ _ _ _
Şubat 1 807 — —
— — 26 —
>n
Mart _
_ _
_ _ —
_
—
—
Nisan
Toplam 7 205 — — — 26 —
Cem'u 770 719 300 g6ı 80 771 sgo 014 140 415 510 337
122 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

Bu husus, ücretlerinin “nafaka” nam altında ödenmesinden ve bu nafakaların normal

gündeliklere nazaran daima düşük olmasından da belli olmaktadır.
Gerçekten, kaydın başında çıkarıldıkları yerde taşların kabasını almak (hamını
tıraş etmek) ile meşgul oldukları açıkça belirtilmiş olan senglıraş acemi-oğlanlartna gün­
delik verilen 3 veya 4 akçelik “nafakalar, bu eserin ücretler bahsinde tafsilâtlı bir
şekilde görüleceği üzere, 10-12 akçe yevmiye alan serbest taşçı ustalarının ancak işe
yeni başhyan çıraklarına mahsus çok düşük bir ücret sayılabilir.
Netice itibariyle diyebiliriz ki, tetkik mevzulunuz 121 numaralı kaydın daha evvel
inşaat yerinde (şantiyede) çalışan acemi-oğlanlanna âit bir örnek olarak tetkik etmiş
olduğumuz 10 numaralı kayıttan şekil itibariyle pek büyük bir farkı yoktur. Burada da
aynı şekilde “neferâ” sütununda çok defa efradının adedi malûm olmıyan bir acemi-oğlan
gurubunun muayyen bir müddet zarfinda oem'an kaç iş-günü temin etmiş olduğu gösteril­
miş; bazan ise, sadece ekiplerin kaçar kişiden teşekkül ettiği kaydedilmiştir. Bu takdirde
ekibi teşkil eden ferdlerin cenfan kaç iş-günü çalışmış olduklarım ayrıca bizim hesab
etmemiz lâzım gelmiştir58.
İstanbul civarındaki taş ocaklarında çalışan acemi-oğlanlarının temin ettikleri
iş-gününün yekûnunu hesaplamağa yarayan kayıtlar, esas ve tertip tarzı itibariyle
aralarında büyük benzeyişler bulunmakla beraber, şantiyede çalışan acemi-oğlanlanna
âit kayıtlardan (ve dolayısıyle bu kayıtlara göre ayrı ayn tanzim edilmiş olan 4 ve 5
numaralı cetvellerden) daha zengin bazı bilgileri ihtiva etmektedir:
a) Taş ocaklarında çalışan acemi-oğlanlanna mahsus kayıtlarda; kâtip, anbarcı,
mûtemedj saka, aşçı, imam ilâ h .. gibi mahdûd sayılı bazı İdarî hizmet kadroları dışında
kalan kalabalık işçi gurupları, sengtıraş, lağımger, kabalacı ve sırt-hammalı olarak ayrı ayn
gösterilmiştir. Halbuki binada çalışan acemi-oğlanlanna mahsus kayıtlarda, asıl işi yapan
bu kalabalık guruplar hizmet veya ihtisas sâhalan belirtilmiyerek bir arada zikr edil­
miştir ki bu hal bizim, acemi-oğlanlarının inşaat yerinde ne gibi işlerde çalıştirıldıklan
hakkında kat'î ve sağlam bir bilgiye sahip bulunamamamıza sebep olmaktadır.
b) Taş-ocaklarmda çalışan acemi-oğlanlanna ait idari kadrolar arasında bir
imam9la, oldukça kalabalık bir a/a’lar (tabbahîn) gurubunun bulunması da üzerinde
durulmaya değer farklardan biridir:
imamın acemi-oğlanian arasında namaz kıldırmak ve islâmiyetin esaslarını telkinle
meşgul olmak gibi mühim bir vazifesi olacağı aşikârdır. Nitekim, inşaat yerinde çalışan
müslüman ustalar için de, 5 akçe yevmiyeli bir imamla 4 akçe yevmiyeli bir müezzinin
mevcudiyeti, kendilerine ödenen maaşlara âit kayıtlarla sâbittir59
Taş-ocaklannda çalışan acemi-oğlanları arasında mevcudiyeti 121 numaralı kayıt­
ta tesbit edilmiş şekliyle 17 kişilik bir kadro•teşkil eden aşçılara gelince; bunlar kaydın taal­
luk ettiği ay içinde (29 gün zarfinda) devamlı olarak hergün muntazaman çalışarak
cenfan 493 iş-günü hizmet etmişler ve bu hizmetleri mukabili olarak da yevmiye birer
akçe üzerinden 493 akçe “nafaka55 almışlardır. Bu aşçıların işinin, bidayette taş-ocak-
lanna İstanbul’dan çorba taşımak olduğu 60 ilk kayıtlarda tasrih edilmiş olmasına rağ-

88 117 v e ı ı g n u m a r a lı k a y ıtla r d a , ay n ı 88 B k. “ i ” n u m a ralı M u h a s e b e İc m â li,

şe k ild e s ır a la n a n v e ço k m u h te m e l o la ra k ay n ı Ü c r e tle r F as U run " M c v â d b ” kısm ı (s. 29)
ş a h ıs la rd a n te re k k ü b e d e n h iz m e t g u ru p la rın ın •o " T a b b a h în - i G tlm â n -ı ‘A c e m iy â n berây -ı
d iğ e r a y la r iç in d e te m in e ttik le ri iş-g ü n lç ri sayısını k e şid e n -i ş o rb a , 'a n İs ta n b u l ilâ k â r h e n k l . " N o .
te s b ite y a r a y a c a k m a lû m a tı ih tiv a e d e n ö rn e k le rd ir. 121 (3 n u m a r a lı ta b a n n o tu ).
 İSÇİLERİN HUKUK! Y E SOSYAL DURUMU 123

men, bir müddet sonra bu tavzihin kayıtlardan kaldırılmış olması, bu müddet zarfinda
diğer acemi-oğlanlan gibi aşçıların da, Hazinedar köyü civarında kira ile tutulmuş
bir binada yerleştirilmiş olduklarına ait bir delil olarak kabul edilebilir.

Bahis mevzuu aşçıların hazırladıkları yemeklerin acemi-oğlanlanmn mensup olduğu

ocağın tahsisatıyla ve bedelsiz olarak mı temin edilerek işçilere dağıtıldığı, yoksa inşaat
tahsisatından ödenen “nafaka” bedelleri veya kendi 'ulûfeleri ile mi ödendiği
lâyıkıyle anlaşılamadığı gibi; acemi-oğlam teşkilâtına mensup bulunmayan diğer işçi
gurupları için de şantiyede bu şekilde bedelli veya bedâva bir yemek tevziatının mevcut bulunup
bulunmadığım tahkik etmek de maalesef mümkün olamamıştır. Gerçi tetkik ettiğimiz masraf
defterlerinde böyle bir işe tahsis veya sarfedilmiş bir para kaydı mevcut değilse de,
o sırada geniş ölçüde faaliyete geçirilmiş olması muhtemel bulunan bir imaretin tahsi­
satından böyle bir yemek tevziatının temin edilmiş olması da mümkündür.
numaralı icmal Cetvel?nde (ücretler no. 73, s. 30) İstanbul civarındaki taş-
ocaklannda acemi-oğlanlannı barındırmak maksadıyla tutulmuş olan mesken kiralan
(3 sene 8 aylık bir müddet için) 6 402 akçe olarak kaydedilmiş bulunmaktadır. Icmâl
Defterindeki bu hesabın teferruâtı Mufassal Muhasebe Defterlerinden çıkarılarak
aşağıya dercedilmiştir. Yalnız, İcmâVi hazırlayan kâtibin hesabmda, Hazinedar
köyündeki acemi-oğlanlanmn ikamet ettikleri meskenlerin kirasına, bizim tertip ettiği­
miz listede 6 ve 7 numaralarda kayıtlı olan ve Üsküdar taraflarında kömür yakmakla
meşgul bulunan acemi-oğlanlanna ait bulunan mesken kiralanyla Aydıncık3daki taş­
ocağı malzemesinin muhafazası için tutulmuş olan bir evin kirası da ilâve edilmiştir.

Mufassal Muhasebe Defterleri mevcut bulunmayan devre âit olmak üzere, İs­
tanbul civarındaki taş-ocaklannda çalışan acemi-oğlanlan hakkında fazla malûmat
yoktur. Bununla beraber, elimizdeki mahdud bir kaç vesika, bu devirde (H. 957-960 da)
bahis mevzuu taş-ocaklannın çok hareketli bir durumda olduğunu göstermeğe kâfidir :
Meselâ, 100 numaralı kayda göre; İstanbul civannda Lûtfi Paşa ve Mehmed
Paşa çiftliklerinde kâin mirî taş-ocaklannda 958 yılının Ra. ayının sekizinde, içlerinde
8 lağımcı, 45 fuçıcı, 4 aşçı ve bir hasta olmak üzere 371 ve bu ayın dokuzunda 57’si
anbarcı ve çavuş olmak üzere 453 acemi-oğlam çalışmıştır. Aym 22’sinde ise, 9’u
hasta olmak üzere mevcut 444’e düşmüştür.
105 numaralı kayıt bize acemi-oğlanlanmn taş çıkarma faaliyetlerinin Hazinedar
köyü ve civarına münhasır kalmamış bulunduğunu göstermektedir. 23 N. 957 tarihli
olan bu kayıdda Üsküdar’a tâbi Kadıköyü’nden temel-taşı çıkarttırılmak üzere 12 bö­
lükten derlenmiş 30 kadar acemi-oğlam ile 3 bölük-başının çalışmakta olduğu
görülmektedir. 99/a. numaralı kayıt da 11 B. 957 tarihlidir ve İstanbul civarında
İstavroz köyünde çalışan acemi-oğlanlanna âit bulunmaktadır. Bu kayda âit olması
lâzım gelen sonundaki bir-kaç satırda ise, büyük taşlan taşımağa mahsus bir (araba-i
seng-i kebîr) için verilen demirden bahsedilmektedir.
99 numaralı kayıt, taş-ocaklannda çalıştırılmak üzere Türk üzerinde bulunan
acemi-oğlanlanmn birer ikişer nasıl toplandığım göstermektedir. Bu kayda göre,
birisi tumacı-başı diğeri zağarcı-başı carafindan toplanmış olup biri müezzinin yanında,
diğeri Mehmed Paşa çiftliğinde çalışmakta olan iki acemi-oğlam, 2’şer akçe nafaka
tahsisi ile hizmete alınmış bulunmaktadırlar. 62 numaralı defterde mevcut olan aşağıdaki
124. İç ç i LEHİN HUKUK! VE SOSYAL DURUMU

kayıt da, İstanbul civarındaki taş-ocaklanndan İstanbul’a taş naklinde kullanılmak

için çifti 1000 akçeye olmak üzere 4 çift mandanın satın alındığım belirtmektedir:
“Berây-ı gâvmiş Berây-ı keşîden-i seng-i mirî, can kârhenk ilâ binâ-i camidi
şerif, 4 çift, 4000”
108/a numaralı kayıtta da, 957 senesi içinde, miri katırlar3a hizmet eden ve ham-
mallık yapan acemi-oğlanlarmdan bazılarının isimleri verilmektedir. Diğer bâzı kayıt­
larda bahis mevzuu edilmiş olan ot, yulaf, arpa, dingil, mıh, n a l., ilâh mubayaa
masraflarının da mirî katır ve arabalarla yapılan taş nakliyatı ile ilgili olması lâzım gelir.

İstanbul civarındaki taş-ocaklarmda çalışan acemi-oğlanlannın 1553-1558 yıllan

arasında temin ettikleri, iş-günleri miktarlarım' ve çalıştıkları sâhalan gösteren 5 numa­
ralı cetveVc gelince: Bu cetvel, 121, 118, 119 ve benzeri kayıtların iş-günleri adedini
bildiren rakamlarının yukarıda tetkik ettiğimiz şekillerde, bir araya getirilmesi suretiyle
tertip edilmiş bulunmaktadır. Bu cetvelin hususiyeti, şantiyede çalışan acemi-oğlan-
larına mahsus olan 4 numaralı cetvel gibi, bir tek seneye âit olmayıp, elimizde Mufassal
Muhasebe Defterleri bulunan bütün inşaat müddetine şâmil bulunuşudur. İstanbul
civarındaki taş-ocaklannda çalışan acemi-oğlanlanna âit kayıtların, ekseriya bir ve
hattâ bazan iki ve daha ziyade aylık hesaplan ihtiva etmesi, bütün bu rakamların ufak
kıUada bir cetvel halinde toplanmasını mümkün kılmıştır.
Şantiyede ve taş-ocaklannda çalışan acemi-oğlanlannın ayrı ayrı ve mukayeseli
olarak aylık iş-günleri yekûnlarım gösteren 6 numaralı cetvele ve bu cetvelin rakamlarına
göre hazırlanmış olan 5 numaralı grafiğe gelince; kayıtlarımızda haftalık veya ekseriya
yapıldığı gibi kameri aylara göre verilmiş olan rakamlar, şemsî aylann hududlannı
aşmakta olduğundan grafiğin dayandığı rakamlar (bazı kısımlarında) bizce malûm olan
hafta veya ay yekûnlarından hesaplanmış olan günlük ortalamalarla teşkil edilmiş itibarî
aylara âittir.

G ) İ st a n b u l ’d a n U z a k l a r d a k i t a ş -o c a k l a r jn d a ç a l iş a n a c e m î-o ğ l a n l a r i.

Elimizde mevcut Mufassal Muhasebe Defterlerinde, şantiyede ve İstanbul civarın­

daki taş-ocaklannda çalışan acemi-oğlanlan için yapıldığı şekilde, Aydıncık ve Mıhaliç
gibi uzaklardaki ocaklardan taş çıkarmak için çalıştırılmış olan acemi-oğlanlartnm muh­
telif gurupları ve bu guruplardan her birinin muayyen müddetler içinde kaç gün çalışmış oldukları
ayrıca kaydedilmemiştir. Bu hususta muhtelif ocaklardan teinin edilen muhtelif taş çeşit­
lerinin belirli partilerinin maliyet hesapları içinde serbest taşçı ustalarının gündelik
ücretleri ile türlü mubayaa bedelleri ayrı ayrı verildiği halde, acemi-oğlanlanna
nafaka nâmı altmda ödenen ücretler miktarının toptan kaydedilmesiyle yetinihniştir.
Bu halin sebebi, kanaatimizce elimizde bulunan Mufassal Muhasebe Defterlerinin
tanzime başlandıklan hicrî 961 yılı başmdan (1553 sonlar’ından) itibaren, bahis mev­
zuu taş-ocaklaruıdakifaaliyetin çokyavaşlamış olması ve bu sebeple kalabalık ve teşkilâtlı bölükler
halimde acemi-oğlanı çalıştırmağa artık lüzum kalmamış bulunmasıdır.
İstanbul’da inşaatı idare edenlerin, çok tedbirli davranarak, ateş-taşı gibi bilhassa
temel inşaatında kullanılan taşlarla muayyen tiplere göre daha evvel işlenerek ei-altinda
bulundurulması lâzım gelen mermerleri temin eden-bahis mevzuu ocaklarda (zamanın­
 İSÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 125

da büyük bir faaliyet sarfiyle) lüzumlu miktar ve vasıflardaki taşı ihraç ve nakil ettirip
inşaat yerinde gerekli stoklan yapmış olduğu tahmin edilebilir. Nitekim, bahis mevzuu
taş-ocaklannda acemi-oğlanlanmn geniş ölçüde çalıştırılmış olduğuna delâlet eden
vesikalar, daha ziyade inşaatın 961 yılından evvelki devrine ait kaynağımızı teşkil eden
Emir ve Fermanlar tlMecmua”sı’ndan çıkarılmış dağınık ve zarûrî olarak kifayetsiz bazı
kayıtlardır ki onlara dayanarak sistemli ve tam bir istatistik tablosu vücude getirmek
mümkün olamamışdır.
Bu sebeple, nisbeten ehemmiyetlerini kaybettikleri bir devre ait bulunmalarından
veya eminleri tarafından muhasebeleri ayrıca tutulmuş olması yüzünden Mufassal
Muhasebe Defterlerinde tafsilâtlı bir şekilde kaydedilmemiş bulunan İstanbul’dan
uzak taş-ocaklanndaki acemi-oğlanı faaliyeti ve temin ettikleri iş-güainün bu sahadaki iştirak
nisbeti ve miktarı hakkında bir fikir verebilmek için dolambaçlı bir yoldan hareket etmek
lâzım gelmiştir:
Şöyle ki, eserimizin yukarda (s. 15-30) aynen verilmiş olan numaralı Muha­
sebe îcmâli Cetvelinden (ücretler kısmı, n. 70) öğrendiğimize göre, 961-966 yıllan
arasında: a) Aydıncık’dan 2 219; b) Mihaliç’ten 561 ve c) Evnecik’den 1 003 kıt'a taş
kestirmek için, cemcan 167 150 akçe sarfedilmiştir61. Fakat babis konusu îcmâl Cetveli
bu masrafın içinden acemi-oğlanlanna ödenmiş olan nafaka miktannı ve diğer masraf-
lan ayn ayrı göstermeğe lüzum görmemiştir.
Büyük bir ehemmiyet arzeden bu noktanın aydınlanması için, biz elde mevcut 164
Mufassal Muhasebe Defterinden bahis mevzuu taş-ocaklanyle ilgili bütün kayıtlan
çıkararak aşağıdaki listeyi meydana getirdik ve bu listeye dayanarak tertiplediğimiz
özet cetveli sayesinde bahis mevzuu taş-ocaklannda çalışan acemi-oğlanlarma961-966
yıllan, arasında ödenmiş olan nafaka miktarını bularak bu rakamdan acemi-oğlanla-
rı’nm bu müddet zarfidda bahis konusu taş-ocaklarına temin ettikleri iş-günü sayısını
hesaplamağa çalıştık.
B.AHİS MEVZUU TAŞ-OCAKLARIYLE İLGİLİ KAYITLAR:

1) Be-cihet-i harc-ı bürîden-i mermerhâ-i Aydıncık, be-mahifet-i Mevlânâ

Fethullah Efendi, kadı-i Aydıncık ve defter ve muhasebe-i Mustafa
bin Ilyas kâtib <An şehr-i M. s. 961 ilâ gaye-ı şehr-ı N. s. 961 78 102
a) B e-cih et-i llc re t-i se n g b râ şâ n , b e râ y -ı b ü rîd e n -i m e rm e rh â -i A y d ın c ık 4 8 602
b) B e-cih et-i n a ja k a - i g ılm â n -ı *acemiy&a 24.061
c) B e-cih et-i n a fa k a - î ’a ra bacıyân 2 160
d) B e -c ih e t-i m e v â c ib -i k â tib , 'a n g u rre -i M u h a r r e m ilâ 6 Ş ev v al se n e 961,
g ş e h r v e 5 y e v m e n , f î yevm 5 1 375
e) ÎL l-m ü b a y a 'â t X 9 04

2) Be-cihet-i harc-ı bürîden-i mermer-i Aydıncık, be-ma*rifet-i Mevlânâ

Fethullah, kadı-i Aydmcık El-vâkı* fî 24 R. s. 962 ilâ 6 şehr-ı N. s. 962 44 391
a) B e r-m û c e b -i m u h a se b e -i k a d ı v e d e fte r-i M e h m e d b in AH k â tib 2 6 228
1) Ü c r e t- i ü s tâ d â n x8 883
2 ) N a f a k a - i g ılm â n 7 760
3 ) E l- m ü b a y a 'â t 5 84

11 M u fa ssa l M u h a s e b e D e fte rle rin d e n çık ard ı-
ğ u n ız t e f e m ı â t k a l ı t l a r ı n d a ta ş la n n a d e d in in (kaç
k ı t 'a o ld u ğ u n u n ) y a z ılı b u lu n m a y ış ı d ik k a ti çek­
m e k te d ir. B u v a z iy e te g ö re, Îc m â l k â t i b i 'm n o n la n ,
b iz im b ilm e d iğ im iz b a şk a d e fte rle rd e n çık a rm ış
o lm a sı lâ z ım g e lir. D iğ e r ta r a f ta n b iz im ç ık a rd ığ ı­
m ız liste d e k i m a s r a fla rın u m u m î y e k û n u , îc m â l
k â tib i’n in k in d e n (171 8 29 - 167 150) = 4 6 7 4 ak çe
fa z la d ır. B u fa z la lığ ın cetv e lim iz d e 7 v e B n u m a ra ­
l a r d a k a y ıtlı b u lu n a n İz m it’e â it r a k a m la rd a n
ile r i gelm iş o lm a sı m ü m k ü n d ü r. H a k ik a te n , îc m â l
C e tv e lin d e İ z m it’ten g e tirile n ta ş la n n h e s a b ı a y rıc a
k a y d e d ilm e m iştir.
126 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

b) B e r-m û c e b -i m u b a se b c -i k a d ı v e d e fte r-i O s m a n k â ljb 18163

1) Ü c r e t- i G stâd ân 11 713
a) J fa fa k a - i g tlm â n 5 955
3) E l-m ü b a y a 'â t 4^5

3) Be-cihet-i harc-ı bürîden-i mermer-i Aydıncık, ber-mûceb-i ‘arz ve

defter-ı Mevlânâ Haşan bin Abdi, kadı-ı Aydıncık, ‘an yed-i Hüseyin
Subaşı (Df. 111, yp. 10/b) 5 556
4) Be-cıhet-i harc-ı bürîden-i merıneriıâ-i Mihaliç, be-maftifet-i Mevlânâ
Seyfullah, kadı-i Mihaliç ve defter-i muhasebe-i Mustafa bin tlyas
kâtib El-vâH‘ fî L. ilâ 7 şehr-ı Z. s. 961 26 055
a ) B e -c ih ct-i ü c re t-i s e n g tırâ şâ n , b e râ y -ı b ü rîd e n -i m e rm e rh â -ı M ih a liç *7 933
b ) B e -c ih et-i n a fa k a - i g ılm d n -ı ‘acem iyân 4 988
c) B e -c ih et-i n a fa k a - i ‘arabacıyân 480
d ) B e -c ih et-i m e v â c ib -i M u s ta fa k â tib fA n 6_L. il â 7 Z . s. 961 310
e) E l- m ü b a y a ‘â t (D f. 39, y p . 1 7 /a) 2344
5' Be-cihet-i harc-ı mermer-i Eski-îstanbulluk, be-ma'rifet-i Ali Subaşı
ve İbrahim dizdâr-ı Bozca-ada, ber-mûceb-i defter-i Mevlânâ Yusuf,
kadı-i Eynecik
Mermerhâ-i mütenevvi‘a, 416 kıt‘a (Df. 67, yp. 25 /a) 3 227
6) Be-cihet-i harc-ı bürîden-i mermer-i sürh-i alaca, be-ma'rifet-i Mevlânâ
kadı-i Ezine El-vâkı' fl 26 B. s. 964, 157 kıt‘a 8 306
a) B e - d h e t-i n a v lu n , 4 10 k a n ta r , f î 4 x 640
b) B e -c ih et-i h a r c - ı b ü rîd e n -i m e rm e r (D f. 127, y p , 14 /a) 6 666

7) Be-cihet-i nafaka-i gılman-ı ‘acemiyân, berây-ı bürîden-i mermer-i

îznikmid, be-ma'rifet-i kadı-i îzmkmid ve Evmür Çelebi,
fî seneteyn (Df. 74, yp. 9 /a) 4 284
8) Be-cihet-i harc-ı bürîden-i mermer der îznikmid, be-ma'rifet-i Eymür
Çelebi ve muhasebe-i kadı (Df. 74, sf. 9/a) 1 141
9) Nafaka-i gıimân-ı 'acemiyân der-hizmet-i mermerhâ-i
Aydıncık, ber-mûceb-i 'arz-ı kadı-i Aydıncık 222]
Nafaka-i İbrahim araba! 2251
762
ve Mahmud arabaî, 255 f
ve Hamza, 20 gün, fî 2 40
Ber-mûceb-i 'arz-ı kadı-i Aydıncık (Df. 71, yp. 15/a) Yekûn 171 824
Ö z e t C edvktJ

K a y ıtla rın S e n g tıra ş G tlm â n A ra b a m K â tib

s ir a n u m a ra s ı ü c re ti n afak ası n afak ası m evâdbi M u b a y a 'a C e m 'a n
A y d ın c ık (O 4 8 602 2 4 062 2 160 * 375 1 904 78 102
„ ( 2 /a ) 18 883 7 760 — — 584 2 6 228
„ (2 /b ) 11 713 5 955 — — 495 t 8 163
„ ( 3) ? ? ? ? ? 5 556
„ ( 9) — 222 550 — — 7 62 *
M ih a liç ( 4) *7 933 4 9 88 48 0 310 2 344 2 6 055
Îz m k m id ( 7) 4 =48 — — — 4 =48
„ (8 ) p p ? ? ? 1 141
E s k i İs ta n b u llu k (5 ) p p p p î 3 227
E y n e c ik ? ? ? p p 8 306**
(6 )
Y ekûn: 171 82 4 (akçe)

* B in a d a ç a lış a n a c e m ı-o ğ la n la r g u r u p u içerisin d ed irler.

* * B u ra k a m ın i 6 40 ak çesi n a v lu n ’d u r.
ı - g N u m a r a la r , k a y ıtla rın b iz im te r tip e ttiğ im iz listed ek i s ır a n u m a r a la n d ır .
 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 127

Bahis mevzuu ocaklardan taş çıkarmak için yapılan masraflarla ilgili (türlü) ka­
yıtların bir araya getirilmesiyle tertiplenen, yukarıdaki liste ve o listeye dayanılarak
çıkartılmış olan özet cetveli tetkik edilince görülmektedir ki, bu ocaklardan taş çıkart­
mak için yapılan masraflar arasında acemi-oğlanlanyla arabacılara ödenen “nafaka”
bedelleri, bir çoklarında taşçı ustalarına ödenen ücretlerle çeşitli mübayaa masraf­
larından ayrı olarak belirtilmiştir. Bu sebeple, 1, 2 ve 4 numaralı kayıtlarda bu miktarın
cem‘an 50 424 akçeyi bulduğu kolayca hesap edilebilmektedir. Bu tefrikin yapılmamış
olduğu, 3, 5 ve 8 numaralı kayıtlardaki umum masraf yekûnunu teşkil eden 18 230
akçenin de 1/3’üne yakın bir kısmının ve meselâ 6 000 akçesinin acemı-oğlanlanna
“nafaka” olarak ödendiği farz ve kabul edilebileceğine göre de bu hesaplardaki
umumî nafaka yekûnunu 56 424 olarak kabul etmek mümkündür.
Bu suretle elde edilmiş olan 56 424 akçelik nafaka yekûnunun tahminî olarak
kaç iş-gününü temsil ettiğini bulabilmek için, bu miktarın yansının yevmiye birer
akçe “nafaka’5h acemi-oğlanlarına, diğer yansının ise ikişer akçe nafakah olanlara
ödenmiş olduğunu kabul edecek olursak, (28 000-f-14 000=) 42 000 iş-günü bulunmak­
tadır. Bu rakamın diğer sahalarda çalışan acemi-oğlanlarına âit iş-günü rakamları
kadar sarih ve kateî olmayışı ve bilhassa diğerleri gibi hafta veya aylara tevznnin müm­
kün bulunmayışı dolayısıyla, 4 veya 5 numaralı bir cetvel haline sokulması, veya 6
numaralı cetvele ve 4 numaralı grafiğe ithal edilmesi mümkün olamamıştır.
Bahis mevzuu taş-ocaklannda taş çıkarmak için ihtiyar edilen masraflar arasın­
da kaydedilmiş olan mübayaalann nevi ve mahiyeti hakkında bir fikir vermeğe
yaradığı için hususî kıymet taşımakta olan, bâzı kayıtlar da şunlardır: 62 Mirî öküzler
için (be-cihet-iharc-ı gâvân-ı mirî) yulaf ve ot, arabalar için bezir-yağı, kömür ve bazı
kereste nevileri..
* **

Elimizde Mufassal Muhasebe Defterleri mevcut bulunmayan devre zarfında

(957-960) tetkik mevzuu tag-nraklanndaki faaliyetin daha kesif bulunduğu ve bu arada
bu ocaklarda çalıştırılmış olan acemi-oğlanlann adedinin de çok daha yüksek ol­
duğunu tahmin ettirecek delilleri, eserimizin bu devre âit kaynağı olan “Mecmua” dan
çıkarılmış kayıtlarda bulabilmekteyiz:
11 R. 957 tarihli bir kayıt (No. 10), Süleymaniye camı ve imareti inşaatında çalışan
acemi-oğlanlarmm o tarihte muhtelif bölgelerdeki iş-sahalarma dağılışı hakkında bir
fikir vermektedir. Bu kayda göre, bu maksatla elde bulunan 717 acemı-oğlanmdan
331*1, başta Kavak iskelesi ve Aydıncık olmak üzere, İstanbul’dan uzaklardaki taş-ocak­
lannda hnlnnmalrtaHır- İstanbul’da kyılan 486 mn ise, 97 si “mukarrebîn”, bevvâb ve
anbarcı, serbölük.. gibi İdarî kadroyu teşkil edenlerle horasana]ıkta çalışanlar, 120 si
istifci, hammal, lâğımcı, su-taşıyan ve kürekçi olarak kullanılmakta, geriye 269’u elde
mevcut kalmaktadır.
Kavak iskelesine âit 91 numaralı kaydın I. kısmının 1 numaralı bendinde, aynı
tarihlerde Kavak iskelesine gönderilen 10 acemi-oğlanınm isimleri ve günlük nafaka
bedelleri yazılıdır. Aym bölümlerin 2 ve 3 numaralı kısımlarında zaim Hızır Beğin•*

•* g n u m a r a l ı M u fa ssa l M u h a s e b e D e fte rin d e m e v c u t b u lu n a n b u k a y d ın b ilâ h ıre ip t a l ed ile re k m u h ta s a r

b i r şe k ild e 3 9 n u m a r a lı d e fte rd e k i h e s a b a (y u k a n d a k i liste m iz d e ı / b n u m a r a lı k ısm a) i t h a l e d ilm iş o ld u ğ u te sb İt
e d ilm iş tir.
128 t§ ÇİZERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

emrinde çalışan acemi-oğlanı mevcutlan 44 ve 59 olarak gösterilmiştir. Aynı kaydın

III. kamının 2 ve 5 numaralı bendlerinde, IV. kısmın 1 numaralı bendinde ve 86 numa­
ralı kayıtta da taş kesmek, lâğım kazmak ve hammallık gibi işlerde kullanılan muh­
telif adedde acemi-oğlanı mevcudu kayıtlıdır. 98, 99/a ve 105 numaralı kayıtlarda da
acemi-oğlanılan hakkında bilgi vardır.
960 tarihli Ahkâm Defterinden çıkarılmış olan 81 numaralı kayıt ise, acemi-oğlan-
lannın bahis mevzuu taş-ocaklannda nasıl bir teşkilât içinde çalıştırılmakta olduklarım
göstermeğe yarayacak bâzı bilgiler vermek bakımından ilgi çeker görülmüştür:
Aydıncık kadısına yazılmış olan bu hükümden, Aydıncık yakınlarındaki Temaşalık
mevkiinde taş kesmeğe gelen acemi-oğlanlarmın subaşılan ve mimarlarının o civar
halkından bazılarının cürüm ve cinayet resimleri’râ kendileri almak istedikleri ve bu vesile
ile reayaya zulüm ettikleri öğrenilmektedir. Çalıştıkları yeri kendi "juridiction” sahası
addiyle maiyetinde çalışanlar üzerinde olduğu gibi'o bölgenin sakinleri üzerinde de
hâkimiyet iddia eden derebeği zihniyetli bu mimar ve subaşılann epeyce kalabalık
acemi-oğlanı guruplarının başı olması lâzım gelir.
Taş ocaklarında çalışan acemi-oğlanlan hakkında eserimizin “taş ocaklarının yer­
leri ve taş çıkarma işinin teşkilâtlanması” (Bak. s. 351) faslında da malûmat vardır.

D) T a ş, tuğla ve k ereste, il a h ., nakli g îb î İş l e r İ ç İn g e m İl e r d e ç a l iş a n

ACEM İOĞLANLARI.

Acemi-oğlanlarmın elimizde Mufassal Muhasebe Defterleri mevcut bulunan

devre içinde, bu gibi işlerde temin ettiği iş-günü sayısı hakkında, I numaralı icmal Cetveli’-
nin ücretler faslında 62 numarada “be-cihet-i nafaka-i Gılmân-ı ‘Acemiyân-ı keşti,
berây-ı ‘âverden. . başlığı altında verilen malûmata dayanarak, aşağıdaki cetvel
tanzim edilmiştir:
Sefine ödenen nafaka
adedi yekûnu
1) Aydıncık, Mihaüç ve gayri iskelelerden çeşitli
mermerlerin nakli 115 24 391
2) Ahyolu ve Vize ve înada ve diğer iskelelerden
kereste, kurşun ve demir nakli 58 17 213
3) İzmit ve Kavak iskelelerinden mermer, odun, tahta
alçı ve ateş-taşı nakli 191 25 125
4) İstanbul civarındaki Hasköy’den tuğla ve kiremit
nakli 283 721
5) Kum nakli 938 24 010
1 485 97 948 (akçe)

Bu cetvele göre, 961-966 yılları arasında cem'an 1 485 gemilik kum, kereste, tuğla,
demir, kurşun vesairenin nakli için gemilerde çalışmış olan acemi-oğlanlanna cem'an
97 948 akçe nafaka ödenmiştir. Bu kadar akçelik nafakanın yevmiye birer akçe üzerinden
97 948 iş-günü için ödenmiş olması kabul edilebilir.
GRAFİK NO ı 5
IS53-I5S9 YILLARI ARASINDA SÜLEYMANİYE CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINDA
ÇALIŞMIŞ OLAN MUHTELİF AMELE GURUPLARININ TEMİN ETTİKLER] İŞ -
GÜNLERİNİN AYLIK TAHAVVÜLLERİNİ GÖSTERİR GRAFİK.
 İSÇİLERİN HUKUKİ YE SOSYAL DURUMU 129

II) Kul-oğullari ve mu ‘temedler.

Yeniçeri veya Kapu-kulu Süvarileri ocakları mensuplarının yerişmiş oğullarından

bir Vısmınrn Kul-oğlu nâmı altında acemi-ocağı kütüğüne kaydedilerek, devşirmelikten
gelen acemi-oğlanlan gibi, acemilik devrelerini bölüklerde. Galata ve İbrahim Paşa
saraylannda, Gelibolu’daki gemi hizmetinde veya babalarının Orta’larında geçirmeleri
âdetti®3.
Süleymaniye cami ve imaretine âit muhasebe defterlerinde bahis mevzuu kul-
oğullanndan 47 kişilik bir gurubun hicri 961 yılı başından 964 senesi Ramazanı
yirmisine kadar (3 sene 8 ay ve 20 günlük bir müddet zarfında) günde iki akçelik
nafaka ile bina.hizmetinde cem'an 35 038 gün çalışmış oldukları tesbit edilmiştir64.
Kul-oğullannın Süleymaniye inşaatında nasıl bir teşkilât içinde, ne gibi işlerde
çalıştırılmış olduklarım ve hakikî durumlarım anlamak için Mufassal Muhasebe Def­
terlerinden onlara âit bir kaydı tetkik etmek faydalı olacaktır:
7/a n u m a r a lı kayıtta, kendilerinin ve babalarının isimleriyle babalarının mensup
oldukları bölüklerin adlan yazdı 46 kul-oğlunun iki sene zarfında işe geldikleri günlerin
sayısı ve hizmetleri mukabili aldıkları nafaka miktarı bir liste halinde bir araya toplan­
mıştır. Bu listede isimleri yazılı 46 kul-oğlundan 15’inin babasının Kapu-kulu Süvarisi,
20* sinin Silâhdar, 2* .sinin Gureba-i Yesâr, 1* inin Gureba-i Yemin bölüklerinden, biri­
nin de kemançed olduğu tasrih edilmiştir. Diğerlerinin babasının ismi yazıh değildir.
listedeki çalışdan. iş-günü saydannm 34 ile 622 arasında çok değişmekte olması,
bize, kul-oğullanndan bir kısmının işe geç iltihak ettiklerini veya nafaka hesaplarının
kaydedildiği defter tarihinden çok zaman evvel işten ayrılmış olduklarım gösterdiği
gibi, devamsızlıkların veya fasdalı ve kısa süreli devamların da mevcut bulunduğunu
meydana koymaktadır.
Bu kayıtta dikkati çeken diğer bir husus da,kul-oğullannın bina işlerinde mûtemed’lık
hizmetim ifa etmekte butunmuş olmalarının kaydın mukaddimesinde tasrih edilmiş
olmasıdır. Bahis mevzuu mutemetliğin ameleye ve malzemeye nezaret veya kâtiplik
gibi hususlar olması lâzım gelir.
Burada bahis mevzuu edilen şekliyle kul-oğullannın mûtemetliği ile 7 numaralı
kayıtta isim ve hüviyetleri ile memleketleri, yevmiyeleri ve çalıştıklan gün adedi, bazan
iltihak ve aynlış tarihleri ve çalıştikian yerler ayn ayn gösterilmiş olan Kapu-kulu
Sipahi Bölüklerine mensup hakikî mûtemedleri birbirinden ayırmak lâzımdır. Gerçekten,
7 numaralı kayıtta .isimleri yazılı hakikî mûtemedler, 10, 12, 14, 17 ve hattâ 21 akçe
yevmiye aldıkları halde, kul-oğullarma yalnız 2 akçe nafaka ödenmektedir. Listede
isimleri yazdı olup bu sonuncu guruba mensûb bulunan 133 mûtemetden 49 unun
Sağ> 20s sinin Sol Ulûfeciler, 14* ünün Sağ ve 13s ünün' Sol Gureha bölüklerine, 21’inin
Silâhdarlar ve 16* sının Sipahi-oğlanlan cemaatlerine mensup oldukları görülmektedir.
Bina emîninin hizmetinde kalabalık bir idareci kadrosu teşkil eden bu mûtemedlerin
memleketin muhtelif bölgelerinden malzeme ve işçi tedarik ve şevki işleriyle meşgul
oldukları görülmektedir. Bu işler, zikri geçen Kapu-kulu Süvari Bölüklerine mensup
askerlere Ötedenberi seferlerde veya sulh zamanlan Dîvan kâtipliği, ‘avânz, nüzul, ciz-*8

1
83 . H . U z u n ç a r p h , zik re d ile n eser, s. 4 0 0 . m ı, N o . 6 3 . B u h e s a b ın te fe rru a tı 7 4 , 107 v c 124
88 “ 1” n u m a r a lı Jtcm âl D e fte ri, ü c re tle r t ı s - n u m a r a lı M u fa ssa l M u h a s e b e D e fte rle rin d e b u lu n ­
m a k ta d ır.
130 İŞÇİLERİN HCJKUKI V I SOSYAL DURUMU

ye ve koyun-vergüerimn cıbayetij yeniçerilere çuha ve gömleklik bez ve astar tedariki ve

umumiyetle Devlete ait işletmelerde emanet işleri gibi çeşitli malî ve İdarî vazifeler yaptı­
rıldığına ve bu yüzden tahsil veya sarf ettikleri meblâğlarla mütenasıb olarak gulâmiye
nâmı altında mühim paralar kazandıklarına dair bildiklerimize85 uymaktadır.

8 numaralı kayıtta bina hizmetinde çalışan bahis mevzuu mutemetlerden bir kıs­
manın sefere, memur edildikleri de bildirilmektedir. Bu mevzuda dikkate şâyan olan
ve çözülmesi gereken bir mesele teşkil eden bir cihet var ise, o da Kapu-kulu Sipahi
Bölüklerine mensup mûtemedlere âit bulunan kayıtların yalnız Emir ve Fermanlar
“mecmua” sında mevcut bulunması ve Mufassal Muhasebe Defterlerinin âit bulunduğu
devirlerle ilgili hesaplar arasında onlar hakkında hiç bir kayda tesadüf edilmeyişidir.
Bu ikinci devrede mûtemedlik işlerinde yalnız kul-oğullarmm kullanılmış olmasını
kabul etmek biraz zordur. Çünkü, hakikî mûtemedlerin imtiyaz ve ihtisaslarına giren
çeşitli ve mühim işlerin bu devirde de bütün ehemmiyetlerini muhafaza ettiği ve bu
işlerde kendilerinin hizmetlerinden vazgeçilemeyeceği, âşikârdır.
Bu vaziyet karşısında, 7 numaralı kayıtta bu sınıf mûtemedlere ödenmiş olan
yevmiyelerin, vaktiyle de inşaata ait paradan verilmediğine hükmetmek icab etmektedir.
Nitekim, inşaatta çalışan hassa mimarlarla bina emim3nin ve diğer kassa üstâdlann
da maaşlarını saraydaki sanatkârlar veya “müteferrika”lar kadrosundan almaları
dolayısiyle, inşaat hesaplarından ücret alanlar kısmında isimlerine rastlanmamaktadır.
208 numaralı kayıtta türbenin şebekesini yapmak için 39 gün çalışmış olan 15
mirî usta3ya verilen yevmiye 2 akçelik nafaka, onların büfelerinden hariçtir. 261 numa­
ralı kayıtta da mirî üstâdiardan ser-neccar’m imâl ettiği büyük cami kapusı için her
hangi bir ücret kayd edilmemiştir.

III) Y a y a , m ü s e l l e m v e y ö r ü k g îb î a s k e r î b îr t e ş k il â t a b a ğ u b a z i a s k e r î z ü m ­
R E L E R İ N “ N E V B E T L f ’L E R İN D E N M Ü T E Ş E K K İL H İ Z M E T K I T cA T A R I :

Osmanh İmparatorluğunda kal'a, yol ve köprü.. gibi harp ve âmme hizmetleriyle

ilgili inşaatta usta veya amele olarak kullanılabilecek iş-gücü kaynaklarından birisi de
yaya, müsellem ve yörük gibi askerî bir teşkilâta mensup zümrelerdi. Gerçekten,
bidayette tamamiyle askerî bir kuvvet olarak harplere iştirâk eden bu zümreler, za­
manla ehemmiyetlerini ve harp kabiliyetlerini kaybettikleri için kal’a, yol, köprü tamir
ve inşası, barut için güherçile ve toplara gülle hazırlamak gibi işlerde çalıştırılmağa
başlamışlardı65.
Bu gibi hizmetlilerin yukarıda 28 numaralı notun bulunduğu yerde görüldüğü
üzere, cami ve imaret inşaatında da çalıştırıldıkları oluyordu. Bu vaziyet karşı­
sında Süleymaniye cami ve imareti inşaatında çalıştırılıp çalıştırılmadıkları ve çalış­
tırıldı iseler teinin ettikleri jş-günlerinin sayısı ve yaptıkları işin cinsi tetkike muhtaç
bir konu olarak ortada durmaktadır.

M î . H . U z tm fa r ş ılı, zik re d ile n eser, s. 158. A y n ı ta rih le rd e Aydın müsellemlen v e yayaları b e ğ

M B o lu S a n c a k B eğ in e g ö n d e rile n 4 N . 973
ta r ih li b i r h ü k ü m d e b u s a n c a ğ a b a ğ lı müsellem'le rin
b i r ıtevbetlü’siinü teşk il e d e n 8 4 9 k işin in b ü y ü k
Ç e k m e c e k ö p r ü s ü h iz m e tin e ta y in o lu n d u ğ u b il­
d irilm e k te v e lâ z ım g e le n le rin “ ç e rib a ş d a n v e
mukaddem’lc ıi v e a ltış a r a y lık z â d - ü z e v â d ’l a n ile
b î k u s u r i h r â c ” ed ilip g ö n d erilm esi isten ilm ek ted ir.
le r in e g ö n d e rile n 'd iğ e r b i r h ü k ü m is e ; b u s a n ­
c a ğ ın b i r nenbellü m ü se lle m i B ilecik m â d e n in e
v e y a y a la r ı k ö p rü h iz m e tin e e m red ilm iş ik e n b u
s o n u n c u la rd a n 150 n e fe rin in ifra z ed ile re k g ü h e rç i­
l e işlem eğ e g ö n d e rilm e si is te n ilm e k te d ir. B aşvekâ­
le t A rşiv i, Mühimme Defleri JVa. 5 , ts jz ve 1275
numaralı hükümler.
130 İŞÇİLERİN HUKUKİ VB SOSYAL DURUMU

ye ve koyıın-vergilerimn cibayeti, yeniçerilere çuha ve gömleklik bez ve astar tedariki ve

umumiyetle Devlete âit işletmelerde emanet işleri gibi çeşitli malî ve İdarî vazifeler yaptı­
rıldığına ve bu yüzden tahsil veya sarf ettikleri meblâğlarla mütenasib olarak gulâmiye
nâmı altında mühim paralar kazandıklarına dair bildiklerimize66 uymaktadır.
8 numaralı kayıtta bina hizmetinde çalışan bahis mevzuu möfemei’lerden bir kıs­
mının sefere memur edildikleri de bildirilmektedir. Bu mevzuda dikkate şâyan olan
ve çözülmesi gereken bir mesele teşkil eden bir cihet var ise, o da Kapu-kulu Sipahi
Bölüklerine mensup mûtemedlere âit bulunan kayıtların yalnız F.mir ve Fermanlar
“mecmua” smda mevcut bulunması ve Mufassal Muhasebe Defterlerinin âit bulunduğu
devirlerle ilgili hesaplar arasında onlar hakkında hiç bir kayda tesadüf edilmeyişidir.
B u ik in c i d e v r e d e m û te m e d lik iş le r in d e y a ln ız k u l- o ğ u lla n m n k u lla n ılm ış o lm a s ın ı
k a b u l e tm e k b ir a z z o r d u r . Ç ü n k ü , h a k ik î m û te m e d le r in im tiy a z v e ih tis a s la r ın a g ire n
Ç e ş id i v e m ü h i m i ş le r in b u d e v i r d e d e b ü t ü n e h e m m i y e d e r i n i m u h a f a z a e t t i ğ i v e b u
iş le r d e k e n d ile r in in h iz m e tle r in d e n v a z g e ç ile m e y e c e ğ i, â ş ik â r d ır .

Bu vaziyet karşısında, 7 numaralı kayıtta bu sınıf mûtemedlere ödenmiş olan

yevmiyelerin, vaktiyle de inşaata ait paradan verilmediğine hükmetmek icab etmektedir.
Nitekim, inşaatta çalışan kassa mimarlarla bina emin?nin ve diğer hassa üstâdlann
da maaşlarını saraydaki sanatkârlar veya “müteferrikalar kadrosundan almaları
dolayısiyle, inşaat hesaplarından ücret alanlar kısmında isimlerine rastlanmamaktadır.
208 numaralı kayıtta türbenin şebekesini yapmak için 39 gün çalışmış olan 15
miri tısta'ys. verilen yevmiye 2 akçelik nafaka, onların Sılûfelerindea hariçtir. 261 numa­
ralı kayıtta da mirî üstâdlardan ser-neccar’ın imâl ettiği büyük cami kapusı için her
hangi bir ücret kayd edilmemiştir.I)
III) Y a y a , m üsellem v e y ö r ü k g ib i a sk er î b ir teş k ilâ ta b a ğ li b a z i a sk er î züm ­
r e l e r in ‘ cNEVBETLİ” LERİNDEN MÜTEŞEKKİL HİZMET K3 TeALARI:
Osmanlı İmparatorluğunda kal'a, yol ve köprü.. gibi harp ve âmme hizmetieriyle
ilgili inşaatla usta veya amele olarak kullanılabilecek iş-gücü kaynaklarından birisi de
yaya, müsellem ve yörük gibi askerî bir teşkilâta mensup zümrelerdi. Gerçekten,
bidayette tamamiyle askerî bir kuvvet olarak.harplere iştirâk eden bu zümreler, za­
manla ehemmiyetlerini ve haıp kabiliyetierini kaybettikleri için kal’a, yol, köprü tamir
ve inşası, barut için güherçile ve toplara gülle hazırlamak gibi işlerde çalıştırılmağa
başlamışlardıB6.
B u g i b i h i z m e t l i l e r i n y u k a r ı d a 28 n u m a r a l ı n o t u n b u l u n d u ğ u y e r d e g ö r ü l d ü ğ ü
ü z e re , cam i ve im a re t in ş a a tın d a da ç a lış tırıld ık la rı o lu y o rd u . Bu v a z iy e t k a rş ı­
s ın d a S ü le y m a n iy e c a m i v e im a r e ti in ş a a tın d a ç a lış tırılıp ç a lı ş t ı n l m a d ı k l a n v e ç a lış ­
tı r ı l d ı is e le r te m in e ttik le r i iş - g ü n le r in in s a y ıs ı v e Y a p tık la r ı iş in c in s i te tk ik e m u h ta ç
b ir k o n u o la ra k o rta d a d u rm a k ta d ır.

*' I . H . U zunçarştlt, zikredilen eser, s. 158.
*' Bolu Sancak Beğine gönderilen 4 N. 973
tarihli bir hükümdeBu sancağabağlı müsellem''lerin
bir nrcielûl’sünü teşkil eden 849 kişinin büyük
Çekmece köprüsü hizmetine tayin olunduğu bil­
dirilmekte ve lâzım gelenlerin “çerihaşılan ve
mtıkaddem’le ıi ve altışar aylık zâd-ü zevâd’lan ile
bî kusurihrâc” edilip gönderilmesi istenilmektedir.
Aynı tarihlerde A ydın m üsellemlen ve yayaları beğ
lerine gönderilen diğer bir hüküm ise; bu san­
cağın bir nevbetlü müsellemi Bilecik mâdenine
ve yayaları köprü hizmetine emredilmiş iken bu
sonunculardan 150 neferinin ifraz edilerek güherçi­
le işlemeğe gönderilmesi istenilmektedir. Başvekâ­
let Arşivi, M ûhimme D eflen N o. 5 , şarja oe 1375
numaralı hükümler.
 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 131

Elimizde mevcut kayıtlarda bu zümrelerin ismi, dolayısıyle de olsa, hiç geçmemek­

tedir. Her nekadar bu zümrelerin birer askeri kıt*a olarak ücretsiz çalışacağı ve çalıştıkları
müddet zarfında her türlü masraflarım, kendi ceblerinden ödeyecekleri için, elimizdeki muhasebe
defterlerine bir masrafkonusu olarak kaydedilmemiş olmaları mümkün ise de; padişahın
hayır maksadıyle ve parasını kendi hâzinesinden vererek yaptırdığı bu inşaatta (acemi-
oğlanlarma verilen “nafaka” şeklinde de olsa) her türlü emeğin ödenmesi bir prensip
olarak kabul edildiğinden, yaya veya müsellem bölüklerine de her hangi bir tarzda
bir yardım yapılması ve bu yardımların da bir masraf şeklinde defterlere aksetmiş
bulunması lâzım gelecekti. Bu vaziyet karşısında biz bu zümrelerin Süleymaniye cami
ve imareti inşaatında hiç çalıştırılmamış oldukları kanaatine varmış bulunuyoruz.
Sultan Ahmed Cami üne âit inşaat hesaplarının “ücretler ve nafakalar faslında
taş yontan yeniçerilerin nafakaları ile z'gymt&’klara verilen îVam’lann kayd edilmiş
olduğunu da burada hatırlatmak yerinde olur *.

T o p k a p ı S a ray ı M tizesi A rşivi D . 42 a. 24.

 C— E S İ R L E R

Süleymaniye cami ve imareti inşaatında çalışmış olan işçileri,- hukuki ve sosyal

durumları itibariyle birbirinden ayn kategoriler halinde tetkik ettiğimiz zaman, esn­
emeğine de mühim bir yer ayırmak lâzım gelmektedir.
Gerçekten,.îmımflrahgrfl/z&’tegörüleceğiveçhile,elimizde Mufassal Muhasebe Def­
terleri mevcut bulunan devre içinde inşaata sarfedilmiş olan ve yekûnu 2 678 506 iş­
günü tutan çalışmaların % 5,23’ü (yâni 140 415 iş-günü) esir emeğiyle temin edilmiştir®7,
Süleymaniye cami ve imareti inşaatında kölelerin kullanıldığım bazı kaynaklar
da işaret etmişlerdi. Meselâ Evliya Çelebi, camii sağlam bir zemin üzerinde inşa edebil­
mek maksadıyle senelerce devam eden temel kazma çalışmalarım izah ederken ayağı
bağlı (pay-beste) üç bin forsanın tam üç sene çalıştığını kendisine mahsus mübalâğalı
bir ifade ile kayd ve tasvir etmiştirBB.
Mimar Sinan da Tezkiretü’I-bimyân’dz, İstanbul’un Kıztaşı semtindeki büyük
dikili-taşm, camiin içindeki dört büyük granit sütundan biri olarak kullanılmak üzere,
muazzam kitlesiyle bulunduğu yerden kaldırılıp nakledilmesi için sarfedilen gayretleri
ve teknik ustalığı İzah ederken yüzlerce makaraya bağlı ipleri çeken “Üserây-ı Efrenç-
ten nice bin Süleyman! dev”in bir ağızdan “koma hay” diye bağnşlanm tasvir etmekte­
dir68. Sultan Ahmed cirminin inşâ masraflarına ait Muhasebe İcmâli’nde de, binada
çalıştırılan “forsa”lara verilen “nafaka*5bedelleri açık bir şekilde nakledilmiş bulunmak­
tadır70.
Bu suretle dikkatin-n* daha evvel çekilmiş olmasına rağmen, bahis konusu esir emeğinin
vüs'-at ve ehemmiyetini tahkik için, elimizdeki Mufassal Muhasebe Defterlerine müracaat
ettiğimiz zaman, onlarda esir emeğine taallûk eden kayıtlan sarih bir şekilde hemen
bulmak mümkün olmamışdır. Çünki, bahis mevzuu esirler defterlerimizde hiç bir
yerde sarih bir şekilde hole, kul veya forsa nâmı altında kaydedilmemiş bulunmakta­
dır. Onlann “forsa” olması lâzım geldiğine delâlet eden bazı noktalar, ancak dikkatli
ve devamlı bir araştırma ile meydana çıkartabilmektedir:
Gerçekten, ilk iki defterde (sahiplerinin adlan yazılı sefinelerde mermer getirmek
İşlerinde çalışan ırgatlara ücreti)71 mânasına gelen bir başlık altında ve daima gemi
reislerinin “gebrân”ı olarak zikredilmiş olan ırgadlann köle olduğu belirsizdi. Çünki,
•7 B u iş-günlerinİn, diğer züm relere a it i}* 98 Seyahatname, cild I , s. 149 b ak. y u k ard a a. 49
g ü n leri sayıstyle birlikte ve m ukayeseli b ir şekilde, *• Bak. aşağıda s. 345.
senelere ve ay lara göre dağılış şekli, 6 num aralı 19 T o p k ap ı S aray ı M üzesi Arşivi 8021 n u m a­
ctfo tld t ve b u cetveldeki rak am lara göre t a m i m ra lı defterin son fâali. .
edilm iş o la n 5 numaralı gra fikte gösterilmiştir. 71 “Ü cret-i ırgadân, b erây-ı bilrîden-1 m er­
m er, ‘a n sefln eh i-i m ezkûr İn” .
 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU 133

T a h rir Defterlerinde umumiyetle hınstiyan (kâfir) manasına kullanılan “gebr” 72

İfffllmpsinin “forsa” manasma kullanılabileceği hâtıra gelmediği gibi; gemilere girip
uzaklardaki taş-ocaklanndan mermer nakli işlerinde çalışmak veya gemilerle İskelelere
gelmiş olan mermerleri gemiden çıkarmak ve inşaat yerine taşımak.. gibi işlerde,
acemi-oğlanlanmn çalıştırıldığı şekilde, diğer hür Hıristiyan vgadlar da çalıştırılabilirdi.
Esasen köle-ırgadlann yevmiyeleri, çoğu hınstiyan olan, hür-ırgadlannkinden farklı
da değildi.
Bu vaziyet karşısında onlarla diğer hür-ırgadlar arasında hukukî statü bakımından
bir fark olabileceğini düşündürecek en büyük hususiyet, bu sonuncuların defterlerimizde
hür işçilerdenfarklı bir usul ile kaydedilmiş olması idi73.
Bu sebeble yaptığımız daha dikkatli bir tâkip onların forsalık hallerinden şüphe
etmenin câiz olmadığı hususunu meydana koymakta gecikmedi. Bilhassa üçüncü defterden
itibaren, ilk iki defterde mevcut olup gemilerle mermer nakl etmek manasına gelen
kaydın ortadan kalkarak, tetkik konumuz ırgadlann (isimleri zikredilen reislerin gemi­
lerinde) 7* ve bilhassa (mezkûr reislerin gemilerinin “gebrâm” arasında 75 kayıtlı ırgad-
ların ücreti) mânalarında teftir edilebilecek olan başlıkların ortaya çıkması, onların asıl
vazifelerinin gemilerde olduğunu, gemilere ve gemi sahiplerine bağlı bulunduklarım
tasrih ederek, bu kanaatimizi takviye etti.
Bu vaziyet karşısında gemi reislerinin de, gemilerindeki forsaların sahibi olarak,
onlar için daima diğer ırgadlar seviyesinde ödenmekte olan yevmiyeleri, kendi hesap­
larına tahsil etmekte olduklarını kabul etmek lâzım gelmekte idi73.
Hakikî hüviyetleri bu suretle meydana çıkmakta olan tetkik mevzuumuz “gebrâa”-
ırgadlann “forsa” olması lâzım geldiğine dair diğer bir karine de, onların yarımda bazı
günlerde vadiyan ûbalj (gardiyan) unvanını taşıyan muhafızların da defterlerimizde
kaydedilmiş bulunmasıdır. Gemilerde kürek çekmekte kullanılan esir ve mahkûmların
(forsaların) başında bulunması âdet olan bu nâmdaki muhafızların, inşaat işlerinde
çalıştırılan esir-ırgadlar arasında (her zaman ve kâfi miktarda mevcut bulundukları
isbat edilememekle beraber) aynı irimler altında sadece bâzı hallerde mevcut bulunması
bile hakikaten dikkati çekmekte idi.
75 L û g a tla rd a um um iyetle ateşe tap an , m e- yekûnı h alinde kaydedilm iş bulunm aktadırlar.
cûsî, k â f i r .. m â n a la n kaydedilm iş olan "g etir" v e Halbuki, yukarıda (birinci bölümde, kaynak­
o n u n c e m i' şekli o lan " g e b râ n ” kelim eleri, V ergi v e ların ta vsifi bahsinde) tafsilâtlı bir şekilde izah
N üfus T a h rirle ri’n e â it defterlerde v e M aliye kayıt­ ettiğimiz veçhile(s. 2), hür işçiler defterlere (köleve
la rın d a u m um iy etle g â v u r (kâfir) m anasına b ü tü n acemi-oğlanlanndan farklı olarak) isim leri ile (ba­
h ın stiy a n te b 'a iç in kullanılm aktadır. F akat, bizim balarının adı ve ekseriya memleketleri de zikre­
b u ra d a tetk ik ettiğim iz m asraf defterlerinde hırts- dilerek) yan yana ve devam ettikleri günler, bu
tiyân usta ve vgadlar pek fa k olduğu halde, bu a fa t isimler üzerinde (haftanın günlerini sırasıyle birer
anlar için hiç kullanılm am akladır. B una m ukabil, rakamla bildiren) hususi bîr işaret sistemiyle kay­
gem ilerden çıkarılıp in şaat işlerinde çalıştırılan dedilmekte idiler.
ırg a d la ta m ü n h asıran ve d evam lı olarak " g ebrân” 14 “Ucret-i ırgadân, 'an seflnehâ-i rüesây-ı
ism inin verilm esi, o n ların d iğ er hın stiy an ırg adlar- mezkûrîn”
d a n farklı b ir h u k u k i statü ye sahip hakiki farsalar
o lduklarım gösterm ektedir. 75 “Ü cret-ı ırg ad ân , 'sn gebrdn-ı sefinehâ-i
7* G em ilerle taş getirm ek veya gem ilerden rüesây-ı m ezkûrîn” .
taş çıkarıp in şa a t y erine n akletm ek işlerinde çalış­ 70 S adrazam Sem iz A li Fa^a’y a â it olup yakın­
tırılm ış o lan b ahis m evzuu köle-ırgad züm releri, d a neşretm eği düşündüğüm üz b ir "v e z ir büdcesi”
defterlerim izde, h e r defasında â it oldukları gem inin defterinde, vezirin gelir kay n ak lan arasında
reisinin ism i a la n d a sadece o n u n “ gebrân” ı ola­ kendisine Ait esirlerin b ıç k ta h k işlerinde çalıştırıl­
rak, sırasıyle h aftan ın m u h telif günlerinde k açar m asından elde edilen ücretler d c açık b ir şekilde
Tdşiî île g u ru p la r h a lin d e çalış a k la n , a lt alta bir sütun k ay ıtlıdır (Başvekâlet Arşivi, M âliyeden gelen def­
teşkil edecek ta rz d a belirtilerek, isim siz olarak nefer terler tasnifi, N o . 717).
134 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

Bu bakımdan, forsaların inşaat işlerinde çalıştırılma tarz ve teşkilâtım aydınlatma ba­

kımından da ehemmiyeti olan bu “vadiyan” ların (muhafızların) durumunu bir az
yakından tetkik etmek münasip olacaktır:
Evvelâ şurasını kaydetmek lâzım gelir ki, bahis mevzuu forsa muhafızları vadiyan
lara ancak 4, 7, 8 ve 9 numaralı defterdekiler gibi nâdir bazı kayıtlarda tesadüf edilmek­
tedir. Bu hali, forsaların her zaman bu gibi muhafızların nezareti altında çalıştırılmış
olmalarına rağmen, kâtib’in. onları tasrih etmeğe lüzum görmeden diğer forsalar arasında
kaydetmiş olmasıyle İzah etmek mümkündür. Vadİyanlara ödenen ücretlerle forsa-
ırgadlara ödenen ücretlerin aynı miktarlar üzerinden hesap edilmekte olması da bu
ihtimali kuvvetlendirmektedir.
Bununla beraber, vadiyanlann ayrıca kayıt ve hesap edilmiş oldukları yerlerde
haklarında verilmiş olan malûmatın da forsa guruplarının iş-güçlerini arttırmak
için onların nezaretciliklerinin her zaman zarurî görülmediğini isbat etmektedir.
Meselâ, 7 numaralı defterde kaydedilmiş olduğu şekliyle, Cafer Reisin gemisinden gelen
15 kişilik bir forsa-ırgad gurubu, o hafta içinde 6 gün muntazam olarak camiin mermer
sütunlarının tunç bileziklerinin dökümü işinde Tophane’de çalışarak ceman 90 iş-günü
temin ettikleri halde; defterde bu müddet zarfında onların başında bulunan muhafızlar
İçin ancak 2 iş-günü kaydedilmiştir. Böyle bir kayıt bize, 6 gün içinde bir muhafızın
ancak 2 gün veya iki muhafızın sadece bir gün nezaret vazifelerini yapmış olduklarım
göstermektedir. Bu vaziyet karşısında ortaya, vadiyanlann bulunmadığı diğer günlerdeforsa-
lora kimlerin nezaret ettiği ve nezaretsiz bir esir-işçiliğinin verimliliği ve emniyeti.. gibi meseleler
çıkmakta ve cevapsız kalmaktadır.
Bu müphemiyet hali, tek bir kayda inhisar etmeyip, diğer defterlerdeki kayıtlar­
da da mevcuttur. Meselâ, Rüsetm Paşanın forsaları arasından gelen ve adedleri 119
ile 127 arasında değişen bir ırgad gurubu, hafta içinde 6 gün devamlı olarak ça­
lışarak cem‘an 764 iş-ğünü temin etmiş oldukları halde, bu kalabalık gurubun başın­
da bulunması lâzım gelen vadiyanlar için ancak 7 iş-günü yazılmıştır. Bu 7 iş-gününü
kaç vadiyana ne şekilde tevzi etmek lâzımgeleceği de bilinmemektedir77.
Bu müşahedeler karşısında, vadiyan ismiyle anılan muhafızların gemilerden getir­
tilip inşaat işlerinde çalıştırılan forsalar üzerindeki nezaretcüik ve muhafızlık vazifeleri
” İn ş a a t yerin d e çalıştırılan forsa-ugadlar tem in eden Cafer R eisin gem isinin forsalarından
arasın d ak i sta til v e fonksiyonları lâyıkıyle belli b ir g u ru p için ödenm esi lâzım gelen 564 akçe v adi­
olm ay an v a d iy an lar h a k k ında elde edebildiğim iz y a n H a şa n tarafın d an alınm ıştır (R esİd H aşan
diğ er b a z ı dağınık bilgilerde şunlardır: vadiyan).
a ) A ra la rın d a oadiyaıt kaydı d a b u lu n a n Bahis konusu forsa-ırgad g u ru b u için d e onlara
forsa gu ru p ların ın ad ed i, v ad iy an lan n iş yerinde n ez a re t eden veya o n larla b erab er çalışmış olan
h a z ır b u lu n u p bulu n m ad ığ ı günlere göre değişme­ b îr “ vadiyan” kaydı olm adığı h ald e b u g u ru b a
n i ektedir. B u n u n la b erab er b u b al, vad iy an lan n â it ü cretlerin vad iy an H aşan ism inde b irisi tarafın­
b u şifad a k a y ıtlı gözükm edikleri günlerde, diğer d a n aliTim-ış olm ası k ayda şâyandır. Bu suretle,
forsalar ara sın d a kay ıtlı olarak işlerine devam defterde k ayıtlı olm am asına v e b u iş için kendisine
etm iş olabileceklerine a it b ir faraziyeyi d e teyid b ir ü c re t de ödenm em iş b u lu nm asına rağm en,
etm em ektedir. E ğ e r o n lar, defterde vadiyan olarak forsa-ırgadlarla alâkalı işlerle uzak tan v ey a y alan ­
kay ıtlı olm adıkları g ü nlerde iş yerinde m evcut b u ­ d a n m eşgul olacak b ir ” vadİyan”ın bulunm ası
lun salard ı, eski fo rsa-ırgadlar pastası ile çalışan­ h e r zam an m üm k ü n görülm ektedir.
la rın a d ed i artm ış olacaktı. V adiyan!ardan birisinin ism inin H aşan oldu­
b ) 4 n u m a ra lı defter (yp. 8/a) d e b u lu n a n ğu n u n öğrenilm iş bulunm ası d a , o n ların içinden
b ir k a y ıttan an ladığım ıza göre, o h afta içinde h iç olm azsa b ir kwmmm m üslüm an olabinüeccği
T o p h a n e d e m e rm e r sü tu n ların tu n ç bileziklerini gösterm ektedir.
dökm ek İşinde çalışan v e iki günde 188 iş-günü
 İSÇİLERİN HUKUK! V I SOSYAL DURUMU 135

şüpheye düşmektedir. Bu işlerin inşaat yerinde, ayn bir teşkilât içinde, bölük başılar veya
mûtemedler.. tarafından yapılmış olması ihtimali vardır. Bununla beraber, bazı nâdir
hallerde bazı defterlerde forsa-ırgadlann başında veya aralarmda “vadiyan” ismini
taşıyan kimselerin kaydedilmiş bulunması bile bu ıstılahın gemici dilinde muhafaza
ettiği mâna bakımından ehemmiyetlidir.
Bu suretle, kölelik hüviyetleri ve inşaat işlerinde nasıl bir teşkilât içinde çalıştırıl­
dıkları sarih bir şekilde açıklanmamış olmasına rağmen, defterlerimizde ayn bir usul ile
ve gemi reislerinin “gebrân”ı olarak kaydedilmiş olan ırgadlan hakikî forsalar olarak
kabul edebiliriz.
*
**

Bu vaziyet Vargısında bahis mevzuu forsa-rrgadlann temin ettikleri iş-günlerinin miktarı

ile sene ve mevsimlere göre dağılışım hesab ederek Süleymaniye cami ve imareti inşaatında
esir emeğinin yerini tayin etmek icab eder.
Defterlerimizdeki kayıtlar, daha evvel de açıkladığımız gibi, bu hususta sarih ve
kafî rakamlar rikr ve cetveller tertip etmemizi mümkün kılacak bir zenginlik ve
intizamdadır. Bu kayıtların vaziyetini ve verdikleri imkân!an anlatabilmek için, 6
numaralı defterdeki bir kaydı misâl olarak, aşağıya çıkarmış bulunuyoruz:

Irgadân ' a n g e l m â n - i SE F İN E H Â -İ r ü e s â - İ m e z k û r î n

H a f t a n ı n G ün 1e r i
Sefine sahiplerinin
isimleri 'oje . Pazar P.E. Sah Çar. Per. Cu. Yekûn
1 Rüstem Paşa 120 110 110 100 100 72 - 612
2 Kurd-oğlu 15 17 17 17 17 2 - 85
3 Mahmud Çavuş 5 5 5 4 5 “ - 24
4 Mehmed Reis 30 30 30 30 30 - - 150
5 Sinan Reis 21 21 20 20 24 3 - 109
6 Kara Kadı 7 7 7 7 7 - - 35
7 Şehid 9 9 9 9 8 - - 44
8 Şirmerd Reis - 10 10 10 10 -*• 40
9 Memi Reis - - 10 10 10 1 - 31
10 Cafer Reis 15 15 15 15 15 15 2 92
11 Balı Reis - - 30 29 33 - _ 92
12 Haşan Edime Reis - - 10 10 10 - - 30
13 Şaduman Reis - - 25 25 25 - - 75
Yekûn78 222 224 298 286 294 93 2 1419
Ayn ayn her defterde kayıtlı bulunan forsalar için bu şekilde haftalık cetveller
yapıldıktan sonra, bu cetvellerden faydalanılarak, senelik devam tablolarında (Bk. Cedvel
No. 12-15) forsa-ırgadlann günlük devamlarım ( diğer işçi zümrelerinin günlük mev­
cutlan yanında) göstermek mümkün olmaktadır:
t» « j » num aralı ctto el'm rak am ların a göre ta n - m a k ta v ey a ad edleri çok azalm aktadır. B u h al de
T im - K im i; nlsm 6 n um aralı cedvel ile 5 num aralı on ların asli vazifeleri g em ilerde kürek çekm ek olan
g r a fik 'te görü ld ü ğ ü üzere, h e r sene d o n anm am ı d t - h a k ik i fo rsa la r olduklarının b ir delili sayılabilir.
p ire a ç ü d ığ ıy a z a y la m d a Jbrsa-ırgodlar ortadan kaybol-
136 İŞÇİLERİN HUKUKİ VE SOSYAL DURUMU

Gerçekten, yukarıdaki (s. 135) cetvelde taban çizgisi altındaki yekûn rakamlan,
o tafta içinde ayrı ayrı her gün çalışmış olan forsaların mecmû adedini vermek­
tedir ve bu rakamları kolayca senelik devam tablolarının forsalar bölümlerine
nakletmek de mümkündür.
25, 54-74, 88-103 numaralı defterlerdeki kayıtlarda olduğu gibi, forsa-ırgadlann
devam adedi gün tasrih edilmeden yekûn halinde verildiği yerlerde ise, bu yekûn
tarafımızdan haftanın çalışılan günlerine müsavi olarak taksim ve tevzi edilmiştir.
Yuta rdaki cetvelin sağında, soldan sağa toplanan yekûn rakamları, sahiplerin­
den her birinin forsalarının o hafta içinde temin ettikleri iş-günü sayısının adedini
vermektedir. Bu yekûnların mecmuı, 1 numaralı büyük cetvel’de (s. 8) muhtelif zümreler
için haftalık, 6 numaralı cetvel’de aylık olarak ve diğer zümrelerle mukayeseli bir şekilde
verilen rakamları temin etmektedir78.
Forsa-ırgadlara ait (s. 135) haftalık devam cetvelinin tetkikinden çıkan diğer
mühim bir netice de, cuma gününün forsalar için de bir tatil günü sayılmasıdır. Cet­
velimizde, bu kaidenin bir istisnası olarak, 10 numarada kayıtlı olan Cafer Reisin
forsalarından yalnız ikisinin cuma günü de çalışmış olmasıdır.
Diğer kayıtlarda da pek nadir olarak bu gibi istisnâlar mevcut ise de, cuma gününü
diğer işçi zümreleri için olduğu gibi, forsa - ırgadlar için de mutlak bir tatil günü saymak
mümkündür.
Tetkik mevzuumuz forsa-ırgadlann defterlerdeki kayıt şekilleri hakkında hatırda
tutulması lâzım gelen noktalardan biri de, bu usullerin zamanla bazı değişiklikler
arzetmiş olmasıdır:
1-21 inci defterlerde forsa’lar “ırgadân, *an gebrân-ı sefınehâ-i rüesâ-i mezkûrîn”
tarzındaki başlıklar altında diğer ırgadlardan tryn olarak kaydedilmiş ve hasıl ettikleri umumî
iş-günü adediyle bu hizmetleri için sahiplerine ödenen ücretyekûnları ayn olarak hesaplanmıştır.
22-41/1, 51, 55, 58 numaralı defterlerde forsa-ırgad kaydı yoktur. 60 numaralı
defterden itibaren forsalar, “ırgadân” başlığı altında diğer ırgadlarla bir arada bazan
başta, bazan sonda kaydedilmiş ve hasıl ettikleri iş-günü sayısıyle bu iş-günleri için
sahiplerine ödenen ücretler de diğer ırgadlarla bir arada verilmiştir.
Bu gibi hallerde, forsa-ırgadlann defterlerde haftalık devamlarını tesbit eden
kayıtlara dayanarak hazırladığımız yutandaki cetvelin benzeri cetvellerden, forsaların
o haftalara mahsus devam yekûnunu bularak bu yekûnlan kâiib’m diğer ırgadlarla bir
arada hesaplayıp verdiği rakamlardan çıkarmak suretiyle, forsa’larm her gün için te­
min ettikleri iş-günü yekûnunu bulmak mümkün olmaktadır.
Meselâ, 83 numaralı defterde kâtib, hür veya esir bütün ırgadlann o hafta içinde
2 883 iş-günü teinin ettiğini ve bu iş - günlerinden 17 sinin gündeliğinin 5 ve geriye
kalanın 4 akçe üzerinden ödendiğini ve bu suretle cem'an 11 549 akçe saıfedildiğini
kaydetmiştir. Bizim bu haftaya mahsus olmak üzere hazırladığımız forsa-ırgad cetvelin­
den kolayca hesapladığımıza göre, umumî yekûnun içinden forsaların hissesinin 785
iş-günü olması lâzım gelir. Bu vaziyete göre, geri kalan (2883 - 785 = ) 2098 iş-gününün
hür-ırgadlara âit olması icab eder70.
Forsa-ırgadlar için sahiplerine umumiyetle diğer hür-ırgadlara verilen ücretler

/ num aralı büyOk c tto tl'm h ü r v e esir-ırgadiara â i t ra k a m la n b u şekildeki hesaplarla bulunm uştur.
 İSÇİLERİN HUKUKİ V I SOSYAL DURUMU 137

ödenmektedir. Ve bu ücretler muhtelif mevsimlere ve senelere göre 3-6 akçe arasında

değişmiştir.
Yalnız 163’üncü defterin III. kısmından itibaren tekrar diğer ırgadlardan ayn ve
müstakil olarak yazılmağa başlanan fbrsa-ırgadlara ödenen gündelik “ücret” birdenbire
1,5 ve hattâ yarım akçeye düşmekte ve “nafaka” ismini almaktadır. Bu tahavvülün
sebebi, bazı kayıtlar için.60 kısmen îzah edilebilmektedir. Meselâ, doğrudan doğruya
mİTİ'yz âit olan veya Paşanın veya Galata (tersane) Emininin hizmetinde oldukları
için yine mirîye âit bulunması lâzım gelen forsalara normal ücret yerine bir miktar
nafaka ödenmiş olması tabiîdir. Çünki ücreti forsalar değil sahipleri alacağına göre,
cami inşaatında çalışan mirî esirler için Devlete ücret ödemek mantıksız görülebilir.
Nitekim acemioğlanlan ile, Hassa mimar ve üstâdlarada ücret değil ancak “nafaka”
veya “muavenet” nâmı altında bir miktar para verilmektedir.
Bununla beraber, Padişahın imaretini kendi parasından yaptırmak arzusunda
olmasına ve bunun için inşaat hesaplarım devlet hazînesiyle karıştırmak istememesine
rağmen, acemi - oğlanları ile mirî esirlerin ücretsiz olarak (ancak nafaka ödeyerek)
çalıştırılmasının kabul edilmiş bulunması, sultanın onlan şahsî kullan farz ve kabul
etmesinin de bir neticesi olabilir. Bu gurup içinde tersaneden getirilen ve Galata
Emini’nin hizmetinde olduğu tasrih edilmiş bulunan mirî esirlere nafaka olarak günde
yarımşar akçe verildiği halde sadece mirî demlen yahut Paşanın hizmetinde olduğu
halde mirîye âit bulunan gebrâna yevmiye nafaka olarak 1,5 akçe ödenmesi ise, îzah
edilememektedir.
Kayda değer diğer bir nokta da, nafaka ile çalıştırılan bu mirî esirlerin temin
ettikleri ış-günü yekûnu 16 659’u bulduğu halde, yukarda (bk. s. 15-30) aynen neşre
dilmiş olan numaralı îcmâi Cetveli’nde hür ve esir bütün ırgadlann hâsıl ettiği ış-günü
yekûnu ve ırgadlara ödenen yevmiye ücretlerin kademeleri hesap edilirken her hangi
bir tefrikin kayd ve işaret edilmemiş olmasıdır (s. 8).

«9 “Nafaka-i gebrâa-tmirt, der-'uhde-i Emîn-i gcbrân-ı miri” yahut “Nafaka-i gebrfm-ı mirt,
Gakta” yahut “der-hızmet-i Galata” “Nalaka-i der-hİzmet-İ Pa$a” “Nafaka-i gcbrân-ı aefi’ne’.
 D ördüncü B ölüm

SERBEST İŞÇÎ VE USTALARIN, MUHTELÎF SANAT

KOLLARINDA DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE
DAĞILIMI

Elimizde Muhasebe Defterleri mevcut bulunan yıllar (1553-1558) içinde, Süleyma-

niye cami ve imareti inşaatında çalışmış olan işçilerden mühim bir kısmının isimleriyle
kayıtlı bulundukları defterlerin numaralarım ve muhtelif tarihlerde aldıkları gündelik­
lerin miktarım göstermek üzere tarafımızdan tertib edilmiş olan fişler ve bu fişlerin
yardımı ile düzenlenmiş olan listeler, türlü bakımlardan işlenmeğe müsait çeşitli bilgileri
ihtiva etmektedir.
Bahis konusu listeler, bu fasılda, inşaat işçilerinin, din ve memleketlerine âit ihtiva
ettikleri malûmat bakımından değerlendirilmeğe çalışılacaktır. Fakat onların bu mak­
satla tahliline girişmeden evvel, mahiyet ve kıymetleri hakkında aşağıda vermiş ol­
duğumuz (s. 185-189) bazı izahları burada kısaca hatırlatmak faydalı görülmektedir.
1) Bu listelerde 1553-1558 yılları içinde Süleymaniye cami ve imareti inşaatında
az veya çok uzun bir müddet çalışmış olan bütün işçilerin isimleri yoktur:
a) Gerçekten, ırgad, at ve sınk-hammaiı.. gibi vasıfsız bir işçilik temin eden bir
kısım serbest işçilerle acemi~oğlanlan gibi ekserisi yine amele olarak çabştmknış olan
askerî bir teşkilâtın mensuplan ve esirler, nihayet inşaat işlerinin daha fazla İdarî kad­
rolarım teşkil etmiş bulunan memur ve askerler.. bu listelere alınmamıştır1.
b) Diğer taraftan, belli başlı yapı sanatlarından birinde ihtisas ve ehliyet sahibi
oldukları için - (alelâde vasıfsız amele guruplarından ayırarak) listelerimize ithal
etmiş olduğumuz işçiler, onları tesbit için tatbik ettiğimiz araştırma metoduna âit
bir hususiyet dolayısıyle, tetkik mevzuumuz beş yıllık devre zarfında çalışmış olan
bu kabîl kalifiye inşaat işçilerinin de hepsi sayılamazlar :
Gerçekten, bahis mevzuu kalifiye işçilerin isim ve hüviyetlerini tesbit için üzerinde
Çalıştığım ız haftalık Muhasebe Defterleri içinden yalnız (1533yılından yirmi günle 1554 yılma

1 Ir g a d ve ham m aîlarm durumu, sa y ıla n büyük A cem i - oglanlarıylc esirlere gelince; b u gu ru p ­

b ir y e k û n a baliğ olduğu ve diğer k a lifiye ifç ile m J d
kadar enteresan görülmediği için, q y n e a ve itin a lı bir
Şekilde tetkik edilememiştir. Bu sebeple, o nların m em ­
leketlerine ve d in lerine â it verilecek m alûm at,
a n cak b a z ı u m u m î in t ib a la r ve tahm inlerden ib a­
r e t kalacaktır.
la rın defterlerde isim leri v e m em leketlerinin a d la n
zikredilm eyip m u h tasar b ir jekilde an cak h ergiin
tem in ettikleri îj-gUnlerinm adediyle kaydedilm iş
b u lu n m aları, esasen m em leketlerine göçe d ağ ıhşlan
n evinden b ir te tlrflri im kânsız bulunduruyordu.
 140 İŞÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

âit hesaplan ihtiva eden) 1-43jII numaralı olanlar tarafımızdan sistemli ve tam bir şekilde tara-
nabilmiştir 2.
Aynı usulün geride kalan diğer dört yıla âit bütün defterlerdeki tetkiklerimizde de
tatbiki çok güç olacağından, bu seneler zarfındaki iltihaklar ancak bir nevi “sondaj usuliyle”
daha kestirme bir yoldan tesbite çalışılmıştır. Bu maksatla, 1555-1558 yıllarından her biri
için (muhtelif işçi guruplarının en kalabalık olarak iş başında bulundukları müşahede
edilen haftalara âit) iki ayrı defter seçilerek bahis mevzuu sondajlar bu defterlerin sistemli
bir şekilde taranması suretiyle yapılmış ve bu sırada isimlerine ilk defa rastlanan ustalar
hakkında ayn birer fiş tanzim edilmiştir. Bu suretle tatbik edilmiş olan bir sondaj
usuliyle tesbit edilen yeni isimler, ek-cedveller halinde listelerimize ayn ayn kayıt ve
ilâve edilmiştir ki bu listelerin o seneler zarfında iltihak etmiş olan bütün ustalan
istisnasız olarak tesbit edebilmiş olduklan söylenemez.
Bununla beraber, inşaatın elimizde Muhasebe Defterleri mevcut bulunan beş
yıllık devresinin ancak böyle bir sondaj usuliyle tetkik edebildiğimiz ikinci, üçüncü
veya dördüncü yıllarında iltihak etmiş bulundukları halde her sene için yapılmakta
olan müteaddid sondajlar esnasında bu yıllardan birinde iş başında bulunmaması
mümkün olabilecek ustaların sayısının pek çok olmaması lâzım gelir.
2) Bu suretle tatbik edilmiş olan bir sondaj usulünün (dört sene içinde az veya
çok uzun bir müddet için inşaatta çalışmış olan) bütün ustaların isim ve hüviyetlerini tesbit
bakımından kifayetsizliği âşikârdır.
Hususî bir sanat sahibi kalifiye işçilere âit tetkiklerin oldukçayüksek ve tamam sayılabile­
cek rakamlar üzerindeyapılmasını temin için, tetkiklerimizi yevmiye ile çalışan kalifiye işçiler
yanında (bilhassa sengtıraş ve neccâr guruplarında tesadüf edildiği veçhile) parça
başına “ınaktû?* bir ücretle veya “götürü” olarak çalışan ve çok defa en fazla ehliyet ve sanat
kabiliyeti isteyen işleriyapmış bulunan sanatkârlara da teşmil ettik ve onların isim ve hüviyetleri­
ni de birer birer tetkik ve tesbit ederek içlerinden isimlerine daha evvel yevmiyeciler arasında
tesadüf edilmemiş olan ustalar için ayn fişler tanzim ve bu isimleri ayn listeler halinde
alâkalı gurupların sonuna ilâve etmiş bulunuyoruz.
Vasıflı işçilerin listelerimizde mümkün mertebe tam olarak yer alabimesi için
Muhasebe Defterlerinde sistemli bir şekilde yapılmış olan bu taramalar neticesinde,
kalifiye işçilerin isimlerini ihtiva eden listeler daha tam bir şekle sokulabilmis ve ancak,
araya müteâhhid veya tüccar sıfatı ile mutavassıtlar girdiği hallerde, isimlerini öğrene-
mediğimiz bazı ustalarla bıçkıcı, zincirci, hakkâk, löküncü, altm-yaldızcı.. gibi tetkik
konumuz muayyen ihtisas ve sanat şubeleri dışında kalan pek hususi ve müteferrik bazı
sahalara âit mahdud bir kaç sanatkârın ve bazı mirî üstâd ve mimarların isimleri (liste­
lerinin tam bir şekilde yapılamaması zaruretiyle) bu cetvellere ithal edilememiştir.

Tetkik konumuz isim listelerinin tertip tarzlarına ve muhtevâlanna âit olup bura­
da kısaca hatırlatılması lüzumlu görülen bu umumî mülâhazalardan sonra, kalifiye
işçilerin adedleri ile muhtelif sanat şubelerinde din ve memleketleri bakımından ne suretle dağılmış
- Cetvellerimizde tetkik mevzuu yapılmış katılmış olmaları dolayısiyle, ayrıca sondaj usulüne
olan se k iz sa n 'a t içinden dördünü teşkil edea nakkaş, lü zu m kalm adan bütün mevcutlan ile ve tam olarak
lâgımger, camger ve sürbgerlerin, işe tnşaann tetkiki m üm kün olmuştur.
muayyen safhalarında ve mahdud kadrolarla
 İSÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI 141

olduklarına ait tetkiklerimiz için bu listelerden ne şekilde faydalanmış olduğumuzu ve ne

neticelere varmış bulunduğumuzu da belirtmek icab etmektedir:
Evvelâ şurasını açıklamak lâzım gelir ki, listelerimizde isim ve hüviyetleri ile
memleketleri ve kendilerine ödenen gündeliklerin miktarı tesbit edilmiş olan vasıflı
işçiler arasında çıraklar (şakirdler) de mevcut bulunduğu halde, bu işçilerin adedleri
ile listelerimize alırmış olan sekiz sanat kolunda, din ve memleketlerine göre, dağılımlarını göster­
mek üzere tanzim etmiş olduğumuz cetvellerde (7 ve 8 numaralı cetveller) çıraklar hesaba
katılmamışlardır.
Bu halin sebebi, işçilerin din ve memleketlerine göre dağılış tarzlarını tesbiti hedef
tutan araştırmaların gayesi, umumiyetle, az-çok vasıflı bir işçi gurubunda sanat ehliyet
ve kabiliyetinin teşekkülünde din, ırk ve memleketfaktörlerinin, muayyen bir inkişafmerhalesinde
ve belirli bir devrin hususî şartları içinde haiz olması muhtemel tesirleri mütalâa etmek olduğuna
göre; sanatlarının hüner ve ehliyetini henüz tamamen kazanmamış olan ve, ileride
ne olacakları belli bulunmayan ve bu halleriyle çok kararsız ve mütehavvil bir işçi
gurubu teşkil eden şakirdlerin hesaba-katılması doğru görülmemiştir.
Esasen çıraklardan bir kısmı, kısa bir zamanda muayyen bir ehliyet derecesine
vararak müteakip ay veya yıllarda ustalığa terfi etmiş olacaklarından, nasıl olsa sayıma
ustalar arasında dahil olacaklardır. Seneler boyunca onların kariyerini takip ederek
ne zaman usta olacaklarını tesbit etmek çok güç olduğuna göre, aynı işçiyi hem çırak,
hem de usta olarak iki defa hesaplamış olmak tehlikesi karşısında da, çırakların sayısının
vasıflı işçilerin din ve memleketlerine göre dağılımlarım gösteren istatistik cetvel­
lerine geçirilmesinden vazgeçilmiştir.
Diğer taraftan, çıraklar defterlerde yanında çalıştıkları ustalarına atıf yapılmak
suretiyle yazılı bulunduklarından, adlarının yanında (umumiyetle aynı isimde olan
ustaları tefrik ve tayin için kullanılması âdet olan) baba adı, lâkap, unvan veya nereli
olduğu kayıtlarının mevcut bulunmayışı, onların memleketlerine göre bir tasnifini
esasen imkânsız bir hale sokmuş bulunmaktadır.
Aşağıda görüleceği veçhile, çırakları ustaları ile aynı memleketten gelmiş olarak
kabul ve aynı dinden addetmek mümkün olabileceğine göre de; işçilerin muhtelif
sanat guruplarında memleketlerine ve dinlerine göre dağılımım tetkik bakımından, çırak­
ların hesaba katılmamış olmasının onların dağılış nisbetlerini değiştirebilecek ehemmi­
yette bir faktör sayılamıyacağı da meydana çıkmaktadır.

A) İŞÇİLERİN MÜSLÜMAN VEYA HIRİSTİYAN OLDUKLARINA GÖRE DAĞILIMI.

Tetkik mevzulunuz listelerde isimleri yazılı olan usta işçileri müslüman ve

hınstiyan3 olarak bir tefrike tâbi tutmak, şüphesiz ki mümkündür ve bu hususta tat­
biki hatıra ilk gelecek olan kıriter de onların isimleridir.
Fakat, bazı Doğu ve Orta Anadolu memleketleri hıristiyanlarmm, bulundukları
bölgelerde asırlardanberi kalabalık Türk kitleleriyle temasın tesiriyle ye hattâ belki de
vaktiyle hıristiyanlığı kabul etmiş, fakat lisan ve adlarını değiştirmemiş Türk soyundan

a Listelerimizde işçiler arasında bennîUarm 691 numarasında kayıtlı olarak Uç hafta çalışmış bulunan
{Df. ıg-aı) bir tek yahudi vardır.
142 İŞÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

kimseler olmaları dolayısıyle4 Budak, Karagöz, Arslan, Karaman, Timur, Alagöz,

Tannverdi, Hüdaverdi, Aydoğmuş, Ayvat, Kalender, Hızır, Murad, Aslı-beğ, Aydm,
Paşa-beğ, Karyağdı, Karabaş, Karakaş, Kaplan, Hüsrev, Kumru, Kuzu, Bahadır,
Bayram, Bali, Melikşah.ilâh, gibi Türk isimlerini kullanmakta bulunmaları ve müslii-
man ve hınstiyan isimleri arasmda bugün olduğu kadar kesin bir ayrılığın henüz mey­
dana gelmemiş olması, işçilerin isimlerinden dinlerini çıkarmak usulünü kifayetsiz ve
tehlikeli bir hale sokmuş bulunmakta idi.
Bereket versin ki işçilerin adlan, defterlerde bizi bu hususta uyanık bulunduracak
bir tertip ile ve her meslek gurubunda veya bu gurublann inşaatın muhtelif kısım­
larına dağıtılmış olan parçalarında müslümanlar, daima başta olmak üzere sıralanmış
bulunmaktadır. Bu takdirde bazıları yukanda sayılmış olan Türk asıllı isimleri, müslü-
man ustalar arasmda buldukça sahiplerinin müslüman ve hınstiyanlar arasında ve
onlann alfabetiğine uygun olarak sıralanmış bulunanları ise hıristiyan saymak ve
hesaplarımızı ona göre yapmak imkânı hasıl olmuştur.
Bu gibi halis Türk isimlerini taşıdıklan halde hınstiyanlar arasındaki alfabetik
sıraya göre tertiplenmiş bulunan ustaların hınstiyan olduklan hakkında diğer bir delil
de onlardan bazılarının diğer hınstiyanlar gibi, pazar tatili yapmaları ve.bilhassa
paskalya yortman esnasmda umumiyetle çalışmamış olmalaradır.
7 numaralı cetvelde görüleceği üzere, listelerimize aldığımız 8 sanat gurubun­
dan, inşaatta az veya çok uzun bir müddet çalıştığı tesbit edilmiş bulunan 3 523 ustadan
1 810’u (% 51**1) hınstiyan ve 1 ?13’ü (% 49’u) müslümandır5. Bu vaziyete göre, inşaatın
işçiden en yüksek vasıf ve ehliyet istenen branşlarında çalışmış olan ustalardan yansına

* X V I. a sırd a yaptırılm ış o la n N üfus v e Vergi raştan ı^ o 'm ın v e 287 hıristiyan sengtıraşdan

T a h rirle rin e â it D efterlerde, Niğde, K ayseri, E rzin­
can , Sivas, gibi O r ta ve D oğu A nadolu bölgelerinde
ve b azı B atı A nad o lu şehirlerinde (b u bölgelerden
sürgün olarak getirtilm iş h m stjy an larla k u rulan
m ahallelerde) T ü r k isim li hınsdyanl& ra henüz
g en i; m ikyasta rastlam naktadır.
B u husu sta H . F eh m i T urgaT in “M ülga
Şc'riyye M ahkem eleri sicilleri üzerinde inceleme»
ler” «im li b ir e tü d ü n d e de d ikkate ş iy a n m isaller
m ev cu ttu r. ( I k ın a T ü rk T a rih K ongresi zabıtları,
İstan b u l, 1937). s. 946-962 A yrıca bak. C im i,
O sm anlı ülkesinde H ıristiy an T ürk!er, İstan b u l,
1338 (xg22).
(T ü rk isim li h ın stiy a n u staların p a z a r tâ-
d ileri h ak k ın d a: bak . D £ 49, y p. 11/b, 12/b). A ynı
şekilde, T ü r k isim li 28 u sta n ın P askalya tâd û eri
h a k k ın d a m isal o larak, 12 n u m a ralı deflerin u / b
v e ıa /b y ap rak ların d a kayıtlı b u lu n an hıristiyan
İ5ciıcrin devam vaziyetleri tetk ik edilebilir.
* g ,ıo ve 11 n um aralı cedvellerin tetkikinden
anlatılacağ ı veçhile, kı$ın sengtıraşlar arasm d a
k a y ıtlı b u lu n a n m ü slü m an veya h ıristiy an u sta ­
la rd a n b ir kısm ının, yaz ay la rın d a b ennâ g u ru p ­
la rın a k a tıla ra k b u g u ru p m e n su p lan ile b ir
a ra d a k a y d edilm iş o ld u k ları görülm ektedir.
B u g ib ilerin ad ed in i te sb it m aksadıyla y apı­
la n a raştırm alar sonunda, 997 m üslüm an sengtı-
43’Unüa, beş yıllık in şaat devresi zarfın d a ve
m u h te lif tarih lerd e b en n â o larak d a çalışm ak sü­
reriyle, y ekûnlara b ir defasm da sengüraş diğer­
in d e b eonâ olm ak üzere iki defa, sokulm uş olduk­
t a n an la şılm ıştır.
M u h te lif m eslek g u ru b u m ensuplarının d in
v e m em leketleriyle işe giriş v e ayrılış tarih lerine
göre terekküb ta rz ı b ahis konusu olduğu zam an
z a ru ri b ir şekil alm ak ta o lan b u hesaplam a ta m ;
in şa a tta çalışmış o lan u sta la rın m ecm û a d ed i ve
yaln ız dinlerine göre um u m î nisbetleri h akim in,
d a n yapılacak h esaplarda aşağıdaki şekilde b ir
tashihe lü zu m gösterm ektedir:
M ü slüm an sengtıraşlar yek û n u olarak cedvel-
lerim izc girm iş o la n 1713 rakam ı (herhangi b ir
ta rih te b ir defa d a bcnnAlar arasın d a sayılmış o lan
u stalara a it b u lu n a n 140 adedi çıkarılarak) 1573*0
v e h ıristiy an sengeraş u sta la r ad edinin (aynı se-
b eble 43 rak am ı çık an lar ak) ıö ıo ’d a n 1 7 6 7 ^
düşürülm esi v e dolayısıyle 8 m eslek g u ru b u n d an
beş sene zarfında in şaatd a çalıştığı tesbit edilm iş
olan kalifiye u sta la r yekûnu adedinin d e 3 523
d e n 3340’a indirilerek m üslüm an ve h ıristiy an
u sta la r um um i yekûnunun yüzde m abetlerinin d e
on a göre hesap edilerek, b u n isb ed n h ın stiy an lar
için % sıM e n % 52,9’a çıkarılm ası ve m üslüm an
u sta la r yüzdesinin ise % ^ ’dan % 47, ı 'e indirilm esi
lâzım gelm ektedir (K rş. s. 168, n o t 28).
 İŞÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI 143

yakın b ir kısmının (umumî yekûnlar halinde karşılaştırıp tashih, edilmiş şekliyle %

47’si) müslüman olduğu anlaşılmaktadır.
Um um î şekilde hesaplandığı takdirde müslüman ve hınstiyan ustaların nisbederi
arasında mevcudiyeti tesbit edilen bu muvazeneli hal, aynı ustaların muhtelif sanat
guruplarındaki dağılım nisbederi tetkik edildiği zam an görülmemektedir:
Meselâ, bennâlann büyük ekseriyeti (% 83,ü) hınstiyan olduğu halde, sengtıraşlar
arasındaki hıristiyanlann nisbeti % l l 5e düşmektedir. N eccarlann da büyük b ir inamı
(% 77,4 ü) 'müslümandır. Nakkaş, sürbger ve camcı guruplarındaki müslüman ekseri­
yeti ise % 9CTı geçmektedir. Buna mukabil haddadlar arasındaki müslüman ustaların
nisbeti % 36,6, lâgımgerler arasında ise % 8 den ibarettir.
İçlerinde nakkaşlık ve camgerlik gibi mensuplarından yüksek sanat kabiliyeti
istenen fakat meşgul oldukları sahadaki iş hacmi ve alâkalıların adedi bakımından
ehemmiyetleri pek büyük sayılamıyacak diğer sanat kollan bir kenara bırakılacak
olursa, Süleymaniye cami ve imareti inşaatında en önemli işlerin bennâlar ile sengtı-
raşlar arasında paylaşılmış olduğu farz ve kabul edilebilir. B u takdirde ise, bu
ik i sanat ve ihtisas gurubu içinden hangisinin ustalarından daha fazla hüner ve ehliyet
istediği veya kullanılan yapı malzemesi ve inşa tekniği göz Önünde bulundurularak
böyle b ir m im arî eserin vücude getirilmesinde hangi gurubun daha ehemmiyetli bir
vazife görmüş sayılabileceği gibi bir mesele hatıra gelebilir.
Kanaatim izce böyle bir meselenin aydınlatılması zan edilebileceği kadar kolay
olmadığı gibi, bizzat meselenin kendisi de halledilmiş olması mutlaka lâzım bir'mevzu
da teşkil etmez. Buna rağmen, böyle b ir mevzuun hakikî mahiyetinin aydınlatılması
balonundan da faydalı olacağım düşünerek, bu hususta vesikalarla temasın meydana
koyduğu bazı hakikatleri burada kayıt ve tesbit etmiş olmakta b ir mahzur görmemek­
teyiz.
Evvelâ, sengtıraş ve bennâ gurupları arasında kıymet v e ehemmiyet bakımdan
birbirinden çok farklı derecelerde ustaların mevcut bulunduğunu kabul etmek lâzımdır.
B u h al evvelâ, “ 18 ” numaralı Ücret Kadem eleri Cetvelinde görülebileceği üzere,
kendileri için (çıraklar dahil) 1-12 akçe arasında değişen çeşitli derecelerin mevcut bu-
lunmasıyle sabittir.
Bennâ yahut sengüraş aynı sanat koluna mensup ustalar arasında mevcudiyeti bu
suretle kendilerine ödenen yevmiye miktarları ile sabit olan kıymet ve seviye farkları,
bu ustaların inşaatta kullanıldıkları iş-yerlerine ve yaptıkları işin mahiyetine göre de
değişmiş olması lâzım gelir.
B u bakımdan sengtıraşlann durumu, dikkate şayan bâriz farklılıklar arzetmek
itibariyle tetkike değer:
Kem er başlıkları, kapı, mihrab, m in b er.. gibi kısımlarda T ürk taş oymacılığının
şah-eserlermi meydana getirmiş olan ustalarda mevcut bulunması lâzım gelen sanat
kıymet ve kabiliyeti ile kendilerine verilen basit bazı örnek ve kalıplara göre taş yont­
m akla meşgul ustaların ehliyet ve değeri şüphesiz ki aynı ölçülerle takdir edilmemiştir.
Ayrıca, sengtıraşlar bahsinde, “ sengtıraşlar kârhanesinde” veya bir köşede otur­
duğu yerde taş yontan ustalarla binanın m uhtelif köşelerinde kendilerine mahsus âlet
ve vasıtalarla ve yüksek bir hünerle taşı taş üzerine yerleştirerek divan örmekle (veya
örtmekle) meşgul olan veya türlü ince motifleri ek-yerleri belirsiz bir şekilde yerleşti-
144 İSÇİLERİN DÎN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

rerek âbidevî taş kapıların yahut mihrapların umnrpî heyetini meydana koyan sanat­
kârları birbirinden ayırmak lâzım gelmektedir. Bugün, benzeri inşaatta kullanılmakta
olan bir tabir ile "a ya k taşası” denilen bu ustaların yine bugün kendilerine ödenmekte
olan ücretlerin yüksekliğine bakılarak, yaptıkları işin ehemmiyetine hükmetmek lâzım-
gelir. D ivarlan iç ve dış cephelerinde kâmilen taşla örülmüş veya örtülmüş olan eski
yapılarda bu gibi sengtıraşlann bu suretle bennâlığın (dıvarcılığın) da en mühim
işlerinden b ir kısmını yapmakta olduklarında şüphe yoktur.
Buna mukabil, bennâlar arasında da alellde dıvarcılar yaranda dıvar ve pencere­
lerin plân mucibince hazırlanması, kubbe ve kemerlerin örülm esi.. ilâh, gibi bu nevi
binaların m im arî tekniği bakımından son derecede ehemmiyetli ve nazik işlerinin
mesuliyet ve şerefi kendilerine âit bulunan bir kısım seçkin ustaların (kalfaların) mevcut
bulunması lâzım gelir®
“ 18 ” numaralı Ücret Kadem eleri Cetveli’ne nazaran, elimizde Muhasebe Defterleri
mevcut bulunan devre zarfında, çırakları da dahil, bennâlar tarafından temin edilmiş
olan 517244 if-gününiin % 68,7 si (inşaatta bütün sanat kollan için verilmiş bulunan en
yüksek'yevm iyeyı teşkil eden) 10 -12 akçe üzerinden ödenmiş olduğu gibi; aynı devre
içinde aynı şekilde çıraklanyle beraber sengtıraşlar tarafından çalışılmış olan 403 303
iş-gününün de % 73,4’ünün aynı ücret barem i üzerinden ödenmiş bulunması da, her iki
sanat gurubu tarafından temin edilmiş olan işçiliğin aşağı-yukan ayn ı*7 şekilde takdir
edilmiş olduğunu göstermeğe kâfidir.
Bu iki sanat gurubu mensuplan arasında ehliyet ve kıymet derecesi itibariyle
büyük farkların mevcut olmadığı hakkında diğer b ir delil de, kış günlerinde havaların
kapalı bir yerde, bir çatr altında çalışmağı icabettirdiği günlerde, sengtıraş olarak
r a b g m ı s olan ustalardan b ir k ı s m ı n ı n ., inşa işi normal seyrini alınca bennâlar araşma
geçmiş bulunmalarıdır8. Bu suretle bir kısım "a ya k taşçılan” mn bennalannkine benzer
işlerde çalışmakta olması ile bennâlardan bazılarının da sengtıraş olarak çalışmış
olduklarının tesbit edilmiş bulunması, hattâ hazan bazı sengtıraşlann isimlerine nec-
cârlar arasında bile tesadüf edilmesi, devrin ustalarında bu muhtelif sanat kolların­
daki ihtisasın katî bir şekilde ayrılmamış olduğunu ortaya koyduğu gibi, bu kollardan
her birinin icabettirdiği sanat değer ve ehliyetinin derecesini tetkik ve mukayeseye de
imkân bırakmamaktadır.

* Kemerlerin kavuşması ve kubbenin kapan­ lnşın zo ve yazrn 12 akçe üzerinden yevmiye

ması gibi, hususi bir ehemmiyet arzeden bazı
hallerde ödenmesi âdet olan bahşişlerin bennâ
ekiplerinin şeflerine verildiği bazı kayıtlarda* tesbit
edilmiş bulunmaktadır (No. 54a).
7 Sengtıraşlar lehine arada mevcut bulunan
% 4,7 gibi bir fark büyükbir mânâ ifâde etmemek­
tedir. Bu guruplardan herbirinin terekküp tarzına
göre, fazla miktarda çırak yahut düşük yevmiydi
usta adedini ihtiva etmesi, yüksek Ücret kademele­
rindeki ustalara ödenmiş ücretlerin bütün zümre
için ödenen ücret yekûnuna nazaran yüzde nisbe-
tîni biraz düşürmüş olması muhtemeldir.
En yüksek ücret seviyesi olarak 10-12 akçe­
lik yevmiyeleri bir arada hesaplamamızın sebebi,
aynı ustaların, İş-günlcrinin uzunluğuna göre,
almış olmalarıdır.
* Gerçekten, 1553 yılında ve 1554 yılının ilk
aylarında, sengtıraşlar arsamda kayıtlı bulunan 82
müslüman iie 16 hıristiyan ustalarında^ müteşekkil
bir gurup usta 6’mcı defterden itibaren bennâlar
gurubunun çekirdeğim teşkil edecek şekilde bu
gurubun başına geçmiş bulunmaktadır. Bu bakım­
dan, bazı hallerde işi teriz etmiş olduğu zannedilen
bazı ustaların, sadece sanat şubelerinden diğer
bîrine geçmiş olması ihtimali karşısında iltihak ve
aynimalarm hakikî miktarlarının hesaplanması
büyük dikkat istemektedir. Bu maksatla yapılmış
araştırmalar sonunda 140 müslüman ve 43 h ırla ,
tiyan ustanın dört sene içinde muhtelif tarihlerde
hem sengtıraş hem de bennâ olarak çalışmış oldu­
ğu tesbit edilmiştir (krş. Cetvel No. 9, 10 ve 11).
 GRAFİK NO : 6
1553 - 1559 YILLARI İÇİNDE SÜLEYMANİYE
CAMİ VE İMARETİ İNŞAATINDA ÇALIŞMIŞ
OLAN MUHTELİF MESLEKLERE MENSUP US­
TALARIN SAYILARI İLE DİN VE MEMLEKET-
LERlNE GÖRE DAĞILIMLARINI GÖSTERİR
GRAFİK

SENGTIRAŞ

l a u ü l M Ü SLÜ M AN D İN L E R İN E
■ M HIRİSTİYAN GÖRE
r 1A N A D O L U
1^=1 İS T A N B U L VE SEMTLERİ MEMLEKET

r H T l RUMELİ VE A D A L A R LERİNE

E5B) MEMLEKETİ BİLİNMEYENLER GÖRE

NECCAR LÂĞIMGER HADDAD

 İSÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI 145

B) MUHTELİF SANAT KOLLARINDA İŞÇİLERİN MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI.

1553-1558 yıllan arasında Süleymaniye camı ve imareti inşaatında çalışmış olduk­

ları, yukarıda bahsettiğimiz usullerle, tesbit edilmiş olan ustaların isimlerini ihtiva
eden listelerde (s. 194—329) görülebileceği veçhile, Muhasebe Defterlerinde işçilerden
bir kısmının isminin yanında memleketi de kaydedilmiş bulunmaktadır.
Fakat, bu suretle isçinin isminin yanında memleketinin veya İstanbullu ise
oturduğu semtin kaydedilmiş bulunduğu haller, umumiyetle aym ismi taşıyan ustaları
birbirinden ayırmak zaruretinin bir neticesi olduğuna göre; hüviyeti başka bir şe­
kilde bir unvan, lâkap veya mensûhiyeti zikredilmek suretiyle b e l i r ti lm i ş olan
işçilerle aym isimde daha başka ustaların mevcut bulunmadığı hallerde memleket
kaydına lüzum görülmemiştir.
Bu sebeble, bahis mevzuu isim listelerindeki kayıtlara göre tertip etmiş olduğumuz
8 numaralı cetvellerde görülebileceği üzere, (bu listelerde isimleri tesbit edilmiş olan)
3 523 ustadan yalnız 1550 sinin (yani % 44’ünün) memleketleri (veya semtleri) bilin­
memektedir. Memleketi bilinen 1973 ustanın ise 1018’ inin İstanbul’un muhtelif semt­
leri, 491’ inin Rumeli ve Adaların, 464’ ünün Anadolu’nun muhtelif kasaba ve bölge­
lerinin isimleriyle adlandınldıklan anlaşılmıştır 9.
Muhtelif sanat kollanna mensup ustaların memleketlerine göre dağılımım tafsilâtlı
bir şekilde göstermek üzere tanzim edilmiş olan 8 numarak cetvellerin tetkiki de bu
hususta alâka çekici malûmat vermektedir. Bu cetvelin “A” kısmına göre İstanbul ve
semtlerinde oturduğu tesbit edilmiş olan 1018 usta içinden 411’ i müslüman ve 607’ si
hınstiyandır. Müslümanların 221’ i sengtıraştır ve adedlerinin çoğunluğu sırasıyla daha
ziyade İstanbul’un Aksaray, Karaman, Yenibahçe, Davutpaşa, Yenikapı, Topkapı..
semtlerinden gelmektedirler.
607 hınstiyan ustadan da 535’ i bennâdır ve kalabalık sırasıyle Balat, Kumkapı,
Edimekapı, Fener, Karaman, Samatya, Yenimahalle, Zeytun, Lânga.. semtlerinden
gelmektedirler.
Müslüman ve hınstiyan karışık olarak her sanattan en fazla usta çıkaran semtler
de 71 usta ile İstanbul, 78 usta ile Balat, 71 usta ile Karaman, 54 usta ile Fener, 50
usta ile Edimekapı, 46 usta ile Kumkapı, 36 usta ile Alümermer, 34 usta ile Zeytun..
semtleridir.
İstanbul’daki Kumkapı, Lânga, Karaman ve Kefe.. gibi semtlerdeki mahalle­
lerden bir çoklarının Anadolu’dan getirilmiş olan “sürgün”lerle kurulduğu düşünülecek
olursa, umumiyetle Edime, Bursa, Konya, Kayseri, Amasya gibi mühim merkezlerde
yetişmiş olan ustaların İstanbul mahallelerinde hâkim bulunduğu anlaşılır.
Cetvellerin <fB” kısmına nazaran Rumeli ve Adalar bölgelerinden geldikleri tesbit
edilmiş olan 491 ustanın 300’ü hınstiyandır ve bu 300 hınstıyanın da 281 tanesi bennâ-
dır. Hıristiyan bennâlann en kalabalık bulunduğu memleketler sırasıyle şunlardır:
Midilli, Rodos, Kefe, Sclânik, Mora, Gelibolu..

* D efterlerde isim lerinin yazım da E dim e,
K ayseri, N ığbolu, İstanbul, A k sa ra y .. gibi m em ­
leket v eya sem t isim leri b u lunan us talazın son
ikam etgâhlarının o tarihlerde z a ru rî olarak b u
yerlerde bulu n m ası lâzım gelm ez. B ununla beraber,
b u m em leketleri o ustalar için yetiştikleri ve aile­
lerinin b u lu nduğu yerler olarak kabul etm ek
m üm kündür.
B undan evel “ 5” n u m aralı ta b a n n o tu n d a
bahis m evzuu edilmiş olan “ ta s h ih " meselesinin
b u cetveller te tk ik edilirken d e göz önünde bulun­
durulm ası HriTTi gelir.
146 İŞÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

B u bölgeye mensup 19 1 müslüman ustanın 109’u sengtıraştır ve sengtıraş müslü­

man ustalar bu bölgede daba ziyade Edim e, Üsküp, Screz, Bosna ve Selânik şehirlerinde
yetişmektedir. Bu bölgede her zümreden, en fazla sanatkâr göndermiş olan şehirler de
sırasıyla 50 usta ile M idilli başta gelmekte, arkasından 47 usta ile Edim e, 36 usta ile
Kefe, 33 usta île Selânik, 25 usta ile M ora, 24’ er usta ile Gelibolu ve Bosna onu tâkip
etmektedir.

Cetvellerin “ C ” kısmında ise; Anadolu’nun m uhtelif şehirlerinden geldikleri tesbit

edilmiş olan 464 ustanın sanat ve memleketlerine göre dağılımı gösterilmektedir.
464 Anadolu’lu ustan m 3 1 1 ’ i müslümandır ve bu -müslüman ustaların da 210
tanesi sengtıraştır. Müslüman sengtiraşlann çoğu sırasıyle Amasya, Kayseri, K onya
v e Bursalıdır. B u bölümde mevcut 30 hıristiyan sengtıraştan 20 si de yine Kayserilidir.
Anadolu kasabalarına mensup bennâlar arasında 64’ ü müslüman ve 67 si
hıristiyandır. Bennâlarm yetiştiği memleket olarak da K ayseri başta gelmekte, .Amasya
v e Bursa Kayseri’y i takip etmektedir
Bu bölgede, müslüman, hıristiyan ve her sanattan en fazla usta çıkaran memleket
olarak K ayseri 107 usta ile başta -gelmekte ve onu 85 usta ile Amasya, 38 usta ile
Bursa ve 2 1 usta ile K onya takip etmektedir.
 İŞÇİLERİN DİN V I MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI 147

C E D V E L N o. 7

1553 - J jj d yıllan içinde Süleymaniye cimi ae imareti inşadımda çalıştıktan tesbit edilmiş olan muhtelif
mesleklere mensup ustaların miktarları ile dinlerine göre dağılımını gösterir cedveL

D in le re gö re d a ğ ılım

M ealde g urubu T oplam

M üs. % H ır. %

B cn n â 387 *7 1.399 83 1.686

S eogtıraş 997 09 125 11 1 • 122
N eccâr 284 r jA 83 22,6 367
N akkaş 55 87,3 B 12,7 63
L âğım g er H 8 163 92 177
H addâd 15 36,5 26 63,4 4*
C am ger 15 93,7 1 8,3 16
S ürbger 46 90 5 10 51
T o p lam 73
ı- i 49 1.810 5» 3 .523

C E D V E L N o. 8

JJ53 • j5s 8 ydlan işinde Sûltymaniye câmi ve imareti inşaatında }alıştıkları tesbit edilebilmiş olan muhtelif mesleklere
mensub ustalarm miktarları ile din ve memleketlerine göre dağtltmm gösterir cedveL

M EM LEK ETLER E GÖRE D A Ğ IL IM

13
M eslekler
A nado
u se m d e n R u m eli v e A d alar olınıy an lar •d
I

iH
T opl.

M üs. H ır. % M üs. H ır. % Müs. H ır. "o. % M üs. H ır. ■g. %
İ £ H

S engtraş 64 67 131 7.8 7453536 6og 39 281 320 19 n o 516 626 37,2 1.686

B enna 210 32 242 21,6 359 23

221 38 109 8 117 ı °,4 457 47 504 45 1.122
N eccâr 20 3 23 8.3 101 23 124 33.7 32 8 40 11 131 49 T80 49 367
N akkaş — — — 9 5 *4 22,2 4 — 4 6,3 42 3 45 7i ,4 63
L âğ ım g er 6 51 57 3»,2 — 3 3 *.7 — 1 I o,6 8 108 116 65,5 177
H addâd 3 — 3 7.3 — 1 1 2,4 2 I *3 7.3 10 24 34 83 4*
C am ger — — — 2 — 2 12,5 1 — 1 6,3 12 1 13 81,2 16
SUrbger a — 8 15.7 4 2 6 11,8 4 1 5 9,8 30 2 3a 62,7 5i
T o p la m 311 153 464 13 411 607 [«>9 29 191 300 491 14 800 750 - u s » 44 3.523
148 İŞÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

C E D V E L N o. 8 /a

A ) İsta n b u l vs sem tleri:

Semtlerin Sengnraş Bennâ Neccâr

isimleri Müsl. Hıris. Müsl. Hıris. Müsl. Hıris. Sair Toplam
Aksaray •ta 4 I _ 6 — 23
Aiipaşa 3 — 2 — — — 5
Altnnenner 4 — 4 26 — — 1 Nakkaş H. 36
Âşıkpaşa — — I 1 — 2
Atmeydam 2 — a 7 — — 12
Ayasofya 4 — — — 1 — 5
Bâb-ı Aya —• — — 5 — — 5
Bâb-ı Çatladı — — — 1 — — 1
Bâb-ı Edim e 4 — 3 39 2 2 50
Bâb-ı Eğri — — 1 10 — — II
Bâb-ı Eyüb 6 3 — ro — — 19
Bâb-ı Kum I — — 4i I 2 ı Lâğımger H. 45
Bâb-ı Silivri 3 — 3 ! — — 7
Bâb-ı Top ıa — I 2 5 — 18
Balat 9 5 49 — 2 (1 H addâd HO 78
(1 Nakkaş H.)
Balıkpazan — — — 1 — — 1
Beşikkaya — — — 4 — — 4
Cebeali X 2 — 7 — — 10
Çekmece — — — 2 — — 2
Çukur Bostan 1 — — 3 — 1 5
Çukur Hamam — — I — — — 1
Davutpaşa 12 — 2 — 6 — 20
Eyüb — —■ — 21 2 — 23
Fener ti 3 2 4» I 4 a Nakkaş H. 54
Fildamı S —■ I — — — 3
Galata 3 1 t 13 4 2 24
Gedik Aiıtned Paşa — — — — 3 — 3
Gümrükbane I — — — 1 — 2
îpsomatya — — 2 21 — — 1 Nakkaş M. 24
Isdnye — — — — 1 — I
Ivazköy — — — X — — X
Kabataş — — — 2 — — 2
Kadıçeşme t — X — — — 2
Kadırga Limanı — I — 13 2 — x6
Karaküy — — — 4 — — 4
Karaman. 18 14 4 3i 1 (2 Camger M.) 7i
(1 Nakkaş M.)
Kırkçeşme 10 1 — 8 1 2 22
Kısıkça — __ — 1 — — X
Koca Deresi — — — 2 — — 2
Kasım Paşa 5 —■ 2 — 3 — 10
Kalenderhâne ı — — — 2 — 3
Küçük Ayasofya — — — t — — 1
Küçük Hamam — — — 3 — — 3
Lânga 2 I X 25 — 1 t Sürbger H. 31
Maballe-i Araba t — 4 — — —
—
5
Maballe-i Selim 5 — 3 — — II
Mabaile-i Zeytin I — 2 3i — — 34
M ahmut Paşa — t — — — 6
5
M akıi — — — 2 — — 2
Mustafa Paşa — — — — 4 — 4
Nallu Ayazma — I — 9 — X tı
Nöbethâne 2 — — — — — a
Okmeydanı 3 — — — 10 — *3
Sangen I — t — — — a
S ııl^ m a n a g ^ r X — — 17 a 5 i Sürbger H. 26
buttan H am am ı — — — 7 — — 7
 İŞÇİLERİN D ÎN V E MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIM I 149
C E D V E L N o . 6 /a

A ) İsta n b u l ne sem tleri (D e v a m ı) :

Sem tlerin Sengtıraş Bennâ N eccâr

isim leri M üsl. Hıris. M üsl. H ıris. M üsL H ıris. Sair T o p lam

T e k fu r Sarayı I __ 2 8 — — 11
T o p h in e 5 — 1 — — — 6
U n k ap an ı 5 —- 3 — 1 -— 9
Ü sk ü d a r 7 — 1 — 1 — 9
Vefa 2 — 2 —. I ■— 5
Y enibahçc *7 1 5 2 16 — i S ü rb g er M . 42
Y cnibîsar 2 — — — 3 — 5
Y enikapı 11 — 3 5 4 — 23
YenrmaKaUr 1 — 1 24 — — 1 N akkaş H . 27
Zeyrek — — I — — — X
Z in cirli K u y u ■— — — 2 — — 2
İstan b u l S* 3 5 16 *4 — (2 L ig ım g e r H .)
{2 S ü rbger M .) 80
(7 N akkaş M .)
P c ra — — — 4 ■— — 4
Yedİkule — — 3 — — 6
M ahalle-İ N işancı — — ■T~ . — 1 S ü rb g er M . 1
221 39 74 535 101 23 ( i t H ., ı . o ı 8 (411 M .,
15 M .) 607 H .)
i .018

C E D V E L N o. 8 /b

B ) R u m eli ve A d a la r:

Sengtıraş B ennâ Necc&r

Memleket adı Müsl. Hıris. MtlsL Hıris. Müsl. Hıris. Sair Toplam
Agriboz _ — 1 it _ — 12
Abyolu — — — I — — 1
Akkerman 1 — — 7 — 4 1 Haddâd H. 13
Alasonya I — — — — — I
Aoapoli — — — 3 — — 3
Avlonya 2 — 2 2 — — S
Belgrad 2 — — 9 — — 11
Bosna 10 4 4 1 Sürbger M. 24
1 Camger M. 1
I Nakka Mş.
Çorlu — — — _ 1 — I
Drama — — — 1 — — I
Edime 19 8 7 7 1 Haddâd M. 47
3 Sürbger M.
2 Nakkaş M .
Eflâk I — 1 — 1 — 3
Elbasan I — — — — r
Ereğli — 1 1 13 — — 15
Filibe 1 — 1 —■ — — 2
Gelibolu 5 I X 16 I — 24
Görice — _ t — — —
Gümülcine 2 — — 2 — — 4
Hersı — — — ir —- — II
încüğez 4 — 2 — I — 7
înebahtı — ■
— — 2 — — 2
İnoz — — 2 7 — 9
150 Î5ÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

C E D V E L N o. 8/a

B ( R m tteli o t A d a la r (D ea a m t) :

Seogtıraj BcnnA N eccâr

M em leket a d ı MUsL H ırla. M tisl. H ıris. M üsl. H ıris. Sair T o p lam
K a v a la I _ __ __ _ _ I
K efe
—
4 2 t as 6 — 36
K osova — — 1 z __ 1
K östen d ü — — 2 __ __ __ a
M a lk a ra z — — __ __ __ ı
M a n a stır — 1 2 __ _ 8
M an y a — — I — — I
M idilli I I — 44 4 — 5 °
M o ra — — — az 3 — ı H a d d id N . «5
M u to a _ _ 7
ı SClrbger H .

N a rd e I — — _ — 4
N iğholu 5 — — — — 5
O h ri — — — 1 — 10
K odoş — — — aa __ I 23
R odoscuk — — — I — __ I
R u sçu k — — — I — — r
Sakız — S — — — 6
S am akov 1 — — — — 1
Sel&nik 9 — a sa — — 33
Sem en dire 3 — — — — — 3
Silis tre t — z — — — 2
Silivri ı — H — — 16
Sim av — I ___ — — 1
Siroz zz — t 6 — — 18
Sofya 4 — 2 3 —
__
— t LAgımger H . 10
T ırh a la __ — — —
Ü sk ü b IS —■ 4 a — 18
V iae — .— — — — I l
Y e n ip azar — — X —, __ — 1
109 8 39 a8ı S* 8 iz M . 491 (1 9 ı M .
300 H .)

491

CEDVEL. N o . 0/c
C ) A n a d o lu :

Scngtıra? B ennâ N eceâr

M em lek et adı •Mtlsl. H ıris. M üsl. H ıris. M üs\. H ıris. Sur T o p lam

A kşehir _ __ i __ __ _ i L âğunger M . a
A lad ağ — — I —i — — 1
A laşehir I — I — — — 2
A m asya 57 3 »7 7 — — i L âğım ger H . 05
A nkara 5 t 3 5 — — i L âftım ger H . 15
A rto v a — — I — — — ı L âğım ger H . 2
A y d ın 2 — — — — — a
A ydıncık 9 — — — —. — 9
B alıkesir s — — — _ — 2
Beğcüğez I — — — I — a
Bolu I — I — — I
B una *3 — 3 aa a a 8 Sürbger M . 38
Ç a n k ırı I — — — — — 1
 İSÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLESİN! GÖR! DAĞILIMI ]5]

C E D V E L N o. 8 /3

C) Anadolu (D e namı) .*

Sengtıraş Bennâ Neccâr

Memleket adı Müsl. Hıris. Müsl. Hıris. MüsL Hıris. Sair Toplam
Çorum r _ _ __ _ _ 1
Edremid 3 — I — — — 4
Ereğli — — — — — z t Lâğımger H. a
Foça — — — 2 — — 2
Gebze 7 — — — — — 7
Geligras 3 — I — — — 4
Halep 3 1 — I — 5
İskilip 5
i
— 3 — ı — 9
İzmit — a — 1 — 4
İznik — — ı — 2 — 3
Knrahisar — — — — 1 — 2 Lâğnnger H. 3
Kastamonu 4 — — — — — 4
Kayseri aa 20 IO İt ~■ — 4 Lâğımger M. 107
29 Lâğımger H.
Konya ao — 1 — — — 21
Lâreode 4 — 1 — —. — 5
Manisa — — 2 — 3 — 4
Merzifon 7 — — — — — 7
Mısır (Kahire) 3 — — I — — 4
Mihaliç — — — — —
4 4
Mudanya — — — I — — 1
Niğde 4 I 3 4 — — 3 Lâğımger H. 15
Osmancık 2 — 4 — — — 6
Samsun I — — — — — 1
Seydigari 5 1 I — — — 7
Sivas 1 4 5 — 1 Haddâd M.
1 Lâğımger M, J4
2 Lâğımger H.
Sinob -— — z — — — 1
Sivrihisar B — — 2 — — 10
Tarsus I — I — — — 2
Taşköprü — — — — 1 — 1
Tırhala 1 — — — — — I
Tire — — — 6 — 6
Tokat 1 — — 1 _ — Haddâd M.
3 Lâğımger H.
7
Trabzon 5 — 3 — — — e
Tuzla — — — 1 — — 1
Urla I — 1 1 — — 3
Ürgüb — I 1 2 — — 8 Lâğımger H. ıa
Yenişehir 1 — —
z a — 4
210 32 64 67 20 3 C17 4 64 (311 M .,
5. H.) 153 H-)
464
 152 İŞÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

C E T V E L No. 9
9 A ralık 1553 ile 28 Aralık 1554 tarihleri arasında sengtıraş olarak da çalışmış bulunan müslü-
man bermâlann bu iki ihtisas kolundan her birindeki devam durumlarını gösterir liste1.

Bennâlıktan evvel Bennâlıktan sonra

ÎE Bennâlıkta
1 T (Sengtıraş) (Sengtıraş)
4
2 Adı işe başlama işten ayrılma Başlama Ayrılma işe başlama işten ayrılma
f tarihi
m m M tarihi tarihî tarihi
3 512 Ayvat Ankara 3 Mart 2 Ağustos 4 Ağustos 23 Kasım
2 4 513 Ferhad BSb-ı Edim» S 2 ” 4 ” «3 ”
1 596 Ahmed Af. Şehabeddirt 3 " 23 Kasım 24 Kasım Aralık sonu
4 2 598 Ali Katilleşme 3 »3 ” 24 " 7 Aralık
7 60I Haşan Balat 3 23 ” 24 ” 14 ”
6 *9 76i SüleymanMahalle-i Selim 3 23 ”
»5 22 Ali Mabmud * 9 Aralık 16 Mart »7 ” 23 Mart 2g Eylül Aralık sodu
8 20 14 Ahmet Üskûp * 9 ” 16 ” »7 30 ” 31 Mart 14 Aralık
9 35 7 » Haşan Mevlâl * 9 ” 16 »7 12 Nisan 21 Temmuz 14 "
10 45 »3i Mahmud TmOtap 1 * 9 " 16 ” »7 18 Mayıs 2 Haziran »4 ”
II »74 Ramazan Bursa * 9 ” 16 ” »a 15 Haziran 24 Kasım 14 ”
54 »7
12 27 3 a Avdil Karaman * 9 ” r6 ” »7 ” 14 Eylül
13 53 ı6g Ömer Amasya * 9 ” 16 »7 ” 28 ”

14 43 123 Mahmud İskilip * 9 ” 16 ” »7 28 " 17 ” 14 "

»5 3* Ahmed  li Paşa
3 * 9 ■” 16 »7 2 Kasım
16 26 26 Ali Sevindik * 9 ” 16 ” »7 23 ” 24 " Aralık sonu
17 38 105 îlyas Arnavut * 9 ’* 2 »7 23 ” 24 ” 14 ”
18 55 »75 Ramazan Unkapant * 9 ” 2 ” »7 23 " 24 ” 14 ”
19 aı 204 Ali Alaşehir *23 ” 16 »7 28 Ekim
20 34 206 Hamsa Divane *23 ” 16 »7 23 Kasım 24 ” 14 ”
21 56 234 Ramazan Bdb-1Top *■30 ” 16 »7 ” 10 Ağustos 11 Ağustos 14 ”
22 30 244 Hacı Ali Edremit 6 Ocak 16 " »7 ” ao Temmuz
23 47 267 Mehmed Avdil 20 ” 16 ” »7 ” 23 Kasım 24 Kasım 14 ”
24 44 280 MehmedBâb-tSilivri 27 '* 16 17 " 3 Ağustos 4 Ağustos 5 Kirim

35 37 276 Hüseyin Unkapant 27 ” 16 »7 23 Kasım

” 6 Nisan
a6 320 — • r- r g Mart 1 »7 24 Kasım 30 Kasım
1 I 5 May» 23 Kasım
27 24 318 Ali Kılavuz 3 ” 16 ” 17 Mart 16 ” 24 ”14 Aralık
28 50 337 Yusuf Mahalle-i Selim 3 ” 16 ” »7 ” 23 " 24 "»4 ”
as 5* 330 Mustafa Abdullah 3 ” 16 »7 ” 13 Temmuz
30 50 3 »o Mehmed Trabzon 24 Şubat 16 ” »7 ” 6 ” j Temmuz 14 •*
3t 49 309 Mehmed Sangerez 24 ” 16 »7 3 Ağustos 4 Ağustos 26 Kirim
32 39 306 Îlyas Kefe 24 ” 16 " »7 ” 3 " 4 ” »9 ”
r„ „ 19 Mayıs 3 Ağustos)
57 448 Yusuf B&b-ıEisnts 18 Mayıs
15 Kirim 14 Aralık )
34 33 4 9 » Hamza A ltm em er »7 6 Temmuz 7 Temmuz 3 Ağustos
35 48 520 Mehmed Daoudpaşa »7 " 3 Ağustos 4 Ağustos 26 Ekim
1 1553 yılının Aralık ayına âit tarihlere birer yıldız konmuştur, diğer tarihler tamamiyle 1554 yılına aittir.
* Bennâlığa tekrar başlama tarihi 98 Temmuz 1554 ve Bennâlıktan ayrılma tarihî 23 Kasım 1554 dür.
 İŞÇİLERİN DİN VB MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI 153

Bennâlıktan evvel Bennilıktan sonra

S§ Z
(Sengtıraş) Bennâlıkta (Sengoraş)

i Adı İşe başlama işten ayrtlma Başlama Ayrılma İşe başlama İşten aynlma
1 m OT tarihi tarihi tarihi tarihi
36 4£ 532 İskender Daotıtpaşa 17 ” 3 4 23 Kasma
37 29 514 Hacı Ahmed Abdullah »7 3 ” 4 ” 10 Ağustos
38 61 £9 AE Kasımpaşa * 9 Aralık 16 ” 24 ” 23 Kasım 94 Kasım Aralık Sonu
39 74 »77 Receb Cüneyd * 9 ” 16 ” 24 ” 28 ” 24 ” 14 Arlaık
40 67 322 Hacı llyas İstanbul g Mart 23 ” 24 13 Nisan 27 30 Kasım
41 69 372 Mehmed Velidcde 24 30 Mart 31 Mart 12 Ekim
4® 59 287 Ahmed Bosna 3 Şubat 23 ’* 24 23 -Kasım 24 Kasma 14 Aralık
♦ q Aralık sq Amalık
43 ÛG 136 Mehmed. Incûgez 3» 14 Eylül
3 Şubat 30 Mart
44 81 250 llyas Selislik 6 Ocak 3° " 3» ” 23 Kncrm
4° 93 3 »4 Yusuf Mahmut Paşa 24 Şubat 9 ” 3» " 8 Haziran 9 Haziran 28 Kasım
46 87 333 MustafaMehmedArabat 3 Mart 30 ” 3* ” 8
47 76 316 Ahmed Sinan 3 30 ” 3» 6 Temmuz
48 77 499 Ahmed Sürbger 31 " 11 Mayıs 21 Temmuz 17 Ağustos
49 83 517 Kalender Kayseri 3» 3 Ağustos 4 Ağustos 10 ,*7
5° 84 518 Koçi Kayseri 3» 3 4 ” 5 Ekim
90 529 Şaban Hüdâverdi 3» 3 4 5 ”
52 92 53 1 Yusuf Kayseri 3» 3 4 4 Aralık
53 78 534 Hacı Ali Hamza Amasya 31 ” 10 ” II ” 5 Ekim
54 79 568 Hamza Amasya 3* 3 Ekim 6 Kirim 17 Kasım
55 80 600 Hamza Recep 3» 23 Kasım 24 Kasım 14 Aralık
56 82 603 Kasım Amasya 3» ” 23 24 ” 7 ”
57 88 608 Mustafa Üsküdar 3» 23 24 ” H "
58 102 86 Hüseyin Edime * g Aralık 16 Mart 7 Nisan 18 Nisan 14 Nisan 7 ”
59 104 348 Hüseyin Niğde 24 Mart 6 Nisan 7 27
60 106 463 Mustafa Mahalle-i Selim 7 27 9 Haziran 14 "
61 103 538 Haşan Mehmed 7 id Ağustos 11 Ağustos 28 Eylül
62 99 420 Had Yusuf (Üsküp) 7 27 Nisan 28 Nisan 24 Ağustos
63 109 »3 Ahmed Süleyman * 9 Aralık 13 Nisan 14 ” 8 Haziran 9 Haziran 14 Aralık
64 114 34 > Haşan Şart 17 Mart 6 ” 14 3 Ağustos 4 Ağustos 14 ”
65 113 490 Hacı Mehmed Sofya 14 6 Temmuz 7 Temmuz r4 ”
66 117 120 Mahmud Eflâk * 9 Aralık 27 Nisan 28 8 Haziran g Haziran 14 ”
67 ” 9 256 Mehmed llyas 6 Ocak 27 ” 28 23 Kasım 24 Kasım 14 ”
68 118 406 Mahmud Bayazid 14 Nisan 27 ” 28 23 ”
69 120 522 Mehmed Bâb-ı Silivri 28 3 Ağustos 4 Ağustos 21 Eylül
70 121 326 Mustafa & ytin 28 ” 3 4 14
7£ 122 6og Ömer Süleyman 28 ” 16 Kasım 24 Kasım 14 Aralık
72 126 73 Haşan Tarsus * g Aralık 4 Mayıs 5 Mayıs 20 Temmuz 21 Temmuz 14 ”
73 *3 ' 139 Mehmed Kavre * 9 4 ” 5 6 7 14 ”
74 134 144 Mehmed Şaban 9 ” 4 " 5 23 Kasım 24 Ka^ım 14 "
75 124 293 AE Karaman 17 Şubat 4 ” 5 " 15 Haziran 16 Haziran 14 *’

Bennâlığa tekrar başlama tarihî 4 Ağustos 1554. ve bennalıktan ayrılma tarihi 10 Ağustos 1554. dilr.
 154 İŞÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

Bennilıkdan evvel Benn&lıktan sonra

â ’Z (Sengüraş) Benn&bkta. (Sengtıraş)
Sıra No.

3? Adı İşe başlama İşten ayrılma Başlama Ayrılma İşe başlama İşten aynlma
d tarihi tarihi tarihi tarihi tarihi
76 135 493 Mustafa Fildamı 5 ” 6 Temmuz 7 Temmuz 23 Kasım
77 132 52 * Mehmed Kaiingrtts 5 ” 3 Ağustos 4 Ağustos 14 Aralık
78 129 5*9 Mehmed Amasya 5 3 ” 4 ” 12 Ekim

79 128 537 Hüseyin Durmuş 5 ” 10 ” II " 23 Kasım

80 141 3*7 Ahmed Osmancık 3 Mart 11 Mayıs 22 ” 6 Temmuz 7 Temmuz 26 Ekim
82 240 384 Ahmed Haşan 7 Nisan 13 Nisan 12 ” 1 Haziran
82 145 458 Sefer Stydİgazi 12 ” 1 ” 2 Haziran 10 Ağustos
83 146 I I Ahmed San * 9 Aralık 18 Mayıs *9 ” 26 Elcim '
84 150 **7 Kasım Tenibahft * 9 " 18 ” *9 ” 1 Haziran 2 ” 14 Aralık
85 154 457 Mustafa Nasuh «Siroz *9 “ 1 " 2 ” 23 Kasım
86 149 476 Kasım Mehmed *9 *5 ” 16 ” 3 Ağustos
87 ‘55 487 Mustafa. Ş ık Sinan ”
*9 1 ” «S ” 23 Kasım
88 £52 524 Mustafa Abdullah Edime ”
*9 I ” 4 Ağustos 14 Aralık
89 162 349 Nasuh Amasya 24 Mart 30 Mart 2 Haziran 8 ”
90 151 *38 Mehmed Iznikmit * 9 Aralık 18 Mayıs 19 Mayıs 23 Kasım 24 Kasım ‘4 ”
91 ‘57 597 Ahmed Trabzon 2 Haziran 23 Kasun 24 ” *4 ”
92 163 525 Mustafa Balat 9 3 Ağustos 4 Ağustos 14 Eylül
93 166 430 Ahmed Yusuf 19 Mayıs 1 Haziran 16 ” 20 Temmuş 21 Temmuz 24 Ağustos
94- 165 479 Ahmed Ferhat 16 22 Haziran 23 Haziran 14 Aralık
95 170 5 Ahmed Çerkeş * g Aralık 6 Temmuz 7 Temmuz 26 Ekim
98 *73 *5 « Mustafa Bolu * 9 ” 6 ” 7 ” 23 Kasım
97 *7 * 242 Geyvan M . H ızır * 6 Ocak 6 " 7 ” 26 Ekim
98 172 326 İskender Meremmet! 3 Mart 6 ” 7 " 23 Kasım
99 >6g 437 Abdi Makalle-i Selim ıg Mayıs 2 ” 7 ” 13 Temmuz
100 176 528 Ramazan îzm km it *4 3 Ağustos 4 Ağustos 10 Ağustos
£02 *75 563 Mustafa Karagöz *4 28 Eylül 29 Eylül 23 Kasım
102 184 485 Mahmud Pİrî 23 Haziran 3 Ağustos 4 Ağustos 10 Ağustos
IO3 *93 5 7 * Kasım încûğez 22 Eylül 5 Ekim 6 Elam 23 ..
 İŞÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI 155

GEDVEL No. 10
1555 yılma mahsus sondajlarda bennâ olarak çalıştığı tesbit edilmiş bulunan müs-
liiman ustaların 1554- senesinde ve müteâkip sondaj yıllarında sengtıraş olarak ka­
yıtlı bulundukları devreleri gösterir listedir.

B ennâlıkdan evvel
Sengtıraş

Z (Sengtıraş)
S ıra N o.

Bennâlıktan
c A dı
İşe başlam a tşd en ayrılm a
3
J eım alık u sonra
S
No.

m tarih i taribi ( Sengtıraş)

104 203 7 A hm ed E d irn e * 9 A ralık 27 H aziran Sondaj 1555

«5 210 30 AH V efa t * 9 ” 14 A ralık *» ”
106 219 54 H a c ı H am za İsm ail * 9 ” 14 ”
107 224 65 H a şa n A m asya * 9 ” *4 "
10S 258 88 H üseyin İsta n b u l * 9 ” *4 ” "
109 275 114 K a ra Üveys A yd ın * 9 ” 28 ” ** ”
110 238 **9 M a h m u d B âb-ı E d im e * 9 ” 14 " ” *•
III 254 146 M chm ed Y enikapı * 9 ” 14 ”
212 236 212 K u rt S listre *23 ” 14 ”
113 239 213 M a h m u t Derviş Ali *23 ” 14 ” ”
*14 237 266 L â tif İb rah im 20 O cak 14 ” ”
”5 908 294 AH K ayseriye 17 Ş u b a t 14 ” ”
116 261 zgB K asım D am tp a şa 17 ” 14 ” ”
117 262 35° N asu h  lm tyd a n t 2 M a rt 18 M ayıs
218 204 359 A hm ed D ede 31 " 14 A ralık
“9 272 427 Sefer A bdullah 5 M ayıs 22 E ylül
120 235 443 K a y a M ustafa *9 ” 28 K asım ”
121 209 4B1 AH Stonfiûar 23 H aziran 14 A ralık
122 263 527 N asuh İb rah im 4 Ağustos 10 Ağustos ”
I23 213 555 B alaban A bdullah 15 E ylül 23 K asım
I2 4 231 570 İb ra h im F ener 6 ETrirn 23 " ”
125 273 589 Sefer Sinan 27 Ekim 14 A ralık *• **
126 221 590 H a m z a S ürbger 10 K asım 3* " ”
127 242 604 M eh m et A bdi 24 ” 21 A ralık
12B 257 607 M ustafa İsta n b u l 24 ” 21 ”
129 265 2B3 P ehlivan A hm et 6 O cak 14 "
130 «77 494 Y unus A ltu n e m e r 7 T em m uz 12 Ekim ” “
>31 212 69B B ayram P iri " Sondai m sfi
132 230 718 İb ra h im D ülger » »• P.

133 232 7*9 İb ra h im M ehm et •• pp ..

*34 222 756 H a lü G elibolu " »» "

*35 248 727 M ehm ed AH A m asya " ». ..

136 267 744 Pervâne S im •* >P

*37 276 750 Y usuf A lm eydanî ” »>

138 2 l6 782 E m ir N iğ d e ” *557
*39 240 807 M a h m u d K aram an ». p.
140 270 841 R am azan K a yseri n pp »>
 156 İSÇİLERİN DİN VE MEMLEKETLERİNE GÖRE DAĞILIMI

CETVEL No. 11
Hıristiyan senglıraşlar listesinde kayıtlı bulundukları halde bennâ olarak çalışmış oldukları da
tespit edilmiş olan hıristiyan ustalarının bu iki ihtisas, şubesinden her birindeki devam du­
rumlarını gösterir cedvel.

Sentıraşlıktan evvel Sengtıraşlıktan sonra

Sengtıraşlıkta ( B e n n â)
Z g- (B e n n i)
i A dı İşe başlama İşten ayrılma Başlama Ayrılma İşe haşlama İşten ayrılma
w
§ 1m Si tarihi tarihî tarihi tarihi tarihi

2 Aleksi K trk fep n e * 9 Aralık 26 Ocak 27 Ocak 23 Kasım

s 6 2 Andreya AUım erm er *9 ” 26 " 27 11 7 Aralık
Dimitrî K efe * 9 » 26 ” 27 7
17 4 Istrati Eyüb *9 " 26 " 27 23 Kasım
16 Istavrinos Patrik * 9 ” 26 " 27 “ 26 Ekim
6 28 6 Mihal İstanbul * 9 ” 26 ” 27 7 Aralık
32 7 Petro Boza! *9 ” 26 ” 27 7
8 S6 8 Tologos Papas *9 . ” 26 " 27 ” 7
9 35 9 Todor Subaşİç *9 " 26 " 27 27 Temmuz
10 10 Yani C cbe-A li *9 ” 19 Ocak 27 23 Kasım
24 Kasım 14 Aralık
It tı Yorgi. Reis * 9 Aralık 26 Ocak 27 ” 7 Aralık
1a 18 12 Karara. Am asya 20 Ocak 26 ” 27 5 Ekim
27 13 Manol kanı M id illi 20 ” 26 ” 27 23 Kasım
34 14 Todor İstanbul 20 ” 26 ” 27 ” 23
15 tt 15 Dim im Eyüb 20 ” 26 ” 27 ” 23
16 26 16 Monol K efe 20 ” 26 ” 27 7 Aralık
17 160 17 Anastas Yorgi 3 M art 23 Kasım 24 Kasım 14 Aralık
18 164 18 Andre C eb ı-A li 3 ” 23 ” 24 ” 14 ”
683 19 A nlan Yani 19 Mayıs 23 24 ” 14 ”
20 30 20 Kosta Fen er 27 Ocak 23 ” 24 ” 14 ”
aı 259 21 Manol Polİmnos 3 M art 23 24 ” 14 "
22 522 22 Yani Langa 31 ” 23 27 ” 14 ”
23 354 23 Yani Mihal Atmeydanı 3 ” 23 24 ” 14 ”
24 29 24 Mihal Patrik 37 Ocak 23 24 ” 14 ”

25 20a 25 Argiros Melit 3 M art »3 Sondaj 1555

a6 175 26 Dimitrî E re ğ li 3 ” 23 ” ”
33 Yani G alala 3 ” 2b Temmuz
28 35 Yeni G elibolu 3 ” 24 Ağustos ”
29 355 37 Yani J^allu-A yazm a 3 ” 23 K «ım
30 394 38 Yorgi Vitamoz 3 ” 23 ’’
3t 575 32 Todor E yüp 3ı ” 23
32 75 3° Kosta Yorgi Fen er 3 Şubat 23
33 94 42 Yorgi Sinadinoı 3 ” 28 Eylül
34 73 29 Kosta Varie 17 ” 23 Kasım ”
35 €54 27 Dimitd Yani Tekfur 5 Mayıs 16 ” ”
36 718 28 Kayser Karam an 2 Haziran 23 ” ”
37 770 36 Yanı Karaman 14 Temmuz 3 Ağustos ” ”
38 B06 31 Mihal K ayseri 4. Ağustos 23 Kasım ”
39 835 34 Todor A aysen 15 Eylül 23
40 644 43 Yani Todor 28 Nisan 14 Aralık Sondaj 1556
41 829 4* Yani Nikoia İstanbul 1 Eylül 23 Kasım " ”
42 1 048 40 Yani Kosta Halat — — ” ” Sondaj 1555
43 1 176 44 Yani Anastas — —

* Yıldız işareti konmuş olan tarihler 1553 yılına aittir.

 B e ş in c i B ö l ü m

ÎŞ YERİNDE ÇALIŞMA NİZÂMI, DEVAM

MESELESİ VE TÂTİLLER

I. “DEVAM MESELESİ’1 ÎLE ILGÎLÎ CETVEL VE GRAFİKLER

Elimizdeki Mufassal Muhasebe Defterleri’ad en işçilerin tâtil günlerini ve türlü
devam meselelerini tetkike başladığımız zaman, bu mühim mevzular hakkında hemen
hiç bir bilgiye sahip bulunmamakta idik.
Bu defterlerdeki haftalık ücret ödeme cetvellerinde her işçinin ismi üzerinde mevcut
işaret-rakamlann devam günlerini gösterdiğini anladıktan sonra, bu işaretleri sistemli
bir şekilde tarayıp bütün işçilerin dahil olduğu günlük devam cetvellerini tanzim ettik
ve bu cetvellerdeki rakamları grafikler halinde ifadelendirmek sayesinde türlü vesilelerle
yapılmış olanurnumî tatillerle bazı mevsim ve günlerde devamsızlık kallerinin arzettUderi vüs<at
ve ehemmiyet hakkında sarih bir bilgi sahibi olmak imkân dahiline girdi.
Gerçekten, yukarıda1 örnekleriyle izah edildiği gibi, işçilerin isimleri üzerine
konulmuş olan ve arapcamn pazarı haftanın birinci günü (yevmü’l-ahad) sayan isim­
lendirme sisteminden mülhem bulunan bu işaret - rakamlar, pazartesiyi 2, salıyı 3..
ilâh, şeklinde haftanın çalışılan her gününü hususî bir işaret İle göstererek işçilerden her
birinin hangi gibilerde iş başında bulunmuş olduklarım hesaplamağa imkân vermekte idi.
Defterlerdeki haftalık ücret ödemeleri de, bu işaretlere dayanılarak hesaplanmış olan,
devam günleri adedine göre tahakkuk ettirilmiş bulunuyordu.

işçilerin devam günlerini kontrol için böyle bir imkânın mevcut bulunduğu bu
suretle bir defa anlaşıldıktan sonra, defterler üzerinde yaptığımız ilk araştırmalar, bize
cuma ve bayram tatilleri hakkında şu esaslı bilgileri vermiş bulunuyordu:
1) işaret-rakamlar arasında haftanın arapca isimlerindeki sırasına göre altıncı
gününü teşkil eden cumanın bulunmaması, ilk bakışta cuma gününün çalışılmayan bir
tâtil günü olması lâzım geldiği faraziyesine yol açmıştı. Tetkiklerimiz ilerledikçe, cuma
günlerinde umumî ve mutlak bir hafta tatili2 yapıldığı faraziyesi tamamıyla ısbat edilmiş
olduğu gibi, defterlerimizde iş haftalarının daima "s” (sin ) harfiyle işaret edilen bir

1 Birinci fasıl: kaynakların tavsif ve takdimi: * Bu kaidenin nâdir bir kaçistisnâsı, yukarıda
t) Süieymaniye cami ve imaretine ait Mufassal ikinci faslın “Cami inşaatıma Hitâm» Tarihi"
Muhasebe Defterleri, (a. 2). bölümünde tetkik edilmiştir (s. 56).
 158 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER

günle başlatılması3 ve bu günün Arapça’da yevmü’s-sebt diye adlandırılan cumartesi

olması lâzım geldiği de bu sayede izah edilmiş oldu4*.
2) Haftalık ücret ödeme cetvellerinde işçilerin isimleri üzerinde yazılı bulunup
onların devamlarını kontrol ve gündeliklerini hesaplamağa yarayan bu rakam - işaretler
sistemi içinde devamsızlıkları gösteren sıfır rakamlarının bazı defterlerdeki çokluğu, devamsız­
lıkların bu devirlerde bütün işçiler için umumî bir hal almış olduğum göstermesi itibariyle dikkati­
mizi çekmiş bulunuyordu. Bu hali izah için, sathî ve seri bir şekilde yaptığımız ilk araş­
tırmalar, bazı yılların bayram tatillerini meydana koydu.
Bu suretle, işçilerin devam durumu ve tâtiller.. gibi inşaat yerinde işin organizasyonu
ve iş nizamının hususiyetleri mevzvlanyla ilgili mühim meselelerin sistemli bir şekilde tetkikinin
imkân dahilinde bulunduğu anlaşıldıktan sonra; ikinci bir merhalede, a) sene içinde
bütün işçiler için umumî ve mutlak tâiil günlerinin hakikî miktarları ile bu tatillere vesile teşkil
elmiş olan hâdiselerin tesbiti ve b) haftanın günlerine ve muhtelif mevsimlere göre,
türlü sebeplerle meydana çıkan ihtiyari veya mecburî devamsızlıkların miktar ve seyirleri
ve 11işçi devri” meselelerini vaz ve izaha yarayacak rakamların toplanması gibi daha büyük
hedefler, bütün vüs’at ve ehemmiyetleriyle çalışmalarımıza istikamet verdi.
Bu sayede her sene bayramlar münasebetiyle yapılmış olan umumî tatillerin hakikî
süresini tayin etmek mümkün olduğu gibi, hıristiyan işçilerin bilhassa Paskalya ve Yılbaşı
yortularıyla., pazar tatillerini de hesaplamak kabil oldu.
Ayrıca kandiller ile Nevzûz, Hızır-Ilyas .. gibi halk arasında türlü şekillerde
kutlanması âdet olan günler ve bilhassa işçiler tarafından yapılmış olması ihtimal dahilin­
de bulunan kır-gezileri ve ziyafetlerle işçi bayramlarının sebep olabileceği tatilleri tesbit
etmek gayesiyle de (maalesef bir netice vermiyen) araştırmalar yapıldı.
Bu gayeler için Mufassal Muhasebe Defterlerindeki haftalık ücret ödeme cetvel­
leri üzerinde yapılması gereken sistemli taramalara iki ayrı istikamette devam edildi:

A) Günlük devam cetvelleri :

1) Bir az evvel îzah etmiş olduğumuz gibi, işçilerin isimleri üzerinde kayıtlı bulunup
onlann hafta içinde işe devam ettikleri günleri göstermeğe yarayan işaret - rakamlar
içindeki sıfırlan saymak suretiyle muayyen bir İşçi zümresinin hafta içindeki devamsızlıkyekûnunu
hesap etmek miknkün olduğu gibi, bu devamsızlıkların haftanın günlerine göre nasıl dağılmakta
olduklarını tesbit etmek de güç olmadı.
Aynı şekilde, haftanın ker iş-günü için mevcut devamsızlıktan “hafta mevcudu” adedinden
çıkarmak suretiyle her zümreden her gün iş almış olan işçilerin adedini bulmak ve “hafta mev­
cudu” sütununun yanında o güne ve o muayyen zümreye âit yere kaydetmek mümkün

3 Bayram tâdllenni tâldp eden günleri ihtiva
eden bazı deflerler, umumiyetle perşembe günleri
sona eren ve cuma tatilini atlayıp cumartesi gün­
leri başlıyan iy-haftalanna göre değil, bayram
tatilinin nihayet bulduğu günlerden başlatılmış
olduklarından; bu gibi defterlerin, istisna! olarak
cumartesinden başka bir günden başlamış olması
ve müteakip iş-haftasmm altı günü ile birlikte
baz an g günlük bir devreye şâmil bulunması
mümkündü.
* Bu suretle, haftanın (cuma tatili hariç)
altı iş-gününde muntazam bir şekilde işine devam
etmiş bulunan bir ı«wnıı> isminin üzerinde sağdan
Bola doğru şu işaretlerin yazılmış bulunması lâzım-
gelmekte olduğu anlaşıldı: S, i, a, 3, 4» 5. Çalışıl­
mayan günlerde ogünün işareti olan rakamyerine, bir
stf\r (o) konması da bu işaretleme sisteminin icabı
olduğundan, hafta İçinde yalnız pazartesi ve per­
şembe günleri işe gelmediği farzedilecek olan bir
intanın haftalık Hwram dUTUİnUnU gösteren Taltam .
larrn tertip tarzının şu şekli «i™»;) olması
geldiği de ayrıca tesbit edildi: S, i , o, 2 ,3 ,4 , o.
 DEVAM MESELESİ VB TATİLLER 159

oldu ve bu suretle dört seneye (1554-1557) âit günlük devam cetvelleri meydana geldi
(12-15 numaralı cedveller).
Bahis mevzuu günlük devam cetvelleri, alttaki yekûn hanelerinde her zümrenin
ayrı ayrı teinin ettikleri haftalık iş-günlerinin sayısını “1” numaralı büyük cetvelden
farklı olarak bu dört sene zarfinda sengtıraş, bennâ, neccar, haddâd, sırt-hammalı,
acemi-oğlam, ırgad ve forsa olarak belli başlı5sekiz işçi zümresinin (usta ve çırak karışık)
her gün şantiyede mevcut miktarım göstermektedir.
2) Günlük devam cetvellerinin mevsim fahavvüllerini iyice aksettirebilmelerİ için, defter
kayıtlarındaki Hicrî-kameri yıl ve ay tarihleri Milâdî - şemsî tarihlere tahvil edilmiş
ve ayların bu suretle tflribyrmuş olan günleri cetvellerin en üst sırasında 1 den 31’e
kadar siyah rakamlarla dizdirilmiştir.
3) Hafta içinde az veya çok urjun bir müddet çalışmış oldukları için o haftaya mahsus ücret
'ödeme cetvellerinde isimlen yazılı bulunan işçilerin mecmû adedini gösteren rakamlar “hafta
mevcudu” olarak o iş haftasına takaddüm eden (ve umumî bir tâtil günü olmaları
dolayısiyle içlerine kaydedilecek devam rakamları bulunmıyacağmdan boş kalması
lâzım gelen) cuma günlerine mahsus sütunlara yerleştirilerek bu sütunlar renkli zemin
üzerinde gösterilmiştir6.
Cuma günlerine mahsus boş sütunlara bu suretle yerleştirilmiş olan “hafta mevcudu”-"
rakamları, hafta içinde defterde isimleri yazılı bulunan işçilerden hepsinin muntazam
devamı takdirinde şantiyede her gün her zümreden kaçar kişinin bulunması lâzım gel­
diğini göstermektedir. Defterde isimleri kayıtlı bulunan işçilerden bazılarının hafta
içinde türlü sebeplerle vâki devamsızlıkları dolayısiyle, muhtelif işçi zümrelerinin her
gün temin ettikleri iş-günleri sayılarının bu rakamlara her zaman ulaşmış bulunama­
yacakları da tabiîdir7.
4) Günlük devam cetvellerine alınmış olan mühim işçi gurupları arasından acemı-
oğlanlan ile forsalar, diğer işçiler gibi, defterlerimizde isimleriyle ve ayn ayn kaydedilmiş
değildir. Fakat, çok defa bu zümrelerin her gün işe sevkedilmiş olan postalarının kaçar
inşiliV olduğunu gösteren rakamlar belirtilmiş olduğundan, bu postalan sıra ile haftanın
günlerine yerleştirmek güç olmamaktadır.
* Bu cetveller yalnız camger, errekeş, sürbger, irin defterde isimleri kayıtlı bulunan 10S bennâ'dan
lağımger, lökünger gibi mcnaûblannm adedi mah- o gün yalnız 55’i işe gelmiştir. Aynı şekilde hesap­
dud zümrelerle, lâyıkıyle tesbit edilmeleri imkân­ lanması halinde, cumartesi günü devam etmiyen-
sız olan bazı idareci kadroların measublaruu, at- lerin sayısının da neccârlarda 5, haddâdlarda 2,
ham m allanm 've arabacıları ihtiva etmemektedir. acemi-oğlanlannda 52 ve forsalarda 37 olması lâ­
■ Meselâ, ıgsgjnltna dit günlükdorumcetvelinde zım gelir.
(Cetvel No. 13) görülebileceği üzere, o yılın. Ocak Bu suretle meydana gelen devamsızlıkların
a y ının 4 , ı ı , ı B ve 2 5 inci günleri cuma'ya rast­ yekûnu ise (cumartesi günü 169, pazar 186, pazar­
lamaktadır ve bu sütunlara kaydedilmiş olan ra­ tesi 136, salı 65, çarşamba 79 ve nihayet perşembe
kamlar o cumaları takip eden iş-haftalan içinde günü 60 olmak üzere) bir hafta için cem'an 715’İ
defterde isimleri yazdı olan işçilerin yekûnunu bulmakta olduğu hesap edilebilmektedir. Buna
(balla mevcudunu) vermektedir. göre, defterde isimleri yazdı ustaların o hafta
Cuma günlerine mahsus olan bu sütunlardan içinde hepsinin muntazam devam ettikleri takdir­
sonra, sırastyle cumartesi, p a z a r.. ilâh. haftanın de »rmîn edecekleri iş-günü sayısı olan 5850’ye
diğer günlerini kolayca bulmak mümkündür. nazaran, devamsızlık nishetmin % 12 yi bulduğu
a n la ş ılm a k ta d ır .
1Bu hususta misâl olarak, 1555 yılma ait
günlük devam cetvelinden Ocak ayının 4. ctıma • Taş - ocaklarında çalıştırılmış olan accmi-
günü tarihini takib eden ithaftasın* gözden geçire­ oğlanlan bu hesaplara ithal edilmemiştir. Onlar
biliriz: s Ocak cumartesi günü sengüraşlann hepsi hakkında malûmat için 5 numaralı cetvele
iş bacındadır. Fakat, o hafta içinde i} almış olduğu bakımz. (s. Îl8)
 16G DEVAM MESELESİ VE TATİLLER

Yalnız, inşaat yerinde (şantiyede) çalıştırılmış olan açemi-oğlanı8 ve forsa gurup­

larının adedi her gün için ayrı olarak verilmeyip, bütün bir hafta, hattâ on beş gün
içinde temin etmiş oldukları iş-günü yekûnu bir kalemde bir arada kaydedilmiş
olduğu hallerde, bu yekûn rakamını haftanın günlerine sırn’î bir şekilde müsavî olarak
dağıtmaktan başka çare kalmamaktadır.
Hatalı olduğunda şüphe olmıyan bu usulün ise, bafta içinde türlü sebeplerle
devamın bâriz bir şekilde azaldığı bazı günlerin hissesine (yekûn rakamlarının haftamın
günleri arasında müsavi olarak tevziinden dolayı) yüksek devam paylarının isabet
etmesine sebep olması dolayısıyle, bu günlerin ayrı bir tetkik mevzuu olan hususiyet­
lerinin kaybolma tehlikesini yaratması mümkündür.
Bu gibi hallerde, bahis mevzuu "tevzi rakamlan”nı ihtiyatla lnıllanmaV veya
hiç hesaba katmamak lâzım gelmektedir.

B) İşçilerin her birine âitfişlerle şahısların devam vaziyetini tâkib :

“a” bölümünde bahis mevzuu edilen cetvellerdeki şekliyle, günlük devam veya
devamsızlık miktarlarım, devamsızlığı yapan şahıslardan tecrid ederek, “isimsiz” olarak
hesaplamak ve bu hesaplan dört seneye teşmîl etmek nisbeten kolay oldu. Fakat, tesbit
edilen devamsızlıkların her gün aynı şahıslar tarafından yapılıp yapılmadığım, işten
ayrılma ve yeni yeni işçilerin iltihakı ve dolayısiyle “işçi devri” meselesi ile mecburi
veya ihtiyarî hakiki devamsızlıkların nisbetlerini tetkik etmek icabedince, bu usulün kifayet­
sizliği anlaşıldı. Bu sebeple, iş - günlerinin şahıslara aitfişler üzerinden taVîp ve tesbiti
yolu tecrübe edildi.
1) Bu maksat için, 1553 yıbndan devir alman Aralık ayı ile 1554 y ı l ı n ı n ayn ayn
bütün aylan içinde inşaatta az veya çok uzunca bir müddet iş almış olan ustalardan
her biri için ayn fişler tanzim edilerek bu fişlerin üzerine her ustanın isim ve künyeleri
ile kaç akçeyevmiye ile çalıştığı veyanında çalışan çırakların isim veyevmiyeleriyazıldı.
Bundan sonra, her defterde aynı ustanın kaydı bulunarak ismi üzerinde günlük
devam durumunu tesbit etmiş olan işaret - rakamlardan (defterlerin ihtiva ettiği gün­
lerin Şemsî senenin hangi ayının hangi tarihine tekabül ettiğini gösteren anahtarfişler
yardımlanyle) o ustanın devam etmediği günlerle ayrılma veya tekrar iltihak tarihleri
hususî işaretlerle tesbit edildi.
Bu suretle metodlu bir şekilde işlenmiş olan fişlerin ihtiva ettiği malûmat cetvel
haline dökülünce, bu etüdün 194-329 sayfalarında aynca yayınlanmış olan, İşçi
listelerinin, her işçinin hangi aylarda kaç iş - günü devamsızlığı olduğunu gösteren
bölümleri meydana geldi.
2) Bü listelerin bir noksanı, daha evvel de izah ettiğimiz gibi9, 1554 yılı gibi diğer
senelerin de sistemli bir şekilde ve tam olarak taranması suretiyle işlenmemiş olmalarıdır.
Gerçekten, bu işin arzettiği müşkilâtm azameti dolayısiyle, sistemli tarama usulünü
diğer senelere teşmîl edemeyince, diğer yıllar içinde işçilerin nisbeten kaTahalıV olduk­
ları ikişer hafta seçilerek bir nevi sondaj usulü ile o haftalara ait defterlerde kayıtlı bulunan
ustalar taranmıştır. Bu suretle eski ustalardan bu seneler zarfında da çalışmağa devam•

• Bu hususta daha farla malûmat için yukarıda “ustaların dinlere ve memleketlere göre dagıhjı” bah­
sine bakınız (s. 141 - 144).
M u h te lif meslek gu ru p ların a m ensup işçilerden 1554 yılı içinde her gıuı şantiyede îş-haşinda hazır bulunm uş olanların »ayBun* gösteren cedvel

A Y L A U I N G Ü N L E R t
GAAAK «<5: 7
I » ! (h. 962) YILININ 6 AYLIK BU DEVRE*
SİNDE NŞAATTA ÇALIŞAN BENNA VESENG.
TRAŞLARIN GÜNLÜK DEVAN DURUMLARINI
GÖS7ERIR GRAFİK
İD

GRAFİK N O : 7
UM (b. 962) YIUNIN 6 AYLIK BİR DEVRE­
SİNDE INSAA1 TA ÇALIŞAN BENNA VE SENG-
TAAŞLARIN GÜNLÜK DEVAM DURUMLARINI
GÖSTERİR GRAFİK
 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER 161
edenler tesbit ve işaret edildiği gibi, yeni iltihak edenler için de yeni fişler tanzim edi­
lerek isimleri listelerimize ilâve edilmiştir.
Mevcudiyetleri ve hüviyetleri bu suretle yapılan sondajlarla tesbit edilmiş olan
ustalar için, cetvellerimizde 1555, 1556,1557 ve 1558 senelerinin muhtelif aylan için
devamsızlık adedi göstermeğe İmkân hnlrnımadığından, bu senelere sadece “mevcut”
yahut "yok” manasına gelen (+) ve (—) işaretleri kullanılmış veya tamamiyle boş bıra­
kılmıştır.
3) Bu suretle tanrım edilmiş olan cetvellerde ustalar, işe iltihak tarihlerine göre ayn
guruplar halinde sıralanmış bulunmaktadırlar. Aylar sütunlarındaki rakamlar, her
ustanın o ay içinde işine gelmediği günlerin sayısını vermekte ve (+) işareti hiç devam­
sızlığın bulunmadığını göstermektedir. Aynı sütunların, sol üst köşelerinde küçük pun~
Utlarla kaydedilmiş olan rakamlar ustanın o ay içinde hangi tarihte işe başladığını,
sağ alt köşedeki küçük punto rakamlar ise ayrıldığı tarihi göstermektedir.
Aylar sütunlarında boş kalan, yahut ayrılma tarihini gösteren rakamlardan daha
evvelki aylarda iltihak etmiş ustaların müteakip aylardaki balayyelerinin mevcudunu,
hesap etmek ve bu suretle muayyen bir ayda meocudusta guruplarıma iltihak tarihlerine göre te-
rekküb tarzım tâyin etmek mümkündür. Meselâ, müslüman sengüraşlara ait isim listeler­
inde 1-235 numaralar arasında kayıtlı bulunan ustalar, 1553 yılının Aralık ayında
şantiyede iş almış olanlardır. 236 numara ile 1554 yılının Ocak ayında iltihak edenler
ortaya çıkmakta ve 236 -286 numaralar arasında 50 numara işgal etmektedirler.
Bu hesaplara 1554 yılma ait on iki ayın sonuna kadar devam etmek, ondan sonra
da müteakip senelere atlamak mümkündür. İşçi devrine ait 16 ve17 numaralı tablolarla bu
tablolardaki rakamlara göre tanzim edilmiş olan. u8** numaralı grafik bu suretle yapılmıştır.
(Bak. Aşağıda s. 175 "işçi devri” meselesi isimli bahis).

“ 7 ” N um aram G r a f ik .

Yukarıda "a” bölümünde hazırlanış şeklini tetkik ettiğimiz günlük devam cetvelleri
bir defa tamamlandıktan sonra, bu cetvellerin ihtiva ettikleri rakamlara dayanarak,
1554-1557 yıllarındaki devam durumunu grafikler halinde çizgilerle göstermek kolay­
laşmış bulunuyordu.
Bu suretle, dört seneye ait bütün günlerin devam durumunu belirli bir şekilde
gösterebilecek büyüklükte dört büyük grafik hazırlandı. Yalnız, devam cetvellerine
aldığımız sekiz işçi zümresine ait devam istatistiklerim bir arada bu grafiklere sokmak,
çizgilerim birbirine karışması tehlikesi yüzünden, mümkün gnrfilmeHiğinden»yalnız
sengtıraş vc bennâlar gibi hem en kalabalık hem de işlerin gidişini aksettirme bakı­
mından temsilî kıymetleri büyük iki gurupun günlük devamlarının gösterilmesiyle
kanaat edildi.
Bu grafiklerde, soldaki ordonat (ordonnee) hattı üzerinde aşağıdan yukarı, inşaat
yerinde her gün çalışan sengtıraş veya bennâ adedini tayine yaramak üzere birden 900’e
kadar rakamlar ellişer olarak kaydedilmiştir.

Bastırılmak maksadıyla hazırlanan bâzı cetvel v e grafiklerde yer ip n yalnız Şemsi

162 DEVAM MESELESİ VE TÂTİLLEB

Üzerinde tetkikler, yapmak için hazırlanan bu büyük grafiklerin taban çizgisi

(abscisse-apsis) üzerinde ise, Kamerî ve Şemsî ayların yekdiğerine tekabül eden gün­
lerinin tarihleri karşılıklı olarak yazıldı10. Bu suretle, işçilerin devam ettikleri günlerin
miktarlarını gösteren çizgilerin aşağı ve yukarı inip çıkarak dalgalanmalarını ve bazı
haftalar içindeki bâriz çöküntüleri izah için Kamerî ayların tarihleri dinî bayramların, Şemsî
ayların tarihleri ise, hıristiyan yortularının ve mevsimlerin muhtemel tesirlerini tâkib ve izaha
yarayacaktı.

A) YAZ AYLASINA MAHSÛS DEVAM MESELELERİ

Bu suretle tertiplenmiş olan ve adı geçen dört yılın bütün günlerini ihtiva eden
devam grafiklerinin hepsini, günleri belirtili bir büyüklükte ve bütün olarak bastırmanın
sebep olacağı büyük masraflardan kaçınmak zaruretiyle bu uzun boylu ve battal grafiklerden
yalnız birinin (daha tipik ve enteresan bulduğumuz için 1555yılma ait olanın) altı aylık (Nisan-
Eylül) bir kısmının klişesi yaptırılarak kitabımıza alınması kâfi görüldü (grafik No. 7).
Bu grafikte, bu devrede miktar itibariyle sengtiraşların iki misline yakın bir yekûna
baliğ oldukları için, bennâlann günlük devam miktarım aksettiren ve nisbeten daha ince olarak
gösterilmiş olan çizgi ile sengtıraşlara ait alttaki kaim çizgi, çok defa muntazam bir merdivengibi
kertikleryaparak ve bazı günlerde ise göze çarpacak şekilde ânı ve derin çöküşler meydana
getirerek her iki zümre işçilerin devam temposu arasındaki karşılıklı seyir münase­
betlerini göstermektedir.
Bu suretle hazırlayıp neşrettiğimiz grafik parçası, diğer senelere ait grafiklerin resmetmiş
olduğu siluetlerin karakteristik çizgilerini ayneD ihtiva ettiği gibi, diğer grafiklere de bir
nümune teşkil edecekleri için, ayrıca tahlil ve îzahı gereken bazı çöküşler de arzet-
mektedir:
1) “7” numaralı grafikte, üzerinde durulması gereken bâriz çöküntülerden birisi,
grafikte C*B” harfiyle işaret edilmiş olan yer olup o senenin Ramazan bayramına rastla­
maktadır ve “bayram tatilleri” bahsinde etraflı bir şekilde incelenmiştir (bak. s. 172).
2) Ekseriyetini hıristiyanlann teşkil ettiği bennâlar çizgisine ait olup “P” harfiyle
işaret edilmiş olan çöküntü de o senenin Paskalya yortularına tesadüf etmektedir ve
yortular bahsinde aynca gözden geçirilmiştir.
Bu suretle izahı bulunmuş olan bu iki büyük çöküş dışında tetkik mevzuumuz
grafikte üzerinde durulması gereken diğer üç bâriz çöküntü daha vardır ki onları da
şu şekilde tefsir etmek mümkündür:
1) 1555 yılının 6-11 Nisan (14-19 Cemaziye’l-evvel 962) günlerini ihtiva eden
“ 1” rakamı ile işaretli kesiminde haftanın ilk üç günü devam durumu normal değildir.
Gerçekten, bu hafta içinde az veya çok uzun bir müddet çalışmış oldukları için
defterde isimleri yazılmış bulunan 625 bennâdan, hafta başı olan 6 Nisan cumartesi
günü ancak 86, pazar günü 74 ve pazartesi 92 kişi işe devam etmiştir. Müteakip günlerde
ise bu miktar 575’e ve hattâ 624’e kadar çıkarak durum normalleşmiştiru .
Bu hali, büyük bir ekseriyeti hınstiyan olan bennâlar arasında drnt bir bayramın
tesirlerine atfetmek mümkün değildir. Çünki, aynı nisbette bir çöküşü büyük ekseriyeti
müslüman olan sengtıraşlara ait çizgide de müşahede etmekteyiz. Gerçekten, haftama
anormal bir hal müşahede edilen bu ilk üç gününde, hafta içinde iş alıruş olan 374 sengtıraştan,

u 1555 yılı G ünlilk D ev am Cetvelinin 6 - n N isan bölüm üne bakınız (Cedvel N o . 13).
 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER 163

bu günlerde sırasıyle yalnız 31325 ve 26 kişi çalışmıştır. Diğer üç günde ise, çalışanların
miktarı 360’a kadar yükselerek normal seviyeyi bulmuştur.
Diğer taraftan, haftanın ilk üç günü içinde dikkati çeken bu devamsızlık, yalnız
bennâ ve sengtıraşlara münhasır kalmayıp diğer meslek guruplarına da şâmil bulun­
muştur. Gerçekten, sırt hammalı, haddâd, ırgad ve forsalar da bu üç gün zarfında hiç
çalışmamışlardırla.
Bu suretle hemen bütün işçi gurupları için umumî bir şekil almış olan böyle bir
devamsızlık halini, ancak haftanın ilk üç günündeki hava şartlaman müsaadesizliği ile
izah etmek lâzım gelir. Gerçekten, halk arasında furtznası ile meşhur olan 5 Nisan
bu devreye rastlamaktadır.
2) 1555 yılının “2” rakamı ile işaretlenmiş olan 22-27 Haziran günlerini ihtiva eden
hafta içinde göze çarpan ve izahı icab eden bir hususiyet de, 23 Haziran (3 Şaban 962)
pazar günü, o hafta iş almış olan 875 bennâdan yalnız 105’inin ve 423 sengtıraştan yal­
nız 49 unun çalışmış olmasıdır.
Aynı suretle, hafta mevcudu olarak defterde isimleri yazıh bulunan 49 haddâd’dan
hiç biri o gün çalışmamış, 461 ırgad’dan ise ancak l l ’i iş başında bulunmuştur13.
Devamsızlığın umumi olmayışı ve diğer senelerde aynı tarihlerde aynı şekilde tekrarlanmamış
bulunması., bir işçi bayramı dolayuıylt yapılmış kısmi bir tâtil karşısında bulunmuş olmamız^,
ihtimalini azaltmaktadır.
Günün pazar olmasına rağmen, bir hınstiyan yortusu olması ihtimali de aynı
sebeplerle ve bilhassa devamsızlığın, büyük ekseriyeti müslüman olan sengtıraşlar arasında da
müşahede edilmesiyle kuvvetini tamamiyle kaybetmiş bulunmaktadır.
3) Grafikte ct3” numaranın bulunduğu çöküş noktası, 14 Eylül (7 Şevval) tarihinde
başhyan hafta içinde iş almış olan 752 bennâdan 14 Eylül cumartesi günü yalnız 554
ve pazar günü ise 520 bennâmn çalışmış olduğunu göstermektedir.
Bennâlara inhisar eden bu iki günlük kısmî devamsızlık da izah edilememektedir.
1555 yılma ait büyük günlük devam grafiğinden “7” numaralı grafik namiyle kitabı­
mıza klişesini koyabildiğimiz altı aylık bir kesit üzerinde verebileceğimiz izahlardan bir
kısmı bundan ibarettir. Bu grafik, inşa faaliyetinin seyrine normal şartlar altında oldukça
tam bir istihdâm kadrosu ile devam ettiği yaz aylarındaki çalışma durumunu göster­
mektedir. Kıs aylarına mahsus devamsızlık meseleleri ise aynı büyük grafikten çıka­
rılan diğer bir bölüm üzerinde aynca incelenmiştir (grafik No. 7/1).

B) Kış AYLARINA MAHSUS DEVAM MESELELERİ!

Grafiğin aslı üzerinde yaptığımız incelemeler, yerden tasarruf için yukarda tetkik
mevuu ettiğimiz “7” numaralı grafiğin dışında bırakmağa mecbur kaldığımız, fakat
diğer senelere ait devam grafikleri için de (müsait olmayan mevsim şartları altında
devamın takip ettiği seyri göstermek bakımından) ehemmiyeti haiz oldukları için,

u B ak. 1555 yılına a it G ünlük D evam C etv eli
B u cetvelde, fen a h av a şartların a tesadüf ettiği
(arz edil en bah is m evzuu ü ç günlük devamsızlık
devresi içinde, 150 accm i-oğinnm tn m untazam
olarak çalıştığı kaydedilmişse d e y u k a n d a “ 8”
n u m a ra lı ta b a n n o tu n u n b u lu nduğu yerde dc İzah
ettiğim iz g ib i; b u rakam lara, bazı defterlerde
acem i-oğlanlannın tem in ettikleri h aftalık mecm û
iş-gûnSnün bir kalemde lapla olarak verilm if olan sayısının
tarafım ızdan haftanın günlerine müsavi şekilde tevzii ile
elde edilm iş sun’( rakamlar olarak, itibar etm eyebiliriz.
19 B ugün için strt-ham m al]an ile acemi-oğ-
la n la n n ın oldukça k ab arık gu ru p lar h alin d e çalış­
m ış görülm eleri lâyıkıyla İzah edilem em ektedir.
164 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER

misal olarak üzerinde durulması gereken, karakteristik bazı bölgeler bulunduğunu meydana
koymuştur.
Ehemmiyetlerine binaen büyük bir kısmı 7/a numaralı grafik üzerinde ayrıca
tetkik edilmiş olan meseleler şunlardır:
1) 1555 yılına ait günlük devam cetvelinden (n. 13) de tâkip edilebileceği gibi, bu
yılın mevsim dolayısiyle inşa faaliyetinin çok düşük bir seviyede bulunduğu Ocak ayı bo­
yunca şantiyede adedi 40-50 yi geçmiyen mahdud bir sengtıraş gurubu ile yüze yakın
bir bennâ gurubu oldukça muntazam bir şekilde işlerine devam etmiş bulunmaktadır. Bu
bakımdan ince-düz “haftalık mevcut” hatları (tavan çizgileri) ile inişli-çıkışlı (mer­
divenli) devam çizgileri arasındaki boşluk büyük değildir.
2) Yalnız 12-15 Ocak tarihlerinde, her halde hava muhalefeti yüzünden, bennâ ve
sehgüraşlar arasında müşterek ve bazan günlük mevcudu on1da bire kadar düşüren
bir devamsızlık göze çarpmaktadır ve bu devamsızlık forsalarda da görülmektedir.
3) 1555 yılının Ocak ayı içindebennâlann “hafta mevcudu”nda 108 den 55’e
doğru bir azalma mevcuttur.
4) Ocak ayı içinde havaların müsaadesizliği dolayısiyle bennâ ve sengtıraş gibi işçi­
lerin küçükguruplar halindeçalıştıkları bir devirde acemi-oğlanı ve forsalarm oldukça kalabalık
postalar halinde çalıştırılmasına devam edilmiş olması da dikkati çekmekte ve izaha
muhtaç bir mesele teşkil etmektedir.
5) 7/a numaralı grafiğe dahil bulunan Şubat ayının birinci haftasında aşağı-yukan
Ocak ayındaki ekipler işlerine aynı tempo ile devam etmişlerdir. Yalnız bu ayın müteakip
haftalarında, sengüraşlann mevcudunu gösteren kaim çizgi sıra ile 48 den 96’ya, 211’e
ve hattâ 346sya yükselerek, 94, 118, 211 ve 238 gibi daha düşük bir tempo ile artan
ince bennâ çizgisini 16 Şubat tarihinden itibaren geride bırakmıştır. Bu suretle, 10 Mart
tarihine kadar şantiyede,her gün mevcut sengtıraş sayısının bennâ sayısından fazla ol­
duğu anlaşılmaktadır. Bu fazlalık, bilhassa 23 Şubat’ta başhyan hafta içinde azamî
haddine ulaşmış bulunmaktadır.
6) 1555 yılma ait günlük devam cetvelinden ve 7/a numaralı grafikten takip
edilebileceği veçhile, bu senenin Şubat ayırtın ilk haftalarından itibaren sengtıraş ve bennâ
olarak işçi sayısının yeni iltihaklarla yavaş yavaş artmağa devam etmesine rağmen, hafta içinde
fiili olarak temin edilen iş-gunlerimn saçısı, fena hava şartlan dolayısiyle vâki devamsızlıklar
yüzünden, esaslı bir şekilde artmamış bulunmaktadır:
Gerçekten, Şubatın bilhassa ikinci haftasının ilk üç gününde devamsızlık nisbeti
büyüktür ve bu yüzden “hafta mevcudu*nu gösteren düz tavan hattı ile inişli-çıkışlı (merdivenli)
günlük devam, çizgisi arasında oldukça büyük bir açıklık mevcuttur.
Nitekim, “hafta mevcudu” 96 olan sengüraşlann 6 gün muntazam devam ettikleri
takdirde, Şubat ayının dokuzunda- başhyan bu hafta içinde, cem'an 576 iş-günü temin
etmiş olmaları lâzım gelirken fiilî olarak 413 gün çalışabilmelerdir. Bu sebeple devam
nisbetleri % 71,7 dir.
“Hafta mevcudu” 118 olan bennâlann da altı günde 708 iş-günü yerine ancak
568 iş-günü (% 80) temin etmiş olmalan da devamsızlıkların derecesini göstermektedir.
Normal durumlu yaz aylarındaki haftalık devamsızlık nisbetleri ise, bennâ ve
sengtıraşlarda % 7,8 veya 5,7 yi geçmemekte14 olduğu düşünülecek olursa, kış ay­
larına mahsus bu müzmin ve sinsi devamsızlık hallerinin ehemmiyeti meydana çıkar.1
11 1555 yılım a H a z ira n ay ın ın b irin ci haftasın d a b u nİsbet b en n â ve sengtıraş karışık olarak % 7,8, T em ­
m u z ay ın ın birinci h a ftasın d a % 5,7 d ir.
 DEVAM MESELESİ VE TÂTİLLER 165

Şubat ayının 16 tarihli cumartesi günü başlıyan üçüncü haftası da bu bakımdan

tetkike şayandır:
Tetkik mevzuu hafta içinde sengtıraşlann “hafta mevcudu” 211 dir. Buna göre,
haftanın altı gününde tam bir istihdam ile 1 266 iş-günü temin edilmiş olması lâzım ge­
lirdi. Halbuki sengtıraşlar bu hafta içinde cem<an 497 gün çalışabilmişlerdir. Bu sebeple
devam nisbeti % 47,15’e düşmüştür.
Bennâlann da devam nisbeti daha yüksek değildir. Hafta mevcutlan 111 olduğuna
göre, altı günde 666 iş - günü temin etmiş olmaları lâzım gelirken, hafta içinde cem'an
ancak 330 iş-günü çalışmışlardır. Burada haftalık devam nisbeti de % 50 dir.
Am it taburları halinde çalıştırılan askerî bir teşkilâta mensup olduklan için, işe
devam veya devamsızlık hürriyetleri ücretle çalışan serbest işçiler kadar büyük olmryan
ar.p.mT-oğ1anÎ3.rıniTi devam durumlarının arzettiği hususiyetler istisna edilecek olursa;
hafta içinde, bennâ ve sengöraşlardan başka diğer işçi guruplarında da aynı nisbette
bir devamsızlık göze çarpmaktadır. Forsaıann bu hafta içinde hiç çalıştırılmamış olması
ise, üzerinde aynca durulması lâzım gelen bir mesele teşkil etmektedir.
7) Şubat ayının 23’ünde başlıyan hafta da, şiddetli hava muhaleieti yüzünden
meydana gelmesi muhtemel devamsızlıkların vüs catı ve seyri hakkında dikkate şayan bir
misal olma bakımından tetkike değer.
Gerçi, bu hafta içinde sengtıraşlann mevcudu 346 ya, bennâlann da 238’e yükselmiş­
tir. Fakat, haftama-ilk üç günündeki fevkalâde vaziyet dolayısyle, haftalık devam nisbeti
Çok düşüktür. Haftanın bilhassa ikinci günü (pazar) 238 bennâdan yalnız 61 kişi çalışa­
bilmiştir. H a f ta n ın son günü (28 Şubat perşembe) ise, havalar büsbütün bozulmuş ve
o gün bennâlardan ancak 29 ve sengtıraşlardan ise 94 kişi iş başında bulunabilmiştir.
Neticede, haftalık devam nisbeti bennâlarda % 61,76, sengtıraşlar’da ise %81,79 dır.
Bu iki sanatkâr, gurubunun, aynı mevsim şartlan altında, vâki devam nisbetleri arasın­
daki fark dikkate şayandır.
28 Şubat perşembe günü tesirini şiddetle hissettirmiş olan fena havalar, (1 Mart
Cuma günü dahil) 2 Mart cumartesi ve 3 Mart pazar günleri de aynı şekilde devam
etmiştir. Bu günlerde, bu hususta çok defe, bir istisna teşkil etmekte olan acemi-oğlanlan
hariç, devamsızlık diğer işçi guruplarında da umumî bir şekil almıştır. 2 Mart cumar­
tesi günü (hafta mevcutlan 346 olan) sengtıraşlardan 46 ve (hafta mevcutlan 324’ü
bulan) bennâlardan ise yalnız 24’ü çalışabilmiştir. Aynı gün, 85 neccârdan 46’sı, 36 ır-
gaddan 3’ü iş almış, 38 haddâd, 72 sırt-hammalı ve 400’ü mütecaviz forsadan hiç biri
çalışmamıştır.
8) Bu günlerden, sonra Mart ayı içinde işler daha tabiî bir seyir takıb etmiştir:
Baha evvelki diğer iki ayda tesadüf edilmiş olan kronik mevsim devamsızlıkları yavaş yavaş
ehemmiyetim kaybetmeğe başlamış, 18 Mart pazartesi ile 23 cumartesi ve 24 Mart
pazar günlerinde müşahede edilen ve yine aynı şekilde şiddetli hava muhalefetine bağ­
lamak mecburiyetinde kaldığımız büyük bazı çöküşler (hâd bir şekilde tezahür etmiş
olan bir iki büyük devamsızlık) dışında, inşaat işleri büyük bir hız ve intizamla inkişaf
etmeğe başlamıştır.
Bu arada, aynı ay içinde sengtıraşlann hafta mevcutlan, yeni iltihaklarla, sıra ile 346,
367, 377, 375 ve 381 gibi nisbeten yavaş bir tempo ileyükselirken, bennâlann mevcudu
çok daha süratli bir artışla 324 lük bir hafta mevcudundan hareket ederek, sırasıyle
414, 483, 553 e yükselmiş ve nihayet 625 e ulaşmak suretiyle ince bennâ çizgisi, 11 Mart
166 DEVAM MESELESİ VB TATİLLER

tarihinden banlayıp bütün yaz aylarında aynı durumda devam etmek suretiyle,
sengtıraş çizgisinin üzerine çıkmıştır.
C) Y az v e kiş aylarindaki devamsizleklarin mukayesesi.

Yaz aylarında inşaata tam işçi kadrolarıyla ve büyük bir intizamla devam edildiği
devirde de, işçiler arasında hemen hergün devamsızlık yapanlar mevcut bulunmaktadır.
Nitekim, “7” numaralıgrafiğin muntazam merdivenli silueti üzerinde bu husus göze çarpacak
bir şekilde tesbit edilmiş bulunmaktadır. Yalnız yaz aylarında vâki devamsızlıklara ait
olan bu tip grafik çizgilerini kış aylarına ait olanlardan ayırd eden bazı hususiyetler
mevcuttur:
a) Yaz aylarındaki devamsızlıkların miktarı çalışanlara nisbetle az olduğundan,
merdivenli devam çizgileri ile düz tavan hatları arasında devamsızlık derecesini gösteren
boşluk da azdır.
b) Diğer taraftan, yaz aylarındaki devamsızlıkların haftanın, muayyen günlen arasındaki
dağılımı, dikkate şayan bir şekilde, daima aynı kalmakta ve âdetâ haftanın her gününün kendisine
mahsus değişmez bir devamsızlık emsâli olduğu müşahade edilmektedir:
Normal zamanlarda, muhtelif san£at kollan arasında müşterek olarak devamsız­
lığın en fazla mevcut bulunduğu gün, Cuma iâtillerinİ tâkip eden cumartesilerdir. Arkadan,
bilhassa bennâlar gibi büyük ekseriyeti hınstiyaa olan guruplarda, pazarların sebep
oldukları devamsızlıklar dikkati çekmektedir. Pazartesi günlerinden itibaren devamsızlık
yavaş yavaş azalmakta ve aynı zamanda haftalık ücretlerin dağıtıldığı gün olması lâzım gelen
perşembe günleri ise, devamsızlık en aşağı bir seviyede bulunmaktadır15.
Bu müşahedeler, yaz aylarında inşaata büyük bir hızla devam edildiği sıralarda
ve normal şartlar altmda vukua gelen devamsızlıkların şahsî ve ruhî şebeklerle meydana gelen
ihtiyarilik vasfını ortaya çıkarmaktadır.
Gerçekten, devamsızlık rakamlarının, hafta içindeki dağılış tarzından istidlâl edi­
lebileceği veçhile, hava şartlan ve inşaat yerinde işin hacm i müsait olduğu ve hastalık
gibi tamamen arızî ve mecburî sebeplerin tesiri bahis mevzuu edilemediği halde; b ir
kısım işçiler şahsî durumlan neticesi bazı günler çalışmamağı münasip bulmuşlardır
ve bu hususta tamamiyle serbest olduklan da anlaşılmaktadır.
Grafiklerimizin dikkate şayan bir vuzuh ve katiyetle ortaya koymuş olduğu gibi,
devamsızlıkların cumartesi günlerinde (hafta tatillerinden dönüşle ilgili olarak) daima
yüksek bulunması ve bazı sofu hınstiyanlann dindarâne davranışlarının umumiyetle
pazar günü vâki devamsızlıkları îzah eder görünmesi, bu ihtiyarilik vasfinı teyid et­
mektedir.
Fakat, mevsimler ilerleyip inşaat yerine gelmeği ve oraya kadar kolayca gelinmiş
olsa bile, muayyen şartlar altmda çalışmağı zorlaştıracak ve hattâ imkânsın kılarak
fevkalâde haller, fırtına ve sağanaklar veya şiddetli don ve soğukların muhtemel tesir­
leri yavaş yavaş kendilerini hissettirmeğe başlayınca, devamsızlıkların sâiklan arasında
beşerî ve ihtiyarî olanlaryanında irade dışı fizik âmiller dahafazla yer almağa başlamaktadır.
Bu sebeple, bir az evvel tetkik ettiğimiz grafiklerde gördüğümüz veçhile, devamçizgi­
lerinin. anî düşüş veyükselişlerle derin uçurumlar hasıl ettiğifevkalâde vaziyetlerle ânzî ve mecburî
devamsızlığın bâriz bir şekil aldığı ve “hafta mevcudu”mı gösteren ince ve düz tavan çizgileriyle
“ 7 " n u m a ra lı günlUk devam grafiğine bakınız.
 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER 167

günlükfiilî devam adedlerine âit iniş ve çıkış grafik hatları arasındaki boşlukların nisbetsiz bir
şekilde arttığı kış aylarına mahsus hallerini, sebep ve neticelen bakımından, yaz aylarındaki
ihtiyari devamsızlıklardan ayn olarak tetkik etmek lâzım gelmektedir.
TCış günlerine mahsus olan bu tip devamsızlıkların sebebi olarak hatıra gelebilecek
olan muhtelif ihtimalleri sırasıyle tetkik edelim:
1) Devamsızlıklardan- bir çoğu, sağanak halinde yağmur, firttna veya kar dolayı-
sıyle, işçilerin uzaklardaki ikametgâhlarından kalkıp iş başına gelmesinin arzedeceği müşkilâtian
ileri gelmiş olabilir.
Gerçi, işçilerden bir kısmının bilhassa diğer memleketlerden celb ve sevk edilmiş
bulunanların civardaki hanlarda toplu bir halde ikamet ettiği düşünülebilir. Fakat,
İstanbul’da evi olanların akşam ve sabah evlerine gidip geldikleri de herhalde kabule
şayan bir faraziyedir15.
Bununla beraber, bazı hallerde, hava muhalefeti yüzünden devamsızlığın yalnız
bennâlara ait olup muhtemel olarak kapalı bir yerde (meselâ taşçılar kârhane-
ri’nde) işe devam imkânını bulan sengtıraşlara sirayet etmemiş gözükmesi ve kış
günlerinde bazı bennâlann sengtıraş olarak çalışmakta devam ettiklerinin tesbit
edilmiş bulunması, fena hava şartları altında iş-yerine gelme müşkülâtının devam­
sızlık konusunda başlı başına bir sebep teşkil edemiyeceğini vefena hava şartlarının daha!
ziyade açıkta işe devam imkânım ortadan kaldırarak veya çalışmayı müşkil bir hale
sokarak devamsızlığa sebep olabileceğini isbat etmektedir.
2) Kış günlerinde iş yerine kadar gelmenin müşkilleri bahis mevzuu edilemiyecek
olan hallerde devamsızlık, bazı işçilerin şiddetli soğuk veya yağmur gibi.. fena hava
şartlan altında çalışmak istemeyişinden ileri gelmiş olabilir.
1555 yılına âit günlük devam cetveli tetkik edilirken bu bava muhalefeti ile izah
edilebilecek bazı bâriz devamsızlık günlerinde serbest işçilerin devamı çok düşmüş
bulunduğu halde acemi-oğlanı ve forsa guruplarının eskisi gibi çalıştırılmasına devam
edilebilmiş olması da, bu devrelerdeki devamsızlıkların kısmen serbest işçilerin fena
bava şartlan altında çahşmak istemeyişi ile izah edilebilmekte ve bu devamsızlıklardaki
ihtiyarilik unsurunu belirtecek bir delil sayılmaktadırlar.
3) Hava muhalefetine rağmen, işçilerin iş-yerine kadar gelebildikleri ve hattâ
kendilerinde fena bava şartlan altında çalışmaya devam arzusu bulunduğu kabul
edilse dahi, inşaat idaresinin bu şartlar altında inşa işlerinin her bölümünde fazla adam çalış­
tırmanın teknik mahzur ve hattâ imkânsızlıklarım veya sadece verimsizliğinigöz önünde tutarak
lüzumundan fazla işçi angaje etmek istemevisi de, defterlerimize ihtiyarî bir devamsızlık
gibi aksetmiş olabilir17.
Bu takdirde, işten ayrılmaların veya devamsızlık gibi görünen hallerin bir kısmının,
mevsim icabı işlerin zarûrî olarak yavaşlayacağım düşünen inşaat idaresinin işçi kadro­
larında bir ayarlama tedbiri olarak empoze ettiği tahdidlerden ileri gelmiş olması

t» «ıtAgİpfrrirn. nHVHflfhiÜrrft devam- 17 Bütün bu ihtimalleri kıymetlendirmek için,

«,-rl.tr hallerinde iş-başı yapabilmiş olan ustaların devamsızlıkların bâriz bir şekil aldığı haftalar
hüviyetlerinin ve memleketlerinin bu bakımdan zarfında angaje edilmiş olan ustaların durumunu,
faydalı bilgiler *-mîn edebilecektir. hüviyetlerim ve çalışma yerlerini daha yalandan
tetkik etmeğe ihtiyaç vardır.
 168 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER

lâzım dır18. Çak muhtemel olarak memleketine dönüp dinlenm<ffi yeya in; gflnfarimn
fena hava şartlan içinde barınmaktan ve çalışmaktan kaçınmağı düşünmeyen pek çok
işçiler, sırf inşaat idaresi tarafından kendilerine iş verilmediği için, ayrılmış ve boş
zamanlarım kıymetlendirmek maksadıyle başka iş-yerleri aramış bulunmaktadırlar.

B u suretle, tam istihdâm aylarında mâzeretli veya mâzeretsiz olarak caiz ve mümkün
görülen ihtiyarî devamsızlık, iş hacminin mevsim şartlan dolayısıyle daraldığı devrelerde
bir nevi mecburi devamsızlık ve hattâ işsizlik mahiyetine girmiş bulunmaktadır.
İşçilerin bu şekilde mevsimlik mecburî bir fâtil yapmak zorunda kalmalariyle büyük
ölçüde b ir işsizliğin ortaya çıktığı devirlerde ne ile meşgul oldukları ve nasıl geçindik­
leri, memleketlerine gidip-gelmek imkân ve itiyatlarına sahip olup olmadıkları ilâh, gibi mese­
leler, büyük ehemmiy etlerine rağmen, elde mevcut malzeme ile tam b ir izaha kavuş-
turulamamaktadır.
inşaat sanatlarından birinde ihtisası olan bir ustanın, Devlete ait inşaatın kendilerini
meşgul etmediği günlerde, İstanbul’da veya memleketlerinde hususî şahıslara ait işlerde
çalışması pekâlâ düşünülebilir. Fakat, yevm iye ile çalıştırılan serbest işçilere işsizlik
günleri için her hangi bir tazminatı ödemek} bahis mevzuu edilmiyecek olan bu devir için, işçinin
kaderinin zamanının iş-piyasasmın tesadüflere geniş ölçüdeyer bırakan ağır şartlarına, tâbi kalacağı
Şüphesizdir.

D) DEVAMSIZLIKLARI ftHAFTA MEVCUTLARINA GÖRE HESAPLAMA USULÜNÜN

MAHZURLARI.

Devamsızlıkların hakikî nisbei ve mahiyetleri hakkında bir kanaate varabilmek için,

o devre zarfında iş alm ağa hazır bir halde el-altmda bulunan işçi stoklarının iyi hesap­
lanmış olması lâzım geleceği âşikârdır.
Halbuki bizim, hesaplarımıza esas teşkil etmekte olan "h afta mevcutlan” , o sırada
el altında mevcut ve iş almağa âmade işçi zümrelerinin hakikî miktarını bildirmek ve o devredeki
iş-piyasasımn arz ve taleb elastikiyet ve kapasitesi hakkında bir fik ir vermekten uzaktır.
Nitekim, muhtelif işçi gurupları için ayn ayrı tesbit edilmiş olan "h afta mevcut­
la n ” her hafta değişmektedir: Meselâ, 1555 yılında bennâlann her hafta az veya çok
b ir müddet çaüşfıklan için haftalık ücret ödeme defterlerinde isimleri yazılı olan "hafta
mevcutlan’,’ mn, Ağustostan itibaren, birbirlerini tâkib eden aylardaki enyüksek rakam lan
şu şekilde değişmektedir: 896, 892, 677, 198 ve 89.

Bu suretle, bahis mevzuu aylar içinde kendilerine iş verilmiş olan bennâlann en

yüksek mevcutlu hafta postalarını gösteren rakamlar, her hafta iş almış olan bennâlann
adedinde gittikçe artan bir azalma kaydetmişlerdir. Haftalık bennâ postalarının en
yüksek mevcutlusu, bu senenin farazâ Eylül ayanda 892 iken Ekim’de 677 ye în-meVIfr
mevcudundan 2 15 ve Kasım M a da 198’ e düşmekle 694 işçi kaybetmiş bulunmaktadırlar.
"H afta mevcudu” esası üzerine yapılan günlük devamsızlık hesaplarında ise, bu
düşüşler göz önünde tutulmamakta ve her hafta, umumî konjonktürün hareketleri­
nin dışında bir bütün halinde ele alınarak, nazarî olarak mevcut bulunması mümkün 1

11 İnşaat idaresinin tasarrufa çok rîayctkâr buçuklu hesaplarında işçi aleyhine bu buçuklan
olduğunu, bazı hallerde işçileri yarım gOaiGk blzan hiç hesaba katmadığıma da rastlamış bulu-
çahşmalar için angaje edip gündeliklerini ona göre nuyoruz.
hesapladığını ve hatt4 yarım günlük yevmiyelerin
 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER 169

bulunan, çok daha büyük bir iş kuvveti içinden, yalnız inşaat idaresi tarafından
kendilerine iş verildiği için defterlerde isimleri yazıb olan mahdud b ir zümrenin,
haftanın m uhtelif günlerinde tam olarak istihdamına mani teşkil etmekte olan sebeb-
ler arflTiTnalrtafbr19.
Halbuki, her hangi bir hafta içinde kendisine iş verilmediği için hafta mevcudun­
dan düşülen bir işçinin işi tamamiyle terk ile memleketine dönmüş olması veya başka
b ir işe yerleşmiş bulunması, her zaman düşünülemez. Bu bakımdan, bilhassa inşaat işleri­
nin tam olarak yürütülebileceği mevsimlerde, hakikî devamsızlıklarla işten ayrılmaların
miktar ve temposunu bulabilmek, tam olarak istihdâm edilmeyen işçilerin boş kalan za­
manlarını hesaplamak için, devamsızlıkların müstakil “hafta mevcutlar,ı” yerine “ay” yahut
“mevsim mevcutlari” na göre hesap edilmesi lâzım gelir.
Bu takdirde ise, grafiklerdeki düz tavan çizgilerinin (aykk veyahut mevsimlik
m evcutlan gösteren hatlar olarak) çok daha yükseklerden geçmesi ve daha uzun olması
lâzım gelecektir.
Fakat, hakikate daha fazla yaklaşmak gayesiyle yapılm ası gereken bu aylık veya
mevsimlik mevcutlara göre hesaplama usulleri, türlü meçhullerin çokluğu yüzünden
araştırmalarımızın sıhhat ve vuzuhundan kaybetmesine sebep olacakları endişesiyle,
tatbik edilememiş ve her haftanın devamsızlığı, müstakil bir bütün olarak ele aluıtfıış
olan o hafta içinde iş almış olanların mevcuduna nisbetle tesbit ve mütalâa edilmiştir.
Bahis mevzuu “ hafta mevcudu” esasının tatbikatındaki mahzur ve kifayetsiz­
liklerini kısmen önlemiş olmak için, isimli işçi cetvellerimizde her işçinin 1554
yılındaki aylık devamsızlıkları ayrı a yn hesaplanıp kaydedildiği gibi, “ işçi devri”
meselesi ile alâkalı olarak 16 ve 17 numaralı cetveller ( 3 , 17 6 ) ve “ 8” numaralı
grafik de devamın bu şahıs listeleri üzerindeki hesaplarına dayanılarak tertib edil­
miştir. Günlük devam listelerinde (No. 1 2 - 1 5 ) verilmiş olan malûmat sayesinde
“ aylık” veya “ mevsimlik” devam mevcutlarını hesaplamak ise her zaman müm­
kündür.

11 Bu sebeblc, işçilerin sürekli olarak bîr
haftayı tecavüz eden devamsızlıkları, bir evvelki
hafta içinde kısmen hesaba katılmış olsa dahi,
devamsızlığın bütün bir haftayı kapladığı mütebâki
kısımlarında (isimlerinin o hafta için deftere hiç
olmadı yüzünden) ‘Mrvflmsı?lılf>>
olarak hesaplanamamaktadır.
Aynı şekilde, bîr hafta içinde devamsızlık
olarak elde edilen rakamın devamsızlığı idyad
edinmiş olan aynı işçiler tarafından basıl edilmiş
olmasıyie işçiler arasında daha müsavi bir şekilde
paylaşılmış olması ihtimal? bulunan haller, mahiyet
itibariyle hususiyet arzetmekte bulunmamalarına
rağmen, bu sistemle tesbit edilememektedirler.
 II. B A YR A M T Â T ÎL L E R l

Süleymaniye cam i ve imareti inşaatında çalışan işçiler için en uzun tâtiller, şüphe­
siz, Ram azan ve K urban bayram ları münasebetiyle yapılmış olanlardır ve bu bayram­
larda yalnız müslümanlar değil, hıristiyanlar da tatil yapmaktadır.
inşaatın seyrine ve bayram günlerinin cuma tatillerine nazaran durumuna göre,
her sene değişik olarak az veya çok uzun sürmüş olau bu tatiller, çok defa (bayramın
birinci, gününden evvel gelen b ir veya ik i gün ile üçüncü gününü takip eden günler
ve cuma tatilleri ile birleştirilerek) sekiz günlük b ir devreye şâmil bulunmaktadır.

Elimizdeki devam cetvellerine nazaran, 1554-1558 yıllan arasındaki beş senenin

şeker bayramlarında tatil sureleri şu şekilde değişiklikler arzetmiştir:
1) 15 5 4 yılında Ram azan bayram ı (yani Şevval ayının birinci günü) 29 Ağustos
çarşamba günü başlamış ve bu suretle bayram ın üçüncü ve son günü cuma tatiline rast­
lamıştır. Buna mukabil, 24 Ağustos cuma günü ile bayram dan önce gelen cumartesi,
pazar, pazartesi ve sah günleri de tatile katılarak (haftanın başmda ve sonundaki iki
cuma tâtili ile birlikte) o sene cem'an sekiz günlük b ir bayram tatili yapılmıştır.
2) 1555 yılında Ram azan bayramının birinci günü 19 Ağustos pazartesiye rastla­
mıştır. Fakat, bu üç günlük bayram tatiline (cuma tâtilleri ile birlikte) bayramdan
evvelki üç gün ile bayramdan sonraki iki gün (perşembe-cuma) eklenerek bu senenin
bayram tatili de sekiz gün sürmüştür.
3) 1556 yılının Ram azan bayramı, 7 Ağustos cuma günü başlamış ve bu cuma
tâtili de dahi), yalnız üç günlük bir bayram tatili yapılmıştır. Haftanın bayramı takip
eden günlerinde de devamsızlığın normal bir seviyeden (yani % 6-12 den) yukarı çık­
mamış olması, bize, bu sene içinde camiin kubbesinin kapanmasından sonra inşaatın daha
süratli bir tempo ileyürütülmeğe başlanmış olduğu ve bu sebeple, bayram tâtİlinin kısa sürdü­
rüldüğü kanaatini vermiştir.
4) 1557 yılı Ram azan bayramı, 27 Temmuz sah günü başlamış ve salıyı takip
eden çarşamba ve perşembe ile üç bayram günü ve perşembeyi takip eden cuma ta­
tili ile o senenin bayram tatili yalnız dört gün sürmüştür.
Bununla beraber, bayramdan önce gelen pazartesi ('arife) günü devamsızlığın
% 90’ı bulmuş olması ve hattâ 'arife’den evvelki günlerde bile (pazar günü % 24 ve
cumartesi % 19,6 nisbetinde) ehemmiyetli bir devamsızhğm mevcut bulunuşu, işçilerin
mühim b ir Virtti-mm bu sene de sekiz günlük b ir bayram tatili yapmış olduklarını mey-
daha koymaktadır.
B u seneki bayram tatilinin resmen yalnız dört güne inhisar ettirilmiş olması,
 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER 171

cami'in yalanda yapılacak olan bir açış merasimi için hummalı bir şekilde çalışılmakta
olmasına atfedilmelidir. Bu sıralarda, tatillerle vakit kaybetmeden süratli bir tempo
ile çalışmak lüzumunun hissedilmiş olmasına rağmen, büyük bir kısım işçilerin
bayramdan evvel resmen tatil yapılmamış olan günlerde iş başından ayrılabilmiş
olmaları ise, câmiye ait işlerin son tamamlanma safhasında (mahdûd ve müteferrik
bir mahiyet arzedetmeşi dolayısiyle) kalabalık bir işçi kitlesine devamlı olarak lü­
zum göstermemesiyle izah edilebilir.
5) 1558 yılının Ramazan bayramının ilk günü, 17 Temmuz pazar gününe rastla­
mıştır. Üç bayram günü ile bayramdan evvel gelen 16 Temmuz cumartesi vc 15
Temmuz cuma tatili ile birlikte bu senenin bayram tatili beş gün sürmüştür. Üç bayram
gününü takip eden çarşamba ve perşembe günlerinde de göze çarpan bir devamsız­
lık görülmemektedir.
Bu suretle, Mufassal Muhasebe Defterleri mevcut bulunan beş yıllık bir devre
zarfında, Ramazan bayramı münasebetiyle yapılan resmî tatillerin yirmi sekiz günü
bulduğu anlaşılmaktadır. Bu tatiller içinden yedi cuma gününü (hafta tatili olarak)
çıkaracak olursak, geride yirmi bir günlük bir bayram tatili kalmaktadır. Bir İnsim
işçilerin bayram tatillerinden evvel veya sonra yaptıkları devamsızlıkların da bayram­
ların sebep olduğu tâtiller arasında sayılması icabeder.

Kurban bayramlarının sebep oldukları tatillere gelince: Zilhicce ayının onuncu, on birinci
ve on ikinci günlerini üç günlük resmî bayram tatili sayacak olursak, Kurban bayramı
tatillerinin de bu günlerin dışında bazı ilâvelerle uzatılmış olduğu görülmektedir:
1) 1554 yılı Kurban bayramı, 6 Kasım salı günü başlamıştır. Salıyı takib eden
çarşamba ve perşembe bayram günleri olarak tatil yapılmış ve cuma da hafta tatili
olduğu için o senenin Kurban bayramı tatili dört gün sürmüştür.
2) 1555 yılı Kurban bayramının birinci günü 26 Ekim cumartesi gününe tesadüf
etmektedir. Bu seneki bayram tatillerinin bir hususiyeti, bayramın yalnız birinci ve
ikinci günlerinde resmî ve umumî bir tatil yapılmış olmasıdır.
Gerçekten, bayramın üçüncü günü (o haftalar içinde defterde ismi yazıh) ustaların
yansından fazlasının, dördüncü günü ise % 82,8 inin iş başmda bulunduklan görül­
mektedir.
Bu suretle, sıkışık bir durum dolayısiyle, bayramın üçüncü ve dördüncü günleri
büyük bir kısım ustaların ıj-başı yapmalarına lüzum hasıl olduğu halde, £arife giinü’ne
rastiıyaü 25 Ekim cuma günü (mutlak bir hafta tatili olarak) hiç çalışılmamış ve ondan
evvelki perşembe günü de yalnız üç bennâ ile 12 sengüraşın çalıştinimi; bulunması
dolayısiyle tatil günlerinin hakikatte dörde iblâğ edilmiş olması, işçiler için bayrama
takaddüm eden ve bayram için hazırlıkyapılmasını mümkün kılan tatil günleriyle cuma tatillerinin
bayramın üçüncü ve dördüncü günlenyapılacak tatillerden daha mühim addedilmesiyle îzah edile­
bilir. Aynı müşahedeyi “4” numarada tetkik edilecek olan 1557 yıh Kurban bayramı
tatilleri münasebetiyle de yapmak mümkündür.
3) 1556 yılında Kurban bayramının birinci günü 14 Ekim çarşambaya tesadüf
etmiştir. Bununla beraber, bu aym 11. pazar gününden itibaren mutlak bir tâtil baş­
latılmış olduğu gibi; ayrıca 10 Ekim cumartesi günü ustaların ancak % 27 sinin iş
başmda olduğu ve 9. cuma günü de mutlak şekilde bir hafta tatili yapıldığı göz önünde
bulundurulursa, tâtillerm fiilen bayramdan beş gün evvelbaşladığıvebusuretlede bu
172 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER

senenin Kurban bayramı tâtilinin büyük bir kısım işçiler için (cuma tâtüleriyle birlikte)
sekiz gün sürdüğü kabul edilebilir.
4) 1557 yılının Kurban bayramının birinci günü, 4 Ekim pazartesiye rastlamıştır.
Bununla beraber, ekseriyet için bayram tâtilleri 1 Ekim cuma gününden başlamış ve
9 Elam cumartesi gününe kadar sekiz gün devam etmiştir.
1555 senesi kurban bayramı tâtillerinde olduğu gibi bu seneki tâtillerde de göze
çarpan bir hususiyet, bayrama takaddüm eden cumartesi ve pazar günleriyle tâtil
haftasının başında ve sonundaki cuma günlerinde umumî ve mutlak bir şekilde çalışıl­
mamış olduğu halde, (bir hafta evvel şantiyede taşçı, neccâr ve demirci olarak çalışmış
olan cem'an 307 ustadan) bayramın birinci günü 8, ikinci günü 28, üçüncü günü 13 ve
dördüncü günü 23 ustanın iş başında bulunmuş olmasıdır. Bu müşahedeye nazaran,
21 Zilhicce 964 (15 Elcim 1557) tarihinde yapılacak olan açılış merasimi için son
hazırlıkları yapmakta olan mahdud sayıda bazı ustaların çalışmasına lüzum hissedildiği
zaman, bu ustaların bayramdan evvel bayram hazırlıkları için serbest bırakılıp bayram günleri
Çalıştırılmasının münasip görüldüğüm hükmetmek lâzım gelmektedir.

5) 1558 yılmHa Kurban bayramının birinci günü 23 Eylül cumaya rastlar. Bu

sebeple, bayramın birindi cuma günü ile ‘arifesi olan 22 Eylül perşembe günleri şan­
tiyede mutlak bir tatil yapılmıştır. Yalnız bayramın ikinci günü (bir hafta evvel def­
terde isimleri yazık doksan neccâr üzerinden) üç ve bayramın üçüncü günü dört neccâr
çalışmış ve bayramın dördüncü gününden itibaren çalışmalar normal temposunu bul­
muştur. Bu ehemmiyetsiz istisnalar dışında, bu senenin kurban bayramı tatillerim de
birisi cuma tatili olmak üzere, dört gün devam etmiş farzedebiliriz.
Bu vaziyete göre, tetkik ettiğimiz beş yıl içindeki kurban bayramlarının yapı
işçilerine, beşi cuma tatili olmak üzere, cem*an 23 günlük bir tatil sağlamış olması
lâzım gelir. Bu tatillerin bir hususiyeti, bazı bayram günlerinde, ehemmiyetsiz bir
ölçüde olmakla beraber bir kısım ustaların çalıştırılmış olmasıdır.

Hırisüyanlara mahsus dinî bayramların sebep oldukları tatiller:

Elimizde mevcut Mufassal Muhasebe Defterlerinden işçilerin günlük devam du­
rumlarım rılcATrnalf için yaptığımız araştırmalar esnasında, ekseriya Nisan ayların­
da ve her sene değişen tarihlerde, bennâ ve haddâd gibi ekseriyeti hınstiyanlann teş­
kil ettiği işçi guruplarında 2-3 gün süren külliyetli bir devamsızlık dikkâtimizi çekmiş
bulunuyordu.
7 numaralı devam grafiğinde görülebileceği üzere büyük çöküntü halinde bariz
bir şekil almış olan bu devamsızlıkların hırıstiyan işçilerin Paskalya yortularına tesadüf
etmekte olduğunu tahmin ve tesbit etmek bizim için güç olmamıştır:
Gerçekten, yıllık devam cetvellerimize göre, 1554 yılında 25-26 mart; 1555 yılında
14-15 Nisan; 1556 yılında 5-6 Nisan; 1557 yılında 18-19 Nisan ve nihayet 1558 yılındaki
10-11 Nisan günlerini hıristiyan işçilerin (hemen hemen hepsinin) tatil yaptıklan pas­
kalya yortulan olarak kabul etmek lâzım gelmektedirao.

*» İstanbul’daki Ermeni patrikhanesinden yapılan bir soruşturma neticesi alman cevaplar da bu hususu teyîd
etmiştir.
 DEVAM MESELESİ VE TATİLLER 173

Bu hususta bir misal olarak 1554 y ılı Paskalya yortularının Hıristiyan işçiler arasında
sebep olduğu devamsızlıkları yakından tetkik etmek mümkündür:
Senelik devam cetvellerimize göre, bu senenin Paskalya yortularının M art ayının
25’inci pazar ve 26’ıncı pazartesi günlerine rastlamış olm ası icab eder. Çünki, bu
günleri ihtiva eden iş-haftası içinde defterde isimleri yazdı 605 hıristiyan bennâdan
pazar günü 604’ü v e pazartesi 602 si işleri başında bulunmamıştır. A ynı müddet içinde
defterde isimleri yazdı 26 hıristiyan demirciden de pazar günü 26 ve pazartesi günü 24
kişi işlerine devam etmemişlerdir.
A yrıca hıristiyan işçilerden b ir çoğııyortulara takaddüm eden günlerleyortulan takip eden
günler zarfında da işleri başına gelmeyerek Paskalya tatillerini uzatmaktadırlar. Nitekim,
tetkik konumuz 1554 y ılı Paskalya yortularında, yortuya takaddüm eden cumartesi
günü hıristiyan işçilerden % 30’u v e yortunun ikinci gününü takip eden sah günü ise
% 56 sı işleri başına gelmeyerek, Paskalya yortulan münasebetiyle dört gün tatil yapmış
bulunmaktadırlar.
“ 7” numaralı senelik devam grafiğinde görülebileceği veçhile, hıristiyan işçiler
müteakip senelerde de paskalya yortularını mutlak denilebilecek bir şekilde iki ve
çok defe da dört veya beş günlük tatillerle kutlamak fırsatı m bulmuşlardır. Bu sene­
lerde de, Paskalya yortularının birinci günlerinde tatil yapmış olan hıristiyan işçilerinin
nisbeti % 9 1,2 -9 9 , 8, ikinci günlerinde ise % 84,6-94,7 arasında kalmıştır21.
Hıristiyan işçilerin Paskalya yortularına takaddüm eden veya yortu günlerini hemen
tâkip eden günlerdeki devamsızlıkları da m uhtelif senelerde v e günlerde % 41-89, 8
arasındaki nisbetlerde daim a mevcut bulunmuş ve hattâ bazan hafta sonlarına kadar
uzamıştır. M eselâ, 15 5 7 yılının 18 Nisan pazar günü başhyan Paskalya yortulan müna­
sebetiyle, hıristiyan işçilerin o hafta içinde yortu tatilleri ve yortular dolayısıyle vâki
deva msızlıklan (cumartesi gününden bağlıyarak) m uhtelif günlerde sırasıyle yüzde şu
nisbetlere varmış bulunmakta id i: 75,8; 9 9 ,1; 94,7; 66,3; 56 ,6; 48,1.
Görülüyor ki hıristiyan işçiler, dinî bayramlarını az-çok uzun süren tatillerle istedikleri gibi
kutlamakta serbest bulunmakta idiler.
“ 1 ” numaralı taban notunu teşkil eden cetvelde görüleceği gibi, 1555 v e 1558
yıllan Paskalya yortularında mahdûd bazı hıristiyanların. işlerine devam etmiş bulun­
m aları da, bu devrede kendileri için tatil hakkı tanınmamış olmasından ziyade, şan­
tiyedeki iş vaziyetinin icaplarına uym ak için gönül rizasıyle katlanmayı münasip bul-
duklan b ir fedakârlık olarak kabul edilebilir.
Hıristiyan işçiler için dinî bayram larım kutlamak üzere istedikleri kadar tatil
yapm ak hususunda haiz oldukları hürriyeti, Isa'nın doğumu münasebetiyle katolik ve

*ı Bilinizde mevcut Mufassal Muhasebe Defterlerine göre, muhtelif yıllarda Paskalya yortularında tâtil yap­
mayıp işe devam etmiş olaa hıristiyanların sayılan şunlardır:
Hafta içinde isimleri defterde Yortu olmasına rağmen işe devam edenlerin:
yazılı olsu hıristiyan işçilerin
Birinci günü İkinci günU
664. S 8
1555 731 64 92
1556 455
1557 567 5 30
1558 474 4» 73
2 Bgı 114 228
174 DEVa M MESELESİ VE TATİLLER

Rum ortodokslar tarafından 25 Aralıkta yapılmakta olan Noel yortulan münasebetiyle

de, aşağıdaki şekilde tahkik etmek mümkün olmuştur22.

isimleri defterde yazılı 25 Aralıkta işe devam Tatil yapanların

Yıllar hınstiyan işçi sayısı edenlerin sayısı % nisbeti
1553 51 8 84,3
1553 51 8 84,3
1554. 23 15 34,8
1555 116 88 24,1
1556 62 Cumaya rastlamış —

1557 51 7 83,9
Bu cetveli tanzim etmek için kullanılmış olan rakamlar, kış mevsimi dolayısiyle
inşaatta çalıştınlan, işçilerin miktarlarının çok düşük oluşu ve devamsızlıklardan bir
inamının hava muhalefeti yüzünden hasıl olmuş bulunması ihtimali dolayısiyle, yukarıda
Paskalya yortulan için kullanılmış olan rakamlar kadar sıhhatli ve sarih değildir. Bu­
nunla beraber, bu rakamlar 25 Aradığa rastlayan Isa’nın doğumu bayramlarında
mühim bir kısım hınstiyan işçilerin tâtil yapmakta olduklarını açıkça göstermektedirler.
Burada Isa’nın doğumu yortularında tatil yapan hınstiyan işçilerin nisbetinin biraz
düşük olmasının bir sebebinin de, bazı hınstiyan cemaatlerinin bu günü ayn tarihlerde
kutlamakta olmalarından ileri gelmiş bulunması ihtimali mevcuttur.
Pazar tatili yapan hınstiyan işçiler:
Hıristiyanların23 dinî yortu ve istirahat gemlerine istedikleri gibi tatiller yaparak
riayet etmekte serbest bulunduklarının diğer bir delili de pazar sabahlan kiliselerdeki
din t merasim ve dualarda bulunmak ve o gün bir işle meşgul olmamak isteyen bazı
sofu hınstiyanlann bu arzularını rahatça tatmin edebilmekte olmalarıdır.
Gerçekten, 7 numaralı senelik devam grafiğinde görülebileceği veçhile, bu grafikte
büyük ekseriyeti, hmstiyan işçilerin teşkil ettiği bennâlarm günlük devam vazıyetini gösteren üstteki
ince çizginin silueti, pazar günlerine rastlıyan düşüşlerle, dikkate şayan bir karakteristiğe sahip
bulunmaktadır. Cuma günleri yapılmakta olan umumî ve mutlak hafta tatillerinden sonra,
cumartesi günleri herkesle birlikte işe başlamakta olan hınstiyan. bennâlar içinden
oldukça kalabalık bir gurubun pazar tatili yapmak i ctiyadında olmaları dolayısiyle,
pazar günlerine mahsus sütunlarda gözle görülür bir kertik şekilini almış bulunan bu
devamsızlık düşüşlerinin grafiğin (büyük ekseriyetini müslümanlann teşkil ettiği) kalın
sengtuaşlar çizgisinde görülmemesi de bu tahminimizi kuvvetlendirmiş bulunmaktadır.

11 Bu devamsızlıkları âit oldukları yıllara»
Günlük Devam Cetvelleri’nde izlemek mümkün­
dür.
n İsim listelerimizde bennâlar arasında 6gı
numarada kayıtlı bulunan tek mûsevl Musayahu-
Hînîn isminin defterlerde yazılı olduğu üç hafta
(DE. ıg-zı: 26 Ocak - 14 Şubat 1554) zarfında
cumaertesi günleri muntazam olarak tâtil yap­
makta olduğu tesbit edilmiştir.
 III. " iş ç i DEVRİ” MESELESİYLE iLGlLÎ ARAŞTIRMALAR

Devam kontrolü sırasında, işçipişleri ile (isimlere göre) yapılan sistemli taramaların,
en mühim ve dikkate şayan verimi, "işçi devri” meselesiyle İlgili "16” ve "17” numaralı cet­
vellerle bu cetvellerdeki rakamlara göre tanzim edilmiş olan “8” numaralı grafiktir.
Gerçekten, bahis mevzuu tarama usuliyle, devamJişleri üzerinde her işçinin (haf­
talık ücret ödeme cetvellerine göre) devam etmediği günlerin tarihleri kaydedilmiş olduğu
gibi, aynı işçilerin devamsızlıkları hiç bulunmayan aylarla ayrılmalar dolayısıyle muay­
yen bir tarihten sonra isimlerine bir daha tesadüf edilmeyen haller de (ayrılış veya tekrar
katılma tarihleriyle) işlenmiş bulunuyordu.
işçilerin iltihak tarihlerine göre guruplandınlmış olan bu fişleri sıra ile bir cetvel
haline dökünce aşağıda 194-329 sayfalar arasına konmuş olan işçi listelen meydana gelmiş­
tir ki bu listelerde, her işçinin hangi ay veya yıllarda iş başında bulunduğu, işe ne z,aman başlayıp
hangi tarihte ayrıldığı ve işine devam ettiği müddetçe her ay yaptığı devamsızlıkların miktarı,
ücretlerinde ve yanında çalıştırdığı çırakların aded ve durumunda vâki değişiklikler
hakkında malûmat bulunmaktadır24.
Haftalık ücret ödeme defterlerindeki devam kayıtlarım (her işçiye mahsus ayn birpiş
vasıtasıyla) sistemli bir tarzda tarama usuliyle elde edilen neticeler, bahis mevzuu işçi
listelerinde bir defa böylece tesbit edildikten sonra, "16” ve “17” numaralı cetvelleri
tertip etmek ve bu cetveller yardımıyle “işçi devri” mevzuu ile ilgili bazı meseleleri aydın­
latmak mümkün oldu.
“İşçi devri” mevzuu, yâni muayyen işçi guruplarını teşkil eden şahısların, zaman içinde vâki
ayrılma veya iltihaklarla, durmadan değişmesindeki sür3at ve temponun tesbiti ve bu hususta mevcut
temayül ve cereyanların sebep ve neticelerinin tâyini.. gibi meseleler, Süleymaniye cami ve imâ-
reti inşaatı dolayısıyle, bizi şu noktalarda alâkadar etmekte idi:
** Bu listeler bu şekilleriyle yalnız sengtuaş tesbit edilmemiş olması ihtimali vardır.
ve bennâlar için işlenmiştir. Diğer guruplar için Fakat bu suretle, mevcudiyed ber hangi bir
sadece işçilerin isimlerinin yazılı bulunduğu defter­ seneye âit iki sondajla tesbit edilememiş olan bir
lerin numaralarının kaydedilmesi kâfigörülmüştür. ustanın, diğer senelerde de işe devamı takdirinde,
Diğer taraftan, daba evvel de izah ettiğimiz biç olmazsa müteakip senelere ftit sondajlardan
gibi (bak. s. 160), işçilerden her birisi için tanzim birinde yakalanmaması ihtimali azdır. Bu sebeple,
edilmiş olan hususî fiş le r vasıtasıyle ya p ıla n sistem li sondaj usulünün en büyük m ahzuru, elimizde muhasebe
taram alar, ancak 15 5 4 y ılı için tatbik ed ileb ilm iştir. defterleri mevcut bulunan beş yıllık bir inşaat
Diğer dört sene için ise, her yılın en kalabalık iki devren içinde oldukça uzun bir müddet çalışmış
haftası seçilerek taramalar yalnız bu haftaların olan ustaların isim ve h ü viyetleriyle h a k ik i mevcut­
mevcudu üzerinden yapılmıştır. Bu seneler içinde la rın ın tesb iti bakım ından olm aktan z iya d e, devam
oldukça «mn bir müddet çalıştıkları halde, tesa­ durum larının ta fs ilâ tlı b ir şekilde tâkİb edilememesin­
düf olarak bu sondaj h aftaların a d it defterlerde isim­ de görülmesi lt«nw gelir.
leri yazdı bulunmayan ustaların mevcudiyetinin
176 İSÇİ DEVRİ» MESELESİYLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR

CETVEL N O . ıS

a ) 1554 yılın d a çalışan benndlarm içe iltih a k ellikleri aylara göre gurvplandm lm ç olarak sayılan ile bu gurupların
diğer aflara devredilen bakiyelerinin m iktarım ayrı ayn ve yekûn halinde gösteren cetvel.

|
---------------

Temmuz
Haziran

I Ağustos
1 S •S
Şubat

1 Nisan
Mart

Ekim
•g <3
O
1
S W 1 1
1

1
!

5i 5i 49 48 45 43 40 40 40 35 37 »3
&
10a 10» 96 95 95 9a 88 8c 76 7* 4»
§ V
ta S 474 442 410 308 360 340 396 267 325 47
»4 * ıa8 96 76 69 56 44 29 t2
l! 90 73 58 44 34 30
20
aB 6
23
ü
* >
75 43
49
3»
37 20 *4
»4
8
3
6
t» *0 sB »4 8 6 4
■a
U e
Z rl 25 »I 8 3
53 â* 34 30 4

ş 9 3

-
Toplam 51 »54 6114 727 768 770 7ta 677 589 539 466 »52

b) 1554 yılında bennâlartn "a ylık iltihak gurupları” m cvaıdlan ile bu guruplardan her bîrinin diğer senelere
devredilmiş olan bakiyelerinin m iktarını gösteren cedcel.

9
Haziran,

Ağustos

S E Toplam
Aralık

E
' Şubat

Nisan

E y îû l
1 Ocak

i 1 H a 1
1
1

1
1

»554 51 103 474 141 90 75 49 28 25 34 9 - » 079

»555 36 82 236 47 22 »5 6 4 7 8 2 — 465

»556 3* 53 *79 44 »5 6 6 11 4 4 2 - 355

»557 26 36 100 23 6 6 — 5 1 2 - — 205

1558 »9 39 66 »4 8 3 2 3 • 3 z “ »59

e) 1535 - T558 y tlla n içinde heç sene yen i iltih a k etm iş bulunan benndlarm sayısını ve diğer
yıllardan devredilen bakiyelerle birlikte y ıllık mevcutlarım gösterir cetvel.

g co
§ 1 S M
Z554 den devredilenler 1 079 465 355 205 *59
«59 38 22 25
1555 - 1558 senelerindeki iltihaklar 198 »4 18
ve bu iltihakların diğeryıllara devr
edilmiş bakıyyeleri 62 12
88
İltihaklar ve bakiyeler yekûnu 259 236 I08 r43
Yıllık mevcutlar * 079 734 591 S»3 302
!«

GRAFİK NO : 8
1554YILININMUHTELİFAYLARI İLEMÜTEAKİPDÖRTYILİNBELİRLİ
DEVRELERİNDEİLTİHAKTARİHLERİNEGÖREGURURLANDIRILMIŞBENNÂVE
SENGTIRAŞLAAINUSTAMEVCUDUNUNTAHAYYÜLLERİNİ GÖSTERİRGRAFİK,

OCAK <| V TEMMUZ ’ •5SS — 559 YU.IAMNDA YAPILAN

BS5 5UÖM ( [İltihak) B5?d AĞUSTOS * SONDAJI ARA GÖRE ;
fc T J H4HT " mm e t iû l * 1----- 1 Mayii «nu ve Maldın icmü 1555
V B NİSAN * H JI EKİH " r"T O 1.» Mıyn. II ÎB 1555
O MAYIS * ıs a KAS'M " <— 1 39 Y-I0. VI. 2»VJM, ÎX i 557
İBS0 HAZİRAN * C T 1 AftAUK n E3Ü1 11-19 Haıltaa ISSt
 İSÇİ DEVRİ» MESELESİYLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 177

a) Bilhassa uzak memleketlerde ikamet eden bir kısım işçiler, “devlete ait binalarda
ücretle çalışma mükellefiyeti”ne tâbi25*tutularak, (askere çağrılır gibi) sevkedilmiş
oldukları inşaat sabalarında sürekli olarak ne kadar uzun bir müddet alıkonulmuşlardı ve bu
mükellefiyet iş~yerinde ne derecede sıkı kaidelerle tatbik edilmekte idi ?
b) Böyle bir mükellefiyetin tatbikatı babis mevzuu edilmese dahi, bu nevi âbidevî
binaların 8-10 sene kadar sürmekte olan inşası sırasında zamanın işçilerinin ne derecede
sürekli bir devam kabiliyetigösterebildikleri, bu devirde iş-gücünün istikrar ve emniyeti, işten ayrılma
veya yeni iltihaklarla inşaat yerinde mevcut işçi gumplarmın terekküb tarzlarında vukua gelecek
değişikliklerin sür'at ve istikametleri.. gibi bugün sanayide mühim bir mevzu teşkil eden
meselelerin psiko-sosyal ve İktisadî cephelerini incelemek imkânı var idi?
Araştırma metodlanmrzın sıhhat ve verimliliği sayesinde biz bugün, Süleymaniye
rami ve imareti inşaatında “işçi devri” meselesi gibi oldukça karışık bir mevzu hakkında
dahi, türlü bakımlardan enteresan bâzı izah ve tefsirler yapmayı imkân dahiline koyan rakamlar
elde etmiş bulunuyoruz.
Bu rakamların kıymet ve ehemmiyetini kavramak için, ilk bakışta anlaşılması
pek kolay olmayan “16” numaralı cetvelin tertip tarzım biraz izah etmemiz faydalı
olacaktır:
1) Bu cetvelin “a” bölümünde görülebileceği gibi, en üst sırasındaki rakamlar,
1554 yılı Ocak ayı bermâ mevcudu'nu. teşkil eden belli kişilerden müteşekkil muayyen
bir usta gurubunun aynı senenin diğer aylarında nasıl bir tempo ile azaldığım göster­
mektedir.
Bu rakamlara göre, Ocak ayı içinde şantiyede iş almış bulunan bennâlarra sayısı
51 id i20. Bu 51 kişilik bennâ gurubu, Şubat ayı içinde de mevcutlarının tam sayısı
ile işlerine devam edebilmiş iseler de, Marttan itibaren (içlerinden birer-ikişer vâki
ayrılmalar yüzünden) adedleri diğer aylarda sıra ile 49, 48, 45, 43, 40, 35, .34 olmuş
ve nihayet Aralık ayında, bu Ocak ayı gurubu mensubu 51 kişiden, iş başında yalnız
23’i kalmıştır.
Aynı tablonun üstten ikinci şuasındaki rakamlara gelince; bu sırada, soldan sağa doğru,
evvelâ işe Şubat ayı içinde yeni iltihak etmiş olan bennâlar gurubunun 103 ustalık postası
verilmekte ve sonra da bu “mevcud”un bakıyyelerinin diğer aylara ne şekilde devre­
dilmiş olduğu gösterilmektedir.
Şubat ayı sütunundaki rakamların yukarıdan aşağı tetkikinden anlaşılacağına
göre ise, bu ay zarfinda çalışmış olan bennâlar şu iki guruptan teşekkül etmiştir:
a) Ocak ayında iş başında bulunmuş olan bennâlar gurubu mevcudundan Şubat
ayma Ocak’tan aynen devredilmiş olan 51 usta.
b) Şubat ayı içinde muhtelif tarihlerde yeni iltihak etmiş bulunan27 103 ustalık
bir bennâ gurubu. Bu suretle her iki gurubun mevcutlarının mecmuhı olan 154 rakamı
ise, “Şubat ayının bennâ mevcudu” olarak, Ocak ayma mahsus bennâ mevcudu ile
birlikte, cetvelin taban çizgisi üzerindeki “toplam” sırasına kaydedilmiştir.

*® Bakınız. Üçlincll fasıl, birinci kısım: “İs­
çilerin hukuk! ve sosyal durumu”.
ta HaVıî. mevzuu bennâlar, isçi listelerinin bı-
ristiyân bennâlar faslında (s. 250) 1-51 numaralar­
da kayıtlı bulunanlardır (mOsKlman bennâlar, an­
cak 3 Mart 1554 tarihinde başlryan 10’uncu defter­
den itibaren işe başlamışlardır).
57 Bu gurup, isçi listelerinin hıristiyan ben­
nâlar faslında 52-154 numaralar arsamda kayıtlı
bulunan ustalardan teşekkül etmektedir.
 178 :İ5Cİ DEVRİ* MESELESİYLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR

Mart ayı içinde çalıymış °lan bennâ guruplarının terekküb tarzına gelince; bu aya mahsus
sütunda kayıtlı bulunan rakamlardan yukarıdan ayağı birincisi, Ocak ayında iş başında
bulunan bennâlarm bakıyyelerinden 49 ustaya; İkincisi, Şubat aymda iltihak etmiş
bulunan 103 bennânan Mart ayma intikal eden bakıyyesi 101 ustaya ve üçüncüsü
de, Mart ayı içinde yeni iltihak etmiş olan 474 bennâ’ya ait bulunmaktadır38. Bu üç
ayrı gurup usta sayısının yekûnu ise, Mart ayının bennâ mevcudu (yani bu ay içinde az
veya çok uzun bir müddet çalışmış olan bütün bennâlann sayısı) halinde, taban çizgisi
üzerinde “toplam” sırasındaki yerine 624 olarak kaydedilmiş bulunmaktadır.
Bu misallerin cetvelimizin sistemini açıklamaya kâfi geleceğini t a h m i n ediyoruz.
Bununla beraber, İzahlarımızı bir daha tekrar ve hulâsa etmekte fayda ılınmaktayız :
Aylara mahsus sütunlardaki rakamlardan siyah olarak dizdirilmiş ve etrafı çizgilerle
çevrilmiy olarak muntazam bir merdiven yekimdeki bir çerçeve içindeyer almıy bulunanlar, daima
o ay içindeyeni iltihak etmiş °^an ustalar gurubunun adedini vermektedir. Bu adedlerin sağın­
daki sıraların rakamları ise, her aya mahsus iltihak gurubu mevcutlarının müteakip aylara
devredilmiş olan bakiyelerinin nasıl bir tempo ile azalmış olduklarım göstermektedir.
Cetvelin tabanındaki “toplam” sırası, 1554 yılı aylanmn her birinde az veya çok
uzun bir müddet iş almış oldukları için isimleri o aylara mahsus defterlerde yazdı bulunan
(eski veya yeni) bennâlann aylık mevcutlarım vermektedir. Bahis mevzuu aylık mev­
cutların terekküb tarzlarım anlamak için ise; bu aylara mahsus sütunlan yukarıdan
aşağı gözden geçirmek kâfi gelecektir.
2) Cetvelin “b” bölümünde ise, 1554 yılındaki bennâlann aylık iltihak gurupları
mevcutlanma müteakip yıllarda nasıl bir tempo ile azalmış olduklan gösterilmiştir.
Meselâ, cetvelin soldan birinci sütunda yukarıdan aşağı görülebileceği üzere,
1554 yılı Ocak ayı bennâ mevcudu 51 iken, 1555 yılında bu guruba mensup ben­
nâlann adedi 365ya, 1556 da 3re, 1557 de 26’ya düşmüş ve nihayet 1558 de ise bu
ustalardan yalnız 19*u işbaşında kalabilmiştir. Aynı cedvelin soldan ikinci sütununda
yukarıdan aşağı görülebileceği gibi ise, işe 1554 yılı Şubat aymda iltihak etmiş bu­
lunan 103 kişilik bennâ postası mensuplarının adedinin müteakip yıllarda ne şekilde
aralmıg olduklan hesaplanabilmektedir.
Bu cetvelde, 1554 yılındaki bennâlann “aylık iltihak gurupları mevcuttanım gösteren
üst sıra rakamları, kendi sütunlarında yukandan aşağı tetkik edilince, müteakip yıllarda
durmadan ‘azaldıklan göze çarpmaktadır. Yalnız, 1554 yılında işe iltihak etmiş olduk­
ları aylara göre guruplandirilmiş olan bennâ mevcutlarının diğer yıllara devredilen

*• g, ro tc ı ı numaralı cetvellerin tetkikinden yıtlı bulunmakta idi. Aynı şekilde 31 Martta

ve bundan evvelki bölümün “5” numaralı taban
notunda verdiğimiz (9.142) izahattan anlaşılacağı
veçhile bennl ve scngtıraş gurupları arasındaki
iltihak ve ayrılmalar bâzen bir guruptan çıkıp
diğerine katılmak şeklinde olmaktadır.
Bu takdirde, mahdud bazı hallerde verdiği-
ğimiz rakamlar, yen i iltihak tu işden kalH olarak
ayrılma mânâsında Hakiki bir “işçi devri” duru­
munu ifade etmemektedir. Meselâ, 26’sı 17, 4
tanesi 24 ve 5 tanesi 31 Martta olmak üzere,
1554 yılının Mart ayı içinde müslüman bennâlar
arasına kalfan 35 müslüman usta ve aynı yılın
>27.Ocak ayında bennâlar arasına giren 17 huis-
tiyan usta, daha evvel sengtnraşlar arasında ka­
bennâlar arasına yeni olarak k&yd edilen 10 müs­
lüman usta, sene sonlarında sengtnraşlar arasına
geçmiş bulunuyordu. 1554 yılmın Mart-Kasım
aylan içinde bennâ olarak ealıyrmş olan 8 hıris­
tiyan ustanın Kasım ve Aralık aylarında sengtıraş-
lar arasmda kayıtlı bulunması da aynı mahiyette
misâllerdir.
Tetkik konumuz beş yıl İçinde 1713 müslü­
man ustadan 140*1 ve 1810 hıristiyan ustadan 43’ü
bu şekilde iki ayrı meslek gurubu içinde ikişer
def'a kayd edilmiş bulunmaktadır. Bu sebebi^
“işçi devri" meselesi ile ilgili cetvel ve grafikle­
rimiz. tetkik edilirken bu hususun göz önünde
bulundurulması münasip olur.
 Iş ç f DEVRİ» MESELESİYLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 179
miktarlarındaki azalma nisbeti (yakut sürekli devam emsalleri) bu guruplardan her biri
için aynı değildir. Meselâ, 1554 yılının Ocak ayı içinde iş başında bulunmuş olan 51
kişilik bcnnâ gurubundan 1558 yılında hâlâ devam edenlerin sayısı 19 olarak tesbit
edildiğine göre, bu guruba mensup ustaların beş yıl içindeki azalma nisbefleri yüzde
62,8 dir. Halbuki işe Nisan ayında iltihak etmiş oldukları için, müstakil bir gurup
halinde mütalâa edilmekte olan 141 kişilik bennâ postasının mevcudu 1558 yılında
14’e düştüğü için, bu postadaki azalma nisbeti % 90 dır.
Buna göre, tetkik mevzuu “aylık iltihak guruplarının 1554 yılı mevcutlarını 100
farzederek yapılacak hesaplamalar sonunda, bu aylık iltihak guruplarından her birine
mensup bennâlarm müteâkıp yıllardaki mevcut nisbctlerinin aşağıdaki tabloda görü­
leceği veçhile azaldıkları tesbit edilmiştir:
B E N N A L A R

Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem. Ağustos Eylül Eltim Kasım Ara dr
*554 roo roo 100 100 100 ioo 100 roo 100 roo IOO 190
»555 70.5 79.6 49.7 33.3 24.3 30 12.2 *4.2 28 23.5 22,2
»556 60,7 5M 37.7 31.2 16,6 B 12.2 39.2 *4.3 *1,7 22,2
*557 5 i »9 34,9 21 16.3 6,6 8 O * 7.8 3.6 5.8 O
*558 37.2 37 ı8 *3.9 9.9 8,8 4 4 10,7 3.6 8.8 11,1

Bu cetvele nazaran, yaz aylarında inşaatın seyrinde vâki büyük gelişmeler

dolayısıyle (artan ihtiyaçla mütenasip olarak) angaje edilmiş olan işçilerin teşkil ettiği
gurupların işe sürekli olarak devam emsâlleri, fena hava şartlan dolayısıyle işçi ihtiya­
cının asgarî bir seviyede tutulduğu devirlerde bile kendilerine iş verilmeğe devam
edilmiş veya bu devirlerde iş almış olan guruplara nazaran, çok daha düşük olduğu
anlaşılmaktadır. Bu suretle 1554 yılının kış aylarında çalıştırılmış olan ustaların, yaz
aylarında iltihak etmiş bulunanlara nispetle, diğer yıllarda da alıkonulmuş makbul
işçiler oldukları, yahut bu gibilerde memleketlerine (veya kendi işlerine) dönmek
arzusunun daha az bulunduğu söylenebilir. Aynı müşahedeyi aşağıda görüleceği
veçhile gelecek yıllarda iltihak edecek ustalar için de yapmak mümkündür.
“b” cetvelinin sağ başındaki “toplam” sütunu, da, böyle bir tetkike müsait bulun­
mak bakımından ayrıca tahlil edilmeğe değer:
Gerçekten, bu sütunun 1 079 olarak gösterilmiş olan29 en üst rakamı, 1554 y ılın ın
muhtelif aylan içinde işe iltihak etmiş aylık guruplar mevcutlarının yekûnunu verme­
ktedir.
Tetkik mevzuu “toplam” sütununun yukardan aşağı diğer rakamlarına göre ise;
1554 yılında az veya çok uzun bir müddet çalıştıklan için defterlerde isimleri yazılı
bulunan bu 1 079 ustadan ikinci yılda (1555 de) ancak 465’i işe devam etmişlerdir
ki; bu hesaba göre, içlerinden 614’ü (yani % 57’i) nin bu yıl başlamadan evvel iş
başından ayrılmış olmaları lâzım gelir.
Aynı “toplam” sütununun diğer rakamlarına göre de, birinci yzlın “senelik bennâ
mevcudu”nu teşkil eden bu 1 079 ustanın sayısı, ikinci yılda 465’e, üçüncü yılda 355’e,
dördüncü sene 205’e ve nihayet beşinci sene 159’a düşmüştür. Buna göre, birinci
18 Bu ustaların isimleri, işçi üstelerimizin bennâ]ar faslında -i — ıgfi numaralar arasında
huistiyan bennâlarfaslmda i —880 ve müslümao kayıtlı bulunmaktadır.
180 :1§Çİ DEVRİ* MESELESİYLE-İLGİLİ ARAŞTIRMALAR

sene çalışmış olan ustaların adedim 100 farz edecek olursak bu miktarın ikinci sene
43, üçüncü sene 32,9, dördüncü sene 18,9 ve beşinci sene 14,7 olması lâzım gelir.
3) Bu izahlardan, 1554 yılı içinde çalışmış olan bennâlarm işe iltihak ve aynlma
tempolarının “16” numaralı cedvelin “a” ve “b” bölümlerinde çok sarih olarak, rakam­
larla gösterilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Diğer yılların (yeni iltihaklarla daha ev­
velki senelerin bakıyyeleri olarak devredilen rakamların yekûnu olması Iânm gelen)
“senelik bennâ mevcutlarınım zamanla nasıl değişmiş ve her sene yeni iltihak etmiş olan
gurupların diğer yıllara ne şekilde devredilmiş oldukları ise, cetvelin “c” kısmında
gösterilmiş bulunmaktadır:
Gerçekten, daha evvel de tesbit etmiş olduğumuz gibi, bu cetvele göre de, 1554
yılının “senelik bennâ mevcudu” nu teşkil eden 1 079 ustadan 1555 yılma ancak 465
kişi devredilmiştir. Bu sebeple, o senenin bennâ mevcudu, yeni iltihak etmiş olan 259
usta ile, cem'an 724 gibi nisbeten düşük bir rakam olarak tesbit edilmiştir.
Üçüncü yılın (1556’mn) senelik bennâ mevcudu ise, daha da fazla azalarak 591’e
düşmüş bulunmaktadır. Bu miktarın 355Ji 1554, 38’i 1555 yıllarından devredilmiş
bakıyyeler olup, bu sene içinde ilk defe iltihak etmiş olan ustaların sayısı, sadece 198
dir. Busuretle evvelki yıllardan devredilen 236 usta ile birlikte senelik mevcud 59l3i
bulmaktadır*
1557 yılında yeni iltihak edenlerin sayısı 72 dir ve evvelki yıllardan devredilen ve
mecruhu 108 eden bakiyelerle “senelik bennâ mevcudu” 313’ü bulmuştur.
1558 yılında ise, yeni iltihak eden bennâlann adedi 88’e düşmüş olup, evvelki
yıllardan devredilen 143 usta ile senelik mevcut sadece 302 dir.
Bu vaziyete göre, 1554 yılında iş başında bulunmuş olan bennâ guruplarınla diğer
senelere devir emsâlleri ile, işe müteakip yıllarda iltihak etmiş bennâ guruplarının devir
emsali arasında, İkincilerin aleyhine, yukarıda 1554 yılı içinde loş aylarında mevcut
bulunan guruplarla yaz aylarında sonradan iltihak etmiş gurupların emsâlleri arasın-
dakilere benzer farklar mevcut bulunmaktadır:
Gerçekten, birinci yıl bezmâlannın senelik mevcutlan diğer yıllarda, yukarıda
«2» numaralı bendin sonunda gördüğümüz gibi, yüze nazaran 43, 32,9, 18,9 ve 14,7
olarak azalmış olduğu halde; 1555 yılında yeni iltihak etmiş bulunan 259 bennâda
(diğer senelere sırasıyle devir miktarı 38,22 ve 25 olduğuna göre) azalma derecesi
(100’e nazaran) 14,6, 8,4 ve 9,6 olarak değişmiştir.
Aynı şekilde, 1556 yılında (iltihak etmiş olan bennâlann mevcudu 198 iken bu
mevcudun diğer senelere 24 ve 18 olarak devretmiş olmasıyle) nispet 12,1 ve %9 ; 1557
yılında iltihak etmiş olan 62 bennâdan 1558 yılına 12 usta devredildiğine göre ise,
bu nisbet 100’e nazaran 19,3 olmuştur.
“Aylık” yahut “yıllık” iltihak gurupları mevcutlarından seneler boyunca böyle
bir tempo ile devamlı olarak vukua gelen azalmaların mahiyet ve sebepleri meselesine
gelince; aynlanlann yerine durmadan yenilerinin angaje edilmesiyle sabit olduğu, veçhile, bu
ayrılmalar inşaat idaresi tarafından artık lüzum kalmadığı için ustaların işlerine
kat’î olarak bir son verilmesi suretiyle izah edilemeyecek bir olay teşkil etmektedirler.
Gerçekten, meselâ “16” numaralı cetvelin “c” kısmında görüldüğü veçhile, 1555
yılına geçilmeden evvel şantiyeden ayrılmış olan 614 bennânuı yerine bu sene içinde
259 bennâ; 1555 yılı içinde ayrılmış olan (110 + 221 —) 331 bennâya karşılık ta 1556
yılında 198 ve 1556 yılında ayrılmış olan (150 + 16 + 222 —) 388 bennâya karşı, 1557
 «İsçi D EV R İ» MESELESİYLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 181

yılında 62 ve o yıl ayrılmış olan (64 + — + 6 +50 = ) 120 bennâya karşı müteakip yıl
ihtiyacı için 88 bennâ yeniden angaje edilmiştir.
Bu rakamlar, türlü işçilerin hakikaten durmadan devredilmekte olduğunu göster­
mektedir. İşten aynlanlann hepsinin inşaat idaresi tarafından işlerine katî olarak son
verilmiş ustalar olacağım kabul etmek imkânsızdır. Bu idarenin mevsimlik ihtiyaç­
larına göre, işlerini kısmen tatil etmesi yüzünden bazı ustalar bir müddet açıkta kalmış
olabilir. Fakat, tam istihdam devresi geldiği zaman, eski ustaların yeniden angaje
edilmesi mümkün olduğu gibi, onların yerine o zamana kadar hiç çalıştırılmamış olan
yeni gurupların işe alınmış olması, ortada hakikî bir “devir” halinin mevcut bulun­
duğunu isbat etmektedir.
Mevsimlik faaliyet tahdidleri dolayısıyle işinden çıkarılmış oldukları farzedilen
ustaların başım abp başka bir diyara gitmesi veya kendisine başka bir iş bulması bu
şekilde bir daha dönmemek üzere vâki ayrılmaların sebebi olabilir.
Fakat, bu takdirde dahi işçinin dönüp dönmemek hususunda serbest bulunduğu
ispat edilemediği gibi, iş-yerine bir daha dönmemek üzere aynlma karan vermenin
kendi ihtiyarlan dahilinde bulunup bulunmadığı da anlaşılamamaktadır.

“işçi devri” meselesinin taşa ustalar arasında ne şekiller aldığını göstermek

maksadı ile tertip edilmiş olan “ 17” numaralı cedvelier de aynı usullerle tetkik
edilmelidir:
Cetvelin “a” kısmında merdiven şeklinde kaim çizgilerle çevrelenmiş ve siyah dizil­
miş rakamlar, soldan sağa doğru, 1554 yılında sengtıraşlann “aylara göre iltihak gurup-
Ian”m gösteren rakamlar olup her gurup mensuplarından müteakip aylardaki ayrılma­
larla bu gurup mevcutlarında vukua gelen değişmeler, ait oldukları aylar hizasına gelecek
şekilde kayd edilmiştir.
Aynı şekilde cetvelin “b” kısmına göre, 1554 Ocak ayında mevcut 301 seng-
tıraştan ancak 195’iııin 1555 senesinde de çalışmağa devam ettiği, fakat bu gurup
mensuplarının zamanla gittikçe azalarak, 1556 senesinde 163, 1557 senesinde 151 ve
nihayet 1558 yılında 105 kişi kaldığı anlaşılmaktadır.
Cetvelin “c” kısmına geçecek olursak; tabandaki “yıllık mevcutlar” sırasındaki
rakamların tetkikinden anlaşıldığına göre, 1554 yılında çalışmış olan 634 ustadan
ikinci sene çalışmağa devam edenlerin adedi 312’ye, üçüncü sene 264’e, dördüncü
sene 234’eve beşinci sene 148’e düşmüştür. Birinci sene işbaşında mevcut 634 sengtıraşı
100 farzedecek olursak bu seneye mensup sengtıraş guruplarının diğer senelere devir
nisbeti sırasıyle49,2; 41,6; 36,9; 23,3 gibi değiştiği ve bu halleriyle 1554yılına mensup
sengtıraş guruplarının, aynı yıl bennâ guruplarına nazaran devir emsallerinin biraz
daha yüksek olduğu meydana çıkmaktadır.
Diğer yıllara devir emsali nisbetlerinde bennâlannkine nazaran dikkati çeken bâzı
farklıkları, 1554yılmınaylıkiltibakguruplaniçinde arayabiliriz. Sengtıraşlara ait“17”
numaralı cetvelin “a” bölümündeki rakamların, 1554 yılı aylık iltihak guruplarının
adediniy üz farz edecek olursak, bu aylık iltihak guruplarından her birinin mevcudu
aşağıdaki cetvelde görülebilecek bir tempo ile azalmakta olduğu anlaşılmaktadır:
182 İSÇİ D EV Rİ» MESELESİYLE İLG İLİ ARAŞTIRMALAR

CEDVEL No. 17

a) ısg şy ılm d a çalışası sengtıraşlarm işe iltihak itlik le ri aylara göre guruplandm lrm ş olarak sığaları ile bu gurupların
Sğer aylara devredilen bakrftU rinin m iktarını <ryn ojırt D*>cWn halinde gösteren c tin ıl.

1 Haziran
9

Ağustos
£ s1

Aralık
Ocak.

Ekim
I Mart

XI S
.9
w* Z 1 £ M* 1

1
u 30* 2B0 273 246 233 221 213 210 201 194 205 a15
28 27 20 19 20 16 18 18 18 19 13
a-s 69 55 46 4S 4* 40 40 39 3i 26
39 30 *5 23 22 59 17 »7 15
i l
26 22 *7 iz IS tt 8 7
İ l
22
“> “3 41 34 26
8
20 19 16
18 15 8 7 4
38 28 19 14 8
11 19 14 12 8
26 21 ti
4T 29 26

Toplam 301 308 369 360 354 37* 363 375 368 366 3B2 349

b) 1554 yılında sengtıraşlarm "a ylık iltihak gurupları" m evcutlan ile bu guruplardan her birinin diğer şendere
devredilmiş olan bakiyelerinin m iktarım gösterir ctdvtl.
i
Temmuz

Ağustos

a ■a Toplam
Şubat

S
Ocak

Eylül
Mart

a ■a
.9
S S
1id a
z -a
1554 301 28 69 39 26 41 18 38 19 26 29 - 634
1555 195 17 29 12 8 10 5 9 6 7 14 — 312
1556 163 »3 24 ta 4 9 7 ro 8 4 10 — 284
1557 I5 1 10 16 to 6 9 5 6 6 7 7 — 234
1558 •105 6 9 4 1 6 5 4 3 3 2 — 146

e) zgS5 * Z558 y ılla n içinde her sene y e n i iltihak elm iş bulunan sengtıraılartn sayısını ve diğer
yıllardan devredilen bakiyelerle biriside y ıllık mevcutlarım gffsterir eedvel.

1
s s ş
i?
15 5 4 den devredilenler 634 3 12 264 234 14 8

92 28 r8 10

- 1 5 5 8 de iltihaklar ve
15 5 5 87 19 7
bakiyeler 73 H
36
İltihaklar ve bakiyeler toplamı 92 "S no 67

Yıllık mevcutlar 634. 404 379 344 «*5

 « ݧ ç î DEVRİ* MESELESİYLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 103

S E N G T R A Ş L A R

O cak Şubat M a rt N isan M ayıs H aziran T tm . Ağustos E ylül Ekim K asım A ralık

*554 100 100 100 100 100 100 100 100 100
*555 64.7 60.7 4a 30.7 3°»7 24.3 « 7.7 33,6 3*.5 26,g 48,2
1556 46,1 46,4 34.7 30.7 *5.3 31.8 38,8 26.3 42 * 5,3 34.4 -
1557 50 35.7 23,* 25,6 33 31.8 «7,7 *5,7 S *,5 36*g 24,1
*558 34.8
• a >,4 *3 *5.2 3.8 14,6 27,7 10,5 *5.7 n .5 6.8

Cetvelin “c” kısmında ise, 1554 yılında kayıtlı bulunan 677 sengüraş içinden
müteakip yıllarda işe devam edenlerin adedi, soldan sağa doğru, her senenin altına
302, 260, 225, 137 olarak kaydedilmiş ve bu rakamların altına yeni iltihakların se­
nelik yekûnları olarak 1555 yılı için 111, 1556 için 93, 1557 için 85 ve nihayet 1558
yılı için 49 usta ilâve edilmiştir.
Bu suretle, altta “yıllık mevcutlar” sırasında görüldüğü gibi, 1554 yılından devr
edilen bakiyelerle 1555-1558 senelerindeki “yıllık iltihak mevcutlan” ve bu yeni ilti­
hakların sonraki senelere devredilen bakiyelerinin cemediîmesi suretiyle meydana ge­
len ve her sene çalışmış olan sengtıraşlann “yıllık mevcutlarının senelere göre şu
şekilde değiştiği görülmüştür: 677,419, 391, 365 ve 242.

“8” numaralı grafik, “ 16” ve “17” numaralı cetvellerdeki rakamların sütunlar

halinde gösterilmesiyle meydana gelmiştir. Bu cetvellerin “a” kısmındaki rakamlar,
aylar taban çizgisi üzerine gelecek şekilde ve 1554 yılı Ocak ayı sengüraş ve yahut
bennâ mevcutlan ile bu mevcutların diğer aylara devredilen bakiyeleri alt sıraya, soldan
sağa doğru, miktarlarına göre hep aynı renkte veya desende sütun parçalan halinde res­
medilmiştir. Şubat ayında vâki iltihaklar mevcudu ve müteakip aylara devredilen baki­
yeleri de yine hususî bir renk veya desende çizilen bir sütun parçası halinde Ocak ayı
mevcut ve bakiyelerine ait sütunlar üzerine verilmiştir. Bu suretle senenin sonuncu
Aralık ayı sütunu, boyu oldukça Jasahmş olmakla beraber, her biri bir ayın “ilti­
hak gurubunun” mevcudunu temsil eden ve ayn bir renk veya desenle resmedilmiş
12 sütunun üst üste konmasından teşekkül etmiş bulunmaktadır.
Bu grafiklerin ikinci bölümleri ise “ 16” ve “ 17” numaralı cetvellerin <sb” ve “c”
kısımlarındaki rakamlara nazaran ve aynı esaslara göre tanzim edilmişlerdir:
Her biri bir yılın “senelik mevcudu” nu gösteren bu sütunlarda, aşağıdan yukarı
olarak, 1554 yılının 12 ayındaki “iltihak gurupları” m veya eski iltihakların baki­
yelerini temsil eden ayn renk veya desende 12 sütun parçasına ilâve olarak 1555-1558
yıllarından her birinde yeni olarak iş almış olan ustaların “yıllık mevcut” adetlerini
gösteren dört ilâve sütun sıra ile kendi yerlerine üst üste resim edilmiştir.
 A it i n c i B ölüm

İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM GEDVELLERİ

Az vey çok bir müddet inşaatta çalışmış olan ustalarla çıraklarının isimleri ile
memleketlerine) işe katılma ve ayrılma tarihlerine, aylak rlavamsızlılcIgı-iTn-n
•mikdarına ve gündeliklerine âit malûmatı ihtiva eden listeler nasıl yapıldı?

Süleymaniye cami vc imareti inşaatına âit Mufassal Muhasebe Defterlerinde

(hafta sonu ücret ödemeleri münasebetiyle) isimleri ile babalarının adı veya memle-
kederi ve yevmiyelerinin miktarı yazdı olan ve ayrıca hafta içinde çalıştıkları günler
hususî bir işaret sistemiyle kayıdh bulunan işçiler hakkında, türlü yollardan yapılacak
tetkiklere bir hazırlık olmak üzere, bu işçilerden her biri için ayn fişler yapıldığını ve
bu fişler üzerinde devam durumlarının her gün için ayn ayn kaydedilmiş bulunduğunu
biliyoruz
Bu şekilde hazırlanan fişleri, sahiplerinin işe katılma tarihlerine göre, sıralayarak
listeler haline koymak ve bu listelerde işçilerin günlük devam durumlarını tafsilâtıyla
tesbit etmek mümkün olmuştur.
Aşağıdaki cedvellerde ise, işçilerin devam durumlarını aslında günlük olarak
tesbit etmiş olan bu mufassal devam cedvellerinden faydalanılarak, inşaatta az veya
çok bir müddet çalışmış olan belirli meslek guruplarına mensup bütün işçilerin. 1553
yılının son. ayı ile 1554 yılının muhtelif aylarındaki rlr a am sızlık lanTn-n sayısı ve 1555-
1558 yıllarındaki sondaj haftalarında mevcut bulunup bulunmadıkları aylık ve hülâsa
olarak kaydedilmiştir.
Bu hususta varılan neticelerin kıymetini anlıyabilmek için, cedvellerimizin tan­
ziminde tâkip edilmiş olan usullerin bazı hususiyetleri üzerinde durmak lâzımgelmek-
tedir :
1) Ayn ayn fişleri tutularak sistemli bir şekilde tetkik ve günlük devam cetvelleri
üzerinde devam dunımlan tâkip edilmiş olan işçiler, yalnız ihtisas sahibi ol a n (k a l i f i y e)
usta ve çıraklardır. Ayn bir meslek sahibi olmıyan amele ve ırgad.. takımı ve vasıfsız
serbest işçilerle askerî bir teşkilâta mensup Acemidğlanları ve idare kadrosunda bulunan
asker-memurlann bu şekilde tetkik ve tâkiplerinde büyük bir faidc umulmamıştır.
Yine aynı şekilde, aşağıdaki cedveller, camger, errekeş, sürbger, lökünger.. gibi
ayn bir ihtisas mevzuu olmakla beraber, mensuplarının adedi mahdud olan meslek
zümrderiyle at ve sırt hamailan ve arabacıları da ihtivâ etmemektedir.
2) Bahis mevzuu vasıflı işçiler de cedvellerimizde yalnız 1553 yılından 20 günle,
1554 yılına âit hesaplan ihtivâ eden 1-43/II numaralı defterlerde sistemli bir şekilde ve
tam olarak taranmıştır, işçilerin bu suretle sistemli bir taramaya tabi tutulduğu bu
1 S. 139.
 İSÇİLERİN A Y IK DEVAM CEDYELLERİ

müddet zarfında 634 tasçı, 1078 dıvarcı, 202 neccâr, 30 demirci, 177 lâğımcı olmak
üzere cem'an. 2121 ustanın az veya çok bir müddet şantiyede çalışdığı tesbit edilmiştir.
3) Tam olarak ve sistemli bir şekilde tarama usulünün diğer senelere de teşmili büyük
zorluklar arzettiğinden, diğer yıllar içinde işçilerin nisbeten kalabalık oldukları ikişer
hafta seçilerek, bir nevi sondaj usuliyle, o haftalara âit defterlerde kayıtlı bulunan ustalar
taranmıştır.
Bu suretle birinci seneye âit sistemli taramalarda mevcudiyeti daha evvel tesbit
edilmiş ustalardan müteakip yıllarda çalışmağa devam ettiği anlaşılanlar eski yerle­
rinde işlendiği gibi, yeni iltihak ettiği görülen işçiler için de yeni fişler tanzim
edilerek isimleri ayrı guruplar halinde listelerimize ilâve edilmiştir.
Sondaj usuliyle çalıştığımız seneler için ele aldığımız defterlerin numara ve tarih­
leri aşağıya çıkarılmıştır :
Seneler Tarihler Defer No. su
1555 11-16 Mayıs 53
29 Haziran - 4 Temmuz 60
1556 2 —7 Mayıs 85
11-16 Temmuz 94
1557 29 Mayıs - 3 Haziran 118
28 Ağustos —2 Eylül 129
1558 11 -16 Haziran 151
Sondaj usuliyle müteâkıp yıllarda inşaata iltihak ettiklerini tesbit ettiğimiz usta­
ların sayısı taşçılarda (müslümanlarda) 611-872 ve (hıristiyanlarda) 25-44 sıra numa­
ralan arasında olmak üzere cem'an 288’i, dıvarolarda (müslümanlarda 199-287 ve
hıristiyanlarda 881-1398 sıra numaralan arasında olmak üzere) 607’yi bulmuştur.
Bu son dört seneye âit sondajlar vasıtasıyle mevcudiyetleri tesbit ve listelere ilâve
edilmiş olan işçilerin o senelerde işe iltihak etmiş olanların noksansız hepsi olmaması
ve hakikatte inşaatta çalışmış olan ustaların adedi bizim listelerimizde tesbit ettik­
lerimizden daha farla olması mümkündür. Fakat, bu sondajlardan birinde tesadü­
fen bulumruyan bir işçinin müteâkıp yıllara âit müteaddid sondajlardan birinde yaka­
lanıp isminin tesbit edilmemiş olması İhtimâli azdır.
1555-1558 yıllan içinde işe devam edip etmedikleri bu surede yapılan sondajlarla
tesbit edilmiş olan ustalar için bu senelere âit sütunlarda "mevcut’*veya “yok” mânâ­
larına gelen ve “—” işaretleri konmuş ve isimlerine ilk defa rastlanan ustalar
ise, o senelere mahsus ayn guruplar halinde listelerimize ilâve edilmişlerdir. 1553 ve
1554 yıllarındaki sistemli taramalarda mevcut bulunan scagtıraş ve bennâlann sondaj
neticeleri her senede İH ay için ayrı ayn işaret edildiği halde, diğer zümrelerde ve
isimlerine ilk defa sondaj senelerinde rastlanan ustalara ait listelerde her iki ayın sondaj
neticeleri bir arada kaydedilmiştir.
4) isimleri, işe katılma tarihlerine göre ayn listeler halinde sıralanmış olan işçi­
lerin hizasında ay sütunlarında tesadüf edilen rakamlar, o işçinin o ay içinde işine
gelmediği günlerin sayısını vermektedir. işareti devamsızlığın hiç bulunmadığını,
boş bırakılmış bölümler ise işçinin isminin o ay içinde defterlerde kayıtlı olmadığım
göstermektedir. Sol üst köşede küçük puntolarla dizilmiş rakam, adıgeçen ustanın o
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 187

ay içinde hangi tarihde işe başladığını, sağ alt köşedeki rakam ise, işi terkettiği
tarihi bildirmektedir.
Ay sütunlarındaki işaretleriyle rakamlı yerlerin sayılmasından muayyen bir
devre zarfında işe başlamış olan bir usta gurubunun müteâkıp aylarda işe devam
eden bakıyyelerini hesap etmek mümkündür :
Meselâ, müslüman sengtrraşlara ait isim listelerinde 1-235 numaralar arasında
kayıtlı bulunan işçiler, 1553 yılının Aralık ayında şantiyede iş almış olanlardır. 236
numara ile ise 1554 yılının Ocak ayında iltihak edenler ortaya çıkmakta ve 236-271
numaralan arasında 26 sayı işgal etmektedirler.
1-235 numaralar arasında kayıtlı bulunan 1553 yılı Aralık ayı müslüman seng-
trraşlanmn Şubat ayı sütunundaki devam durumlarına âit işaretler tetkik edilecek olur­
sa, bu eski ustalardan 84 ve 205 numaralarda kayıtlı bulunan ikisinin Şubat ayı içinde
işini terkettiği anlaşılır. Bu vaziyete göre, Şubat aymda çalışmış olan müslüman seng-
üraşlann sayısı Aralık ayı bakiyesi olarak devredilen 233 usta ile Ocak ayı içinde kayde­
dilenlerin bakiyesi olarak Şubata devr edilmiş olan 28 ustadan ve Şubat ayı içinde
işe başlamış olan 28 sengüraşdan ibaret olması lâzımgelir.
Bu hesaplara 1554 yılının. 12’inci ayının sonuna kadar devam etmek ve ondan
sonra da müteâkıp senelere atlamak mümkündür. îşçi devri meselesVne. âit 7 ve 8 numaralı-*'
tablolarla bu tablolardaki rakamlara göre tanzim edilmiş olan 8 m ı m a r a l ı grafik bu
suretle yapılmıştır (s. 183).
5) 1553 yılının son ayı ile 1554 senesine ait puvantaj vc 1555-1558 yıllarına âit
sondaj usulleri ile az veya çok bir müddet inşaatta çalıştıkları tesbit edilerek listelerimize
alınmış olan ustaların beraberlerinde kayıtlı bulunan çırakların da isimleri ile gün­
deliklerinin mikdan ve bazı mesleklerde devam durumlan işaret edilmiştir.
Bu suretle mevcudiyetleri tesbit edilmiş olan çırakların sayısı taşçılarda 333, dıvar-
cılarda 446, neccarlarda 99 ve demircilerde 121*1 bulmaktadır. Çırakların gündelik­
lerinde zamanla hâsıl olan terekİkler kaydedildiği gihi, ustalığa terfi etmiş olduklan
anlaşılabilen bazı çırakların durumu da (taban notu halinde) aynca tasrih edilmiştir.
Çıraklar daima ustalarına atıf yapılarak kayıtlı bulunduklarından, umumiyetle
aynı isimde olan ustaları birbirinden tefrik için kullanılmış olan memleket kaydı,
çıraklar için mevcut değildir. Fakat, çok defa çırağın ustasının memleketinden olduğunu
tahmine yanyacak bazı karineler mevcut bulunmuştur.
6) Bazı ustaların isimleri, beraberlerinde babalarının adlan veya memleket
isimleri zikredilmek suretiyle tasrih edilmeyip (filân veya falanin adamı, köle veya yetiş­
tirmesi) mânâlarına gelen “gulâmı tâbiri yerine bu tâbirin kısaltılmış bir
şekli olması lâzımgelen "M” (Mim) harfiyle işaretli olarak kaydedilmiştir. Listeleri­
mizde mevcut usta isimleri içinden 18 kadan bu şekilde işaretlenmiş olarak bu­
lunmuştur.
Adedleri pek mahdud ve vaziyetleri şüpheli olduğu için Abdullah-oğlu, Yeniçeri
veya kul olarak adlandırılmış olan bazı isimler üzerinde durulmak imkân ve lüzumu
görülmemiştir.
7) Ustalan Rus, Gürcü, Ermeni, Amavud, Lehli, Macar veya Çerkeş olarak
adlandırılan ırk veya millet isimleri, onları memleketlerine göre bir tasnife tâbi tutarken
hesaba katilamıyacak kadar az bulunmuştur.
188 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

8) Gündelikle çalışan sengüraşlar yanında götürü (maktu4 olarak) veya parça

başına çalışmış olanların da vaziyetleri tetkik edilmiş ve bunların içinden, gündelikle
çalıştıkları zaman isim ve hüviyetleri daha evvel tesbit edilmiş olanlar hariç, geriye
kalan ustaların isimleri ayn birer liste haline sokulmuştur.
Bu ustaların isimleri, 1-3 numaralı defterlerde tam ve sistemli olarak taranmış;
geriye kalan zamanlar için ise, tarama işine ancak (bu şekilde çalışanlara büyük
ölçüde ödemelerin yapıldığı görülen) 60, 77, 78, 106, 133, 137 ve 162 numaralı defter­
lerde devam edilmiştir. Bu vaziyete göre, götürü çalışanlara âit listelerimizde bazı
eksiklerin bulunması ihtimâli bulunmakla beraber, bu listeleri tama yakın olarak
kabul etmek de mümkündür.
Bu şekilde yapılan taramalar neticesinde înşantm her hangi bir safhasından “ber-
veçh-i maktu4” bir ücretle çalışmış olduğu görülerek listelerimize alınmış olan seng-
tıraşlardan müslümanlann sayısının 440 ve hıristiyanlann ise 180 olduğu anlaşılmış­
tır. Bununla beraber, listelerimize son şekilleri verilirken, bu isimlerden daha ev­
vel gündelikle çalışan sengüraşlar listesinde kayıtlı bulundukları için, müslüman-
lardan 297’sinin çıkarılması münâsip görülerek “ber veçh-i maktu” çalışan müs-
lüman sengüraşlann adedi 119’a düşürülmüştür. “Ber-veçh-i maktu1” çalışmış olan
Hıristiyan sengüraşlar listesinden de 100’ünün ismine gündelikle çalışan hınstiyan beu-
nfllar arasmda daha evvel rastlanmış olduğundan bu liste mevcudu da 80’n.e düşmüştür.
“Götürücü”Ierin nisbeti diğer zümreler arasmda pek az ve aynca tesbitleri güç
olduğundan bennâlarda ise götürü bir pazarlıkla üzerine iş almış olanlar hiç bu­
lunmadığından sengüraşlarla neccarlardan gayri diğer meslek gurublan için aynı usul
tatbik edilmemiştir.
9) CedveUerimizdeld işçi sayısının hakikî miktarları ile bu işçilerin din ve mem­
leketlerine ve işe iltihak ve ayrılma tarihlerine göre yapılacak istatistiklerin, sıhhatini
şüpheye düşürecek en büyük tehlike'nin bazı ustaların bazı yıl ve aylarda ihtisas sahalarını
değiştirerek, meselâ daha evvel bennâ olarak kayıtlı bulunan bir ustanın bilâhare seng-
tıraş veya neccar olarak karşımıza yeni bir şahıs imiş gibi çıkmakta olmasıdır.
Bu takdirde aynı ustanın ayn ihtisas zümreleri içinde kaldıkça muhtelif fâsılalarla
ayn ayn şahıslar olarak kaydedilmesini önlemek (çalışmalarımızda esas teşkil etmiş
olan fişleme usuliyle) kolayca mümkün bulunmuş ise de; ihtisas bölümleri değiştikçe
aynı isim ve unvânı taşıyan ustaların aynı kimseler olup olmadığını tâyin etmek güç­
leşmiş bulunmaktadır. O zaman, bir zümreden ayrılış tarihiyle diğer zümreye iltihak tarihi
arastadaki fâsılasız uygunluğu, hesaba katmak mecburiyeti hâsıl olmuşdur ki, çalışmalarımız
bu intibakı tahkik ve ayniyeti tesbit edecek kadar ilerlemiş bulunmadığı müddetçe
bu imkân elde edilememiş ve listelerimizde aynı isim ve unvânı taşıyan ve aynı-,şahıs
olduğuna dâir türlü karineler mevcut bulunan ustalar, ihtisas sahaları ayn olduğu takdirde
aynca kaydedilmekte devam edilmiştir. Aşağıdaki listeler bu suretle tertip edilmiştir.
Bu şekilde ustaların defterlerde kayıtlı bulundukları zümre ve ihtisas sahalarım
değiştirmeleri ve bu değişmeler neticesinde karşımıza her defasında yeni şahıslar ola­
rak çıkana durumuna, bilhassa sengüraşlarla bennâlar arasında oldukça sık tesadüf
edilmiştir :
Taşdan inşa edilmekte olan âbidevî binalarda sengtıraşla bennâlann ihtisaslarının
çok defa birbirine karıştığı, taştan divarlann örülmesi işinde çalışan dıvarcı ustalarının
(bennâlann), taşlan yerlerine iyice oturtabilmek için onları bir taşçı ustası meharetiyle
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEPYELLERİ 189

yontmağa mecbur olduğu bir hakikattir. Bu devirlerde bina işçilerinin bir kaç ihdsasi
bir arada öğrenmek mecburiyetinde kaldıklarından da şüphe edilemez.
Bu şekilde birbirine çok yakın iki ihtisas sâhası arasında yer değiştirenlerin daha
ziyade müslüman bennâlarla hınstiyan sengtraşlar arasında bulunduğu dikkati çek­
mektedir:
1) Müslüman bennâlar
Umumi listelerde 1-287 numaralar arasında kayıtlı bulunan müslüman bennâlar
gurubunun teşekkül tarzı ve bennâlıktan sengtraşlığa geçişlerinin şekil ve temposu,
9 numaralı cedvellimizde görülebilceği veçhile, şöyle olmuştur :
1-5’inci defterlerde bennâ kaydı mevcud değildir. 6-9’uncu defterlerde kayıtlı
bennâlar ise tamamiyle hınstiyanlardan ibarettir. 10’ımcu defterden (3 Mart 1554
tarihinden) itibaren, hınstiyan bennâlarm yaranda 19 kişilik bir müslüman bennâ
gurubu meydana çıkmıştır. Bu guruba İPinci defterde 39, 12’inci defterde 17, 13Jüncü
defterde 18 ve 14-263ncı defterlerde 1-16 kişilik yeni guruplar iltihak ederek bennâlar
gurubunda kayıtlı bulunan müslüman ustaların sayısı 1554 yılı sonlarında 198’i
bulmuştur.
Müslüman bennâlar gurubuna 1555 yılında 81, 1556 yılında 2, 1557 de 2 ve 155&.
yılında 4 usta daha yeniden iltihak ederek müslüman bennâlar listesinin mevcudu
287*i olmuştur.
Bu suretle teşekkül etmiş olan müsliiman bennâlar listesine dahil ustaların senglıraş
olarak da çalışıp çalışmadıkları ayrı ayn tetkik edilerek aşağıdaki neticeler tesbit edilmiştir:
a) 1554 yılma âit defterlerde bennâ gurubunda kayıtlı bulunan 198 müslüman
ustadan I04Jünün aynı sene içinde sengtraş olarak da çalışmış oldukları isimlerinin
scngtıraşlar gurubu içinde kayıtlı bulunmasından ve bennâhğa iltihak tarihleriyle
sengtıraşlıktan ayrılma, veya sengtıraşlığa tekrar dönüş ve bennâlığı terk ediş tarihleri
arasındaki tam olarak mevcud bir uygunluktan anlaşılmıştır.
b) Aynı şekilde, 1555 yılına âit sondajlarda bennâ olarak çalıştığı anlaşılan diğer
81 müslüman ustanın 36ssınm da aynı yıl içinde veya daha evvel (1554 yılında) seng-
tıraş olarak kayıtlı bulunduğu ve bu sebeple defterlerimizde isimlerine, ayrı şahıslar
imiş gibi, iki defa rastlandığı ve listelerimizin ona göre tertip edilmiş bulunuğu
meydana çıkmıştır.
c) 1556-1558 sondajlarında ilk defa meydana çıkmış olan diğer 8 müslüman
bennânıh ise, o yıllarda veya daha evvel sengbraş olarak çalıştıklarına âit bir kayda
rastlanmamıştır.
Bu sebeple mecmu* adedleri 287'yi bulan müslüman bennâ içinden 104 -f- 36 = 140
danesi aynı zamanda hem sengtıraşlar hem de bennâlar arasında olmak üzere iki
defa kaydedilmiş olduğundan, ustaları dinlerine veya memleketlerine göre tasnif eden
rakamlara âit tablolarımızın (ihtisas tefriki yapılmaksızın sadece dinlere göre hesap­
lanmış olan) umumî yekûnlar kısmında kayda değer bir hatâ işlemiş olmak ihtimâli
ortaya çıkmıştır.
Aynı şekilde, isimleri birinde bennâlar, diğerinde sengtıraşlar arasında olmak
üzere iki defa kayd ve hesap edilmiş olan 140 müslüman ustanın 55’inin “memleketi
belli olmayanlar” zümresinden bulunduğu, 39’unun İstanbul semtlerinden, 16’ısımn
Rumeli ve Adalardan ve 30’unun da Anadolu bölgesinden geldiği de anlaşılmış olduğuna
190 İSÇİLERİN A Y IK DEVAM CEDVELLERİ

göre; Süleymaniyc ra-mî ve imareti inşaatında çalışmış olan ustaların ihtisas tefriki
yapılmaksızın memleketlerine göre hesaplanmış olan umumî yekûnlarının memleket­
lerine göre yapılan tefriklerinde bu rakamların iki defa tekrarlanmış bulunması tehlikesi
ortaya çıkmaktadır. Bu suretle, Amasya şehrinden 9, Kayseri5den 5 ve diğer şehirlerden
birer-ikişer müslüman ustanın iki defa sayılmış olması lâzımgelir.
Müslüman bennâlarm sengtıraşhğa geçiş veyahud daha evvel sengüraşlıkta
çalışırken bennâîar zümresine iltihak hareketlerinin şekU ve temposu hakkında bir fikir vermek
üzere 9 numaralı cedvel (s. 152) tanzim- edilmiştir :
Bu cedvele göre; kayıtlarına ilk defa 3 Mart 1554 tarihinde bennâîar arasında
tesadüf edilmiş olan 6 müslüman ustadan 2’si 2 Ağustos, 45ü ise 23 Kasım târihlerine
kadar bennâ olarak çalıştıktan sonra sengtıraşlar araşma geçmişlerdir.
Bennâlığa 17 Martda geçmiş olan 31 ustanın içinden 25’inin daha evvel sengtıraş
olarak çalışmış oldukları ve 1554 yık içinde az veya çok uzun bir müddet bennâ olarak
çalıştıktan sonra tekrar sengtıraşhğa avdet ettikleri görülmektedir. Bu suretle, cedvelde
isimleri yazılı olan 103 müslüman ustadan 60 tanesi bennâlığa geçmeden evvel ve
umumiyetle kış aylarında olmak üzere, bir müddet sengtıraş olarak çalışmışlar ve
hemen hepsi müteâkıp sene içinde aynı aylarda tekrar sengtıraşhğa dönmüşlerdir.
Bennâlığa geçişin umumiyetle havaların müsaadesiyle inşaat mevsiminin başladığı
Mart ve Nisan aylarına rastlamakta olması dikkate şâyandır. Gerçekten, bahis mevzuu
103 ustadan 56 tanesi Mart, 14 tanesi Nisan ve 17’si Mayıs ayında bennâlığa kaydedil­
mişlerdi. Umumiyetle Ağustos ve Kasım aylarından itibâren (havaların pek müsâıt
bulunmayışı dolayısıylc) inşaat faaliyetinin yavaşladığı bir devrede ise tekrar seng-
tıraşlığa dönmüşlerdir.
Bu hal, yaz aylarında bennâ olarak çalışmış olan müslüman ustaların kış aylarında
inşâ faaliyetinin durakladığı bir devrede bile kapalı bir iş yerinde sengtıraş olarak
çalışmağa devam etmek üzere alıkonulmakta olan yüksek vasıflı ve devamlı işçiler
olması lâzımgeldiğini de göstermektedir.
Aynı cedvelin devamı olan ek-listede ise, ilk defa karşımıza 1555 yılına âit sondaj­
larda bennâ olarak çıkmış bulunan 47 müslüman ustadan 37 tanesinin 1553 yılının
Aralık ayı ile 1554 yılının muhtelif aylarında daha evvel sengtıraş olarak kayıtlı bulun­
dukları tesbit edilmiştir.
Yine aynı listeye nazaran, bennâ olarak çalıştığı ilk defa 1555 yık sondajları ile
tesbit edilmiş olan 10 müslüman ustadan 7'sinin 1556 ve 3’ününde 1557 sondajlarında
bennâ olarak kayıtlı bulunduğu anlaşılmaktadır. Müslüman ustaların bennâlıktan
sengtıraşhğa geçiş şekline ve temposuna âit dikkate değer bir hususiyet te cami mina­
relerinde muayyen bir müddet için bennâ olarak kayıtlı bulunan ustaların aynı ekipler
fraünrip aynı işe devam etmiş olmalarına rağmen, 7 Aralık 1554 tarihinden itibaren
sengtıraş sayılmalarıdır. Gerçekten, yukarıda 78. sayfada yaptığımız açıklamalarda
görülebileceği veçhile, 11-40’mcı defterlerin ihtivâ ettiği kayıtlarda camian sol minâ-
resinde bennâ olarak çalıştığı görülen22 müslüman ustadan, bu devrenin sonhaftasmda
fiilen iş başında bulunan işçilerden bennâ numaralan 26, 31, 28, 7, 55, 122, ve 134
Alan 8 nstamn 4rinci defterde sengtıraş olarak kayıtlı bulundukları anlaşılmıştır.
Gamicİn sağ mınâresinde de bennâ olarak çalışmış olan 41 müslüman bennâdan
405ıncı defterde fı'ilen iş başmda mevcut olan 15 ustadan bennâlık numaralan 105,
54, 47, 22, 61, 74, 64, 59, 15 ve 88, 82, 157 ve 58 olan 135ü41’inci defterden itibâren
 İSÇİLERİN AYLIK D E V A M CEDYELLERİ 191

sengüraş olarak kaydedilmiştir, 41’inci defterde cami'in sağ minâresinde çalıştığı kayıtlı
bulunan.21 sengüraştan yalnız 5’i yeni iltihak etmiştir. Geriye kalan 163sı (3’üncü çırak)
eski bennâlardan sengüraşkğa devredilmiş olan işçilerdir. Bu sebeple, aynı iş başında
bulunan 16 ustadan isimleri bennâlar cedvelinin 34, 20, 164, 160, 29, 522, ve 683
pnmaralarında kayıtlı 17 hıristiyan usta ile 5 çırak, 4rinci defterde aynı minarede
sengüraş nâım altında aynı işde ve aynı ekip hâlinde çalıştırılmışlardır. (Bak 14 numa­
ralı cedvel).
Aynı tarzda 1554 yılı zarfında Harem minârelerinde (13-15’ind defterlerde her
iki minârede müşterek ve 16’ıncı defterden sonra sol minarede) benni olarak çalışmış
olan ve mevcud sayılan 21 ’i bulan hınstiyan işçilerden isimleri hıristiyan bennâlar
cedvelinin 38, 363, 532, 394, 259, 6, 35 ve 187’inci numaralannda kayıtlı 8 usta ile 6
çırak, 41’ind defterden sonra aynı işe, ayna ekip içinde sengüraş nâmı altında devam
etmiştir.
2) Hıristiyan Sengtırafİar:
Umumî listelerde 1-44 numaralar arasında kayıtlı bulunan hıristiyan sengüraş-
lann sayısı 44 den ibarettir ve bu 44 ustadan 43’ünün daha evvel veya sonra bennâ
olarak da çalışmış bulunduğu tesbit edilmiştir (Bak. 9 numaralı Cedvel) :
1-5’inci defterlerde (9 Aralık 1553-26 Ocak 1554 tarihleri arasında) sengtıraşlar
listesinin sonunda hıristiyan ustalardan teşekkül eden 16 kişilik bir gurup mevcud
bulunuyordu. Bu gurup 6’ncı defterden itibâren. meydana çıkan hınstiyan bennâlar
gurubunun çekirdeğini teşkil etmek üzere 27 Ocak 1554 târihinde sengtıraşlıktan
ayrıldılar ve bu suretle iki aydan az bir müddet sengtıraşlikta çalıştıktan sonra bennâ-
lığa geçmiş bulundular.
41* inci defterde (24 Kasım 1554) de müslümaa sengtıraşlar arasına girmiş olan
8 hınstiyan ustanın ise, daha evvel bennâ olarak defterlerimizde kayıtlı bulundukları
a n la ş ıld ı.

Hıristiyan sengtıraşlar gurubunda da çalıştıkları 1555 yılına âit sondajlar esnâ-

sında meydana çıkan 14 hınstiyan usta ile 1556 yılı sondajlarında, bulunan 2 hıris­
tiyan sengüraşın 1554 yılı taramalarında bennâ olarak kayıtlı olduklan, 1556 yık
sondajlarında ilk defa sengüraş kaydedilmiş bulunan diğer 2 hınstiyan ustanın ise 1555
sondajında bennâklık yaptığı anlaşılmıştır.
Netice itibariyle hınstiyan sengtıraşlar listesinde kayıtlı 44 ustadan 43’ünün aynı
zamanda bennâ olarak da çalıştıklan ve bu sebeple umumî yekûnlarda hıristiyan
ustaların adedinin, bu ustaların hesaba iki defa ithâl edilmiş olmasından, 43 fazla ol­
duğu anlaşılmıştır.
Kayıtlan iki defa yapılmış olan ustalardan 19* unun memleketleri belli olmı-
yanlardan bulunduğu, 17’sinin İstanbul semtlerine, 4’ünün Rumeli ve Adalara
ve 3’ünün de Anadolu’ya mensup bulunduğu görülmüştür. Bu tekerrürler muayyen
şehir ve mahallelerde 1 veya 2*yi tecavüz etmediğinden aynca belirtilmelerine lüzûm
görülmemiştir.:
Aynı zamanda bennâ ve sengüraş olarak çalışmış olan hınstiyan ustaların ihtisas
guruplarından birinden diğerine geçiş tarzlan câmi ve barem minarelerinde çalışan
hınstiyan ustalarda da dikkate değer bir hususiyet arzetmektedir:
 192 İSÇİLERİN AYLIK. DEVAM CEDYELLERİ

11-40’mcı defterlerde (17. Mart - 23 Kasım 1554 tarihleri arasında) cami’in sol
minaresinde bennâ olarak çalışmış olan ve sayıları 25’i bulan hıristiyan ustalardan bu
devrenin son haftasında (40’ıncı defterde) iş başında bulunan 16 ustadan isimleri
bennâlar cedvelinin 34, 20, 164, 160, 29, 522 ve 683 numaralarında kayıtlı 17 hı-
rıstiyan usta ile 5 çırak, 41’inci defterde aynı minârede sengtıraş nâmı altında aynı
işde ve aynı ekip hâlinde çalıştırılmışlardır, (bak 14 numaralı cedvel).
Aynı tarzda 1554 yılı zarfında Harem minârelerinde (13-15’ind defterlerde her
iki minârede müşterek ve 16’ncı defterden sonra sol minârede) bennâ olarak çalış­
mış olan ve mevcud sayılan 21 ’i bulan hıristiyan işçilerden isimleri hıristiyan ben­
nâlar cedvelinin 38, 363, 532, 394. 259, 6, 35 ve 187*nd numaralarında hayıth 8
usta ile 6 çırak, 4rinci defterden sonra aynı işe, aynı ekip içinde sengtıraş namı
alımda devam etmiştir.
isim listelerinin tanzim şekilleri ve bu listelerde kullanılan işaret sistemleriyle ilgili bazı notlar.
1) Bahis mevzuu listelerde isimleri yazdı bulunan vasıflı işçiler ve çırakları,
ihtisas sahalarına, müslüman veya hıristiyan olduklarına ve isimlerine ilk defa 1 5 5 3
Aralık ayı ile 1554 yılı boyunca yapılmış olan tam ve sistemli taramalarda (puvantaj-
larda) veya 1555-1558 yıllarında tatbik edilen sondajlarda tesadüf edildiğine göre,
ayn guruplar halinde ve işe iltihak tarihlerine göre sıralanmışlardır. Ustalardan her
birine kendi gurupları içinde bir sıra numarası verilmiştir. Çıraklar, ayn bir sıra numa­
rası almıyarak yanında çalıştıkları ustalarla beraber kaydedilmişlerdir.
Aşağıdaki cedvel, listelerimizin ihtiva ettiği usta ve çırak sayısını, bu guruplar
içindeki dağılışlarına göre, hülâsa olarak göstermektedir:

Sengtıraş Bennâ Neccâr Haddâd Lâğımger Sürbger **

Müs. Hıris. Müs. Hıris. Müs. Hıris. Müs. Hıris. Müs. Hıris. Müs. Hıris.

Fuvantajlarda 610 + 1 24 38 198 880 158 44 7 23 14 163

(=5 3 )* (18) (3 3 ) (3 >4 ) (4 ö) (15) (»7 ) (7 2 ) (-) < -) (14) (4 )
Sondajlarda 268+1 89 5*8 102 29 8 3
(2 7 ) (8) (") (88) (a4 ) (10) (16) (6)

Yekûn: 878+1 44 287 1398 260 73 15 26 *4 163

(280) (26) (4 4 ) (4 °a) (70) (2 5 ) (4 3 ) (7 8 ) (-) (-) ^ 4 ) (4 )
Götürü çalışanlar *1 9 80 «4 10
(22) (5 ) (4 ) (— )

Umumî y e k û n : 997+1 124 287 1398 284 83 15 26 H 163 46

(30a) (3 *) (44) (402) (7 4 ) (4 3 ) (4 3 ) (7 8 ) (-) (-) 0 4 ) <4 >

2) Ustalar, haftalık ücret ödeme cedvellerinde görüldüğü veçhile (s. 1), îsîm,
baba adı ve var ise unvan ve memleket adı ile birlikte kaydedilmişlerdir.
3) Bazı mevsimlerde bennâ olarak çalışmış olan sengtıraşlarla defterlerde sengtıraş
olarak da kayıtlı bulunan bennâlar içinden, (bu şekilde ihtisas sâhalannı değiştirmeleri
neticesi olarak) isimlerine her iki listede de tesadüf edilen ve devam durumları dolayı-
* Bu şekilde m u tam a içine alınmış olan rakam lar çırakların sayısını göstermektedir.
* * LîSteler“ Il“ de aynca ®3 İ4 ,Q hıristiyan) çırağı ile ö’i hirariyan v e 55 müslüman nakkaş ve 11 çırağı ile
(16 müslüman v e t hıristiyan) 17 camger mevcuttur.
 İ5ÇİLEBİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 193

siyle aynı şahıslar olması lâzımgeldiği anlaşılan ustaların isimlerinin yanına berrnl-
lara “B.” ve sengtıraşlara “S.” rumuzları kayd ve alâkalı listelerdeki sıra numa­
ralarına atıflar yapılmıştır.' Meselâ, müslüman sengtıraşlar listesinin 3 numarasında
kayıtlı bulunan Abbas Alipaşa isminin yanındaki “B. 32” rumuzu, aynı ustanın
müslüman bennâlar listesinin 32’nci tıumarasmda da kayıtlı bulunduğunu göster­
mektedir.
4) Listelerimizde ustaların (yalnız sengüraşlarda usta ve çırakların) devam durum­
larını gösteren sütunlar, 1553 yılının Aralık ayı ile 1554 yılının bütün aylarında tam ve
sistemli olarak yapılmış olan taramaların neticelerine göre ve her ustanın o ay içinde
çalışmadığı günlerin sayısını gösteren rakamlarla doldurulmuş ve iltihak tarihlerinden
sonra devamsızlığın hiç bulunmadığı aylarda “-f-” işareti konmuş, usta ve çırakla­
rın iş başında biç bulunmadıkları aylar ise boş bırakılmıştır:
Meselâ, müslüman sengtıraşlar listesinin “1” numarasında kayıtlı bulunan Av-
lonya’lı Abbas, 1553 yılının Aralık ayında 8, 1554 yılının Ocak ayında 10 ve Şubat
ayında 3 gün iş başında bulunmamış; Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında ise devam­
sızlığı hiç olmamıştır.
işe 1554 yılının ilk ayında iltihak etmiş ustaların iltihak tarihlerinden evvelki
aylara âit olan, devamsızlıklarının tayini bahis mevzuu edilemiyeceğine göre, bu g$>i
hallerde devamsızlık sütunlarının ilgili yerleri boş kalmıştır. Aynı sebeple, isimlerine
ilk defa sondaj senelerinde tesadüf edilen ustalar için de aylık devamsızlık adedi kay-
dedilememiş ve her sene için yapılan iki sondajda isimlerinin ayrı ayrı mevcut olup
olmadığına göre “ 4 -” veya "—” işareti konmuşdur.
5) Sengtıraş, bennâ ve neccâr listelerinin sonundaki “ustası belli olmıyan çıraklar”
bölümü ile neccâr ve haddâd, lağunger ve sürbger gibi zümrelerde aylık devam­
sızlık sayısını gösteren sütunlar yerine sâdece çırak veya ustamn ismine tesadüf edilen def­
terlerin numarası konmuştur.
6) Ustaların aylık devamsızlık günlerinin tutan kaydedilen sütunlarda belirli
aylar içindeki iltihak ve ayrılışların tarihleri de ay sütunlarının ismin hizasına düşen
bölümlerinin üst ve alt köşelerinde küçük puntolu ayn rakamlar hâlinde sollu
ve sağlı olarak işaret edilmiştir. Meselâ, müslüman sengtıraşlar listesinin “3” nu­
marasında kayıtlı bulunan Ahmed Alipaşa, Mart ayının 165smda sengtıraşlıktan
ayrılmıştır. Yine ayni cedvelde “ 6” numaralı ustanın çıraklarından Hüseyin, bu
aylara mahsus sütunlardaki köşe rakamlarına göre, Ocak ayının 26’sında işten ayrıl­
mış ve Şubat ayının 24’ünde tekrar iltihak etmiştir.
7) 1555-1557 yıllarında ikişer yapıldığı halde 1558 yılında yalnız bir sondaj ya­
pılmış ve bu sondajlardan her birinde isimlerine rastlanan ustalar bir “+ ” işareti
ile gösterilerek mevcut bulunmıyanlann yerleri bir çizgi (—) ile doldurulmuş veya
boş bırakılmıştır. Aylık devamsızlık günlerinin miktarı yalnız sengtıraşlann çırakları
için çıkarılmıştır.
8) Gündelik ücret miktarlarına âit sağ kenardaki son sütunda usta ve çırak­
ların yevmiyeleri kaydedilmiştir. “ 10-12 ” şeklindeki kayıtlar, kışın 10 ve yazın 12
akçe yevmiye alan ustalara âittir. Bu sütunlarda görülen diğer rakamlar ise, yaz ve
kış yevmiyeleri, arasındaki farklar kadar, âit oldukları usta ve çırakların yevmiyele­
rinde zamanla kazanılmış olan terekkileri de göstermektedir.
 I. S E N G T 1 R A Ş I AR

A — Müslüman sengtıraşlar :
9 Aralık 1553 -31 Aralık 1554 tarihleri arasında Süleyjnamye Cam: ve İmareti inşaannda ijahşmjş olan Müslüman s e r g
tıra$ usta ve şakirtlerinin işe iltihak tarihlerine göre isim, unvan veya memleketlerini, dr^amsısbklannm aylık gün miktarları
ile işten ayrılma ve tekrar iltihak tarihlerini, 1555 - 1558 yıllarına ait sondajlarda mevcut bulunup bulunmadıklarını ve
nihayet muhtelif devrelerde gündelik!erini gösterir üste.
İdim, unvan veya 19 9 4 S ındai y ı l l ı n
mernlo* »H »591

pîamsAaao Kvaaa xnAV rtıaarıps)

d c
Z S a fi s d)
3 ■3
i 9 Aralık '553
e ,S
9
fl s 1 T.
u
J
u
l
c î
*
s ? İ
Ü 3-
|
1 0 W 1 2 1 53 r 1 A
1 A tb a s Ani/rrp* fi 10 fi 3 I 4 4 4 fi i 3.9 '4 lo -ıa

a A hdi Jtı<lf*jıaı fi IH 7 4 4- ' s •« •} ' 3.3 S.5 4ı. 4 4 44 10- 1*

M ustafa 5 III 1 4 4 ' a 4 6 4 3,fi S.5 4ı. -f + — 44 M “J

Abmcd Al*tıaj* [ a , i*1 m 10
3 d 1 3ı ı
Ab™ e d Amasy* :o 4 4- 4 ' fi 'ıı 10-11
e S 8.5 4
Yusuf ' 3 >3 12 I 4 4 4 4 6 °a. 5-6
B u rh a n 1 5 M 5.5 4 4 4 4 + 7 4 ıı 8 -7

. A H m ed Ç p j l e FB <t o] 1 10 7 4 • 4* ı 4 — 4 4 ıo - t«

fi A l m *d H a l ik 2 6 a 4- 4 4 4 fi 1 3 .5 6 5 + 4 4 J- 4 4 4 t o -12
S
K aya 10 ? 4 4 4- 4 4 6 1 3-3 S.5 IS 4 4 4 — — - 7*
S
H Ü**yin 111 4 + 4 4- '4 . , 6 1 3.5 10 2, — 4 4 4 4 - 43
»5 ■•m

1 A hm * d Edivu [B. s o j] 5 II S 5 3 ıfi 3ı • • • 4 + + + 4 4 4

fi A hm f d Kıtnmfnfa 12 a fi ı 7 8 5*5 10,5 — 4 10-12

9 5 3 ».5
□ ■ 'fe r 6 4 " 4 2 4 || ‘a 4*s ’ + ll 5-6
ç A K m ed M * h m * d A m a ^ * 6 10 1 S 4 fi 4- 1 6 4. 3-5 S .5 Ah 10-12

A li 14 4 9.5 An A

1 aq Eylülden îtibaım 6 akçe ücretle (Yusuf Hacı Amasya) usta olarak gösterilmiştir (Bk, No, 564]
* 33 Eylülden iübzrun 7 akçe ücretle (Bmhan AH A«utsys] usta olarak gösterilmiştir (Bk. No, 560),
 8
Ahm ti Niğbolu 7 10 7 + 15
10-12
,T Ahmed Sari [B. 146] 7 10 8 + 10 2U
6 6 *1 16 + + + + + + 10-12
Abmed Stlânik 6 10 7 3 6 2u 3 .5 9 ,5

+ 6 3 .5 10,5 14 + + + + 2-3
Mehmed “ + + + + 4 -
I 2 • 3 ,5 10 4» + + + + + + + 10-12
Ahmcd Süleyman [B. tog. 5 n 7 + 61. * ı »5 7
6 18 4u
9-10
Ahmed Üsküb [B, 20] to 10 9 12u ’3 3 + > 4 .5

2 *2U —+ 10—12
5 10 7 + + + ı ,5 +17

S1+ + + 1 8 1 7 .5 9 ,5 27 4
Ahmed
16 +, 24, 4« +— +— + 10
16 A li Amasya 6 10 7 +
—

İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

+— 5
îlyas ’ +İS
10 ı t ,5 4u + + + + + + + 10-12
A li Çerkeş 6 ti 7 ı >5 + 2 ı,5 5 ,5 3 9 ,5
>7
U 1 1 + H ++ + 4
Mustafa 6 7 2 ,5 + +
55 + 3 .5 8u 10-12
ıfl AH GümSUüm S 10 7 + + 5u
s*ı ,5 4u + + + + to
A li Kasımpaşa [B. 6t] 6 XI 7 3 ı«
+ + + + + + + 10-12
Ali Kült t 10 2 + 9 61,
*1 +17 4
ICurd
2 12 3 ,5 9 ,5 + + + + + + 10-12
at A li Küçük to 7 + + 4m

” + 4 .5 ra,5 t3 + + +— 10-12
aa A li Mahmud [B. 25] 6 II 8 *1»
” + 3 ,5 9 ,5 »3 4
Mustafa
6 +— 10-12
Ali Marzıvan 10 + + + + ı ,5 7 ,t
6 'a 4-5
Mustafa 10 + + I
** + 10 — + + + + + 10-12
A li Mihatİf 6 10 9 1 I 4 13 +u 4 ,5 «5
34
*+ « 3
Hasarı 10 7« w3 n
8 6 + + ++ ++ + 10-12
A li S dinik (Halife) 5 9 7 + + + + + 2 ,5
25
«1 3 .5 8» 7
M ustafa* 9 4 ı. ” + +» 4
6 ■m + + +— 4-5 -6
Hüdaverdi 9n ” + + s . *' + + + 1 3 ,5
“ 1*5 4» —+ + + + + + 10-12
26 A li Sevindik (B. 26] 8 10 3u

27 Ali Şaban 5 10 7 + + + 3 t .5 7* 1 4 ,5 9 .5 4 ı< + + 10-12

195
1 41’inci defterde 7 akçe ile usta oluyor (Bk. Mustafa Selanik, No. 594)-

İsim, unvan veya

196
memleket *553 1 554 Sondaj yılları
Gündeliği

Z
Haziran

|
Aralık

(Akçe)

s
w g Aralık 15 5 3
İS
Ö 1
S
s 1 i £
i
<
3
tî
2
w
E
A
s
1
3 ıo>
S 0

AH Usta
12 9 4 3 4 2 3 7 2 4, 5 «t + +
6
,a 9 + + + + + 6 1 3 ,5 8 ,3 0

*91,
2y Ali Üsküb
7 + ■ ■ s + 6„ 9 ...,5 4u
3u AH Vtfa (İstanbul)
•° r 3 ' + + + 8 6 3,5 4l,
a4 7 + + + 4„
İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELIERt

3i Ali Yusuf
10 7 + + 3 + = 6 3 4,5 9.5 4u
Haşan 7 10 7 +30 6
Hı s 2 3 ,g 9>5 4l< + +
32 Avdil Karaman [B. 28] 9 IO 7 + 11
33 Ayvat İskilip 5 10 7 + + + ' 4 H a 3 ,5 9,5 4ı. —+ —+
34 Ayvat Kaı\ya 5 10 7 2 1 +„
35 Beyazid Konya 5 10 7 ‘ ‘ + + + 6 a 4 ,5 9 ,5 4l, ++ —+
36 Bayram Sivrihisar 11 '* 19 4 + 1 a 4 8 1 4 ,5 9 ,5 4„ ,
37 Behram Mahmudpaşa 6
<° >9 9,5 + + I 3 6 7 3 ,5 9 |5 ,3
~+ ++ ++ +
38 Cafer Bosna 5
10 8 1 + a + + 8 , 6 ,5 9,5 5u
39 Davud Ahmed 5. ‘« 9 + 1 2 1 ,
4ü Dede Amasya 5 ,0 1 + + + + 3 la 3 3 ,5 9 ,5 4ll
5 10 Su "+ +.
.......... ’+ + + + 6 1 3,5 9,5 4u + +
4* Duman Karamant 5 IO 8 + + + -h a 6 +M
5 10 8 + + + + 5,0 U+ it
42 D unun Ysnibahçe 5 9 ” + + + 3 ■ e , 3 ,5 9 ,5 4u
43 Em ine Karaman 6 7 + ' + ■ > 6 , 4 ,5 9 ,5 4„
44 Faik Mcremetî 6 ,b 17 13 a 9 5 + 8 4 3 ,5 s,. ++ ++ ++
13 18 lS 2 + + + 10 I 1 , 5 ,,
+— 6
6 ‘3 ,a ‘a = + + 3 7 a 3 ,5 6„
1 ++ ++ 2
45 F erh ad Aksaray 5 12 *3 4 4 + ti 10-12
46 Fcrlıad İstanbul 6 10 + + + + + 2 3,5 9.5 10 + + + + + + + 10-12
47 Fcrlıad Okmeydanı 6 to' + + + + + 9 3 6,5 9,5 3u +— +— 10—12
M ustafa s ,+ + 37 4
43 F crruh Cibati 6 II + 4 Jıı 10-12
49 Geyvan Abdullah 4 10 + 4* i 6 3,5 9,5 13 —+ —+ —+ + 10-12
R am azan 4 + + + -r + 7 1 3.5 9.5 13 + + + + + + + 4
50 H acı AH M ts r f 7 II + 4- 7 13 12 3,5 I I aJ —+ + + + + 10-12
5f H acı Aydın 7 12 + + + 6 5,5 ıo,5 5ı< + + + + + + + 10-12

İŞ Ç İL E R İN
M ehm ed 7 12 + + + + 6 1 4 9,5 »7 +— — — — ’ 4-5
5a H a c ı Bâii M ustafa 7 10 +« '= H + + , +— 10-12
M ustafa !#a
14 6„ 12 5u + + 4-3
53 H acı Butak 7 II *7 4 6 4 8,5 10 4u + + + + + 4- + 10-12

A Y L IK D E V A M
54 H acıH am za İsmail [B.219] 9 16 + 4 10 2 3.5 9,5 4u + + + 4- 4- 1 0 -1 2
55 H acı K aasım 5 10 + + 4- + + 12 I 8m + + 10-12
56 H acı M ehm ed Alm anya 9 10 4 ı ,5 »,5 5« 3+ 2 3,5 9,5 4u +— + ” 11-12
57 H a c ı M ehm ed B a la t 9 a 10 8 + 4 M 1 4,5 9.5 4u + + + + + + + 1 0 -1 2
58 H a c ı M ehm ed Benna! 6 10 ,5 12 2 3,5 4- 4

CED VELLERİ
+ + ı + + + + + + + 1 0 -1 2
A hm ed 6 »3 7» *+ + + ! 5
M ehm ed ’+ 2, + + + + -4 - 5 -7 -8
59 H acı M ehm ed H a ltb i 7 10 7 2,5 4 12 1 7,5 rı 4u + + + + + + 4- 1 0 -1 2
60 H a c ı M ehm ed M m t 5 10 9 ı/a 4 1 12 2 11 13 4u + + — 4- 1 0 -1 2
61 H a c ı Niğbolu 9 10 + + 6,5 +1 10—11
62 H am za Bosna 5 10 + ao 4 14 11 8,5 12U +— +— + 1 0 -1 2
G azanfer 5-6
63 H am za İstanbul 7 11 + 2 12 2 5.5 10,5 4u +— + + + 10-12
H ay d ar 7 10 7 + + 3aı 8
F erh ad u + 2 6 I 3,5 ıo,5 4u + + +— + 3-4
H üsrev ' 3.5 9,5 4u + + + + + 2
64 H an d an İstanbul 6 9 8 + + + 5 7 . I II 4* 10-12
6u
M ustafa 6 9 8 + + + 5 6 v I 4,5 10 2, 4-5
I
Î 3İm, unvan veya Sondaj yılları
memleket 1553 t 554
îfi)

!
Temmuz
Sıra No.

Ağustos
3 •S 1?

Aralık
Aralık

Mayıs
0

Şubat

Eylül
m

Ekim
Ocak
s jn s
9 Aralık 1553 J s § l â
i 1 1

1
65 Haşan Amasya [B. 324] 6 11 10 + 9 I 3» *'u l73>5 4 ı« ++ — 4- 10-12
Hüseyin. 6 10 10 +M 3-4

66 Haşan Aydıncık 6 •3 19 9 + 4 sı "+ 3.5 9.5 4u ++ 4— 10-J2

67 Haşan Edinti 7 12 9 19 4- 4- 2 4 iıı “ 1/2 6u + 4- 4- 4- 10-12
Ahmed s* + 6 ı sl 2

İŞ Ç İL E R İN A Y L I K
68 Haşan Hamza 9 10 7 3.5 6« u4>5 ıo.5 4u 4 - 4- +— 7

69 Haşan Hüseyin 7 İl 7 4 -s —+ 4 - 4- IO
Mehmed 7 ti 7 +* 4
70 Haşan Koyun 5 to 7 + 4- 4- + + + 9 9.5 4 ı« 4— 4~ 4-'4 * 10-12
Ali M+ +93 '

DEVAM
7> Haşan Mealdi TB. 35i B 10 9 IH sı4 11 2 4.5 8 9u 4- 4- 4 - 4- 10-12
Husrev *6,. 5
7a Haşan Siroz 5 10 6 2 1/2 1 2 3 a 2 5.5 ıo.5 13 ++ 10-12

CED VELLERİ
Ali “t JO 3
İbrahim 31 4- + 1 2 4 >1? 3-4

73 Haşan Tarsus [B. 126] 8 10 6 3 4- +, sı + 6 1 3.5 9.5 4u 4* + ++ 4- 4 - 10-12

74 Haşan Üskûb 9 10 7 3 1 I +* 2,+ 3.5 9.5 16 ++ — 4- ro-t2
Ferrul S,+ 3.5 9.5 16 4-4- 2
75 Haşan Yağlı 6 10 8 4 6 9 »3 12ı, —+ 10-12
Ferhad 6 8 3 + + 6 6 1 3.5 6|„ 6-7
76 Haşan Yeniçeri 5 10 7 3 2 1 13 5ı ----1- 10-ıa
77Haşan Ttniftkir 10 7 4- 4- 4- + 4- 9 [ 3-5 10 4u 4--f 4-4- 4-4-, 4* ro-ra
78 Haydar Dacudpaja 11 8 2 1 2 1 6 I 3.5 ' 0,5 4 ı« + 4- + + 4-4- 4- 10-12
79 Haydar Siroz S ir 7 + + 3u ss5 5 7 . 'sı +— —+ 10-12
80 Hayrullah Cafer 19 8 2 4- + «.5 7 2 4 9.5 4u ++ + — 4— 4* 10-12
Haşan 31 4- 1 4- 1 3 7 I 3.5 9.5 4u ++ ++ 5-6-8
 »2
81 H ız ır A bdullah Tenibahfe 10 >3 7» +* «6 4» +— 10-12
82 H u d âv erd i Sofi 11 4- 4 + + 1 3.5 10,5 4u + + + + + 4- + 10-12
M uştala 6 16 7ı« ■+ 4- 1 +' 3-4
M ah m u d ’+ ” “ + +. 4-5
83 H üseyin A bdullah 5 10 ‘7 I 12 + 2 6 6 3.5 9,5 3,5 + + + + + 4- + 10-12
H aşan «2 9.5 4ı< 6
84 H üseyin Amasya 6 ı6 „ m i ,5 4- 10
85 H üseyin Bosna 13 10 3 7 1.5 2 8.5 9 8.5 11 4u + + + + 10-12
AJi ,r4 4u 5
B6 H üseyin Edirne QB. 102) 9 10 7:ı w+ 12 7 U ,5 4* + 10-12

İŞ Ç İL E R İN
+ +
S7 H üseyin G egbuu 5 10 18 10 4- 4- 2 6 7 3.5 9.5 4u —+ + 10-12
H üseyin »8W f u 7 8
H aşan 11] 4- + 2 +, 2

A Y L IK
68 H üseyin İstanbul [B. 258] 7 to 10 2 + 4 4- 9 6,5 ıo,5 6 ii 10-12
M alkoç 7 10 to 3 2 4- 1 2 8 6.5 9.5 6u 3-1

DEVAM
89 H üseyin M ehm ed Manastır 9 10 8u 11 +14 10
90 H üseyin M erem m etî 5 10 + + 1 4 6 7 4,5 10 4u + + —+ + + + 10-12
ALİ 5 10 7 4- 6 31 ’J 7 6,5 10 4u +— 5

CED VELLERİ
H üseyin Siroz 9 10 7 3 1 8 3.5 9.5 4u + + + + + + 10-11-12
D avud «+» 4
92 H üseyin üskûb 7 10 7 4- + + 11
S .+ 1/2» + + 10
93 H üseyin Tenikapı 7 10 10 2a# sı, 8 t',5 ,5 4u ıo 10-12
7 SI + 6.5 5-6
M ustafa 10 10 110 6 4 ıo ,5 4u
Bayram 7 10 10 a tD il+ 6 2,5 10.5 4u 4-5
94 İb rah im Balat 6 12 9 +S 3 n, 3 5,5 ıo ,5 4u 4— + - 4 + 4- 4- IO-T2
95 İb rah im Edirne 6 10 4 4- 4- 1 3 6.5 3,5 9,5 4u + + + + + + 10-12
M ehm ed 6 10 7 4 + 4- + 7 3>5 9.5 27 —+ 4- 4- 5-6
96 İb ra h im H aşan 5 10 7 4- 4- + + + 6 3,5 9,5 —+ + + + + + 10-12
M ehm ed* 5 10 7 4- + ■ + T •*» 6-7

* 24’Uncü defterde müstakil usla olarak kaydedilm iştir (flk. No. 49a, M ehm ed T ophane). 5

İsim , u n v a n veya
m em leket 1 553 1554 Sondaj yılları
G ündeliği
H a z ira n

|
A ğustos

(Akçe)
A ralık

'Z
M ayıs
N isan
Ş u b at

E y lü l

E 10
1 M a rt
O cak

I s S S
§
g A ralık 1553. < 5 W 1
i

97 İsa A ksaray 6 12 9.5 4- 4- + 3 5 8 2 3.5 9,5 4u + + ++ + + 10-12

Ali « + 4- 4- 4- 4- 6 ; ıa $ -5 -6 -7

Y usuf «1 + 2 5 7 I 3.5 9,5 4u + + +— + + 1 -2-7-8

K aragöz * 3.5 9.5 4u 6

90 İsa Bâli Y usuf a 12 «5 +1 15ı tu to

H am za SI+ tu 5
“5 B
M ustafa 8 12 *5 +a +H 6
99 İsa N urdede 6 8 12 + 4* 4- 3 •+ I 3.5 6,5 ti + + + + 4- + + 10-12 s
Y usuf 11 3.5 9,5 12 4- + 6 S
H am za 3s + + + +U +— 5 S
100 İskender S o jya Hüsrev 9 10 7 3u r6 »6 4 10

101 İskender ( M .) ‘ Ali Pars 6 >3 +* a8 + 2 2 5 20 n +. —+ 4-— 4- 10-12

R am azan 6 10 +» SI + + 3 4- 8 t t ,5 7, 5u —+ — — 4-8

Y usur 6 10 + aI 4- + 3 6 a +1 —+ +— + 3- 4- 6-7
102 İskender Bâb-ı top 16 7 4- 4- + + 2 7 1 3,5 to 4u + + + + 10-12 s
A hm ed S7 +
7 4* + + + + 7 1 3-5 9.5 4u 4- + ++ 3-4-5-S-7 s!a
103 İsmail İstanbul 12 7 4- + to
10-12

H aşan 10 7 + +u t
IO4 İsm ail Kayseriye 16 ıo „ “2 7 11 J8 ji 10-12

105 llyas A m a v u d [B. 38] 10 rö 4-s ‘>.5 4u 4- + ++ + + + 10

I06 llyas M ustafa 8 10 I 4 t »5 5 io ,5 4,5 t4 5u ++ + + + + + 10-12

107 llyas Yenikapt 10 4- 4- 4- 1 2 6 2 6,5 9,5 4u + + ++ + + + 10-12

Y usuf 10 7 4- 4-* *+ !• 6

Hüsrev » + 1 4- 6 - 1 3.5 9,5 4u +— 5

1 M . İşaretli işçiler ikinci isim sahibinin adam ı veya k u h m anasına (m erdüm -i ) şeklinde veya M . rum uzu ile kayıtlıdırlar.
 ıoQ K ars Haşan Sipahi 10 + 4- 4- 4- 4* •6 ■ 4 ı* 17 4 2 , 4- 10 -12
5 7
8
Hüseyin lr6M
6 4.5 H I0U +— 4— 10 -ıa
tog Kara Hüseyin A m a sya 8 13 «4 »5 5
6 4— — 4“ 5
Ali 8 13, »4 3 2 4- 4- 4- 1 3.5 13.5 4u

4-

4-
4- 2 >» -4 - 10 -12

1
ıto Kava Mustafa Nebi 7 10 7 + + 4- 4- 4-
Mchmcd to 7 + 4- 4- 4- 4- 6 t 3.5 9.5 3ı 4-4- 6 -7
7
Nebi 171.5 «1 4-4- 5

111 K ara Nohut G eğ b u ze 10 8 + 4- 5 6 1 3.5 6,5 2, 4-4- 4— 4— 4- 10 -12

5
Mehmed 10 8 + 4- 5 1 4.5 9.5 2j 4- 4- 4-4- a-3
5
11 2 Kam Süleyman Ali 6 10 . 7 + 4- 4- 4- t 6 2 3.5 6,5a# 10 -12

Kara Şaban 24 4- 4- 1 1 12 3 3.5 9.5 4ı« 4-4- 4-4- -4 - 4- 10 -12

113 G elibolu 9 9
Ahmed 4- 4- 4**ı 5-6
Yusuf 10 9 + 4- 4- 4- 4- 6 8 4.5 9.5 4u 4-4- — 4- 4- 3-5 -10
9
Mustafa «+ 4- 6 2 3.5 9.5 4u 4-4- 4-4- a- 3

4- 6 7 3.5 9.5 7u 4-4- 4-4- 4- ıo -r 2

114 Kara Üvevs A r d ı n fB. 2 7 si 5 13 + +s» ‘ 4- ‘ »5
Mehmed + 0 ,5 4- 4- 3 6 3,5 9.5. 7-s 4-4- 4-4- — 5 -6 -7
Haşan M+ 4-s 3

4- 4- 4- 6 ' t /»I» ro- 1 2

««5 Kaasim İ sta n b u l 5 10 + 4- 1

116 Kaastm K aram an! 10 + 4- 4- 4- 6 3 9,5 4h 10 -12

Kaasun [B. 13 0 ' 8 to *9 8 "ta » sl /2 22 9.5 4u 4-4- -4 - 10 -12

U7 Y en ib a h fe

4- 4- 4-4- 4*4- 4- 10 -12

110 Mahmud Alt 6 10 8 4* 4- 4- 4- 3.5 9.5 4u
t 4.5 16 4u 4-4- 10 -12
” 9 Mahmud B S b - ı E d im e I 8 4- 4- 4- 6

Ferhad [B. 238 ] 11 8 1 4* 4- I 4- 6 4.5 14 4ı« 4-4- 5-6

9
12 0 Mahmud [B. 117 12 1 «m *7 14 3.5 9.5 4u 4-4- 4-4- 4-4- 4- 10 -12
E flâ k 9
„ 10 -12
12 1 Mahmud Florici 5 10 7 4- 11

Hüsrev a4- 3« 4
Mustafa 4- 2
S 10 7 -w
12 2 Mahmud Haşan 16 8 + 4- 4- 4- 4- 6 I 5 9.5 4u 4-4- 4- 4- 4— 4- 10 -12
7
Ali *-) 7 10 a
3 11
1 4-M 5-6

1 23 Haziranda usta oluyor (Bk. No. 460, Ali İbrahim).

İsim, unvan veya

1 memleket «553 ■ 554 Sondaj yılları
j Sıra No

Haziran

|
Ağustos
Aralık

e 3
Şubat

E
Ocak

•0 ’fî
Eylül

Ekim

i £ *3 10
9 Aralık 15 5 3 s K îfi
S i S H 1 Jî O S
12 3 Mahmud İskilip [B. 43] 9 10 7 3 ı» 8U
174 4-4- 10
12 4 Mahmud İstanbul 5 10 i 4- + 4r 4- 6 7.5 «5 4u 4-4- 4-4- 4-4- 10 - 12
12 5 Mahmud Kastamonu 6 to 7 4- + + ıfs 6 3.5 6 5u 4— 4- 4- _+ 10 -12
12 6 Mahmud Kırkfejmt 5 10 7 4- + 1 8 3 la — 4- 10 - 12
Ahmed 5 10 7 4* 4- 4- 4- 10 7u 5
İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

12 7 Mahmud Konya 5 10 7 > 6 5 6 9.5 4u 4-4- 4- + 4-4- 4- 10 -12

12 8 Mahmud (M) Mehmed BeS 5 10 7 4- 4- 4- 4- 4- 6 8 8 -g -ıo
2,5 «4 4-4- 4-4- 4-
AH 14 4-jı s 4- 4 -„ 5
12 9 Mahmud Ramazan 6 10 7 4- 4- « 4- 1 3.5 9,5 4u 4-4- 4-4- 4-4- 4- 10 -12
13 0 Mahmud Sarı 5 II 7 « 4- 4- 4- + 3.5 9 .5 4u — 4- +— 4-—- 4- 10 -12
«3i Mahmud lenıkapı [B. 45J 6 11 8 «I» 2» 6 3.5 9.5 4u 4-4- 4-4- 10 - 12
13 2 Malkoç Abdullah 5 10 7 4- 4- 4- 4- 4- 9 3.5 9.5 4u 4-4- 4-4- 4-4- 4- 10 -12
Salih 5 10 7 4- 4-13 ‘ 4- 4- 4- 1 27
7 3.5 9.5 3 -4
«33 Mehmed Acem-Kaastm 6 13 7 2 4 2» 10 -12
Haşan s*4- 4- 4- 4- 4-1» 4 -5
«34 Mehmed Hacı Ahmed 6 10 9u ” «»5 4ı« — 4- —-4- 10
Mustafa 6 6U 1

«35 Mehmed Hamza 5 «I 7 4- 4-« « I, **ı 10 6,5 «1 . 4-4- 4-4- 10 -12

13 6 Mehmed İneâğez (B. 86] 5« 3ıı 2„ 10 -12
Kaasun* * 5 6 7 4-30 6
«37 Mchmcd Eyüp 7 10 7 3 4- 4- . 1 10
3.5 4u 4-4- 4-4- 4-4- 4- 10 -12
«3 Ü Mehmed İznikmid[B. 15 1] 5 «« 9 4 1 «Oj. ” «,5 4,4 10 -12
«39 Mehmed Kaort [B. 13 1] .7- 10 7 « 1 4-» *6 «o,5
4.5 4u — 4- 4-4- -4 - 10 -12
14 0 Mehmed Kutsi 8 10 7 8
1 5ı» «1 4 6 1 7 8» 4— 10 -12

Ustasıyla bennâ olarak çalınırken 3 a’inci defterde 7 akçe ile usta olmujtu (Bk. Müslüman bennâlar No. 19 3 , bu listede B. 5 7 1 ).
 1 4- 6 I 4u - 4- - 4- - 4- 10-12
Mehmcd Gürani 7 II 7 + 1/2 1 3,5 9,5
1 1 10 1 9,5 4u - 4- 10-12
10 + 4- 3,5
14a Mchmed Mustafa 5 7
«1/2 4-4 5
Veli
” 3.3 4u 4 - 4- . 3
Mchmed
4- 1 4- + 4- + 4 - 4-
'4 3 Mchmed Osman 5 10 7 4- + 4-
2 6 4- 4- 6 - 7- 4 -S
AU 5 10 7 + 4- 4- 4- 4-14
“ ‘,5 4u 4- 4- + 4- — 4* 4-
Mehmed Şaban [B. 134] 6 16 7 4- 4-ı
16 2 II '3 — 4- 4- 10-12
Mchmed Bâb-ı Top 6 10 8 + 4- 5 4,5
10 6,5 9,5 5u 4— 4 - 4- 4- 10-12
146 Mchmed Ttnikabı TB. 254’ 6 t 7 4 3.5 4

İŞ Ç İL E R İN A Y L I K
10-12
+ 4- 4- 4- 4 -.
'4 7 Muhıddin Halife 5 9 7
Haşan 5 7 + 4- 4- 4- 4-a !‘ i ,5 a7
“ '.5 2, 7 .
Ali
4- 4- 4 -» a*ı ,5 2, +-5-7-8
Ferhad 5 7 + 4-
10 1 4- 4- 4- 6 ' 3,5 9,5 to - 4- - 4- — 4-
148 Murad İbrahim Bâb-1 Tap 7 7 +
6 12 . 4u 4- + 10-12
3

DEVAM
Mustafa Ahmed to a 4 3 4,5 9-5
5
4- 1 2 8 1 3.5 ' 0,5 4u 4- 4- + 4- 4- 4- 4-
Mustafa Âkkerman i 10 7 + 4-
to 4- 4- 2 4 9 2 4,5 15 4u
' 5 ' Mustafa Amasya 7 +

CED YELLERİ
Haşan »+M 3
Mustafa Bolu [B. 173] 10 2 2 2 '»5 >/a« 4- 4- 4- 4- 4- 4- 10-12
7
1/2 8 3 10 '3 — 4- 4- 4 - 4-4- 4-
Mustafa Haşan 12 10 4- t 4- 4- 6,5
— 4*
Mustafa Hızır 8 10 to u
4* 4- 4- a 1 3.5 9,5 4u 4-4- 4-4- + 4-
Mustafa Karamant 5 10 + 4
8 - to
Mustafa Geğbuze r0 4- 4- ı/a 7 12 4 ıo ,5 5 4 ı«
a —4- 10-12
Küçük Mustafa Şaban 8 „ 7 3 t 4- 1 4- 7 4,5 3.5 4u
a 10-12
>3fl Mustafa Mahalls-i Selim 7 11 7 3 1 2 I 's ı
„ 7 3 4- 4- 4- 6 t 3.5 8„ 6-7
Hamza 7
3,5 8» 5- 7-5
İskender 7 1 7 + 4- + 4-n 1+ 1J ll
10-12
5n 4- + 4- 4-
'5 9Mustafa M a n a stır 6 10 9 3 2 3 3 8,5

Ferhad 6 10 9 1 1 10 2 9n
5
+ 4- - 4- 4-
160 Mustafa Acem-Kaasım 8 16 7 + 6 4- 5 9 k 3 5,5 233

İsim, unvan veya M

O
memleket '5 5 3 1554 Sondaj yılları ıb .
d
Gündeliği
Temmuz

Z
Ağustos
Aralık

Mayıs
Ib b a ,

Kasım
Nisan
Ocak

d
Mart

(Akçe)
Ekim

y
co 9 Aralık 1553 .f
h s s s 3
&
161 Mustafa Mehmcd Trabzon
i <
5 10 7 4- 4- 4- 4- 4 3 10
3,5 4u
162 Mustafa Unkapam '4 ‘9 9 4- 3 3 ,5 9 ,5 4 ı< 10-12
163 Mustafa Bâb-1 Top 6 I! ‘3 ; 2 Bn 10-12
+— 4—
104 Mustafa Tenikapı 10 7 4- 4- 4- 2 6 3,5 9,5 4 -4 - 4- — 4- 4 - +
lb«> Nasuh İstanbul 10 8 2
3 '4 12 5,5 10,5 it 4 -4 - -t-4 - 4 - 4-
Ali 10 8 4- 4- + 4- 4- 6 12 4 - 4-
Nasuh Mihalif 12
4,5 9,5 5 -6 û .
9 7 aa
to S
W
1Ü7 Nebi Kavre? 10 9 9 4- 4- 4- + 6 3,5 9.5 + 4- + + 8
NimetuIIah Bâb-ı Top 5 to 7 4- 4- 4- 6 i
+ 3,5 9,5 4u 4 -4 - 4 -4 - 4 - 4- + 10-12
Mehmed 5 10 6 4- 4- 6
4- 4- + 1 3,5 9,5 27 4 -4 -
Hamza
«6 '« 6
umer Amasya [b. 53] 7 1I 7 3u
4 -4 -. 4— 10
t yu Pervâne Abdullah II
5 7 4- ' 4- 4- 3 II 11
Hüsrev
4 ,5 9 .5 4-4 - + 4-
T4- 4- 4- 4- 4- + 6 10
3 3,5 4 -4 - 4 -4 - 4- 4- 4-
171 Pervİz Bosna 7 8 2 2
'5 3,5 5 12
4 7 4 8,5 4 - 4- 4 -4 - —4 -
172 Pervâne Selânik 5 '7 2 1
3 3 5 6m
Abdı a 4- 4- 4- 3 4-n *10
ı/3 Pcyrevende Kayseri 5 10 7.5 4- 4- 4- 4- 6
4- s» 10-12
” 4- 10 '5 3M
‘ 74 Ramazan Bursa [B. 54,! 5 10 8 4 -n
üasaa “ ı.l 4-4 -
a6„
**‘ >5 4—
‘ 75 Ramazan Unkapam[B. 55] 9 10 9 4-, Sl2 4u 4-4 - 4 -4 - +— 10-12
17 b Ramazan Üsküdar 11 10 18 12 11 5u S|2 4u — 4- - 4-
‘77 Receb Cüneyd [B. 74} 5 10 7 4 -n s* ',5 -4 -
Halil ‘4- 2 ‘3 4-,
t 78 Reccb İskilip 5 10 4-
7 4- 4- 4- 4 ‘4 >:ı 10-12
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 205
I-.
Dt-Bt

r
i s t 2 s l 1 1 1 4 - t t 4 4 1 s
İ 1 4 I 4 4 4 * "

+ + + + + 4-

4- + + 4- +
+ + + 4- + +

+ + + + + + 4- + 4-
+ + + + 4- + + + + + +

4- + 4- 4-
+ + + 4- + + + + + + + 4- 4-
+ + + + + + + + 4- + + + + + 4- 4-

•î -? j »■ 5 ■s î
♦ - û •î * * ■5 2 •î

ın ın “2 “7 ın ç â “2 “2 ın ın in “2 ”2 ■« m m İŞ ın ın “2 «
w ü; uı uı O) uı Uı m
2 2 2 2
£ a I a
£ S S s a a a a a a p
a ■> a £ $ 5 £
3

,
m
-
+
" " “ “ 5 - ■ ~ - "

S- » » » » ** 2 2 2 2 s « » e “ - 2 »
S-

<D 4- 4- +
■ 4- + 4- + - + 4- + + » «> + “> 4- + - -

■s.
" 4- + > + + - 4- - 4- + » -î " ■4* 4- » - 4- »
g *

■s - - +
-i- + + " 4- + - 4- 4- a
- " - 4- + 4- 4- - 4- -

4- “ + + + + S + 4- 4- + 4- + - " - + 4- 4- + 4- 4- + - ÜT

+ - + + + + - 4- + + + + + « ■ + 4- - 4- 4- 4- 4- - 4-

- - - - - - - - - - “ Cü - - - - - "
» - S -

5 s 0
2 2 2 2 2 2 2 2 E 2 2 2 s- 2 2 2 2

«s cn u r. r~ rx r . m .O m ın m (O » e vs o vs m US £0 « £0
•î
i Şevki BalaC jBrfi-ı Eğr

O
_K.
| Süleyman M arzıvan
[Süleyman Lârtnde

Yusuf Abdullah

1e 1 |
j Siyami Çankırı

Yakıtp Yusuf

£ §> & ei
i 'S <
.ç i
E S
9
V) E
>.
fi 1 1
m
1e
¥
1 e i C I
1
(2 O s a? w O S Z £ < £ > ü S
m 0 - « m •* m ıo t- es m o n m •f ■n «o
~ - ~ - - - - - - - - *• - - " “
2SJb İSÇİLERİN AYLIK DEV 4 M CEDVELLERİ

„ „ e? m
T
#w pun*j V
i 2 e « 2 - ı T S I £ - = O o I I ş
i
SS 5 . 4 4 4 4 4
C LSKı 4 4 4 4 4 4 4 4 4
■» 4- + 4 4 4 4 4 •#■
>-
■y oSS 4 4 1 4 + 4 4 4 4
~g + 4 4 4 4 -t- 4 4 4

crc . + 4 4 4 + -+- 4 +
4 4 4 4
+
-t 4 4
■*
4 4 1 4 1
- «= ♦ 4 i « 4 - ■İ İ 4 i

, m
u: m Ol 4
3 T r

rn n a S
" S S
■1 s S S S m
"

ıor^H r - ■2 * - - " - -
- - -

»oısn^v - ” “ - * ” “ -
- -

» iUiillo ] - -3 4 4 " 4 - 4
" - ■ -
a
“i
m n ı«H "" W 4 4 " 4 " “ 4 n " -

î .
•I 4 4 4 4 4 4 4 _ 4
3
,
™LM " 4 4 4 " 4 t 4 4
" + 4

- " - - 4 4 4 - 4 +4 - s s ,
1
ı*qn§, o, =
1‘ “■ Z **■

^=o ? 2 2 9 £ E 2 2 2 : ; =
S

* '[ “ V
ş 4 4 4
" " “ ”
?
*4
ı
1
i £
ıc1 £ 1 i
H i S 1
? ! fl î
2 P-l i a.
u
S “J e
E "O S u
3 ■ T
î I i S. 4 i < 1 E
i 3 i * S
>• > > } > a < >* a 2 fa -3 33 5 s < T
om u { g g ş I «D
£* g ? ?
S
ao g Hacı İsa Mchmed ”4 10 7 1 2,5 2 7 2 9 6 4*5 tt>,5 3u 44 4 4 4 1 0 -ta

Pervane 10 7 + + + 4 4 6 1 3,5 10 5u 4 4 4 — 4 4 -5
İskender 10 7 +a# 74 so 7

Gazanfer ®+ 4 4 1 4 9,5 5u 6
Haydar (M.) Mezbtir ” 9 + 1 8

2(0 Hüseyin Çerkeş 4 10 7 + + 4 4 4 7 1 3.5 9.5 4u 44 4 4 44 4 S-7-fl-ıo-ın

211 İbrahim Amasya 2 10 7 45 12 6„ 4— 8 -to

212 Kurd Siiisirt [D. 236) 4 10 9 3 4 4 1 4 6 1 3,5 9,5 4u 4— 4 — •4 10-12

213 Mahmud Derviş Ali [B.23g] 4 11 8 4 5.5 2,5 3 5 <°,5 10 4u —4 4 4 4 4 4 10-12

İS Ç İL E R İN A Y L I K
21+ Mustafa Daoudpaja “ + 12 7 3 3 6 13 16 2 6,5 10 4u 44 44 4 1 0 -1 2

Mustafa 4 12 7 4,« 6

a>5 Ramazan Amasya 2 ro + 4 4 6 4ı» *2,, 44 4 1 0 -1 2

Mustafa ’+ 4 6 4 w ‘ 2 ı, 4
216 Süleyman Ahmcd Çerkeş 1 21 7 ı* !‘ 4 „ »2„ 10
217 Veli Amasya 1 10 3 + 11 1 4 3,5 9,5 4u 4— 4— 1 0 -1 2

DEVAM
218 Yusuf Sofya 2 10 5 4 4 4 **5 5 4.5 9,5 4u 44 44 4— 1 0 -1 2

30 Aralık 1553

CED YELLERİ
219 Abdurrahman Amasya + 10 17 + 4 4 4 5 t 4— 4— J0 -I2

220 Ali Eyüb + to 18 + 8 8

«3 +*
221 Bâli Scydigazi 4 12 to 6 2 3 4st 44 9
222 Hamza Baltkesriye 1 10 t2 4 t 4 4 4 tt 4 ı, 1 0 -1 2

Ali “ 4 4 4 u 4
Yunus ,l4 lu 5
223 Hüseyin Tophane 1 10 7 4 4 6 6 3.5 ıo,5 4u 44 44 4— 4 IO-U

22+ İbrahim Filibe 4 >0 4 4 4 4 4 1 .5 4e» 44 44 to-t 1

225 İskender Eyüb 4 16 18 12 1/2 4 4 8 4.5 b„ 44 44 4 4 1 0 -1 2

226 Mehmed Çavuş 4 16 4» —4 10

227 Mchmed Eifcasan 4 10 8 1,5 ı,5 6 12 7 6 .5 îi 44 44 10—12

228 Mehmed İstanbul to 3 4 6 3,5 9.5 4u 44 44 44 4 10 -12

■
1

to
İsim, unvan veya
memleket 1553 >554 Sondaj yılları
;

Gündeliği
I Sıra No.

3
Haziran

Ağustos
Aralık

(Akçe)
Mayıs

Aralık

S
M art

' Eylül

Ekim

1 i s 10 co
9 Aralık 15 5 3 1</> S S, g
O £ h M în

229 Mcmi Kasmpafa 4 1 4 7 t 3 2 7 2 5,5 9,5 4,»' 44 44 44 4 10 -12

Abdi 10 3 7 I 3 3 7 4 4,5 9.5 4u 44 44 44 4 2-3-4-5-S
230 M urad /cfan&ui ” 4 10 4 7 13 2 4 6 7*ı 4—
Haşan T+ 4 4 4 +st u >ıt 4— 5-7
231 Mustafa Edime 4 10 3 I 4 I 4 7 2 3.5 10 44 44
4u 10 -12
23a Pervİz Yenipazar 4 >3 3 I 6 4 8 1
4 3>5 9,5 4u 44 10 -11
o
233 Ramazan Balıkesir 1 9 İt 4 H 4 4 6 4„ 1 0 —1 2
Yunus I 9 11 4 >4 4 4 4 ’6 4“ 5
23+ Ramazan Bâb-ı Top [B.5 6 I 10 Su “ 6 2 4,5 9,5 4ı« 44 10 - t 2

235 Sefer Ceğbnze 4 to 4 4 4 4 >3 I.» 10 -12

6 Ocak 15 5 +

236 Ahmcd İsmail fil. 10

237 Abdi Halil 7 4.5 7 2 6 ., —4 10 -ıa

238 Ahmed İsa 9 4 1 ‘/a Vs 9 2 8 10 4u 44 44 44 4 ' 1 0 -1 1 - 1 2

239 Ahmed Konya 6 7 4 4 3ıı *1 6,5 Vs 4 .

ö
Mustafa 6 7 4 4 3sı »I 4.5
10

9,5
4u
4u
44
44
10 -12

5-6 -7
s
2+0 Ali İsmail 6 4s 10 S
241 Ali Üveys 8 7 7 3 8 4u 10 -12
2+2 Geyvan (M.)Htzır [B. 1 7 1 ] 9 10 4 5 6 I, 4— 7-9-
243 Hacı Ahmed İlyas 8 7 t >5 1 4» >6 4,5 >3 4u 44 44 10 -12
244 Hacı Ali Edremid [B. 30] to 7 3u —4 —4 —4 to
245 Hacı İlyas Konya 6 7 4 4 4u 1 + 1, '2u 44 10 -12
Haşan 6 7 4 4 4 ,ı 5
Mahmud ‘4 4 4 4u * 4 ,j *2 1 1 6 -7

2+6 Haşan Alaiağ 6 7 1 Vs 2 4 1 6 2 5,5 4,5 4ıı 44 10 -12

Hüseyin 6 7 4 4 I 4 4 6 t 4 9,5 4u 44 5-6-7
2+7 Haşan İstanbul 8 7 4- + 7 + + € I 3.5 9.5 4 ıt 4- 4- 4- 4- +— + 10-ta
24Ş Hüseyin -Kul 7 15 1 6 3 4 8 9.5 10 7.5 İl +li ++ 4 - 4- 10-12
249 Hüseyin Osman 8 7 + + + 5 6 2 4.5 9.5 4u 4- 4- 7-8-IO
250 İlyas Stlânik [B. Ql<] 9 7 4» ++ ++ —+ + 10
251 İskender Mustafa Kırkçeşme 7 7 3 4- 5 ıı ' 2,4
252 İsmail Konya 6 8 4- + 1 3» ” 5.5 9.5 4n ++ ++ 4- 10-12
253 Kara Ali Mahnuıdpaşa 11 9 4 1 İJI 23» 5 to 10-12
25+ Mahmud Usta 6 7 + 3 4 -i 10-12
2 5 5 Mehmed Bursa 10 19 8 5u +— 10-ta

İŞ Ç İL E R İN A Y L I K
256 Mehmed İlyas [B. 119] 10 10 2 +s> Mı*/. 4u ++ ++ 10-12
2 5 7 Mehmed Konya 6 7 t 7 +« s3 « I, 6.5 ıo.5 4u +— +— 4— IO-I2
258 Mustafa Mahmud 14 + 10
6» 3 +n

259 Mustafa Niğbolu 8 7 1 + + t + 12 3.5 9.5 4u +— 4- 4- 10

260 Pîrî İstanbul 8 4 ı» 10
261 Süleyman Bayezid 6U 10

DEVAM
20 Ocak 1554
262 Ali B d b -ı Kum 1 2 1 10-12

C ED YELLERİ
7 3 + 3.5 9.5 «H +— +— +— +
Mahmud “2 + t + 6 3.5 9.5 4u 1-2
263 Ali Mehmed I •3 +a >6 5.5 9.5 4u 4- 4- 10
Osman I 13 +a 3 -4
264 Budak Konya I 8 [„ u8 1ja ++ + + —+ 10
Ali 3 8 + SJ »8 ı12 ++ +— 3 -5 - 6
265 Hamza Üskiib I 8 3 t 2 + + 3.5 9.5 4u 4 - 4- ++ ++ 7-9-12
266 Lâtif İbrahim [B. 237] I 8 3 I + I + 6 + 6 5u —+ + + 4- 4 - + 10-12
Mustafa + H I2U MIO 4 +. 143 bo *6 3 +, 5 -6

267 Mehmed Avdil [B. 47] + 7 +M “ 1.5 4u —+ ++ 10-12

266 Mehmed Ayasojya I 9 4 4 2 3 i 9 4 ıs i#5 a 10-12
269 Mehmed Lânga 4 9 3 3 3 +1* 73 7.6 3 4.5 9.5 4u 4 - 4- 9-10

209
270 Mcs’ud Gelibolu 4m 10

2 10
İsim, unvan veya
memleket *553 1 5 5 4 . Sondaj yılları
Gündeliği
Temmuz
Haziran

Ağustos

Z
Aralık

Kasım

(Akçe)

a
Aralık
Şubat

Nisan
Ocak

Eylül

Ekim
Mart

R «n in
S 20 Ocak 1534 i

271 Nebi Ayasofya r 9 3 4- + 4- t 6 8 3.5 9.5 4u 4- 4- - 4- 4- + 4- 10-12

Yusuf ” 3.5 10 4u +— 3

27 Ocak 1554
272 Dervi; İshak 4- 8 4 1 ' '3 6 4 6 5 7.5 6» 4- 4- 10-12
»73 Haşan Mustafa + 4 -n *+ ra 4- 4 *ıa 10-12
İŞ Ç İL E R İN A Y L I K

274 Haydar Yenimahalle 2 8 3 + t +. to 8 2 3.5 9.5 4u - 4- 4 - 4- 4 - 4- 4- 10-12

275 Hızır Davud + 12 3 .5 1 4- ».5 ' -10 9 7 8.5 »ı*5 5u 4- 4- + 9 -1 0
276 Hüseyin Unkapanı [B. 37] 3 7 4u «6 4u - 4- 4- 4- 4- IO
277 İhtiyar Eyüb + 12 5n 10-12
Ali aıou I
DEVAM

278 înehan AIİ 2 7 3 4- 4- 1 5 6 1 3.5 9.5 4u 4— 4— 4— tO—12

279 Mahmud (M.) Mimar 2 15 10 4 + 1/2 4- 6 ı .5 5 9,5 4u 4- + 4 - 4 - 4 - 10
280 Mahmud B db -ı Silivri B. 44 + 8 5u *6 2 4 -u «6 4 ıt 10-12
CED VELLER İ

281 Mustafa Kasunfiapa + 8 3 1 4- I 4- 6 a 4.5 9,5 4u 4 -— +— 4— 4- 10-12

+ 4- 3 t 4- I 1 6 4 4.5 9,5 a? ++ 4 - 4- 4 - 5 -Ö- 7
282 Mustafa Mahmudpaja 4- 7 3 2 4 -. I 3 6 2 3.5 9.5 4u + 4- 4 - 4- 1 0-12
283 Pehlivan Ahtned [B. 265] 4- 7 6 1 4- l 4 8 1 3.5 9,5 5u 4— 4- + 1 0 -1 2
284 Üveys Sufi ‘ 2 7 4 ıo .5 4- 7 4i 1 0 -1 2
285 Yusuf Gelibolu 1 10 3 .5 3 5 21 6 ıo.5 3 4 -u I09 >5 « +— + — 10-It
286 Yusuf Üskûb 2 t + 2 6 6 2 a,5 tı 4- 4 - 4 - 4 - 4— 1 0-12
7 3 4u

3 Şubat 1554
287 Ahtned Bosna [B. 5g] 7 3 js “ ».5 4u 4- 4 - 4 -4 - 4- 4- + to-11
a08 Dervi? Yenipazar I3 u ' IO
289 Ferhad Yenibahfe 8 4- 4- 4- 4 -ı '+ 10-12
290 Haşan M anastır 8u *+ +* to
291 İly a s K u l 10 4 2 a 3 4 9,5 4u + + + + +— JO- 1 2

2 92 S e fe r M u sta fa A m asya 7 3 ı. t3 »5 *t 10

1 7 Ş u b a t 15 5 4

«93 A lî Karam an [ B . 124] 4 + +» M+ + «7 1 3.5 9,5 4u + + 5-6 -7

394 A B K a ystriyt .[B . ao8] 1 4 t 6 ı. “ 5 +u «6 4 ı» + + 10

295 A li Siroz a ‘ 9 ı/ a . —+ jo - ıa
ag6 H a c ı F e rru h [B . 3 1] + 4 ıt s<1>5 2u +— +— + — 10

297 İb ra h im incüğez t 4 2 1 8 3 4.5 8h + + 10

298 K a a s ım D avudpaja [B . 2 6 1' 4 10 3 3 + 1 3u so4 9.5 4u + 10 -tt

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

399 M u s t a fa A li E d im e 5 +, *+ n 8
300 S efer Selânik 2 + t + 2 6,5 9 ,5 4u + + + + 10 -12

24 Ş u b a t 15 5 4

301 A li A b d u lla h + *3 a 4 + 3.5 4,5 6U — + — + — + 10 -12

302 A li Trabzon + l,j ( 6j 19 3 2,5 +* + + + + + 10 -12

H a şan 3n lj, 5. 1, ı-a

303 F e r h a d Eibasan 3 + + + 3a 9 ,+ 9,5 İÜ 27 + + + + + + + 10 —1 1

C a 'fe r *3 » “ 3 18 a. 4
304 H a c ı M e h m e d Tokad 3 I + 4 14 3 .5 i 7 10 -12

305 H ü se yin A h m ed 2 +« “ ı. + — + + + 10 -r:

306 İly a s K efe [B . 39] + 3 ıı *9 12 «,5 ı» + + IO -II

307 M a h m u d N öb eth ân e 3 10 a + 12 t 5 ,5 . 10,5 4u + + + 10 -12

308 M ehm ed A hm ed 5 ao 13 9 1 3,5 9 :s + + 10 -r a

3°9 M e h m e d S a n Gerz [ B . 49] 3 10 47 4 7>5s: JO

3 10 M e h m e d Trabzon [ B . 50] I 3u 74 6 4 3,5 9,5 5 ıt 10 -12
A li 1+ + + +. <6 1 3,5 6*ı 7
H a şa n <6 4»5 8u 8
F e rh a d *6 2 3,5 8» 8

3 >» M u sta fa Işık 3 16 4 + 3 7A 4,5 8 3u + + + + + + + 10 -11

fi

211
3 1a M u sta fa Seydigazi 3 10 +» i"6 + 3,5 9,5 >5 + + + +* + + 10

212
j

İsim , u n v an veya
m em leket 1553 «554 Sondaj y ılla n
G ündeliği
T em m u z
S ıra N o.

H a z ira n
A ara lık

(Akçe)

s M
K asım
' M ayıs
Ş u b at

Eylül

Ekim

V g
24. Ş u b a t 1554 3 ■ 1
< 1 j? s s i
0 S i
j

3t 3 M ustafa Üsküb 5 •3 4 5,5 +1 IO -II

3*4 Y usuf M a hm udpaja [B, 93] 5 11 9ı 3 8 2 3,5 8U —+ + + 8

3 M a r t 1554

3t 5 A hm ed A bdurrahm an 6JS *+ +, 4 +10 10-12

3 t6 A hm ed Sinan [B. 76] 9

a aı 10-12
İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

İb rah im *9»ı 5
3i 7 A hm ed O sm ancık [B. 141] 96 +' +1# **.+ «, u 5 10-12

M ehm ed 96 + +1* 2« 4-5

318 A li K !avu2 [B. 24] 6 ,. 7
319 A 1İ M u rad 6u —+ 10

320 F e rru h E d im e [B. a8] 6u 3

“ u ++ 10

321 H a c ı Derviş Veii 9 1 2 7,5 « ı ,5 5ı» —+ 10-12

Pervane Hu ’l 2| 1
322- H a c ı İlyas İstanbul [B. 67] 4*3 + ss 10-12

323 H aşan A bdullah «5 +• S ,I»B —+ 10

IO
324 H ız ır Sufi 4u
3«5 İb ra h im A cem K aasım 9 6 6 S 4 n 4 4*7 —+ - 4- IO

326 İskender M erem m etî [B. 72] 4 6 7 8 +» ++ 10-12

H üseyin 4 6 7 B +,

327 M ehm ed Sofya 6 9 t to 16 «sı 1 0 - tı

328 M ehm ed Urla II 9 8,5 12 3.5 ıo ,5 5.5 1 4u + + +— 10-12

329 1
H im m et A İ Osmancık 3 + 1/2 5*7 10-12

Veli* 6 1 + + >17 5
IO
33° M ustafa A bdullah [B. 51' 4u l+ . ++ +—

a6’ncı defterde 6 akçe ile usta oluyor, Veli bin Mustafa (Bk. No. 504).
33' M u s t a f a İskilip 6 1 4 3 5 a q
7 .5 9 .5 a„ 4 4 4 4 g -ı 0

33» M m ta fa K em al e 1 4 4 4 e + + 11 1 0 -1 2

333 M u s t a f a M e h m e d A r a f if [ B , 8 7 ] 5a« *0

334 M u ş ta la B Sh-ı Silinri 8 + J 4- ' + 3.5 3 .5 9=8 — 4 + 10 -12

V u s ııf "> 3s <1

335 F e r v â n e A b d u lla h E 5 3ı ll7 1 3 .5 9 .5 4ı1 — 4 10 —12

336 P i r ! S d d n ik a 1 3 ' 4 6 0 3 .5 ID 4» + 4 4 4 4 4 ro

33 7 Y u s u f M a h a lli-i Selim [ B . 38 ] Gu Ma 2,

338 Y u su f Ö m er 5 8 4 4 + 6 7 9 .5 ■a 4 4 4 -t 4 4 8 -9

İSÇİIM IN AYLIK DEVAM CEDVELLEjJ

17 M a i l J 554

339 D e n i* E d im i 3 a 3 0 4 7 6 6 10 ,5 3 ı. + 4 4 •— 10 -1 2

M u s ta fa 3 ’ + + 8 0 3 .5 10 ,5 4 li -t 4 + 4 -5 -6
H am za M ehm ed + ’ 4 4 4 12 1 3 ,5 JO _ 4u 4 — 4- 4 44 T io - i i
34°
34' H aşan S a r ı [B , 1 1 4 ] i + , 'fi 1 4 .3 9.5 4u 4 .4 12

342 S e f e r M ü s ta fi -1- «a 4 4 2 e 1 3 .5 1! 4ı1 - 4 — 4 4 10 -12

04 M a c * 1 5 5 4

343 F c r h a d G u lâ m + a« 9

344 H acı lty a j M ahm ud +„ 12

345 H ü s e y i n N iğde [ B . 10 4 ] 4 4 , + — 1».

348 İb ra h im T C n a sıın + j« 12

347 İh tiy a r İstanbul 4 4 4 4 6 s 4 ,5 9.5 4u 4 - IO-IS

348 I s k c n d e c Tenikapt 10 5 4 7 » 5 9 .5 '5 5 11 —4 12

349 N a ş ı ı h A m asya [ B . 1 6 2 ] 4 ,6 10

35° N a s u h A lm tyd a n 1 [ B . 2 62 ] i 1 5 ıı 12

35' N ebi M ehm ed 4 3 4 a 12 7 1 4 .5 8-« — 4 4 g

352 R am adan H ız ır + 38 12

353 P a ıH T s r 1‘ m a l l + 1 + 4 - 6 1 4ı 4 4 — 4 4 4 12

213
İsk en d e r 4 + 4 03 d
’

214

İs im , u n v a n v e y a S o n d a j y ılla n
m e m le k e t '5 5 3 1 S 5 d

S
1
ÎZ
i
i 7
i 3 <8
N is a n

E
t 1 â ıâ> 3 s % si
24 M a r t 15 5 4 S o ş •
ı/l < n W* 1 's X h < ■fl M w i 1 1

R e c e h H ız ır 4 4 , 12
354

355 S a fa S ü le y m a n 4 4 4 4 4 6 + u 12

N ebi 4 4 4 4 4 fi > 4 >5 0 OS 5 -4 -5

V e li P im a z a r 4 1 + ‘ 4- 3 6 H 4 4 4 10
356 3 .5 i:

357 Y a h y a E yüb + 30 la
İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLE»!

358 Y ahya Ş adum an + I 4 + fi 1 ı,5 s . 12

31 M a n 1554

A h m e d D e d e [B . 204] 4 4 4 11 1 4 14 İ?G du + IO
359

360 A h m c d M u s ta fa 1 ' + 4 4 6 1 3 .5 9 ,5 4u 4 -t 12

H ü sey in 1 1 4 4 4 6 1 3 .5 9 ,5 4u 4 4 4
36ı B u d a k S ivrih isa r 1 -1 3« 4 4 4 4 12

362 C üneyd A m a sya ' ’ -»■ 4 6 1„ 4 4 12

M u s ta fa 1 ' 1 4 4 4 6 • 1, | 4 -5

V e li " iJ ı» 3

363 F c rh ad A m a sya -1 4 4 4 4 fi i 3 ,5 9 ,5 4u + 4 4 4 4 4 4 to

364 H acı A li A m asya 1 1 4 4 = fi 2 3 ,5 9 .5 4u 4 - - 4 12

365 H acı Y u su f H « a n 4 4 4 4, 12

H aşan 4 4 13 5

3 G6 H aşan M eh m ed + 4 fi 3 .5 9 .5 4u 4 4 - 4 12

367 H ız ır M u s ta fa 1 -4- 4 1 7 ‘ /" o . 4- + 4 — 12

3 GB H aso n İ b ra h im 1 s 4 ■ 6 1 >5 ■ — 4 — 4 ta

N e b i! . 1 s i « .5 8 4 -r 6

3^9 H ü s e y in Ö m e r 4 4 4 6 3 .5 9 ,5 4 11 12
1 ’

1 3 6 ' m c i d e f l e r d e fi a k ç e i te u s t a o l u y o r , M u s t a f a C ü n e y d ( B k . N o , 5 B0 ].
8 3 6 'm c ı d e f l e r d e { N e b i b i n A l i ) u s l a o l u y o r ( B k , N o . 5 8 1 )-
370 M ah m u d A hm ed + +, S2 7 6, ıa

37* M chroed K aasım + +11 12

372 M ehm ed V e li D ede [B . g] 6 + 1 + + + 6 + +1J 8-9

373 M ehm ed Zeyni + + + a 2 7 7 7.5 to ,5 14 —+ + + + + 10-JI

374 M em İ ICadı 1 Ij, 12

H üseyin * 4-5
R am azan i-7 -6 -7

375 M u sa A m asya [ + + t + 6 t 3,5 ıo,5 4» +— + + ta

H aşan 1 + + 1 + 6 i 3.5 9,5 4» +— + ' 3- 4-5

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

376 M ustafa İb rah im I ».5 4ı5 B t 5.5 9.5 4ı» + + + + +— ta ,
377 M ustafa K trk ftfm e I 2| n4 4 + 7 3 3.5 13 4ıı —+ —+ + + 12
Husrev I a, 1:4 + 6 1 5.5 9 4u 4
M ehm ed 1 2, is4 + 6 6 5.5 10 4ıı —+ + + 3- 4-Ö-7
37B R am azan M ehdi A m a y a t lt 12
M ustafa 4
379 R cceb Amasya. 1 + + + + 6 1» 12
380 Veli Pirî + +, 10
381 Y ahya B a la t - 1 j + + + 6 a +s 12
382 Y usuf A hm cd + +. “ + +1» 12
383 Y usuf Gümülcüne + 4 4 5 7 *4 4ı< + + + + + 12

7 N isan 1554

384 A hm ed H aşan [B. 140] 5n 12

385 D ede A li A m asya + + + 1 6 2 + lt 12
H aşan + 4 a + 12 4 M m 6
386 H acı Bâli + 1 1 + 6 1 5.5 ıı ,5 a» +— +— 12
387 Hüseyin Y usuf + u + + 12
388 M ah m u d Okmeydanı 4 +» *6 4 6,5 9.5» + + +— +— + 12
38g M ehm ed Üskûb + 1/2 1/2 ı .5 3,5 17 4u + + 12

2 15
İb rahim + a + 1 4,5 >7 4u + + 5-6

2 16

İsim , u n v a n veya
m em leket 1553 15 5 4 Sondaj y ılları
G ündeliği
T em m uz
S ıra N o.

H a z ira n

Ağustos

(Akçe)

a
A ralık

3
Şubat

: N isan

Ekim

1 1
ua>
M a rt

m
O cak

'S T. s
7 N isan 1554 W §
■s
390 M usa D am ıdpaşa 1 + 13 1 7 6 6,5 1° 4n t2

39' R am azan A m asya 2 5 t 1 1

+ ? 12

392 Y ahşî A bdi lu 12

393 Y usuf K u m la + + 6 12,5 7 5sı 12

'394 Y usuf (M .) Ali + + + + 6 + ,* 8

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

14 N isan 1554

395 A hm ed A bdi 6 2 + "+. 7 1 3.5 9,5 4u + + 8-9

396 A hm ed D avud +M 12
4u İt
1

397 2 5 + 2 6 10 6,5 n ,5
I
+

Ali A b dullah K efe

398 Ali İskender + +11 + 12

R am azan +. 4
399 Ali M uzaffer tı 1/2 5 6< m 5 12

Veli tı 3 4 +s# 6

400 F erhad M . M usa U +1 10

401 H a c ı M em i +S 7 12

402 H ız ır N arde + +i II

403 H üseyin H a m z a E dim e 4 + 2 1 9 3 . 3,5 14» ' aıı +— 10

404 İb rah im M usa 7 2 6,5 8 + 9 —+ —+ t2

405 ICaasım Ali 5

t, ao 12

H aşan t, 5:# ’ 8
40S M ah m u d B ayezid [B. 118] +„ !2

407 M ah m u d H a c ı llyas + + + . + 8 1 4 9,5 4u + + . 12

408 M ehm ed H aşan + 1? ”8 6« —+ + + 12

409 M ehm ed K a d ı + + +K +— + 12 .
R am azan * '+ + +W 7
H üseyin + + +u 5
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 217

- « W e. =2 2 « « * 2 « r— 2 2 03 X 2 2 eo r--

+ -i-
+ + + + + +
+ + + + + 1
+ + I + +
+ + + +

+ + 1 + + + +
+ + + + + 1

■s «? "
■* «

i
■2 2 £ a s s a a a
t
S a a -
•4" S

1 1 - -« - - - - -

3
* + » » + + » » » i » » » + +

S -S.
» *> + + + + + + » + - +

” 4- + + + + - - + + - ” - + + +

** «0
- + - » - + + - ” + - - + + + - + + - -

+ es + + + + + + +
|
|

• |
|

| Yusuf H acı Mehmed

H acı Yusuf [B. gg]

â
Şeydi Ali Karaman

| Ferruh Abdullah

’5
Ferhad Tophane

e ■ğ
f o' .1 ■S I S
S £
•g E
e
| * s
1
A
i
3 Tl
E N £ 3 1 <
1 ■0 s I i
İ *3 2 1 d S u 1 X
s E Z
eo
1s g 6 S 0
s M t£ 1 3 < 03 D 1 'f 1 =3 ’Z esi OT 33 1 1
o M ■»f <c eo S1 P5
- 5 î
»1- % 1 i 1 $ î S % % 3"
218 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

(a* t v )
îS îp p u d o 0 0 « „ o> 0 03 o
S 0 n en a =
BS » 5 + +

LSS i + 1 + + + +
jş + +
[ ı + +

.g s s . 1 + ı +
-o
c + 1 + 4-
SSSı 1 + + + + +
+ + + + + +

T1«V •# 4* •? •#

s 0 eri 1 0

m p ia •£ S s *
4 +
- 1? s
r J-
n ıı^ a ■ - - - + + * •S »

soısnŞy + “
■s » 1 » » “ +

z m s u ra j. - + + m + + + w •n + en + +

trejtZBH + + - + cn + - . 2
+ " ■» - + + - - 2 - »

sıXa>\[
5
• .
N + <0
« + .+ + + + - + + - - “ » - »

uesîN

u=pj

w qn§

•nn V l« V
]
]

J
t

]
|

j
|

j
|
^

1
K a y a M ustafa [B. 335]

\ S
İsim , u n v a n veya

H a c ı N asu h A bd ullah

a â
A li M eh m ed Am asya

I
1
m em leket

«5 .E
K aasım M ustafa

4 &
M ustafa M ih a liç
M ch m ed B u dak

a H a z ira n 1554
| R am azan N ebi
t2 M ayıs 1554

C âfer A b d u llah
A y vad K aram an

•*
E •3 1
j H aşan F irenk

1
| Memi. H aşan

S ir o z

ttl
1 ffi j
3 1
A li K avala

a £
18
M ustafa

1 S* ş •a §
K aasım

a 1 S TÎ S
■i J J
3 s •g
S s3 2
M j=
< < I i
e
PU £
*ON v-ns
% 5 ş ç 9 5 S1 § 1 i î 1 î î 3 î % i $ §
 Haşan K aasım + +u 10
452
453 llyas Karamar. + + 6 >U »10 25sı + + ra

K aragöz + + + 5
454 İskender A bdullah . +1 10

455 K aosun Bosna >.5 1 8 4 4»5 9.5 4u + + + + + + + 10

456 M ustafa Gflibolu +» 4IS» •+ « ra

457 M ustafa N asuh S iro z [B. 1 ]54 3 I 9 1 4.5 0

! j] 12

458 Sefer Seydigazi [B. 145] + + + 11 ro

459 Y usuf H aşan 1 + 13 7 3.5 9.5 4u + + + + + + 12

g H aziran 1554
46a A hm cd A ksaray I + 6 2 3.5 9,5 4u '7
461 F erhad A bdullah +1* 1-1 u2 4u + + + + + 12

462 H a y d a r Galata 1/211 a

463 tA.ustnt& M a h a lleri Araba [B.ıoSj 4- 3 l 3.5 ■O 4u + — +— + 10

16 H a z ira n 1554
464 A hm cd A bdullah ı«7
5s« «6 + +, 12

Hüseyin 11 +
■u 3

465 A hm ed D ede + + 1 3.5 35

> . » 12
466 B ayram H ızır + +« ta

467 B ayram İstanbul 7 10 9 ıa 572 >3,5 4 ı« + + + + 12

468 Cafer Yenihisar 7 6 8 ., 3

se 9.5 4u + + 12

469 A yvad Karaman + + +, 9

470 F erh ad İbrahim +M ra

471 Gcyvon A bdullah + + 9.5 >o ,5 8n 12

472 H atnza H ızır + » 12

473 H arnza Rus 5 2 4.5 9,5 5u to

474 H üseyin H aşan + + u +— + ra

475 İb ra h im Y enİbahçe + + 6 j, 3.5 9.5 4u + + +— +— 10

to
476 K aasım M eh m cd /'B . 14$ I + CO

İsim , u n v a n veya
m em leket >553 >554 Sondaj yılları
%
3
H a z ira n

rt
A ğustos

Z
A ra lık

A ralık

9 e ■a K,
N isan
M a rt
O cak

E kim

s CO
m 16 H aziran 1554 *§
co> 1 1 tür
I
w
§ s S
0 Ş

477 M ustafa H a şa n +u
478 M ustafa Yunus Geğbuze 2 + +,

23 H aziran 1554

479 A hm ed Ferhad [B. 165] + + 6 > 3.5 >o 4ı» ++ ++ ++ 12

İS Ç İL E R İN A Y L I K D E V A M

480 AIİ İb rah im K çn ya . + 1 :o +T 7

481 A lı Sivrihisar (B. aog] . 2 4 8 1 3,5 g,5 4U 9
482 Hüseyin M a n a stır 5 5 8 ı 3,5 9,5 15,1 ++ ++ ++ 10
483 lly as T tm k a p ı + +1 + II

484 M ah m u d E d im e 1/2 +u 11
Ali >.5 +* 8
485 M ah m u d P iri [B. t84] 4 5 10
486 M usa E d im e + + >2 > 2,5 9,5 4u 7
C ED YELLERİ

487 M ustafa Ş eh Sinan [B. 155] + + 6 10 4 8„ 10

M ehm ed 11 + m 6
488 M ustafa Velî + + ıa 12
489 Y usuf E d im e >/2 +. Si "2| 12

7 T em m uz 1554

490 HacıMeh2Ded£0^ya[B. 113] + 7 1> 3.5 9.5 4ı» + +. + + ++ +. 12

49> H am za A lh m e m e r [B. 33: + +s + + ++ + 12
Geyvan +w + + 7r*
492 M ehm ed Tophane 4 6 2 4.5 9.5 4 + + 7
493 M ustafa F ildam ı [B. 135] ' 7 3 4,5 9 + + ‘ 12
494 Y unus A ltım erm er 4 9 12 +« +— —+ + 12
M ustafa I 6 12
+ -------------------- 4-Ş
JSCİUERJn AYLIK DEVAM CEDVEILERİ Z21
122 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CKDVELÜRİ
539 M u sa Litrende + 17 7
540 M ustafa A ksaray 6 +14 12

54» M ustafa S tlâ n ik 9 5 6,5 11 4u + + +— 12

18 Ağustos 1554

543 F e rh a d (M .) R üstem 7 ' 3.5 8„ • 8

543 H aşan D urm u; 8 +14 4u 12

544 M chm cd D avud 6 +14 12

545 M u ra d A bdullah 8, 5u 11

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

t E ylül 1554

546 A li İb rahim Bas + + 9

547 H üseyin Süfi Amasya 3.5 1. 5a. 10

548 İb ra h im Ali 9 5.5 9.5 4« ++ + + + + + 12

549 İb ra h im Sİurihisar '« ~ + _ + 12

550 llyas İskilip 3u 12

551 İskender K ırk jtfm e 6 3.5 9. 5« + + 9

553 M ehm ed A bdullah Balal 4 7.5 8„ 12

553 R am azan Ali A m asya 3 3.5 9.5 »r + + 12

M ustafa 3 4.5 9.5 a» + + ’ 4

554 R am azan. . . . A m asya +14 12

J5 Eylül 1554

555 B alab an A bdullah [B. 213] a 3.5 8.3 12

556 H a c ı H aşan Yenibaçhe | 1 5.5 *°.5 4n + + + 10

557 M ehm ed M ah m u d Balal 5 8.5 9ı» 8

23 E ylül 1554
55B H a b ib Yusuf 1 5.5 9.5 4u —+ —+ to

559 M ustafa H im m et +M 6

29 E ylül 1554

223
560. B urhan A lı A m asya + 4*5 9.5 4u +— + ~ 7-B

224

İsim , unvan vaya

m em leket 553.
» 1 554 Sondaj y ılla rı

T!T*&
| T em m uz
H a z ira n

&
e 8
■Kasım

A ralık
A ralık

5 l
Ş u b at

E y lü l
O cak

r-
•I< 3M %
M
S 29 E ylül 1554
i £.s i 1 s >n lâ
561 H aşan D auudpaja * 3.5 >0 4u ++ ++ 9
562 İb rah im H alil M a n t ı m + » /a » *2M 8
583 M ustafa K aragöz [B. 175] + 4.5 »>.5 4u —+ —+ to
564 Y usuf H acı Amasya 1 3.5 9.51» H
— H— +— + 6-7

6 E kim 1554
İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

585 A bdı Üsküdar 5.5 8, 10

566 A li H am za A m asya + 1» ++ ++ ++ 7
S®? H alil Üsküdar 5.5 14 4 u -+ + 10
H aşan 4.5 »4 4ıt —+ 5-6
568 H a m z a A m asya [B. 79] 3.5 6», 10
569 H ız ır A lh m trm er 8 9u —+ 10
570 İb ra h im Fener [B. 231] 8,5 »4u 10
571 K aasım încoğez [B. 193] 4.5 8m 8
572 M ehm ed Derviş Ali 3u 10
573 Süleym an Tekfu r iıs 8

13 Ekim 1554

574 A hm ed B a la l 3.5 »o,5 5U + + + + to

575 B u d a k , Ankara 4.5 >0 4ıt V>
A lî 3.5 »o 4u 5
578 F erh ad Tophane
ı . 5» 10
577 H am za A bdullah ı/ a 2a J‘ ı .5 7u +— + + + 9
578 H üseyin H am za Siroz 3.5 9.5» 9
579 llyas A bdullah . 3.5 »4u + + 10
580 M ustafa Cilneyd
4.5 9.5 4u +— 6
581 N ebi A li
3.5 9.5 4u 7
58a Pervâne Abdi ı/a» 8
583 Süleyman Üsküdar 3.5 8„ — + 8

584 Yusuf Karanohud 3.5 9.5 4 ı« + + — + 10

Mehmed 3.5 9.5 4u + + 3

20 Ekim 1554.
585 Hüseyin Turhal 3 9.5 4u + + 10
586 Kaasıra Âydtnctk 3 9.5 4 ı« + + — + + + + 10
587 İbrahim Marzıvan 3 9 .5 u

27 Ekim 1554

İŞÇİLERİN AY LIK DEVAM CEDVELLERİ

587/,, Abdi Mahmud 2 6 6 , 10
588 Ali Abdullah 2 6j, 10 .
589 Sefer Sinan [B. 273] 2 9.5 4u 10

jo Kasım 1554
59 ° Hamza Sürbger [B. 22t] 6 +M 10

5 9 * Hüsrev İstanbul 3.5 4u 8

592 Musa Mustafa 12,5 8U + — 10

17 Kaastm 1554
593 Mahmud Marzıvan 4 4u + — 7
594 Mustafa Selânİk 7

24 Kasım 1554
595 Abdi Sipahi 1.5 4u — + + + 10
596 Ahmed (M.) Şahabeddin [B. 1] 2 + + + 6
597 Ahmed Trabzon [B. 157] *»5 4 ı» + 10
598 Ali Kadtfepne [B. 2] 2 4u 10
Mehmed 2 4u 3
599 Behram Bâb-ı Top 3 4u — + + + 10
600 Hamza Recep [B, 80] 2 4 ı« + + —+ 10

225
601 Haşan Balat [B. 7] 1.5 6,4 + + + -------+ 10

226

İsim, unvan veya * 5 5 4 Sondaj yılları

memleket *553
Temmuz

Ağustos

H1 d
1 1
Arahk

I I
i, 3 İ
1 a E Îî E
S w M İ l
ıfl 24 Kasım 1954 0 i S & m

602 Hüseyin Malkara 6 4 ı« ++ +— 10

603 Kaasım Amasya [B. 82] 2., ++ 10
604 Mehmed Abdi [B. 242] 2U +— JO
60^ Mehmed Bayezid 2 4 ı» 9

606 Murad Ali Kurd 6 5u ++ 10

İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

C<Uer 8 5ı t ++ 5-*
607 Mustafa İstanbul [B. 257] 4» ++ 10
608 Mustafa Üsküdar [B. 88} ‘»5 4 ıı ++ +— ++ 10
Haşan «.5 4u ++ ++ 4-5

Mustafa *»5 4 ıı 6
609 Ömer Süleyman [B. 122] 6 4 ı* 10
6l0 Sefer Âlim Beğ 8 4u 8
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 227

9 A r a l ı k 1 5 5 3 - 3 1 A r a l ı k 1 5 5 4 t a r i h l e r i a r a s ı n d a S ü le y m a n iy e i n ş a a t ı n d a s e n g tır a ş o la r a k
ç a l ı ş a n v e h a n g i u s ta y a b a ğ lı o l d u k la r ı te s b ii e d ile m iy e n ş a k ir d in in is im le r iy le k a y ıtlı o ld u k la r ı
d e f t e r l e r i n n u m a r a l a r ı m v e m u h t e l i f t a r i h l e r d e a l d ı k l a r ı ü c r e t l e r i g ö s te r ir lis te d ir .

K a y ıtlı o ld u k la rı
İ s i m l e r i : d e fte rle r Ü c re tle ri

A b d i ş â k ir d - ■i M e h m e d 38 7
A hm ed „ H acı A hm ed *3 4
A İ1 „ . . .. (? ) 3 0 -3 2 4
B a y ra m „ H ü s e y in 38 5
G â fe r „ H acı M ehm ed 1 6 -1 7 ; w 35 5 .6
H a m z a ( M .) H a c ı 2-41 5-6
H a ş a n ( M .) H a c ı 1 0 -1 9 ; 2 I î 2 3 -4 1 5-6
H ı z ı r ş â k i r d •i A h m e d 37 6
H ü s e y in „ H aşan 13 5
H ü s e y in „ Z e y n i 1 - 6 ; 9 - 2 9 ; 3 1 - 3 5 ; 3 9 ; 41 8
G a z a n fe r „ H a m z a 2 ; l6 5
M u s ta fa „ Y u su f 3 6 -4 0 6
R a m a z a n „ İsk e n d e r 41 4
R a m a z a n „ M e n ıi 30-34 6
S ü l e y m a n ( M .) Ç e r k e ş A h m e d 5 - 6 ; 2 8 .3 0 9
Y u s u f ş â k ird -i M e h m e d 30 7
Y u su f „ Y usuf 26 5

A /ı

î l k d e f a 1 5 5 5 y ılı s o n d a j l a r ı n d a r a s d a n a n M ü s l ü m a n s e n g tr r a ş l a r ı n is i m v e ü c r e t l e r i il e
m ü te a k ip y ılla ra a it s o n d a jla rd a m e v c u t b u l u n u p b u l u n m a d ı k l a r ı n ı g ö s te r ir l i s t e d i r ( D e f te r
N o. 53 ve 6 0 ).

«« rr. O <0
«25 İs im le ri ? ? 3? 0 J îZ İs im i e ri £ - - £

611 A li A b d u lla h K a yseri 12 H aşan X X X 5 ,6

6 l2 A li A h m e d 6 628 H a lil Y u s u f X X X 8
6 l2 A li Ş a b a n M a h m u d p a şa 12 629 H a m z a P fiğ b o lu X — X 10
614 A li M e h m e d 6 630 H a m z a Y e n ik a p ı — ----------10
615 B e h ra m A ksa ra y X X — 12 63i H aşan H acı A hm ed — ----------12
616 B e h r a m Ç e rk e ş X X — 8 632 H a ş a n İb ra h im — --------- 12
617 B o s ta n K o n y a ---------------- 12 O sm an — ----------4
A li — 4 633 H a şa n K aram an X — X 9
618 F e r h a d A y d ın c ık X X X 12 634 H ız ır B a y e z id — ----------8
619 F e r h a d Ç e rk e ş — X — 12 635 H ü d âv erd i Ş aban — ----------12
620 F e rh a d D a vudpaşa ----------------12 636 H ü s e y in K a ra m a n — --------- 8
— ----------12
62 i F e r h a d A d im e ---- X ---- 12 637 H ü s e y in . K a a s ı m
622 F e r h a d ( M .) M u h ı d d i n X X X 10 638 H ü s e y in K a v a la X x — 12
O ru ç X X — 6 ,8 H ü s e y in M e h m e d — --------- 12
639
623 F e r h a d B â b - ı to p ----------------10 64O H ü s e y i n S iy a h — --------- 12
624 H a c ı A b d u lla h X ---------- 12 64i H ü s r e v Ü s k iib — ------ II
625 H a c ı A li E d r e m it ---------- 12 6 42 K a le n d e r G u lâ m — ----------9
626 H a c ı A li H a m z a X ---- X 12 643 K a ra n e b i D a vudpaşa — --------- 12
627 H a c ı M usa X X X 12 644 K a a s ım A b d u lla h X ---------- 9
229 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

<0 eo
s
S ıra

gd
N o.

S
İs im le ri s
0 İs im le ri ş Î 3
__ __ __ 12 670 N asu h Sam akov — — — 12
645 G e y v a n T em bahçe
— — —
646 İb ra h im A h m e d — — — 7 671 O sm an M eh m ed 8
647 İb ra h im K onya — — — 12 672 P e r v â n ’e A y a s o fy a X X — 12
648 İb ra h im Ş eydi A h m ed — — — 10 M ehm ed X — — 5
649 ts h a k M u sa — — — 8 673 P e rv â n e E d im e X X X 12
650 İ s k e n d e r B â b - ı E d im e X — — 7 674 R a m a z a n A li — — — 12
— — —
651 İ s k e n d e r T e n ik a p ı — — — 12 M u s ta f a 4
652 M a h m u d A l i K tr k ç e y m e — — — 8 675 S e fe r G eb ze X — — 12
X — — S e fe r îs la n b u l — — — 12
653 M a h m u d A m asya 12 676
6 S4 M a h m u d G e lik r a s — — — 7 677 S e fe r M u sta fa X — — 12
655 M a h m u d în e ü ğ e z X — — 10 678 S e fe r Sam sun — — — 8
656 M e h m e d G â ra n i X X __12 679 S e v in d ik İ b r a h im — — — 12
— — — 6 8 0 ' S ü le y m a n Ç e rk e ş — — — 10
657 M chm cd H a a A hm ed 12
— — — 10
658 M e h m e d K ır k fe jm e — — X 8 6 81 S ü le y m a n H a lc b t
659 M e h m e d M u s ta fa X X — 12 682 S ü le y m a n S a fa — — — 12
__ — __ 683 S ü le y m a n S u lu m a n a s tv — — — 12
M ehm ed 3
660 H im m e t B a y e z id — — __ 10 684 Y u s u f A b d u lla h X X — 12
66l M u s t a f a G a la ta — _ — 12 685 Y u s u f Ç e rk e ş — X X 8
662 M u s t a f a •H a y d a r — — — 6 686 Y u su f H acı X X — 9
663 M u s ta f a Ü skü d a r — — — 687 Y u su f K onya X — — 12
S
664 M u s ta fa M a r& v a n _ — —
7 A hm ed X — — 5
665 M u s ta f a M ıs ır X — _ 7 688 Y usuf Y akub — — — 12
666 M u s ta f a N a su h ___ 12
667 M u s ta f a N e b i ___ 12 1 5 5 5 y ü ı s o n d a j ı n d a g ö r ü le n v e : u s t a l a r ı

668 M u s ta f a Ş a b a n X X _ 12
tâ y in e d ile m iy e n ş â k i r d l e r :
669 M u s t a f a Y e n iç e r i — — — 12 M e h m e d ş â k i r d - i K a a s r n ı.

A/2

İ l k d efe. 1 5 5 6 y ı l ı s o n d a j l a r ı n d a r a s t l a n a n M ü s l ü m a n s e n g t i r a ş l a n n isim , v e ü c r e t l e r i i l e
m ü t e a k i p y ı l l a r a a i t s o n d a j l a r d a m e v c u t b u l u n u p b u l u n m a d ı k l a r ı m g ö s t e r i r lis te .

(D e fte r N o . 85 v e 94)

£ W £ «t îa « £
M İs im le ri ~ £ /5
c Z İs im le ri - £

689 A bdi Topçu _ — 12 699 B e k ir İ b r a h im — — 8

G eyvan — X 5,8 700 B e k ir S ü rb g c r — — 12
69O A li A n k a ra — ---- 12 701 G â f e r G ü m r ilk h a n e X — 12
69 i A li D a vu d p a şa — — 11 Y usuf —
— 7
692 A li B â b - ı S iliv r i — — 10 702 C â fe r U s ta X x 7
693 A li Ü skü d a r — ---- 12 703 C a la p v e rd i M e h m e d — — 10
694 Â sa f F e rru h — ---- 12 704 D avud M ıd ıU u — — 12
895 A y a ş ( M .) * M u h id d ia — — 6 705 D e v le th a n M ehm ed — — 12
O ru ç — — 3 706 E m irz e M a h m u d — — 10
696 A z iz Ş e y d i — — 9 707 H a a tly a s H a le b t — — 7
b97 B a y ra m A ksa ra y — X 12 708 H a ş a n A gzykara X — 12
698 Bayram P î r î [B. 212 X X 10 Y ahya X — 2,5

* M e tin İçinde ekseriya, böyle kısaca " m im '’ harfiy le k ayd edilmiş o lan u sta la rın filân ın gulâm t, kölesi ve­
y a adam ı olm ası lâzım gelir. (M erdüm -i — = M .).
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 229

eo V eo t
«12 İs im le ri ü? 6 /3
c z İs im le ri în s 0

7°9 H a ş a n Y e n ib a h ç e — — 7 741 O sm an K a yseri __ __ 1 0

710 H a y d a r S o f i S a lih — — 7 742 O s m a n S e la n ik — — 12
711 H im m e t H im m e t — — 12 743 P e r v a n e İ s ta n b u l — — 10
712 H im m e t B a y e z id — — 10 744 P e r v a n e S i r o z [B .2 6 7 3 ] — 12
713 H ü s e y i n G e lik r a s — — 9 Ş irm e rd — — 2
714 H ü s e y in J /ığ b o lu —— 12 745 S ın a n L eh — — 12
715 H ü s e y in U nka p a n ı — — 12 746 S u lta n H a c ı A h m c d — — 7
71b H ü s e y in S ü rb g e r — — 12 747 U veys K ayseri — — 7
717 H ü sre v Y e n ib a h ç e — — 6 748 U v e y s M a h a lle - i B a la b a n — — 10
—
7ıs İ b r a h im D ü lg e r [ b k 230] — — II 749 Y u n u s A l i t m e r m e r [B .2 7 7 ] — 12
7*9 İ b r a h i m M e h m e d [B . 2 3 2 ] — — 12 M u sta fa — — 6
720 İb ra h im Ş eydi A h m cd — — 12 750 Y u s u f A t m e y d a n ı [B .2 7 6 ] — — 12
721 İ s k e n d e r ( M .) H i s a r ! X — 8 751 V usul B eğ cü ğ ez — — 12
—
722 İsk e n d e r S a n X 12 752 Y usuf H a c ı A hm cd X — 10
723 İs m a il M a h m u d X X 12 753 Y u s u f H ü s e y in — — II
—
724 M ahm ud Y e n ib a h ç e — 12 754 Y u su f M e h m e d b in H acı — — 8
7a5 M e h m e d A h m c d B â b - ı te p X X 10 •755 Y usuf T o p çu — — 12
726 M e h m e d A ksa ra y — — II H a l i l G e lib o lu [B . 2 2 2 ] — — 12
756
727 M e h m e d A li A m a s y a [B . 2 4 6 ] — — II 757 M a h m u d H ız ır X — 12
728 M ehm ed A m asya — — 12 M u s ta fa — —
M ehm ed — — 5 758 M e h m e d T e k fu r X — 12
M em i — —
5 759 M u s ta f a D e d e — — 6
729 M eh m ed H acı AH — — 12 760 M u s ta fa Y e n ih is a r X — 9
—
730 M e h m e d H a ş a n B â b - ı to p — 12 7 61 S ü le y m a n M a h a lle -i
731 M ehm ed M ahm ud X — 9 S e lim [B . 19] X — 12
732 M u s ta f a B e lg r a i X — 8 Y e rg i — — 5
733 M u s ta f a Ç a v u ş X — 12 762 S ü le y m a n ( M .) M im a r X X 12
734 M u ş ta la H a c ı A h m cd — — II 783 Ş aban £ ü tfi — — 10
M em i — — 3 764 H a ş a n ( M .) M e h m e d
733 M u s t a f a H ü s e y in — X 8 X — 10
—
736 M u s ta f a H ü s e y in A m a sy a — 12 765 K aya V e li — — 9
737 M u s ta f a M a h a lle -i P ir i — — 10 766 M u s ta f a M u h id d in — w - 12

738 M u s ta f a S ü rb g e r — — 12 767 R e c e b A b d u lla h — — 12

739 M u s ta f a Y td ik u U X — 9 768 M ahm ud M a r& va n — — 10
740 N a s u h E d ir n e — — 11 769 Z e k e riy a K a y se ri — — 12

A/3

İlk defe. 1557 yılı sondajlarında rastlanan Müslüman sengtıraşların isim ve ücretleri ile
müteakip yıla ait sondajlarda mevcut bulunup bulunmadıklarım gösterir liste.
(D e fte r N o . 118 v e 129)

g • . “ § £
is im le r i - O ££ İs im le r i i? O

770 Abdi Sivrihisan — 9 776 Ali Aydıncık -- 12

771 Ahmed Ali — II 777 Ali Bayezid — 6
772 Ahmed Aolonya - — 9 778 Ali M anastır — 12
773 Ahmed Aydıncık — 12 779 Ali Yağlı — 12
774 Ahmed Siroz — 12 780 Dede Bali Bursa — 12
775 Alagöz (M.) Subaşı X 8 781 Derviş Mczid — 10
230 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ
Sıra
No.

İ s im le r « £ m2 İs im le r i? ö

782 E m îr Niğde [B. 216] --- I I 8l2 M eh m ed Hüseyin — 8

F erh ad M ehm cd — 8 813 M ehm ed T im u r — 12
783
784. H acı Gazi — 12 814 M em i- Amasya — 10
H acı K aasn u Bursa — 12 815 M esih Sefer — 12
785
786 H acı V eli Bursa — 12 M ustafa — 3
787 H alil Hüseyin — 12 816 M u ra d Halil — 9
788 H alil Seferşah x 9 817 M ustafa Ağırca — 12
789 H am za Bursa — 12 818 M ustafa Alı — 12
H am za Şehsuvar X 12 819 M ustafa Aydıncık — 12
790
791 H am za Yusuf — 12 820 M ustafa Osm an — 12
V eled-i Y usuf — 4 821 M ustafa Hüseyin Bursa — 12
792 H aşan Trabzon --- 12 822 M ustafa Konya X 12
793 H ay d ar A bdullah X II 823 Ö m er Aksarav X 8
794 H aydar Aydıncık — 12 824 P erv an e G ulâm X 8
795 H aşan Süleym an X 12 825 Pir M em i Kayseri X 12
79® H ızır Evliya --- 12 826 R am azan Aydıncık — 12
797 H üdâverdi Sivrihisar — IÛ 827 R am azan E m ir — 10
798 Hüseyin Aydıncık --- 12 828 D urası Aydıncık — 12
799 İskender Rus X 12 829 V eli P ır Ahm ed — 12
800 İsm ail A bdullah --- 12 830 Y usuf Aksaray — IO
801 İshale M ustafa X 10 831 Y usuf Karaman X 12
802 İsa Y usuf — 12 83a Y usuf Kastamonu X 12
803 L â tif Bursa — 12 833 Y usuf Semendire --- 12
804 L â tif Konya — 12 834 Aydm Amasya X 12
805 L â tif Tenikapı --- 12 835 Abdi Tenibahçe --- I I
806 M ahm ud Aydıncık — 12 836 Ali Edime — 12
807 M ahm ud Karaman [B. 240] — IO 837 A li Tenikapı — 9
808 M ehm ed Ahm ed Sürbî — IO 838 M ehm ed Unkapanı — 10
809 M ehm ed Beğcöğez — 12 839 N asuh A bdullah _ 8
Süleyman — 3 840 N asuh Topçu — 12

810 M ehm ed Behram — 12 84i R am azan Kayseri [B. 270] — 12

811 M ehm ed Belgrad — 12 842 Süleym an Gürcü — 12

A/4
tik defa 1558 yılm a â it sondajlarda rastlanan. M üslüm an sengtıraşlann isim ve ücretleri.
(Def. No. 151)
Ücret
Sıra
No.

İs im le r w2 İ s im le r ÎD

Abdi Süleyman 12 850 Câfer H ızır II

843
844 A bdurrahm an A bdullah 12 851 Câfer Zeynel IO
Pervâne 7 »s* C alapverdi M ehm ed 12
12 D ede Ali 12
845 A bdullah Kayseri 853
846 Ahm ed H ızır IO Bâlî 7
847 A hm ed Ferhad 12 854 Derviş M ustafa 12
848 Ali Konya 12 855 Geyvan (M .) Abdi 8
856 H a a H ay d ar 12
849 A li (M.) M ehm ed Çelebi 7
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 231

[Ü cret

J Ü cret
ti .
I S ıra
No. İs im le r w Z İs im le r
1
857 H a c ı İs ta n b u l II B69 M e h m e d Ü veys 6
858 H a m z a A lip a ş a 12 870 M u s ta fa K a yseri 11
859 H a m z a K ayseri II 87 1 M u s ta f a M e h m e d A m a sy t 12
86 0 . H a ş a n A m ir 10 872 M u s ta f a S a n 12
861 H ız ır A y a s o fy a 9 Şaban 6
862 İ b ra h im H aşan 12 İb ra h im 6
863 İ b ra h im K a s ta m o n u -1 2 873 N e b i C â fe r 9
864 K a a s ım F ild a m ı 12 874 O s m a n A li 10
865 M e h m e d Ç o ru m 10 875 R a m a z a n K e fe 12
88b M e h m e d F e rh a d 10 876 S e fe r S iu r ik İs a n 11
867 M e h m e d H a m z a B ursa 12 877 S e fe r Y a k u b ş a h 12
868 M e h m e d M a h m u d B ursa 12 878 T u r h a n Y e n iç e r i 12

A/5
P u v a n t a j v e s o n d a j n e tic e le r in e g ö r e t e s b i t e d ile n s e n g ü r a ş l a n n d ia m d a k a l a n v e S ü le y m a n iy e
k ü l l i y e s in d e p a r ç a - b a ş ı n a v e y a g ö tü r ü o l a r a k ç a l ı ş a n M ü s l ü m a n s e n g tır a ş la r m is i m liste si.

S tra N o. İ s i m l e r _____________________________ S ıra No. İsim le r

1 — A b d i İb ra h im 32 — H a c ı M e h m e d
2 — A b d i M u s ta f a Z e r 33 — H a c ı M e h m e d K a a s ım
3— A hm cd H acı M ehm ed 3 4 — H a lil A li
4— A h m c d İsta n b u l 35 — H a l i l N iğ d e
5— A li E d r e m id 3 6 — • H a m z a M u s ta f a
7— A li H a m z a 3 7 — H a m z a Y e n ib a h ç e
7— A li H ü d â v e r d i 38 — H a ş a n A b a z a
8 — A li H ü s e y in A m a sy a 3g — H a şa n B osna
9 — A li İs ta n b u l 4 0 — H a ş a n Ç e rk e ş
10 — A l i M e h m e d K o n y e v î 41 — H a ş a n H a y r u lla h
11 — A l i b i n M u s t a f a 4 2 — H a ş a n N im e t u l l a l ı
12 — A l i S i v a s 43 — H a şa n Şeydi
13 — A li U s ta Y u s u f 4 4 — H a ş a n S iy a h A m a s y a
14 — A l i Y a k u b 4 5 — H a ş a n . S iy a h A r n a v u d
15 — A li Y u n u s 46 — H a ş a n Tophane
16 — A y a ş M u h i d d i n 4 7 — H ı z ı r İ s ta n b u l
17 — B a lı A m a sy a 4 8 — H ız ır K a n ta r!
18 — B a y r a m İ n e h o c a 4 9 — H ız ır K ayseri
19 — B a y ra m İs ta n b u l 50 — H ü d â v e rd i
20 — Be h r a m A b d u lla h 51 — H ü d â v e r d i A k sa ra y
21 — B e h r a m ( M .) K e t h ü d a 52 — H ü d â v e rd i A m asya
22 — B u d a k A n k a ra 5 3 — H ü d â v e r d i İs ta n b u l
23 — C a 'f e r İ s t a n b u l 5 4 — H ü d â v e rd i K aram an
2 4 — G a 'f e r Ü v e y s 5 5 — H ü d â v e r d i P a ş a y iğ it
2 5 — D e r v iş B â li 5 6 — H ü d â v e r d i Y e n ib a h ç e
2 6 — E v h a d N iğ d e 57 — H ü s e y in
2 7 — H a c ı A r a b is ta n 5 8 — H ü s e y i n A li
28 — H a c ı H a şa n 59 — H ü s e y in H a m z a E d im e
29 — H a c ı H a y ra t 60 — H ü s e y in K a r a M u s ta fa
30 — H a c ı lly a s Y ah şi 61 — H ü s e y i n R u m e l i
3i — H a c ı K a yseri 62 — H ü s r e v M e m i
232 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

Sıra No. i s i m l e r Sıra No. i s i m l e r

6 3 — H ü s r e v ( M .) M u s lı g2 — M u h arrem Kayseri
6 4 — îly a s İ s ta n b u l 93 — M u ra d H üdâverdi
65 — I s a A b d u lla h 94 — M ustafa Ahi
6 6 — îf l h a k K a y s e r i 95 — M ustafa A li Çerkeş
67 — İs k e n d e r B osna g6 — M ustafa Galata
68 — İs k e n d e r K ayseri 97 — M ustafa H am za
6 9 — İ s k e n d e r M a h a l h - i S e lim g8 — M ustafa H im m et
70 — İ s k e n d e r M e z id 99 — M ustafa İsa
71 — İ s m a i l M e h m e d 100 — M ustafa K a ra Şaban
72 — F a i k İ s t a n b u l 101 — M ustafa Kastamonu
7 3 — F e r h a d K a s ım p a ş a . 102 — M ustafa M uharrem
7 4 — F e r h a d ( M .) M i m a r 103 — M ustafa Sivrihisarî
75 — K a le n d e r K ara m a n 104 — N asuh
76 — M a h m u d A b d u lla h 105 — N asuh M ürüvvet
77 — M a h m u d B u rsa 106 — N asu h Yakub
78 — M a h m u d H a c ı M e h m e d 107 — O ruç (M.) M uhiddİn
79 — M a h m u d D iv â n e K onya 108 — P ervâne Okmeydanı
80 — M a h m u d D u ra k 109 — R am azan M emi
81 — M a h m u d M e h m e d n o — Sefer Karaman
82 — M a h m u d M e re n ıın e ti m — Scydî Ali Yenikapı
83 — M a h m u d Y u n u s 112 — Süleyman H ab ib
8 4 — M e h m e d H a lil 113 — Süleyman K ad ı
85 — M eh m e d K a ra n o h u d 114 — Şaban Gekbuze
86 — M e h m e d K aram an 115 — Şaban Midillü
87 — M e h m e d b in M u s ta fa A m a sy a 116 — Şah veli Ali
88 — M eh m ed b in M u s ta fa K tr k ç e ş m e ı ı y — Ş ahsuvar Kayseri
8 9 — M e h m e d N im e t ı ı l l a h 118 — Zeyni
9 0 — M e h m e d U s ta M ustafa şâkird-i Zeyni
91 — M e m i İ s t a n b u l n g — iv az K aram an

Puvantaj ve sondaj neticelerine göre Süleymaniye külliyesinde götürü çalışıp han g i ustaya
bağlı oldukları tâyin edilemiyen M üslüm an sengtıraş şâkirdlerinin isimleri.

Ali şâkird-i Budak H üdâverdi Şâkird-i Ali

AH Hüseyin Hüseyin „ Ahm ed
Ali „ K a ra Hüseyin İskender „ Ferhad
AK „ U sta
İskender „ M ustafâ
C a'fer A hm ed Kasımpaşa
” M ehm ed „ A hm ed Selanik
Ferhad M uhiddin
Hacı Deniz M ehm ed „ Ferhad
Alagöz M ustafa „ M em i Amasya
H aşan
H aşan Dede M ustafa „ Dede
H aşan M ahm ud N asuh „ Yakub
(M.)
H aşan N im etullah O sm an „ Ah
 9 Aralık 1553 -3 1 Aralık 1554 tarihleri arasında Süleymaniye Cami ve İmareti inşaatında çalışmış alan Hıristiyan sengtıraş
usta ve şakirtlerinin işe iltihak tarihlerine göre isim, unvan veya memleketlerini, d ev a matlıklarının aylık gün miktarları ile işten
ayrılma ve tekrar iltihak tarihlerini, 1555 - 3550 yıllarına ait sondajlarda mevcut bulunup bulunmadıklarını ve nihayet
muhtelif devrelerde gündeliklerini gösterir liste.

İ s im , u n v a n veya m e m le k e t dİ 1 5 5 4 S o n d a j y ılla r ı

£ 1 . 1
§ i d
! i

İ Ş Ç İ L E H tN
t
û> 9 A ra lık 15 5 3 3 3
0 X 1 k | ^ i
§
H <
3
ı3
1
1
1
S M 1
Ş J J ş
ÎI
I A le k s i K ı r k ç e ı m e [ B . a ] 6 lo ,, ıo-:a
a A n d r e y a A lltm erm et [ B 6] 4 + K » -tO

A Y L IK
9

Y arg ı 3

a D im itri Kefe [B . 13 ] 13 ıa .f ro -ıa

DEVAM
D uka 3

Y o rg i 5

I s t r a d E yüb [ B . 1 7 ] ll|| ıo -ıa

CEDYELLERİ
4 7

5 ts ta v r in o s P a t r i k [B . 1 6] 5 I 3 1a 10 - 12

Y anı 5

6 M t R n l İstanbul [ B . 2 8 ] lo 9u 1 0 -1 3

Y o rg i !

7 P e t ı o B o z a i [B , g a l 7 I 0„ 1 0 -1 3

K a ra g ö z 3
n T o l o g c o P a p a z [ B . 36 ] 1 + 1» 1 0 -1 3

9 T o d o r S u tıa s iç [B . 35] II 1 0 |, — + 10 - 12
T o lo g o a S
A n d re y a 4

10 Y a n i C ibah [ B . 3 B] B 7 ıı Mı.5 4» 4 4 10 -12

M anol
3

l< i m ( u n v a n veya m e m le k e t *5 5 4 Sondaj yılları s

£ 9 8
E Îv
a e l Ş i
s 1 ı 1 j 1 1 S s ı
•n 9 Aralık 1553 0 1 & | S S i s t- 1 (Ü 1 M 1 s ı
II Yorgi Reis s< 5ı. 10-12
Y ani 5
N îk o tn î
30 O cak 1554

13 K ar» ea Amasya [ î ı fl] d 11 10-12

10-12 İS
>3 M anol Y anı M i d i l i n [B. 37 ] 2„

] 4 Tödce İstanbul fB. 34 ] 4-ı. 141.5 *u 4 + + 4 10-13

Y ani 6
i
>
>S D im itri Eyüb [B 11 ] !0 - 1 fl

M*nci 1

16 M anol K’sft [ B . 26 ] lH TO—12

Yani 9
i
24 Kasım 1554

37 An » t » Y orgi
I^Snbrinos
f B . 1So] •a 4 11 44 +— İC -H
2
Ic
ıg A rdrcya CiioJi (T 164 ı,5 »« 44 +4 10-12 e
M anol 4
'9 Aralan Y anı {B. 683] 15 5ı» 4 4 10-1 2

20 K o s ta P i n n [B 20 ] 4 514 4 4 10-12

A ndon 4
D1 M anol Polimnoz f B 0 59 ] ı,5 4u 4 4 10-1 2
23 Y a n i L&ng* [B . 5 2 2 ] ı.5 4u 4 4 10-12

123 Y ani M İB a l Almeydans f B 354] 1.5 4u 10—12

a4 M îh a l P a tr ik [B 29 } I|5 4 ij 4 4 4 4 10 —12
Y ani £
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 235

B /ı
ilk defa 1555 yılı sondajlarında rastlanan H ıristiyan sen g ü raşlan n isim ve üeretleri ile
1556 yılm a â it sondajlarda m evcut bulunup bulunm adıklarını gösteren liste (Defter No. 53 ve 60}.

te
No. i s i m Ü cret No. t s i m _____________ « Ü cret

25 Argiros M iled [B. 202] 10-12 K iryaki 3

Dim o 33 Y a n i Galata [B. 343] 10-12
26 D im itri Ereğli [B. 175] + 10-12 K osta 1
Y orgi 5 34 Todor Kayseri [B. 835] 8
27 D im itri Y an i Tekfiır3 .6$± + 10-12 35 Y a n i Gelibolu [B. 340] 10-12
28 Kayser Karaman [B. 718] 10-12 Kom ninoz 2
29 Kosta V arle (B. 73] 10-12 36 Y ani Karaman [B. 778] 7
M anol 2 37 Y ani Halluaya&na [B. 356] 10-12
30 Kosta Yorgi Fener [B. 75] 10-12 Y orgi 5
M ihal Kayseri [B. 806] 9 38 Yorgi Vitam oz [B. 394] 10-12
32 T odor Eyüb [B. 515] 10—12 Aleksi 3

B/a

1556 yılına a it sondajlarda ilk defa rastlanan H ıristiyan sengüraşlann isim ve ücretlerini
gösterir listedir *.
(Defter No. 85 ve 94)

39 D im itri E rm eni 1 0 -ıa 42 Yorgi Sinadinos [B. 94] 10-12

40 Y ani K osta Balat [B. 1043] 10-12 43 Y ani T o d o r [B. 644] to -1 2
41 Y ani N ikola İstanbul [B. 829] 10—12 44 Y ani Anastas M anol [B.1176] 10-12

B/3
Puvantaj ve sondaj neticelerine göre tesbit edilen sengtırabların dışında kalan ve Süleyma-
niye külliyesinde gStilrü olarak çahşan Hıristiyan sengtıraj'laım. isim listesi.

No. î s İ : N o. t 5
1 — A la g ö z K a y s e r i 17 — B u d a k K a yseri
2 — A n d r İ y a K o s ta 1 8 — B u d a k S u r y e — (B . 8 9 8 )
3 — A n d riy a Y a n i 19 — Ç a la p v e rd i A k sa ra y
4 — A rs la n D e d e 2 0 — Ç a la p v e rd i M e z id
5 — A rs la n E rm e n i 2 r — D e v lc tş a h K a y s e r i
6 — A r s la n K a yseri 22 — D im itri Y a n i
7 — A r s l a n S ıo a s 23 — D im o K o s ta
8 — A y d m K a r a m a n [B . 1 0 7 3 ] 2 4 — D im o K o m n in o s
9 — A y d m P aşa B eğ 2 5 — D İ m o N ik o la
10 — A y d o ğ m u ş K a y s e r i 26 D u k a D im itri
11 — B a g o b a n K a r a m a n 27 — D u k a T o d o r
12 — B a g o b a n . K a y s e r i 28 — D ö k ü cü K ayseri
13 — B a g o v a n S u n a s ı 29 — G a r ib ( K a rib ) K a ra m a n
14 — B ili K a ra c a 3 0 — G ü lâ b i İs k e n d e r
15 — B e h a d ı r K a y s e r i 31 — G ü l â b i K a y s e r i
16 — B u h a r i s H a c 32 — H ız ır K a ra m a n

15 5 7 ve 15 5 8 yıllarına Âit sondajlarda yeni Hıristiyan sengtıraş isimlerine rastlanmıştır.

236 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

N o. I s i m_______________ N o. t 3 i m ______________________

33 — H ızır Kayseri 5 8 — S ıd ık a A k s a r a y
34 — H ızır Şeyh. Karaman 5g — S in a d in o s S a k ız
35 — İvaz Karaman 6 0 -«=t T i m u r A m a s y a
36 — K ara c a Erm eni 61 — T im u r K a y se ri
37 — K a ra c a (diğer) Kayseri 62 — T o d o r
38 — K alender İTdnzman 63 — T o d o r A nkara
39 — K a rlı U ğurlu 6 4 — T o d o r P a trik
40 — Kayser 65 — T o d o r K aram an
41 — Kirkos Karaman 66 — T o d o r P a m e M a n o l
42 — K u b a d M u rad T o d o r ş â k ir d - İ P a m e M a n o l
43 — K u zu Karaman 67 — T u ti K ö se
44 — K uzu Kayseri 6 8 — T u t i N iğ d e
45 —• K uzu Urgüb 6 g — Y a k u b E r m e n i [B . 6 5 9 ]
46 — K osta Amasya 7 0 — Y a k u b S iv a s
47 — K um ru Tenibahçe 71 — Y a n i K a d ı r g a l i m a n ı
48 — K ostandin Kayseri 72 — Y a n i S a k ız
4g — K örpe Karaman 7 3 — Y a n i S iv a s
50 — K örpe Kayseri 7 4 — Y a n i V a s ilik o
51 — M anol Fener 75 — . . . E r m e n i
52 — M anol T ran d afil 76 — Y o rg i A ksa ra y
53 — M u rad Kayseri [B. 970J 77 — Y o rg i P a trik
54 — M u ra d Seydigazi 78 — Y a h şi A ksa ra y
55 — Sava Papas 79 — Y a h şi K a ra m a n
56 — SerMs Sivas 80 — Y ah şi K ayseri
57 — Sıdıka Kayseri

B/4
Puvantaj ve sondaj neticelerine göre tesbit edilen sengtıraşlarm dışında kalan ve Süley-
m aniye külliyesinde p arça başına veya g ötürü çalışıp h a n g i ustaya bağlı oldukları tâyin
edİIemiyen Hırisriyân sengtiraş şakirtlerinin isim le ri:

D im itri şâkird-i M anol Yorgi „ Dim itri

D im itri „ Yorgi Hüd&verdi „ A]i
Nikola „ Yorgi
 II. B E N N Â L A R
A — Müslüman bennâlar :
1554 yılı içinde Süleymaniye Cami ve imareti inşaatında çalışmış olan Müslüman bennâ usta ve şakirtlerinin işe iltihak tarih­
lerine göre isim, unvan veya memleketlerini, devamsızlıklarının aylık gün miktarları ile işten aynlma ve tekrar iltihak tarihlerini,
1555 - 1558 yıllarına ait sondajlarda mevcut bulunup bulunmadıklarını ve nihayet muhtelif devrelerde gündeliklerini gösterir
listedir.
İsim , u n v an veya
m em leket »554 Sondaj yılları
Gündeliği

g S
(Akçe)

İŞ Ç İL E R İN A Y L I K D E V A M

£ I §
N isan

a
E ylül

«n
3 a
w 3 M a rt 1554 i I w £
I
<
1
w 3 E
S!
I A hm ed (M ,) Ş ahabeddin [S. 596] 5 3 1 5 2 12 1 4.5 10., + + + — 10-12

2 A li Kadtpepnt [S. 598] 9 2 + 2 + t 4.5 8„ — + to - ta

M ehm ed 2-3
3 A yvat A nkara [S. 512] 3 I t 2 + + *• + — 10-12

4 F e rh a d B d b -ı E d im e [S. 313] 5 2 + 1 + +i + + 10-12

5 H a c ı HUseyin Yenibahfe 7 I + I I +1» + + 10-12

C ED YELLERİ

6 H a m z a Kasımpaşa 8 2 I 2 + 7 2 5.5 9» + — 8-9-10-12

7 H aşan B a le t [S. 601] to 4 3 9 l6 to 13 8,5 e» 10—12

R H a y d a r Bosna 3 1 + 1 + 4 7,5 9s, + + + + 10-12
9 H üseyin M eyd a n -ı A raba 4 •Hs IO

10 K a ra M ustafa B â b -ı Edirne 6ıs 10

Ilyas 2
11 K aasım Konya 9 1 + + + 6 Ur + + 10-12
12 M ehm ed B a let 11 4 4 5
*. ıs "+ 3ı + + + + 10-12
>3 M ehm ed B â b -t E ğ ri 3 2 4 2 9 +1. 10—12
M ustafa 4
«4 M ehm ed T ıkfursaray to + 1» + + 10-12

»5 M u sa İsta n b u l 7 + + t + 6 2 +4 1 0-12

A hm et 5
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 239

1 0-12
2

10-12
10-12
8 1 -01
S 2 î

10-12
2
CI-OI

2 !
! l t » I l
- 2 » o l » I

|
[ 1 + 1
+ 1
+
+ + + + +
+ +
+ + +

di co
i » ■*
t eo* «*?

a a S s
m S 3 «a a

a - » «
CO - - + - ■ “
„ « -

tS +
!Û + es - 2> »
ca eo <n (O » »
» » -

+ + + “ + » - + ww
„ + - + » +

co ~ ■e*
+ + - - -
- - + - + + + - -
«

eo ıo *
S + + - + - +
« + « - + " » + +

+ m
- + - - " + + “
+ > ■4 " » - + -
- - - + +

- - + + «
•& + - + + + + + + - +
eo co + +
1

*R E*
& eö e»
1 ?!
s. E* Î 2
r5 -
3 Ol 2İ r~- £2 /
t? 3 E2 >
Cfl M Sİ
â co JD v£ı § I
cö w, < E I S
s' i* w
T -a .■a. | >
lustafa Edirne

M i 1 1
•5 in 1 Q g
3 İ 1 i W
.3 â t 1| 3> § ■i. < S
c •s 'g «1 M 1 % & ■o
cS ■o §■ I s
*8
B i s a
J3 1
& 1 E
JS
*§• 5
< î
E
t§ X tc $ s
1
o 1X
a
X ffi I
1
3 •S 3 5 < 1
%s s m cn
10 s S5 *S « M s*
I-
? "
240 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEPYELLERİ

10-12

BI-OI

BI-OI
ŞJ-OI
ş

BI-OI

BI-01

Bt-OI

BI-OI

10-12
(a 5 w ) T 7 2
" ı s ?
ŞrppnD O i I - » ı
I

|
|
8« ı
+

s İS £ ı
1 1
+ +
‘S 1
s 9S5ı

CSSı + + + + +
+ + 1 + +

jp p jy

u n sv jj .r + 4? 0
“ 1

TOP13 a a

1 3 en
+ p - -

sojsnŞy !? (O
+ » + + + - s + «

znnjnuT
+ + .4 + + - - + ■» - + + +

*
u c n z B jj
“ + 2 & N ■** “ “ - + + “ "

-7 +
+ + » ” - + - + + •> • - 2 + + -= +

uesjN - - - - - - + - " - + -
" » + + + "

v m
- + » + + + C1 + - -
+ + + + + + + +

rn « i—ı ej 'o 1 ■ri (—H en

M ehm ed Trab zon [S. 310 ]
M ustafa A b d u llah [S. 3$
M ehm ed S a n g tr z [S. 309'
İsim , u nv an vey;

M ab m u d İsk ilip [S. 123]

l2 l 1 cd
2İ S'
m em leket

■g s i «S1 â W|
w ■M
J 8î §• &
| V-* E to
M ehm ed A nkara

1
f £İ
| İsa Boli Y usuf

1 •*: 3
| İskender Sofya

§ €
£ 1 Q 1 S
1
b
-0
3
•a •B •B E c e c 1«J3
| M ustafa

-<!
M ustafa

i
T) E | £ i a f
Haşan

1
1 i
3 Jj
|
E i e *3 *3
X 1 1 s i 1 O s, rt i
<3 i S S
•o n v n g m a| s
* %■ ş î s % 5 % a £ <n S % a %
 34 M art 1554
59 Ahmed Basna [S. 287] + 4- 4- 6 3 3.5 8« n
60 A l i B a la t î. 5 to 3 7 9 4 9ü 10-12
61 Ali K asım paşa [S. 19] + _ + 4- -tv 4- t 3.5 8.j 10-12
6a AH Gönce 3 4- I» 10-12
63 Bayezid Mahmud 3 5 l! 10
64. Ferhad Abdullah i- 4- 4- 4- 1 3.5 »0 II

65 Ferhad Ahmed + st 12
66 Hact Ali Osmancık + 4- 4- 4- 4- 6 1 4 -u II

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

67 Hact llyas İstanbul [S. 323] + S|. 12
68 Hüseyin Mustafa (bataneî) 1 5 ı« 10-ıa
69 Mehmed Veli Dede (5 . 37a] +M 4- — 7
70 Mustafa Haşan Isı -s- 4 - 12
7i Pir Ali Abdullah 3 I 4- 4- 4- a t 4 *ıx 10-12
7a Piri Osmancık + 4- 4- 4- 4- 6 1 4 -n 4- — II

73 Ramazan Halil + 4- 4- 4- 4- 4 *u 4* _ 7 -9

74 Receb Cüneyd [S. 177] 4- 4- 4- 4- 6 . 3.5 8M II

75 Yahya İsta n b u l' 3 4 ı. — 4- 10-12
31 M art 1554
76 Ahmed Sinan (S. 316] + ' 4 s« 4 -s *1, 10-ıa
İbrahim 5
77 Ahmed SUrbger [S. 499] t a 5» 4- — 12
78- Hacı Ali A m asya [S. 334] 4- 4- 4- 4- 4- 4 -» 10-12
79 Ahmed Am asya [S. 568] 1 4- 4- 6 t 4 -ı 10-12
Mustafa 6
80 Haraza Receb [S. 600] I 4- 2 3.5 10-ıa
81 llyas Selânih [S. 350] 4- 9.5 3 5.5 9 ıs 10—12
Ü2 ICaasım Am asya [S. 603] 4- 4- 4- 4- 6 t 3.5 8., 10-12

241
^3 Kalender Kayseri [S.' 517] 4- 4- 4- 4- 4 -s 4- 4- 4- ro-12

242

İsim, unvan veya Sondaj yılları

memleket 15 5 4
Gündeliği
Temmuz
Haziran

Ağustos

(Akçe)

’Z
Kasım

Aralık
Mayıs
Nisan

Eylül

Ekim
M art

S <n >n ! tn.

V «O
ı75 31 M art 1554

84 Koçi Kayseri [S. 518] 4- t 4- 4- 4- 4 -s 4- — 10-12

85 Mahmud Amasya 1 t 4- 4- 4- ı 3 .5 u 10-12
86 Mehmed Jncüğez [S. 136] 4- 4- 4- 4- 4*18 10-12
Kasım* 6
Ahmed 4
87 Mustafa Mehmed Arabi [S. 333]
İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

4- 7 1 1, to -ır
8B Mustafa Üsküdar [S. 608] 1 1 4- 2 3.5 Bu 10-12
Haşan 4
Mustafa 6
89 Nasuh Tophane 1 3 sı 10-12
90 Şaban Hildâvcrdİ [S. 529] 4- I 4- 4- 4- 4 -s 10-12

9i Şaban Muharrem 4- 4-5 10-12

92 Yusuf Kayseri (S. 531] 4- I 4- 4- 4- 4 -s 10-9

93 Yusuf M ahm udpaşa [S. 314] 4- 1 1 t, — 4- 8

7 Nisan 1554
94 Ahmed Hacı 1 4 -s 11
95 Ahmed Haşan Üsküb 14 3 ıs 8 -9
96 Ali Abdullah 1 4 -ı, 7 -8

97 Ali E d im e ı« 10
98 AH Yusuf Üsküb 2 4 -n a
99 Hacı Yusuf ü skü b [S. 420] +U 12
Mustafa 4
zoo Haydar Selânik *u 7
ta t Hızır A llım e m c r 3 3 an 11

32 defterde 7 akçe ile usta oluyor. ICaasım tncüğez (Bak. No: 193)
 102 Hüseyin E d im e [S. 86] I» 10
103 Hüseyin Mehmed A m a s y a [S. 536] 2 + + 2 +. 8-9-10
104 Hüseyin N iğ d e [S. 345] tu 10
«05 Mustafa Ahmed 2 +10 10
106 Mustafa M e y d a n -1 A r a b a [S. 463] I» — +
107 Mustafa Mehmed + 4 , 11
7ı + —
108 Menü Ü ren d e +« 10

14 Nisan 1554
109 Ahmed Süleyman [S. 13] + + +1 10-12

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

110 Abdi M e yd a n -1 A r a b a 2 t 4.5 4 5.5 9» — + 10 -12
III Ali Abdullah 4 2,
7
112 Hacı llyas 2 3 4u 10 -12
113 Hacı Mehmed S o fy a [S. 490] + + +. 10 -12
” 4 Haşan San [S. 341] 6 2 + +* 10-12
115 Pir Menıi K ayseri 7 + + + +1 10-12
a8 Nisan 1554
116 Hüseyin M a n is a + + * 12
117 Mahmud E f lâ k [S. 120] 1 4 IT 12
11b Mehmed B a y e z id [S. 406] t 6 ı
3 7.5 9 îs 8-9
119 Mehmed llyas [S. 256] I 4 4 12
3.5 9«
120 Mehmed B S b - ı S i lio r i [S. 522] 3 a 4 + , +— 12
121 Mustafa ^ e y lu n [S. 526] 3 t + , 10 -12
Mehmed
2
122 Ömer Süleyman [S. 609] 2 + + + 1 6jı
3.5 + + 10-12

5 Mayıs 1354

123 Ali İbrahim + + 6 1 0„

3.5 9
124- Ali K aram an [S. 293] + + 1. 6-7

243
>25 Davud E d irn e 3 4 3 85, ast
i) 6.5 — + 9 -10 -12

244
|

İsim, unvan veya Sondaj yıllan

memleket « 5 5 4
•Sı
Ağustos |
Temmuz
Sıra No.

Haziran

İT -
Kasım

S
1 1
Eylül
Mart

>rı 1 |
5 Mayıs 1554 i i '
1n “s i 1 0 s
+ + + 1» 10-12
126 Haşan T arsu s [S. 73]
+ 6„ 10-9-10
127 Haşan Mehmed A m asya +
+ + + +. + + 10-ıa
128 Hüseyin Durmuş [S. 537]
Mehmed [S. 519] + + 2 +s - + 10 -12
-129 A m asya

Mustafa 5.6
İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

Veli 5

+ 10
130 Mehmed E re ğ li + + 11
+ + «.5 2, + — 10 -12
«3 « Mehmed K am [S. 139]
Mehmed G ü in k r a s [S. 521] + +s 10-12
IS**
Mehmed T ek fu rsa ra y 8 *1» 10 -12
133
Mehmed Şaban [S. 144] + 7 6.5 « 4.5 8 j* 10-12
«34
Mustafa .FıMamı [S. 493] 4 + 1 10-12
«35
+ — 10-12
136 Mustafa Yusuf + +7
Pcrvâne A v lo n ya + + + !* 10-12
«37
Süleyman Tenibahçe +« I0-I2
138

12 Mayıs 1554

Ahmed Bataneı 2 17 11
«39
140 Ahmed Haşan [S. 384] 3)i 9

141 Ahmed Osmancık [S. 317] + + + * 10-12

Mehmed 5

142 Cafer Yenikapı 4 5 6„ 10-12

Mahmud Dede +» 10 -12

*43
144 Mustafa Abdullah B a la t 10-12
4>ı
Safer Seydigazi [S. 458] + « 10
«45
|Mustafa 2
 19 M ayıs 1554

146 A hm ed S arı [S. 11] + + + 7 9 . +« 10-12

147 H ız ır İpsomalya a 4 4 7 4 4,5 8., 10-12

148 H ız ır Şeyh 4 1 ' a +, 10—12
149 K aasım M ehm ed [S. 476] + + ,4 10-12
«50 K aosun Ttnibahçe [S. 117] + M 12
M ehm ed iz n ik m id [S. 138] 6 t 1 7ı5 a 3.5 8*. 10-12
<52 M ustafa A bdullah E d im i [S. 524] < 3 2 +, 10-12
<53 M ustafa Çukurhamamı 10-12

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM C E P YELLERİ

a < +»7
<54 M ustafa N asuh [Siroz] [S. 457] +n 10-12
<55 M ustafa Şeh S inan [S. 487] + J1 10
156 Y usuf İstanbul + 4 4ı» 8,5 8„ 10-12

a H aziran 1554

<57 A hm ed Trabzon [S, 597] < + & 7 3.5 8» f + 7

158 A li Ürgüb 2 6 11 5 .5 » “ is 1,8» f + 10-12
<59 M ehm ed F erhad + 7 12

160 M ustafa B d b -ı S iliv ri +7 ¥ — 12

161 N asuh A bdullah + 7 12
162 N asuh A m asya [S. 349] +7 12

g H aziran 1554

163a Ali M ustafa A kşehir 3» ”6 8 3» • 7

1636 M ustafa B a la t [S. 525] 6 6 + ,
164 M üslim A m asya +»- 12

16 H aziran 1554

165 A hm ed F erhad [S. 479] 4u M+ s. 12

24 5
[66 A hm ed Y usuf [S. 438] + +1» 12

2 46

İsim , u n v an veya
m em leket <554 Sondaj yılları
G ündeliği
H az iran 1
S ıra N o.

T em m uz

Ağustos

3
(Akçe)

•s
M ayıs

Eylül

Ekim
M a rt

•s s s ş
23 H aziran 1554 | 1 <

167 A li Sinan M ustafa + 2 <ı* 12

168 Süleym an A İ 1 + +M 12

7 T em m uz 1554
ı6g A bdi M a h a llt'i S elim [S. 437] + )*, IO

7 3. 5»
İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

170 A hm ed Çerkeş [S. 5] + < <2

7
< < Geyvan H ız ır [S. 242)]. 8 8 2 5,5 10,5 5u 7
172 İskender M erem m eti [S. 326] 4 11 6 6,5 18 6U 12
H üseyin 4
<73 M ustafa B o lu [S. 152] 2 7 3 5.5- <o 4u 10-12

14 T em m uz 1554

<74 A yvat H ız ır <ı» 7

<75 M ustafa K aragöz [S. 563] 3 6 8» 10-12
176 R am azan İ z n ik [S. 528] 2 +s 10

21 T em m uz 1554

<77 H a y d a r M ah m u d + 1. 12
17B İb rah im K a ra A hm ed 4» 5
<79 Y usuf llyas +« 12

28 T om m uz 1554
9
ı o A hm ed Karam an + +11 12
181 F erhad E d im e + +»ı 9
182 H aşan H ızır + 6». 12
183 Sefer Y akubjah < 6,5 3 6,5 ıo „ 12

4 Ağustos 1554
184 M ahm ud P iri [S. 485] +» 12
 t

<
3
+

<
s

1) 13
2

XI
-O
1

â?
0

S
s
i
a
e>

?
2

G e y v a n C am ger

ta
S
«n
+
+

<

M
1
2

1 *8
s

S
+
*

s
T

s
I

•s
3

3
-0
E
(O

j§
W
îo
»

<
.e
•g
E

o>
2
*-

B a y ra m /irfufc-ûjıa |

co §>
3
E
2

g
3
X)
T»

S
-

13
"5
|v

21 ot
S

2
risT
a

t
+

'E

1
w,

S
«o

«
tO
E
3
<
+

1E

XI
2

o»
î
-
2

iE
CO

3
*
İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

1 1 1
J

?
m

w 1
<0

■e
1
m
2

•>?

«
E
»s
»

<
-e

"S
e

S
«1
£

J
1 1<

1
E

'oı
1554 yılında çalınıp hangi ustaya bağlı oldukları tâyin edilemiyen m üslüm an bcnnâ jâgirtlcrin isim ve ücretleri
Ahriıed gâgİrd-ı Niko 25-26 4 M ahm ud ,, H aşan 36
Ali „ M ehm ed Beğ 16-17 5 Mustafa* „ M ustafa Zerd ır - 1 5
247
248 İŞÇİLERİN A Y IK DEVAM CEDYELLERİ

1555 yılm a âit sondajlarda ilk defa rastlan an müslüznan bennâların isim ve ücretleri.
(Def, No : 53 ve 60)

No î s î m £ No. İ s i m îo
199 Abdi İskilip 10 246 M ehm ed Ali Amasya [S. 727] 10
200 Abdi Şeydi 10 247 M ehm ed Amasya 12
201 A bdi Y usuf M ustafa 10 AH 6
202 Abdi Zeyrek II M ehmed 3
203 A hm cd Edime [S. 7] 10 248 M ehm ed Kadı 12
204 A hm ed Dede [S. 359! 12 R am azan 8
205 A hm cd Kayteri IX M ehm ed 5
206 A hm ed Sivrihisar 12
249 M ehm ed înoz 10
207 A li îznikmid 10 250 M ehm ed Kadızâde 12
208 Ali Kayseri [S. 294] 11 R am azan 8
209 A li Sivrihisar [S. 481] 9 M ehm ed 5
210 A1İ Vefa [S. 30] 12
211 25 r M ehm ed Sefer 7
AH Tenimahallc 10 252 M ehm ed U rla 12
212 Bayram P iri [S. 698] 9 253 M ehm ed Yusuf 12
213 Balaban A bdullah fS. 7 254 M ehm ed Yenikapı [S. 146] 12
214 D urak Sinop 10 255 M u ra d Bosna 12
215 D ursun Yenibahçe 12 256 M ustafa Mahalle-i Araba 10
2l6 E m ir Niğde [S. 782] 9 257 M ustafa İstanbul [S. 607] 10
217 Em irze Kayseri 8 •258 M ustafa Mahalle-i [S. 88] 12
2 l6 F erhad M . Rüstem 8 M ehm ed Z eJ ^un 2
219 H acı H am za İsm ail [S. 54] 12
2f>9 M ustafa Unkapam 10
220 H acı Osmancık 12 260 M ustafa Vefa 12
221 H am za Sürbger [Ş. 590] 12 261 Kaasım Davutpaja [S. 2g8] II
222 H alil Gelibolu [S. 756] 12 262 Nasuiı Atmevdanı |S. 2^01 12
223 H aşan A li Amasya 7 H aşan 4
224 H a şa n Amasya [b. b^J II
263 N asuh İb rah im [S. 527] 10
225 H aşan H acı Ahm ed 12 264 N ebi M ehm ed 9
226 H aşan Tenibahçe 12 265 Pehlivan Ahm ed [S. 283] 12
227 Hüseyin Bosna 12 266 Pervane Köfiendil 12
228 Hüseyin Bursa 6 A ydın 7
229 Hüseyin înoz 12
267 Pervane Siraz [S. 744] 12
230 İbrahim D ülger [S. 718] 10
Şirm erd 2
231 İbrahim Fener [S. 570] 12
268 Perviz Yenipazar 12
232 İb rah im M ehm ed [S. 719] 12
269 R am azan İskilip 10
233 İbrahim M u rad 8
270 Ramazan. Kayseri [S. 841] 6
234 İskender H ızır bey 10
271 Sadık ■Durmuş 8
235 K a y a M ustafa TS. 44.2] II
272 Sefer A bdullah [S. 427] 9
236 K u rd Silistre [S. 212] 12
273 Sefer Sinan fS. r 8 q ! 12
237 L â tif İb ra h im [S. 266] 12 274 S inan Leh 12
238 M ahm ud Bâb-ı Edime [S. 119] 12
275 Üveys Siyah [S. 114] 12
239 M ahm ud Derviş A li [S. 213] 12 M ehmed 5
240 M ahm ud Karaman [S. 807] 8 276 Y usuf Atmeydam [S. 750] 12
24i M ahm ud M . M im ar 12
277 Yunus Allımermer [S. 479] 12
242 M ehm ed Abdi [S. 604] 7 M ustafa 5
243 M ehm ed A bdullah 11
278 K u rd Köstendil 12
244 M ehm ed A bdullah Balat 12
245 M ehm ed Ağriboz 12 279 Bâli Niğde 7
 B — Hıristiyan bennâlar ;
1554 yılı içinde Siileymaniye Cami ve İmareti inşaatında çalışmış olan Hıristiyan bennâ usta ve şakirtlerinin işe iltihak tarih­
lerine göre isim, unvan veya memleketlerini, devamsızlıklarının aylık gün miktarları ile işten ayrılma ve tekrar iltihak tarihlerini,
1555 - 1558 yıllarına ait sondajlarda mevcut bulunup bulunmadıklarım ve nihayet muhtelif devrelerde gündeliklerini gösterir
listedir.
isim, unları veya Sondaj yılları
memleket 1 5 5 4
&
3 s
İ
fi i 1 s
.9
a
j £ 3
i
a , ı
"Ö ?
İŞ Ç İ L E B İN

1 1 1 5 5 *
di 9 7 O cak Jj5y O 1 ! < ı£ M 1 J â
» 1 z 1 « 1 -
• Alekai B ü fu k k iic 3 10 9 1 1 3 1 6 1 3 .5 e.. —+ + + +— 10-ıa

a Aleksi K ırk ç e p n e [S . i] 1 6 9 + 6„ •9 + 7 a 3 .5 1 '•t: 1 0 -1 2

A Y L IK

3 Aleksi Yergi £ â b - ı E yû b 9 7« 10-12

4 Andcn K aran a 9 IL 7 r + I 4 12 2 4 -5 Mm + -+ + + + + 4 10
DEVAM

5 An don Rcdaı + 9 6 s s 3 + 6 2 3 ,5 9 10 —+ ++ —4 10-12

6 Andrcya A ltm e m e r [S, s] 1 8 5 s 3 4 5 B 4 4.5 n 4 ,5 + + ♦ - 1 0 -1 9

l I D 'U U t

Duka 4

Yorgi ‘4 3

7 Andreya K a ili aya m a ♦ ıs 5 s I 4 3 ıs 3 3 ,5 ıs ■ 8 ,5 + + + + 4 — JG-J 2

Dîmitrı 1 -2

Mi hal 4

fl Anlan S u lu m a n a sh r . 10 it 4 4 4 . 7 5 4 ,5 10 6.1 ++ 4— + 10 —12

9 Dimilri B a la l a ıs 7 3 3 3 5 6 1 T19 >*6 H ++ —+ 4 4 + 1 0 -1 2

10 Dimilri Duka + 8 5 *, :*6 + 11 ++ 4— 10

11 Dimilri Eyûb [S. 15] + II 6 3 1 ı 3 8 8 5,5 atl + ■+ 4— 10-12

ManoJ 2

19 Dimilri Jpsomatyû 1 9 9 5 3 3 5 8 «M + + 4-— 10-19

Todor 4
 13 D im itri Jte/e [S . 3] 1 13 5 1 4- + + 6 1 4,5 ® '4 5 4 4 4 + + 4 4 10 -13

Y arg ı 5 -6

N ik a h 5
Duka 5 -6

>4 D im itri S n tı^ 4 ıı, sı 3 g + 4 9 6 1 3.5 »• 6» 4 4 4 4 4 4 4 10- 19

M a n ol a -3

15 D i rr. ıtri TrfanahaUı 4 11 4, 4 — 4 — ro—r a

16 I s ta v rin o s P a tr ik [S . 5] 3 7 5 3 ' 1 1 [5 5 ' 11 4 4 H— ^ + 1 0-13

Y ani 6- 7

«7 I s ır a tı Btib-t Eyüh [S , 4] 4. fi 5 6 1 1 o 7 a 4,5 M„ 4 — 4 1 0 -1 9

re K a ta c a Am asya [S . 12} 1 11 5 8 1 1 6 6 1 -f, 1 0 -1 2

ıg K o ro n in o z Eyüh 4 12 6 1 1 3 4 7 7:ı — 4 4 10- 1 a

K a s l a Fener [S , 20} JC -1 2

1
40 4 13 7 4 4 1 a '3 5 '5 3.5 9=!

4
4

4
A n d on 3-4
21 K o jia M f h o l Balat 2 8 7 1 1 5 l 7 3 5.5 '« 8r - 4 4 4 / 4 4 10- r a

94 K o s ta P a p a z 1 fl 6 1 4 1 J 4ı 4 4 E 4 1 0 -1 2

N ik o la 3 -4 -5

83 K o s ta R u m n o 4 ta 6 1 4 4 4 6 1 8,5 10 21 4 4 4 — 4 — 1 0 -1 2

24 K o s la Y 8ni Balal 4 15 7 4 4 1 2 f 9 3,5 f l- , 4 — r o - ra

°5 M a n o l Bosna 1 13 7 « S S 1 S »® 10-19

V ito 4
a6 M a n o l K e fı [S . 16] -t- G 5 7 1 1 2 fi a 4, 5 13 4u 4 4 4 4 4 4 4 10- 1 a

Y ani a -3
4J M a n o l Y an i M irfillu [S . 13] 1 11 B 7 3 ' 4 8 5 6, 5 ■•» 4 4 4 4 4 -r 4 10-19

D im itri 5-7
aE M i h a l İstanbul (S . 6] 4 6 5 1 4 4 -i ıa 1 3, 5 10 3 ,5 » 4 4 I0 -J9

Y ani 3
Y erg i 7

39 M ıh a l P a t r i k {S 94] a d 6 t 4 1 a 7 ı,5 3,5 S-5 1 0 -1 9

Y ani 6

] s in unvan veya
» 5 5 4 S o n d a j y ılla rı
m e m le k e t
<Bı
â
i 1 | S |
Z a T İ '}£

Ji s j Ocak 1554 l
-a
V>
S
2 Z
5
a
1 1 1 1
1
<
2
T.
k
1
1
s
.a
te J 1 1
5 1
i i

30 M ih a l Y a n i 1 u . +1 s"5 8 ,5 » !0 -!2

M anol 9

31 P a rak c v a K urd 0 .9 10 f lfly *7 a 3 .5 ” ,5 1 .5 ) 4 4 -*• + 1 0 -1 2

33 P e lro z B ozai fS . 7] n 4 3 4 7 4 6 1 4 ,5 8 a 1 4 4 4 4 — 4 4 10- ı a

K a ra g n z 5
IS d U E R tN

33 P e l r o z A M hıayazm a 1 11 14 3 4 a 9 1 8,5 il 17 — 4 — 4 4 4 4 '0 - 1 9

34 Todor İstanbul [S - 1 4 i + J.3 6 4 4 1 4 7 2,5 4 ,5 9» 1 0 -1 3

Y anı 4 -5
A Y L IK

Y o rg i

35 T o d o r f i u b a s i ç [.V g ] 4 6 3 * 4 2 4 ■2,4 + — 4 1 0 -1 3
DEVAM

T o io g o s 5 -«

A n H ır ya 4 -5

36 T o i o g o s P a p a z [ S . 8] 4 4 »3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 — 4 4 4 4 jo -ıa
CEDVELLERJ

M ih a l 5 -6

K e sin 4
37 Y a k im o z Tekfıırsarayt 4 10)3 a ,5 3 4 3n 1 n —1 2

38 Y ani Cebenlı [ S , [ 0] • 7 3 3 : ı e ■ 5 .5 ıo ,5 ıı 4 4 4 4 4 1 0 -1 9

M anol 2 -3

D im itri fi
A le k s i 7

39 Y a n i İ s te fa n a s 4 8 7 s 3 4 7 2 .5 2|l s,6 ı,5 ı —+ — 4 4 4 1 0 -1 9

40 Y a n i M a v rn d j 1 11 7 1 2 4 2 6 2 1 0, 5 llM 4— 3 0 —1 3
A le k s i 2

41 Y o rg i D im itri 3 10 ’9 S 5 4 + 1 0 -13

43 Y o rg i E dim i 4 10 S 8 4ı " l .3,5 fl, 2» — 4 — t 10- 12

D 'm i t r i 5
 Câfer 6
43 Yorgi Fener 4 to 4 1 1 4 4 8 3 4 .5 12 4 »5 ıı 4— 10-12
Sinadinos a
44 Yorgi İvranos 4 8ıs 89 8 + 7 sı 10-12
45 Yorgi Karaköy 4 II 3 a 9u 4-4- 10-12
46 Yorgi Kosta 4 10 + hs t «2 + + -4 - 10-12
t.5 ı
Yani 5
47 Yorgi Nikola 4 9» I4j a 3 4 9 2 4 8ts 4-4- 10-ta
Andreya

İŞ Ç İL E R İN A Y L I K
Manol
5
48 Yorgi Papas ta ~ t -----------
+ »5 i 1 T 3a + + 4-4- 4-4- •f to -ta
Apoşini 2-3
49 Yorgi Polit 2 8 5 a + T a 10 6 ro -4 - 4- to-ra
4 .5 4u
Kosta
5
50 Yorgi Reis [S. it] 4* 6 3 1 a + ı/a 6 6 a.5 . 11 3 >5 ı« + 4- 4-4- 4-4- 4- 10-12

DEVAM
Yani 5-6
Nikola 5-6

CED VELLER İ
5* Yorgi Yani İpsomatya 2 9 6 I TO I a € 1 5.5 I 0„ 4- + 4— 4- 10-ıa
Dimitri 4

3 Şubat 1554

52 K osta M anoi 7u 35ı* *1 2 + 13 a 7 8, 10-12

53 M ihal Kefe 14 5 I 2 2 2 6 2 4 .5 14 3 .5 t 10-12

54 Yorgi Küçük 14 9 7 2 6 t/a 8 4 4 .5 12 5u 4-4- 10-ıa

17 Şubat 1554

55 Aleksi Balal + 7 8 2 3 3 8„ to -12

Nikola 6
56 Andon Nikola Ohri 4- 10 2 + I 3 •3 3 3 .5 9:: 4-4- 4-4- 4— 4- 10-12
57 Andrcya Apostol 4 8
a 8
1 aa 33 t
h
a.5 8,5 4-4- 10—12

İsim, unvan veya

memleket 1 5 5 4 Sondaj yılları
ISb
Temmuz

Ağustos

Z
Kasım

S
1 Aralık

1
Eylül
Mart

| Ekim

S
S d s â ş “s
co 0 ! -i 1 1 I I
56 Andreya Balal t 3 12 t 1 4. 4. -4 - 4-4- 4- 10—K2
4 5 3 .5 3 .5 u
Manol 6
Dimitri 6
Andreya 3

59 Andreya Manol Bcnü 4- 6 4 -a ‘ 4- 4-4- +— 10-12

60 Apostol Kadırgalimanı I 6 t a 12 1 5 .5 10 5 ,5 u 4-4- 4-4- 10-12
Dimitri 3
Yorgi 3
Andreya 3
Mihal 4
6ı Bali Islifanos 4- 3u *ı, 5 n *‘8 4 ı« 4— +— + 10-ıa
6a Dimitri Aleksi »5 w 4-4- + + 4- 10

63 Dimitri Bâb-ı Kum 4- 6 I 5 7 I 6 ,5 12 3 ,5 u 4—- +— +— 10-12

Kosta 3
64 Dimitri Nikola Balat 4- 6 l 8 a 5 .5 10 3 .5 u 4-4- 4-4- 4-4- 4- 10-12 s
1 E
65 Dimitri Nikola Kefe 7 4- 7 ıı 4—- 9-10
a
66 Dimitri Kotroz 4» — 4-. — 4- 10-ıa
Kosta 5
67 Dimitri Rodos 4 4-ı lT2 10„ 4— -4 - 10-12
6B Dimitri Yani 5 I, » r 2u 4-4- 4-4- 4-4- 4- to -ra
Manol 5-6
69 İskender Ermeni Galata 4 5 ı 7 11 4— +— + 10-12
70 Istatİ Eyüb 4 9 4 2 9 4 9 4 8.5 8» 4— +— 4- 10-12
7 1 ' îstefan Rodos 2 8 2 - 5 2 6 14 2 7 .5 10 10 — + — 4- 10-12
7* Istemad Bâb-ı Kum 2 2 2 2 8 + 4- . 4—
' 7 1 5 .5 7u *4 u 4- 10-12
73 K osta V arle [S. 29] + 5 + I + t 4ı5 6« 4- 4- 4- 1 0 -ıa
M anol 2

74 K osta Y ani Eyüb +« 73 + 8 6 9» + + 10-12

Dimilri 5
75 K osta Yorgi Fener [S. 30] t 5
I sa >9 +1
llj 10-12

76 Lânbrinos Bdb-ı Edime 3 7 t 4- B 5,5 10 5u + + - 4- 4— 10-12

Yorgi 3
77 M arko Rodos 4- 7 «3 *»5 4 îi 6,5 12 4u +— +— 4— 4- 10-12
78 M anol Bâb-ı Edime 5 ı„ 10

İŞ Ç İL E R İN A Y L I K
79 M anol Eyüb + 6 + + ‘6 3,5 10 4u 4- 4- - 4- ıo - ıa
Y orgi 3-4
80 M anol M atyoz 4 6 1 + + + 13*1 + 4- + — 1 0 -ıg

81 M ihal Kırkfejme 4- 5 a + 4* + t 3,3 10 3,5u 4- 4* 4— 4- 10-12

Dimitri 2 -3 -4

DEVAM
82 M ihal Kosta 2 4 9 1 7 5 ıt ,5 6lt 4-4- 4- 10-12

83 N ikola Bdb-ı A ya 4 7 1 + JS5 4- 4- 10-12

8* N ikola Bdb-ı Edime 4 5 9 + 4 7 5 6,5 8« 4- 4- 4- 4- 4- 1 0 -ıa

C E P YELLERİ
Yorgi a
85 N ikola Kadırgalimanı 4 6 t 4 5î 7 4- 4- 4- 4- 10-12
Sivadinos 3
86 N ikola M ihal Kefe a 5 + + 3 7 «3 «3 4t 4- 4- 4- 4- 4- 4- 10-12
M anol 2
87 Petroz Kefe 1 6 a + 7 5,5 10 4h 4- 4- 4- 4- 4- 4- 4- 10-12
88 Y ani M ihal + +1 +s 3
ıs n —+ 10-12

89 Y ani N ikola Ağriboz 4 6 3 3 7 3>5:ı 10-12

A ndon 4
90 Yorgi C anbaz + 3 + t 2 6 12 7 I2 „ 4 - 4- 4- 4 - 10-12

9«' Y orgi Kefe 2 5 3 ıt '+ » “t J 6-, 2431 a. 10-12

9® Yorgi M anol Bdb-ı Edime 4 6 + + *3 3,5 Bu - 4- + 4- 10-12

İsim, unvan veya

m em leket 1 554 Sondaj yılları
T em m uz
H aziran

£ S
M ayıs
Ş ub at

A ralık
N isan

s
O cak

M art

Eylül

s jjj co
1
3
cJ - 17 Ş u bat 2554 < 1 i s S İo o s
â Ş

93 Y orgi Reis Fener 4- 1 4- 4- 4- 2 3.5 10 aH 10-12

T odor
4
A ndon 5-6
M anol 6
94 Y orgi Sinadinos [S. 42] 5 9 5 4 2 -f 7 2 9İ +— + 1 0 -ıa
95 Yorgi Sulianhamamt 3 6 2 4- a 4 6 I 3.5 9» 4- 4- 4- 4- + 4- + IO—12
2 4 Şubat 1554

96 Aleksi Ergiros 2 9 5 5 2 7u —+ ++ + 10-12

97 Aleksi Yorgi Reis 4- 8 10 4- 1 6 2 4,5 t 3 4,3 — 4- +— + — ro-12
98 D im itri K osta 6 2 4 2 18 + « ++ 10-12
99 Dim İtri Küfûkayasojya 4- 5 1 t 1 8 t 3,5 9u ++ + — 10-12
M ihal t
100 D im itri M a k ri 2 5 t 4- 4- 4- 7 t 6 10 5u + + + + + — + 1 0 -ıa
10ı D im itri Papas 4- 6 2 4- 4 1 13 .0 3.5 13 5u ++ + 10-12
Yorgi 5 -6 -7 -8
K osta 6
102 D im itri Pavlo M or e 4- 7 I 6 2.5 6 + 11 - + 10-12
103 D im itri Peltek 2 3 2 7 2 4,5 2» —+ —+ —+ 10-12
104 D im itri Perali 4 7 8 2 13 3 3.5 9u +— ++ + — + 10-12
Tomş, 2
105 7
D im itri Siyah  llm e rm e r 2 14 2 '3 3 6, 5u + 4- + + 10-12
M anol
3
106 D uka İstanbul a 4 5 3 3 4 7 t + + 10-12
+<
K osta
4
107 D uka Yorgi 4- 7 4- i 7 : 6,5 8» 4- 4- — - 4 4- 4- 4- IO -İ 2
 İŞÇİLERİN AYLK DEVAM CEDVELLERİ 257

n N n N m
2 ** S
i t t» 4 4 4 4 4 ti 4 4 4
ta i 7o lO l T ı i o
+ + + + + +
+ + |
+ + + + +
+ + + + I + + + |
+ + + i' + + + + +
+ i + + 1 + + + + + +
+ + + + + 1 + + + + + I
V;
« 1 s * - 4*
*
s
+ UJ u,g 2 2 eo M
“ “
tfl m ■o m ,n
İP ■o •#
” “
" <£>' « = - - - - - *7

!? + » + “ - « - “ co - - o
=! - - + « - » - + m - 4* * •■O
+
m w + + m Ol «O 4- ın ■«t* m to
■o
“ + + <0 + + CO
» + » « - »

« * - *• - oı - - » « » "

eo » ? - + eo + 2 » » « » - “

+ ■*> + + + + + +
-

g
.e
o n ik o z B d b -ı Kim

E
o sko B d b -ı E d im i

ih a l Y o rg i B alat

1 £s E
a n o l B d b -ı A ya

| 4
s V
-5 .3 ;§ i £
k< e m
I*
•a
Ş e T i
•c •s -a E z £ § £
o •a E
g î E 3- T? c
"o "o
i 1 1 F 1 c c ff S •o M R ■F 'fi
$ Q , 3 *3 S ‘i j2 a Z X * s s i £ a 1 s Z £ S * s >* s S s S n

2 o* ş - ş ş- -2 2-
” = ş s § i l
ş
258 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

Sl-Ol I

BI-OI 1
Bl-Ol |
I 10 -12
10 -12
10 -12

10 -12

10 -12
(=5w ) 2 2 2 2 2 2

3-4
r - •4” î ı T
tŞıpptmjD - o
i T

|
8^1 + + + + +

+ + + I +
İSÇı + + + 1 + +
1 +

+ 1 1 + 1 1 + +
■o 95?) + + + + + +
+ 1

+ + + + + +' + + + + +
essı + 1 + + + + + + + + +

jp r^ v -
3 <5 ■* •4" â

O 2
a
a
a a a
UUSKX 1 5 “ * 2

■n
tnp[3 m S S S •»? a 3 s
s* 3 a

101*3 - “ » - - - ” « “ " -

sojsnŞy
» S 2 2- » - to -
= - =

-S.
znurtnaj. + + + - -
c? - - - - + - - + »

r ırejızvfj « - » - » " “ “ - + - - - »

k X«j ^ + " + s “ + + - + + + “ - “ " »

•# -
UBS!N - “ - " - ” - + “ - - -

» " ■» tO *- » » » - «
- - e

+ + ■+ + * •4" « + ” » ”
jvqn§ * » * « + *

jp»0
1
1

J
İsim, unvan veya

•1
!
İstanbul

_3
memleket

■5
2
2> •a
1 1 j= 1 2 1
i Mihal

■r 1 -&
o < § 3 3 « 2 1 s
ç «o e ! £
JŞ •fi 'S •o « S <5 >

3- Z, 2
Ja e E c rt £ •a c
w £ £ £ ıS v> £ & S £ £ i £ 2 £ >* £ £ £ 1
•otf « ıs 'S 1 g* g F> ş % £ % g
2 2 h 2> §• 2" %■
'43 Y orgi A ndreya 2 10 + 11 . »6m + + 10-12
144 Y orgi B ursa 3 6 4 4 j 3 ‘3 6 5.5 9» + + + + + + 10-12
M arko 7-5
'45 Y orgİ D im itri B a la t + 2 + 2 + 4.5 10 3î + + + + +— + 10-12
146 Y orgi İn o z 2 1 + I ‘4 + a + + + + 10-12
'47 Y orgi Ligor 4 8 4 5 7 + 1S «6 5.5 3.5 8 .. — + + —• + 8-9
148 Y orgi M üştaki 4 « 1 2 12 4.5 13 6,1 10-12
K osta 5
149 Y argİ N ikola B a la t + +11 2.5 2 4 4 22 + + , + + — + + 1 0 -ıa
A ndreya 1- 5-4 û
M anol 5 G
150 Y orgi N ikola Bâl>-ı Edirne s 10 5.5 3 a ‘5 4 6« + + +— + 10-12
Y ani 2
5
' ' Y orgi N ikola Rodos + 5 3 : 3.5 6 ,s +— +— +— 10-12
«52 Y orgi Seldnik 1 11 4 ı„ —+ 10-12
'53 Y orgi Siyah P atrik 3 5 « t 1 + 6 6,5 8. 5a* + + 10-12
A ndreya 2
«54 Y orgi Y uvan + 7 4 3 r 6 3.5 9u + + 10-12

3 M a rt 1554

‘55 Aleksi  k k e m a n «3 + + t 2 n +m —+ + + + + + 10-12

156 Aleksi A ndreya 9 ‘ 3 3 + 3 7.5 II 2? + + — + +— — 10-12
Yorgi 3
«57 Aleksi Foka ‘4 2 2 2 4.5 4.5 9ss 3
' u —+ 10-12
158 Aleksi M a h a lle-i Z ty iu n I 6 7 + 6,5 9» + + + + + 10-12
'59 A nastas Silıori 12 1 1 4ı ı + + 10-12
160 A nastas Y orgi [S. 17] 1 + + 3 + 12 a .5 4.5 “ aa 10-12
L ânbrinos 1-2
161 A ndon M anol B a la t 10 3 2 2 II "u + + 10
162 A ndon Seiânik ja » 2 +,
A
+ + 10-12 K)
tO

İsim, unvan veya

m em leket «554 Sondaj yılları
G ündeliği
H az iran ;

T em m uz

A ğustos

(Akçe)
K asım

A ralık
Ş u b at

N isan

Eylül
M a rt
O cak

1 .a
s
tn 3 M a r t 1554 S â a s a K

163 A ndon Yenişehir 7 2 4 2 2 12 +»3 10

164 A ndreya Cebeali [S. 18] 12 + 3 2 + 7 1.5 5.5 8 .. 10-12

M anol 4
165 A ndreya M ihal K efe 7 2 2 a a 7 « 4. 5:s + + + + 10-12
166 A ndreya M are ‘ 3*ı + + 10
İŞ Ç İL E R İN

167 A n dreya Sarı 9 4 1 3 1 ‘4 3 6.5 811 + + +— + + + 10-12

Vasil l
168 A ndreya Yorgi 6 6 5.5 8 ., + 10

3
A Y L IK

K osta
169 Apostol B a la t 10 1 + 2 1 7 5>5u + + 10-12

170 A rslan Bursa 6 3 7 3 3.5 9 4 8,5 9» + + + + + 10-12

DEVAM

171 D anyel Kefe 10 3 «2 4 9u « t 6,5 9« ++ +*+ ++ 10-12

H aşan 5
8j.
CED YELLERİ

172 D im itri Anton 12 3 3ı Is9.5 —+ 10-12

Yorgi 5
N ikola 6

‘73 D im itri B â b -ı E dirne 11 1 3 2 8 «5 +« ++ 10-12

«74 D im itri Alagöz II 1 1 3 + 7 2 7.5 ‘ sı9 + + + + + 10-12

«75 D im itri E reğli (S. 27] 10 3 2 3 «.5 «5 3.5 5.5 > **4 H— +— + 10-12
Yorgi 4
176 D im itri Istcm ad B â b -ı A ya 15 7u *2 6 6 « 12,5 8u —+ 10-12

«77 D im itri Karakoy «3 8 '.5 9 4u ++ +— 10

178 D im itri K osta Yenimahalle t '*3 10-12

«79 D im itri K üçük N ikola 9 7 ı 5 It 10-12

180 D im itri M anol 20 11 6 1 + 12 + Ss* 1 0 -ıa

t&I D im itri M anol Rodos 8 1 2 + 8 «11 10-12
■
182 D im itri M avrom at 9 1 1 1 6 t +11 —+ 1 0 -ta
183 D îm itri M ih al Rodos 6 + > 6 t 3.5 B*s +— + + 10-12
+—
184 Dİm itri M ihal 7 8 + 6 1 6 5 3 B,. + + + +' + + + 10-12
185 Dim itri N ikola B S b -ı Kum 9 > 10,5 10 >8.5 —+ 10-12
M anol 1-2
186 D im itri Polid 6 + • 4.5 8 4ıc + + + + + to-12
D im itri S iliv ri 6 —12
187 + + 6.5 6» ' “u + + + + tO
M ihal
4
188 D im itri Takoz Yenimahalle 7 1 4 >>ii «2 8u 10-12
189 D im itri T e k fu r 8a» ■*+ 7 + + + 10-12
190 D im itri Y akom oz 12 >aı + + + + + + + 10-12
191 D im itri Y an i Alltmermer 7 4 3 4 8 5>5s* —+ —+ 10-12
193 D im itri Y ani F enır 10 1,| *3 + 6 3.5ı* 10-12
M anol 6
>93 D im itri Y ani B d b -ı Kum >3 3 10 6 > 0.5 8E2 —+ + + 10-12
M ihal
6-5
Hristodil
2-1-2
>94 D im itri Y orgi P atrik 11 to „ 10-12
Yani
4
>95 D im itri Y orgi Yenimahalle 8 5 5 7.5 8 ,x»5 8» 10-12
Nikola
5-4
196 D im itri Z*ylun 11 3 6 +, 4
“ a* + + + + + 10-12
Yorgi
7
>97 Dim o S iro z 1I 7 4 9 9» +— 10-12
198 D uka B db-t E dim e 11 2 __j .
+U +— 10-12
Yorgi
5
>99 D uka Fener >3 7 I l >.5 9a» —+ -U 10-12
Aleksi
3
200 D uka K efe 11 +
*
»8 5.5 - 5
>' t + + + + + +
+ 10-12
|

îsîm , un v an veya
m em leket > 5 54 Sondaj 'y ıllan
>S>
Tem m uz
S ıra N o.

H aziran

Ağustos

K asım

A ralık

Î î
Ş u b at

N isan

EylUl
M a rt

3 M a r t 1354
10 \
2
1W 3 s S S lâ
201 Ergiros Fener 5 2 + 1 + 10 2 3.5 8„ —+ ++ 10-12

Yorgi 2-3

202 Ergiros M elet [S. 25] 10 3 II 1 2 6 1 5.5 8:s +— ++ + ıo -ıa

Dimo 2-3
203 Ezgur Zeylun 8 4 + I 1 + 1. ++ ++ + 10-12
İS Ç İL E R İN A Y L I K D E V A M

204 Glâve Eyüb 8 3 I 5 2 7 3 5.5 I0 „ +— to-12

Kıryaki 6

205 Istati N ikola 8 2 I 1 1 8 5 6,5 >°aa ++ ++ +— + 10-12

Yani 1-2

206 Istati P apaz >3 4 I 8 5.5 8 7n 10-12

D im itri a -4
207 Istafan A ndon 10 2 3 5 9 12 5 4.5 ro „ — + 10-12

D uka 6-7
C ED YELLERİ

N ikola 5-6
208 Istefan Sultanham am t 11 2 I 2 3 6 3 6,5 8» ++ ++ 10-12

Yani 2-3

20J latcm ad B i b - ı E ğ ri >3 1 t 1 2 6 4 6,5 9» —+ ++ H— 10-12

Dim itri 3
5 10-12
210 Istem ad Kadırgalim anı 4a*
211 lstem ad K efe >3 4 2 3 1 6 6 12,5 10 4u 10-12

212 K arabaş Cebeali 12 7 2 1 6 8 4 3.5 11 Bu ++ 10-12

213 K ir M ore it + + I 2,5 12 3.5 5.5 9ta 10-12

Yani 1-2

214 K iryaki M ihal 6 1 2 2 2 10 >5 6,5 8 7u ++ ++ + 10-12

Y ani 6
SJ5 K ir y a k i Tenim ahalk i! 3 5 6 0 9 9 .5 e >5 la 7t< 4 4 4 4 4 10 -12

F e tro z i

216 K iry a k o s Fener fi 1 4 1 4 7 ' S ,5 — 4 4 4 4 + 10-11

10 -12

4-
1
S I ’, K î r y a k o s Ipıom atya 10 s 4 3 3 7 ll i ,c »

a lfi G ü ro B elgrad 1I„ 10

fl 'S K a m n in o z Y a rg ı 9 5 6 3 4 7 6 fi, 5 4 4 4 4 4 4 1 0 -1 3

D im itri â

22 D K n ıta B upıkkile 7 6 5 1 7 6 2 ç ,j n 6U 4 4 4 10- 12

D uka a -3 -a -a

2 21 K o s t a B S b -ı E dim e «I n u3 3 4u 514 + 1. 4 4 4 10

2 22 K o s t a B/Sh-ı E ğri ıa 5 3 3 a 0 3 l.5 a* 4 4 4 — 4 4 1 0 -1 3

823 K o s ta F e n e r B a lık ç ı '7 4 3 9 a 0 4 ıs 4 — 4 - 1 0 —I 2

2 24 K a s l a J/nomatya 7 7 1 - 1- , ’ ıo 13 2 6,5 g .. 4 4 4 4 4 4 4 10- 12

233 K o s ta Kadırgnlim/ım 15 6 1 fi 5 2-4 — 4 4 — 10 - 12

2b6 K o s t a Karaköy 11 7 4 7 1. 1 0—1

Is le is n 5

M ih a İ 5 -4

227 K o s t a Karam an 4 - IO
S ıı
220 K o s ta K a r a y a n . LAnga 6 1 4 4 , 10 - 12

jg g K o s ta K iry a n o s 10 7 1 1 3 7 s 6,5 8 -s 4 — 10-12

23a K o s ta M anol B e n li S a a, 4— 10

231 K o s ta M c n a k i a, 10

23a K o s ta M ih a l SulumanasCır S 7 4 a ,5 1 6 fl 3 9u — 4 - 4 1 0- 1 2

İ s te m a d 5 -'

a 33 K a s t a N a r de 13 R 7 D 3 7 4 3 ,5 ] n 's 4 4 4 4 4 4 ıa -1 a

A n d re y a 2-3

a 34 K o s t a P erali la 5 1 6 4 sı 0 10-11

a 35 K a sta S iy a h TenimaJıaUt 16 4 ı M+ 4 ji — 4 10-13

= 3fi K o s t a Y a n i îly a c ö a 4 1 3 * S 4 .5 ı° 7 11 4 4- 4 4 — 4 10- 12

D uks
' 3 e

İ s im , u n v a n v e y a
« 5 f 4 S o n d a j y ılla rı

a 3
2 e 3 •a
:a ~
t ■j 3 E 0
S •fl i i
S 3 M a rt 4 5 5 4
1
0 w- û 1 1 i £
i,
<
T.
W a <3
tA 1 ? r> Ş }
11
3 3 7 K o s ta TenimaJıaUt 7 * 2 1 5 £ 6,5 10 '1 0 - 1 0
7 6»
Y ani
3 -4
n g8 K o s ta Y o rg i İstanbul a 4 3 7 1 11 ,5 6 15, 5 J2 „ 4- — 10 -12
3 3 9 K o ıta Y o rg i P a trik 6 «ıs 4ıo 4 8 ,5 0 ,s 4 4 4 - 10 -12
2 ac L â n b r i n o s B 4 b -t Eyûb >> > 2 3 2 7 . 6 Sn - 4 ıta - ıa
İS Ç İ U B İ N

V n rjı
« -3
8-4 1 L i g o r Fener 12 0 a 5 fl
7 1 6 .5 S» 4 4 4 4 4 1 0 -1 3

A n a , ta s
e
A Y I .TV

*42 M a t y o a Atm eydam fi 9 6„ 4 — 10-12

Y anı
7
DEVAM

« 4 3 M a t y o z Galata 5 < 4 4 6 6 2»J 10 -12

s*W M u ra d E r m e n i N iğ d e fil. 10

«45 M anol Akkerman •• ■ 4 1 4 10- 12

C E D V IliE K j

7 ı,5 4 ,5 8 ,t
AJ e k si 3- 2 - 3
3^6 M a n o l Atm e^danı 9 3 « 3 3 fi 7 5 ,5 9 ll 4 4 4 4 10-12
a 4 7 M a n o l Bclıu 9 >5 4 i 6 SI 4 4 4 — 4 10-12
240 M a n o l B e n l i
5 T 4 4 12 1 6 ,5 10 5ı* 4 4 4 4 4 4 10-12
Y ani
7 •
A li
S
2 4 9 M a n o l Cebtali 6 1: e 7 4 13 4 4 4 — 4 10-12
8 50 M a n o l B â b -1 E dim e 7 12 i 8 e fi 3 7 ,5 9« ------ h 10
S5i M a n c l B â b -i E £ n IO j , 10
252 w " m ı] G l â v e 9 4 a a ' 7 6 ,5 Su — 4 4 4 4 4 4 10-12
8.43 M a n n l I s t e m a d M 8 4 1 • fi 4 ,5 1 İsı 10-12
554 M a n o l Kadırge limanı M 9 5 5 11 9u 4 — lû-ta
255 M anol K arakaj 10 4 5 2 +» + + + + + + + 10-12
356 M anol K osta V arle 9u 10
257 M anol B â b -ı K um 10 3 a« »I 6 +11 —+ 10-12
258 M anol K üçük 5 *»» “ ıo « —+ 10-12
K om ninoz 3
259 M anol Polimnoz [S. 21] n + + 3 + 4 5.5 6» + + + + + 10-12
360 M anol Rodos 8 8 3 I 2 6,5 6» —+ —+ 10-12
261 M anol S a n 9 4
» u 10-12
Yorgi
3

İŞ Ç İL E R İN A Y I K
262 4
M anol Sivadînos 6 : I 7 10 6 ıo ,j + + 10-12
263 M anol Sulum anasttr 8 3 2 3.5 6 2 4.5 8jS + + + + + + + to-12
D im itri
3
264. M anol Şahin 10 4 3 6 3.5 + + . +— + 10-13
Yorgi
3-5
Y ani

DEVAM
1
365 M anol Yani 9, I + 9 1 4at 10-12
266 3.5
M ıhal A U m erm er 8 + . 2 6 + 10 3. 5u + + —+ 10-12

CED VELLERİ
M anol 2
267 M ihal BaJat 10 3 + 1 3.5 4.5 6 aT + + + H- +— 10-12
D im itri 2-3
26B M ihal Boyacı 3 3
10 2 9 +u 5.5
IS IIM + + + + + + + 10-12
269 M ihal Ç ah-ı Zincir (Zincirlikuyu) 10 4 4 3 3 + ıa 10
370 M ihal B d b -ı E dim e 1. 3 8 6u + + 10
271 M ihal Ekjİnoz 7 4sı
II + m4 6„ 10-12
273 M ihal B â b -t E ğ ri 13 3 1 1 3 8 I 7.5 lOu 10-12
273 M ihal Gelibolu 13 7 4 9 3 ıM + + + + + 10-12
274 M ihal K urnaz 10 4 2 ı/a 7 3 3.5 14 *7 + + +— 10 -ıa
Yorgi 2-3

İsim , unvan veya s

memleket 15 5 4 Sondaj yılları
Gündeliği
|

H aziran

Ağustos

(Akçe)

&
M ayıs

A ralık
Şubat

s
I
O cak

Eylül

E kim

s
« 3 M a r t 1554 -
S
S
.9S
2 £ â i s fi fi
275 M ih al Papas 6 + 3 7 3.5 7 4 + + —+ 10-12
D im itri 4-7
M anol 4
N ikola 4
376 M ihal Reis 13 3 a 5 . 4.5 8„ " 4.5 6u 10-12
T odor 5
277 M ih al Sultaahamamı 11 7 1 1 + 3. 5u + + + + jo-12
278 M ih al Teftfur 12 s 4 3 10 +* 1#ıo „ ++ + + + + + 10-12
D im itri 2 -3 -4
379 M ih al Tiryaki 3u 10
200 M ih al V arle 5u 10
2BI M ih a l Y ani B â b -t E dim » 6 2 + 4 1 9 3 4.5 9M ++ 10-13
Y ani 1-2
202 M ihal Y ani Nallunyazm a 4 7 + 4 + 6 4.5 II 4h + + + + + 10-12
D im itri a -3
3B3 M ih al Zçylun 15 6 3.5 4.5 I n 6,5 8» +— 10-12
2B4 N ikola A ğ rib o t 6u » lt 10
Pareskeva 5
385 N ikola A llım sm e r 10 8 a 3 4 9 4ıı + + + + + 10 -ta
Yorgi 3
286 N ikola D im itri Fener 10 1 6 + 10 a 9.5 9<ı + + +— 10-12
287 N ikola Fener 2 + 1 + 6 4.5 II» + + + + —+ 10-ıa
Yani 4-5
288 N ikola Golata 10 + 1 + 6 I ı„ +— + 10-12
389 N ikola H ristodİl 12 + 4.5 6 8.5 8», —+ + + 10-1
Todor 4
ago N ikola K osta P atrik a I 1 I 4
” - 6 1 3.5 7 4u +— 10-12

agı N ikola K ostanti 7 I 7 ” 1» 10-13

392 N ikola M a n a stır 9 7 5 5 7 a 3 9aa +— 4- 4- 4- 1 0 -ta

293 N ikola M o re 10 12 3 1 7 10 4.5 ıo M —+ 10-12

294 N ikola M u ta n 10 7 ıs +— 10-12

395 N ikola O hri S 4- 2 1 6 1 3.5 IOj, + 4- 10-12

296 N ikola Rodos 10 4-, 4- 4- 10-12

297 N ikola S a k ız 8 + 3 +» 4- 10-12

M anol 2

İŞ Ç İL E R İN A Y L I K D E V A M
Y orgi 3-2
298 N ikola Sofya 65, ”5 10 3ı« 4- 4- 10-12

399 N ikola T orna 10 1» 4-— 10-12

300 N ikola V arlc “7 +H - 4- - 4- +— 10

3a I N ikola Y ani K efe 9 3 12 3.5 8„ 4- 4- 4- 4- 10-12

302 N ikola Y orgi 8» *1 6 **2 4- 4- 4 ~ 4---- 10-12

P anayot M anol 7 ıı +— 10
303
304 Pareskeva B a la l 6 5 a 5.5 II 4»5u 4- 4- 10 -12

CED VELLER İ
3<>5 Pavlo B S b -t E d im e 10 + 2 3 + I,, ,a 3.5 11 2« + + 4-4- 10-12

306 Petko Ldnga 5 4* l.S s,4 8 a ,5 3,5 10 47 10-12

A hm ed 4

3 °7 P etroz S elânik II 4u »6 4 B '4 ,5 6u 10-12

30B Peyo Y u v an B tlg ra d 9 4 8 7« 10-12

3°9 Poloz B â b -ı K u m a 4-, 9

310 R a d iç Istefan 9 2 4 *»5 7 2.5 +1 10-12

3** Scrkîs Sulum anastır 12 «7 6 »u 10-12

Y akob 5“ t

312 Sirao K efe II 4 1 2 10 3.5 10 l,5 r 10-12

M anol 4 -5 -6

313 Sinadinos B a la t 7 a I 4 7 t 8 5.5 I0 „ 4- 4- 4- 4- 4- 4- 10 -12

D uka 2

tO
İsim , unvan veya
m em leket *554 Sondaj yıllan
Gündeliği
H aziran

Ağustos

(Akçe)

2
1
Aralık
M ayıs
' Ş u b at

Nisan

§
Eylül
O cak

M a rt

§
i & § s 1 i?
i L

m £

3i 4 Sinadinos Zçytun 10 5 2 4.5 12 4 3 8 .£ 4- 4- 4— 4- 10-12

3*5 T o d o r C anbaz 5 t 4 9 4 5,5 61. 4-— 4- 10-12

316 T o d o r H ıreaf 9 2 2 8 5 6,5 6 1( 4- 4- 4- 4- 10-12

3*7 T o d o r Istem ad 9 10 13 4- 6 t 3,5 15 4r — 4- 4- 4- 4— 10-12

318 T o d o r K efe a 8 3 4 3 18 10-12

3*9 T o d o r Küfükham am 10 5 2 4 7 10 9 8,5 9:: 4— 4- 4- 4— 10-12

320 T o d o r M anol «3 1 4- 3.5 3 7 iom - 4- 9-10

321- T o d o r M eled 8 4 4 4- 8 5j» 4- 4- 4- 4- 1 0 -ıa

Dirao 3
322 T o d o r N ikola >4 2 4- 2 4.5 6 3 6,5 I0 „ 4— 4— 4- 4- 4- 10-12
N ikola 6

323 T orna B ursa 10 1 4- 4- 4- 6 1 4,5 10 6„ — i_ - 4- 10-12

324 T orna B â b -ı Edirne 9 +» — - 4 10-12

325 V asil B d b -ı E d im e *3 I 4- 2 1.5 6 2 7 8« —+ 10-12

326 V ra n a Y orgi - 4- 10-12

Y orgi 5
327 Yakim oz M ibal 11 3 4ıı «6 I 4,5 8 s, - 4- 10-12
328 Y akub Sulum anastır 6 1 4- 2 1 6 2 4 9ta — 4- 10-12

329 Y ani A U tm em er 9sı *1 4- Isı - 4- 10-12

33° Y ani A nd o n B a la t II 1 + 3 1 B 3 6,5 B jj -4 - 1 0 -ıa

331 Y an i A ndon 11 a + 1 6 1 3,5 8„ 4- + 10-12

M ehm cd 3-4
D uka 3-4
332 Y an ı B a la t 6 4-, *5 II 12.5 4 -u + 4- 4— 10-12

D uka 3
333 Y ani Bursa 6 4 4 4 10 4 8,5 !*tl 4 - 4- 4- 4- 10-12
334 Y ani D im itri E d im e 10 +7 5
t4*ı ıı 10-12
335 Y ani D im itri H trsi 4u 4
— - — 4- IO

336 Y ani D im itri Kadtrgalim anı 5 5 3 11. 10-12

337 Y ani D im itri M e rt 12 + 3 8 2, 5ıs 10-12
338 Y ani D im itri Yenimahalle 10 2« - 4- 10-12
339 Y ani Dimo S elin ik 9 +» 10-12
34° Y anı Gelibolu [S. 35] tt 4 4 8 2 5u 10-12
K om ninoz 2

İS Ç İL E R İN A Y L I K
34* Y anı Fener 9 +11 , , 3ji 10-12
Yorgi 3
343 Y ani Fromed 9» #1*M +— 4- 4- 4- 10-12
İlyas 3
343 Yani Galata [S. 33] »4 + 3u 10-12

DEVAM
Kosta ]

344 Y ani Inoz 3 4- + l/2 6 5,5 10 4- 4- +— +— 4- tO —12

345 Yani İpsomalya 5 4- + 6 1 + ( 1, 5» + + [ 0 -1 2

CED YELLERİ
346 Yani İstanbul *3 1 • 8 9,5 10„ 10-12
Dimitri 5
347 Yani îstem ad 9 1 1 8,5 9u 4- 4- 4- 4- 10-12
Yorgi 5
34a Yani îstem ad B â b -ı E d im e 10 *10 10-12
349 Yani îstati 6 I 9 2 6 J »5ı s 10-12
350 Y ani Kocadcresi 10 4 + 7 4,5 8u 4- 4- 10-12
35* Y ani Lâvde 7 *10 ’4 3 7,5 6]! 4- 4- 4- 4- 10-12
Ezgur 10-12
358 Y ani Lefter 11 4 3 *tı 10-^12
353 Y ani M anol B â b -t E d im e JO 5 8» 10-12
354 Y anı M ihal JlmçydamCS. 23] 9 ■ 4 + 4- 8 *5 5,5 8„ IC - 1 2

İsim, unvan veya

m em leket 1 554 Sondaj yıllan
Gündeliği
Tem m uz

Ağustos

(Akçe)

1
Aralık
Ş ubat

N isan
O cak

Eylül
M a rt

Ekim

9
s
w 3 M a rt 1554 1 i M
ip s a 1

355 Y ani M ihal Lânga 1 1 4- 6,5 9u 4- 4- 4— - 4- 4- 10-12

Yorgi 4-5
356 Y ani N a ilu a y a m a [S. 37] 12 3 i - 1 4 8 2 *,5 8» 4- 4- 10-12
Yorgi 4
357 Y ani Nikola B â b -t E d im e 2 + 3' ' 7 7 891 4- 4- 10-12
D im itri 2

358 Y ani Nİkola B d b -t Eyûb *3 4- 3,5 n ' 9,5 10 4- 9ı» 4- 4- + — .0-12

Angelos 3
359 Y ani Nikola Ohri 4 3 3 6 9,5 8,5 8„ - 4- 10-12
360 Y ani Poltd 4 2 4 6 1 5>5u 4- 4- 4- 4- 4- 4- 10-12
361 Y ani Reis *1 3 2 7 4 8 5,5 6,. 10-12

362 Y ani Siyah Fener 7 + 5 6 I 9 9ı, a,3 4— 4— 10-12

K osta 5
363 Y ani T odor Fener 12 2 4,5 '3 8 6,5 12„ 4— 10-12
Torna 1

364 Y ani Venedik 4u 10-12

Parcskeva 4
365 Y ani Yakomoz *3 8 3 G 6 14,5 * 4- 4- 10-12
M anol 2
366 Y ani Yenimahalle 6 +9 “ - 4 9 8,5 10 4ı« 4- 4- 10-12
367 Y ani Yorgi A lttm erm cr 12 2 4 4- 8 7.5 »u - 4- -----b - 4- 10-12
368 Yani Yorgi Balal + 5 * 3,5 5 7,5 1199 4- 4- 4- 4- 10-12
Manol 2 -1-2
369 Yani Yorgi B elgrad ** 4w to
370 Yani Zeytun 9 ■ 1 5,5 . 6 5 3u — - 4 10-12
 11 •• '• i + « ”8 1 3.5 8„ ıo - ı a
371 Yergi A ndı eya 3 3
6 4 a 7 + + + ıo - ı a
37a Yorgi Andriniko* 13 4
S 8S 10- r a
373 Yorgi Burlaç 9 4 + I
+ 4 1 0 -1 9
374 Yorgi Dim itri Y tfL tn 7 a ■4 4 si
1 + 4- 6 t 8,5 il 4ı. + + + + iû - t a
375 Yorgi D uka F atıik 5 5
1 6 î ft, + + +— +— ıo - ıa
376 Yorgi Kadırgalıma™ »3 3 + ı ı.5 ii
t 1. 6 6 a M l*t» + + + + + 10-12
.177 Yorgi Karaman 9 +
Yorgi Koeaderesi a 6 4 a 1 5.5 0 .. +— 4 ~ 10-12
37a 7 7
B ! 1 a 10 -1 2
379 Yorgi Kosta Yenimahalle 5 i®*5 7 +n
Yorgi M anol Patrik 6 I + 4 + BJt r o - ıa
180

381 Yorgi M egalîno IO s . 3 + 7 a ■‘■»1 ıo - ı a

D im itri 5

302 Yorgi Mulon 10 2 9 5 5.5 7 a 7.5 fl4e + + 1 0 -1 2

Kosta 2

383 Yorgi Nalluayazma »5 , + . ■ 6 t 4.5 + + +— 1 0 -1 2

38+ Yorgi Nikola Cebeali s S 2 4 2 9 4 4.5 10*1 ++ + + 1 0 -1 2

• ■ 1 0 -1 2
385 Yorgi Ohri 7 3 5 ».s 7.1

Yorgi Pagora IÛ 4 2 10 4 ı/*ı« —+ +— Î0 - I 9

386 3 3

Yani 3

a 1 10 ıo „ +— +— 1 0 -1 2
387 Yorgi Fervczan it 3 5 3 8,5
a a ++ + + + + + 1 0 -1 2
388 Yorgi Polİmnoz 12 ,# «1 9 7 S.5 9»

ICosıa 4
Yorgi Pctrom cd 9 sa >1 I ıo lt IO
389

390 Yorgi Sepetçi 11 t + . + 6 1 3.5 9 *j -i---- -1- 4 - + ıo - ıa

Yorgi Siyah Bâb-s Edime 12 1 2 a • 9 >o„ - 4- + + 10- t c

39 1 1 4
Yani 3 -2

39a Yorgi Todor Kefe 6 t 3 4 6 3 8,5 8„ + + +~ ++ + ıo - ı a

393 Yorgi T o d o r Patrik 7 3 I I 7 * I 6 -5 ++ + + 10 -ta

*

Jeîm, unvan veya

memleket *5 5 4 Sondaj yılları
I
s.
s
Temmuz

1
a î
Nisan

Aralık

1 £ 5 G S «a
S 3 Mart 1554 3 i
0 w- • s I i < ! 3 1 «o Ş ş I ı
394 Yorgi Vitamoz [S. 38) ıa l 2 4 9 — 10-12
3 7 4,5 •3 u +
Aleksi
a- 3
Nikola
4
395 Yorgi Yani Mart 13» J ,2 4- «a
’u 8» 10-12
39b Yergi Yani Rodos a rM ıo-ıa
397 Yorgi Yani £tylw1
ISÇİLEbJ n AYLIK DEVAM

9 a 6 2 *2 8 f„ + + —+ 1 0 -1 2
398 Yorgi Yavri 9 2 • 2 6 1 11
3 6,5 4u —+ ++ 10 12
399 Yorgi Yedikule 5 +. 1 0 -1 9
Todor
4
400 Yani Çak-1zincir (2 inctrlikuyu' 7 ■ 1 a ■ 8 9 5.5 9u 10 -1 9
401 Manol Dimitri 1
3u “ + IÛ
ıy Mart 1557
402 Aleksi İpsomatya 5» 12
403 Aleksi Möta
404 Andon Nikola
6
2
+.
+.
12
tö
e
405 Aıjdon Ohri 6 3 + a 3 II + 13 JÛ 12
406 Andon Yani Balat 4 3 4 6 4 7 4 .5 u + + +— 10-12
Andrcya
9
407 Dimitri Benli 6 a 4 5 +. ‘2,5 u ++ + + 10-19
9
408 Dimitri Duka 9 1 1 s 6 2 ÎO
7 4.5 4» 19-12
Yani
6
409 Dimitri Islemad I» ” 4- >0 >.< »r„ —+ to-xa
410 Dimitri istem ad More 5u 10
411 Dimitri Mihal 3 I t 4 + IO 1 Il«, lO-Ct
7.5 + + ++
Duka
 İSÇİLERtN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 273

2 S 4 (-
V
2 es O)
" 222o ş 2 ” 2 î
m
I l I 2I r 2s ı

+ +

+ + ı
+ + +

I + + i + l + +
+ + + + + + + +

+
+
+ + l + + 1
+ + + + + +
I

* -
"

o eo 2 c? * 2
s S S + us 3 ?

a
+ + +' en
“ ” " -

s - - - - - - <0 <0 eo + co

+ - - - „ + ” - - -
s" - * +

4 » - - - -> « - + » + - » "

» + - " - - - “ - + - + » - - + -

+ ** - M - « en - o> en
» - * “ » " -

•+ ■o •* İs

1 | ■ $
s | tij .-a
i e> ■ S, Ö
I §
0 } § M •£ £ -o
S
‘E ti 1 "£? 1 ‘S
•s .C i
§•
5 ”
■v § Q £ | 8 1 1 E J 1
1 i S £
£ <
e.
•n e <§ i - s S £ *
s .0 •s M•a £ c 2 ~ ”5
Nikola

Manoİ

a
|Todor

E
J 2S- £ â 8 §• § T? JS J: rS â
|Yani

Yani

‘i E 'i E •a S %
S Q 2 S S Q M i £ 1 i 2 £ %1 S S z
C3
2 5 5- 5 *• 5* 5- 5- I i l I s 1 ç 3 §
274 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

10-12

| 10-12
sı-oı

cı-oı
lo-ıa

, ıo-ıa

| ıo-ıa
10-19
81—01
(°*w) 2 r 2 2 2
ÎÎÎPpnCO 0 - £ t i » « I » » -

I
8^ ‘ + + +

.C İ 551 + 1 1 1
1 + + +

+ + +
9SSt 1 1 + + +
+ + + 1
+ + + +
+ + + + +
6SSı + i + 1 1 +
+ Î 1 +

JPI“ V ”

a s M
tnıre^f s 1 2

S s s § -ŞL
topia

s
mtxa » + " + + + " - •« «

sojsnSy - <C = O) t - » »

zntmnajL « i s o £ " + - -

UÇJİZEfJ •» - « » - « - " ” - * «

+ - » + - " " " « - - “ -

UBCT^I " ■& “ - - - - i - •e- CO - - “ - «

«

- 2 » ■e- " - « - en
« - »
* * -

jaqn§

5fK>0
1
l
Îsîm, unvan veya

*8
|
memleket

E h
£ «S £ 1
Sınadinos

a i
§ ■y
Ş T? 1* •s s i
i2| £ 1 | .fes E 5
3 S 5
•c 1 < 1 s s ■ç
C JŞ •S a 5
1 ti 1 ti
i

S *& > *g s e3 e c
§ .i
z 2 «9 3 z Z £ z £ co 5 (S £ s > >* < 1 >- £ £ >< Q
•o m B Jtg ırt %
5* S 5 1 i İ: î i 1 î 1 5 5 1 5
45* Yani Yorgı Bıib-ı E ydb 4 5 a 5 + 8 7 9,5 **« 10-12
Mihal
4 -5
452 Yorgi A U m erm er (bataneî) 2« ++ 12
453 Yorgı A kkerm an 3 5 1 *8„ —+ 10-12
454 Yorgi Dimitri B Sb-ı K u m 4 + + 2 +» M+ u ++ T + 10—12
Andreya
3
455 Yorgi Duka 5 + a t 1 3.5 O,, —+ +— 10-12
456 Yorgi Kepj (batancî) 4 *5 3« «8 +u asa 4 »5 « ++ 10-12
457 Yorgi B û b -ı K um 3 *. + t 1., sı2 0„ —+ 10-12
Dimitri

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

5
45 ü Yorgi Todor SuhımanasUr 3 4 a 6 9 4,5 otl 10-12
459 Yorgi Yani B d b -ı E ğ ri 7 9» M+*1 » 9,5 +n 12
460 Yuvan Marko 3 4 + 4,5 IOjj 10-12
2 4 M a r t 1554

461 Aleksi B â b -ı kum 4 1 + 2 6 +1, 10-12

46a Aleksi M u lıaç 3 * 2 6 +1* 10-12
Pcyo
4
463 Aralan İpıomalya 4 3 4 6 + ,. 10-12
Bayczid
4
464 Dimİtrİ B d b -ı A ya a + 6 8.,
4 5 5 3,5 +— + + +— 10-12
4b5 Dimİtri B eğkoz 3 4 *1. 12
4bt> Dimitri B ursa 7»
5 “ + +. —+ —+ 12
Aleksi
4
467 Dimitri Lânga 4 3 3 7 3,5 8,, + + 10-12
Yorgi
5
46B Dimitri Yorgi B â b -t Kum 3m 12„
*7 6,5 —+ 10-12
4b9 Istcfan Galata bh 12
470 Kiryaki Manol 1
4 7 + +M +— H---- 10-12

27S
47 * Kona Kara Dimitri 2ao

276
|

İsim, unvan veya * 5 5 4 Sondaj yılları

memleket
Gündeliği
Sıra No.

Haziran

|
Ağustos

(Akçe)
Kasım

Aralık
Mayıs

Ekim
Şubat

Eylül
Ocak

Mart

S s %
S s
2 4 M a r t 1554 £ £
1

47a Kosta S iro z 4 7 + lu 12

Dimo 3

473 Mavromat Nikoia 4 3 + 2 1 5,5 6u ++ ++ 10-12

Mihal Allıırurmer 2 l + '1 I + 19 +— +— + 10
474
475 Nikefur Foka 3 7 1 l + 6 1 9 8„ ++ ++ —+ 10-12
İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

476 Nikoia lstemad 4 7 + + + 1 3.5 11 4 ,5 ı ++ ++ + 10-12

Sofyanos 5 -6

477 Nikoia Petri 3 2 + J 1/2 *0,5 4,5 10 4u ++ ++ + 10-12

478 Sİvastos Lânga 4 *ı 12
Yani 5

479 Todor B â b -ı E d im i 1 2 2 I 10 2 4,5 6» 10-12

4
480 Torna B d b -ı Edirne 4 I 2 5 2 +— +— + 9
4fl, Torna Mihal 4 I 3 I I I 5,5 923 +— 10-12
462 Yani A ğ rib o z 2 I + I + 6 3,5 10 5 ıı +— +— 10-12
Uzgur 4

483 Yani A kkerm an 3 4 6 +7 +— 12

484 Yanı Çukurbostam 1 3 + 3 + 3,5 ++ 10-12
Yorgi 3

485 Yani Kosta 2 18 4- *„ 1S2t* 12

486 Yani Lİmyoz 3 1 4 4-5 2 *3 3 4,5 8« ++ 10-12
487 Yani Torna *9(1 12
488 Yani Tamazi 4 2 1 8 2 10 10,5 İO 5u —+ 10-12
489 Yorgi K efe 3 4 2 *4 +i 11
49 ° Yorgi Kosta E d im t 3 +* 12
49 * Yorgi Papa2 2 1 t 1 I 6 t + 11 10-12
Apostol 3
49a Yotgi Papaz 4 t 3 7 13 4 +11 10-12
493 Yorgi Yakomoz 4 5 ıı —+ 12

494 Yorgı Yanı Lânga 4 3 *ı5 6 3 sı —+ —+ 1 0 -1 2

31 Mart 1554

495 Andon Ağriboz t 8 5 3 8 I 7.5 9 :ı 4- 4- 1 0 -1 2

496 Andon Petri Ağriboz 4- 2 2 12 4 4 .5 I 3 ıs 1 0 -1 2

497 Andrcya Zeylm 4- 4 4 12

498 Dimitri Balıkçı + 12 2 6 6,7 + + ++ 4— 10-12

Kiryakos

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

3

499 Dimitri İstclan •+ 6 3.5 5 12 3» 4 - 4- —+ 10-12

500 Dimitri Mihal Balat + IS. 4- + 12
501 Dimitri Olıri + 4 5 +» ++ 4 - 4- 10-12

502 Dimitri Yorgİ Lânga + 6 5 9 2 3.5 8„ 4 - 4- 4 - 4- 10-12

Kosta 4

503 Hüdâvcrdi Ermeni Amasya + 4 9 + 6 t 3.5 10 2, +— 4— 4- 10-12

504 İstcmad Lânga 4- +s +— + + + 12
5 °5 Manol Bostancı + 4 1 6 I 6,5 >■» 4— + + — 4- 10-12
506 Matıol Bursa + 3 u 3 8 5 7.5 10 1,5» 4 - 4- —+ 10-12
507 Manol Midilin + + t II 4 7.5 IO„ 4- 4 - 4- 4- 10-12
508 Mİhal Çukurbosiam 4- 2 4 4 6 7.5 915 4- 4 - 4—

5° 9 . Mihal Gelibolu 4- tl 4 +u 12
510 Nikola Dimitri Bâb-ı Kum + 4- 4u 4- 4- - 4- 4- 10-12

5 «* Nikola Bdb-1 Kum 4- ti 3 I 3.5 9u 10-12

Yani 4 .
Nikola Reis 4- 3 it 7 4 7.5 I4 ss ++ 4- 4 - 4 - 4- 10-12

5*3 Nikola Yani Fener + + 3 3 6 3 3.5 J» 4 - 4- 4 - 4- 4 - 4- 4- 10-12

514 Saranda Fener 4- 5 3 5.5 3 8. & ++ 10-12
Kosta 3-1
531 Yorgi M ısır + a 4 4 3 9.5 ı«u 172 9u ++ IO-12
Yani 5
532 Yorgi Parcskeva + 5 + 4.5 7.5 +# *7.5 8U —+ +— 10-12
Kosta 2
533 Yorgi Selânik * 4 +M —+ 10
534 Yorgİ Vrana + 2 + + 1 12 2 4.5 8 6m 10-12
Yorgİ 5
535 Yorgi Yani Peratt t ıo„ ” 6,5 4 6 6 8» —+ +. 10-12

7 Nisan 1554

536 Ağlinos Yenimahalle 6 âsi 8

•o
3
537 Aleksi Manol a 4 3 1 14 3 5.5 6u ++ +— 8 E
538 Andon Mihal Ağriboz +M 12
539 Dİmİtrİ Fener 3 a 4 7 +« 12
540 Duka Fapas 4 7 7 #ı ++ ++ ++ + 12
54> Uzgur Bâb-ı Edime t + 7 4 st ++ ++ + 10-12
Dimitri 4
542 Istati İnci 7 7 1 *3 1 7 8u ++ ++ 10-12
Dimitri 5
543 Kiryazı Dimitri 2 a» ıa-ta
544 Manol Kosta 2 +* —+ + 12
545 Todor Yorgi + 1» '+ « “ +« 9S+ +« +— 12
546 Torna İstanbul 3 5 10 4 4.5 6U ++ ++ 10-12
547 Yakimoz Patrik 3 2 4 7 4 7.5 lû j; + 4- 10-12
54e Yani Andon I I 8 6 2 +4 +— +— 10-12
Mehmed 3
549 Yani Dimitri Balat 3 + 6 3 11 ++ 9
55 ° Yanı BSb-1 Edime a 3 4 +» u9 a« “ •»ân +— 10-12
55l Yani Kosta £çy/ım 1 2 4u b 10-12
55a Yani Manol Fener 1 + 6 ' 4.5 »3 8u ++ ++ ++ + 8-9-10 10

İsim, unvan veya

memleket J5 5 4 Sondaj yılları
Temmuz
Haziran

Ağustos

5§
Kasım
Mayıs
Şubat

Nisan

■a
Ekim
Mart

Eylül

•557

§ t 1 |
v> 7 Nisan 1554 O 1 8 S 0 i
553 Yani Fapas Yenimahalle + 3 3 8 + 14 +— ++ 10-12
554 Yani Todor Balat 3 ıs »*ıo +7 ++ 12
Duka 4
555 Yorgi Avlcnya + 4 *x *1 3.5 10 37 10-12
556 Yorgi Bahadır 8 3 I 'f i 7 4 6,5 6» 10-12
İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

Perv&nc 3
Kosta J
557 Yorgİ Dimitri Bâb-t Kum 6 j, <6 •2 4,5 !2 u 10
558 Yorgi İnebahtı + + 3u 4ıo + 17 6
559 Yorgi Manol + S4 *7 +14 12
560 Yorgi Mudanya + 14 5
561 Yorgi Fapaz 9 5 5 6 3.5 ıa 10-12
562 Yorgi Sarı n >5 1 2 8 ı ı .5 +5 3u ++ ++ ++ + 10-12
563 Yorgİ Yani Balat >9 +7 ++ ++ +— 10
14 Nisan 1554

564 Aleksi S ilim 1» 10

565 Andon Dimitri 3 10 1 3 ,5 » ++ 10-12
566 Andon Zçytun +a 12
567 Andreya Papaz 2 4 ı« +— + 10
568 Angelo İnoz 10 2 + 9 + 13 10-12
Todor 5-4
569 Angel Bâb-t Kum 7 + 1» 12
570 Dimitri Fener 9 5 ıs + 12
Yani 4
57» Dimitri Gelibolu 4 1 »7 —+ 13
572 D im itri Bâb-ı Kum t + t +» + to -ıt
573 D iraitri Niko 1 1 + 3 6.5 81S 8» — + a

574 D im itri Petroz Yenimahalle 2 2 1 + .« -----h 12

Y orgi 2-4
575 D im itri Sarı Bâb-t Kum 9 + +7
a?â
9u 10-12
576 D im itri Zeylim 4 5 6 4 13 + „ 10-12
577 D uka V asil Fener 1 2 5 *u 10-12
M atyoz 4
570 K İry a ıi Z& w» 7 3 21 6„ «6 +« 10-12

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CED’

V ra ta 2
579 K rito Bâb-t Kum 9 1 6 2j« 18» 5. 5u B 10-12
380 K om ninoz D im itri Bâb-t Kum 9 ,, »*+ + 1S 12
5 8 - ICoata Altımemer ı +S + + + + 12
Niko 5
382 K osta A ndon t 1 - *.5 6 3.5 8lt 9-10-12

583 K osta D im itri Bâb-ı Kum 6 + 9 t + 1» 10-12

584 K o sta Ldnga 9 4 + sı — + + + +— 12
N ikola 5
585 Setânik
K o sta 3 5w »t 8 7u +— 1 0 -ıa
586 L igor Midilin 7 +, + + 10
587 M an o l Ereğli 6 3 + a 12 5a; + + 10-12
58Û M a n o l D im itri Bâb-ı Kum to I 6m 12
589 M anol N ikola t + a 9 2 5.5 1*11 •a » + + + + 10-12
590 M an o l Y orgİ Bâb-ı Kum 9 2 *11 + + + + 10
591 M a n o l Pervezan 6 3 6 8 3 + + + —• 10-12
592 M ihal Rodos 7 I 4» + + 10-12
593 M ihal Y ani Ldnga 4 + + 6 1 7 8j j + + + + + — + 10-12
594 M ihal Y orgi Z & lun 7 »3 4 4 8 2 7.5 «»» + + + + + + 4- 10-12
595 M ih al Y orgi ^«y/un 7 5 +H b, 10-12

598 M ih al Y uvani 5 ■
6 3 ■ 6.5 " 4u — + 10-12

İsim , u n v an veya to
m em leket 15 5 4 Sondaj yılları
£>
Tem m uz
H aziran

1
Ağustos

II
| A ralık

1
Ş ub at

Eylül

Î co
M a rt

Ekim

ÜL »e
2 i s
in js in
w 14 K ısa n 1554 O
s W 0 £
1

597 N ikola Ipsomalya 5 4 - 3 * 6 2 + 4 + + + 10-12

T odor 2
598 N ikola M o re * * 4ı» 10
599 N ikola M ihal 1 4- „ —+ +— 12
600 N ikola B â b -t Top 4 5 *2 8 +o + + + + 10-12
K iryakos
5 S.
601 N ikola D em ir
1

9 * 1 + 6 6 3,5 8„ ®3
+

€02 Petroz İstanbul 5 * 7 + 6 +n +— 10 Ü

603 Sim o B d b -t K um 9 a 5 3 u +u +— +— 10-12
604 Sinadinos B â b -t E d im e 1 + 2 3 10 Isı —+ 10-12 S
A ndreya
* 9
605 T o d o r D im itri 9 +1 12 J*i
606 T o d o r Gelibolu 3 5 7u
1

a a 12 k
+

607 T o d o r Selânik 4 5u 12 m
608 T orna Ipsom alya + +17 10 3
609 Yakim oz Rodos 1*1. + + ■" 's
6 :0 Y ani D im itri Ldnga 8 9 12 2,J + + —+ 12
A ndon 6
611 Y ani Kosooa 6 3ı 12
612 Y ani M anol Lânga 9 + +7 10-12
613 Y ani M ih al E ySb 6 1 3 + 6 2 2,5„ + + 10-12
614 Y ani Negüs 4ıı 12
015 Y ani N ikita 10 5 * 4 9 497 a’a 8 ,. —+ ++ ++ 10-12
D im itri 4
616 Y ani Siyah M id itlu
1

1 + 2 + 6 10 +« 10-12
+

K iryaki 2-3
lîC ft I R t N A Y LIK DEVAM r n i ' iu n ı an
 » ifL ü fiJ AYLIK DEVAM CED VE İLERİ

(aîW) 2 2
l a p ım a
2 s : - : 2 2
5 - 2 - " ■ 2 2 2 2
i î ' -

+
i i!» 1
1
+
+

gî«. + + 1 I
1 1 + -t 1 +
J
+ -+ + + + + + +
ses- f + + :
1 1 1 1 +

*H“ v * ■ s

= 2 aü J
”
&

£ s s
f ” s * s

ttn^a - - ■ * " "

ifllsnŞv • u. 2 + ? - + «D "

zıunuıaj. - .» + + - ■ " +

r ■ ” - - - ' >n + -
“ ■"H
t
nA«j\] ’ "• + » + + + - 1 H- >rj „ - - " |

OHIfj + + + + + +

ueyı

»*I"S

»■JO

|
"a i Sİ £■>
e 1
ci * E =a
§ 'S.
k
.1
J § |
i
£ i s
H >h >J- w 3
3w 4< & E E
B
.E 8 i 1 i jjİ S
4?
t
(2
o.
1° S
i
i
jj s «3 S i
ş H £ -6 £ 1 i t-
£ •â & t C "C c •0
iM ı
‘E 1 E .g- p E> f I 4 1
* "İĞ i 1 | E "e i
> £ > > > £ > < s < ö p 1 p a S □ A i İ H s
«N «IS %
ıo £ ir I s S ü? J» i jp to
t, s
658 T odor M a rt ıo n 12

659 Y ak u b Erm eni 3 I a 8 3 6,5 11 5u +— +— •+ — + 10-12

Y ani
660 Y orgi S iro z + 4 a +, 12

ı a M a y ıs 1554

661 D im itri Dimo + 17 to

662 D im itri Elqinoz 1 3 3 10 2 6,5 II„ +— 10-12

663 D im itri İstanbul I 4 ı 6 2 ti 12 3, 5u + JO -İt

664. D im itri B d b -t T o p 2 1 3 +M 12

665 Ergiros Yani 2 8,5 7 +« +— + + 10-12

D uka 4
666 İsk ender Erm eni + 17 ı«a 7 4 3.5 9, 5» —+ —+ —+ IO

667 Istcm ad Gelibolu 3 t + 7 1 3,5 6„ + + + + 10-12

668 K iryaki Balat 1/2 1 + 7 a 8,5 9» **3 —+ —+ —+ 10

66g K o sta K arayani 3 2,5 1 ıa t 4*5 8u +— + 10-12

670 K o sta M anol ipsomalya 8 6 4 7 + 6,5 ll 10-12

671 M anol Seldnîk + 2 2 8 1 6,5 6 .10-12

67a M anol T odor + +7 ”2 ®7 10-13

673 M ih al Fener 1 2 4 10 4 n ,5 10„ 10-12

Y orgi 3
674 M ihal Tenikapı 13 +u + + —+ +— 12

675 Y akimoz Fener + 17 12

676 Y ani Ahyolu 4 I 4 9 3 5,5 8u 10-12
677 Y ani M anol 3 >n + 12
678 Y orgi K osta B a la t t 2 6 3 l/2 l, 10-12

679 Y orgi S u lu m a m ttr 3 6 12 4» + + 10-12

660 Y orgi Tekfu r 2 9 2,5 5 5.5 9 4,5ı* + + + + + 10-12
M ehm ed 3
681 Y orgi Y ani S ir o z + 17 12 tn
*

İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

 1 + „ 10
705 Apaşta! Sirog
706 Arşları Ankara 4 fi +* 7

+ 12
707 D im i ir i Halat ı .5 ?

IH 12
708 D im îtri K arac a

Dimi (»i Mnnnl Gelibolu 5 3 6 3 5 ıı 4 4 12

709
r 1 ıa „ 4 4 ,2
710 D im itri Mıılan
2
Y ani

711 D im itri S u b a s iç 5ı 7

E
7)5 D im iu i Yani Bâb 1 Tap 4ı

7 13 D im itri Y o rg ı Tekfur a a fl a 3ıS am 13

4 4 4 — + , 0-12
1»4 D uka Midilin a 1 7 a m

M ıh al 5

1r

+
1

[
-+ 4 6 3 ı,5s«

i
?15 E v ren Karaman
716 E y vat Karaman +T 4fi 5 3 .5 44 4 4 - 4 9

717 K aray o rg î Bâb-t Kum +, 12

718 K ay ser Karaman [ S . a fl] 4 4 6 2 3 ,5 ö» 4 + 10
1a
919 K ir y a k ı D u k a 4,
fi
720 K u m ru Ankara fıı
72 < M a n o l A n d r e y a i 1 9 I 5. 5 E ı.5 ı JO

72 a Manol Tekfur 3« ” )> . 12

M ih a l Y a n i M a rt 4 , 6
75 3

724 N ik o la Andnn Bâb-1 Edirne 4 , 12

725 N i k o l a K i ey a k ı tu ,a
726 T a f lo ^ f l r ı Sivas 4 2 4 j 9

727 S e fer Karaman 4 4 7 ı, 4 — 4 — 5

738 Y ani A ndon Bâb-ı Kum 4 i ti

7ag Y anı K o s ta Bâb-1 Kum 4 5 8 2 4 1

730 Y a n i P e tr o z 1, - 4 4 4 9

731 Y a n i V iy a koz 3 3 8 7 3 ,5 7
t

lîim , u n v a n v ey a
m e m le k e t 15 5 ^ S o n d a j y ılla r ı
G ü n d e liğ i
T em m uz

İ c
(A k ç e)
N is a n

§ ■a
e
•r. s H a zira n 1554 1
O
| S
S 1
■
s i
3
w
1
b) d 1
î % S
ç.

732 Y o rg i Itte m a d
12
733 Y o rg i M ih a l
1 + 7 1 3 .5 8» 4 — G
734 K n . t a BAb-ı Edime «1 10

S H a zır ar 1554
735 D im itri N ik o la
5 -s 0 6 5 g 10 ı , 5, 10
İSÇİIEEİIM A Î1 IK

73b D im itri N ik n la Seidnik 4 3 6„ — 4 ıs

Y ani
A
M a n 0]
5
737 D im itri Y ani B âb- 1 E yü l 4 j, e
73« İs ıd a n T ırhala 1 4 13 4 „ B
M anol Y o rg i T tnim ahallt
DEVAM CEDVELLERl

739 A a fi ,2
74° M ih a l V an i AUımrrmet i 2, 6
741 Y an i A Jebi 4 11 12
74= Y o r g i A ğrihaz
4 u =,5 4 1 10-12
743 Y o rg i İs le fa n o s
to - ıa
'.4Z Y o rg i Y a n i
4 h 14 u 4 — 4 — 10 —! 2

16 H a zira n 1534
745 D i m i t r i M id iU u 4 » 4 — 19
748 İs ie fa n Y ani
4 Sı 12
747 w 'h a J Dimitri 4 sı
R a d î ç İstanbul
4 11 12
7 « T o d o r A m asya
4 n 4 4 4 4 4 12
750 T c m 3 Y o rg i
4 » ıa
751 Y ani K o m n in o z
"1 4 ıı 10-12
752 Y am M anol P a tr ik
4 6 ta 1 4,5 6„ 4 4 4 — 12
 753 Y ani M atyoz +u • JO-I2
754 Y ani Sinadinoj + +1S 12
755 Y an i T ı r hala . +n - 12
756 Y orgi Y ani İpsem atya + st 12
D im i iri 4
23 H a zira n 1534

757 D im itri Yuvan + +5 12

758 D uka tp som alja • + + + 1, 12
759 İstati Afore + + 6 + u 12

İS Ç İL E R İN A Y L I K D E V A M
760 K am ninoz K efe + +i 12
761 M iha! Y ani A tm eydanı + >s [2
762 M ihal Y ani B a la t + +1 II
763 Paraskevi Galata + + 6 r 3,5 8„ + + 8-9
764 Y orgi N İkola B a la t + 3 »o 3ta 12
765 Y orgi P a p a M anol + 6 6 3 7.5 10 4,5u 12

7 T e m m u z 1554

766 A n as tas M o re 7 •3 6ıa to 5 10 9u + + + + 12

CED YELLERİ
A ndreya 3
M anol
4
767 A n dreya K trkftp n e 3 13 6 +« 9
768 D im itri M ore +M 12
769 İsteian Tedikule - 4 7 +u +— +— 12
Y orgi
5
770 M ayıs Urgüb 4 2„ 6-7
771 M ihal B ursa + 11 10
14 T em m u z 1334

77s Aleksi Istem ad * 7» —+ 7

773 D im itri A ndreya + ı» 16, ı ta 10
774 D im itri K osta B â b -ı E d im e -i- 13 4 9 4u
j

İsim , unvan veya

m em leket > 554 / m em leket
T em m uz
S ıra N o.

H aziran

Ağustos

K asım

A ralık
Ş ub at

E ylül

eo
N isan

Ekim
O cak

M a rt

l
İŞ s § m
U-) 1O s|
14 T e m m u z 1554 î

775 M anol A ndreya 4 9 3 3.5 8,. ‘4 10

Y ani 4
776 M ihal Fener (batanet) ' 8 14 *î3 4. 5» +— II

T odor 3
777 P etraki B a la t ' 311 12

M ihal 2 û
8
778 Y ani K aram an [S. 36] ’ 1 +s ■

779 Y ani M o re t/a,» + 12

780 Y ani Y orgi Lânga 5tı - 12

78, Y ani Y orgi M id ilin + +s» 12

782 Yorgİ M anol I 6 7a, 10 a

783 Yorgİ N ikola Fener 4» 12

7B4 Y uvan D im itri Belgrad 1 8 b„ 10-12

21 T e m m u z 1334

785 E y v at K ayseri • . 1 6 3 3 * 7 S
7B6 K azan cı B a la t 3.5 9 3ir +— 10-12 E
s.
M ihal 2

787 M anol A ndreya + 6j« 12

788 Y ani K üçük + + u +— 12

789 Y ani Lânbrinos 3 7 5 2.5

< ,0 m +— 10—12

790 Y uvan M anol M id iU u +u 12

3 8 T e m m u z 1554

791 Aleksi Y ani . ■' 5 6 12

792 D im itri İstanbul + Im 12

793 K ayser M ihal Karam an « +1 9

 734 K « ! n Balai + s* 13u 7

795 M u r n d Ankara * 7 + 1» 4 4 + 9
p
796 M u r a d Sivas a 4 n 1 1 4 11 4 + 4 ~

P e t r o Eyüb d d ; 10
797
79S Y o rg i U z g u r 4 + a ıa

■V ergi N ik c ln B â b -l Kum 4 11.4 1a

799
TYım itri 3

4 Ağustos 1554
Bc q A l e k s i İstanbul 6 1 6 ,5 11 19 4 -4 - 4 4 4 -— (

Boı A n d r c y a İstanbul 6 3 6,5 10 . s„ - 4 - 4 13

8c 2 D im itri A llım cm tır 8 5 10 ,5 10 4,;,, 4 4 — 4 1 0 -1 3

j^ n d rty a 4

803 I s t e / k n Rodos ân 4 — 1a

804 IC o 1 i a I s tc m a d 4 , ıa

S 05 M ifc a J I j i e f a n 3ı + — 13

806 M i h a l Kayseri [ S . 3 1 ] 6 7 4 ,5 8 .1 4 — - 4 9

807 T o d o r A ltım trm er 7 3 5 ,5 10 3 ,5 u 4 -4 - 4- 4- 4- 4- 12

K a s ta f

8o3 Y a n i D i m i t r i A f idi!lu 6 3 sc + 4- 4 4 4 11

809 Y a n i V o s il 4 ı 4 ıa

R io Y erg i Zeytıın 6 ,5 4 8 ,5 9=5 -t 4 4- 33

A n d re y a 5

B u Y u v a n Eyüb 4 -1 ıa

Sİ Ağustos 1554
8 ıa A ndan 6 fi 4,5 8„ 10 -13

A ı g u r Bdb~> Edirne 6 i„ 10 -1 a
f i '3

8 14 K Jry ak ı Y a n i 4 sı ıa

fl, 5 M İh a l BnU l + 11 II

2S1
F f Y a n i K o s t a M a h n llt-i K um 4u ' ta

292

is im , u n v a n v e y a
» 5 5 4 / S o n d a j y ılla n
m e m le k e t

i
T em m uz

*
1
3
A ra lık

U]
5
s 8 Ağustos i £54 8
O
I
0 > • 1 2
s
.a
&

1 a
3 1
< £
1
U X
S
% ş
i l a ı
l !

S i7 K o s t a Ipsomatya 6 o ıa 12
81 8 M ih a l D u k a 4 sı 1a
83 M i h a l Y a n i <£eyiun 4 31 13
f is o M ih a l Y o r g i Rodos 6 3 2 >5 31 1 0 -1 3

P il T c d n r İstanbul 6 ı., 1 1
8a a Y a n i F a v lo 4 „ 4 — ıs n
s E ylü l 1554 ş
fla jj D im itri G c n c a l '»1 10

824 D i m i t r î N i k o LAnga i 'n ' 10

825 K arara Kayseri 9 3 .5 8 -g 4 4 - — + + 7
fi a 6 M ana! M anyat S 5 ,5 S 6, 5 . . 4 4 10 -12
ts te m a d fi
8 37 M i h a l M ore •/S 13 10 -12
finfl V ra n a Galata S 4 IIM 10 |
B as Y a n i N i k o l a İstanbul [ S . 4 1 ] 4 4 ,5 a ., 4 — 11
830 Y a n i B tp k ka y o 3 3n + 4 4 — 10 - ı a
F a v lo il
8 31 Peyo Y uvan 2J7 10 - 12

15 E ylü l s 554
fi .12 D im itri Y erg i 3» — 4 to

0 39 1 5t u t i N i k o 10
9ıa

034 M a n o l P a trik ı :a 10

035 T o d o r K a yseri { S . 3 4 i 1 3 ,5 8„ 4 — £

f l^ s Y a n i P a tr ik 10
S ıt + — 4 —

037 Y o r g i Kayseri t 9 10 1 4 ,, 4 + — + 10
 sa Eylül 1554

838 Yorgi Siyah Altımtmer [J7 .10

39 Eylül 1554.

839 Dimitri Mavrodi +» 10

B40 Manol Midillu
+ * *»S 7 ı» ®au
Yorgi
5
641 Nikola Manol + 1/211 10
842 Yorgi Perali + 6,5 8J( 10

İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

6 Ektm 1554

843 Avanos Stılumanajlır 5.5 811 10

844 Dimitri Manol 2 ,5 u 8
Ö45 Kominol Manol +11
846 Kosta Mihal Sulvmanastır
4 .5 ı» +— +— 10
Istemad
1
“47 Nikola Galata +u 10
U48 Nikola Yorgi İpsomalya
5 .5 » - 4- 10
849 Todor Fener S»
8,5 ++ 9
850 Yorgi Dimitri Papaz' 10 27
5,5 10
Dimitri
• ı- 4
13 Ekim 1554

851 Kosta Manol - 3,5 83, 10

852 Kosta Yani Fener +,
7,5 -t- 10
«53 Manol Rodos ] ıt in
«54 Manol Sandıkçı 9 :ı —+
7.5 10
855 Yani Bâb-ı Eğri «,5 sl to
856 Yorgi Kosta Bâb-t Eyüb
3,5 «ı» 10
«57 Yorgi Mi hal Papaz 8*,
5,5 JO

eo
Sondaj ılları
İsım, unvan veya «554 >&
Tem m uz
H aziran

Ağustos

§ 1 İl
Aralık
M ayıs

Z
Eylül

1 I
Ekim
Nisan

I 1
O cak

s
1 ....

S 13 E k im 1554 U> A
0 s
w

858 Yorgi T o d o r Papaz 4,5 «« 8m +— + + + - + to

Apostol 3
s o E k im 1554

8.49 Aleksi Foka 5ıs 10

«u 10
660 K osta Kırkfepne
Aleksi 5
861 M anol N ikola ÂUımermer 3 9ıı ++ 10

862 Niko Sofya 5 «6 2, —+ —+ 10

869 Y ani Istefan Fener 5.5 9ss 10

864 Yorgi Ancelopulo 4 9

3 7 E k im 1554
2 H .j 10
865 K iryaki Fener
4 ! Iet +— 10
866 M arko Kefe
D uka 4
2 '6 ,j 10
867 M ihal Andon
2 10 14,, 10
868 T odor TenimahalU
2 6U to
86q Y ani N ikola Rodos
2 8tl + + + + + 10
870 Y ani Y orgi Ereğli
2 6U 10
B71 Yorgi M arki

10 K a sım 1554
8„ 10
872 Aleksi Kosta

873 D im itri P apaz 8,3 10

D im itri 7
M anol 4
8., 10
“74 M anol M uton
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 295

2 o «i s 2 o co 2 *

+
1 +

m
\
|
|

| Kosta Todor Tmmahallt

Manol Diraitri Midillu

1|
Kosta İstanbul

Manol Dimo

jş
i
E E
1 'S» 'S 1 *s‘E •&
£ £ O 1 £
ır>
co co co £ « g
296 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

1554 yılında çalışan ve han g i ustay a bağlı oldukları tesbit edilemiyen H ıristiyan bennâ
şâkirtlerinin isim leri ile kayıtlı old u k lan defterlerin n u m aralan m ve ücretlerini gösterir liste.

İ s i m _______________________ ü c re t İ s i m _______________________ Ü cret

M anol şâkird-i M ih al 6 T o d o r şâkird-i M ihal (Def. 17-18) 4
M anol şâkird-i Yorgi Nikola 5 Y uvan „ Andon' 7
T odor „ K ab e M anol (Def. 22-27) 5

B/ı
İlk defa 1555 yılı sondajlarında rastlan an H ıristiyan b en n âlan n isim ve ücretleri ile m üte­
akip yıllara ait sondajlarda m evcut b ulunup bulunm adıklarını gösterir listedir.
(Defter N o. 53 ve 60)

I Ü c re t
m %
2 İ s i m S 2 İ s i m i ® £
881 ’ Andora. Yorgi 914 D im itri M ihal Fener 6
882 Asılbeğ Karaman + — — 9 915 D im itri Molve + — — 12
883 A ndreya D im itri — 916 D im itri Papas Bâb-ı kum — + -1- 12
+ 12
884 A ndreya Rusçuk — — — 4- 12
+• 11 917 D im itri Patrik
885 A rslan Budak 9 918 D im itri Petroz 12
886 A rslan Urla 8 — + + 12
9 X9 D im itri Rodos
887 Angel Eğrikapı 10 920 D im itri Selanik 12
888 A ydın Tekneci 7 Yanı 4
889 A yvat Pesenek(?) 10 921 D im itri Yani Bâb-ı Eğri 12
890 A yvat K örepe 7 922 D im itri Y ani Balat 12
891 A yvat Bahşi 8 923 D im itri Yorgi Midillu + — — 12
892 Ayverdi Budak 8 924 Dım o Selanik + + — IO
— — + 12
893 Bağcı Karaman 8 925 D uka Balat
894 B ahadır Budak 7 926 D uka Yaru II

895 B ahadır Bülbül + — + 9 927 Jtiudâverdı Bursa 7

— 928 H udâverdi K aragöz —
896 Bâli V aryan + 7 + — 7
897 B udak Karaman — + 8 929 H udâverdi Karaman 9
898 Budak Surye 7 930 H udâverdi K aryağdı 7
899 Bülbül Karaman 8 931 H udâverdi Nikola 7
900 Dam us Kayseri 7 932 H udâverdi Peltek 8
901 D im itri Amasya 10 933 Hızırşah Kayseri 8
902 D im itri Foça 12 934 H üsrev K aplan 7
9°3 Dimişki Andriniko 12 935 İskender Karaman 8
904 D im itri Atanas 12 938 Istav ıi Rodos 10
905 D im itri Argiras 12 937 Istefan Andon 12
906 D im itri Gümülcüne 9 D uka B
907 D im itri Hisarî 12 Nikola 6
908 D im itri Istati + — ___ 12 93B Istefan K aragöz 9
9°9 D im itri Istrati 12 939 K araca Yoris 7
910 D im itri Monikos 11 940 K aragöz Ankara 8
911 D im itri Köse 12 941 Karagöz Kara Âmid 10
912 D im itri M andele + + + 12 942 K aragöz K arakol (?) .7
A ndreya 2 943 K aragöz Karaman 7
913 D im itri M anol Benli + -i- — 9 944 K aram an K aragöz 7

Bk. Ber-veçh-i maktu çalışan sengtıraşlar, No.

 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 297

10 » 3 w m y
e î s î m S? 2? ■o Z İ s i m 2? 2? 2?
Z £ £

945 K ir y a n o s îp s o m a ty a _ + + 12 989 T o rn a în o z 12

946 K i r y a k i Y e n ik a p ı 10 990 V a s il K a y s e r i 10

947 K o m n in o z R o d o s + — — 10 991 V a s il K r ito 10

948 K o s ta E r e ğ li + — — 10 992 'V r a n a M a n o l — + + 12
949 K o s ta Foça 10 Y o rg i 3
950 K o s ta M e re m e tî — + — 12 993 V r a n a Y o rg i 12
—
95i K o s ta M ih a l + — 12 994 Y ag o b K ayseri 10

952 K o s ta S İliv r ik a p ı + — — 10 995 Y a k im o z M ih a l 10

953 K o s t a S u lta n h a m a m ı 10 996 Y a g o b S e fe r 8

954 K o s ta M o sk o — — 12 997 Y a n i A tm e y d a m 12

955 K o s ta Y a n i tn o z 12 998 Y a n i D u k a B a la t 10

956 K o s ta n tin K a ra m a n . 9 999 Y a n i D iy a k o 10

957 K u m ru K aram an + — — 9 1000 Y a n i B â b -ı E yüb 12

958 K u m ru K ayseri 9 A ngel 4
959 M e le k ş a h S u lta n 6 1001 Y a n i K iry a k i 10
960 M a ty o z D ım itri 9 1002 Y a n i N ik o la 12
961 M ih a l Is ta ti 12 A ngel 3
962 M ih a l M a n o l ir 1003 Y a n i N i k o l a S iy a h F e n e r 12
963 M ih a l T o d o r A llım e r m e r + — — 12 1004 Y a n i P a re sk e v a 4- — — 18
M anol 3 1005 Y a n i Y e n ib a h ç e 4- — 9
964 M a n o l A n d r iy a A ğ r ib o z + — — 12 1006 Y a n i Y o r g i İ s tc f a n 10
M anol A ndon 12 1007 Y o r g i A ğ lin o z — — + 12
965
966 M a n o l M osko + + — 12 1008 Y o rg İ A m a v u d 12
Y ani 4 1009 Y o rg i D im itri E yüb 12
967 M a n o l N ik o la M z d tllu 12 1010 Y o rg i I s ta ti 12
Y o rg i 2 lO II Y o rg i D im itr i M id ilin + + + 12
968 M an o l T akos + — + 10 1012 Y o rg i tp s o m a iy a + — + 9
969 M a n o l Y o rg i E r e ğ li 9 1013 Y o rg i K a la m a y a 11

970 M u ra d K ayseri * 6 10x4 Y o rg i K o s ta H e rsi 4- + 4 - 10

12
971 N ik o la A n d o n + — — 9 1015 Y o rg i M a h a lle -i iğ e y lu n
10
972 N ik o la B a la t — + + 12 1016 Y o rg i M a n o l H ersi
K iry a k o s 3 1017 Y o r g i M a ty o s — — 4- u
Y o rg i M ih a l M id ilin — 12
973 N ik o la B a la t 12 1018 + —
2
974 N i k o l a B a lık ç ı + + + 12 D im itri.
Y ani X 1019 Y o rg i Y a n ı M i d i l i n — + 4- 12
12
975 N ik o la T o d o r 12 1020 Y o rg i Y a v ri
N i k o l a V a s il 10 1021 Y o r g i Y e n ib a h ç e + — — 12
978
Y o r g i Y e n im a h a lle 12
977 P e t r o z D im o 8 1022
P e t r o z S ıd t m a n a s l i T 10 1023 Y o r g i B a sk o 12
978
979 P e t r a y e N ik e f u r 7 1024 Y o rg i R o d o sçu k 12
980 R u m ş a K aram an 8 M anol 4
981 S e fe r A m a sya 7 1025 A le k s i E r e ğ l i 4- — — 12
9S2 S e fe r E v re n 10 1026 A n d o n B a b - ı E d im e 10

983 S e fe r Z ın d ık 7 1027 A n d o n B a la t + + — 12
984 S e r g is H ü d â v e r d İ + — — 7 1028 A n d o n Y o rg i M id ilh ı + — — 12

985 S im o K a r a m a n 9 1029 A n d r iy a S u lu m a n a s lır + + — 12

986 T o d o r B a b -ı ku m + — — 12 1030 D i m i t r i M o n ik o z 10
98 7 T a n n v e r d i N iğ d e — + — 8 1031 D im itri S a rı 12
9 8 8 T o d o r M i h a l Y e n im a h a lle -j- + 4- 12 1032 D im itri S a n M ih a l b

* Bk. Ber-veçh*i maktu' çalışan sengtıraşlar, No. 53.

298 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

| Ücret
<0 CO P r- w «

[ »558
i s i m 59 w i s i m
’Z, 2 . - P Z ? î ti
1033 D im itri Y ani MidiUu IO 1068 A ndreya Narde 10
1034 D uka UJın 10 1069 A ndreya Patrik 12
1035 K iryaH D im itri Yenikapı 10 1070 A ndreya Y ani Langa 12
1036 Kosta Silivri 10 1071 Angel T o d o r Balat + - 8
1037 Kosta Y ani 12 1072 Asilbeğ Karaman II
1038 M anol Langa 12 1073 A ydın (Karaman*) 8
1039 M ıhal Ereğli + + — 9 1074 B udak Ankara 10
1040 M u rad Inebeğ 8 *075 D im itri D uka Midillu 4-------- 10
1041 Nikola Karaman + + + 10 1076 D im itri M ihal Eyüb -j-------- 12
1042 N ikola Melid 10 1077 D im itri Mosko 8
1043 T o d o r Tekfur 10 1078 D im itri Kosta Midillu + + 1 5
1044 T ra n d afil 5 ü - ı Eyüb + + — 12 M anol 3
1045 Yağm ur Karaman 10 1079 D im itri N ikola Bâb-ı Edime 12
1046 Yani Hersi 12 1080 D im itri Nikola Papas 12
1047 Y ani îstem ad 12 Kosta 6
1048 Y ani K osta Balat [S. 40] 12 Nikola 5
1049" , Y ani K um lu 12 1081 D im itri Yani Nikola Moton 4
1050 Y ani M ih al Gelibolu 11 1082 D im itri T o d o r Selanik • 10
1051 Y ani Jvlanol Midilin + 4- 4 12 1083 D im itri Y am ak 12
1052 Yanı Siroz 10 1084 D im itri Y ani Kayseri 8
1053 Yanı i'odo r lenımahalle 12 1085 Dim irrİ Y an i Muion 12
1054 Y ani Yorgi Hersi 10 Todor 4
1055 Yorgi A ndreya Mare 12 1086 D im itri Yani Patrik -i------12
1056 Yorgi K am iç 8 1087 D im itri Y ani Şeytan 12
1057 Yorgi Paleolog 8 Todor 5
1058 Yorgİ Silivri __ — 4 12 Yorgi 5
1088 D im itri Yorgi Papas 12
1089 Dökücü Karaman 10
B/2 1090 Dım o Mora 10
1091 Dim o Yorgi 10
ilk defa 1556 yılı sondajlarında rast- 1092 Dim o Y uvan 12
lanan Hıristiyan bennâların isim ve üc-
retlerı ile m üteakip yıllara ait sondaj­
1094 D uka Yorgi Papas 12
la rd a m evcut olup olm adıklarım gösterir
1095 D im itri Yorgi Balat 12
1096 Hiisrev Köysen 7
(Defter No. 85 ve 94) 1097 îly a Lefter 12
- Yorgi 4
S 1098 îstefan Kayseri 7
1099 îstem ad Balat 11
1059 Aleksi Yorgi Eyüb 12 1100 îstem ad More 9
1060 Anastas Yorgi Midilin 10 IIOI îstem ad S a n 10
1061 A ndon M ih al Balat 10 1102 Istrati Eyüb + +12
1062 A ndon Yorgi Balat 12 1103 îstem ad Gelibolu 12
10S3 A ndon Y ani Ohri 10 1104 îsta ti K efe Balat 20
1064 A ndreya Fener + 8 IIO5 İsta ti M anol Bâb-ı Yahudi 10
1065 A ndreya Galata 12 Polimnoz 5
Andon 5 1I06 îsta ti Nikola Selanik ------ f- 10
1066 A ndreya B â b -ı kum II 1107 îsta ti Yorgi 12
1067 A ndreya Langa 12 D im itri 5

Bk. £cr-veçh-i maktu1 çalışan acngurajlar, No. 9.

 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 299

® t Ej co g
S İsim !? ö £ isim ^ î p

1108 Karaca Körpe + — 12 ” 49 Nikola Ekşimoz Patrik 12

1109 Cin Dimitri 10 1150 Nikola Gelibolu 12
IIIO Komninoz Vitamoz + + 12 Yorgi 2
IHI Kosta Altıparmak II ” 51 Nikola îstati Selanik 12
1 1 12 Kosta Bâb-ı Eyüb —
+ 12 ” 52 Nikola Kayseri ----- 1- 10
Kosta Kalamar + 12
+ ” 53 Nikola M idillu 12
1 11 3
Arslan 4 ” 54 Nikola Sivastinos 7
1 114 Kosta Midilin 12 ” 55 Nikola Tekficr + + 12
Duka 4 Yanı 3
1 115 Kademşah Kayseri 7 ” 56 Nikola Todor Selanik 10
1116 Kosta Nikola Sulumanastır 12 ” 57 Nikola Yanı Bâb-ı kum 12'
Manol 2 Yani 4
1 11 7 Kosta Polimnoz —
+ 7 1158 Nikola Yani More 12
1118 Kosta Rodos 12 ” 59 Papas Kayseri IO

4 1160 Pareskeva Yani 10

12 116 1 Petroz Mihal 12
1119 Kosta Sulumanastır
Istemad Kosta 7
3
1 120 Kosta Yani Yenimahalle 8 1162 Sinadinos Yanı Mtdıllu II

112 1 Hıristo Andriniko 10 1163 Sultan Urla rf;7

1122 Lâzari Bosna 12 1164 Todor Andon Fener 12
10 1165 Todor Mekşe Yenişehir 10
1123 Manol Aleksi Balat
1124 Manol Nikola Nalluayazma 12 1166 Todor Torna 12
1125 Manol Yani Bâb-ı Eğri 10 1167 Todor Yanı (Salata 12
1126 Manol Yani Galata 11 1168 Todor Yani tlyoz. + — 9
1x27 Mihal Karaman + — 10 ” 69 Tologos Eyüb + — 10
1128 Mihal Kosta Aliımermer 12 1170 Torna Gelibolu 12
1x29 Mihal Kosta Fener 12 Kosta 5
Yani 1 117 1 Vasil Karaman H-----10
1130 Mihal Kosta Fromed 12 1172 Yagob Hüdâverdi 7
12 ” 73 Yağmur Kirkos 8
” 3* Mihal Manastır
Mihal Manol Selanik 12 ” 74 Yani Aleksi Altımermer H -----12
Dimitri 2 ” 75 Yani Aleksi Yemmahallei II

12 1176 Yani Anastas [S. 44] 12

” 33 Mihal Aleksi Selanik
” 34 Miham Midillu 10
7 ” 77 Yani Çitroz
” 35 Mihal Meğalino 12 1178 Yani Çekmece 12
Pervane 4 Yani 3
1136 Mihal Narde 12 ” 79 Yani j Uj V II

Mihal Nikola I I 1180 Yani Danilko 10

” 37 12
1138 Mihal Nikola Bâb-ı Edime 12 118 1 Yani Demirci
” 39 Mihal Karaman 10 Yorgi 5
1x40 Matyoz Fener + 8 1182 Yani Ekşinoz 10
1x41 Matyoz Rodos 12 ” 83 Yani înebahtı 12
Yani 3 1184 Yani îstati Bâb-ı Eğri 12
1142 Nikcfur Foka 12 1185 Yani îstemad Gelibolu 10
” 43 Nikefor Sivas 12 1186 Yani Kefe + — I®
” 44 Peyo Yuvan 12 1187 Yani Ligor 12
” 45 Nikola Apostol 10 Atanas 5
1146 Nikola Yayış Balat 12 1188 Yani Metaksi II

12 n 8g Yani Manol Zeytun + — 12

” 47 Nikola Befikkaya
1x48 Nikola «lljUv» II li g O Yani Hersi 12
300 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

t- ce £

|Ücret
i s i m ğ i s i m
R
>n 1n
£ s 3
1191 Y ani Molove 4------” 1235 H ü d âv erd i Ürgilb 8
1192 Y ani M ihal Patrik 11 1236 K örepe Amasya 7
” 93 Y ani N ikola Silivri 12 1237 Buharis Karaman 8
” 94 Y ani Panayot Gelibolu 12 1238 Bâli Kayseri 8
” 95 Y an i T od o r İpsomalya 12 1239 Bâli Sivas 4---- 10
1196 Y ani Yorgi Bâb-ı Edime d------12 1240 D im u r Karaman 10
” 97 Y ani Vasil Midilin + +10 1241 D İm itri Andon 12
1198 Y ani Yorgi Tenikapı 12 Y ani 3
” 99 Y ani Yorgi Yenimahalle 12 1242 D İm itri A ndreya Balat 9
1200 Yorgİ Ağlinoz Hersi 12 1243 D İm itri A ndreya 12
1201 Y orgi Anapolu 12 1244 D İm itri Benli Balat 12
1202 Yorgi Andon Altımermer 12 Aleksi 1
1203 Yorgi Andon Nallua.yar.ma 12 1245 D İm itri Çatladıkapı 12
1204 Y orgi Belgrad 12 1246 D İm itri D uka Karaman 12
Yani 4 Petroz 5
1205 Yorgi Benli Balat 10 1247 Alagöz Karaman ---------b 12
I206 n Y orgi .-»LyU- Yorgi 5
1207 Y orgi Çukurbostan 12 1248 M ihal Y ani Balıkpazan 12
1208 Y orgi D İm itri Akkeman 10 1249 M ihal Yorgi Patrik + + 12
i2og Y orgi Dİm itri Atmeydanı 10 1250 M ihal Yorgi Eyüb 10

1210 Yorgi D İm itri Kırkyeşme 10 1251 K ara c a Ankara 8

1211 Yorgi D İm itri Tırhala 10 1252 Kosta Yorgi Bursa 10

1212 Yorgi D uk a From ed 4 -4 -1 2 1253 M atyoz Balıkçı 7

Todor 2 1254 Y ani Y orgi Patrik
1213 Yorgi Hersi 12
1214 Yorgi Istavrinos 12
1215 Yorgi îstem ad JÇeytun 12 B/3
I2 l6 Yorgi K arayani 12 ilk defa 1557 yılı sondajlarında rastlanan
1217 Yorgi Kayabaşı 12 H ıristiyan bennâlarm isim ve ücrederi
Y ani 4 ile m üteakip yıla ait sondajlarda m evcut
I2 l8 Yorgi K osta Nalluayazjna 12 olup olm adıklarım gösterir listedir.
1219 Yorgi K osta £e?tun 12
1220 (Defter No. n 8 ve 129)
Yorgİ Kom inoz 10
1221 Yorgi 12
” 55 Aleksi Andon 12
1222 Yorgi- M anol Eyüb 8 1256 Anastas LSnga 12
1223 Yorgi M anol Silivri 12
” 57 A ndreya Gloma 4- 12
1224 Yorgi M ihal Balat -4 -1 2 Vasil 2
1225 Yorgi Nikola Kefe 4 -4 -1 2 1258 A ndreya Yorgi Cibali 12
Nikola 5 M anol 6
1226 Yorgi Y ani Hersi + 4- ” Angcl T o d o r 10
” 59
1227 Yorgi T od o r Ereğli 10 1260 Dİm itri Akkerman 12
1228 Yorgİ T od o r Altımermer 12 D uka 5
1229 Yorgi Y ani Selanik 12 1261 Dİm itri Andon. Fener 4- 12
Istati 5 Yorgi 5
I23O Yorgi Yavaşça 12 1262 Dİm itri From ed 11
Kosta 6 1263 Dİm itri Nikola Midilin 12
123i Yovan. Belgrad 12 1264 Dİm itri Yorgi Eyüb 12
1232 Evren Sivas 9 Yorgi 4
” 33 H üdâverdi D im ur 9 ” 65 D uka Menefşe 12
1234 H üdâverdİ Kayseri 10 1266 D uka Patrik 4- 12
 İŞÇİLH^N AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 301

_ _ K _ v

Ü cret
’Z t s i m £ 2? P ^ 1 s ı m S5 Ü? p

Y ani 1 1305 Yorgi D im itri Bâb-ı Edime 12

1267 D uka Petro Fener 12 Yani 3
1268 D uka Vasil Midilin 12 1306 Yorgi D uka Zeytun 12
Yorgi 4 Aleksi 2
1269 D uka Y ani K arayani 6 1307 Yorgi îstra ti Kayseri 12
1270 îstavri Nikola 12 1308 Yorgi N ikola Belgrad 12
1271 K aragöz Aydıncık 12 T3°9 Yorgi R ad iç 12
1272 Kom inoz Almeydanı 9 1310 Yorgi M ih al Kayseri II
1273 Kiryakos Lânga 12 1311 Yorgi Kısıkça + 9
Yorgi 3 1312 Yorgi Sakız + 12
1274 M anol D uka 12 1313 Yorgi Siyah + 12
Yorgi 6 1314 Yagob Yumşah. 12
1275 M anol From ed 12 îsa 7
Dim itri 3
1276 M anol Ağriboz + 12
1277 M anol M ihal Fener 12 B/4
1278 M anol Sivas + 11 İlk defa 1*558 yılm a â it sondajlarda rast-
1279 M anol Yorgi Hersi 9 lan an Hıristiyan b « m âla rın isim ve ücret-7
1280 M ihal Akktrman + 12
1281 M ihal Edime 12 (Def. N o. 151)
1282 M ihal Körcpe II
1283 M ihal Nikola Patrik + 12 1315 Andon Anapolu 12
Y ani 7 1316 Andon Midilin 12
1284 M ihal Piyadinoz 12 1317 Andon Yavaşça 12
Pervâne 5 1318 A ndreya Bâb-ı Edime 12
1285 M onikoz Bâb-ı kum 12 1319 A ndreya tly a 8
Y ani 7 1320 A ndreya Selânik 10
Kosta 4 1321 Bâli **j-* 9
II 1322 Bahadır Aydınşah i1
1286 M u ra d H üdâvcrdİ
Nikola Yorgi Midilin 12 1323 B udak İskender 10
1287
1288 T odor Andon 12 1324 Budak Tokad 8
D im itri 2 1325 E m îr Cebni 10
1289 T odor Dim o 12 132Ö D im itri A ndon A n k ç e ş m e 12
M ihal 3 Y ani 7
1290 T odor Edime 12 K osta 3
1291 T odor Istefan 9 1327 D im itri Küçiikhamam 8
1292 T orna Yorgi Lânga 12 1328 D im itri Nikefor 12
1293 Y ani Aleksi Lânga 12 1329 D im itri Y ani Molve 12
1294 Y ani D im itri Ağriboz 10 1330 D im itri Niğde 12
1295 Y ani D im itri /(eytun 12 1331 D im itri 12
1296 Y ani D uka Patrik 10 1332 D uka M ihal 10
1297 Y ani îstem ad Bâb-ı kum 12 1333 Durm uş İskender 10
1298 Yani Kadırgaltmanı 12 1334 Durm uş Sefer 10
12 1335 Îstem ad Papas 12
1299 Yani M İhal Kefe
12 1336 Îstrati Polid 10
1300 Y ani M ihal Şeytan
1301 Y ani Nikola Selanik 10 1337 K araca Paşabeğ 9
1302 Y ani Ohri + 12 1338 K araca Karaman 9
1339 K arlı Kayseri 8
1303 Y ani T o d o r Altımermer + 12
Yorgi 2 1340 Kominoz Andreya 12
1304 Yorgi Ada 12 D uka 3
 302 . İ Ş Ç İ L E R İ N AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

N o. î 5 i m Ü cret No. Î s î m Ü cret

1341 Kosta Beşikkaya 11 1372 Yakimoz Bâb-ı Edime 12
1342 K09ta D i m i t r i Alttmermer 12 1373 Y avri Selanik IO
*343 üx>sta Kom ınoz 12 1374 Y ani D im itri Bâb-ı kum 12
1344 K osta Bab-ı kum 12 1375 Y ani Fener II
1345 K osta Patrik 10 1376 Y ani Gelibolu 12
1346 K osta Y ani Alttmermer II K iıyakos 4
1347 K osta Y ani îlyoz 12 I 77 Y a n i îstem ad Fener 12
Yorgı 6 > 378 Y ani Karabaş 12
1348 K ostantın Yağcı 9 Dim itri 6
1349 K rito Bâb-ı kum II r 379 Y ani K osta Hersi 12
1350 K utlu K aragöz 8 Yorgi 4
i 35 r K örepe «Lja 10 1360 Y ani M ihal Balat 12
1352 M anol D im itri Patrik 7 A ndreya 3
1353 M anol Istefan 8 1381 Y a n i M ihal F ner II
1354 M anol Kom inoz 12 1382 Y ani M ihal Papas IO
Andon 4 1383 Y ani Petro Ereğli 12
*355 M anol Utlum 12 1384 Y ani Rodos 9
1356 M anol Yorgi Hersi II 1385 Y ani Yakimoz Moloae 12
1357 M ihal Paleologos 11 1386 Y ani Yorgi Kefe 8
1358 M ihal Silivri IO 1387 Yorgi A n as tas 12
*359 M ihal Yenimahalle 12 1388 Yorgi A ndreya Ereğli 9
1360 M ihal Yorgi Midillu II 1389 Yorgi Befikkaya rı
1361 M ihal Yorgi Sultanhamam 12 Y ani 4
1365 M urad Erm eni 12 1390 Yorgi D im itri Edime 12
1363 İNıkoia D raz 12 139» Yorgi D im itri Patrik Kabataş 12
■364 İNikola Ekşrnoz 12 Y ani 4
îstem ad 1392 Yorgi D uka Midillu 12
138.3 Nikola îstem ad Ktrkçepne 12 M anol 3
1366 Nikola M ihal Ktrkçejme 10 1393 Y orgi Bâb-ı Edime 12
1367 N ikola Sultanhamam 10 Yorgi 2
1368 Pareskeva Patrik 1394 Y orgi Ereğli 12
Dim itri 2 1395 Y orgi îstavrinos Midillu 12
' 369 b ı n a d ı n o s A le k s i 12 1396 Yorgi Y ani Ağriboz 12
D im itri 5 M ihal
1370 5
T odor Şahin 8 1397 Yorgi Y ani Kirhçcçme 12
1371 Vasıl SulumanasUr 12 '3 9 8 S~)*- İskender IO
 III. N E C C A R L A R

A — Müslüman necearlar :
9 Aralık 1553 —31 Aralık 1554 tarihleri arasında Süleymaniye Külliyesi inşaatında
çalışan Müslüman Neccarlann iltihak tarihlerine göre isim, ıınvan veya memleketlerini,
ücretlerini, kayıtlı bulundukları defterleri ve müteakip yıllara ait sondajlarda mevcut
bulunup h n l ıın T n a d ıltla rm ı gösterir liste.

I - Ahm ed E y Ü b r —35 10-40 7

2 - İskender B e ğ c ü ğ e z 1; 11-42/2 + -f — + 10-12
Veli 4
3 - İskender Y e n ik a p ı 1; 9 -42 + + + + 10-12
4 “ Alagöz M o r a 1-2 6 ; 29-42/2 + + + — 10-12
5 ~ H ayreddin U sta ı-3 — — — + 10-12
Hüseyin 3
6 - Behram A bdullah 1-3 6 ; 38-42/2 + + + + 10-12
C a'fer İ s t a n b u l 1; 9 -2 4 — — + + 10-12
7 -
8 - C a'fer Ali 1 -3 ; 10-25 + + — — 10-12
M ehm ed 5
M ehmed 3
9 - -H acı AH A bdullah 1 -7 ; 1r —36; 4 2/1-42/2 — — — + 10-12
Dem tir 6
H am za 5
io - H acı E d i m e 1; g -4 0 + — — — 10-12
D avud 6
ti - H ab ib Y e n ib a ğ ç e 1-3 2 ; 41-4 2 /2 + — — + 10-12
12 - H aşan Y e n i k a p ı 1. + + + — 10-12
13 - Hüseyin A k s a r a y 1 -3 7 ; 39-40 + + + + 10-12
14 - Hüseyin G a la ta 1 -2 7 ; 29-42/2 10-12
15 - H ızır K a r a h is a r 1 27; 29-42/2 + + + 10-12
K urd 5
16 - H am za Sürbger 1 -2 3 ; 25 ve 40 — + + + 10-12
17 - Sinan İ s t a n b u l 1-2; 4-375 39-42/1 10-12
H am za 5
18 - Şeydi A bdullah 1 - 6 ; 38 10-12
304 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

Sondajlar
No. İ s i m »o (O ücr
defterler «O 10 U-> £0
•O
İO m ırt m

M ehm ed 4
ı9 _ A li Kefe 1-42I1 + + + — 10-12
20 - A li Yenibahçe 1 -7 ; 10-42/2 + + + 4- 10-12
M ehm ed 3
21 - Ö m er Ali 1 -3 ; 10-23; 30-42/1 4- + — — 10-12
22 - Ferhad Arabat t - 2 ; 4 -4 2 /2 4- + — — 10-12
H ürrem 4
23 - F erh ad Yenibahçe 1 -7 ; ıg -4 2 /2 + + + 4- 10-12
24- K aasun A bdullah I-IO 10-12
25 “ K aasım (M .) Çavuş 3-41 9
26 - K arabasan lembatıçe I 10-12
27 - L u ttı lenıkapı 1; 7 -40 + + — 4- 10-12
28 - M ahm ud Okmeydanı 1 -1 4 ; 27; 29-31 — + 4- 9
29 - M ehm ed Edime 1 -1 5 ; 17-31; 38-42/2 4- + — — 10-12
3 0 .- M u rad (M.) Sultan 1 -1 4 ; 27-42/1 8
31 ~ M ustafa Okmeydanı ı - 3 ; 3 0 -4 2/2 + — _ — 9
32 - V eli H alîfe 1-42/2 -f — — — 10-12
M ustafa 6
M ustafa 5
Rüstcm 5
Hüseyin 5
33 - Y usuf Abdullah 1; 4 -2 5 ; 32-42/2 _u 4- 4- — 10-12
34 ~ Y usuf Zcrd I - I 2 ; 40 10-12

6 Ocak 1554
35 - H aşan A bdullah 4 - 7 3’ ” -2 4 ; + + - - I0-T 2

20 Ocak 1554
36- Y usuf M acar 5 - 7 ; 23-40 9

27 Ocak 1554
37 - JCara Hüseyin Arabi 6 -2 0 ; 23-3O 10-12
Sefer 4
17 Ocak 1554
38 - F erh ad Okmeydanı 8 -39 4- _ _ _ 10-12
39 - M u rad M ehm ed 8-4O 4- — — — 10-12

H rS5f
40 - Behram İstanbul 9 -40 + + _ _ 10-12
41 - .Pervane A bdullah 9 -3 2 10-12
42 - C a'fer Okmeydanı 9 -4 0 + 4- 4- — ıo -r2
43 - Şeydi Jb'emıhı 9 -1 4 ; 24-40 10-12
44- Abdi Mahalle-i Selim 9 -2 3 ; 25-33 + — — — 10-12
45 - F erhad Kosova 9-21 4- 4- + 4- 10-12
46- K a ra Hüseyin D avud 9 -2 7 ; 29, 31-40 + + 4- + 10-12
Hüseyin 7
47 - K a ra M ustafa Üsküb 9 -1 4 ; 31-40 10-12
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 305

Sondajlar
K ayıtlı bulundukları
No. t £i m m m co Ü cret
defterler m 10 10
LO «o 1 m

îlyas 5
M ahm ud Bâb-ı Kum — — — 10-12
48- +
49 - Veli Manisa 9-42/1 10-12
îlyas 7

3 M art 1354

50 - A hm ed M a h m u d Aıabt 10-18 10-12

- İskender Manisa 10-14 10-12
5= - P iri Âpkpaça 10-40 + + + + 10-12
Haşan. 4
53 - H acı Süleyman Kefe 10-41 10-12
54 - H aşan Aksaray 1 0 -1 4 ; 19—40; 42/1-42/2 10-12
55 ~ H aşan Bâb-ı top 10 10-12
56 - H aşan Hüseyin 10-40 10—12
57 - H üseyin Bâb-ı Neu 10-32; 34; 36-42/2 10-12
58 - Süleyman Okmtyiam 1 0 -1 4 ; 29-40 — — — 10-12
59 - Süleyman Bâb-ı top 10 10—12
H aşan 3
10-42/2 — 10-12
60 - T u rh a n Edime + + +
61 - A li İstanbul 10-14; 18-20; 31-4 2 /2 + — + + 10-12
62 - A li K üçük 10-40 10-12
63 - F erhad A lam an 10-37 10-12
6 4 .- F erh ad JDavudpaşa 10 10-12
65 - Geyvan Sürbger 10-27; 2 9 -3 0 ; 39 -4 0 10-12
10-42/2 — — — 8
66 - M ah m u d Aksaray +
67 - M ustafa İstanbul 1 0 -1 4 ; 17-18 10-12
68 - M ehm ed Okmeydanı 10-14 10-12
69 - M ehm ed Yenibahçe 10 14; 1 9 -4 2 / i 10-12
70 - M ustafa Üskâb IO-42/2 + + + + 10-12
- M ustafa M erem m etî 10-29 — + — — 10-12
A bdi 4
72 - M ansur M ısrl 10-40 10-12
M ehm ed 1
73 - N asuh Alm an 10-40 10-12
10-32 10-12
7 4 - -Nasuh Bosna
75 - V eli Çer a k a 1 0 -3 8 ;3 9 -4 0 + — + + 9
76 - Y usuf Bosna 10-15; 2 9 -4 1 + — + + 8

17 Mart 1554.

77 “ İskender A kşam a 11-40 + + ■+- + 10-12

78- Pervane Galata 11-14 10-12
79 - H acı İskender 11-37; 39-40 — — — + 10-12
80 - H alil Gürânt 11-26 — — + + 10-12
81 - H ayreddin Kadırgalimam 10-12
H aşan 5
82 - Süleyman Yenibahçe 11—16; 19-40 + + — + 10-12
H aşan 3
83- Sinan Vefat 11-24 10-12
306 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

Sondajlar
K ay ıtlı bulundukları
N o. İ s i m co Ü cret

1
İSSSI
defterler m
S m

84- A li Edime u -1 4 ; 24-36 9

% - A li Edime n -1 4 ; 24-36 9
85- F erhad Abdullah 11-22 + — — — 10-12
86 - Kaasım İstanbul 11-15; 17—l 8 î 3 Î-4 0 — — —
+ 10-12
87- M u rad Okmeydanı n -3 0 ; 32-42/2 -f — — — 8

24 M art 1554
88 - H aşan A hm ed 12 II
89 - Süleym an (M .) Sultan 12-31 10-12
90- M ustafa A bdullah 12 IOr-12
91 - M ustafa Y usuf 12-14 10-12
AH 3
92 - Y usuf Okmeydanı 12 9
31 M art 1534
93 ~ Sinan Zerd 13-35; 41-42/1 + + + + 10-12
94- K aasım İnsüğez 13-39 + + + + 10-12

7 Nisan 1554
95 - Hüseyin İstanbul 14-23; 27-40 4* + — — 10-12
96- M ehm ed A bdullah 14-25 + — + — 10-12

14 Nisan 1554
97 - Behram Gümriikhane 15; 17-39 + — __ — 10-12
98- H acı AH Sürbger 15-18 10—12
H am za 5
M ustafa 5
99 “ H aşan Okmeydanı 15-40; 42/1 + — — — 10-12
C a'fer 3
100 - Hüseyin Mora 15; 27-41 10-12

28 Nisan 1554
IOI - A hm ed Sürbger 16—18; 22-26 10-12
102 - A hm ed Çerakcı 16-28 + — — — 10-12
Ga'fer 4
IO3 - N a z a r Kayseri 16-36; 38-42/1 + + — — 9
104 - V eli Taşköprü 16-40 8
105 - Y usuf Gürâni 16-18 io -1 2
106 - Y usuf Mahalle~i Selim 16-40; 4 2 /1 -3 2 /2 10-12
107 - f i î h a n Kaasım 16 5

S Mayıs 1354
I08 - İskender A bdullah 7 -42/2 + — _ + 10—12
IOg - D em ir İstanbul 17-21 10-12
IIO - F erhad İstanbul 17-40 + — — — 10-12

12 M ayıs 1354.
m - F e m ıh (M .) Çavuş 18-19; 21-33 1 0 -1 2
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEPYELLERİ 307

iğ Mayıs 1554
112 - A hm ed M ah m u d 19-32 IO -I2
113 — H aşan Çorlu 19-30 IO -I2
114 - H aşan Siyah D avud 19-20 10-12

2 Haziran 1554
115 - F erh ad Sürbger (M .) Çavu? 20 10-12
116 — H aşan Sürbger 20 -2 9 10-12

g Haziran 1554
117 - H aşan Eyüb 21-23 10-12
118 — K em al İstanbul 21-22 10-12

16 Haziran 1354
119 — H üseyin Sürbger 22-23 10-12
120 — S in an Mahalle-i Selim 22-32 10-12.
121 - A li Sufi Sürbger 22-23 10-12
M ustafa 5
122 - F erh ad Ahmedpaşa 22 -2 5 — — — + 7
123 - M chm ed Mustafapaşa 2 2 -3 0 — — + — 10-12
124 - M a h m u d (M .) Ahmedpaşa 2 2 -3 2 ; 35-37 + + + + 10-12
M chm ed 4

23 Haziran 1554
125 - H a y d a r Mahalle-i Gedik
Ahmedpaşa — — 8
23-43/1 + —

7 Temmuz 1554
126 — H aşan Mora 24 + — — — 10-12
127 - A li Ala.man 24 -4 0 10-12

14 Temmuz 1554
128 — H a r H am za 25“ 35 + — — — 10-12
I2g — M ustafa Siyah Bâb-ı Edime 25-40 10-12
îlyas 4
130 - Y ahya Ahm ed + — 10-12
25 -3 4 — —

28 Temmuz 1554
131 - H üseyin Gürânt 27-32 + — — — II
132 — Sinan Aksaray 27-35 10-12
Osm an 3

4 Ağustos 1554
133 - Bayram Okmeydanı 28 10-12
134 ~ H üseyin A hm ed 28 10-12
135 ~ O sm an Gürâuî 28-39 — + — 6
7CF İSÇİLERİN AYLIK DBVALt CKDVEILBRj

136 - Bekir Rürfcger 29 10-12

137 - Ha'ı Mehmed M rr rmmeti 29; 33-SS — — — 4 10-12
Mustafa 5
I 3B - Haci AB 29 10-12
Mustafa 5
^33 - Haşan Eyüb Sıirbget 23 10-12
40
1 - Ramazan İznik 29-38 10—12
141 - Mrani Kaya S üthger 29 + 4 — — 1 0-1 2
140 - Mııhiddin Murmme.tl 29 10—12
Siirt ger
J43 - Mustafa Sürbger 29 1 0-12

18 Ağustos 1554
'44 - Uamaıan Üsküdar 30-40 1 0“ 1 2

1 Eylül 1554
M5 - Mnrsd Abdullah 33-40 I 0“ 1 2
146 - Ynnus (M.) Mimar 33-39 — — + 4 10-12
Yusuf 6
347 - Kemal Mehm«d 33-32 10-12
M f hmpH 6

6 Ekim 1554
-4* - Mustafa Sulumanasüı 35- 42/2 4

’ 43 “ AH Sulumanastn 35 - 42/2 7
1 5 0 - Yahya Abduljah 35- 42/2 — - 4 — 10—12

k3 Ekim 1554

353 - Sîzian Abdullah İstanbul 36- 42/2 4 4 4 4 10-12

Mehmed 5

20 Ekim 1554
152 - îervâne Tenibahçe 37- 42/2 10-12
353 * îlyas Kefe 37 - 42/2 10-1 2

27 Ekim 1554

J 5<! " Mustafa Haşan 38- 42/2 4 — “ — 10-12

jn Kas\m 1554
355 ~ Hüseyin Kastmpa^n 39- 42/2 “ — — 4 10-12

24 Kasım 1554
356 - K aasım Yembağçe 43- 42/2 4 4 4 4 10—12
357 " îerhad K rr dereni 41 - 43/2 IO-J 2
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 309

158 — M ah m u d Bâb-ı Edirne 42/1 10-12

22 Aralık 1554
159 - H acı A li H alîfe 43/1 10-12

1553 ve 1554 yıllarında çalışıp hangi ustaya bağlı oldukları tâyin edilemiyen M üslüm an
N eccar şakirtlerinin isim ve ücretleri.

F erh ad şakird-i K aasu n M im ar 7 4 --H

K aasım (M .) Paşa 5 29-36
M esih şakird-i M ehm ed Yeniçeri 5 -7 1 -42/2

A /ı

İlk defa 1555 yılına a it sondajlarda rastlan an M üslüm an neccarlann isim ve ücretleri ile
m üteakip yıllardaki sondajlarda m evcut bulunup bulunm adıklarını gösterir liste.

% £ » S 40 t" e©
m £S
No. İ s i m - - i? Î3 No. İ s i m in S i? â
160 — A li A bdullah 12 181 — V eli Edime 12
161 — A h m ed Ohri + + + 12 182 — Y unus MustafaPaşa + — — 12
162 — D urm uş A hm ed H-----------12
163 — F erh ad Kalenderkane 12 A/2
164 — F erh ad Unkapam 12
165 — H a c ı A hm ed Kasımpaşa 11 İlk defa 1556 yılına a it sondajlarda
1 6 6 — H acı Derviş 12 rastla n a n M üslüm an N eccarlann isim ve
ü cretleri ile m üteakip yıllardaki sondaaj
167 — H a a M ehm ed Seyid 12
la rd a m eveut bulunup bulunm adıklarını
H aşan 5
gösterir liste.
1 6 8 — H a a M ustafa 12
169 — H aşan Bosna 10 183 — M . F erru h (M .) , w;
170 — H aşan Kefe 10 M ehm ed Beğ -f- + ] 11
171 — İsa İznik 10 1 12
172 — M ehm ed Gürânî 12 184 — M ah m u d Temşehir — + 4
173 — M ehm ed Izjdknâd 10 185 — E m irze Kefe 12
174 — M u ra d D ülger + + + 12 C a 'fer 6
175 — M u rad İstanbul + -{------ 12 186 — H a a A li 12
176 — M usa Kırkçejme 10 187— İb ra h im A bdullah 12
1 7 7 — N asuh Kalenderhcme 12 188 — lly as Mamsa 9
178 — Pervane Eyub 12 189 — Behram Ga'fer -f~ + 12
179 — Sinan H aşan 10 190 — Derviş Üveyiz -j------- 12
1 8 0 — Şucca Solak 12 191— Süleym an Solak 4---------12
310 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

ID A/4
N o. İ s i m î l k d e f a 1558 s o n d a jla rın d a ra s tla ­
n a n M ü s l ü m a n n e c c â r l a n n is im v e ü c r e t ­
192 — S e fe r F en er
l e r i n i g ö s te r ir lis te .
193 — S e fe r S iy a h -----f- 12
194. — Y u s u f K a d ı r g a l i m a n ı N o. î s i m £
+ - İ»
195 — A li D a m ip a ş a -----h 12 217 — Bahşi İnebolu 12
196 — M c h m e d A y a s o jy a -----h 12 218 — M ah m u d Yenibağçe 10
197 — M u s ta f a S iy a h H a ş a n + + 12
219 — F erh ad Gulâm -ı 12
ıg 3 :— M u s ta f a D a v u d p a ja -f---- 12 İb ra h im 7
ıg g — M a h m u d Y e m h is a r i + + 12 220 ■ — Y ahya Bâb-ı tob 12
R ıd v an 6
1556 y ılı s o n d a jla rın d a ç ık a n ve H üseyin 4
u s t a s ı t â y i n e d i le m iy e n ç ır a k la r . 221 — M ehm et H am d i 12
222 — M ahm ud Gürânî 12
A li jâ k ir d - i M c h m e d 4
M ehm ed 7
A li „ V e li 8
2 2 3 — Am irzc A li 12
G a'fer 5
A/3 224 — R am azan Bâb-ı tob 10
225 — A hm ed A bdullah 7
î l k d e fa 1557 y ılm a a it so n d a jla rd a
2 2 6 — Alagöz Gelibolu 12
rastla n a n M üslüm an n e c ca rla n n isim ve
H ızır 7
ü cretleri ile m uteâkıp yılda m evcut
227 — M ustafa Bâb-ı Edime 12
b u lu n u p bulunm adıklarını gösteren liste.
22 8 '— Behram Davudpaşa 12
A bdi 5 229 — C a'fer Daoudpaşa 12
jıo ; 230— H ay d ar Tire 10
200 — İdris Yenibahfe + (12 231— H aşan Yenibahfe 12
201 — Y usuf Yenibahfe + IO 232 — H üseyin Tire 12
202 — Süleym an (M.) M ehm ed 8 M u ra d (M.) m ezbûr 8
203 — H aşan Bursa 12 233 — H ızır H acı H aşan 12
204 — H üseyin Yeniçeri 10 234 — H ay d ar Daoudpafa 12
205 — H abib Yusuf 12 2 3 5 — H ızır Yenibahfe 12
206 — Süleym an Aksaray 12 236 — R üstem Kasımpaşa 12
207 — F erhad Kaasım 12 237 — R am azan Edime 12
208 — M ehm ed Ga'fer 7 2 3 8 — Y usuf Bayezid 12
209 — Ayaş Aksaray + 12 R am azan 5
210 — B aba Ali 12 239 — Sefer Siyah 12
M ustafa 5 240 — Ali Galata 12
211 — M ustafa Bosna 12 241 — A li Bâb-ı Edime 12
212 — M ustafa (M.) D avud + 12 242 — A li Davudpaşa 12
213 — M esih İstanbul 12 243 — A li Selanik 12
2 1 4 — Y ahya Bâb-ı tob + 12 244 — A li H a m z a 9
R ıdvan 5 245 — Geyvan Aksara)) 12
215 — Y usuf F erh ad 9 246 — F erh ad Tire 10
216 — A li Istinye 12 247 — M ustafa Siyah Tire 12
İb ra h im 1
248 — M ustafa Mora 10
1557 yılı sondajlarında çıkan ve
249 — M ehm ed Em irze 12
ustası tâyin edilemiyen çıraklar. 250 — M ehm ed İzdin 12
H aşan şâkird-i Veli 7 M em i 4
İsm ail „ H aşan 6 2 5 1 — M ahm ud Moton 12
F erhad „ Kaasım 3 Yorgi 6
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 311

No. î si m D efter No.

| Ü cret
N o. İsim.

1
262 - H a şa n usta ( ı a 7»x44î
252 — M ah m u d Yenüâsarî 12 (155
253 — F aik (M .) Sultan 12 M ahm ud 144
254 — F erru h A bdullah 12 263 - H ayreddin H am am ı 127
255 — V eli A bdullah 12 264 — M ustafa Edime 127
256 — H u rre m A bdullah 12 265 - Gâ'fer P îrî Galata 127
257 — H üseyin Errekeş 12 266 - P îrî' Sefer 127
258 — G eyvan Abaza 12
267 - N asuh Mahalle-i Muşta•
259 — H üseyin Çerkeş 12
fupasa 127
260 — H ızır Çerkeş 12
268 - Sefer M im ar 127
1558 yılı sondajlarında çıkan ve 2Ög - F erh ad Çerkeş 127
ustası tâyin edilemiyen. neccar çırakları 270 - Süleyman Bursa 127
Y usuf şâkird-i Ferhad 10 271 - H aşan Ali 127
M ehm ed „ Solak 8 272 - H acı Yunus 127; 144
A hm ed „ H aşan 273 - A hm ed Yenibakçe 127
7
İsm ail „ H aşan 274 - b in an Çerkeş 127
7
A li „ V di 8 275 - M ustafa Eflâk 127
Veli „ Ca‘fer 7 276 - H acı AH M . Keşfi 127
277 - N asuh Ali Tire I2 7 .s7
278 - H ay red d in Semeri 127; 155
A/5 279 “ M ustafa Cebeci 127
Puvantaj ve sondaj neticelerine göre 280 - Y ahya Yenibahçe 127; 144
tesbit edilen n eccarlarm dışında k alan 281 - M ah m u d Tire 129
ve Süleymaniye Külliyesi in şaatın d a parça 282 — A hm ed Kefe 144
haçına veva götürü ala ra k çalışmış olan 283 - Y usuf Yenikisari 144
M üsîim an neccarlarm isimlerini ve kayıt- 284 - M ehm ed Solak 144
k bulundukları defterlerin nu m araların ı
gösteren liste.
D efter N o. P arça başına çalışan ve ustaları
N o. İ s i m
tayin edilemiyen çıraklar :
261 - AVımp.ti u sta (ser-neccâr 127
M ahm ud îd ris şâkird-i Ali
K urd A hm ed „ Sefer

B — HIRİSTİYAN NECCAKLAR :
9 Aralık 1553 - 31 Aralık 1554 tarihleri arasında Süleymaniye külliyesi inşaatında
çalışan, hıristiyan sengtıraşlann iltihak tarihlerine göre isim, unvan veya memleket­
lerini, ücretlerini, kayıtlı bulundukları defterleri ve müteâkip yıllara âit sondajlarda
mevcut olup olmadıklarını gösterir cetveldir.
Sondajlar
K ayıtlı bulu n d u k ları
No. t s i m r-' Ü cret
defterler in to co
m »n
«r? «e> İn m

s Aralık l j} 3
— Franko Fener 1-3 6 ; 39-40 + 10-12
Todor 3
2 - K osta Bâb-ı Edime i , 9 -3 9 _ _ + + 10-12
312 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

Sondajlar
K ay ıtlı bulundukları
N o. İ s i m <£> Ü cret
defterler m t»
m m m
i? i? i? i?
T odor 4
3 ~ M ile Yove Arabai 1—6 8
4 - Nikola îstem ad t 10-12
5 ~ Y ani K arabaş t-2 9 ; 4 J-4 2 /2 10-12
D im itri 3
6 - Y ani N ikola K ilârî 1-2 10-12
7 - Yorgi K ozm a M errm m eti ı;- 4 2 /ı 10-12

27 Ocak 1334
8 - Yorgi N ikola Arabai 6 -1 4 8

3 M art 1354
9 - D im itri K araca 10-11; 1 5 -2 9 ; 39 10-12
Yorgi 5
10 - Sinan Erm em 10-14 10-12
H am za 4
K ara c a 2
II - K osta Erm eni 10-14; 3 6 -3 8 ; 40 + + — — 10-12
12 - M anol Galata ro -1 5 ; 24-25 10-12

17 M art 1554
13 - ig o r Akkerman 1 1 -1 4 ; 31 10-12

24 M art 1354
1 4 - A nton Frenk 12-19; 42/2 + + + — 6
Petroz K aplan 12-19; 2 7 -3 0 5 4 2 /1 -4 2 /2 8
16 — D im itri Kosta 12 5
17 - M atyo Frenk 1 2 -1 9 ; 25, 27-42/2 8
18 - M anol Kosta 12 7

31 M art 1554
19 - Petroz Rodos 1 3 -1 5 ; 1B-39 — — + + 10-12

16 H aziran 1354
26 - Petko Langa 2 2 -2 4 — — + — 10-12
A hm ed 4

7 Temmuz 1554
27 - D im itri Patrik 24 -3 6 10-12
28 - M anol Fener 24-32 10-12
29 - Y akob İskender 24-25 — — — + 10-12
23 - Pareskeva Akkerman 16-32 + + — — 10-12

12 M ayıs 1534
24 Pareskeva Balat 18 10-12

13 M ayıs 1334
25 - Yorgi M id illi 10-12
Y ani 2
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 313

7 Nisan 1554
20 - M u rad E rm eni 14 10-12

14 Nisan 1554
21 - D unik Erm eni 15 10-12
22 - Yagob P açad u r 15 10-12
Devletşah 4

4 Ağustos 1554
30 - D im itri Petroz 2 8 -2 9 ; 3 1 -3 4 ; 36-42/1- IO—I2

/ / Ağustos 1554
D İm itri Petroz Arabai 29-30 10-12
31 “
32 - D im itri Mutan 29-31 10-12
Y ani 2
D uk a Midilli 29-31 10-12
33 -
M ihal 5

/ Eylül 1554
10-12
34 — M an o l Midilli 3i

z j Eylül 1554
Pavlo Bâb-ı Edime 32 -3 4 10-12
35 -
36 - Yorgi Aleksi Silivri 32 -3 4 10-12

6 Ekim 1554

37 “ D im itri Bursa 35 9
38- Yagob Sulumanastır 35-42/2 + + — + 10-12
M u rad 4
A hm ed 3
M anol Çukurİostanı 35-42/2 + + --------- 10-12
39 "
A li 6

13 Ekim 1554

40 - H üdâverdi Suhımanastır 36-42/2 + — — — 8

41 - Istavrinos P atrik 3 6 - 4 2 /« — --------- + 10-12
Y ani 7
42 - H acı Erm eni 36-41 10-12
M u rad 6

24 K a sm 1554
Köse Frenk 4 1 -4 2 /i 8
43 “

15 Aralık 1554

44 - Bestiyan Frenk 42/2 + + ----- 10-12

314 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

B/I
İT % g
İlk defa 1555 yılı sondajlarında rast­ N o. İ s i m i? ? îo
lan an Hıristiyan, ncccarların isim ve üc­
5 9 — Y o r g i E m ily a n o s 12
retleri ile m üteakip yıllardaki sondajlar­
M anol 2
d a m evcut bu lu n u p bulunm adıklarını
Bâb-ı Aya
60 — M a n o l F a a ııl 12
gösterir liste.
61 — Y a n i Akkerman 12
2*— ea V 62 — Y a n i K o s ta II
N o. İ s i m i? j? «D O
6 3 — K a r a c a Vize 12
6 4 — î s t a t i P o lim n o z
45 — Sergis S ıılu m a n a stır -------- -h 12 12
AH 65 — Y o rg i İ s ta ti 10
7
M ustafa 6 6 — N İk o la Galata 12
4
46 — Yorgi M üştaki 12 6 7 — M a n o l S a n d ık ç ı H------- 12
68 — V a s ıl M a n o l
47 — Y ani Molve 12 12
48 — N ikola D im itri 12 69 — F ran çesk o F re n k + — 6
Y ani 2
49 — Yorgi Kırkçeşm 12
B /3
50 — M anol Siyah Ktrkçeşme 12
İlk defa 1557 yılı sondajlarında rast­
5 i — Niko L anga 12
lan an Hıristiyan N eccâriann isim ve üc­
retlerini gösterir listedir.
B/a
N o. İ s i m ________ Ücret
İlk defa 1556 yılı sondajlarında rast­
70 — D uka Fener 12
lan a n H ıristiyan neccarlan n isim ve
ücretleri ile m üteakip yıllara a it sondaj­
la rd a m evcut bulunup bulunm adıklarım B/4
3
g ö s t e r i r lİ te . İlk defa 1558 yılı sondajlarında rast­
52 — M u rad Sulumanashr 12 lan an H ıristiyan N eccâriann îsîm ve
53 — M anol Papas -j-------12 ücretlerini gösterir listedir.
Y o rg i 3 71 — Y an i Pavlo 12
54. — I s t e f a n Burlaç 12 D im itri 2
55 — Vasil Akkerman 12 72 — Y ani Bolu 12
56 — Y ani D im in i Bâb-ı kum 12 73 — Y aküb E rm eni 12
57 — D im itri Bâb-ı kum 12 Ga'fer 6
58— K osta Fener -J-------ıa F erh ad 3

B /5
P u v a n ta j v e S o n d a j n e tic e le rin e g ö re te s b it e d ile n n e c c a r la r ın Hışı-nda k a la n v e
S ü le y m a m y e K ü Jliy e sin d e parça başına v e y a götürü o la r a k çalışm ış o la n H ıris tiy a n
n e c c a r la n n isim listesi.
No. İsim Deft er No.
7 4 - H üdâverdi Serlds 127
75 - S aran d a Fener 127
7 « - Sefer Sulumanasttr 129
77 - K osta Yani İlyoz 129
7 8 - M ihal Nalluayazma 129
79 “ D im itri Halat 129
80 ~ D im itri D u k a Karaman 129
81 - D im itri Ereğli 129
82 - Serlds Erm eni 155
8 3 - Sefer U sta 155
I5 5 5 -I5 5 8 y d lan
 XV. H A D D A D L A R

A — M üslüm an hadâadlar :

9 A r a lık 1553 - 31 A r a lık 1554 tarih le ri, a ra s ın d a S ü le y m a n iy e K ü lliy e s i in ş a a tın d a

çalışan. M üslüm an haâdad u s ta v e ş a k irtle rin in iltih a k ta r ih le r in e g ö re isim , u n v a n v e y a
m e m le k e tle riy le ü c re tle rin i v e 1555 —1558 y ılla rın a a i t s o n d a jla rd a m e v c u t b u lu n u p
b u lu n m a d ık la r ın ı g ö s te rir liste.

i 555',558 y ılla n sondajlarında

1554. y ılın d a kayıtlı m evcut bu lu n u p b ulunm adıkları
İsim 7 oldukları defterlerin <n l ta
n u m ara la n . îo I >0 s
s

9 Aralık 1553
1 - M ustafa M ehm ed 1-41 + + + — 10-12
A hm ed 1-4.1 5
Nikola ı-u 5
H aşan 2 -13 5
D anrino 15-23 5
M ustafa 3 3 -4 i 5
M übarek 41 5
Pervane 4i 5
2 - Süleyman Sofya (Gdm ân-ı
‘Acemi) 1-41 + + — — 5
3 - Y usuf Abdullah. 1-41 10-12
M ü b arek 1-41 5
Y uvan 21-24 5
Haşan 31-35 5
Vılço 39^40 5

4 Şubat 1554
4 — M ustafa A bdullah. 7-39» 41 10-12
îstefan 7-1 2 , 13» 29,3 4 -4 1 5
İb rah im 12 5
M em i 12 5
Istem at *4-33 5
H üseyin 31-41 5
7 Nisan 1554
5 — Y unus A li 14—4,1 m
O ru ç 14-41 5
316 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

1555-1558 yıllan soadajlaruıda

Aldıkları
1554. yılın d a kayıtlı mevcut bulunup bulunmadıkları

ücret
İ s i m
oldukları defterler m
i§ iş S 1
Ahm ed 14-41 5
H aşan 4i 5

ff Ekim 1554
6 - M ustafa H a a Ilyas 4- _ _ — 10
35-41
M ehm ed 35-41 5
Y usuf 35-41 5
Ilyas 41 5

10 Kasım 1554

7 - H üseyin Edirne 39-41 + -f — — 10

D arino 39 -4 0 5
Nİkola 39 -4 0 5
Ferhad 4i 5
Dim o 4i 5

A /l

ilk defe. 1555 yılı sondajlarında rastlanan M üslüm an h a d d a d la n n isim ve ü cretleri ile m üte
akıp yıllara a it sondajlarda m evcut bu lu n u p bulunm adıklarım gösterir liste.
Derviş M ustafa + — — 10-12
Ali 5
M ihal 5
Sefer M ustafa + — — 12
M ustafa 5
îstefan 5
Afi
İlk defa 1556 y ılı sondajlarında rastlanan M üslüm an h a d d a d la n n isim ve ücretleri ile m üte­
akip yıllara a it sondajlarda m evcut bulunup bulunm adıklarım gösterir liste.
to -M ahm u d Tokat + — 5
M ustafa 2
M ustafa 2
n — H a m z a Tokat 4- — 3
M ehm ed 2
Veli 2

A/3
İlk defe 1557 yılı sondajlarında rastlan an M üslüm an h a d d a d la n n isim ve Ücretleri ile m ütea­
kip yıla a it sondajda m evcut bulunup bulunm adıklarım gösterir liste. 123
12 - M ustafa N asuh 5
M ahm u d 2
M ustafa 2
13 — M ustafa M ora 5
M ehm ed 2
İskender 2
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 317
A/4
. İlk defa 1558 .yılına a it sondajlarda rastlanan M üslüm an h a d d a d la n n isim ve ücretlerini
gösterir liste.
14 - M usa Sivas 5
M ustafa 2
Kasım 2
15 - Derviş M ehm ed 12
Hüseyin 5
K arlı 5

B — H ıristiya n kaddadîar :

9 A ra lık 1553 —31 A r a lık 1554 ta r ih le r i a ra s ın d a S ü le y m a n iy e K ü lliy e s i i n ş a a tın d a

ç a lış a n H ıristiy a n , h a d d a d u s ta v e ş a k ir tle rin in iltih a k ta r ih le r in e g ö re isim , u n v a n
v e y a m e m le k e tle ri ile ü c re tle r in i v e 1555 - 1 5 5 8 y ılla rın a a it s o n d a jla rd a m e v c u t
b u lu n u p b u lu n m a d ık la r ın ı g ö s te rir liste.
1555-1558 y ılla n sondajlarında
4
ı ^ s . y ılın d a k a y ıtlı m evcut bu lu n u p bulunm adıkları
İ s i m o ld u k la r ı d e fte rle - KO !■* as
rin n u m a ra la n >n î S i?

g A ralık 1553
1- A ndıeya N ikola + + — 7
M anol 1-41 5
îstefanos 1-19 5
îstefau 20-23 5
Dimo 25-29 5
S e fe r 30-41 5
2 - K osta M ihal 1-27 + — — — 10-12
Nikola î-2 4 , 26 5
M em i 1-16 5
Yorgi 12-26 5
3 - M anol Y ani 1-27 10-12
Y ani 27 5
Nikola 1-13, 18, 25 27 5
Dim o 13 24 5
Kosta 14 28 5
Y ani 14 27 5
4 - Nikola K ir 1-7 10
Istefan 1 -7 5
K İr ı-7 5
5 — Y ani Frenk 10
Nikola 5
6 - Y ani Yorgi ı-i0j 27~4r -f- + — — 10-12
Andreya ı-ro 5
Nikola 27-41 5
Hüseyin 28 5
Kosta 29 5
M ihal 30 5
Yorgi 36 5
K aaam 41 5
aıa İS C İ M R İ N A Y II K DEVAM c m v iT J ^ E R İ

5 5 5 - I5 5 B y ıl lt n «nn»1aîlfl*-ı*'
m e vm * V ulıınııp hıılunınnr ılrlstn
15 54 yılın d a kayıtlı
5ı n
d d u k ları HrftnrlcT

îs tf m ad 39^o
Manol 4> 5
7 — Yergi A le k s i 1-47 4 — — 3 0 -3 2
Mıia! 7-41 5
V erg i r-^ 3 5
fl - V e rg i is tid a n 1-41 4 4 — — 30 -32
K oata J -4 1 5
Yani 7 - 41
Sefer 4' ü
g — Y e ngi K o sta 3-32 4 4- — 30 -3 2
Yani 1- 77 5
P fh r a r n 2 - fl 5
T irrûtri 8- 31 S
V o rg i 2 7 - 2g t
Tiiknla 3 0 -3 1 S
3a - Yoıgi Yani 1 - a g *f - — — — 30 -3 2
H a şa n ı-ıa
M ilisi ] - 32: 8 26 5
lbıaJıim 1 -l€ 5
Yani
M rm i
n
N iio la a S -ag 5
3 ° Aralık 1553
n - n im itri K .o n jç 3- 3o 10-32
Nikola 30-30 5
30 Ocak 1554
İS — Y ani T em a 5-4 1 4 — — — ! C - 12
Dimitri 5-A
Yani 5 -12 5
M a ık a 13-4 >
3 Ma* 1^54
13 — Mauol Halat 30-33 10
K o s la 30-31 5
T odoı 30 -1 1 5
A h m rd 32-31 5
V) Mart 1554
14 ~ Y a n i Dedo 1 1 -36 ı c-39
N iiala 31 -26 4
H ü se y in 22-26 fi
*R Nisan 1554
15 — Y an i M ıh al 10-32
Anricn 1 6- ı 7 5
Y ani n
sE Temmuz J554
16 - Kosta Karaca 27-25 3 0-3 2
Yakub 27-25 5
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 319

1555-1558 y ılla n sondajlarında

y ı l ı n d a k a v ıtlt m evcut b u lu n u p b ulunm adıkları
i s i m
o ld u k la rı d e f te r le r S
- -
Yorgi 27 -2 9 5
17- Dim o Yorgi 27-31 10-12
M ihal 27-31 5
Y ani 2 7 -2 9 5
îlyas 30 5
Folos 30 5
18 — N ikola Y ani 27-41 10-12
Yorgi 27-41 5
Nikola 2 7 -2 9 5
M ihal 30-41 5
19 — M ihal Nikola 27-28 + — 10-12
Todor 2 7 - 29 5
Y ani 27 5
Ista ti 28 5
Istcfan “9 5
4 Ağustos 1554
20 - D im itri Y ani 2 8 - 29 1 0-rd
îstem ad 28-29 5
Yorgi 2 8 -2 9 5
18 Temmuz 1554
21 - Y ani D im itri 30-41 10-12
D im itri 30-41 5
Nikola 30-41 5
24 Kasım 1354
22 — Y an i Nikola 41 10
N ikola 4i 5
Kosta 41 5
23 — Y an i Lâzari 4i + + 10
Yorgi 41 5
A Jı
ilk defa 1555 yılı sondajlarında rastlan an H ıristiyan hadd ad ların isim ve ü cretleri ile m ütea­
kip yıllara a it sondajlarda m evcut bulunup bulunm adıklarım gösterir liste.
24 - M onol Akkerman + + — 12
N ikola 5
Yorgi 5
A/2
tik defa 1556 yılı sondajlarında rastlan an H ıristiyan h ad d ad ların isim ve ücretleri ile m ütea­
kip yıllara ait sondajlarda m evcut b ulunup bulunm adıklarım gösterir liste.
25 - Petro K o sta + — ta
Y ani 5
L âzari 5
A/3
ilk defa 1557 yılı sondajlarında rastlanan H ıristiyan had d ad ların isim ve ü cretleri ile m ü­
teakip yıla a it sondajda m evcut bu lu n u p bulunm adıklarım gösterir liste.
26 — K iryaki Y an i 12
Yorgi 5
Y an i 5
 V. LÂĞIMGERLER

23 A ra lık 1553 - 5 K a s ım 1558 t a r ih le r i a ra s ın d a S ü le y m a n iy e in ş a a tın d a çalışm ış

o la n lâğımgerler’m isim le ri, ü c re tle r i v e k a y ıtlı b u lu n d u k la r ı d e fte rle ri g ö s te rir liste.

M üslümanlar :

Sıra
N o. İsim K ayıtlı bulunduğu defter No. Ü creti

ı — A li M ustafa 8 -9 6
2 — Aİİ Akşehir 10-19 6; 7
3 - M ehm ed Ahi 10-15 7
4 — M ustafa Kayseri 44/1-46 7
5 — Hüseyin Kayseri 4 4 /u 8
6 - M ehm ed Kayseri 50-561 60 7
7 — H aşan Yunus 53-59 6
8 - M ehm ed H ızır 57-59 7
9 — A li A m avud 76/1 6
ıo - H am za Abdullah. 7 6 /III-7 6 /IV 8
ıı - M urad A bdullah 76/111-78/1 8
12 - M ustafa A bdullah 7 8 /I; 1 0 6 /III-1 0 6 71 8
13 — A li Siurihisan 82-87, 9° 7
14 - G azanfer Kayseri 162/IV 7

Hjristiyânlar :

1 - İskender Kayseriye 2-1B ; 4 4 /I I -5 0 -5 5 -6 7 ; 1 6 4 /H -1 6 4 /III 7; 8 ; 10-12

2 — Karagöz Kayseriye 2 -1 9 ; 124-136/II 7; 8
3 — M u rad Kayseri 2 -1 9 ; 8 7 -9 0 ; 1 0 7 /II-1 0 7 /IH ; 109-110;
134-142; 144-146; 162-164./IU 6; 7! 8; 9
4 - Sinan Kayseri 2 -1 3 ; 4 4 /1 -5 8 -6 0 -7 1 6; 7
5 — Uünyad Kayseri 4 -1 3 ; 48 6
6 - K ara fil Karahisar 7
7 - Y an i Karaman 4-19; 4 4 /1 -7 1 - 7 8 / ı v -79/1 7; 8
8 - İskender Ürgiib 8 -1 9 6; 7
9 - K u b a d Karaman 8 -1 9 6
10 - N ikola Karaman 8 - lg 6
11 — Vasil Ü rgüb 8 -13 8
12 — Eali Aslı Beğ 9 -13 7
13 — Bali Kayseri 9 - ı S ; 5 5 -5 6 5 ; 6; 7
14 — D im itri Kayseri 9 5
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 321

Sıra
No* i s i m K ayıtlı bulu n d u ğ u d efter No. Ü cret

15 — K ara fîl Karaman 9 -1 9 7: 8

16 - Karagöz Ürgüb 9 -13 6; 7
17 - M ayıs Ürgüb 9 -13 6
18 - M u ıa d Ü rg ü b 9 5
19 P ulad Ü rg ü b 9 -19 55 6
20 - Sıdıga Ürgüb 9- I 3 5
21 — l'a o n v e rd j (Jbjmcm) Aaysen 9 -12 6
22 - Yorgi Niğde 9 -1 2 ; 4 4 /I-5 0 -6 0 -6 7 5 : 6; 7
23 — Yorgi Ürgüb 9“ *9 5 ; 6; 5
24 - H üdâvcrdi Kayseri 10-13; 118-133 5 :7 :8
25 — K utlu Kayseri 1 0 -1 8 ; 4 4 /1 -4 s 11 9
26 M u ra d Keşiş 10 12 6
27 - M u rad Niğde 10—19544/1-56,60 67 5 : 6 :7
28 B utak Kayseri I I —13; 5 0 -7 1 ;1 2 4 -1 4 1 6 ; 7 ; 8 ;6
29 — Şems Polad 1 1 -1 9 :4 5 -4 6 7 :8
30 — Şühâdi Y âdigâr 11-13 5
31 — Y an i Kayseri I I -12 8
32 — A yvat Kayseri 1 7 -1 9 :4 4 /1 -7 0 7 : 8 :9
33 — K ara c a Kayseri 17; 44-71, 121-142; I4 4 -I4 6 J I49;
1 6 3 /II-1 6 4 /II 6; 7; 8
34 — Avama Artova 4 3 /n 4
35 - Karagöz Bâb-i kum 43/11 9
36 M u rad Sivas 4 3 /n 4
37 Yagob Sivas 4 3 /II 5
38 — Bayram Kayseri 44-71 6 :7
39 - İskender Karagöz 4 4 /!-4 5 IO
40 — K ara c a K üçük 4 4 /1 :76 /IV -7 8 /1 7; 8
41 - Nikola Niğde 4 4 A -5 6 ; 60-67 5; 6
42 — A rslan Toros 44/11 8
43 — Avanis Toros 44/11 8
44 — Aydınşeh 44/11 8
45 — Sarı İstanbul 44/11 5
46 - Sefer Yagob 4 4 /H -4 5 6
47 - K üçü k Kayseri 4 5 -5 8 ; 60-71 6 :7
48 - A rslan Kayseri 46 8
49 - İskender Erm eni 46 ; IO 7 /II-IO 7 /III 10
50 — K araca İstanbul 46 5
51 — Sefer Tokad 46 6
52 - S. Kayseri 48 6
— Y aeob Kayseri 48, IO 7 /III; IIO ; H 8 —I3 6 /I 6 : 7 :8
54 — Â dem Şah Sıddıga 50 6
55 — A yvat Sıddıga 50 6
56 - Karagöz K arabeğ 5° 6
57 — İskender Sofya 5 >-54 12
58 - Yorgi Kayseri 53 6
59 - Y usuf Kayseri 57-58 6
60 — Sancı K irkor 76/1 6
61 - Sinanşeh Toros 76/1 6
62 - in c i D ador 76/1 6
63 - K ara c a Yagob 76/1 6
64 — Kiryakos Avatbeğ 7 6 /III-7 6 /T V 7
322 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ

Sıra
No. İ s i m K ayıtlı bulunduğu defter No. ü c re t
65 - A gça K üçük 76/1V -78/1 8
66 — Asfador K arab u d ak 76/1V -78/1 8
67 — B ahadır Budak 76/1V -78/1 8
68 — D odor K irkor 7 6 /IV -7 8 /I; 7 8 /III-9 1 ; 105/ IH -1 0 6 7i 8; 9
69 - D ador Şam lu 76/1V -78/1 8
70 — M anol Ereğli 76/IV 4
71 - M ihal D im itri 7 6 / ıv 4
72 - K utlu Budak 7 8 /III-B g 8; g
73 — İskender H üdâverdi 79/11 84 7
74 — K ara c a M u rad 79/11-84, 124-138, 142 6; 7; 8; 9
75 — M urad K araca 79/11-84 7; 8
76 - Sefer Yahşi 7 9 /n 7
77 - Yagob Sıddıga 79/11-91 8; 9
78 — Serkis Polad 80 -8 4 7i 8; 9
79 - A yvat Bulduk 8 6 - g o ; 104; 107-144 q : 10;12
80 - Y asef M ardiros 88, ioa - io <î : 107—110: 111-144: 160—162 7i 8 ; 9 ; 10
81 — B utak Yagob 104 9
82 - K ara c a H üdâverdi 104 9
83 — İsrail Ağzar 104 9
84 - M u ra d Butak 104 9
85 - K ara c a încebeğ I0 5 /III 6
86 - Sefer Aslı Beğ IO 5 /III-I0 6 6
87 — Y agob K aragöz 1 0 5 /III; 136/1-136/11 6; 7
88 - H ızır Sefer 106 6
8g - M u rad D ador III-II4 7
go — Bali Bayram I I 3 - I 4 2 ; 144 6 ; 7; 8
g ı - B ünyad M u rad “ 3 7
92 - Gihanşeh Kadem şeh 113-126 8; 12
93 - K ülâbi Çiçek II3 -II4 8
94 - K araca M ogam 113-120 7
95 - M u ra d Doğan I13 ~ I 34 9; 11
gti — Yagob Söylemez 113-114 7
97 — H ıdırşeh Âdemşeh 114-120 10; 12
98 — Baguban Gihanşeh 114-119 8
99 — B udak Simave 116-119 7
100 — D İm İtri T o d o r 117 12
101 - Sefer Bayram 118-119 7
102 — P ulad Kayseri 124-142; I 4 4 -H 5 6; 7; 8
103 - M u ra d Balaban 124-135 7! 8
104 - Sefer H ızır 124-146; 1 5 8 -1 6 4 /III Ş; 7 ; a ; 9
105 — Yagob G a ib 124-134; 1 5 8 -1 6 4 /III 8;g;ıo
106 - Yagob Tokad 124-146; 149; 1 5 8 -1 6 4 /III 6; 7 ; 8
107 - Yasef Çalapverdi 124-132 7 .8
108 - H ı?ır Butak « 5 - ^ 9 - 1 4 3 - H 6 ; 163/1V-164/111 7i 8; 9
ıog - Yagob Y usuf 125 10
110 — Yagob Balı 126 6
m — K u zu Kayseri 127-128 10
112 - M u ra d Amasya 127-132 7î 8
113 — Yasef Sürbger 127 7
1 1 4 — H ızır Tokad 128-132; 142-158-165/111 7i 8
115 — Sinan Ankara 128-138 6; 7, 8
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 323

S ıra
N o. î 3i m K a y ıtlı b u lu n d u ğ u d e f te r N o . Ü c re ti

116 — Y a s e f G a rib 1 2 8 -1 4 6 6; 7; 8
117 - B a lı H ü d â v c r d i 1 2 9 -1 3 1 8
118 — K a r a g ö z M u r a d 1 2 0 - 1 4 .2 ; 1 4 4 - 1 4 6 ; i4 Q ; 1 6 1 - 1 6 4 / I I I 6; 7; 8; g
n g — T o k a r E rm e n i 130 10
120 - C i h a n ş e h Ç a lış i 33 10
130 - C ih a n ş e h . Ç a lış 1 33 10
131 — B u t a k H ı z ı r i 33 10
132 - G ü lâ b i A . . . 2 33
I3 - ı 6
133 ~ G a rib E v re n 1 33 IO
134 - H ü d â v c r d i A s lı B e ğ 133 10
135 K a r a c a K a r a h is a r 133 10
136 K a ra g ö z M e rm e r 1 33 8
137 S e fe r K a ra g ö z 133-139 6; 8
138 - M ü b & re k M a n ik 133 10
139 - T o d o r K ayseri 133 8
140 - K a ra c a D ö n e r 134 10
141 - K a ra g ö z T o ti 134 10
142 - T o ro s D a d o r 1 3 4 -1 3 6 10
143 - B ag o y c E v re n 134 10
144 - K . P e h liv a n 1 3 5 /n 8
145 - N a z a r K ayseri 1 3 5 /1 1 - 1 3 6 /1 1 7 .
146 - P e rv â n e K a ra g ö z 1 3 5 /1 1 - 1 3 6 /1 1 7
147 — S e fe r B u ta k ^35A l —I 3s / H 7
14B - Y aggb H ü d â v e rd i 1 3 5 /H 7
148 - Y ag o b H ü d â v e rd i I 35/ I I 7
149 - Y a g o b F o la d I 35
/II 5
150 — K a r a c a Y u s u f 1 3 5 /IH -1 3 6 7
151 — K a r a c a B u ld u k 3
I S /III-H 3 6; 7
1 5 2 — D e n iz K a y s e r i X 3 6 /I-I3 6 /II 10
153 - D e m u r K a y s e r i r3 6 /I-X 3 6 /II 10
ı«V4. - K a rra g ö z I d il B eg ı 36 / I - t 36 / I I to
155 - V a rta n K ayseri 1 3 6 /I-1 3 6 /II 10
156 - T o ro s K ayseri I 3 6 /I-I3 6 /II-I3 6 /I-I3 6 /II 10
157 — Y a g o b D a d o r 1 3 6 /I 8
158 - D im o T o ro s 149 6
159 — N ik o la A r a a v u d 149 7
160 — Y u s u f Ç a la p v e rd i 1 5 9 -1 6 4 /III 9
161 - M a n o l D im ıtri 1 6 3 /X V 7
162 - M a n o l K ay se ri I6 3 /IV -I6 4 /H I 7
163 - M u r a d M ığ ırd ıç I6 3 /IV -I6 4 /H I
 VI. S Ü R B G E R L E R

18 Ağustos 1554 - 24 Eylül 1558 tarihleri arasında fasılalı bir tarzda Süleymaniye
inşaatında çalışmış olan sürbgerler’m isimlerini, ücretlerim ve kayıtlı bulundukları
defterleri gösterir liste.

Müslümanlar :

S ıra
N o. İ s ı m K a y ıtlı b u lu n d u ğ u d e fte r N o . Ü c re ti

1 - A hm ed Sürbger 3 0 -3 8 ;7 4 -7 6 ; 103-106 10-12

M ehm ed A hm ed (veledeş) 74—76; 103; 105—106 9
2 - Bekir Sürbger 30-375 74~55 *55“ I57 1 0 - ıa
3 - Fer ru h (M .) Çavuş 3 0 -3 2 10-12
4 - Geyvan Sürbger 30-38 10-12
5 - H acı A li Sürbger 3 0 -3 7 10-12
Mustafa 30-37 5
6 — H a c ı M ehm ed M erem m ctî 30 12
7 - H am za Sürbger 3 0 -3 8 ; 7 4 -7 6 ; 9 8 -1 0 6 ; 155-162 10-12
K asım 155-162 5; 6
8 - H aşan Eyüb 3 0 -3 3 ; 105-157 10-12
9 - H a şa n Sürbger 30-33 12
10 - H üseyin Sürbger 3 0 -3 7 10-12
11 - M ehm ed H acı K a y a 30; 3 5 -3 7 ; 97“ 9& 10-12
12 - M ubiddin M erem m ctî 30; 3 5 -3 7 ; 7 4 -7 6 ; 97-106 10-12
İskender 36-37; 74-76 8
13 - M ustafa Sürbger 30 -3 6 10-12
14 - F er ru h Sürbger 35 -3 6 10
15 - H acı Derviş Sürbger 35—37; 75 10
Câfer 35 -3 7 6
16 - H a c ı M ustafa 35 10
17 - H am za Resul Bursa 7 4 -7 6 ; 97-106; 156-159 10-12
18 - M ehm ed İm a m Bursa 74- 76; 9 7 -1 0 -1 5 6 -1 5 9 10-12
19 - M ehm ed İstanbul 7 4 -5 12
20 - M ustafa Bursa 7 4 -7 6 ; 9 7 -1 0 6 -1 5 6 -1 5 8 10-12
21 - Sinan A bdullah (Bursa) 74~76; 9 7 -1 0 6 -1 5 6 -15 9 10-12
22 — H a c ı K aasım A bdullah 7 5 -7 6 ; 156-160 10-12
23 - Pervâne A bdullah Edime 7 5 -7 6 ; 9 7 -1 0 6 -1 5 6 -16 0 10-12
M ustafa 97“ io 5 6
24 — M ehm ed M ustafa Bursa 7 6 /III; 97—106 10-12
25 — F e rru h A bdullah 76, 105—106 10-12
 İŞÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDYELLERİ 325

Sıra
N o. İsim K ay ıtlı bulun d u ğ u defter No. Ü cret

26 - M ustafa H üseyin Bursa 7 6 /II I ; 156-159 10-12

27 — H a y d a r Edime 97-105 12
28 - K em al Sürbgcr 9 7 -103; 105-106 12
İskender 9 7 -303; 105-106 6
29 - M ehm ed Sinan 97-105 10-12
30 - İskender İstanbul 99-106 12
31 - M ehm ed Ali Bursa 105/II 12
32 — Pervâne Eyûb 105; 155 _ I 56 8; 9 ; 10; 12
33 - Y usuf Veli 105-106 12
H aşan 105-106 6
34 - M ehm ed H acı 106/I 12
35 - H aşan A bdullah 155-157 10-12
Y usuf 155-157 6
36 - H üseyin A bdullah 155-159 12
K aragöz 157-159 5
37 - İskender A bdullah 155-162 12
38 - M ehm ed Ahm ed 155-161 12
39 - Ali A bdullah Bursa i5 6 -» 5 8 10-12
40 — Bekir A bdullah 10-12
41 — H ızrr Tenibahçe 159-162 12
Kaasım 162 6
42 - H üseyin Bosna 160 12
43 - H üseyin Hacı 160 12
44 - V eli A bdullah I55_l82 10-12
45 - Y usuf M ahalle-i Nişancı 155-157 10-12
M ustafa 155-157 4
46 - H acı M alkoç Edime I56-I6O 10-12
Hüseyin I56-I6O 6

H ıristiyanlar:

1 - D im itri Y ani Muton 75-76 10-12

Todor 76 4
2 - Petko Langa 76; 105/II 12
M u rad 76 4
Hüseyin 105/II 5
3 - M anol Papas IO5-IO6 12
4 - Y agob Sulumanastır 105-106/1 12
5 - Y asıf Cam ger l60 12
D anyal l60 5
 VII. N A K K A Ş L A R

27 Mart —30 Eylül 1557 tarihleri arasında Süleymaniye Külliyeai inşaatında

çalışan, nakkaş usta ve şakirtlerinin iltihak tarihlerine göre isim, unvan veya memleket­
leri ile aylık devamsızlık günlerinin miktarlarını, işten ayrılma ve tekrar iltihak tarih­
lerini ve ücretlerini gösterir cedvel.

Tem m uz

Ücretleri
H aziran

Ağustos
Mayıs
Nisan
M a rt

Eylül
İ s i m
S

î j M art 1557
1 Ahm ed Yeniçeri + -i- +SB 262 10 4 3j5ao 10-12
2 Haca C a'fer + 1 4u 3ıo 8 10-12
M ehm ed + + +14 3« + +30 6
M ustafa + + +14 34 + +30 7
3 Hüssam İstanbul + + +14 U4ıa 10-12
M ehm ed + + +14 7
4 H usrev A bdullah 1 I 2 3.5 4 +7 10-12
5 TCflaşım Edime I I 7 10-12
6 M eıni Nakkaş + 2 1/2 7.5 + 10-12
M ehm ed + + + + 4 +13 5
M em ı “ + 6
7 Yorgi Keşiş + 3»5 +21 3i «u +30 10-12
Y ani + 3 +0 34 7 +30 3

3 N isan 1557
8 H ayreddin İstanbul 8,5 +7 10-12
9 M ustafa C a'fer 1 6 6 ib 74 10-12
H aşan 2 +7 6
10 Şa'ban İstanbul I +14 194 4 + +3€ 10-12

10 N isan 1337
11 Ahm ed K em al + 5l4 74 4ao 10—12

17 N isan 1557
la H aşan İstanbul + +14 6 12
H aşan M ehm ed 4 214 12
M ezid 6 314 244 1 +34 6
14 Y usuf İstanbul 6 +14 12
 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ 327

Ü cretleri
T em m uz
H a z ira n

Ağustos
Mayıs
N isan

Eylül
M a rt
İ s ı m
ğ

15 A li Nakkaş + +7 24fl I 2S0 12

16 P îrî D ivane 6,5 12
17 H acı M ustafa 6 +7 8
18 K osta Y enim ahalle 6 27 12
D im itri 6 27 4

1 M ayıs 1557
19 Y usuf M ah m u d *88 ” + 4 + lao 12
8 M ayıs 1557
20 H a y d a r Bosna +14 12
Ali + l‘ 4

15 M ayii 1557
21 M em i İstanbul + 1 4 + +30 8
22 N asuh Edim e +81 ıeı 7>5 2,5 2*0 12

ı s H aziran 1557
23 M ehm cd Nakkaş +18 12

ıg H aziran 1557
24 H üseyin A bdullah 3 4 + +80 12

26 Haziran 1357
25 A hm ed İskender + 5 + +80 6-8
26 Y usuf İskender + 5 + +30 6-8
M ustafa ” + +31 5

3 Temmuz 1557
H acı N asuh +83 12
27
28 Y usuf Nakkaş +18 12
29 P îrî Nakkaş 8 6 +30 12
30 M ih a l K alafatçı l/=S> 12
Y ani +88 3
31 D im itri Y ani 4 + +M 12
32 D im itri Aitım em er +83 12

17 Temmuz 1557
H aşan İstanbul 7 2 3ao 12
33

24 Temmuz 1557
Y usuf İb rah im 5)5 1 +30 12
34

7 Ağrnlos IS 57
N asuh Betaned + +E4 12
35
36 V ra ta Fener 6 4ıo 12
Y ani 6 4ıo 3
328 İSÇİLERİN AYLIK DEVAM CEDVELLERİ

N
P n

M ayıs
N isan

Eylül
M a rt
İ s i m *3 3
<4
W H <

37 P lrî Karaman 3 1 30-12

38 H a y d a r Abdullah. 3 6» 12
3 6,. 4
39 Y orgi Balat 3 ı» 12
40 M ahm ud Ipsomalya 3 I st 12

15 Ağustos 1557
41 H aşan Hüseyin + +30 12
42 M ihal Fener + +M 12
43 H acı Ali 4u 12
Bayram 4u 5
44 M ahm ud M ustafa 483 12
H aşan 4u 6
45 H aşan Bâli 3,5u 12
46 A li H üdaverdi 484 12
Y usuf 5l 7 4
47 A hm ed M ahm ud 417 12
48 H aşan Abdi 12
M ehm ed 7u 6

49 Veli M ustafa 584 12

50 Behram A bdullah 3w 12
H aşan 5it 3

5i Y usuf H am za 5a* 12
52 H am za A bdullah 5u 12
53 H usrev Bosna 5ao 12
54 H aşan M urad 6„ 12
İbrahim 3

55 M ehm ed Ahm ed 6 17 12

18 Eylül 1557
Y usuf * +84 6
56 A hm ed A bdullah +84 12
llyas +24 6

57 R am azan H aşan +84 12

M ahm ud +24 3
58 A hm ed M ehm ed +30 12

59 Hüseyin A bdullah 224 12

M ehm ed 224 6
60 M ustafa M ehm ed 324 12
61 R eccb Hüseyin 2 24 12

Ş akird-i M eh m et A hm et
 VII. G A M G E R L E R

27 Mart —23 Temmuz 1557 tarihleri arasında Süleymaniye Külîiyesi inşaatmd

çalışan camger usta ve şakirtlerinin işe iltihak tarihlerine göre isim, unvan veya mem­
leketlerini, aylık devamsızlık günlerinin miktarlarını, işten ayrılma ve tekrar iltihak
tarihleriyle ücretlerini gösterir cedvel.

Ü cretleri
Tem m uz
H aziran
Mayıs
Nisan
M art
İ s i m
ğ

* 7 M art 1557
îsh a k A bdullah 1 3 9u a5sı 10—12
s D avud Yahşi + + + + +83 10-12
M ehm ed + + + + +83 4
G eyvan A bdullah Cam ger 1 26_|_
3 + "Ha 483 ro -1 2
M ustafa + + 2 + + 6- 7
H urrem r 7a + + 3 6- 7
4 H aşan Yeniçeri + + + 8 + ıa 10-12
K u rd + + + + + ıa 3
M ehm ed * •+ +83 91
5 TTi7.tr Yeniçıri + 2 3sı 10- 1
M ehm ed 17+ 1 + ** s + ıe 4
6 H üseyin A bdullah + + 4as a5sa 10-12
H am za + + 2 1 *23 6
17 Nisan 1557
7 M ustafa K a ra A bdullah + 10-12
H acı M ehm ed Acem + +23 4
M ehm ed * + +2 2
8 M ayıs 1557
a D im itri Karaması 1 4 10-12
Ilyas I 4 +0 3
9 Hüseyin Bosna 4i 12
15 M ayıs 1557
10 Yusut Yeniçeri 5 10 3l8 12
11 A li A bdullah 4 + +D 12
22 M ayıs 1557
12 H am za H a a M ehm ed sa+2B + 6
*3 K u rd Karaman 22+26 10—12
29 M ayıs 1557
H Kaasım A bdullah 1 + 8- 9
15 H a c ı M ehm ed D iğer + +2 8
Hüseyin + + +B 4
16 Halı Karaman 3 7u 8
17 H üseyin Balat 3 Sn 12
 Y e d in c i B o lu m

İNŞAAT İÇİN LÜZUMLU TAŞLARIN TEDARİK VE

NAKLİ İŞLERİ

Âbidevi binaların asli unsuru olarak tapın kıymet ve ehemmiyeti.

Süleymaniye cami ve imareti gibi âbidevî san3at eserlerinin inşa malzemesi arasında
taşların vc bilhassa aranılan vasıflarda çeşitli yapı taşı nevileriyle tezyinî bir kıymeti
hâiz renkli taşların, mermer veya granit sütunların.. çok mühim bir mevkii vardır.
Taş, bu gibi yapıların hakikaten “riikn-i a ‘zamı5Sveya ‘“ unsur-ı aslîsis,dir ve maliyet
masrafları içinde de taşların çıkartılması, nakli, islenmesi ve yerine konmadı için sarf-
edilen paralar ön plânda mühim bir yer işgal etmektedir.
Bu sebeple, lüzumlu miktarda ve evsafta taşı çıkartmak ve naklettirip zamanında
inşaat yerinde hazır bulundurmak işinin, bu gibi inşaatı idare meşguliyetini üzerine
alanlar için, ekseriya ortaya halli güç teknik ve malî türlü problemler çıkardığı görül­
mektedir. Bilhassa âbidevî binaları süsleyip onlara gereken sağlamlık ve azameti verecek
plan büyük ve kıymetli taşların ezici kitleleriyle nakli bahis mevzuu olduğu zaman;
bugünkü vinçlerin, büyük yük kamyonlarının ve muntazam bir yol şebekesinin arzet-
tiklerî imkânlara sahip bulunmayan eski inşaatçıların bizi hayrete düşüren büyük
bir hüner ve tecrübe ile uzun zaman ve gayret sarfetmeleri ve dolayısıyle büyük mas­
rafları göze almış olmalan icab etmektedir.
Gerçekten, Orta Çağda Avrupa’da inşa edilmiş olan şato ve katedrallerin maliyet
masrafları üzerinde tetkikler yapmış olan mütehassıs tarihçiler1, nakil masraflarının, taşın
taş-ocağından ihraç veya mahallinde satın alınma fiyatım, çok defa 4 ve hattâ 6 misli
arttırdığını ve bazı hallerde bir katedralin bulunduğu yerden daha müsait olan muayyen
diğer bir mahalde inşa edildiği takdirde, yan yanya daha ucuza yapılmış olabileceğini
hesab etmişlerdir. Aynı tetkiklere göre, arabaların çapı ve nakil kapasitesi pek mahdûd ve
yolların da bozuk olması yüzünden, bu devirde bir çift öküzle çekilen bir arabanın
yükü, vasati kesafette bir metre küplük bir taşın ağırlığı demek olan 1500 kiloyu geç­
memekte ve böyle bir araba 15 kilometre mesafede bulunan bir taş-ocağına günde gnr^k
bir sefer yapabilmektedir. Yolların daha yokuşlu ve taşınacak yükün kitlesi daha büyük
olduğu zamanlarda ise; taş-arabalannm hazan on ve hattâ yirmi çift öküzle çekilmesi
veya taşların kızaklar üzerinde kaydırılması lâzım gelmektedir. Bu sebeple, nehir veya
deniz yollarının arzettiği nisbî ve kısmî kolaylıklardan geniş ölçüde faydalanamayan
1 Piirre dtı-Colombier, Les chantîers d es ra- tlıddrales. Paris 1953. s. 15-17.
332 TAÇLARIN TEDARİK VE NAKLİ İÇLERİ

ve taş-ocaklanna bir hayli uzak mesafede bulunan memleketler için, bu gibi işler hemen
hemen imkânsız bir hal almakta idi.
Âbidevî inşaatın bir “rükn-i a'zamı” olan taşın dar ve bozuk yollar boyunca bu
kadar müşkilâtia ve âdeta sürüklenerek taşınıp gelebilmesi yalrnz mâliyet masraflarım
son derecede yükseltip müteşebbislerin cesaretini kırmakla kalmayarak aynı zamanda
şantiyede iş verilebilecek amelenin adedini de tahdid edeceğinden çalışmaların seyrini
çokyavaşlatmak suretiyle, inşaatın hazan nesiller boyunca uzayıp gitmesine de sebep olmaktadır.
Bu bakımdan Orta Çağda (taşlan yerinde kalacağı ve bu yüzden nakil masraflarım ve
■za m a n ı m tasarruf ettireceği için) yıkılmış bir şatoyu aynı yerde tekrar inşaya teşebbüs
edecekler için onu yan inşa edilmiş (chateau detruit est â moiti£ constnıit) farzet-
inek mümkün olacağım belirten bir Batılı atalar-sözünü •hakikî vaziyetin bir ifadesi
addetmek ıcab etmektedir.
Âbidevî inşaatta taşların tedarik ve nakli işinin arzettiği müşkillerin diğer bir
neticesi de, o devir inşaatçılarında civarlarında bulunan eski eserleri yıkarak oralardaki
hazıryontulmuş taşlardan ve kıymetli sütunlardanfaydalanmayı tabii ve kaçınılması imkânsız bir
iktisadi zaruret telâkki eden bir zihniyet ve teâmüliin meydana çıkmış olmasıdır. Aksi takdirde,
sanat duygularından şüphe caiz olmıyar» devir ve medeniyetlere mensup bir çok millet­
lerde de rastladığımız bu enkazındanfaydalanmak için eskiyi yıkmak temayülünü, sadece bir
tahrip insiyâkı veya kendilerinin olmıyan kültür ve medeniyet eserlerine karşı duyulan
bir kin ve nefret hissi ile izah etmek lâzım gelecektir.
Gerçekten Orta Çağda Avrupa’da inşa edilmiş olan katedrallerin bir çoğunda
fşkj Roma şehirlerinin harabelerinden çıkarılan taşlar kullanılmıştır. Rönesans devri
Romasfnm belli başlı binaları da Antik devir âbidelerinin taşlarıyla inşa edilmiştirâ.
XIII-XVI. asırlarda Doğu Akdenizde büyük bir imparatorluk kurmuş tüccar
ve denizci bir Ana-şehir olan Venedik’i süsliyen âbidelerin bir çoklarında, diğer civar
bazı Italyan siteleri ile, Anadolu sahillerinden, Ege denizi adalarından, Atina’dan,
İstanbul’dan, hattâ AJHkadaki eski eserlerden sökülüp getirilmiş sütunlardan, kıymetli
taşlardan ve heykellerden faydalanılmıştır 3.
Türkiye’de XVI. asım ikinci yansının başında (1550-1558), Süleymaniye cami ve
imaretinin inşa edildiği sıralarda, taş nakliyatının arzettiği mühim meselelerin Orta Çağ
ve Yeni Zamanlar Avrupa'sından farklı olması için ortada hiç bir sebep yoktur. XIX.
asnn ortalarına kadar Avrupa’da olduğu gibi, Türkiye’de de nakil vasıta ve imkân­
larında mühim bir değişiklik olmamış, nehir ve denizlerde seyreden gemilerle karadaki
n a k il v a sıta la r ın ın teknik hususiyetlerinde ve kapasitelerinde esaslı bir fark kaydedil­
memiştir. Bu bakımdan Türkiye’deki âbidevî inşaatta da bilhassa büyük sütunların
ve bazı kıymetli taşların temin ve nakli işi bütün ehemmiyetini muhafaza etmiş ve
* Roma’da budevirdcinşa edilmiş olan Vene- ocağı halinde kullanmak âdeti bir vakitler o kadar
zia, Bzrberini ve Capital saraylarını inşa etmek için yayılmış ve tabii görülmüş bulunuyordu İti, bu
meşhur ItoZorsum’dan kesme 100000 ms travertin tahribâtı önlemek için papaların bu ünlü eski
taşı sökmek ve eski Roma tiyatrolarından sütunlar binalardan birincisini, ilk hınstiyanlardan pek
getirmek lâzım gelmiştir. Aynı suretle, Camccllaria çoğunun şehid edildiği bir yer olarak, mukaddes
sarayı için de 44 Antik sütun kullanılmış ve gri İlân etmesi ıcab etmiştir.
renk granit sütunları hu sarayın avlusunda kul­ Lto Bruhns, Die Kunst der Stadt Rom, Wien
lanılmak üzere en eski bazilikalardan biri yıktı­ 1951 s. 58, 304.
rılmıştır. Akis Ritgl, Barockkunst in Rom, Wien 1908.
Aynı şekilde diğer bir çok saray ve kiliselerin s . 9 5 -1 0 2 .
inşası için Kalastım (Anfilealrum FlcviumJ dan taş 8 P iine iu Colombier, zikredilen eser, p. 17.
çıkarmak ve bu eski eserleri bir taş ot hattâ kireç
 TASLARIN TEDARİK V I NAKLİ İSLERİ 333

taş, ortaya koyduğu bütün bu müşküllere rağmen bu gibi binaların en asil ve kıy­
metli bir süsü olmakta devam etmiştir.

Eski devirlerden itibaren Osmanlı müelliflerinde, Ayasofya gibi büyük bir sanat
eserinin nasıl inşa edilmiş olabileceğine dair duyulan hayranlık ve alâkayı tatmin için
(ve dölayısiyle bu gibi mimarî eserler içinde taşın işgal ettiği mevki ve kıymet hakkında)
verilen malûmatın dikkati çekecek kadar bol ve teferruatlı 'oluşunu, bu bakımdan ya­
dırgamamak lâzım gelir. Vaktile Rumca olarak yazılmış ve zamanla az çok masallar­
mış olan “Ayasofya Tarihi” 4 kitaplarından Türkçe veya Farsça yapılan müteaddid
aktarmalara dayanan bu malûmat arasından taşların tezyini değer ve ehemmiyetleriyle tedarik
şekillerine ve nakil masrafları dölayısiyle artan maliyetfiyatlarına dair verilmiş olan bazı malûmatı
burada enteresan misaller olarak vermek faideli olacaktır.
F. Giese tarafından neşredilmiş olan bir anonim “Tevarih-iÂl-i Osman” 5, Ayasofya
gibi göz kamaştırıcı, zengin bir san'at eserinin bilhassa kıymetli taşlanntn maliyet
fiyatları üzerinde durmuş ve bir hayli mübalâğaya kaçan fakat büyük bir hakikati
saklayan bir ifade ile, bu derecede kıymetli taşların bir araya getirilebilmesi için yapılan
masrafın bu muazzam binayı bir taşı altından ve bir taşı gümüşten inşa etmek^için
ihtiyar edilecek masrafa muadil sayılabileceğini kaydetmekten çekinmemiştir. Aynı
şekilde, İstanbul’un zaptım müteakip, Fatih Sultan Mehmed gibi bir padişahın cami
inşa ve ülke îmar etmek için, sarfettiği gayretler arasında, bir kaç taşın naklettirilmesi
ve yerine konması hususunda tesadüf ettiği müşkilleri hatırlatan müellif, aşağıdaki
ifadesinde okuyucuyu, Ayasofya’yı veya İstanbul surlarını inşa eden hükümdarların ne
büyüklükte müşMllerle karşılaşmış olabileceklerim ve bu müşkilleri yenmek için
sahip olmaları lâzım geleri malî ve siyasî kudreti hayretle düşünmeğe davet etmektedir:
“Çünki Ayasofya temâm oldı evvel hare olan malı hesab ettiler: Şöyle kıyâs ettiler
kim, eğer evvel fıkır etdükleri gibi bir taş altımdan ve biı taş gümüşden yaparlardı,
ancak bu hare olan mal kadar altun ve gümüş giderdi, deyü tahmin etmişler kim vâ­
ki'de içinde taşlar vardır kim ağınnea altun hare olmmışdır bunda gelince, andan
üstâd p erdaht idüb yerine koyunca. Zirâ kim her iklimden gelmiştir. (Bak. not no.... )
İstanbul’da Sultan Mehmed cami' yaptırdığı vakit iki direk getirmeğe nice zaman
çekmişlerdir, anda iletince ‘Akıbet “uzundur” deyu ‘âciz kalub birâzın kestiler, andan
yerine ilettiler. Ba'zı üstâdlar şimdiki halde görüb ol direkler daha uzun gerekti, kısa
kesmişler, derler. Ya ol direkleri evvel zamanda bir gayn memleketdea nice getirdiler,
getürince neler hare olduğm Allah bilir. Hem İstanbul’da Yeni Cami'e olan hara kim
vasf idebilür. Husûsâ cümle direkleri taşlan hâzır müheyyâ dizilmişdi, hemen bir yerden
kaldırıp bir yere komağiçün bu kadar mal hare oldı kıyâsın Allah bilür, on yıldan
ziyâde çalıştılar
Ve hem İstanbul’un meremmetin Sultan Mehmed gibi padişah üç dört yılda
güçle yaptırdı, daha nice yerleri harabdır. Yâ evvel zamanda İstanbul gibi kal'ayı
kırk günde temâm eden padişah 'aceb nice padişah idi? ana göre kıyâs eylen”.*

* F elix Taner, Notice sur les veraon persanea * T ev arîh -i Al-i O sm an, B reslau 192a, s. 98.
de la ligeude de l’idiScatiotı d’Ayasofya. Fuat İstanbul B elediye K itaplığı 0.747 s . . . .
KöprUltl Armağanı. İstanbul 1953 s. 487-494.
334 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ

Ayasofya’nın inşa tarihine oldukça geniş bir yer ayırmış olan îbn-i Kemâl de0
Rumca’dan. Farsça’ya tercüme edilmiş olan bir Ayasofya tarihinden faydalanarak
ve mevcut rivayetleri kendisine göre bir süzgeçten geçirip mâkul bir bale sokarak bu
mâbcdin bilyük bir ziyneti olan renkli sütunlar hakkmda şu malûmatı vermektedir:
“Etrâf-ı cihana elçiler gönderüb mülûk-i esnâf-ı insandan istimdâd eyledi. Anlar
dahi muavenet eyleyüb her biri tâkatı yetdigünce mırlâH eyledi. Şeş-cihât-ı ‘âlemde
bulunan rengin ruhâmlan ve bcft-ıklîm-i rub'-ı meskûnda, d e giren sengîn sütûnlan
cem* idüb gönderdiler. Her ne diyârda san'at-ı binâdan haberdar nâmdâr xai*mar
varsa davet olındı, icabet idüb emre imtisâl etdL Ol sekiz somaki direk fa ekaalîm-i sebrada
dokuzuncusu bulunmaz, Rumîyyeden Markiya nâm hâtûn irsâl etdi—
Sekiz direği dahi ki rengi yeşildür Ayasuluğ Beği Kostantin gönderdi, ol diyârda
maddeni vardı, •buldurub kendü yamndan harem görüb yondurdı. Bâki ‘acîb-ü garîb
direkler ki içinde ve dışmda vardır, gûnâgûn mermerler ki kimi ferş-i sahn, kimi zâr-ı
divardur, Akdeniz yalısında. Aydıncık cısânnda ma'deni bulunub tahsil olunmuşdır. Ba'zı
var ki harâb cezirelerdeyıkılmış kiliselerde hazıryonulmuş bulunmuşdur. Ol binânun mühimmâ-
ün ve bennânım âlâtm yedi buçuk yılda ihzâr etdiler, taş ve toprağm tahsîl-ü tekmil
idihce sîm-ü zer komadılar nisâr etdiler.” **.. Tedtyıl altı ay esbabına say idüler, sekiz
yıl on ay binâsma meşgûl oldılar. .”
Ayasofya5*daki kıymetli taşlar ve sütunlar hakkmdaki hayranlık ve bu gibi taşların
hüviyet ve tarihçeleri hakkmda diğer osmanlı müelliflerinde de oldukça bol malûmat
vardır. Nakledilen rivayetler, her ne kadar kısmen efsaneleşmiş ve birbirine karıştırıl­
mış iseler de, bu gibi taşların menşe’teri ve vaktiyle hangi yollardan ne şekilde temin edilmiş
bulundukları hakkında, o devirlerde yaşıyanlarm zihinlerinde hâkim kanaatlere dair,
dikkate şayan malûmat ihtiva etmektedirler.
Meselâ: “Tarih-i beyân-ı binâ-i Ayasofya (?) ” isimli eserde7*, Rumca kaynak­
ların Farsça veya Türkçe tercümelerine dayanarak, bilhassa şu rivayetler üzerinde
durulmaktadır: “ve ol sekiz somaki direkler İd Ayasofya’nm dört bucağında dikmiş­
lerdir. Anın maddenin Habeş vilâyetinde btdub gönderdiler.
“Amma ba'zılan şöyle rivâyet eder ki Medayin tarafında bir ulu deyr var idi ana
Alyo(?) dirlerdi, anm ferşleri somaki mermerden idi Darâ nâm Acem Pâdişâhı hükm
iderdi, öyle olsa ol deyr köhne olmuş bulunup pes Darâ ol deyriytkdt, ol somaki direkleri,
elli araba ferşleri ile, İstanbul’a gönderdi” 9.
Tâcü’t-tevarîh müellifi' Hoca Sadettin de bu rivâyetler arasından başka birini
benimsemiş ve bahis mevzuu sütûnlann Atina'dan getirtilmiş olduğu rivâyetim şu şekil­
de nakletmiştir:
“B a ^ rivâyât üzre Medinetü’l-hükemâ dedikleri Atina şehrinde ... nâm padişah
yaptığı deyr-i kadîm-i mehdûmü’l-erkândan nakl olınmışdır”.
1 T ev arih -i Âi-Î O sm an, V H . defter, D r. nakf-ı bûkalem ûn-ı *ibretnüm ûn ir i rü h a m la r kef­
Ş erafettin T u ra n ta rafından yapılm if olan tenkidli illerle tefindi . . v e ahcÂr-ı fira v â n  yarluğ b i A y .
transkripsiyon neşri, A n k ara 1954, s. 80-89. duırikdan g elm iştir.. v e renk-âm iz rü h a m la r K a ­
7 M u h id d in , Süleym aniye K itaplığı N o. 81B ram an ' re Ş am ve K ıbrıs ceziresinden ve nice
y p . 7 /a; F r. G itse a nonim i s. 74. b in som aki ve zen b (?) ve zeytuni ve rubam t . . .
1 A ynı m esele h akkında bk. 'Ü niversite K ü ­ m tlcelik sü tu n . . • A tin a kurtlundaki Tem aşâltkdan
tü p h an esi T .Y . N o. 9637 y p . . . . ve ekseriya m tr m a - i hd m la n M arm ara ceziresinden
A lt, K ü n h ti’l-a h b â r IV , t , y p . 261.E vliya Çele­ naklolunm uş tur” .
bi, I , s. 199-137: “ V e ekaallm -i s eb'adan gûnâ-gûn
 A — ESKİ ESERLERİN HARABELERİNDEN ÇIKARTILIP KULLANIL­
MIŞ OLAN KIYMETLİ TAŞLAR

Sultan Süleyman gibi azametli bir hükümdar tarafından sonsuz malî kaynaklara,
Mimar Sinan’ın sanat dehasına ve nihayet yapı ustası, taşçı, camcı, nakkaş.. ilâh,
kalabalık bir sanatkâr ordusunun zengin tecrübesine ve bir kaç nesildenberi gelijip incelmiş
sanat ananesine dayanılarak inşa ettirilmiş olan Süleymaniye cami ve imaretinin Osmanh
devri Türk mimarisinin şaheserlerinden biri olduğu muhakkaktır. Her bakımdan
bir kem al ve büyüklük çağı olmuş bulunan Sultan “Haşmetli Süleyman” devrinin kudret
ve azameti ile kendi tecrübesinin zenginliğini mezceden Koca Mimar Sinan’ın eserini,
bu nevî âbidelerin en asıl ve zengin bir ziyneti olan, kıymetli taşlar ve emsalsiz sütun­
larla süslemek isteyeceği tabiîdir.
Her birinin binlerce yıllık zengin bir tarihi olan ve son derecede kıymetli birer
miras gibi devirden devire intikal eden ölümsüz birer antika kıymetini hâiz muazzam
taş sütunları, emsalsiz renkli mermerleri ve diğer kıymetli taşlan ise, tarihin en eski
ve en zengin medeniyetlerinin harâbelerini ihtiva eden o zamanki Osmanh imparator­
luğunun muhtelif bölgelerinde bol miktarda bulmak her zaman mümkündü. Koca
Mimar Sinan, Süleymaniyenin plânlanın tasarlarken işte bu hususta mevcut imkân­
lardan faydalanmayı düşünmüştü. Büyük gayret ve fedakârlıklar bahasına arzulan
yerine getirildi. Tezkireiü’l-büryân’ds.8 Mimar Sinan bu camide kullandığı taşların
antika kıymeti ve şöhreti ile şu şekilde iftihar etmekte idi:
“Ve mülevven mermerlerinin her biri şöhret-î âfâk olub bir diyârdan yadigâr
gelmiş ve ekseri tevarîh kavli ile Saray-ı Belkıs-ı Hazret-i Süleymandan kalmış idi. Ve ak-
mermerlerin Marmara nâm cezîre madeninden kesüb ve yeşil-mermerleri Arabistan-
dan ve somaki şemseler ve kıt'alar-ki her birinin nazîri rüzgârda yokdur dense sezâdır-
kânı malûm bir gevher-i girân-behâdıri ’.
Evliya ÇdebVmn.10 cami’in kıymetli taşlan hakkında yaptığı tasvirler de vâhfane
ve dikkati celbedecek mâhiyettedir:
“Ammâbn haremin lnhlpsietimle kapulardan 'âlı ve musanna* birbâb-ı se'âdetdir
İd edîm-i arzda bu der-i se'âdete mânend beyaz mermer-i h âm catebelİ ve kat-ender-kat girişme
Zihlt ve kuplu ve mevduneli bir bâb görülmüş değildir, cümle beyaz mermer-i .hamdır.
. bu kapudan ıçre bir *azîm kırmızı müdevver somakî-i lacl-gûn döşelidir ki
bu da lâ-nazîr (bir) pare mücellâ musaykal t aşdır.. ve haremin sağ canibindeki kaptınun
iç yüzünde çar-kûşeden mevzun bir somaki üzre bir haç yazılmıştır. Üstâdânı hakketmiş

» Zikredilen eser, yp. 13/a. Cilt, I, s. 153.

336 TAŞLARIN TEDARİK VE NAKLl İŞLERİ

ise de yine âsâr-ı haç zâhirdir. Küffâr bu taşa bir milyon mal virmişlerse de alamamışlardık*
“Ammâ bu harem-i has mermer-i beyaz ile mefrûş bir ak yayladır ki her bir kıt'a
mermeri birer kalîçe kınasında mücellâ ve musaykal ve hemvâr rûşen-i billûr-mîsâl
bir vadidir... ve her sütün üzre seng-i gûna-gûndan kemerler vardır ki her biri kavs-i
kuzahdan nişan virir”.

I) K ubbe k e m e r l e r i n in d a y a n d iğ i d ö r t b ü y ü k , g r a n it sü t u n u n t e d a r ik v e
N A K L İ.

Süleymaniye cami‘inin inşasında kullanılan kıymetli taşlar arasında tedarik ve

nakli bilhassa mühim bir mevzu teşkil etmiş olan ve üzerlerine en fazla alâka ve hay­
ranlık celbetmiş bulunanları, cami “in kubbe kemerlerinin istinad ettirildiği dört büyük
somaki sütundur. Muhtelif müellifler bu sütunlardan hayranlıkla bahsetmişlerdir.
Meselâ C Âlî, bu sütunları şöyle tasvir etmiştir11:
“Asl-ı kubbe-i bülend-i gerdûn-mânend ve felek-i temâs-resmin esâsı kavaim-i
erbe‘a-i müstahkeme üzere dört kemer-i mevzûn ve mutarrah -ki her biri nümune-i
kavs-i kuzahdır- müretteb olub yemin ve şimalinde dört kıt*a somaki ve zerdûd mermer
sütunlar ki nâdire-i âfâk olub dünyada misalleri nâyâb ve ma*dûm, nazîrleri rub'-ı
meskûnda nâ-mesmûcve nâ-ma ‘lûmdur, ikisi mahmlye-i Kostantıniyye’de, gayrtlan memâlik-i
Mısnyyeden mahrûsa-i îskendtriyye(de) bulunub deryadan gemiler ile getürülüb bu cami‘-i
cennet-âbâda nasîb itmiş, anda konuldu.
Aşık Çelebinin Menâ&rü’l-'avâlim12 isimli eserinde de aynı sütunlar hakkında
§u malûmat vardır:
“Bu cami'in dahilinde dört ‘aded hmnâbî-reng rubamdan sütün-1 kebir vardır ki her
birinin tûli yirmi zira*a karîbdirve üstüvâresi iki zirâ‘dan ekserdir.. bu dört sütun
üzere hicareden ‘azîm tâklar üzere bu cami‘in kubbe-i azîmesi mebnîdir”
Evliya Çelebi ise13 şu tamamlayım malûmatı vermektedir:
“Bu kubbe-i bî-ımsâl’in çarpâye-i ‘amelîsinden mâ‘adâ cami‘in yemin ve yesârın-
da dört *adedsomaki mermer sütûnlar var ki her biri onar Mısır hazînesi kıymet idüb Mısır
diyârmda bir kadîm şehirden Kîl ile îskenderiyye'ye andan Karınca Kapudan sal-gemilere tahmîl
idüb muvafık eyyam ile îstanbulda Un Kapanma geüıiib, andan Vefa meydanına, andan Süley­
maniye camiHnde Karınca Kapudan dört <aded sütûnlan (?) Süleyman Han’a teslim
itdikde..”

1) İskenderiye'den getirilecek sütunlarla ilgili kayıtlar.

Bu eserde neşrettiğimiz “kayıtlar” (s....) arasında bahis mevzuu sütunların nakli
hakkında bir hayli malûmat vardır. Bu malûmatın ışığı altında evvelâ Mısır’dan geti­
rilmiş olan iki büyük taş sütün mevzuunu ele alalım:
Elimizde mevcut kayıtlara göre, bu hususta ilk teşebbüs cami*in resmî temel atma
merasiminin yapıldığı 27 Cemaziyel-evvel 957 tarihinden üç ay kadar sonra, yâni
957 yılı Şaban ayının sonlarına doğru yapılmıştır. O sıralarda Mısır Beğlerbeğisi
bulunan Vezir Alı Paşa’ya gönderilen bir hükümde (No. 15) “İskenderiye’de tûli 17 ve
arzı 2 arşın dört kıt‘a kızıl serçe-gözü direkler”in mevcut olduğunun öğrenildiği ve bu
Tabakattl’l-memâlik, yp. 3 33/a. Ayni eser, cüt II , 3. 40/a. Cilt I, s. 149.
 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İSLERİ 337

sütunların getirtilmesi lâzım geldiği bildirilmekte ve “zikr olunan direkler ne mahalde

(dir) ve berû gelmeli olıcak ne mikdar nesne ile gelür ve nasıl gemiye tahmil olınur,
nicedir, tamam aslı ve tafsili ile malûm idintib mu'accelen bildiresin” denilerek,
haklannda etraflı malûmat verilmesi istenilmektedir.
Bu hükümle birlikte gönderildiğini tahmin ettiğimiz mütehassıs mimarların ma­
hallinde yaptıkları tetkiklerin neticesinin mufassal bir rapor halinde merkeze bildirilmiş
olması lâzım gelir. Daha sonra cereyen eden muamelelerin şeklinden anladığımıza göre,
bu raporda, nakil masraf ve imkânları veya evsaf bakımından bu direklerden dördünün
birden şevki tavsiyeye şâyan görülmemiş ve bahis mevzuu dört büyük taş sütûndan
yalnız ikisi İstanbul’a nakledilmiştir.
Aynı raporda, bu iki büyük sütünün nakli için, hususî bir iskele inşa etmek icab
edeceği ve böyle bir iskele için lüzumlu olan kereste ile diğer malzemenin nevileri de
bildirilmiş olmalıdır:
Gerçekten, büyük sütunlann vaziyetini ve nakilleri meselesini mahallinde tahkik
için Mısır Beğlerbeğisine verilmiş olan yukarıda bahis mevzuu emrin yazıldığı tarihten
dokuz buçuk ay kadar sonra (16 G. 958) Biğa Sancağı Beğine ve Biga Kadısına gönderi­
len bir hükümde (No. 17); Mısır’dan getirtilecek büyük taş direklerin gemilere bindiril­
mesi için lüzumlu iskelenin inşasında kullanılmak için, her birinin uzunluğu 15 zirâ4,
eni-7 ve yassılığı 6 şar parmak olmak üzere 400 caded bellût çubuğu ve 60 ‘aded bellût
verdinar (40 tanesinin boyu 12 ve 20 sinin 13 zirâim kestirilmesi istenilmektedir. Bu
emrin verildiği tarihten bir ay sonra (16 Receb 958) gönderilen diğer bir büküm (No. 19)
ile de; o zamana kadar kesilenlerle bundan sonra kestirilecek olan kerestenin, oraya
gelecek gemilere bindirilib emredildikleri mahalle gönderilmek üzere, acele deniz
kenarına (yalı’ya) indirilmesi lüzumu bildirilmektedir.
Bu tarihten hemen bir hafta sonra (24 Receb’te) Mısır Beğlerbeğisine yazılan bir
hükümde (No. 20) ise; Biga Kazasından kestirilmiş olan bu kerestenin “Sağ Bölük
‘Ulûfecilerinden Ali” vasıtasıyla gönderildiği bildirilmekte ve iskele inşasında kullanılıp
sütunların gemiye bindirilmesi işi bitirildikten sonra, sattırılıp bedelinin hazîneye
t palim edilmesi istenilmektedir. Fakat bu hükmün yazıldıktan sonra her hangi bir sebep
ve mülâhaza ile, hemen gönderilmemiş veya tamamen değiştirilmiş olması lâzım gelir.
Çünki, evvelâ bu tarihte Biga Kadılığından kestirilmiş olan kereste gemiye yükletile­
bilecek şekilde iskelede henüz hazır bulunmamakta idi:
Üzerinde sarih bir ay ve gün târihi yazılı bulunmayan, fakat Biga Kadılığının
(Receb ayının dördüncü günü tarihiyle) göndermiş olduğu mektubundaki bazı
sorulan cevaplandırdığı anlaşılan bir hükümde (No. 21), kestirilecek ağaçlardan her
biri için 28’er akçe ödenmesi kararlaştırılmış olduğu ve ağaçların yalıya indirilmesi
işinin ayın sonuna kadar tamamlanması lüzumu belirtilmiştir. Aynı şekilde, Biga
Kadılığından gönderilen fakat maalesef diğeri gibi tarihsiz olan başka bir mektup
suretinde (No. 22) de; bahis mevzuu ağaçların kestirilmesi için 12 880 akçe satfedilmiş
olduğu ve kerestenin tamamiyle iskeleye taşınmış bulunduğu bildirilmektedir.
Diğer taraftan, yukarda kaydetmiş olduğumuz şekliyle, Mısır Beğlerbeğisine
kerestenin “Sağ-bölük büfecilerinden Ali” vasıtasıyla gönderildiğini bildiren 24 Receb
tarihli birinci hükmün yazılmasından üç hafta kadar zaman geçtikten sonra, 958
yılı Şabanı’mn ortalarına doğru Vezir Ali Paşa’ya ikinci bir hüküm daha (No. 23)
yazılarak, iskele için lüzumlu kerestenin bu defa “binâ mûftemedlerinden Ömer”
338 TAŞLARIN TEDARİK VE NAKLİ IŞLBBJ

vasıtası ile ve hassa iop-gemilcnnden birisine yükletilerek gönderilmiş olduğu bildirilmiştir.

Bu suretle iskele yapmak için lüzumlu kerestenin kiminle gönderilmiş olduğu mesele­
sinde muhtevâlan birbirini tamamıyla tutmayan iki ayrı hüküm yazılmış bulunuyor.
Bu tarihlerde Mısır Beğlerbeğisi Vezir AH Paşa’dan gelmiş bulunan tarihsiz bir arz
suretinde (No. 24), “Sağ-bölük TJlûfecilerinden Ali” vasıtasıyla gönderilen kerestenin
defter mucibince tam olarak teslim alınmış olduğunun bildirilmiş olmasına nazaran,
ikinci hükümde bahis mevzuu olan “bina mû 'temedlerinden Ömer” vasıtasıyla gön­
derilmiş olan kerestenin durumu izaha muhtaç bir hal almaktadır.

Mısır Beğlerbeğisi AH Paşa’ya hitaben üç hafta fasıla ile çıkarılmış olan iki hükmün
muhtevâlan arasında mevcut gibi görünen bu tenakuz kanaatimizce ancak şu şekilde
te’lif ve izah edilebilir:
Birinci hükümde ismi geçen “Sağ-bölük ‘Ulûfecilerinden AH”, ikinci hükmün
bahis mevzuu ettiği hassa top-gemisinin ve kerestenin hazır olmasını bekliyerek hareke­
tini bir müddet tehir etmiş ve ağaçlan “binâ mû‘temedlerinden Ömer” ile birlikte aynı
gemi ile Mısır’a göndermiştir. Aksi takdirde bahis mevzuu kerestenin birbirine bu
kadar yakın, iki ayn tarihte iki ayn gemi içinde kısım kısım nakledilmiş olması icabeder.
Bundan başka, bina eminine ve mimar başıya gönderilmiş olan 959 yılı Muharrem
ayının sonlan tarihli hükümde (No. 25 ve 26), İskenderiye’deki taş direkleri getir­
mek için gönderilen mimar Hüseyin'in gösterdiği lüzum üzerine, bahis mevzuu “direkler
gemiye konulmak için” gereken ağaçların, “mezkûr direkleri getirmek için gönderilecek
gemi ile” gönderilmesini emretmektedir. Bu hükümden anlaşıldığına göre, vaktiyle iskele
yapmak için gönderilenden ayn olarak, yeni bir tertip kereste daha gönderilmesine
lüzum görülmüştür ve bu kereste büyük granit sütûnlan getirmek üzere yalanda İstan­
bul’dan hareket edecek olan gemi ile gönderilecektir.

Bu kerestenin teslim alınan cins ve miktarlarına ait bir defterinin sütunları nakle­
den gemi ile İstanbul’a gönderilmiş olduğunu göreceğiz (No. 30, 27, 31). Gerçekten bu
emrin tarihinden kırk gün kadar sonra (10 RebiHi’l-evvel 959 tarihinde) Cezayir Beğler-
beğisine gönderilen bir hükümden (No. 27); İskenderiye’deki direkleri varub getür-
mek için bir kıtla gemi binâ olunmak üzere bulunduğu, hususî bir dikkat ve ihtimam ile yapılmak­
ta olan bu geminin her Vd taç direği birden taşıyacak bir yapıda olduğu; tersane reislerinden
Said*in (?) bir iki defa mezkûr direkleri görmüş ve her iki sütünü da yapılmakta olan
bu gemi ile varup getirmeği uhdesine almış olduğu anlaşılmaktadır.

Yine aynı hükmün ifadesinden; bu işlere vâkıf gemi reislerinin taş-gemisinin İsken­
deriye’ye vaktinden evvel gönderilmesiyle orada uzunca bir müddet bekletilmesinin
kurt üşüşüp gemiyi harab etmesi tehlikesi olduğunu haber verdiklerini, bu sebeple bu
geminin tam mevsiminde orada bulunacak şekilde hareket etmesi lâzım geldiği ve mev­
simine daha üç aylık bir zaman olduğundan, mezkûr geminin mevsiminden 40-50 gün
evvel ikmâl edilmesinin temenniye şâyan olduğu da anlaşılmaktadır.
Hükmün sonunda; Cezayir Beğlerbeğisinden bu hususlar göz önünde bulunduru­
larak lüzumlu tedbirleri alması ve mevsimi gelince geciktirmeden vanb İskenderiye’den
zikr olunan mermer direkleri getirmesi İstenmektedir. Hükmün ifadesi pek sarih olmamakla
beraber, Cezayir Beğlerbeğisi Kaptan Paşa’mn, maiyetindeki donanma mensubu
tecrübeli gemicilerle inşaat mühendislerinin yardımıyla, Iskenderiyedcki granit sütün-
 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ 339

larm nakli işinde mühim bir vazife aldığı görülmektedir. Gerçekten, mezkûr Beğler-
beği maiyyetindeki mütehassıslarla birlikte bu taşların nakli için hususî bir şekilde
hasırlanmakta olan gemi ile yakından alâkadar olmuştur.
Bu kadar ağır sütûnlann gemiye bindirilmesi ve gemiden indirilmesi işlerinin
arzettiği teknik problemleri donanma mühendisleri halletmişler, tecrübeli denizciler
de hazırlanan geminin hangi şartlar altında nasıl seyir ve hareket edeceğini ve mevcut
tehlikeleri belirtip lüzumlu tedbirleri teklif etmişlerdir.
Nihayet, bu kadar ihtimam ve gayret sarfıyla hazırlanan bir seyahat esnasında
bu kıymetli sütûnlann herhangi bir tehlikeye marûz kalmadan ve muhafaza altında
şevki için, donanmaya mensup gemilerden bazı parçaların bu seyahate iştiraki muhale,
kak olarak temin edilmiştir.
Hükmün ifadesinin bu hususta kâfi derecede sarih olmamasına rağmen, biz bahis
mevzuu geminin bu tarihte IstanbuTda Devlet Tersanesinde inşa halinde olduğunu
ve Cezayir Beğlerbeğisinin de bu işleri yakından takip etmek üzere İstanbul’da bulun­
duğunu tahmin etmekteyiz:
Gerçekten, 3 Cemaziyel’âhır 959 tarihinde “ ‘Ulûfeciler Yurdu” ismini taşıyan
bir mahalden Istanbuldaki Galata (yahut Tersane) eminine hitaben kaleme
alınmış olub, daha sonra gönderilmekten vaz geçilmiş olan bir hüküm suretinden
(No. 28) öğrendiğimize göre; İskenderiye’den mermer direkleri getirmek için gemilerin
gönderilip gönderilmediği ve gönderilmişse hangi tarihte gönderilmiş oldukları sorulmuş­
tur. On gün sonra, yâni 13 Ca. 959 (6 Haziran 1552) tarihinde verilmiş olan diğer hü­
kümde ise (No. 29) Mısır Beğlerbeğisi Vezir A1İ Paşa’ya “İskenderiye’de olan mermer
direklerin tahmili için mavna, reislerinden Saü (?) reis irsâl olundı.. zikr olunan mermer
direkleri mezkûr reis ma<rifetiyle gemiye tahmil itdüresin, gemilere zarar gelmiye”
denilmektedir. Zikri geçen bu iki hükmün ifadelerinden İskenderiye’deki taşlan geti­
recek olan gemilerin İstanbul’da inşa ve ihzar edilmiş olduklarını ve taşlan almak
üzere bu tarihte İstanbul’dan îskenderiyye istikametinde hareket etmiş bulunduktan
anTagVlma.1ctfl.Hir.
Şu halde, 6 Haziran 1552 (13 Ca. 959) tarihini İskenderiye’deki taş sütûnlan
getirecek gemilerin İstanbul’dan hareket ediş tarihleri olarak kabul etmek mümkün­
dür. Aynı gemilerin. İskenderiye limanına varış ve orada taşlan yükleme ve avdet
tarihlerine gelince; elimizde mevcut kayıtlar, bu mühim hususlan dahi oldukça katlî
bir şekilde tayin etmemize imkân vermektedir:
Gerçekten 31 numaralı kayıt bize, İskenderiye’den İstanbul’a nakledilen mermer
sütûnlann gemilere yükletümesi için lüzumlu görülen iskele vesair tertibatın inşa edile­
bilmesi için son defe gönderilmiş olan kereste ile çeşitli çivilerin tam bir listesini vermek­
tedir. 6 N. 959 (26 Ağustos 1552) tarihinde tanzim edilmiş olan bu listede, mezkûr
malzeme içinden kullanılmayıp kalan ve bu sebeple İskenderiye’deki mahzene teslim
edilmiş olan kereste ve çivilerin de miktar ve nevi’leri yazılıdır.
30 numaralı kayıt ise; İskenderiye kadısı Ali’nin imzasını taşıyan bir arz tezkeresi'-
dir. Bu tezkerede kadının “İskenderiye’ye irsâl olunan ağaçlar gelüb vâsıl olup
maslahat ne ise görülüb, ba {zısı der-anbar olunub hıfz olmmışdır. Gönderilen
ağaçlar cümle defter oîınub sarfolımandan ma‘adası ki der-anbar olmışdır, ayniyle
defter olunub defteri mühürleyüb ağaçlan getüren kimesneye teslim olmmışdır ki
340 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İSLERİ

su1âl olunmalu ise cevab vire” demesine nazaran, bu arz tezkeresinin 31 numaradaki
tasdikli defter sureti'mu bir eki olması lâzım gelir.
Bahis mevzuu defterde sütûnlann gemilere yükletilmesi işinde kullanılmayıp
kalmış olan ve bu sebeple muhafaza edilmek üzere İskenderiye’deki mahzene konmuş
bulunan bir kısım malzemenin müfredatının ayrıca kaydedilmiş bulunması ve kadı’nın
arzında bu hususu bilhassa tavzih eden ifade, mezkûr defterin tanzim edildiği tarihte
yüklepne ameliyesinin tamamensona ermiş bulunduğumve bu defterin vaktiyle taşlan İstanbul’a
getirecek olan gemi ile bu iskele malzemesini getirmiş olan ve bu defe yine aynı gemide
taşlarla birlikte, İstanbul’a avdet edecek bulunan memurlara teslim edildiğini isbat
eder: Gerçi İskenderiye kadısının zikri geçen defteri takdim eden arz tezkeresinde tarih
yoktur. Fakat, bu tezkerenin İstanbul’a geldiği zaman üzerine şöyle bir kayıt düşürül­
müş olduğu görülmektedir:
"Mahrûsa-i Mısırdan büyük mermer direk gddikde vârid olan kapu (?) (kadı) 'arzı
budur. Âmed fî 28 Zilka'de sene 959 (15 Kasım 1552)”.
Bu kayıt, iki mühim meseleyi aydınlatmağa yarayacak malûmatı ihtiva etmek
itibariyle dikkatle tetkike değer:
a) Bu kadı arzı, İskenderiye’de 6 Ramazan 959 (26 Ağustos 1552) tarihinde
tanzim ve kadı tarafından tasdik edilmiş olan malzeme defterinin eki olması lâzım gel­
diğinden, defterle birlikte ve taşlan getiren gemi ile 28 Zilka‘de 959 (14 Kasım 1552)
tarihinde, yâni bahis mevzuu defterin bizce malûm tanzim tarihinden iki ay üç hafta
kadar bir zaman sonra İstanbul’a vâsıl olmuştur. Bu malûmatın ise, bize büyük granit
sütunun (veya sütûnlann) İstanbul’a geliş tarihini öğretmek ve taş - gemilerinin seyahat
müddetini hesaplayabilmemizi mümkün kılmak balonundan ehemmiyeti büyüktür.
b) Aynı derkenar kaydı, bize o zamana kadar resmî muhaberâtta iki sütünün
naklinden bahsedilmiş olmasına rağmen; bu defe yalnız bir tek sütunun gelmiş olduğunu
öğretmektedir. Gerçekten, kaydın son fıkrasında, "Mısır’dan büyük mermer direk (?)
geldikde” ibaresiyle direklerden değil, müfred şekilde bir tek direk’ten bahsedilmiştir.
Gerçi, bu ifade tarzını tamamiyle kâtibin bir ihmaline atfetmek de mümkündür.
Nitekim 31 numaralı kaydın baş tarafında icsütunkd-i mermer ki âmed fen İskenderiye
ilâ mahsûsa-i Kostantiniye.. ” ifadesinde sütunlar1dan bahsedilmiştir. Fakat, bu mevzu
üzerinde cereyan etmiş bulunan muhaberâtta getirtilecek direklerin bir değil iki
olduğu tasrih edilmiş oİmasma ve Tabakaatü’1-memâlik’in yukarıda zikredilmiş fıkra­
sında cami‘in büyük kubbesini taşıyan kemerlerin dayanağı 4 direkten i k i s i n i n İstan­
bul'dan, gayrilerinin İskenderiye’den getirtilmiş olduğunun belirtilmiş bulunmasına
rağmen; vaktiyle tasarlanmış olması d.a mümkün bulunan böyle bir projeden
sonunda (türlü mülâhazalarla) vaz geçilmiş olduğunu kabul etmek lâzım geleceğine
âit de bâzı deliller mevcuttur.
Nitekim, Tezkiretü’l-bünyân’da, Mimar Sinan’ın ağzından nakledilmiş ifadeye
nazaran, bahis mevzuu 4 büyük sütundan yalnız birisi İskenderiye’den getirilmiştir.
Bu direklerden İkincisi Bafelbek’den getirilmiş, üçüncüsü İstanbul’da Kıztaşı mahalle­
sinden nakledilmiş; dördüncüsü ise, Saray’da hazır bulunmuştur14.

u A dı geçen n üsha, y p . la /b ; m a tb u n ü sh a s. 58. Bu fık ra aşağıda 20 n u m aralı n o tu n bu lu n d u ğ u yerde de

a y n en dercedilm iştir (s. 345).
 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ 341

2) Balalbekten getirilecek sütunlarla ilgili kayıtlar

Tezkiretü’l-bünyân’da kubbe kemerlerinin dayanağı olan dört büyük granit sü­
tundan birinin Ba‘albek’16den getirilmiş olduğunun kaydedilmiş olması, elimizdeki resmî
vesikalar ile de kısmen teyîd edilmiş bulunduğuna göre, (diğer müellifler tarafından
zikr ve kabul pHilmpmiş olmasına rağmen) hakikatin bir ifadesi olarak kabul edilebilir.
Gerçekten, Şam Beğlerbeğisine yazılmış olan 25 B. 959 tarihli bir hükümde (No. 36)
Ba'albek Vadısmm, bu kasabada İstanbul’da inşa edilmekte olan camiye münasip iki
kıta taş direk bulunduğunu bildirdiği kaydedilmekte ve bu direkleri mahallinde tetük e-
derek İstanbul’a nakilleri işini tertiplemek üzere gönderilmiş olan Hassa mimarlarından
HacıHüseyine her türlü yardımın yapılması ve eğer bahis mevzuu direklerin hakikaten
denildiği gibi bu taraflarda bulunamıyacak kadar güzel ve elverişli oldukları tahakkuk
eder ise, tıalril masrafları için lüzumlu görülen paranın Şam Hâzinesinden temini ile
direklerin İstanbul’a gönderilmeleri emredilmiş bulunmaktadır.
Bu hükmün yazıldığı tarihten 7 ay kadar uzunca bir zaman geçtikten sonra, 960
yılı Ra. ayı evâilinde (15-25 Şubat 1553) yine Şam Beğlerbeğisine hitaben gönderilmiş
olan diğer bir hükümde ise (No. 37); Beğlerbeğinin mimar Hacı Hüseyin ile birlikte
Ba‘albek’e giderek, mahallinde lüzumlu tetkikleri yapmış ve mezkûr direkleri İstanbul’a
gönderilmek üzere yerlerinden kaldırüp kızağa bindirmiş olduğu, fakat kış mevsimi­
nin gelmesiyle nakil iğinin ikmal edilemediği ve bu arada hastalanmış olan mimarın
Şam’a dönerek orada ölmüş bulunduğu kayd edilmekte ve aynı vazife için bu defa
Hassa mimarlarından Ali’nin gönderildiği belirtilerek sütunların bir ân evvel yola
çıkarılması istenilmektedir.
Aynı hükümde, bahis mevzuu sütunların bu yıl İstanbul’a şevki mümkün olmadığı
takdirde inşaat islerinin durması tehlikesi mevcut bulunduğu ileri sürülerek, acele et­
mek lüzumu üzerinde İsrar edildiği gibi; iki ay kadar sonra yazılmış olan 2 Ca.
960 (25 Mart 1555) tarihli diğer bir hükümde de (No. 39); Ba‘albek’teki direkleri
acele olarak İstanbul’a sevketmesi lüzumu muhtelif tarihlerde kendisine emredilmiş
olmasına rağmen, bugüne kadar adı geçen direklerden bir haber alınamamış olmasının
sebepleri Şam Beğlerbeğisinden sorulmaktadır.
Bu ikinci hükümde, Şam Beğlerbeğisine, (bina işleri senin bu direkleri göndermene
bağlı kaldı, inşaatın durması tehlikesi baş gösterdi) meâlinde bir ifade kullanılmakta

» Suriye’d e A n ti-lü b n an dağlarının g a rb etek­ 54 büyük g ra n it sü tu n d an 6’aı b u g ü n hâlâ kendi

lerin d e, Ş am -H um us dem iryolu üzerinde deniz
seviyesinden 1170 m etre yükseklikte b ir ş ehir olup
çok eski z a m anlardan b eri dinî b ir m erkez ala­
ra k şö h re t y apm ış b u lu n an B a ’albek, bilhassa R o­
m a lıla r devrinde in şa edilmiş olan J ü p ite r ve
Baeehus m âbetleriyle tanınm aktaydı.
H ıristiyanlığı k a b u l etm iş olan Bizans İm p a ­
ra to rla rın ın eski âyinleri m enederek p u tla rı kır­
dırm ası, b a2t bin aların kiliseye tahvili v e bilhassa
535 yılındaki büyük b ir sarsıntının sebep olduğu
yık ılm alar sonucu, B a 'a ib tk dinî m erkez olarak
ehem niyetini k aybetti ve harabelerindeki kıym etli
ta ş la rd a n b ir kısm ı başk a yerlere nakledildi. JV<r-
U kim , İsta n b ul’d a A ya so fya in ja edilirken g ü l- h m u u
tetiğindeki g ra n it sünuniardan b ir k ıs m ı İsta n b u l’a
a ld ın lm ifit.
T u ristle re m ahsus b ir bro şü rü n naklettiğine
göre, J ü p ite r m âbedinin bü y ü k s alonunu taşıyan
yerlerinde ve ayaktadır. 20 m e tre yühseklğindc
ve 2 ,2 0 m etre çapında olan b u sü tu n lar dünya­
n ın e a bü y ü k g ra n it sü tu n ları addedilm ektedir.
H arab eler içinde ayrıca çevresi 3 ve boyutları 7-8
m etre uzu n lu ğ u n d a olan 4 0 - 5 0 g ran it sütunun
d a h a vaktiyle m evcut olduğu d a anlaşılm aktadır.
Süleym aniye C am ii'nin içinde bulunan 4 g ra­
n it sü tu n d a n b ir in in jü p itc r m abedinin büyük sü­
tu nlarından b iri olması b a tır ag elebelir. Bilhassa
P i i n t B elan dit M a n s 'm 1555 y ılın d a Paris’de O b-
servations ism i a ltın d a neşrettiği seyahat hatırala­
rın a göre, ziy areti esnasında b u sütu n lard an ayak­
ta du ra n ların sayısı bug ü n olduğu gibi 6 değil
g ’dur. F ak at, Süleym aniye’deld sütunların boyu
ve çapı B a'albek harabelerindeki g ra n it sütunla-
n n d akİnden çok farklı olduğundan boydan kesme
v e çapım düşürm e işlerinin n asıl yapıldığı an la­
şılam am aktadır.
 342 TAŞLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ

ve mektubu ahuca bir ân ve bir saat dıırmayub, gece ve gündüz çalışıp zikrolunan
direklerin İstanbul’a gönderilmesi kat'î bir lisanla emredilmiş bulunmaktadır.
Bu emrin sarahat ve şiddetinden, inşaatın durmaman için vücudu zarurî görülen
ve daha evvel yerinden kaldırılıp kızağa konmuş olduğu da bilinmekte olan bahis mevzuu
direklerin (yahut direğin) kısa bir zaman sonra iskeleye indirilip oradan gemilerle
İstanbul’a sevk ve inşa halinde bulunan ramim içinde kendisine ayrılmış olan yere
zamanında konmuş olduğu kuvvetle tahmin ve kabul edilebilir.
Zikri geçen büyük sütunlara âit resmi yazışmalarda daima iki direkten bahsedil­
mekte olduğu halde, Tezkiretü’l-bünyân’da cami içindeki dört büyük taş direkten
yalrnz birinin Ba'albck’ten getirtilmiş olduğunun tasrih edilmiş bulunması, ortaya yeni bir
mesele daha atmakta ise de, her iki beyanın aynı zamanda doğru olması da mümkündür:
Gerçekten, İskenderiye’den getirtilecek olan büyük taş sütunlar meselesinde
olduğu gibi, şu veya bu mülâhaza ve zaruretle, ikinci sütunun naklinden sonunda vaz­
geçilmiş olması her zaman mümkün olduğu gibi, Ba'albek’ten getirilecek iki büyük taş
sütundan her ikisi de İstanbul’a nakledildikten sonra, bu sütunlardan yalnız birinin
cami içinde kubbenin dayanağı dört sütundan biri olarak kullanılmış olması ve birlikte
nakledilmiş olduğu ikinci sütunun ise, başka bir yere tahsis edilmiş bulunması da
düşünülebilir.
Bu vaziyete göre; Tezkiretü’l-bünyân’in ifadesinin doğruluğu ve Ba‘albek’ten
getirtilen bir sütunun câmi içinde bahis mevzuu yerde kullanılmış olduğu meydana
çıkmaktadır. Bu sütunun nakli işinin büyük müşldllere tesadüf ederek gecikmiş olması
ve zamanında el-alünda bulunamaması yüzünden, hükümlerde bahis mevzuu edilen
inşaatın durdurulması tehlikesinin hakikaten baş göstermiş olması da kuvvetle ihtimal
dahilindedir w.
Gerçekten, bahis mevzuu sütunun, en müsait şartlar altında İstanbul’a gelebil­
mesi için sonuncu sıkıştırıcı hükmün tarihinden sonra en az iki ayın geçmesini beklemek
lâzım geleceğine göre; İstanbul’a ancak 960 yık Ca. sonlarına doğru (2-12 Haziran
1553) varmış olması lâzım gelir. Bu takdirde dahi, yukarıda verdiğimiz izahata nazaran,
28 Za. 959 tarihinde getirilmiş olduğu anlaşılan İskenderiye’n büyük sütuna nazaran
7 ay; aşağıda teb” bendinde göreceğimiz veçhile, İstanbul’daki Kıztaşı mahallesinden
M Ba'.albek’deki sütunun İstanbul’a şevki tari­ c) Tam bit seri teşkil eden 165 defterin rayında
hini aydınlatmak bakımından aşağıdaki kayıtlar kalan ve tarih itibariyle bu defterlere hemen takad­
dikkate şâyan görülmüştür: düm etmiş bulunan 44 numaralı Mufassal defter
a) Taşçı ustası Manastırlı Mustafa’ya Trab­ (2 Z. 960-961 M . başı) de ve bu defterin icmaller
lus’tan mermer sütunu getirmek için yevmiye 12 şer kumuıa alınmış olan V numaralı İemâl cetvelinde,
akçeden 2t günlük 252 akçe ücret ödendiği (96ı Şam'dan mermer sütun geldiği zaman çalıştırıl­
y ılımın Snfrr 22*20 tarihleri nragınılalrı haftayı mış olan mir! esirler için verilen ekmek pa­
ihtiva eden) 6 numaralı defterde (vrk. to/a) rası olarak 188 akçe ödenmiştir: “Bahâ-i nân,
şöylece kayıtlıdır: be-dhet-i esîrân-ı m irî ki der-vakt-i âmeden-i
“Ücret-i Mustafa Manastır sengtıraş, berây-ı sütûn-ı mermer ‘an Şam, bİ-emr-ı Hazret-i Sinan
âverden-ı sütun-ı mermer can Trablus. 21 yevm, fî Paşa dâmet me'âliyeiıu, 188”.
12 — 252”. d) Şam’dan gelen Muslıhiddin Halifeye ken­
disinin aylığı olarak b'aş-mimar tarafından verilen
b) Aynı defterde (yp. 13/b) mermer sütüm 300 akçe de yine aynı defterde kayıtlıdır:
kızaklar üstünde kaydırmak için yere döşenceek “Et-teslim&t: 4) Teslim be-Muslıhiddin Halife,
direklere âit olmak üzere arabacı M urad’a ödenen berây-ı mevâcib-i bod iri ‘an Şam âmed, be-ma'-
bir hesap kayıtlıdin rifet-i Sinan Ağa Ser-mi'marân, 300”.
“cAn yed-i Murad araba!, pârehâ-i çûb ve e) Aynı defterde gündelikçi işçiler arasında
çubuk ve elvâh berây-ı fİilUnk «iki», berây-ı âver­ 4-5 scngüraşın çalıştığı yer olarak kayıtlı bulunan
ilcn-i sütûn-ı mermer. 160 ’aded, hurdevât 39 “sütun-ı serçe-gözü” nün bu sütunlardan biri
‘aded, çift 4X fl 8= 32”. olması mümkündür (yp. 44/a).
 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İSLERİ 343

nakledilecek dikili taşın bulunduğu yerden kaldırılması tarihi olan 958 yılı Z. sonlan
tarihine nazaran ise, bir sene 6 ay geç kaldığı görülmektedir. Bu sebeple Ba*alabek’ten
gelecek sütunların bu kadar gecikmesi, bütün işlerini her türlü malzemeyi vaktinde
elleri altında bulabilecek şekilde tanzim etmek i'tiyadında olan devrin inşaata ve idare­
cilerini haklı olarak telâşa düşürmüştür. Bu sebeble dahi sütunlardan birinin Hamı
içinde kullanılmamış olması mümkündür.
*
* *

Bu gecikmenin muhtemel sebepleri arasında, büyük taş sütunların kısmen kara

yoluyla yapılacak sevkıyâtı işinin arzettiği büyük müşkiller üzerinde, sırası gelmişken,
bir az durup düşünmek münasip olacaktır:
Yerlerine konurken bir miktar kesilmiş olmalarına rağmen, bugün cami1kubbesinin
d a y a n d ı r ı l m ı ş olduğu dört büyük granit sütundan her biri 9,02 metre irtifaındadır ve
alt ve üst k a l ı n l ı k la r ı n ı n vasatî daire çapı 1,14 metre kadardır. Bu haliyle onlardan her
birini 9,38 mâ bacınında ve 28 ton ağırlığında farz ve kabul edebiliriz17. Bu ağırlıkta bir
sütunun kırılıp zedelenmeden 1170 metre yükseklikte kâin Ba'albekte bulunduğu
yerden kaldırılıp en yakm bir liman olan Beyrut iskelesine (eğer hakikatte olduğu gibi
Trablus-ı Şam iskelesi gibi daha da uzak bir yere değilse) kadar aşağı yukarı 80 kilomet­
relik ânzalı bir yol boyunca kızaklar -üzerinde sürüklenmesi ve bu arada Lübnan
dağlanmn geçitlerinden de aşmlabilmesi her halde çok güç olmuştur.
“Târih-i Cimi‘-i Şerif-i Nur-ı Osmanî” isimli eserin müellifi18, bu cami için geti­
rilmiş olan mermer sütunların tedarik ve nakli hususunda tesadüf edilen müşkillcri ve
bu müşkillerin halli için alınmış olan tedbirleri, unutulmaması lâzım gelen kıymetli
tecrübeler add ile ve "kâğıda geçirilmeyen her şey zâyi olmuş sayılır” sözünün ifade
ettiği hikmete dayanarak, bazıları için fuzûli addedilecek, aşağıdaki tafsilâtı vermekten
çekinmediğini açıklıyor:
Gerçi bu cami, Süleymaniyeden 200 sene kadar sonra inşa edilmiştir ve bu eserde
nakli bahis mevzuu edilmiş olan sütunlar yedişer arşın uzunluğunda olup Süleymaniye
camiinde kullanılan 17-20 arşın boyundaki dört büyük dev-sütuna nazaran oyuncak
addedilecek kadar küçüktür. Fakat, aradan geçen bu kadar zaman zarfinda bu nevi’
nakliyâtı yapacak olanların elinde bulunan teknik imkân ve vasıtalar aynı kaldığı gibi,
nisbeten küçük olan bir kaç sütunun tedarik ve nakli hususunda tesadüf edilen müşkil­
lerin daha büyükleri için fazlasıyla mevcut olacağı da âşikârdır.
Müellife göre, inşaatın daha ilk safhalarında camiin sofalarına dikilecek mermer
sütunların tedarik ve nakil işi büyük bir merak ve endişe mevzuu (bir fikr-i ‘azîm ve
endûh-i cesîm) teşkil etmişti. Nihayet bir gün aranılan sütunların “Bergama kasabasın­
da sağ ve salim ve bir harabe kilise divannda metrûken kaaim ve kimesnenin zaptında
17 A ynı şekilde hesaplandığı takdirde şadırvan M üellif, b u sütunların n ak li için tersaneden
avlusundaki 6 a d e d g ra n it sü tu n u n ıo ,6 ş a r ton, alınara k k aly n n lann v eya k irala n ara k fır-dirrk ü se­
6 a d e d esm er g ra n it direğin 4 ,to o ‘c r ton, 6 ad ed finelerin nalril kapasiteleri v e b u gem ilerde “sütun­
M a rm a ra m erm eri direğin, 3,6oo’e r ton ağırlığında la r y atağı İçin” hususî b ir şekilde y aptırılacak o lan
oldukları anlaşılm aktadır [2 a d e d köşe direği bu sandıklar için v e navlun ücreti olarak yapılacak
h esap tan h ariçtir). m asrafların ehem m iyeti üzerinde duruyor ve Dil-
u A h m td , T ârih-i C am i'-i Şerif-i N û n Osm a­ kayıklanyla b u m ühim m eselenin halledilebileceği­
niye, T a rih -i O sm an! E ncüm eni M ecm uası ilâvesi, n i düşünen in şaatın n â z ın D erviş E fendinin bulu­
1335-1537- s. 15, 19* şu n u bü y ü k b ir keşif gibi k ay ıt v e y â d e d iy o r.
344 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İSLERİ

olmadığına voyvodası ‘âlim olub ber-muktezay-ı baht-ı hümâyûn cümlesi mermer ve

serçe~gÖ2ü yek-cevher clduğı” haber virildi. Bu haber üzerine “kalfa gönderilüb sütun-
larrn birin ihraç ve tasni* eylediği timur tekerlekli ve timur bendli ve kuşaklamalu kızak üzerine
alub otuz beş çift carmış mandalarıyla tilâl ve cibalden, beş buçuk saat mesafede olan
şahil-i bahıe bir tarîk ile nüzûl ve tesyîr, lâkin sahil-i bahr olan mahal şen ve 'imâret
olmadığından gelen sütunları sefâine tahmil içün metin ve vâsi' iskele ve Tersâne-i
'Âmirede olduğu gibi, bir dar-ağaa. inşa olınmak muktazî olduğı” anlaşıldı.
Bu işler için, kalabalık bir amele gurubunun taşlahn geçeceği yolların tesviyesi
için ağaçlan kesmek, çukurlan doldurmak ve köprüler yapmakla meşgul olması lâzım
geldiği; “sütunların her biri nice yüz kantardan mütecaviz olub bu makuule cerr-i
eskaaTin 'uhdesinden gelmek Tersâne-i 'Amire Reislerinin memuriyetine manût
olmağın istid'â ohndıkda..” Mehmed Reis “iktiza eden âlât-ı mütenevvi‘a ve çifte
dilli tunç makara vesâir mühimmât-ı lâzime” ile taşlann İstanbul’dan gönderilen “Dil
kayıklarına” (herhalde İzmit körfezinde işleyen ve kervanlan bütün mevcutlanyla bir
sahilden diğerine nakle yarayan büyük at-gemileri) yükletilmesi işine memur edildi18.
Gemilere bu suretle yükletilmiş olan sütunlar dört beş gün zarfında İstanbul’da Topkapı
Sarayının Yalı Köşkü önüne gelmiş oldular. Bu sırada mirî esirlerle birlikte Yalı Köş­
küne gelmiş bulunan Tersâne reisleri “sütunları fenn-i yesîr ile ihraç eylediklerinde”
padişah-kendi eliyle bahşişler dağıtdı. Oradan Has Bağçeye naklettirilmiş olan sütûn-
lar, Tersâneden getirtilen kızaklarla “caddeden birer günde” inşaat yerine nakledilebil-
diler.

3) İstanbul’da Kıztaşı mahallesindeki dikili taşın nakli:

Cami kubbesinin kemerlerinin dayandığı dört büyük granit sütundan birisi de
İstanbul’da Kıztaşı mahallesindeki dikili taştır19. Bu taşın nakli ile ilgili hazırlıklara
ait ilk kayıt, 22 Ra. 958 tarihlidir ve Kıztaşını bulunduğu yerden kaldırmak için Kapu-
dan Paşa’dan istenilmiş olan 97 aded ağaç makara dili (zebân-ı bakara-i çûb)nia teslim
alındığım bildirmektedir (No. 45). Bu kaydın tarihinden iki ay on gün kadar sonra,
yâni 2 C. tarihinde yazılmış olan diğer bir hükümde (No. 43) ise; Galata.Hassa
Hara Eminine (bahis mevzuu Kıztaşını yerinden indirmek için lüzumlu görülen)
40 kantar telin binâ eminine teslim edilerek bedelinin alınmasını emredilmektedir.
Nihayet; senesi kaydedilmemiş olmakla beraber, herhalde aynı yıla ait bulunan ve

19 Bahis m evzuu K ız-taşm in bu g ü n yerinde
m e v c u t b u lu n a n ve b u lu nduğu sem te d e ismini
verm iş o lan diğ er b ir K ız-taşı ile Ç en b erlıtaş.. gibi
İsta n b u l'd a m ev cu t dikili taşlardan b iri olduğu
anlaşılıyor. Sülcym aniyc in şaatında kullanılm ış
o lan d ö rt g ra n it s ü tu n d an b irisi o lan b u dikili taşın
v aktiyle b u lu n d u ğ u yere g elin ce: B ugünkü Ü ni­
versite m erkez binasının bu lu n d u ğ u E ski S aray
ile V efa lisesi arasın da olduğu tahm in edilm ektedir.
Osman Ergin 1945 d e yayınladığı Fâtih İmareti
Vakfiyesi isim li eserinde, ikinci Bayezid’in tanzim
ettird iğ i A ra b c a F a tih İm areti Vakfiyesinde A h-
m e d Faşa ve 926 (1519) tarih li Ayasofya T ah rir
D efterinde ise A li Paşa câm i'i m ahallesinde Deli
Hay nSmıy lr anılan sü tunun (am udun) A m yrut-
zes’m h aritasın d a ve M atrakça N asuh’u n eserinde
resm i g ö rü len s ü tu n olduğu ve b u sü tü n ü n Süley-
m aniye câm i’i in şaatında kullanılm ış bulunduğu­
n u n zannedildiğini kaydetm iştir (s. 33).
A n k a ra 'd a T a p u v e K ad astro U m um M ü d ü r­
lüğü A rşivinde 552 nu m aralı İstan b u l E vkafı def­
terinde d e (yp. 380) M evlâna Ü stâ d M im ar Sinan
M escidi m ahallesinde 8g5 tarih in d e tesis edilmiş
olan İb ra h im Beğ vakfı içinde Kız-taşı demekle
m a rû f b ir m erm er direğin Süleym aniye camii
in şaatında kullanılm ak üzere kaldırıldığı zam an
vakfın evinin h a râ p olduğu kaydedilm iştir. “M ez-
b u r evde b ir m erm er direk olup, hz-tap Himı-lc
ile m a'ruf; m erh u m ve m ağfur S u ltan Süleym an
H a n tâb c scrâhu cami*- şerif b in a ettikleri zam an­
d a tayı olupesleri harab etmişler”
(Bk. ö . B arkan-E krem H . A yyerdi. İstanbul
E vkafı ''T a h rir” defteri. İstan b u l 1970. s. 291,
not s
 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İSLERİ 345

Zilhicce evâhiıi tarihini taşıyan hükümle, İstanbul kadısından, mimarla birlikte dikili
taşın bulunduğu mahalle giderek taşın indirilmesine nezaret etmesi istenilmektedir
(No. 44).
Bu sonuncu emrin verildiği tarihten bir kaç gün sonra dikili taşın bulunduğu
yerden indirilmesi işine başlanmış olması lâzım gelir. Zamanında mühim bir mesele
teşkil etmiş olması içabedcn bu işin tekniği, T?zkiretü,l-bü7iyân>da tafsilâtlı bir şekilde
izah edilmiştir. Ehemmiyetine binâen bu izahat aşağıya aynen dercedilmiştir:

«Âverden-i siltûnhâ-i mermer can câmic-i huceste-manzar

Evvelâ ol çar sütün ki makam-ı çehâr yâr-i güzînde her biri bir serv-i ser-efrâz-ı
riyaz-ı dindir, her biri bir diyârdan gelmişdir.
Cümleden biri ol sütün ki, Kız-taşı mahallesi dedikleri mahalle bir kız dikmiş,
Kız-tajı demekle ma'rûf bir 'amûd-ı yekpâre-i menâre-misâl idi (Nazm__ )
Nesir: Muhassal padişâh-ı 'âlem-penahın emr-i şerifleriyle büyük kalyon direk­
lerinden sütunlar diküb kat-kat muhkem iskele peyda ettik ve 'azîm mavna komana-
lann bir yere cem' eyleyüb âdem gövdesi gibi palamarlar ile bakaralara bağlayub ve
sütûn-ı mezbûrun durduğu yerde göğdesin serâpâ kadırga direkleri ile muhkem bend
eyleyüb iki yerden ol âdem gövdesi gibi komanalan pulâd bakaralara takub vk nice
yerde muhkem ergadlar ve çarh-ı felek-kirdâr dolablar kurub nice bin 'acemi-oğlanlar
dolaba girüb üserây-ı Efrençten nice bin Süleymânî -dev bir uğurdan “koma hay!”
deyüb mezkûr komanaya muhkem direk dahi takub "allah allah!” deyüb devlet-ı
padişahîde (âsanlıkla) 'amûd-ı mezkûn mihver-i gerdûn gibi kopardıkları saat bakara­
lardan yıldırımlar gibi âteşler saçılub ol 'azîm komana takat getüremeyib top gibi
çatlayub, bir kaç katı hallaç yayandan penbe atılur gibi atıldı. Muhassal tedarik olman
yedeğe ahnuh “allah allah ” ile devlet-i padişahîde âsânlıkla indirilüb, kurbanlar kesilüb
fukaraya ihsanlar oldı. Ba'dehu Süleyman devleri fülünge bindirüb binây-ı şerife
getürdiler. Emr-i Şahla ziyadesi kesilüb sayir direkler ile beraber oldı20.
Ve bir sütünün dahi İskenderiye'den mama ile getürdiler ve bir sütünün Ba'albek'tsn
derya kenarına indirüp mavna ile getirdüler ve bir sütünün Saray~ı ‘■Âmirede hazır bulundı
Görülüyor ki, bu muazzam dikili taşı indirmek için, evvelâ büyük kalyon direklerin­
den ağaç sütunlar dikilerek kat kat muhkem bir iskele inşa edilmiştir. Gövdesi kadırga
direkleriyle sım-sda sarılmış olan Dikilitaş, büyük gemi halatlarının bir araya getirilme-
siyfe meydana gelen adam vücudu kalınlığındaki palamarlara bağlanmış ve gemiler­
deki demir zincirleri toplamağa mahsus bucurgadlara benzer müteaddid cerr âletleri
ve çarh-ı felek tarzında büyük dolablarla bu palamarlara bağlı gemici makaraları
yavaş yavaş çekilerek taş sütun yerinden koparılıp askıya alınabilmiştir.
Dikilitaşın yerinden kopup bütün ezici sıkleti ile gemici makaralarına yüklen­
mesi ânında makaralardan yıldırımlar gibi ateşler saçılmasını, büyük halatların top

40 İçine binlerce accnn-oğlanmın girdiğinden
bahsedilen bu muazzam dolapların basamaklarına
tırmanmak veya asılmak sureliyle tatbik edilen
kuvveti, manivela tesirleriyle çoğaltarak, mihver­
lerine bağlı ipleri sarmak suretiyle ağır cisimleri
çekmeğe yarayan Âletler olması lâzım gelir. Fran­
sızca “ treoil” namıyle ta; ocaklarında bu nevi
dolapların kullanıldığı anlatm aktadır. Böyle bir
dolabın tasviri Sinan'ın su-yoilan inşaatını man­
zum olarak hikâye etmi; olan Ejryûbl'mn eserinde
de vardır. Menâkıb-İ Sultan Süleyman Han. Sü-
ieymanİye Kitaplığı. Es'ad Ef. kitapları, n. 3402-
346 TAŞLASIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ

gibi çatlayıp bir kaç katlarının hallaç yayından pamuk atılır gibi fırlamalarını tasvir
eden satırlar, yapılan işin azameti ve tehlikelerini göstermektedir.
Nitekim, bu muazzam Dikilitaşın indirilmesi işinin muvaffakiyetle neticelenmesini
müteakip kurbanlar kesilip fukaraya ihsanlar dağıtılarak sevinç tezahürleri gösteril­
miştir. Benzeri merasimin yapılmasına lüzum görülmüş olması da bu işleri idare eden
mimarların hakikaten müşkil ve tehlikelerle dolu bir problemi halletmiş oldukları
hususunda umumî kanaatin bir ifadesidir. Bu sahada çok zengin tecrübelere sahip
bulunduğu muhakkak olan Koca Sinanın bu sütunun indirilmesi ameliyesini bütün
tafsilâtıyla anlatmak lüzumunu hissetmiş olması ve bu sahneleri tasvir eden beyan­
larında hissedilen gururlu edâ da, elde edilen muvaffakiyetin büyük değerini isbat
etmektedir
c) Mimar Sinan’ın buraya aynen dercettiğimiz ifadesinde “Saray-ı tAmirede
hâzır bulundı” dediği dördüncü sütun hakkında kaynaklarımızda malûmat mevcut
değildir. (Bak, aşağıda 23 ve 24 numaralı toban notlarının bulunduğu yer).

II. E S K İ E S E R L E R İN H A R A B E L E R İ N D E N A L IN M IŞ O L A N D İĞ E R RENKLİ SÜTUNLAR V E

M ERM ERLER.

Tedarik ve nakilleri bu suretle zamanında mühim bir mesele teşkil etmiş bulunan
bu dört büyük granit sütundan başka, camide ve imârete dâhil diğer binaların muh­
telif yerlerinde, eski eser harâbelerinden çıkarılan kıymetli taşların kullanılmış olduğu
da elimizdeki vesikalardan anlaşılmaktadır.
Bu vesikalara göre, bahis mevzuu renkli sütunlar ve kıymetli mermerler, belirli
yerlerden aşağıdaki usul ve kaidelere göre toplanıp İstanbul’daki inşaat yerine nak­
ledilmişlerdir:
Biri Anadolu Beylerbeğisiyle Sancak-beğlerine gönderilmiş olan tarihsiz (No. 13),
diğeri Adana, Sis ve Tarsus Sancak-beğlerine hitap eden 8 Ga 958 (15 Mayıs 1551)
tarihlî (No. 14) iki hüküm, bu maksatla yapılmış olan tâmimlerin ana hatlarını akset­
tirmektedir.
Daha ziyade zengin eski eser harabelerini ihtivâ eden ve nakliyat kolaylıkları da
mevcut bulunan belirli bölgelere gönderilmiş olduklarım tahmin ettiğimiz bu tâmim-
lere göre, İstanbul’da Eski Sarayın bulunduğu yerde inşa edilmekte olan “imâret-i
‘âmire” için lüzumlu taşlan arayıp bulmak ve sevketmek üzere gerekli talimatı haiz
mimarlar gönderilmiştir. Askerî ve İdarî âmirlerle diğer mahallî otoriteler, bu mimar­
ların vazifelerini kolaylaştıracak her türlü yardımı yapmakla mükelleftirler. Gönderilen
mimar, lüzumlu taşlan bulunduktan yerlerde gidip görecek, münasip bulduklarına
nişan koyup her birinin ölçü ve vasıflanyla, sevkedilmelcrine karar verildiği takdirde,
hangi yollardan ne şekilde nakledilebileceklerini ve nakil masraflarını, o civarda iskele
olup olmadığım, yeni bir iskele inşâ etmek lâzım gelecekse, lüzumlu malzemenin miktar
ve nevilerine .âit bir keşif raporu ile taşlardan koparılmış ufak nümuneleri İstanbul’a
gönderecek ve oradan gelen emirlere göre hareket edecektir.
Lüzumlu taşlan arayıp bulmak ve sevketmek için gönderilmiş olan mimarlar,
bahis mevzuu araştırmalan esnasında, yalnız eski bina harabelerini değil, aynı zamanda
bu harâbelerden vaktiyle çıkartılmış olan bazı taşların kullanıldığı bilinen hususî
şahıslara âit binalarla kaTa dıvarlan.. ilâh, gibi yerleri de teftiş etmektedir:
 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İÇLERİ 3.47
Gerçekten, yukarıda belirttiğimiz veçhile21 devlet, bu gibi antika kıymetini haiz
değerli taşlara nerede bulunursa bulunsun el-kqymak hak ve selâhiyetmi kendisinde
bulmakta idi. Her ne kadar elimizde bulunan emirlerde, bazan, “Jrimesnenin medrese
ve camimden ve rızası olmadan kimesnenin mülkünden alınmaya, akçe ile bulunursa
alına” ; yahut sadece “harâbe kiliselerde vesâir harâbelerde” (No. 48) ' bulunacak
olan lüzumlu taşların alınması, şeklinde çok mûtedil esasların vazedilmiş olduğu
görülmüş ise de; “mesâcid’den gayn vâki' olan yerlerde eğer harâb ve eğer ma'mur-
dur, döşeme içün münasib mermer ihraç ittirilüb” gönderilmesini emreden ve “eğer
a'lâ mermer direkleridir, eğer kapu ve pencere süveleridir ihraç ittirüb gönderesin,
harâb olacak mahmur yerleri sonra imâret mâlinden tâmir ideler” diyen hükümde
(No. 61) olduğu gibi, çok defa zecrî tedbirler alınmış olduğu da görülmektedir.
Hatta bazan, îznikdeki Hayrettin Paşa mescidinden alman “şemse döşeme somaki
mermer” misalinde olduğu gibi (No. 48-49); bazı istisnaî hallerde, taşın bulunduğu
yerden sökülüp alınması işinin sebep olacağı tahriplere karşı gerekli tâmirler yapıl­
mak şartıyle, mescit gibi ibadet yapılan yerlerden bile taş çıkartıldığı tesbit edilmiştir.
İstanbul’da Mabmud Paşa vakfına ait bir yerden döşeme mermerlerin sökülerek
yerine kaldırım taşı döşetilmiş olduğunu gösteren kayıt (No. 299) ile; Zeyrek imâretin-
den alınıp sarayda inşa olunan köşke gönderilen Kurt-bağn bir mermerden bahseden
50 numaralı kayıt da, bu hususta zıkredilebilecek nadir misalleri teşkil etmektedir.
Vaktiyle harabelerden alınmış kıymetli taşların kullanılmış olduğu inşaat ile,
harabeler üzerinde inşa edilerek bu gibi taşlan örtmüş olan binalardan, bu taşlara
el-konularak çıkartılması takdirinde, bu işin sebep olacağı tahriplerin binanın tamir
veya eski şekilde inşası suretiyle tazmini prensibi, (vakıflarda olduğu gibi) hususî
şahıslara ait mülklerde de cari idi. Gerçi, 51 numaralı kayıtta tesadüf ettiğimiz bir
vak'ada tamir ve tanzim, bahis mevzuu edilmemiş ise de, bu misalde ev sahibi o sırada
bu gibi taşlara olan ihtiyacı belirten şiddetli emirlerin mevcut olmasına rağmen,
evinin yarımda fetihten evvelki devirlerden kalma (kâfiri) bir bina harabesi içinde
bulunan ateş taşlan ile kıymetli bazı mermerleri zaptedilmckten kurtarmak gayesiyle,
üzerlerine bir oda inşa ettirmiş bulunuyordu. Tatbikatın bu suretle cezaî bir mahiyet
arzettiği bu gibi istisnaî haller dışında, mülk sahiplerinin maruz kalacakları zararlar
daima ödenmiş görülmektedir.
64 numaralı kayıt bu hususta dikkate şayan bir vesika teşkil etmektedir: Üsküdar
kazasına tâbi Kadıköyü’nden iki hınstiyarun evleriüde bulunan kıymetli taşların
çıkartılabilmesi için, bu şahıslara evlerinin tekrar eski halinde inşa edileceğine dair bir senet
vermek lâzım gelmiştir. Bina sahiplerinin ancak bu şartla, taşların çıkartılmasına razı
olduklarım tesbit eden bir zabıt suretinden ibaret olan bu vesika üzerinde isimleri
kayıtlı şahitler arasında “Hazret-i Mimar Ağa”nın da bulunduğu görülmektedir.
Bahis mevzuu taşların, böyle bir formaliteye lüzum görülmeksizin doğrudan doğruya
müsadere edilip yerlerinin gelişi güzel bir tamir ile kapatılması mümkün iken, böyle
mühim bazı şahsiyetlerin şahitliğiyle ayrıca bir kıymet k a z a n m ı ş olan bir hukukî vesi­
kanın meydana konmuş olması, hakikaten kayde şayandır.
Bu zabıt suretinin sonunda mevcut rakamların, bugün bizim için pek vâzıh görül­
meyen bir şekilde kopye edilmiş bulunmalarına rağmen, bahis mevzuu hınstiyana51

51 Bk. s. 331 -3 3 4 .
348 TAŞLASIN TEDARİK V E NAKLİ İSLERİ

âit binalarda bu maksatla yıkılıp yeniden yıptmlacak olan yerlerin ölçülerini ve bu

suretle ihtiyar edilecek masrafın miktarını gösterir bir keşif raporu mahiyetinde olduk­
larında şüphe yoktur.
Aynı suretle, tç-il Sancak-beğme hitap eden bir hükümde (No. 35), binalardan
taş çıkarmak lâzım geldiği takdirde, tahribe uğrayacak yerlerin tamiri, için yapılacak
masrafların tahmini miktarlarıma neye bâliğ olacağı sorulmaktadır. Sclânik’de bir
mülk dahilinde bulunan mermerlerin çıkartılması ve yıkılan yerlerin yeniden inşası
için tahmin ettirilen masraflar hakkında aynı şekilde bir mimarın raporu 42 numaralı
kayıtta da mevcuttur.
6 5 - 6 7 numaralı kayıtlar, çok muhtemel olarak aynı şartlar altında, bazı hususî
evlerden çıkartılmış olan taşların inşaat yerine nakli masraflarını göstermektedir.
Yukarıda (s. 30) neşrettiğimiz X numaralı Muhasebe İcmalinin 11/71 numaralı
İnam ınd a kayıtlı bulunan 3 959 akçelik masraf da, etraftan bu suretle tedarik edilmiş
olan 397 kıt‘a mermerin binaya taşıttuılması için ırgadlara ücret olarak ödenmiştir 2S.
Bu sırada hususî şahıslara âit mülkler yanında, devlete âit mühim bazı binalardan
da bir hayli mermer sütun ve döşemelerin çıkarıldığı görülmektedir:
Meselâ, 16 Ca. 959 tarihinde, Cebeci Başının çavuşu vasıtasıyla İmâret-i Amire
mimarı Süleyman bin Süleyman’a (?) gönderilmiş olan bir emirde (No. 46); İçeni
Cebehânc33 nin gün doğusu tarafında olan 16 direk24 ve döşeme çıkarıldıktan başka,
büyük kubbenin iki câmbinde yük altında bulunan on kıt'a direğin de alınmağa baş­
laması üzerine, çatlak ve yazıklar peydâ ve sıvalar dökülmüş olduğundan, sütunların
hepsinin alınması takdirinde meydana çıkacak tehlike hatırlatılmaktadır.
Aynı şekilde, 14 N. 957 tarihli ve 62 numaralı kayıtta da, Edirne’deki sarayda,
toprak kapılırken çıkan ve her kıt'ası ikişer üçer zirâ* uzunluğunda bulunan 23 kıt‘a
mermerin gönderildiği yazılıdır.
*
* *

Elimizdeki kayıtlara göre, Süleymaniye cami ve imareti inşaatı için eski bina ve
harabelerden taş çıkartılıp getirtilen belli başlı diğer bölgelerin şunlar olması lâzım gelir:
1) 957 yık Şabanı sonlarında yazılmış olan bir hükümde, Mısır’dan şevki istenilen
büyük granit sütunlardan başka, 5-6 arşun uzunluğunda yeşil ve somaki muteber
direklerden ve döşemeye münasip gayet iyi mermerlerden de istenilmişti (No. 15).
Bu emir üzerine, mirî için mermer toplamak üzere o sırada Mısır’da bulunan Yaya-
başılardan Ali Subaşı’ya muhtelif tarihlerde teslim edilmiş olan mermerlerin miktar ve
çeşitlerini gösterir defter suretleri, 15, 16 ve 17 numaralı kayıtlarda bulunmaktadır.

** B u aırada. İstan b u l’d a Eski S arayın b u lu n ­ M idilli ad asında tasarrufum da b u lu n a n tarlad an

d u ğ u yerde in şa edilm ekte olduğu h erkesçe b ilinen
i m â m için lü zu m lu ta f la n a b u lundukları yerde
el-konularak İstan b u l’a fevki h u susunda m ahallî
o to ritelerle alâkalı m e m u rla ra ta n ın ım ; o lan fev­
k alâd e selâh ıy ed eria bazı k im seler tarafından
fen ay a kullanılm ış nlm an ve d iğ e r m em u rların d a
göze girm ek için fazla gayretkeşlik gösterm iş bulan­
ın al a n d a m ü m k ü n d ü r. M eselâ, 53 n u m aralı
k a y ıtta n öğrendiğim ize göre, gdo M uh arrem i orta­
la rın a doğ ru b ir yeniçeri D îv a n a gelerek şu yol­
suzluğu h a b e r verm iştir: M id illi T o p ç u -baştsı,
İstanbul’daki tm â re t-i  m ire İnşaatı için 30 k t 'a
a 'lâ döşeme m erm er çıkartm ıştı. B u m erm erleri
İsta n b u l'a gönderecek y erd e A yazm end n â z ım a
şato.
n T o p k ap ı S arayı bahçesinde eskiden A skerî
M üze «lan A y a İ r in i kilisesi olması lâzu n gelir.
m £ u direlderin birisi, gGo yılından evvel
b in a em ini b u lu n an H üseyin Ç elebi zam anından
kalan anboT miDcudu eşya arsam d a kayıtlı b ul tın­
m akta d ır ( I I I num aralı M uhasebe îcm&l, 45/6).
 TAŞLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ 349

2) Şam Beğlerbeğisinc, 960 yılı Ra. başlarında gönderilmiş olan bükümde Gazze
sancağında Askalan 25nâm mahaldeki somaki mermer sütunların iskeleye indirtümesi de
emredilmiştir (No. 37).
3) îç-il, Alâiye ve Silifke taraflarındaki harabelerden de bir hayli taş getirtilmiş
olması lâzım gelir:
Gerçekten daha 957 yılı Şevvali başında Alâiye Sancağı beği ve kadısına yazılmış
olan bir hükümde (No. 32); o civarda bu gibi taşların bulunması muhtemel olan
muayyen bazı bölgelerin esaslı bir aramaya tâbi tutularak bulunacak taşların evsafı ile
ölçüleri ve nakledilmeleri icap ettiği takdirde ihtiyarı lâzım gelenyol masraflarının tahmini miktar­
ları hakkında bir rapor göndermeleri emredilmiş bulunmaktadır. Aynı yılın son gün­
lerinde de, Iç-il Sancağı beğine gönderilmiş olan bir emirde ise; Silifke Kadılığında
6 kıt‘a yeşil direk ve 4 kıt*a Lâcivtrd-ablağı ve Mut Kadılığında 4 krt*a gül-şeftali ve
Şar-öreninde 2 kıt'a serçe-gazM direk bulunduğu; Selendi, Gülnar ve Karataş kadılık­
larında da ayrıca a*lâ direklerin mevcudiyetinin öğrenilmiş olduğu, gidip bu direklerin
ölçülerini aldırtması lâzım geldiği bildirilmektedir (No. 33). 34 numaralı kayıt da,
bu emrin icaplarına uyularak tanvfm edilmiş olan bir raporun suretinden ibarettir
ve muhtelif bölgelerde bulunmuş olan taşların adedleri ile ölçülerini tesbit etmiş
bulunmaktadır.
Aynı şekilde Iç-il Sancağı beğineve Mut kadısına hitabeden 28 Ş. 959 tariSli diğer
bir hükümde (No. 35); Mut kasabası yakınlarında bir köyde bulunan bir harabe kilisede
“a ‘lâ, kızıl ve ak ve siyah ve yeşil direkler” olduğunun ve kasabanın içinde Meyhane
Kapusu denilen yerde de bir yeşil direk bulunduğunun haber alındığım, bu direkleri
mahallinde görmeleri, bahis mevzuu taşların ölçüleriyle münasip yerlerinden koparı­
larak alınacak numunelerinin İstanbul’a gönderilmesi istenilmektedir.
4) Yalova kadısına hitaben yazılmış olan tarihsiz iki hüküm suretinden, birin­
cisinde (No. 53), “ol cânibde kâfiri binânın nihayeti olmadığı” halde istenilen taşların
henüz gönderilmemiş olması kadı’mn bu husustaki ihmaline atfedilmiş olduğu kayde­
dildikten sonra; vakit kaybetmeden. 4000 miktarı büyük temel taşının kestirilmesi istenil­
mekte ve bu maksatla 30 nefer acemi-oğlanı gönderilmiş olduğu da ilâve edilmektedir,
ikinci hükümde (No. 52) ise, diğerinden ayrı bir taş-ocağı daha açtırıp işlettirmesi
için bir imin ile birlikte 10 000 akçe gönderildiği.kaydedilmektedir.
Birinci hükümdeki ifadenin gelişinden, bahis mevzuu eski kâfiri bina temellerinin
birer taş-ocağı olarak kullanılmış olduğunu istidlâl etmek mümkündür 26.
5) Kite kadısına gönderilmiş olan 8 B. 960 tarihli bir hükümde (No. 47) Boz-bu-
urunda bir dağ tepesinde kâin “Keşişlik” de pek çok mermer bulunduğu gibi;
Boz-burun’la Katırlı arasında vâki* kilise içinde yıkılmış bir halde duran 8-9 arşın
uzunluğundaki somaki ve serçe-gözü direklerin ve döşeme mermerlerin mevcudiyetinin
de haber alınmış olduğu, bahis mevzuu mermerler üzerine bizzat giderek eb‘âdının
“ A skalan (AskaJon) C en u b î Filistin ara d a n 220 sene k ad ar b ir -» m an m geçmiş olm a­
sak illerinde eski b ir ş ehir harâbesİ olub Hellenisdk sına rağm en, 1182 yılında, Y alak-abad n âib i ve
dev ird e dinî m erasim ve oyunlarıyla m eşhur Ç ınarcık zâb id n e h itâb en yazılm ış olan b ir em irde
ve m a 'm u r idi. Çınarcık yalım ında K arpuz-derest n âm m ahalde
20 Y aiovada m evcut csH b m âların harab e­ orm an içinde v âk i' d ö rd er z ir â ' boyunda serçe-
lerindeki kıym etli taşların Süleym anlye cam i ve gözü ve m erm er 12 ad ed sü tu n d a n bahsedilm ekte­
im â rc d in şaâtı dolayısıyle verilm iş olan b u şiddetli d ir. Ek. A h m e i R e fik , H ic rî 12. A sırda İstanbul
em irlerle tam am iyle çıkartılıp İstanbul’a nakledil­ H ay atı, s. 215.
m iş olduğunu zannetm ek de doğru değildir. N itekim
350 TAŞLARIN TEDARİK VE NAKLİ İSLERİ

ölçtürülmesi ve cinsleri hakkında bir fikir edinilmesini temin için nümuneler gönderil­
mesi emredilmektedir.
6) 6 Z. 959 tarihinde Selanik ve Südre-Kapsa kadılarına gönderilmiş olan bir
hükümde (No. 40), Selânik’te mevcut olduğu öğrenilmiş olan somaki ve yeşil mermer
direklerle bazı döşeme mermerlerin getirilmesi için, Hassa mimarlardan Veli’nin gön­
derildiği bildirilmekte ve adı geçen mimara bu taşların en ve boy ölçülerinin aldatıl­
ması ile bulundukları mahallerden çıkartılarak deniz kenarına indirilmeleri için ihtiyarı
icab edecek masrafların tahminî miktarlarının hesab ettirilerek neticenin İstanbul’a
bildirilmesi istenilmektedir.
Aradan üç ay geçtiği halde henüz bir cevap alınamaması yüzünden aynı emri
bir daha tekrar etmek lâzım gelmiştir (No. 41). 42 numaralı kayıttan öğrendiğimize göre,
beklenilen rapor nihayet gelmiştir. Bu rapora göre :
a) 7,5 zirâ* boyunda ve 20-21 parmak eninde serçe-gözü bir sütun bulunmuştur.
Bu sütunun çıkartılabilmesi için bulunduğu evin bir kısmım yıktırmak icab edeceğin­
den; yıkılan yerlerin tekrar inşasına ve taşm çıkartılması ile bulunduğu yerden
1- 260 zirâ' kadar bir mesafede olan deniz kenarında iskele yapılacak mahalle nakli
işine 2 000 akçe saıfetmek lâzım gelecektir. Bundan başka, taşlan gemilere yükletebil­
mek için HwııV. kenarında 60 zirâ uzunluğunda bir iskele yapmak icabedecektir ki, böyle
bir iskelenin inşası için, İstanbul’dan gönderilmesi lâzım gelen malzemeden başka,
aynca 2 000 akrmm daha sarâ gerekmektedir. Bahis mevzuu malzeme ise şunlardan
ibârettir: 150 aded 30 zira*lık Karadeniz çubuğu, 50 aded verke, 6 aded isparçete
ipi ve 10 makara.
b) Bu bölgede aynca 4 zirâc uzunluğunda ve 14 parmak eninde yeşil renkte 2
sütun ile, 1,5 zirâ' uzunluğunda 5 kıt*a yeşil sütun parçası bulunmuştur.
c) Bunlardan başka aynca, bazı emlâkte vc kilise avlularında, yol üzerinde veya
yıkılıp tekrar yapılması mümkün olan binalarda 4-5 zirâ* uzunluğunda mermer sü­
tunlar vardır.
d) Aynca, Abdülmelik nâmındaki kimsenin vakfında bazı sütunlar ve bu sütunlar
üzerinde köprü ve mermerler vardır ki bu mermerlerin bulundukları yerden indirilmesi
ve binada yıkılacak yerlerin tekrar inşâ ettirilebilmesi için 2 000 akçelik bir masrafa
ihtiyaç olacak ve aynca her parçanın iskeleye nakli otuz akçeye mâl olacaktır.
7) Gelibolu ve Eyne kadılanyla Bozca-ada dizdarına yazılmış olan tarihsiz bir
hükümde (No. 54) Eski İstanbullumdan (Alexandreia Troas) ve nefs-i Eyne (Ezine)
dağm-ın taş-ocağından kesilip gönderilecek mermerler bahis mevzuudur. 56 numaralı
kayıtta ise, aynı bölgeden 2-3 zirâ* uzunluğunda 670 parça mermerin Hassa at-gemi-
leriyle gönderildiğinden bahsedilmektedir.
8) Müteferrik diğer bazı kayıtlarda da, memleketin muhtelif köşelerinde bulunup
Süleymaniye cami ve imareti inşaatı için İstanbul’a nakledilmiş olan sütunların ve diğer
tadann mwn]t olduğu görülmektedir. Meselâ, 59 numaralı kayıtta Karadeniz boğazın­
daki Yoroz kalfası karşısında bir bahçe içinde bulunan 7,5 zirâ* uzunluğunda bir kıt'a
serçe-gözü direk ile, Çenger (Çengel) köyünde bir bostan içinde bulunan aklı-siyahlı
serçe-gözü bir direkten bahsedilmektedir. 58 numaralı kayıtta ise, Mudanya bağlarında
bulunan *cmusluk”lardaa bahsedilmekte ve bunların en, boy ve derinlik ölçüleri veril­
mektedir. Bahis mevzuu muslukların, verilen ölçülere göre su-deposu yapılmağa elve­
rişli eski lâhidler olması lâzım gelir.
 B) TAŞ - OCAKLARININ YERLERİ VE TAŞ ÇIKARTMA ÎŞlNÎN
TEŞKİLÂTLANMASI.

Süleymaniye cami vc imareti gibi muazzam bir inşaat manzumesinin, âbidevî

Türk mimarîsinin karakteristik hususiyetlerinden birisi bulunan, tamamen taştan
inşa edilmiş olmak vasfını âzamî bir şekilde hâiz bulunması ve binaların içinde ve dışında
şakulî bütün satıhların kesme taşla örtülmüş olması keyfiyeti, bu muazzam yapılarda
taşa ve taşçılara olan ihtiyacın büyüklüğü hakkında bir fikir vermektedir. Bu sebeple, bu
kitapta tetkik mevzuu olan inşaatın bir rükn-i aslîsi bulunan yapı taşlarının tedarik ve
nakli ile muntazam bir şekilde yontularak yerlerine konması işi, bundan evvel tetkik
ettiğimiz 4 büyük granit sütun ile diğer bazı renkli sütunların ve kıymetli mermerlerin
tedarik ve nakli işi kadar ve belki de (hacimlerinin büyüklüğü dolayısiyle) onlarınkinden
daha müşkil bir mesele teşkil etmiştir.
Bu işin imkân ve vasıtaları hakkında bir fikir verebilmek için elimizde mevcut
kayıtlara göre, bahis mevzuu inşaata taş temin etmiş bulunan belli başb taş-ocak-
lannın yerleri ile bu yerlerle yapılmış olan muhaberatın belli-başh mevzu ve meselelerini,
aşağıdaki şekilde gözden geçirebiliriz:

1) İstanbul civarındaki taş-ocaklan.

Bizim kayıtlarımızda ehemmiyetleri ile mütenasip bir şekilde bahis mevzuu edil­
memiş olmalarına rağmen Bakırköy, Yeşilköy, Hazinedar köyü ve metinlerde Mehmed
Paşa ve Lütfî Paşa çiftlikleri adıyla anılan bölgelerde bulunan vc büyük bir kısmı uzun
müddet27 ve bugün el’an İstanbul inşaatına küfeke taşı temin etmiş olan ocakların,
Süleymaniye cami ve imareti inşaatında geniş Ölçüde kullanılmış olduklarında şüphe
yoktur. Bu ocakların en büyük meziyetlerinden biri İstanbul’a çok yakın bulunmalarıdır.
Kayıtlarımızda “kârheng-i mirî” namı altında zikredilmekte olan bu bölgedeki
taş-ocaklannda çalışan kalabalık acemi-oğlanı guruplarına âit “nafaka” 1ar ile nakliyat
masrafları ve diğer ücret meseleleriyle ilgili bilgiler vardır.
İstanbul’a yakın taş ihraç bölgelerinden birisi de Kadıköy idi. Kayıtlarımızdan
(No. 104-105) bu bölgeden od (ateş) taşı ve temel-taşlan çıkartıldığım öğreniyoruz.
Meselâ, 20 M. 959 tarihli bir bükümden Kadıköy yakınlarından ateş-taşı çıkartılmakta
*T S u ltan Ahmcd. cam ii inşâ edildiği sıralarda, b en im tarlam ve çayırım ın içindedir, deyu ih raç
İsta n b u l H aslar K adısına gSndcrilmiş o lan 26 ettirm eğe m ini* olm ağla m irî b in a la ra ve r f m ı-i
N . 1018 tarihlî b ir h üküm de bâzı kim selerin şe rif inşasına v e m ahrûse-i İsta n b u l ahalisine külli
“ ta h t-ı kazanızdan ih ra ç obgelen kUfeke taşı m üzayaka v ir d ik le r i.k a y d e d ilm e k te d ir . A hm ed
o lan m ah allerde ih raç olına-gelen küfeke taşı için R e fik , H ic ri 11. A sırda İstanbul H ayatı, s. 41.
352 TAÇLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ

olduğu ve o tarihe kadar enva'ından 1 200 miktarı taş ihraç olunup iskeleye geldiği ve
7 800 taşın daha mevcut olduğu anlaşılmaktadır (No. 104). O sırada Süleymaniye
cami ve imareti için işletilmekte olan bu ocaklardan çıkarılan taşlardan, İskender Çelebi
ve Galata saraylarındaki hamam ve mutfaklarla Hassa fırınlara, Tophane ve Saraydaki
ocaklara lâzım olan 100 aded ateş taşı verilmiştir. 103 numaralı kayıtta ise, bina emini
Hüseyin Çelebi’ye, Tophanede dökülecek topların finnı için bu taşlardan iki aded
verilmesi ve yerine getirilecek taşların masrafının Tophane emininden alınması, em-
redilmektedir.

2) îzmitteki taş-ocaklan.
23. Ga. 957 tarihli bir hükümde (No. 70) îzmitteki taş çıkartma işinin İzmit kadısına
ısmarlanmış olduğu ve bu hususun ehemmiyeti ve mesuliyeti belirtilmektedir. İzmit
kadısına hitâben yazılmış olan diğer bir hükümde (No. 71) de, câmi-i şerîf temeli mühim­
matı için lüzumlu olan 4 000 kıt‘a temel taşırım çıkartılması lâzım geldiği ve bu iş için,
daha evvel Yaya-başı’larmdan Ahmed Subaşı ile bir gurup acemi-oğlanı ve iki mimar
gönderilmiş olduğu halde bunların çalışmalarından henüz bir netice alınamamış
bulunduğu; bu defa Cafer nâm kimse ile ve Habib Reisin mutemetliğiyle 30 nefer
acemi-oğlamnm daha gönderilmiş olduğu, hemen işe başlayıp bahis mevzuu 4 000 kıt'a
temel-taşmın bir ân evvel gönderilmesinin temini, Hassa öküzlerin boş tutulmayıp taş­
ların iskeleye indirilmesini, ak-taş ve od-taşı ne bulunursa gönderilmesi, bina hizmeti
var iken başka bir işle meşgul olunmaması emredilmektedir.
72 numaralı kayıtta (8 C. 957), taş-ocağı için gönderilen bazı malzemenin bir
listesi mevcuttur. 73 numaralı kayıtta ise, 957 yık R., Ca. ve C. aylan zarfında İstan­
bul’a gönderilmiş olan taş ve mermerlerin bir listesi ile her birinin eb ‘âdını ve kimlerin
gemileriyle gönderildiğini bildirmektedir.
Bahis konumuz İzmit bölgesindeki mermerler, daha uzun müddet İstanbul’da yapı­
lan inşaat için aranmıştır. Meselâ, Üsküdar’da Sultan Murad III. validesi namına
yapılacak olan cami’ye lâzım olan mermerlerin tedariki için Sapanca ve İzmit kadılarına
gönderilmiş olan 25 N. 958 tarihli bir fermanda “taht-ı kazamızda ba*zı ebnvye-i
<atîkada ve arazi-i hâliyede mermer bulunup eğer tarladan ve çayırdan ve eğer sair erazi-i
hâliyeden her kande bulunursa kazub ihraç ittirüb ücretle arabalar tedarik ittirüb
rami binâ olunacak mahalle” gönderilmesi istenilmektedir28.

3) Aydıncık'tâki taş-oeaklan.
9. Z. 958 tarihli bir defter sureti (No. 76) Aydıncık kazasına tâbi “Temaşâkk”
nâm mevkiden üstâd Murad vesair taşçılar tarafından hazırlanıp gönderilmiş olan
mermerlerin bir listesini ihtiva etmektedir.
Bu kayıtta not edilmiş olan mühim noktalardan birisi, bazı büyük taşların gemiye
konulup nakledilmeleri işlerini kolaylaştırmak veya kaba bir şekilde yontulmuş mer­
merlerin ıslahı maksadıyla onların bıçkıya verilip düz sahîfe halinde veya eşiklik olarak kes­
tirilmeleri için müsaade istenilmiş olmasıdır.
Aynı kaydın diğer mühim bir noktası da, son fıkrasında, buradaki taş-ocaklarında
çalıştırılan acemi-oğlaulanyla bazı taşçı ustalarının iaşelerini temin için (gayet a'Iâ

** Ahmed. R e fik , 16. A sırda İsta n b u l H ay atı, s. a ı .

 TAŞLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ 353

cinsten ve iyisinden kaydiyle) bir tulum Kefe yağı ile üç rmd pirincin gönderilmesinin
istenmiş olmasıdır.
77 numaralı kayıtta da, mimara tâbi Hacı Hüseyin Halîfe ve Aydıncık’ta emin Uzun.
Mahmud zamanında taş-ocaklannın İhtiyaçlarına sarfedilmek üzere üç defa onar bin
akçe ile 6 kangal ısparçete ve yoma ipleri, tirfil ağacı gönderilmiş olduğu; ustalara
bil*âhıra yevmiyelerine mahsub edilmek üzere ellişer akçe verildiği, çıkartılmış olan
taşların da at-gemileriyle nakledilmekte olduğu yazılıdır.
9 S. 959 tarihli bir hükümde (No. 78); taş-ocaklannda ve taşların iskeleye nakli
işinde kullanılmak üzere, mu^emed Ferhad Beğ eliyle Aydıncık iskelesine teslim
edilen malzemenin bir listesi verilmektedir ki bu malzeme arasında 10 aded ferhaiî
külünk ve 8 mermer bıçkısı ile çeşitli halatlar, ham demir ve çelik parçalan, 300 küfe
ve bir miktar paçavra görülmektedir.-
79 numaralı kayıtta, 961 yılının 11 M.-7 Ra. tarihleri arasında Aydıncık’taki taş
ocaklarından mermer çıkarmak için yapılan masrafların bir muhasebesi bulunmak­
tadır. Bu hesaplara göre sarfedilmiş olan 16 388 akçenin 6 662 si acemi-oğlanlarm nafa­
kasına, 9 267 si taşçı ustalarının gündeliklerine verilmiş ve geriye kalan 439 akçe ile
ise, mirî arabaların hayvanlarına yem, beziryağı vesaire satın alınmıştır.
80 n um aralı kayıtta da, 962 y ılının 24 R .-6N . tarihleri arasında, 30 697 akçesi
aynı şekilde taşçı ustaların yevmiyelerine, 13 715 akçesi acemi-oğlanlarm. nafakasına
ve 1 080 akçesi bazı mübayaalara sarfedilmiş olan 44 391 akçelik bir hesap vardır.

960 tarihli bir Ahkâm Defterinden çıkartılmış olan 81 numaralı kayıttan anladığı­
mıza göre ise, Aydıncık yakınında “Temaşâlık” nâm mahalle taş kesmeğe gönderilmiş
olan acemi-oğlanlannm subaşılan ile taşçıların âmiri bulunan mimarlar, o bölgeyi
âdetâ kendi dirlikleri telâkki ederek, civardaki köyler halkından bir kabahati zuhur
edip kadı huzurunda kendilerinden cerime alınmasına hüküm olunanlarından (kendi
adanılan İmiş gibi) bu para cezalarım toplamağa kalkıştıklan anlaşılmaktadır. Aynca
bu bölgeye taş almağa gelen gemilere konulmuş olan gümrüğe tâbi eşyayı kontrol etmek
isteyen gümrük memurlarına taş-gemilerinin reisleri ve taş yükletmeğe gelenlerin bölük-
başılan müsaade etmediklerinden, mahallî otoriteler, taş işleriyle meşgul olanların bu
müdahalelerinden Dîvan’a şikâyet etmiş bulunmaktadırlar.

4) Mihaliç'1teki taş-ocaklan.
-82 numaralı kayıt, 15 R. 959 tarihlidir ve Mihaliç ocaklarında İstanbul’a gön­
derilmek üzere hazırlanmış ve bir kısmı da gönderilmiş bulunan kemer, süve, eşik ve
döşeme taşlarının nevileri ile eb ‘âdını gösterir bir listeyi ihtiva ederek bu bölgedeki
taş ocaklannm hususiyet ne kapasiteleri hakkında bir fikir vermektedir.
Aynı şekilde, 26 S. 960 tarihli diğer bir hükümde de, Mihaliç taş-ocaklannda
hazırlanmış olan kemer vesaire taslarının İstanbul’a gönderilmesi istenilmektedir
(No. 83)
960 yılı Ş. başlan tarihinde Mihaliç iskelesi eminine gönderilmiş bir başka emirde
ise, bundan böyle bina emini Hüseyin Çelebi’nin mühürlü tezkeresiyle o bölgeye taş
kesmeğe gönderilecek Amaaud vesair cinsten vrgadlann geçmesine müsaade olunması bildiril­
mektedir (No. 84). Bu suretle bir bölgeden diğerine ırgat geçirmenin hususî bir
müsaadeye tâbi bulunduğu anlaşılmaktadır.
354 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İSLERİ

12 Ra. 957 tarihli bir kayıtta da, Manyas kadısı nezaretinde bu bölgeden sevkedil-
miş olan mermer ve küfeke taşlarının nevi ve miktarı bildirilmektedir (No. 75).
5) Kavak iskelesindeki taş-ocaklan.
85 numaralı kayıt, 3 C. 957 tarihinde Kavak iskelesinde taş kesmeğe gönderilmiş
olan İstanbul taş-ocaklanmn. kârhenkçfterinin bir listesini ve kendilerine verilen malze­
menin nevilerini ve Bursa kadısı tarafından kavak iskelesine götürülmüş olan 17 ustanın
isimlerini ve kendilerine avans olarak verilen paranın miktarım vermektedir.
86 numaralı kayıt, Kavak iskelesindeki t aş-ocaklarında çalışmak üzere gönde­
rilen ustaları ve acemi-oğlanlarını; 87 inci kayıt, malzemeyi göstermektedir.
88 numaralı kayıtta ise, Kavak iskelesinde od-taşı kârkengVnde taşların kabasını
almak (hamttraş etmek) için iki usta ile yapılan ve Mimar A ğa n ın da tasvibine arzedilmiş
olan bir anlaşmanın ana hatları kaydedilmiştir. Bu anlaşmaya göre, daimâ Mimar
Ağa’nın beğenmesi şartıyle, bu ustalar 25,5 X 1,5 zirâe eb<admda (ve kalınlığı da çık­
tığına göre) olmak üzere bilyük kalıp taşlan 26 şar ve 1,5 x 1 zirâ eb 'âdında olan küçük
kalıp taşlan 25’er akçeye tıraş edeceklerdir. Bu işi yapmak için kendilerine iki defe
Kale*l-hesab biner akçe verildiği gibi, kullanacaklan külünk’ltr de mirîden verilecek ve bu
külünklerin ağızlarının vakit vakit düzeltilip bilenmesi (yolmak) miri taş-ocağında
çalışan demirci tarafından temin edilecektir.
Koca-ili sancağı beğine gönderilmiş olan 957 yılı R. ayı başlan tarihiyle yazılmış
olan bir emirde (No. 89), Karamürsel nâm kasabada on beş yıldanberi emr ile yazılmış
kasab olan Hacı Ramazan’m kasabhk hizmetim terk edip İznik5e gittiği ve bu yüzden
Kavak iskelesindeki taş-ocaklarmda çalışanların et sıkıntısı çektiklerinin haber alındığı, mezkûr
şahsı geri getirtip et buldurup sattırılınası emredilmektedir. 90 numaralı kayıt da bu
emrin te’kidİnden İbarettir.
87-88, 91, 92 ve 102 numaralı kayıtlar; muhtelif tarihlerde ekseriyeti Kavak
iskelesindekine âit olmak üzere, taş ocaklarına gönderilmiş olan işletme malzemesVmn
nevi ve miktarlarım bildirmektedir. Bu malzeme arasında dikkati çekenler şunlardır:
Ferhâdi külünk, kazma, kürek, varye, küskü, çapa biçimi kazma, hamtıraş ve bun­
ların saplan; demürlu tokmak, kalın, çiviler, ham demir ve Firengî çelik parçalan;
hammal sırıklan; varil ve fiıçı; küfeler, sepet ve makara ipleri; paçavra ve keçe parçalan;
arabalar için dingil, boyunduruk, dingil ve tekerlekleri yağlamak için bezir yağı;
sapan için bir miktar ısparçete, taşlan yuvarlamak için altlanna konacak ağaçlar
(cûb-ı tirfil), aşıtoprağı, çuval, kalbur, kömür.. ilâh.
Kavak iskelesi civarındaki taş-ocakları uzun müddet İstanbul’daki inşaata ateş-
taşı ve mermer temin etmiştir. Meselâ, 1155 G. ortalan tarihli bir hükümde, Tophane-i
'Amire kârhâne’siıun tamir ve binasiyçün “Karamürsel kazasında vâki* Kavak nâm
mahalden kat* ve nakli ferman olunan ecnâs-ı ahcârdan külhan kalıbı ve köprülük ve
devr-i kebir ve devr-i sagîr ve battal fdirsi tabir olunur taşlann tahmt) ve nakli” işlerinden
bahsedilmektedir29. Aynı şekilde İstanbul’da Bayezid camiinin kubbesinin tecdîdi
için od-taşmın muhtelif cinslerinden tedariki lâzım geldiği zaman, Karamürsel nahiyesi
nâibine, yeniçeri serdârına ve taşçılar kethüdasına emir gönderilmiştir30. 1167 yılı
Z. ortalarına doğru verilmiş olan diğer bir emirde de, İstanbul’da bina edilecek bend
A hm ed R e fik , H ic rî ıa . Asırda. İstan b u l h a - y atı, s. 157. Aym yer s. 178.
 TAŞLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ 355

ile o sırada vukua gelmiş olan zelzeleden zarar gören, yeni ve eski sarayların tâmiri
maksadıyla Karamürsel’den taş istenilmiş ve bu taşlar arasından 11 aded külhan tabanı,
5 pehlû. ve 6 necefli (?) tabir olunan taşlardan kestirilip gönderilmiştir.
6) Eyne (Ezine) Kadılığındaki taş-ocaklan.
84 numaralı kaydın son kısmında "Eyne Kadılığından ve Eski İstanbullumdan
gelecek mermerler avhali dahi nice olmuştur?” diye sorulmakta ve iskeleye yakın olan
yerlerden binanın temeline yarar od-taşından, ak-taştan ve küfekeden mevcut ne kadar
taş bulunursa gönderilmesi istenilmektedir.
55 numaralı ve 10 R. 957 tarihli kayıtta, Eyne kadılığından çıkarılıp iskeleye
indirilen mermerlerin Hassa at-gemisine yükletilmeleri bildirilmekte ve bu hususta
Eyne kadımın ihpıali ve Bozca-adadizdânmn mâni olmak istemesi gibi kabahatlara
karşı teftiş vazifesini Gelibolu kadısına verilmektedir. 54 numaralı kaydı teşkil eden ve
Gelibolu, Ezine kadıları ile Bozca-ada dizdânna yazılan tarihsiz bir hükümde, İstan­
bul’da inşa edıİTnnktp. bulunan imaret-i 'âmire mühimmatiyçün “Eski İstanbullumdan
ve nefs-i Eyne dağının kârhenginden mermer kesüb ihrâc idüb” iskeleye indirtmeleri
istenmektedir.
56 numaralı kayıt da, Eski îs tanbulluk’tan ihraç olunan 670 kıt'a mermerden
İstanbul’a gönderilmiş olan 550 adedinin ölçülerini veren bir defter mahiyetindedir ve
İstanbul’dan taş, taş-arabası ve gemi istemektedir.
92 nnmara.li kayıtta ise, G. 957 tarihinde Eyne taş-ocaklanna gönderilmiş olan
bazı eşya ile masraflara karşılık olarak verilen 13 000 akçeden bahsedilmektedir.
7) Ereğli taşocağı ve Ereğli iskelesinin taş sevkıyatındaki yeri.
21 R. 957 tarihli bir hükümde (No. 93) Ereğli Kadısı, taş tedariki işlerindeki
ihmallerinden dolayı muâheze edilmekte ve o bölgede taş çıkartmakla meşgul bulunan
mimarlardan Hacı nâm kimse ile Yaya-başılardan Musa’nın istekleri ve çalışmalarıyla
alâkadar olmadığı gibi, İstanbul’dan bina emîni’nin sorduğu suallere de vaktinde
cevap vermeyişinin ve bir gemi içinde gönderdiği mermerlerin işe yaramıyacak kadar
küçük ve kötü olmasının sebepleri sorulmaktadır. 957 yılı Recep başlan tarihli diğer
bir hükümde de, Çorlu kadısına muhtelif vesilelerle yapılmış olan türlü te’kid ve
tenbihlere rağmen ihmalleri devam ettiğinden, bir daha tekerrür eder ise azl ile
yetmilmeyip aynca cezalandırılacağı bildirilmektedir (No. 96).
95 Tiıımaralı kayıt, Vize’den çıkarılıp Ereğli iskelesinden İskender Reis sefinesi
ile İstanbul’a sevkedilen 47 kıt'a mermerden bahsetmektedir. 94 numaralı kayıtta ise,
Vize kazasmda bulunan bazı döşeme mermerlerin kimler tarafından çıkarıldıklarının
Öğrenilmesi icabettiğinden isimlerinin bildirilmesi istenilmekte ve taş-ocaklanndan Ereğli
Tskplesjnp varıncaya kadar araba kirası için lâzım olan parayı karşılamak üzere bina
harcûndan üç bin akçenin gönderildiği bildirilmektedir.
94 numaralı kayıt, taş çıkarma işlerinin durumu hakkında Ereğli kadısı tarafın­
dan gönderilmiş olan bir rapor mahiyetindedir ve bu arada şu iki nokta hakkında
malûmat vermektedir:
a) "Yetim hakkıdır, padişahımıza vebal olmasın” denilerek, kürek ve kazmaların
muhafaza edilmekte olduğu evin kirası istenilmektedir.
b) Taş çıkarma işinde lüzumlu olan lağımcılar bu sırada köylere dağılmış bulun­
duklarından, arandıklarında bulunamamışlardır.
 356 TASLASIN TEDARİK VB NAKLİ İSLERİ

8) Marmara adasındaki mermer ocakları

Bizim burada Süleymaniye cami ve imaretine âit olarak neşrettiğimiz vesikalarda
Marmara adasındaki mermer ocaklarından, bahsedilmemfekle beraber, asırlar boyunca
ber zaman geniş ölçüde ve bâzen münhasıran istifade edilmiş olan bu ocakların bu
devirde de kullanılmış olması lâzım gelir. Bu sebeple, sonraki devirlerde Marmara
adasındaki ocaklardan mermer çıkartmak için verilen bazı emirleri burada kısara,
hatırlatacağız :
7 R. 1014 tarihli bir hükümden, üçüncü MehmcdMn türbesinin inşaatı için lü­
zumlu mermerin getirilmesi için Marmara adasına rençber gemileri gönderildiğini
öğreniyoruz31, Ayasofya Kütüphanesine vakfedilmek üzere inşa edilmiş olan Çifte
Hamamlara mermer tedariki lâzım geldiği zaman da, 1153 yık Şaban ortalarına doğru,
Marmara naibine ve subaşısına türlü emirler gönderilmiştir38.
Diğer bir hükümden, üçüncü Ahmed’in Üsküdar’da yaptıracağı cami için lüzumlu
mermerlerin Marmara adasından kestirileceği, fakat adada bu işlerle meşgul kâfi işçi
bulunmadığı cihetle; Edime havalisinde, Dimetoka ve Çirmen kazalarında mermer
çıkaran (kesen) taşçılardan 40 nefer taşçı tedarik olunup Rodoscuk iskelesinden Mar­
mara adasına geçirilmeleri ve orada kethüdalarına teslim edilmeleri Edime Bostancı
başısına emredilmektedir33.
Damad İbrahim Paşa’nm Beşiktaş’taki yalıları için Marmara adasından altmış
zira*pehlû ile üçer zirâ'lık (gayetle beyazından) 4 silve taşı getirtilmiştir84.
1156 yılı Ra. ayı ortalarında yine Marmara naibine hitaben yazılmış olan bir
bükümde, Sa'd-âbâd nâm mevzide vâki* çağlıyanlann mermer kâseleri kmlfhğınH?^
bir miktar mermere ihtiyaç hasıl olduğu, Marmara adasından çıkarılmış olan mermer­
lerden 5 aded kebîr mermerle bir sefine pehlû mermerlerinin gönderilmesi emredil-
mektedir35.
Nur-ı Osmaniye camii inşa edilmekte iken de 1161 yılı C. tarihli bir hüküm
çıkarılarak Marmara naibine ve zâbitine (lüzumlu mermer taşlarının ölçülerine ait
bir "mesaha defteri” ile birlikte) gönderilmiş ve "taraf-ı binadan mutalebe olunan
ecnâs-ı mermer tekmil ve müheyyâ olmadıkça” sair esnaf ve tüccara ait mermerin
işlettirilmemesi tenbih edilmiştiraa.
Üçüncü Mustafa’nın yaptıracağı kütüphaneye lüzumlu olan mermerin tedariki
için de yine Marmara naibine ve Marmara voyvodasına emirler verildiği gibi bu
emirlerin bir sureti de Karamürsel naibine gönderilerek oradan da lüzumlu mermer
ve od-taşlar tedarik edilmiştir.
Zelzeleden harab olan Fatih cami‘inin yeniden inşası lâzım geldiği zaman Marmara
naibine gönderilen 1182 yılı S. başlan tarihlî bir hükümde “Marmara cânibinden kat*
ve nakli iktiza eden ecnâs-ı ahcâr-ı mermerin kebir kürsi makulelerinin iskeleye nakli”
güç olmak hasebiyle, daha evvel Nur-ı Osmaniye ve Lâleli câmilerine gönderilen mer­
merler için yapıldığı gibi, Marmara kazasından ve Karabiga, Kemer, Bekirlu ve Paşali-
manı köylerinden Marmara Voyvodası ve kadı marifetiyle kara-sığır çiftleriyle kuvvetli
ve tuvânâ araba öküzleri tedarik ve ihraç edilerek kadîmden verile gelen ücretlerle
kiralayıp lüzumlu taşların iskeleye naklettirilmesi istenilmektedir38.12*
11 A h m e i R e fik , H ic rî ı ı . A sırda İsta n b u l 34 A ynı eser, s. 66.
H ayatı, s. 25. 39 Aynı eser, s. 157.
12 A h m e i R e fik , H ic rî t s . A sırda İsta n b u l 98 A ynı eser, s. 168
H a y a tı, s. 151. 31 A ynı eser, s. a t2 .
” Aynı eser, s. 42. 18 A ynı eser, s. 215.
 C) T A Ş L A R IN N A K L Î

1) D e N İZY O LLA R IY LA Y A PIL A N SEV K IY A T.

Bu kitapta neşrettiğimiz vesikalar arasında taşların deniz yoluyla nakli işinin

imkân ve vasıtaları ve nakliyâtın tesadüf ettiği müşküller hakkında bir fikir vermeğe
müsait olanlar mevcuttur. Bu mevzuda dikkate şayan bazı bilgiler veren kayıtlardan
bazılarım aşağıdaki şekilde hulâsa etmek mümkündür:
22 Ş. 958 tarihli bir hüküm (No. 109), Bozca-adadan mermer getirmek için gön­
derilen gemilerin, her halde korsanlara karşı kendilerini müdafaa edebilmelerini teminomakr
sadıyla silâhlanHrrilmalan lâzım geldiği için, Tophane-i *Amire eminine her gemiye
yuvalaklan ile birlikte ikişer tane darbzen verilmesini emretmektedir,
110 numaralı kayıttan anlaşıldığına göre, Aydıncık taraflarına giden büyücek
gemilerden bazılarının Ereğli’ye uğrayarak orada toplanmış olan mermer direkleri
ve arşun-taşlarmı alması ve bu maksat için üç geminin kifayet edeceği bildirilmiştir.
26 B. 964 tarihlî bir kayıtta ise, Ezine kadısının kestirdiği Alaca-kırmızı 157
kıt ‘a mermerin taş-ocağından çıkarılması ve İstanbul’a nakli masraflarının 8 306 akçeye
baliğ olduğu anlaşılmaktadır. Bu masrafın 6 666 akçesi mermerlerin çıkartılması
için; 1 640 akçesi ise, kantarı 4 akçeden 410 kantar taşın gemi ile İstanbul’a nakli için
ödenen navlun bedelinden ibarettir (No. 111). 112 numaralı kayda nazaran, aynı
mermerlerden (menner-i sürh-i ablak) bir sefine içinde 151 tanesinin, Sakızlı birisinden
İstanbul’da 2 820 akçeye satın alınmış olduğu anlaşılmaktadır.
113 numaralı kayıttan ise, 960 yılı C. ayında Kavak ve KadıkÖyden sevkedilen
taşların adedleri ile nakliyatı yapan gemilerin envâhnı, sahiplerini ve bu gemilerden
her birinin İstanbul’a geliş tarihlerini öğrenmekteyiz. Kavak’tan taş getiren gemiler
arasında taş-kadırgası, top-gemisi, hassa at-kadırgası ve gemisi, büyük gemi., cinsleri
vardır. Kadıköyü’ndcn taş getiren gemiler arasında da, dolaplı ve dolapsız, büyük ve
küçük taş-gemileri mevcuttur.
Gemilerden bir çoğunun donanmaya ait mirî gemiler bulunmasına ve kayıttaki
tafsilatın Kapudan Paşa’nın “irsaliye” sinden alınmış olmasına rağmen, Kadık'Öyü’nden
gelen gemilerden üçünün üzerinde “der tasarruf-ı Hüseyin Reis” şeklindeki izahattan,
bu üç geminin hususî şahıslara ait olması ihtimali vardır. Buna rağmen, bu gemiler
için de navlun bedeli kaydedilmemiştir.
Gemilerden her birindeki taşların eb câdı ve cinsi kayıtlı değildir. Yalnız Kavak’tan
gelen bir geminin taşıdığı 76 parçanın ateş-taşı oldukları tasrih edilmiştir. Kavaktan
gelen 12 gemi içinde 538 ve Kadıköyü’nden gelen 6 gemi içinde ise, 185 kıt'a taş nakle­
dilmiştir.
358 TASLARIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ

Bu gemilerin en büyüğüne 93 kıt'a taş yükletilmiştir. Bir kadırgada 80, bir Hassa
at-gemisinde ise 72 parça taş gelmiştir.
114 numaralı kayıttan, 961 yılının ilk üç ayında Aydıncık5tan 5 gemi içinde 208;
Mihaliç’ten 4 gemide 103 kıt'a mermerle, îzmitten 2 sefine içinde 41 kıt'a ateş-taşı
nakledilmiş olduğunu öğreniyoruz. Gemilerin bazen “sefîne-i Gelibolu55yahut “sefîne-i
esb” şeklinde cinsleri belirtilmiş ise de ekseriya benzeri tarifler yapılmamıştır.
Bu kayıttaki gemilerin temamiyle hususî şahıslara âit olması lâzım gelirse de;
gemi sahiplerine navlun bedeli ödendiği yazılı değildir. Masraf kayıtlan arasında yalnız
bahis mevzuu gemilerde çalışan halatçû\axm. ücretleriyle acemi-oğlanlann nafakaları
hesaplanmıştır.
Aynı kayıtta taşların nevi deri yazık ise de, çok defa ağırlıklan zikr edilmemiştir.
Yalnız, 8. fıkrada ismi geçen bir Gelibohı-gemisi’nde sevkedilmiş olan Aydıncık mer­
merinden 24 parça süve ve kemerim ağırlığının 250 çeki geldiği yazılıdır. 12. fikrada
kayıtlı bulunan at-gemisi ise, 1 000 çeki veya “hamiT’lik muhtelif cinslerden 91 parça
taş getirmiştir. 5 numarada kayıtlı bulunan ve Abdi Reis’e ait olan at-gemisinin getirdiği
35 parça taşın 700 çeki gelmiş olması şüphelidir. Çünki, bu kayda ait der-kenardan anla­
dığımıza göre; bu gemi ile Sultan Selim camii için de 52 kıt'a kemer taşı getirtilmiştir
ki bu taşlann da 700 çekiye dahil bulunması ihtimali vardır. Nitekim bu taşlar
yüzünden'gemide bulunan acemi-oğlanlanmn 250 akçe tutan nafakalarından ancak
50 akçesi Süleymaniye imareti hesabına kaydedilmiştir. Bu keyfiyet evkaf muhasebe­
lerinin ve inşaat bütçelerinin otonomisi prensibi bakmandan ehemmiyetlidir.
115 numarak kayıt, Aydıncık5tan mermer, îzmitten ve Kavak iskelesinden ateş-
taşı nakletmiş olan 4 geminin yüklerini teşkil eden taşlann m ik ta rım ve bu gemilerde
çalışmış olan “Gılmân-ı ‘Acemıyân-ı keştî”nin nafakalan ile halatâ\arın ücretlerini
vermektedir. Buradaki gemilerin de navlun bedeli ödenmemiş olmasına rağmen Beğlik
gemiler olup olmadıklara şüphelidir.
116 numaralı kayıtta Aydıncık ve Mihaliç’ten mermer ve îzmitten ateş-taşı nakle­
den gemilerin yüklerinin mahiyeti bildirilmektedir.
118 numarak kayıtta da, Ahtabolu, Anava ve İzmit iskelelerinden gönderilen
muhtelif cins kereste ile, dört gemi içinde Aydmcık’tan gönderilen mermerlerin adedi
ve nevileri yazılıdır. Bu mermerler arasında bilhassa döşemeler, cami pencerelerinin
süveleri, eğikler, büyük ve küçük kemerler vardır.
119 numarak kayıtta, Bozca-adadan gönderilen bir gemi içinde 40 parça mer­
mer mevcuttur. 120 numarak kayıtta, nereden getirildiği tasrih edilmemiş olmakla
beraber, bir gemi içinde nakledilmiş olan 640 kantar alçıya nakliye ücreti olarak 640
akçe ödenmiştir. Bu gemide çalışmış olan acemi-oğlanlanmn nafakalara ise 466 akçe
tutmuştur. 119 numarak kayıtta da, İstanbul’a gelen iki gemi alçı bahis mevzuudur.

121, 122 ve 123 numarak kayıtlar, İstanbul’da Hazinedar köyü civarındaki mirî
taş-ocaklannda çalışan acemi-oğlanlannın teşkilât ve çalışma nizamlara ile belli-başk
iş sahalarım göstermektedir. Aralarında yemek pişiren (tabbâhîn) yahud İstanbul’dan
taş ocağına çorba taşıyan (geşiden-i şurba) gurupların bulunuşundan, kendilerine
ödenen birer akçe nafakadan başka, ayrıca acemi-oğlanlan ocağı veya inşaat idaresi
tarafından iaşe edildikleri de söylenebilir isede yemek masraflarının “nafaka” bedel­
lerine mahsûb edilmekte olması ihtimali daha fazladır.
 TASLARIN TEDARİK VB NAKLİ İSLERİ 359

Acerai-oğlanlarmın aralarında bir imam ile, Habıb Halîfe isimli bir taşçı ustasının
ve taş kesmek ve yontmak için kullanılan demir âletlerin tamiriyle meşgul demircilerin
bulunması da dikkate şayandır. Diğer gurupların arasında ise horasana, nalband, ara­
bacı, kömürcü, kömür hammalı, kayıkçı, seyis, hammal, nöbetçi ve pazvant, anbarcı,
zincirci, kurşuncu, sırt hammalı, bıçkıcı Ee kapucu, ser-bölük ve mu'temed gibi idari
kadroyu teşkil edenler de görülmektedir (5 numaralı tabloya bakınız).

2 ) TAŞLARIN ARABALARLA İSKELELERE V E İSKELELERDE İNŞAAT YERİNE NAKLİ.

Taşların gemilere yükletilmek iizere taş-ocaklanndan iskelelere nakli, umumiyetle

kira arabalarıyla yapılmaktadır. Araba kiralarının ötedenberi câri olanfiyatlar üzerinden
ve inşaata âit olan paradan ödendiği bilinmektedir. Bununla beraber bilhassa taşradaki
taş-ocaklarmda mirî öküzler ve arabalarla nakliyat yapan acemi-oğlanlan da mevcuttur.
Gemilerle İstanbul’a gelen ve orada Emin-önü veya Un-kapam iskelelerine indi­
rilen taşların inşaat yerine nakli işi de mühim bir mesele teşkil etmektedir, ihtimal,
bu iskelelerden hareketle taşlan inşaat yerine götürecek olan arabaların geçecekleri
yolun yokuş olması dolayısıyla, bu arabalardan bir çoğunun oldukça kalabalık öküz
çiftleriyle çekildiği görülmektedir. Gerçekten, bu işle meşgul arabacılardan bir çoğu
zengin adamlardır ve ellerinde müteaddid hususî taş-arabalanyle oldukça kalabalık
çift hayvanlan mevcuttur ve ücretleri, bu işlerde kullandıkları hayvanların “çift”
adedine göre hesaplanmaktadır.
Taş naklinde kullanılan her çift hayvanın' Unkapam’ndan inşaat yerine yaptığı
her sefer için 5, Emin-önü’nden yapılan nakiller için 8 ve mirî taş-ocaklanndan yapılan
seferler için 10 akçe olarak ödenmektedir.
Bu hususta bir fikir vermek için aynı konu ile ilgili bazı kayıtlan gözden geçir­
mek faydalı olacaktır:
125 numaralı kayıt, Aydıncık ve Mihaliç’ten gelen mermer ve ateş-taşlannm Un-
kapam ve Emin-önü iskelelerinden ve zirâ ve helik taşlaman İstanbul civarındaki
mirî taş-ocaklanndan doğrudan doğruya inşaat yerine nakli için verilen ücretlerin bir
listesini ihtiva etmektedir. Bu listede arabacıların isimleri ile, nakledilen taşların parça
adedi bazan cins ve eb ‘âdiyle gösterilmekte ve her arabacının bu işleri kaç çift öküzle
yaptığı zikredilerek çift başına ödenen ücret belirtilmektedir.
Bu izahlara göre ve kaydın 2 numaralı bendinde gösterildiği gibi; 2,5 zira' X 18
parmak X 18 parmak eb'adında olan bir kıt*a ateş-taşı Un-kapan’ından inşaat yerine
üç çift öküzle nakledilmiş ve nakliye ücreti olarak her çift başma 5’er akçe öden­
miştir. Halbuki, 3 numaralı bendde görüleceği veçhile, aynı taşın daha küçüklerinden
24 kıt‘ası aynı yoldan 25 çiftle nakledilmiştir.
Ateş-taşlannm büyüklüğü umumiyetle çok değişmektedir. Aynı kaydın 8/e numa­
ralı bendinde görüleceği veçhile, Kavak iskelesinden gelmiş olan ateş-taşlanndan 12
tanesini Emin-önü iskelesinden inşaat yerine nakletmek için 72 çift kullanmak lâzım
gelmiş ve arabacının ücreti her çift için sekizer akçeden ödenmiştir. Hattâ 124 numaralı
kaydın 1/b bendinde görüleceği veçhile Kavak’tan gelmiş olan ve 2 zirâ* 12 parmak
X 1 zirâ* 16 parmak X 20 parmak eb ‘adında bulunan diğer bir ateş-taşımn Emin­
önü iskelesinden inşaat yerine nakli için 7 çift öküz kullanmak icab etmiştir. 2/3 numaralı
360 TAŞLASIN TEDARİK VE NAKLİ İŞLERİ

bendde kayıtlı bulunan. 3 zirâ4 X 1 zirâ4 11 parm ak X 18 parm ak eb ‘ âdında olan

bir diğer ateş-taşı için de 6 çift kullanılmıştır.
Büyük kemer taşlarından her biri için umumiyetle iki çift öküz kâfi gelmektedir.
Nitekim, 8 numaralı bendin “d” fıkrasında 6 kemer taşının 12 çift öküzle nakledildiği
kayıtlıdır. Mirî taş-ocaklanndan getirtilen zirâ taşlan’nm (her halde kalınlığı sâbİt
kalmaktadır) her iki zirâ4 kadar olan bir kısmı bir çiftle nakledilebilmektedir. Kalıp
taşlan’nrn bir tanesini nakil için 2 çift kullanılmaktadır. Mihaliç mermerinden küçük
kemerlerden 47 tanesi de 28 çiftle nakledilmiştir (No. 126/5).
İstanbul civarındaki mirî taş-ocaklardan ise münhasıran küfeke taşı gelmekte
dir. 127 numaralı kayıtta görüleceği üzere kalıp ve zirâ4 ve pehlû taşlan da küfeke
taşradandır. Aynı kayıttan pehlû taşlarının eb'âdı hakkında da bir fikir edinmek
mümkündür.
 SEKİZİNCİ BÖLÜM

DEMİR VE KURŞUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

Büyük Ö lçülerde D e m ir v e K urşun Î h t İy a g .

Süleymaniye imareti, Türk mimarî sanatının diğer âbidevi binaları gibi tamamiy-
le taştan yapılmış olmakla beraber, yapı tekniğinin bazı hususiyetleri dolayısıyla, büyük
çapta demir ve kurşun kullanılmasını icab ettirmiştir.
Gerçekten duvar ve minarelerde gereken salâbeti temin için taşlar birbirine demir
kenetlerle bağlanmıştır. Demir kenedin eğri uçlarının taşın içinde sağlam bir şekilde
tutunabilmesi için de, soknlmuş oldukları oyukların kurşun dökülerek doldurulması
icab etmektedir. Bu suretle sarfedilen demir ve kurşunun miktarı ise, diğer sahalarda
kullanılan damir ve kurşuna nazaran, mühim vekûnlara bâliğ olmaktadır.
Bu hususta bir fikir verebilmek için, Nur-ı Osmaniye camiine ait bulunan aşağıdaki
tasvir haürlaülabilir. îkiyüz sene kadar sonra inşa edilmiş olmakla beraber, bu camiin
inşa tekniğine âit olan izahat, Süleymaniye cami ve imareti inşaatında da demir ve
kurşunun aynı maksatlarla nasıl kullanılmış olduğu hakkında bir fikir verecek mahi­
yettedir :
îki arşun kalınlığı olan duvarlar, bunca devir olunan kemerler, mermer olsun
gerek küfeki gerek od-taşı, tâ kubbe su‘ud idince konulan ahcâr-ı mütenevvi'anm her
bir kıtasına iktizasına göre her bir taşa üç, bâzısma dört, bâzı taşa beş, hasılı üçden
aşağı koduklan yokdur, timur kenad vaz* olunub taş taşa rabt olunur.
“Ve bir kenadın vezni beş altı vakıyyeden bir buçuk okye’ye değin olub bunun
dahi istihkâmı içtin her bir kenada on iki okkadan dört vakıyye'ye değin kurşun dökülür.
"Bundan başka zıvana tâbir olunur kalınca bir çivi timura vardır, bir ‘adedi bir
vakıyye daha eksik daha ziyade olur, bu dahi mecmû-ı ahcânn yassıkğına, hususa
cümle kemerlerin her bir devir ıtajî’na bir kaç mahalden konulub istiyfa mertebe
deliğine kurşun aktdılur,>1
En büyük sarf mahalli bu kenedieme işi olmakla beraber, inşaatta kullanılan demir
ve kurşun yalnız bundan da ibaret değildir :
Pencere parmaklıkları ile yanlarına taşan tazyiki karşılamak üzere büyük kubbe­
nin eteği içinden geçirtilmiş yekpare döğme demirden büyük çenber ve sütunlar arasın­
daki kirişler., gibi sağlandığı temin maksadıyle kullanılmış olan demirleri; iskeleleri

1 T a rih -i C am ı -i Serİf-i N u r-ı O sm auî, s. 20.

362 DEMİR VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

kurmak için sarfedilen sayısız çivileri, kapı ve- pencerelerin demirden yapılmış reze
ve tokmaklanyle diğer demir eşyayı da hesaba katmak lâzım gelir.
Kurşunun ise, bilhassa kubbeleri örtmek için de kullanımı.; olması2, demir ve
kurşun gibi zamanına göre kıt ve bahalı iki maddenin geniş Ölçüde sarfını icab ettirmiş
ve bu suretle maliyet fiyatlarım bir hayli kabartmıştır.
Bu sebebledİr ki, inşaata başlanma karan verildiği ilk günlerden itibaren, icab eden
her çeşit demir malzemeyi lüzumunda el-alünda hazır bulabilmek için gerekli çalışma­
lara erken başlanmış ve bu maksada büyük stoklar hazırlanmıştı :
Çok kanşık ve müphem olmakla beraber 281 numaralı kayıt, bize “ ‘an ibtidâ ilâ
Şa+an sene 957” diyerek inşaatın henüz başlamış olduğu sıralarda muayyen bir müd­
det zarfında Samakov’dan gelmiş olan kiriş, kened ve çivilerin miktannı göstermektedir3.
Bu malzeme arasında, her halde inşaat ilerledikçe bina etrafında kurulması gere­
ken heybetli iskelelerin yapılmasında kullanılmak üzere, 136 350 aded mismâr-ı sagış,
60 000 mismâr-ı çıbık, 56 000 mismâr-ı şumar-ı hurda, 105 aded mismâr-ı mertek ile
1 000 aded kürek, 331 kazma ve muhtelif boylardan (471 + 249 + 299=) 1 019
Sâmakov kantarı kened, 100 Samakov kantarı kened-i Firengi ve 94 kıta kiriş mev­
cuttur.
279-numaralı kayıt ise, inşaatın bidayetinden beri her sene ne büyük bir tempo
ile demir sarfedilmiş olduğunu göstermek itibariyle mühimdir :
Bir senede ne kadar demir malzeme sarfedilmiş olduğunu bilmek için anlar def
ter’inden çıkarılmış olan bir hesabı nakleden bu kayda göre, 959 yılı başından sonuna
kadar cami, ahur, medrese ve bahçe dıvarlan inşası için 1004 kantar4 ağırbğmmda
44 085 aded kened ile 1 202 kantar ağırlığında 1 402 parça külçe kurşun ve 4 589
aded tahta (levha) halinde kurşun sarfedilmiştir.
Halbuki ancak bir sene sonra, yani 960 yılı sonunda cami inşaatı henüz kemer­
lere yeni ulaşmış bulunuyordu. Bahçe dıvarlannm üzerini örtmek için de kurşun kul­
lanılmayacağına göre, bu listede mevcut kurşunların, bir kısmının inşası daha evvel
ikmâl edilmiş olması muhtemel bulunan bir veya iki medresenin kubbeleri için sarf­
edilmiş olduğu kabul edilse bile, geriye kalan mühim bir miktarının dıvar inşaatında
kullanılmış olan kenetlerin yuvalarım doldurmak için eritilip döküldüğü muhakkaktır.

I
1) DEM İRİN TEDARİKİ İŞİ NASIL ORGANİZE EDİLMİŞ İD İ ?

Bu eserde tetkik konusu edilmiş olan kaynaklar arasında bulunan ve bu mevzu

ile ilgili olarak çoğu (o zaman büyük bir demir sanayii merkezi olan) Bulgaristan’ın
Samakov bölgesi kadısına gönderilmiş olan emirlerden ibaret vesikalar, bize Kadı’mn
3 B u g ü n k ö prü üzerinden v ey ah u t uçakla a C am iin resm î tem el a tm a m erasim i C a.
kuş-b akışı o larak Süleym aniye im ârctm i teşkil eden 957 so n lan ta rih in d e yapılm ıştı. B undan evvel
b in a la ra bakıldığı z am an edinilecek in tib a, E vliya tem ellerin kazılm ası v e b ir m ik tar yükselmesi
Ç elebİ'nin şu İfadesinde çok güzel tasvir edil­ için u zunca b ir m ü d d et geçmiş olabileceği gibi,
m iştir : “ G a la ta cânibinden b u Stileym aniye a h u r ve m edrese., gibi bazı b in aların d a h a evvel
im aretin e n a z a r eden güya b ir gÖm-gBk kurşun yapılm ağa başlanm ış olması d a m üm kündür.
ile p uşîde b irse v a d -ı m u'azzam n ü m a y io gö rü r..” 4 İstanbul’d a ta rü ld ığ ı için İstan b u l k an tarı
S eyabatnâm e I , s. 149. olacak.
 DEMİR VB KURŞUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ 363

nezaret ve mesuliyeti alımda çalışmakta olan memurlar için gönderilen tâlimat-hü-

kümJerde umumiyetle şu formüle rastlanınaktadır:
‘‘Ehli olanlara ‘âdet ve Iramın üzere işletrirub ve eğer hazır bulunur ise, bulunan
yerlerden değer bahasıyle satun alub ve âdet üzre kira arabalarına tahmil ittirüb, yarar ve
mu^emed adamlarınızla işbu Nevrûz’a kadar mahrûse-i İstanbul’a gönderüb” bina
eminine teslim idesiz (No. 273).

Bu formül oldukça kısa ve müphemdir ve bu sebeble hususi bir mâna ifade eden
bazı tâbirlerinin izahı lâzım gelmektedir :
a) İstenilen malzemenin o bölgede hazır işlenmiş bir halde bulunması mümkün­
dür. O takdirde bulunduğu yellerden satm alınması lâ z ım gelir. Fakat, İstanbul’da
inşa edilmekte olan büyük bir imaretin ortaya çıkardığı yeni ihtiyaçları VarşılaTnak için
istihsalin eski temposu ve kadrosu kâfi gelemiyeceğinden, imalâtı dftba geniş ölçüde
teşkilâtlandırmak ve hızlandırmak lâzım gelecektir. Bu maksatla hünerli ustalar topla­
nacak, kendilerine büyük siparişler verilecek ve gerekli avanslar (sermayeler) temin
edilmek suretiyle istihsal arttırılacaktır.
b) Formüldeki “ehli olanlara *âdet ve kazam üzre işletmek” kaydının, bu bölgenin
demircileri için bir nevi ücretle çalışmak mükellefiyeti ve mesleklerinin icrasını mecburi
bir hizmet (adetâ askerî bir vazife) telâkki etmek zaruretim taamımın etmekte olduğu
söylenebilir. Buna mukabil, Samakov’da demir kiriş işlemeğe ehliyetli ustaların, imaret
için çalışmaları lüzumlu görüldüğü müddetçe, benzeri diğer işlere veya her hangi bir
hizmete memur edilememeleri (diğer hizmet ve mükellefiyetlerden mu'âfîyet) de
temin edilmiştir (No. 263).
c) Formüldeki “değer baha” tâbiri de serbest bir piyasa fiyatı olmayıp z a m a n la
kararlaşıp âdet haline gelmiş olan resmî (mir!) fiyatlardır. Bu suretle dondurulmuş bir
Jİyat sistemi ile, büyük bir imaretin inşası dolayısıyle birdenbire büyük ölçüde artacak
olan talep hacmi karşısında, fiyatların ânî ve anormal bir şekilde fırlamasına meydan
verilmemek istenilmiş ve bütün bu tedbirler sistemi Osmanlı imparatorluğunun umumî
İktisadî zihniyet ve nizamına uygun olarak tatbik edilmiştir.
İmalâtı geniş ölçüde teşkilâtlandırmak ve hızlandırmak için alınmış olan tedbirlere gelice;
bunların başında, sanatkârlar için devletin istediğiyerde muayyen bir ücretle çalışma mükellefiyeti
prensibinden faydalanılarak demircileri mahallin idare âmirleri vasıtasıyle seferber
etmek gelmektedir.
Bu klasik usulün yanınım, demircilere yapacakları işe mukabil (avans olarak)
sermaye dağıtmak (akçe tevzi *etmek) .yolu da tutulmaktadır. Kredi teşkilât ve kaynak­
lan (çok mahdûd olan ve sanayie yatırılacak büyük sermaye birikmeleri bulunmayan bir
devir ve cemiyet içinde zamanına göre çok pahalı bir metâ olan ve umumiyetle (kiriş­
lerde olduğu gibi) büyük kitleler üzerinde çalışılan demirin tedariki için demircilerin
paraya ihtiyacı büyüktü. Bu bakımdan sermaye tevzii, istihsali hızlandırmanın belli başlı
yollarından biri idi
Tetkik ettiğimiz vesikalarda böyle bir usulün mevcudiyetinigösteren kayıtlar, .umumiyetle,
kadılar tarafından tanzim veya tasdik edilmiş olan ve hangi işler için kimlere sermaye ola­
rak ne kadar akçe verildiğini gösteren “zimem defterleri” ne ait olanlardır. Tetkik konu­
muz kayıtlarda bu defterlerin ismi şu şekillerde geçmektedir :
 364 DEMİR. V I KURŞUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

“ ‘Imâret-i 'Amire maslahatiyçün demir kiriş ve dahi şâir demir esbâbiyçiin binâ-i
mezbûr emini cânibinden defe 'âtla sana akçe gönderilüb sen dahi kendü marifetinle
bazı kimesnelere tevzi idüb ztmem deflerin göndermişsin** (No.268).
“Zimem-i nâsda hayli bâki demir varmış, anı dahi ol zimetn defleri mucebince
müteveccih olanlardan tahsil ittiriib bile gönderesün” (No. 273).
''Senden evvel Samakov kadısı olan Mevlâna Derviş ve Mehmed’in zamanlarında
imâret-i mezbûre’nin demür esbâbı bahasından zimem-i nâs’da mezburân kadıların imzalanle
olan defter mucebince” (No. 275).
Benzeri kayıtların tetkikinden anlaşıldığı üzere kadılar tarafından tanzim ve
tasdik edilmiş olan borçlular defleri1nin bir sureti İstanbul’daki bina-emînine gönderilir
ve alacakların toplanması işi oradan tâkip ve kontrol edilirdi. Defterin diğer bir sureti ise,
mahallin kadı sicilline kaydedilmiş bulunurdu.
Sermaye olarak dağıtılan paranın zâyi olmaması için, tabiatiyle, çok sıkı ve zecrî
tedbirler alınmış bulunuyordu. Kadılara gönderilen fermanlarda akçe tevzii işinde
gereken dikkatin gösterilmesi ve ihtiyatlı hareket lüzumu belirtildikten sonra, icabında
zâyi, olan akçenin tazminine mecbur tutulacakları hatırlatılmaktadır :
“Demir esbâbı için akçe tevzi' eylediğin müslümanlann akçesi zâyi* olur yerlere
vermeyüb - yarar kimesnelere viresiz ki mal-ı mirî zâyi* ve rençbırlerin hakkı zâyi*'
olmıya. Şöyle kİ, müflise ve medyûna akçe virilüb zâyi1ola, sana tazenin ittirilür, ana göre mu-
kayyed olasın” .
“Şöyle ki, tevzi eylediğim akçelerin esbâbı tahsil olmmayub mevsiminde gelüb
yetişmiyecek olur ise taamın sana ittirüldikten gayri 'itâb’a ve 'ikaab’a müstehak
olursın” (No. 268).
Bu hususta gösterilen büyük dikkat ve sertliğe rağmen, bazı borçların türlü sebeb-
lerle uzun müddet ödenmediği görülmektedir. Meselâ, 269 numarak kayıttan anla­
dığımıza göre, demir madeninde hizmet eden samakovculardan birinin zimmetinde,
İstanbul’da bina olunacak imârelin demür esbabını işlemek için aldıkları paradan 6 200
akçe borcu kalmıştır. Aynı suretle, diğer bir kayıd (No. 271) da görüldüğü üzere,
daha evvelki kadı zamanında dağıtılan imaret binası malından (demir-kiriş baha­
sından) zimmetinde 7 700 akçe bâk?si kalan birisinden ve diğer borçlulardan bu para­
ların “rızklarından ve esbâblanndan sattınkp tahsil ettirilmesi” lâzım gelmiştir ve
borçlarını ödemek hususunda türlü bahaneler ileri sürerek oyalama yolunu yutanların
İstanbul’a sevkedilmeleri istenilmektedir. Nitekim borcunu Ödemeyen Yorgi adındaki
bir demirci de İstanbul’a gönderilmiştir (No. 275).
Bu suretle İstanbul’a sevkedilecek olan borçluların, orada selâhiyetli bey’et ve
makamlar önünde durumlarım izah ve kendilerini müdafaa etmek firsatmı da bula­
cakları şüphesizdir. Nitekim, 275 numarak kayıttan öğrendiğimize göre, İstanbul’daki
tahkikat esnasında kadının bakaya hesabından bazı kimselerden akçe aldığı halde def­
tere kaydetmediğinin beyan ve iddia edilmesi üzerine, kadıdan bu ithamların cevap­
landırılması istenilmiştir56.
Demirciler arasında, bam madde tedariki için avans olarak dağıtılan sermayenin
verildiği kimselerin istihsal işindeki mevki ve fonksiyonlarının- tâyini meselesi de, şüphesiz,
aynca üzerinde durulmağa değer mühim bir mevzu teşkil etmektedir :
5 İstan b u l’a gönderilm iş o la n bo rçlu İçin, edem ediği takdirde, m ukadder olan Akıbet zindan
o ra d a o ld u ğ u n u h e r h a n g i b ir şekilde isbat veya kü rek cezasıdır.
 DEMİR VB KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ 365

Sermaye dağıtımından faydalanan demircilerden bir kısmının bir kaç çırağın

yardımı ile kendi atölyelerinde çalışan küçük esnaf tipinde demirci ustaları olması mümkün­
dür. Meselâ, 277 numaralı kayıtta görüldüğü şekliyle, kendilerine sermaye dağıtılmış
olan ensercilerin küçük atölye sahibi esnaf takımı olması ve borçlarının büyük bir
yekûn tutmaması icab eder.
Fakat borçlulardan mühim bir kısmının büyük atölyelerde su-kuweti ile işleyen
değirmenlerle çalışan kapitalist büyük işletme sahipleri veya siparişlerin büyük bir
kısmını üzerine alıp küçük işletme sahiplerine dağıtarak iş yapan mutavassıt ve müte­
ahhitler olması da mümkündür. 269 numaralı kayıtta 6 200, 271 numaralı kayıtta
ise 7 700 akçe gibi yüksek bir meblâğ ile borçlu gösterilen şahısların bu nevi kapitalist
müteşebbisler veya bazirganlar olması lâzım gelir.

V — Solyı dank mkenodın m tın ılının demir d i Iicim frpftd&n.

iıusbul, Belediye KJıtpüftt. M. Cevdet y ı n a l i f i No. 9 1 , «. 4 7 9 - 3 6 0 .
366 DEMİR VB KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

2 ) S a MAKOV’DAN DEMİR SEVKİYÂTI

14 Ra. 960 tarihli bir hüküm (No. 274), Samakov bölgesinden tedarik edilen
demirlerin İstanbul1a hangiyollardan, ne şekilde seokedileceği hakkında kısa bir talimât mahi­
yetini taşımaktadır :
Gerçekten bu hükme göre, Samakov’a yapılan. 240 000 akçelik yeni siparişin bir
ân evvel hazırlatılıp, acele İstanbul’a yollanması icab etmektedir. Bu maksatla gönde­
rilmiş olan mübaşir Ali ve mubassır Ahmed vardıklarında "gönderilen mühürlü deftere
nazar idüb içinde mastur ve mukayyed olan mikdar demür esbâbın âdet ve kanun üzre
f»Mi olanlara mezkûrlar ma‘rifetiyle ta ecil calet‘tacil işlettirüb” Nevrûz’a kadar İstan­
bul’a gönderilmesinin temini istenilmektedir.
Emirde, bahis mevzuu demirin İstanbul’a şevki hususunda aşağıdaki iki yol aynı
gamanda, kabul edilmiş bulunmaktadır :
a) Samakov’dan Ahyolu iskelesine sevkedip orada gemilere yükletmek;
b) Kara yoluyla ve kira arabalarıyla doğrudan doğruya İstanbul’a göndermek.
İşin acele olması dolayısıyle, bu partinin sevkiyâtmda her iki yoldan da faydala­
nılacaktır ve kâfi miktarda araba bulabilmek için de, zikr olunan demir malzemenin
şevkine kâfi araba tutulamaymca, başka maksatlar ile hususî şahısların araba kiralama­
sının yasak edilmesi ve lüzumlu miktarda arabanın kaza dahilinden temin edilememesi
Tıalînd^ civar kazalara mektup gönderip oralardan kira ile araba tedariki tavsiye
edilmektedir.
284 numaralı kayıt, 958 yılı Ramazanı başmda (2 Eylül 1551) Samakov1dan ara­
balarla doğrudan, doğruya İstanbul'a sevkedilen demirlere âit defterin bir suretidir ve bu balom­
dan kafilenin tertibi şekliyle arabaların yükleri ve nakledilen demir çeşitlen hakkında kıy­
metli bilgiler vermektedir :
Bu kayda göre, kafileyi teşkil eden 6 araba, 193 Samakov kantarı demir malzeme
nakletmiştir ve bu arabalar için nakledilen her (Samakov kantarı demir başma 25 akçe
hesabı üzerinden) cemcan 4 824 akçe kira ödenmiştir. Bu kiranın mühim bir kısmı
kafilenin hareketinden evvel arabacılara avans olarak verilmiş, geriye kalan Hra bedel­
lerinin ise, İstanbul’da demirler tartılıp teslim alındıktan sonra ödenmesi kararlaştırıl­
mıştır.
Arabalardan her birinin taşıdığı demir malzeme yükü, ağırlık itibariyle birbirinden
çok f a r k lı olup, 21 Samakov kantarı (21 X 5 9 = 1 2 3 9 okka) demir taşıyanlar olduğu
gibi, 46 ve hattâ 50 Samakov kantarı arasında demir yükletilmiş olanlar da vardır8.
285 numaralı kayıtta ise, araba başına düşen yük miktarı ortalama, sadece 14 kantar da
olabilmektedir.
Tetkik mevzuu kayıttan, her arabanın yükünü ayrı ayn de alarak kiriş, kened,
çivi., gibi muhtelif demir malzeme çeşitlerinin parça başına düşen ağırlıklarını hesaplamak
mümkündür. Fakat, malzemenin normalan her zaman aynı kalmadığı gibi, kaydın
rakamları da böyle bir hesap yapmamıza müsait olacak derecede sıhhatli değildir.
* B u so nuncuların a y n ı şahıslara â it iki a y n 3 736 okka ed er İd, b u k a d a r a ğ ır b ir yükün, çifte
a ra b a n ın y ü k ü olm ası m üm kündür. Bilhassa koşulm uş d ahi olsa, b ir tek a ra b a ile n akli imkân*
" 4 ” s ıra n u m arasın d a k sy ıd h a rab acı H ay d ar’ın sızdır. N e t ekim, h u şekilde «»Mi bahis m evzuu
h esab ın a nakledilm iş gözüken dem irlerin ağırlığı» o lan kiriş v e kened’le r d e defterde iki a y n gu ru p
42 İsta n b u l k a n ta rı (y an i 4a X 4 4 «=■ 1848 okka halin d e iki a y rı a ra b a n ın yükü n ü gösterecek tarzd a
- f 32 S am akov k a n ta rı (32 X 59 => 1888 okka) «= kaydedilm işlerdir.
 DEMİR VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ 367

Gerçekten, diğer bazı benzerleri gibi, 284 numaralı kayıtta da, İstanbul kantan
ile gösterilmiş olan bazı rakamların Samakov kantanyle ifade edilen rakamlara kanş-
tınlımş olması, veyahut daha eski nüshalardan kopya edilirken bazı rakamların, yanlış
nakledilmiş bulunmaları dolayısıyle, hesaplar birbirini tutmamaktadır. Nitekim, kaydın
sonunda yüklerin mecmu ağırlığı olarak verilmiş olan 193 Samakov kantan 120 lod-
ranın muadili olarak 258 yerine 280 İstanbul kantan 27 lodra gösterilmiş olması da
doğru değildir.
Bu kaydın sonuna ilâve edilmiş olan bir sicil suretinden anladığımıza göre, arabacı
kafilesine mensup olan herkes karşılıklı olarak yekdiğerine kefil tutulduğu gibi, Samakov
şehri sakinlerinden Mustafa isminde bir şahıs da hepsine birden kefil olarak tescil ettiril­
miştir.
Bu malûmatı çıkartmış olduğumuz “Mecmu‘a” da aynı şekilde kayıtlı bulunan
diğer bir arabacı kafilesi için ise, karbon, başı Süleyman’ın kefil olduğu 7 kaydedilmiştir
ki, bu hal bize, imaret için demir taşıyan arabaların muntazam bir şekilde tertip edil­
miş olan bir nevi kârvana katılmakta olduklarım göstermektedir.
285 - 293 numaralı kayıtlar da, muhtelif tarihlerde Samakov*dan arabalarla
doğrudan doğruya İstanbul’a yapılmış olan demir malzeme sevkiyâtmı göstermekte
ve bu arada bu nakil işinin kaç gün sürmekte olduğu hakkında bir fikir vermektedirler :
Gerçekten, 285 numaralı kayıtta görüldüğü üzere, 958 yılı 29 Ramazanında
(30 Eylül 1551) yola çıkan bir araba kafilesi ancak 46 gün sonra, yani 15 zilka'dc
(14 Kasım) tarihinde İstanbul’a gelmiş ve taşıdıkları demirleri şantiye civarın­
da (Eski Saray’da) tarttırarak alâkalılara teslim etmişlerdir. Samakov’dan İstanbul’a
demir nakleden arabaların bu yolu mutâd olarak 46 - 47 günde yapmakta oldukları
diğer kayıtlardan da anlaşılmaktadır (No. 287, 288).
302 ve 303 numaralı kayıtlar ise, bize, nakliye ücretlerinin nakledilen demir malzemenin
maliyetfiyattan, içindeki nisbet veyerine âit malûmatı ihtiva etmektedir :
Gerçekten, bu kayıtlardan birincisinde bahis mevzuu edilen demir malzemeyi
satın almak için 38 826 akçe ödenmiş olduğu halde, bu malzemenin nakil ücretinin
6 255 akçe tuttuğu yazılıdır, ikinci kayıtta ise, 59 590 akçe kıymetindeki malzeme­
nin İstanbul’a araba ile nakil masrafmın 13 818 akçe ettiği anlaşılmaktadır ki, her
halde maliyet masrafları içinde nakil masraflarının nisbeti % 16,1 - 18,8 arasında de­
ğişmektedir.

3) D e n i z y o l u y l a y a p il a n n a k l iy â t

Samakov’dan arabalarla doğrudan doğruya İstanbul’a yapılan sevkiyât y a n ı n d a ,

hangi ahvâl ve şartlar altında olduğu bizce lâyıkıyla bilinememekle beraber; her halde
mevsimlere, gemi mevcuduna, işin acelelik derecesine ve yol masraflarından tasarruf
gayelerine göre, bazan demirin Samakov’dan arabalarla Karadeniz sahilindeki Ahyolu
iskelesine ve oradan da gemilerle İstanbul’a gönderilmesi lâzım geliyordu.

’ “ M ez b u rû n a rab acılar b irb irin in zarar-ı k ira la n b l-k u su r teslim o ltn d t. K esir gelüıse tazm in
m&Ilaerine k e fil olub v e m ezkû rln arabacılara kâ r- olm a” (yp. 76/b).
ban-ba$ı ola n Süleym an b in B a yra m la k e fil oldukda
368 DEMfe VB KURŞUNUN TEDARİK VB ŞEVKİ

282 ve 283 numaralı kayıdlar bize, bu suretle Ahyolu iskelesinden deniz yoluyla
yapılmış olan demir sevkiyâtı hakkında bir fikir vermektedir :
Kaydın birincisinde, Todor Reisin İstanbul’a 12 G. s. 961 (13 Mayıs 1554) de
gelmiş nlat» gemisi içinden 209 Samakov kantarı (12 331 okka) ağırlığında 63 kıt'a
demir kiriş çıkarılmıştır. Bu hesaba göre, kirişlerin ortalama ağırlıklarının 3,5 Samakov
kantarı yani 206,5 okka olması lâzım gelir. Manol Reis’in oğlu Dimitri’nm sefine­
sinde ise, mecmucı 7,5 Samakov kantarı ve 14 lodra ağırlığında 337 kened (59 ok­
kalık bir Samakov kantarı 44 kened ediyor) ile 113 Samakov kantarı ağırlığında 828
parça ham demir gelmiştir.
Sefine reislerine, navlun olarak, kantar başına 3 akçe ödenmiştir.
283 numaralı kayda nazaran da, balıkçı Yorgi Reis’in sefinesiyle 15 R. 961
(20 Mart 1554) tarihinde İstanbul’a 28 İstanbul kantarı ve 20 lodra ağırlığında 12
kıt’a demir kiriş gelmiştir. (Burada demir kirişlerden her birinin ağırlığı, yukardakilerin
yansı kadar, yani 103,4 okkadır).
Fenaki Reis’in İstanbul’a Ca. 961 (Nisan 1554) gelmiş olan gemisinde ise, ccm'an
718 İstanbul kantarı ve 38 lodra ağırlığında çeşidi demirler vardır.
Bu gemi ile sevkedilmiş olan demir kirişlerin 101 adedinin 277 İstanbul kantarı
gelmesine nazaran her birinin 2,75 İstanbul kantarı, yâni 121 okka ağırlığında olması
lâzımgelir. Aynı gemide bulunan 197 aded kened’in 7 İstanbul kantarı ve 80 lodra
hesap edilmiş olmasına göre de, bu kenedlerden her birinin ortalama ağırlığının 1,7
nicka olması icab eder.
Sonuncu kayıtta gemi navlununun İstanbul kantarı başına 3 akçe olarak hesap­
lanmış olması, navlun hesapları Samakov kantarı başma 3 akçe üzerinden yapılmış
olan 282 numaralı kayıttaki ölçülerden uzaklaşılmış olduğunu göstermektedir, iki
hesabın ölçüleri arasındaki fark ise, 3 ile 4’ ün nisbeti kadar büyüktür.
"I” numaralı Muhasebe icmali cetvelinin ücretler faslının 67. maddesinde (Bk. s. 30)
“Be-cihet-i navlun, berây-ı âverden-i sürb-i mirî ve çûphâ-i mütenevvi'a ve âhen ve ke­
ned ve gaynıhu” başlığı altında (a bendinde) kurşun ve demir bir arada olmak üzere
ccm'an 8 837 kantar ve 47 lodra tutan sevkiyât içinde, 6 610 kantarın 4 ve 2 227 kantarının
ise 3 akçeden olmak üzere 33 121 akçe gemi navlunu ödenerek nakledildiği anlaşılmak­
tadır. Bu rakamlar içinden demir malzemeye âit olanlar ile kurşuna ait bulunanların
ayn ayn zikredilmemiş olmasına rağmen, aynı Muhasebe icmali cedvelinin mübaya'a
faslında (61. madde.), aynı devre içinde satın alınm ış olan kurşunun 1675 kantar ve
54 lodradan ibaret olduğunun tasrih edilmiş bulunmasına nazaran, gemi navlunları
içinde bütün kurşunların deniz yoluyla geldiğini kabul ettiğimiz takdirde dahi, kantarı
3 veya 4 akçeden 1 675 kantarın navlun bedelini geçemiyeceği anlaşılabilir.4

4 ) İ stan bu l ’d a n satin alinm iş o la n d iğ e r d e m ir m a lzem e

a) Pencere demirleri
“I” numaralı Muhasebe icmali Defteri’nin (Bk. s. 18). mubayaalar faslında (madde:
4 4 ) kaydedildiğine göre; cami, tabaka, harem, dış-avlu sedleri, mutfak, tâbhane, bîmar-

hâne, medereseler ve hamam pencereleri için, (961 - 966 yıllan arasında) cem'an
 DEMİR VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

1 208 kantar ağırlığında işlenmiş pencere demiri satın alınmıştır. Bil demirlerden 376
kantar 99 lodrasmın okkası 8, 831 kantar ve 61 lodrasımn ise 7 akçe üzerinden ödenmiş
ve hepsine birden 388 763 akçe verilmiştir.
294 - 300 numaralı kayıdlar ise, Mufassal Muhasebe Defterlerinden çıkarılmış
olup, b?1ıis mevzuu pencere demiri mübaya ‘alarmın, teferruatını aksettiren misaller
olarak seçilmişlerdir. Bu misallerden bahis konusu pencere demirlerini işleyen ustaların
veya daha ziyade emrialtmda büyük demirci atölyeleri çalıştıran tüccar veya mûtemed-
lerin İçimlerini öğrenmekteyiz. Meselâ, 295 numaralı kayıtta 33 kantar ağırlığında
20 kıt‘a pencere demiri satmış olan ve benzeri diğer kayıtlarda da ismine rastlanan
Solak Yahudi ile diğer iki yahudi’nin büyük müteahhitler olması lâzım gelir. Buna
mukabil, 6 kantarbk bir pencere demiri satmış olan demirci Haşan (No. 294)ı kendi
atölyesinde çalışan bir demirci ustası saymak mümkündür.
Pencere demirlerini perdaht etmek için ise, bir suhanger’ç (törpücüye) aynca pen­
cere başına 200’er akçe ödenmiştir (No. 329).
b) Kaptı ve pencere rezeleri, tokmaklar, çivi ve diğer demir malzeme
“I” numaralı Muhasebe İcmali Cedvelinin mübaya‘alar faslının 58. maddesinde
r*rr\Y harem, tâbhâne, medreseler, mutfak, bîmarhane, hamam ve dükkânlar için
satın alınan kapı ve pencere rezelerinin; 58. maddesinde çivilerin, 59. maddesinde
köşe-bent, halka, bini ve döşek., gibi kısımların çeşitleri, miktar ve fiyatları verilmiştir.
304 - 308 numaralı kayıtlar aynı masrafların bazı tefernıâth örneklerini ihtivâ
etmektedir. 316 - 328 numaralı kayıtlar ise, cami‘i n içine asılacak kandiller için satın
alınan pirinç tellerin miktar ve fiyatlarından bahsetmektedirler.
Şantiye’de aynca her çeşit demir işleri yapılmakta olan bir demirciler atölyesi (had-
dâdlar kârhanesi)nin mevcut olduğu da anlaşılmaktadır (No. 340).
Bu atölye’ye bir defasında demir halka imâli için 41 okka, diğer bir defada ise,
araba çivisi yapılmak üzere, 25 okka demir verilmiştir. Kandilleri asmağa mahsus zin­
cirlerden hariçten hazır olarak satın almanlar bulunduğu gibi, 323 ve 328 numaralı
kayıdlarda görüldüğü üzere, bu zincirleri yapmağa mahsus teli çekmek (keşîden-i tîl)
veya tellerden zinciri ördünnek (berây-ı tâbten-i zincir-i kanadil) için ehliyetli usta­
ların çalıştırıldığı görülmektedir.
Ba*zen İstanbul’daki tüccar elinden ham demir satın alındığı da oluyordu. Nitekim,
295 rıımaralı kayıtta görülebileceği üzere, Davud isimli bilisinden kantarı 108 akçeden
satın alınmış olan 15 kantar ve 16 lodra ham demiri bu gibi mübaya clar arasında
zikretmek icab eder.
II
K urşunun t e d a r ik İ ve şev k i

Doğrudan doğruya Süleymaniye cami ve imareti inşaatına âit bulunan, kayıtlarda,

kurşunun nerelerden tedarik edilmiş olduğu sarih olarak belirtilmemiştir. Bununla
beraber, gerekli kurşunim bu devirde henüz işletilmekte olan kuzey Sırbistan ve Bosna
bölgelerindeki kurşun madenlerinden tedarik edilmiş olduğu söylenebilir.
Nitekim, yirmi sene kadar sonra Edirne’de inşâ edilecek olan Selimiye camii
 370 DEMİR VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

için 12 000 katarlik bir kurşun siparişi yapıldığı zaman®, bu kurşunun “Novabtrda ma­
denleri cânibinden satın alınarak?** Sofya’ya iletileceği tasrih edilmiş ve bu maksat için
Kurşunlu, Urgüb, Leskofça, Alacahisar ve Niş kadılıklarından kâfi miktarda öküz
arabası ihraç edip madenler nâzın Zacim Pır Mehmed’in emrine vermeleri emredil­
miştir. Aynı hükmün ifadesine göre, bu kurşunlar Sofya’dan itibaren başka yerlerin
arabalarına yükletilerek Edirne’ye gönderileceklerdir. Araba kiralan, ismi geçen
nâzırdaki harç akçesinden alınıp, kimsenin hakkının zâyi olmamasına dikkat edilecektir.
Süleymamye inşaatı için lüzumlu olan kurşunim da afyoı bölgelerden tedarik edil­
miş olması lâzım gelir. Nitekim, 20 Za. 959 tarihli bir hükümde (No. 351), de “Sof­
ya’da der-mahzen olan kurşun”un şevkinden bahsedilmektedir. Yalnız Edime irin
yapılan sevkiyâttan farklı olarak İstanbul’a gönderilecek kurşunim mühim bir inamı
Ahyolu iskelesinden gemi ile sevkedilmektedir :
Ahyolu kadısından bina eminine gönderilmiş olan bir mektupta (No. 343), bu iske­
leden sevkedilmekte olan kurşunların İstanbul’da teslimi esnasındaki tartılarında öte-
deriberi eksik çıkmakta olmalarına Ahyolu’da yüzde dört buçuk eksik tartan bir kantarla
■tartılmış bulunmalarının sebeb teşkil ettiğinin, yapılan tahkikat neticesinde, meydana
çıktığı belirtilmektedir. Aynı şekilde, 958 yılında madenler nâzın Hasan’a gönderil­
miş olan iki fermanda (No. 344, 345) da, madenlerden satın alınacak kurşunların kira
davarlarına yükletilerek Ahyolu iskelesine gönderilmesi istenilmektedir.
Aynı hükümlerde ayrıca aşağıdaki hususların da kayd edilmiş bulunması, onlan
kurşunun tedarik usulleri hakkında aydınlatıcı bazı malûmat vermiş olmak itibariyle de
dikkate değer kılmakdadır :
a) “Madene ne miktar kurşun tevzi olıcnmuşdur ve ol kurşundan şimdiye değin Ahyolu
iskelesine kaç kantar kurşun irsal olunmuşdır ve yerinde ne miktar kurşun kalmışdır,
tâyin olman kurşunun, cümlesi ne zamana değin mahall-i me’mura irsâl olma gerekdir”
(No. 344).
b) “Zikr olman kurşunun bahasın ve kirasın taht-ı nezaretinde olan Hassa Mu-
kata'âtdan her kangısında hazır akçe bulunursa o mukataealardan alub bî-kusur sa­
hihlerine virüb kimsenin bir akçesin alıkoymıyasm” (No. 345).
c) “Kurşunun kantarı kaçar akçeyedir ve kirasına ne kadar akçe sarf nlmıh ve hangi
mukatatalardan ve kimin tahvilinden almdugm mufassal yazub Dergâh-ı Mu'âllma
arz idesin (No. 345).
d) “Ve kurşunlar her defada ki gönderilür, ne tarihde irsâl okuduğun ve kimlerle
gönderildiğin yazub bildiresin” (No. 345).
Süleymaniye cami ve imareti inşaatında kullanılmış olan kurşunun nerelerden, ne
şekilde tedarik edilmiş olduğuna dair mevcut malûmatın kifayetsizliği karşısında, mevzuu-
muzu başka devirlere ait vesikalarla aydınlatmağa çalışmak lâzım gelmektedir.
Bu maksatla, 895 tarihlerine doğru Bursa’da inşa edilmekte olan bir kârbansaray 9

* Başvekâlet A rşiv U m u m M ü d ü rlü ğ ü , K e ­ n âm lan y le a n ıla n h a n olm ası lâzım gelir. B u h an ,

p e ci tasnifi. 67 n u m a ra lı A hkâm defteri (6 R .
g86 tarih li h ü k ü m ).
• B ahis m evzuu kârban saray’m Bayezid I I .
ta ra fın d a n İstan b u l’d a k i c am i ve im aretin e îrad
getirm ek ü zere in şa ettirilm iş o lan v e H a a -ı Evvel,
S ırm akeş H a n ı veya Beğlİk Y eni K ârb anaarya
896 y ılının Z ilka'desinin beşinci perşem be günü
ikm al edilmiş olub o sene y ıllığı go 000 akçeye
kiralanm ıştır. K â m il K e p tc i, Bursa H an ları, Bursa
7
H alkevi N eşriyâtı n . 4, 1935. *• - tC â o m B a yka l,
Bursa K o za H a n ı v e M escidi, Bursa 1946.
 DEMİR VE KURŞUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ 371

için kuzey Sırbistan’da bulunan Zaplamna ve Trabiçe madenlerinden tedarik edilmiş

olan kurşunun miktarı ile istihsal ve nakil masrafları hakkında etraflı malûmat veren bazı
vesikaları (No. 556 - 560) burada gözden geçirmek faydalı olacaktır :
a) Bu kayıtlardan ikisi (No. 556, 557), zikri geçen kârbansaray için Novabiri
(Novobırda) dizdân İbrahim’den “sene 895 şevvalinin gördüncü gününde (24 Ağus­
tos 1490) mûbaya'a tanykile her kantarı 62’şer akçe hisabı üzere” satın alınmış olan
2 123 kantar kurşunin nakil masraflarına ait bazı hesaplan ihtiva etmektedir.
Bu hesaplarda göze çarpan bir hususiyet, yolun istihsal bölgelerinden Edirne’ye
kadar olan humma ait malûmatı ihtiva etmemeleridir. Bu hal, bahis mevzuu yol bölü­
müne ait nakil masraflarının daha evvel başka bir hesapta gösterilmiş olması ihtimaliyle
izah edilebilir. Fakat, kurşunlanıl her kantarma “Edirne’de teslim” şartıyle 52’şer
akçe ödenmiş olması da mümkündür.
Tetkik mevzuumuz kayıtlarda, yolun Edirne’den sonraki kısmı için yapılmış olan
nakil masraflan hakkında ise, şu malûmat mevcuttur :
Mecmuh 1930 parça halinde 2 213 kantar ve 10 lodrayı bulan ham kurşundan
1 100 kantar ve 30 lodra ağırlığındaki 980 külçesi, Çorlu kadısı tarafından daha evvel
Marmara sahilindeki Ereğli iskelesine nakl ettirilmiş olduğundan, bu parti kurşunun
da yolun Edime - Ereğli kısmındaki naldl masraflan tetkik konumuz muhasebe cetveline
ithal edilmemiştir.
Geriye kalan 1 022 kantar ve 80 lodra ağırlığındaki 950 külçenin ise, Edirne’den
Ereğli iskelesine nakli için, şu masraflar ihtiyar edilmiştir :
Bu iş için 53 araba kiralanmıştır. Arabalardan ikisine 23’ er, yirmi birine 20’şer
külçe; 7 sine 18 veya 19, 22 sine de 15 veya 16’şar külçe yükledlrmştir. Arabalardan
bir tanesinin yükü ise sadece 12 külçedir13. Araba kirası olarak, her külçe başına 6,5
akçe üzerinden, 950 külçe için cem'an 6 175 akçe ödenmiştir.
Bu suretle iki ayn tarihte ayn partiler halinde sevkedilip Ereğli iskelesinde bir
araya toplanmış olan 2 123 kantar ve 10 lodra ağırlığındaki 1930 parça kurşun, bu iske­
leden Mehmed isminde birinin igribar gökesi ile, 4 000 akçe navlun mukabilinde, Mu­
danya iskelesine nakledilmiş ve orada (59 kantar ve 40 lodra ziyadesiyle) Bursa5da inşa
edilmekte olan kârbansaray’ın bina emini Şücâ' Beğ ile mimarı Abdül'ûlâ ve kâtibi
Hayreddin’e 8 zilka'de 895 (23 Eylül 1490) tarihinde “temâmen” teslim edilmiştir
(No. 557)
b) Bahis mevzuu vesikalar içinden diğer ikisi, Balkanlardaki belli başlı kurşun
istihsal bölgelerinden bazdanmn istihsal kapasitesi ile istihsal metodlan, nakil imkânları ve maliyet
hesaplan hakkında dikkate şayân tafsilât vermek bakımından büyük bir kıymet taşımak-
dadırlar (No. 558, 559).
Bu kayıtlara göre; yukarıda tetkik ettiğimiz şekliyle Novabiri (Novobırda) dizdân
İbrahim’den 895 yılı Şevval’inin dördünde satın alınmış olan 2 213 kantar kurşunun
tpglim alımpasından bir ay kadar sonra başlayıp, 895 Zilka’desi bidayetinden 896
yılı R. sonuna (1490 Eylül ortalarından - 1491 Mart başlarına) kadar, 6 ay devam eden

19 B u m ik tarları, yu k arıd a Sam akov’d a n 950 tanesinin a ğırlığı to aa k a n ta r ettiğine göre, b u

İsta n b u l’a dem ir TiaH^d^n a ra b a la r için verdi- külçelerden h e r bîrinin o rtalam a olarak b ir kan-
ğim İz rakk am larla karşılaş tın m a (s. 365). B u rad a ta rd a n b îr a z fazla ağırlıkta olm ası Iâzımgelir.
haleli bahis m evzuu o lan ku rşu n külçelerinden
372 DEMİR VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

bir çalışma müddeti içinde, Zaplanina madeninden, doğrudan doğruya devlet nâm ve
hesabına 10 054 kantar ağırlığında (8 742 kıt'a) kurşun istihsal edilmiştir.
Bu miktar kurşunun istihsali için lüzumlu görülen 353 770 akçe, Zaplanina ve
Planına madenlerinin mültezimi -Istoya ile Novabri darphanesinin mültezimi Branko5-
mn “tahvillerinden” havale suretiyle temin edilmiş ve devlet nâm ve hesabına istihsal
edilecek kurşun için bu paradan aşağıdaki masraflar yapılmıştır (No. 558).
Akçe
1) Muhtelif fiyatlarda 12 237 kantar mürdesenk11 satın almak için 123 932
2) 2 506,5 yük odun kömürü için12 15 632
3) Fırın örmek için taş bahası 251
Mübaya<a bedellerinin yekûnu 139815
4) Kalcılara13 ödenen ücret 10324
5) Çarklar*va. kirası 1990
6) Mürdesengi çarhlara kadar taşımak içinhammal ücreti 3280
7) Tartı işlerinde çalışan ırgatlara ücret 1178
8) Kantarcı ve kâtipler14 in üçer aylık mevâcibi 1170
Ücretler yekûnu 17942
İstihsale sarfedilen paranın umumî yekûnu 157757

Bu suretle, cenrian 157 757 akçe sarfim icabcttirmiş olan bir istihsal faaliyeti
sonunda, 12 237 kantar mürdesengden (tahminen 2 183 kantarı ateşte yanma payı
olarak kaybolduğundan) 8 742 külçe halinde 10 054 kantar halis kurşun elde edilmiş
bulunmaktadır ki, bu kurşunlanıl :
a)
400 kantarı Bursa5da inşa halinde bulunan yeni kârbasaray’ın eminine;15
b)
3 596 kantan İstanbul Harc-ı Hassa eminine ;
c)
4 395 kantan Edime kadısının nâibine teslim edilmiş;
d)
Geriye kalandan 1 595 kantarhk diğer bir parti ise, bir müddet sonra yine
Edime kadısına verilmiştir (No. 559).
Yukandaki hesaplarda tafsilâtlı bir şekilde görüldüğü veçhile, Zaplanina maden­
lerinden 10 054 kantar kurşun istihsal edebilmek için 157 757 akçe sarfedilmiştir. Bu

11 M ürdeseng* (kurşun m onoksit)in 281 kan­
ta rı 12 v e 11456 k a n ta rı 10 akçeden.
11 K antan yahut yükü 7 veya 8 akçeden.
18 K a l a , m a d e n külçelerini eritip s a f b ir
h a le getiren usta.
14 B u işte çal içmiş o lan İM k âtipten birinin,
(Bursa’d a inşa edilm ekte o la n k ârbansaray için
2 123 k a n ta r ku rşu n sa ttığ ım yu k arıd a gördüğü­
nüz) N o v ab iri d izd ârı İb ra h im ta ra f urdan tayin
edilm iş bulu n m ası ve k a d ın ın tayin etm iş oldu­
ğ u ikinci k â tib in karşısında m ezb û r îb rah im i
tem sil etm ekte olm ası, bize b u zatın doğrudan
doğru y a d evlet n â m v e h esabına istihsal edil­
m ek te o lan B e ğ lik ku rp o t işinde d e m ü h im b ir
rolü olduğunu gösterm ektedir. Bu işte çalışmış
o lan k a n ta rc ın ın yevmiyesi 3 v e kâtiplerin ise
5 akçe üzerinden ve ü f a y ltk b ir m üddet iç in hesap
edilmiştir.
, l Sofyada’k i H arc-ı H assa cm îai’nin, 8g5
y ılıC a.ay ın ın 15’inden itibaren, b ir senelik m uhase­
besini gösteren 554 n u m aralı kaydın m asraflar
Irıcmınm 8. m addesinde görüldüğü üzere, B uısa’d a
yen i inşa edilmiş o lan kârbansaray’ın kurşunun­
d a n 398 at-yükü kurşununun N o v abri'den Sof­
ya’y a (h er y ü k ü 20 akçe hesabiyle) nakl ü creti
olan 7 960 akçelik m asrafı d a b u ku rşu n ile alâ­
k alı saym ak m üm kündür.
 DEMİR VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ 373

hesaba göre, elde edilen Beğlik kuTfunun istihsal bölgesindeki maliyet Jîjtah1nm kantar babına
15,7 akçe etmesi lâzım gelir. Bu miktar ise, daha evvel tetkik ettiğimiz veçhile
(No. 556); N ovabın dizdar’ı İbrahim’ den “ m ıibayaca tarikiyle” kanlan 62 şer akçeye
satın alınmış olan kurşun fiyatına nazaran çok büyük bir fark arzetmektedir.

f+tr ,\i;|Wİ« ıt, ***&*• 1-*^; 3 V , I.

*• - ş > / « I j( • ■»» jl •+ *•**f f S t im J.
. . . fİV)Ni| e
-
—t

7'-5Çfc^ 7 ~ •
^ssrrn773İ' •
' ■« ------' â^*5“***^*
1Jtl
M vK ' *=0^3 -rafcs-

X
1____________ .
'1 İg i^ 'rsc cr
-V * » . ı « | U l + * I > J -----*

<<r]>»/

,'S.fT “ İÇÖT J ^ »■' -f-

d . f/ft.ıA. ^ r> l /£,' . -
JT+ t* v*c

3 S ^ « ' \U
X\*»
.ia?'ifeş
■;*>
l+J> # M -V­
* ’- ı^ac » v- ıj. v,U.r
•
~U"' T- '■l* r . n
W>t.ı
■i t_
Jt-!* ı^k3*/ *
föc-

• t-?

VI m a r o a r f e n jr ıH e " û t i h s s l e d ’l r ö ı j o l a n h î r p a r t i b u rç m ı,n fa n a p l a n ( K a y ıt N o . 556)

l i U n h ı ı I , B e lf tf tiy e K i t a p l ı f e l M . C e ^ B e t Y a r m a l a r No. 9 1, s. 6 0 ı 68a.

Bu sebeple, Beğlik kurşunun maliyet hesaplan üzerinde bir az daha durmak ıcab
etmektedir t
Gerçekten, kantar başına 15 ,7 akçe olarak hesab ettiğimiz masraf, kurşunun
sadece maden bölgesindeki istihsal uıasralıdır. Aynı kurşunun Sofya veya Edirne’ deki
fiyatı ise, yüksek nakliye ücretlerinin inzimamı dolayısıyle, derhal büyük ölçüde artmış
olacaktır. Nitekim, tetkik konumuz kurşun muhasebesi cetvelinde (No. 558) de görül­
düğü veçhile, yalnız istihsal musrafları 157 757 akçe tutan 10 054 kantar Beğlik kurşunun
374 DEMİR TE KURŞUNUN TEDARİK VE SEVKI

istihsal bölgesinden toplanıp Edirne’ye kadar götürülebilmesi için istihsal masrafları

yekûnundan daha fazla, yani 164 781 akçe tutarında at ve araba kiram ödemek lâ­
zım gelmiştir. Bu nakil masraflarının enteresan olan hesaplarının teferruâtı ise şunlardır :
a) Çarhlann bulunduğu yerden Sofya’ya giden ana yol üzerinde bir kavşak yeri
olması lâzım gelen Roca (?) köyüne kadar, dağlık bölgeden at sırtında nakledilen
4 371 yük kurşun için 27 138 akçelfl;
b) Kurşunların bu köyün bulunduğu yerden Sofya’ya nakli için kira ile tutulan
965 arabanın ücreti için 60 133 akçe,
c) Aynı kurşunların arabalarla Sofya’dan Edirne’ye nakli için araba kirası olarak
ödenen 77 510 akçe.
Bu vaziyete göre, Dizdâr İbrahim’den satın alınmış olan kurşunun istihsal bölge­
sinde, Sofya’da veya Edirne’de teslim edilme şartlarından her birine göre, maliyet
fiyatının çok farklı olarak hesab edilmesi lâzım geleceği âşikârdır.
Yalnız, 10 054 kantar Beğlik kurşunun istihsal bölgesinden Edirne’ye kadar nakli
için ihtiyar edilmiş olan miktarı malûm masrafların ilâve edilmesi takdirinde (157 757
4- İ64 781 = 322 538) dahi Beğlik kurşunun kantarı 32 akçeye mal edilmiş olacaktır
ki, bu hesabe göre dahi, “Mübaya'a tarikiyle” her kantarı 62’şer akçeye satın salınmış
olan birinci parti kurşuna nazaran, yarıya yakın bir düşüklük arzetmektedir.
Bu vaziyet karşısında, ya hesaplarımızda bir yanlışlık olduğunu kabul etmek
veyahud ikinci parti kurşunun hakiki maliyet hesaplarına bizim bilmediğimiz bir takım
unsurların girmekte olduğum farzetmek lâzımgelmektedir.
Elimizde bu sonuncu ihtimali kuvvetlendirecek mahiyette bir delil de mevcuttur :
558 İnci kaydın 2 numaralı taban notu haline sokulmuş olan bir fıkrasından anladığı­
mıza göre, bu hesabın aslında CClâmil”e (vergi mültezimine) bâc olarak verilmiş
olan 8 742 akçelik bir masraı daha kayıtlı iken “Beğlik kurşundan 'âmil5e bâc veril­
mek âdet olmadığı” şeklinde bir hükmün gelmesi üzerine bu "bâc” bedeli 'âmirden
geri alınmıştır.
Maden istihsali bölgelerinden hakikî, mahiyet ve nisbetleri lâyıkıyla anlaşılama­
makla beraber, “öşr-i cevher”, "öşür ve humus-i nukra”, “şafariye”, “resm-i kalhane”,
ve "kömür bâcı” .. gibi nâmlar altında çeşitli vergiler toplanmakta olduğuna göre;
Beğlik kurşunun "mübaya'a tarikiyle” satın alınan kurşundan farklı olarak, bu resim­
lerden bir kısmından muâf tutulmuş olması, maliyet fiyatlarını geniş ölçüde değiştir­
miş olabilir.
Fakat, bu yoldan bu kadar ucuz kurşun temin etmek imkânı varken, Bursa’da
inşa halinde bulunan kervansaray’a, Beğlik kurşunun maliyetinin iki misline yakın bir
fiyatla ve “mübaya'a tankıyla” kurşun tedarik edilmesi îzah edilemez. Satın alınan
kârbansaray kurşununun da diğer parti kurşunlar gibi “sürb-i Hassa” diye anılması
(No. 557), kayda şayan olduğu gibi; ordu ve donanma ile saray ve devlet binalarının
ihtiyacı için kullanılmakta olan "Beğlik” yahut “Hassa” kurşunlarla bir padişahın
11 B u rad a y ü k babına 6,2 akçe ödendiği an ­ lerinin b u hesaba dahil bu lu n d u ğ u düşünüle­
laşılm aktadır. Y u k arıda 15 n u m aralı ta b a n n o tu n d a cek olursa, b u ücretlerin d e norm al olduğu anla­
bah is m evzuu edilen şeykliyle N o v a b ın ’d a n doğ­ şılır.
ru d a n d o ğruya Sofya'ya a t sırtın d a nakledilen B urada 10 054 k a n ta r kurşunun 4 371 yük
k u rşu n lar için ise, y ü k b aşına 20 akçe ödenmişti, faynm ı* olduğuna göre, h e r yük ü n a.g
“ b ” bend in d e a ra b a ile yap ılan nak liy âtın ücret­ k an tara y a la n b ir ağırlıkta olm ası lâzım gelir
 DEMİR VE KURŞUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ 375

kendi zamanında yaptırdığı cami ve imaret için lüzumlu kurşun fiyatları arasında,
maiıivet itibariyle, bir fark olamıyacağı da söylenebilir. Nitekim, bu ikinci ter­
tip kurşundan da 400 kantarunn, aynı kârbansaray’ın bina emûıine verildiği tesbit
edilmiş bulunuyordu17.
Kurşunun, muhtelifyollardan muhtelif şekillerde tedarik edilmiş olduğuna, göre maliyetfiyat­
ları arasında bir fark bulunabileceğine dâir ikinci bir delil de, Süleymaniye inşaatına âit
besablar arasında kaydedilmiş olan rakamların da birbirine uygun bulunmayışıdır :
a) Bina emînî Hüseyin Çelebi’ye yazılmış olan 1 Ş. 959 tarihli bir hüküm suretin­
den (No. 350) anladığımıza göre; Süleymaniye imaretine âit kurşun stoklarından
(Üsküdar’da) inşa olunmakta olan Valide Sultan dârü’ş-şifâsı için, “karz tarikiyle”
verilmiş olan 1 000 kantar kurşun b e d e l i n i n vakiin mütevellisinden (imarete mal oldu­
ğu fiyatlar üzerinden) tahsili lâzım gelmiştir. Bu vesile ile açıklanmış olan defter kayıt­
latma göre ise, “sâbıkaa imâret-i mezbûre için gelen kurşun, bahası ve kirası ve gemi
navlunu ve mahzen kirası ile, her kantar 74 akçeye” mal olduğu hesaplanmış olduğundan,
1 000 kantar kurşunun bedeli 74 000 akçenin muadili olan (Fiiori 60 dan) 1 233 sikke
Filon ile 20 nakid akçe mütevelliden alınacaktır.
Bu kayda göre, 959 tarihlerine doğru Süleymaniye imareti için tedarik edilen
kurşunun maliyet fiyatı (mübaya'a fiyatı, araba kirası, gemi navlunu ve hatta mahzen
kirası dahil) kantar başına 74 akçe olarak hesab edilmektedir. Bu hesap, biraz evvel tetkik
ettiğimiz şekliyle (No. 556) 895 yılında, Bursa*da inaşa olunan kârbansaray için, Novo-
bırdo Dizdân İbrahim’den “mübaya'a tankıyla” kantan 62’şer akçe hesabı üzere
satın fllıpmıs olan ve aynca Edirne’den itibaren Ereğli iskelesine kadar araba kirası
ile Ereğli iskelesinden Mudanya’ya gemi navlunu ödendiği de malûmumuz bulunan
kurşun fiyatlarına yaklaşmaktadır.
Gerçekten bahis mevzuu 2 123 kantar kârbansaray kurşununun “Edirne’de tes­
lim” şartıyla satın alındığı farz edildiği takdirde; kantan 62 akçeye alındıktan sonra
her kantar başma (Edirne’den Ereğli iskelesine kadar) 6 akçe kadar araba kirası ve
(Ereğli’den Mudanya’ya kadar) 1,5 akçe gemi navlunu ödenmiş olduğu da göz önünde
tutularak kantar başına maliyet fiyatmm. 70 akçeye yaklaşacağı kolayca hesablanabılir.
Bu suretle, Süleymaniye imâreti kurşununun istihsal bölgesi - Sofya - Ahyolu
kara yoluyla Ahyolu - İstanbul deniz yolunu tâkip etmiş olması dolayısıyla; 959 yılında
îstanbuTda kanton 74 akçeye mal edilmiş olduğu bildirilen kurşun ile 64 sene evvel (895
de) kantan 62 akçeye satın alınıp aynca yol masrafi da ödenmiş olduğu bilinen kurşunun
fiyatları arasında (hep aynı yerin kantan ile tartılmış olması şartıyla) dikkate şayan
hır yakınlık görülmektedir.
b) 959 tarihlerine doğru Süleymaniye imareti inşaatının ilk safhasında İstanbul’a
Vantan 74 akçeye mal edilebilmiş olan bu kurşunun yanında, elimizde muhasebe Def­
terleri mevcut bulunan 961 - 966 tarihleri arasındaki devrede de yine aynı inşaat
için kantan 100 akçeden satm alınmış olan 1674 kantar ve 54 lodra ağırlığında bir kurşun daha
vardır. (“1” numaralı Muhasebe Icmâli, Mübaya'alar Faslı, madde 59).
Aradan geçen 2-3 senelik kısa bir zaman içinde aynı inşaat için satm alınmış olan

17 15 n u m aralı n o tu n b u lu nduğu y ere v e -aynca 16 n u m aralı n o ta bakın 12.

376 DEMİR VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

kurşunların maliyet fiyatları arasında kantar başına 74r den 100’e bir yükseliş tasavvur
edilemjyecgine göre; bu farkın her iki kurşuuun tedarik ediliş tarzı arastadaki ayrılıktan
ve belki de Beylik kurşunun bazı resimleri ödemekten muaf tutulmuş olmasından
ileri geldiği tahmin edilebilir.
Gerçekten, 365 numaralı kaydın tetkikinden anlaşıldığı üzere, kantarı 100 akçelik
kurşunun mühim bir kısmı (1 647 kantarı), 963 yılının sonlarına doğru (Mimar) -Ağa5-
nın adamı eliyle Sinan Hâce isminde bir (tüccardan) satın alınmıştır. Geriye kalan
28 kantarlık kısmı ise, daha evvel (962 yılı Receb ayı içinde), diğer demir malzeme ile
birlikte, aynı şahıstan satın alınmış bulunuyordu (Df. 56).
Bu vaziyete göre, İstanbul’da tüccardan satın alınmış olan kurşunla, devletin kendisine
mahsus imkân ve vasüalan kullanarak doğrudan doğruya istihsal bölgelerinden tedarik edeceği
kurşunun maliyetfiyatları arasında büyükçe bir fark olmasını tabii görmek lâzım gelir.
Bununla beraber, elimizde Muhasebe Defterleri bulunan 961 - 966 devresi için
satın alınan kurşunun yekûnu “I” numaralı Muhasebe Icmâli Cetvelinde (Mubayaa­
lar Faslı, madde 59) gösterildiği gibi, 1 674 kantar ve 54 lodra ağırlığındaki kurşundan
ibaret bulunuyorsa ve mufassal defterlerden çıkardığımız iki kayıtla yukarıda isbat
ettiğimiz veçhile, bu kurşunun tamamı Sinan Hace ismindeki bir tâcirden IstanbuVda satın
alındığı muhakkak ise aynı muhasebe icmâli cetvelinin ücretler faslında muhtelif madde­
ler halinde verildiği tesbit edilmiş olan kurşun nakliyesi ücretlerinin hangi kurşunlar için
sarfedildiğini aramak lâzımgelir.
Gerçekten, bahis mevzuu Muhasebe temâli Cetvelinin ücretler faslının aşağıdaki
maddelerinde, diğer malzeme ile kanşık bir halde veya müstakil olarak ödenmiş olan,
kurşun nakliyesi kayıtlarına rastlanmaktadır :
a) 67. maddenin "a” fıkrasında kantan 3 veya 4 akçe üzerinden nakledilmiş olan
miri kurşun ve ham demirin gemi navlunu olarak 33 121 akçe ödenmiştir.
b) 52. maddede (b fıkrasında) Unkapanı iskelesinden at sırtında taşman ve ara­
larında kurşun da bulunan yükler için ödenmiş olan 153 918 akçenin içinde, az
miktarda da olsa, kurşun nakliyesi mevcuttur.
c) 68. maddede, Madenler nâzın Süleyman Beğin istihsal bölgelerinden Ahyolu
iskelesine kadar ödediği 158 068 akçelik ücret münhasıran kurşun nakliyesidir.
Bu masrafları mübaya ‘alar faslının 59. maddesinde kantarı 100 akçe hesabıyla
satın alınmış bulunduğu kaydedilmiş olan 1 675 kantar kurşun içinyapılmış farz demeyiz.
Çünkü, bu takdirde onların İstanbul’da bir tüccardan satın alınmış oldukları faraziyesi a ve c
bencilerindeki kayıdlarla zıdlaşma haline düşer ve 2-3 sene kadar evvel nakliye masraf­
ları dahil kantan 74 akçeye mal edilmiş olan kurşun fiyatlarından ziyadesiyle uzaklaşıl­
mış olur.
Gerçekten, bahis mevzuu nakliye masraflarım ancak çok zaman evvel tedarik
edilmiş ve mübayaa bedelleri 961 yılından evvel ödenmiş bulunan muhtelif kurşun
partilerine âit farz ve kabul ettiğimiz takdirdedir ki, o kurşunlara âit müteferrik
nakliye ücretlerinden ayn mübayaa kayıtlarının Muhasebe îemâli Cetvelimizde mev­
cut bulunmayışı izah edilebilir.
Esasen inşaatın 961 tarihinden sonra 4-5 sene daha hummalı bir şekilde devam
eden faaliyet safhalarında elimizdeki defterlerin kaydettiği şekliyle yalnız 1 675 kantar
kurşunla yetinilmeyeceği âşikârdır. Başta cami'in kubbeleri olmak üzere, 961 den sonra
 DEMİR VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ 377
sarfedilecek kurşunların 961 yılından evvel satın aJınnug olan stoklardan temin edil­
miş olduğunda şüphe yoktur.
Diğer taraftan, anbar defterinden çıkarılmış olan bir hesaba göre (No. 279) de,
inşaatın ilk yıllarında (959 senesi içinde) inşâ halinde bulunan cami, ahır, medrese
ve bağçe divan için sarfedilmiş senelik kurşunun miktan, 1202 kantar ağırlığında
1402 parça külçe kurşun ile 4 589 aded tahta halinde kurşun olması lâzım gelirdi. Kurşun
sarfiyâtmın 961 yılından sonra da*18 daha fazla artmayıp aynı tempo ile devam etti­
ğini kabul etsek dahi, muhasebe icmali defterindeki 1675 kantarlık mübaya'a kurşu­
nunun bu defterin hesaplarının şâmil bulunduğu 4-5 sene için değil, ancak bir sene
müddetle kâfi gelebileceği anlaşılır.
Bu suretle, istihsal bölgeleri, nakil masrafları ve maliyet hesaplan ne olursa olsun,
inşâ tekniğinin husûsiyetleri icabı pek lüzumlu bir madde olan kurşunun inşaat hazır­
lıklarına başlandığı tarihten itibaren tedariki için ehemmiyetli teşebbüslere geçildiği
ve İlk hamlede büyük stokların temin edilmiş bulunduğu anlaşılmaktadır
ilk devirlerin kurşun siparişleri, 345 numaralı kayıtta görüleceği üzere, 278 292
akçe gibi büyük bir yekûn tutan miktarlarda yapılmaktadır. Benzeri siparişlerin birbi­
rini takip etmiş olduğu ve bu sayede, inşaatın İlk senelerinden itibaren temel ve dıvar
inşaatıyla birlikte büyük ölçüde satfedilmeğe başlayan kurşun ihtiyacıyla mütenasip
stokların el-altmda bulundurulmuş olduğu tesbit edilmiştir :
352 numaralı kayıtta, o sırada inşası ta m a m la n m ış olan kıble cânibindeki dük­
kânların üstündeki odaları örtmek için lüzumlu olan kurşun levhaları imal etmek üzere şan­
tiyedefaaliyette bulunan bir ocakta 958 yılının R. ayının 16-22. günleri arasında, bu levha­
lardan hergün ortalama olarak 111-148 aded yapılmakta olduğunun bildirilmiş olması
da ehemmiyetlidir19.
Elimizde muhasebe defterleri mevcut bulunan devreden evvelki (961 yılından
evvelki) zamanlarda inşaat yerinde mevcut bulunması lâzım gelen kurşun stoklarının vüs'atı
hakkında diğer bir delil de, donanma ve cebehane ile diğer mirî inşaatın acele ihtiyacı
olan kurşunun, bu sırada umumiyetle ödünç verme yoluyle (karz tankile) Süleymaniye
inşaatı kurşun stoklarından temin edilmiş olmasıdır :
3 Ra. 958 tarihinde, bina emini Hüseyin Çavuş’a Edirne’den gönderilmiş olan
bir hüküm suretine göre (No. 347); Cezayir Beğler-beyisi ve Kapudân-ı Derya Sinan
Paşa’mn donanma ihtiyacı için istediği kurşunun şu yollarla teinin edilmesi l^y-ım
geldiği emredilmektedir :
“Taleb eylediğü miktar kurşunu malızen-i 'amiremden, ol miktar kurşun hazır
var ise, müşarün-ileyhe teslim eyleyesin ki gemiler mühimmâtma sarf eyleye ve eğer

11 Tetkik mevzuu kayıttakî tafeillttan çıka­
rabildiğimize göre, bu miktar kurşun aynı devre­
de aym işler için kullanılmış olan i 004. kantar
99 lodra ağırlığındaki 44 0B5 aded kened’le bir­
likte ve herhalde bu kenedlerin uçlarını taşların
içine tesbit için kullanılmıştır.
18 Bu kayıd, bize yalnız şantiyede bu şekilde
kurşun levha lmali ile meşgul bir oeağtn faaliyette
bulunduğunu ve kapasitesini bildirmekle kalmayıp,
temel atma merasiminin resmen yapıldığı aş
Ca. 957 tarihten 10 ay sonra camiin kıble tarafın­
daki dükkanlarla bu dükkanların üstlerindeki
odaların inşaatının bitmiş ve kurşunlarının örtül­
mesine başlanmış olduğunu göstermek İtibariyle
de mühimdir.
279 numaralı kayıtda, 959 yılı içinde camı
ile birlikte ahır, medrese ve bahçe dıvarlarının da
inşa halinde bulunduğunu, dolayısıyle, tesbit etmiş
olmak itibariyle, inşaatın sırası ve seyri hakkında
kıymetli bir bilgi vermiş bulunmaktadır.
Sultan Ahmed ramîî inşaatına âit Muhasebe
İemali'nin ücretler faslında kurşun levhaları
İmal eden sebbdk’lnrln bu levhaları yerine ko­
yan sûrbi'ler ayrı ayrı kaydedilmiştir.
378 DEMİŞ. VE KURSUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

taleb eyledüği miktar kurşun anbarda mevcud değilse, değer bahasıyla satan alıviresin ve
babasın defterine kayd eyleyesin”
Aynı şekilde, bina eminine gönderilmiş olan 14 R. 958 tarihli diğer bir hükümde
de (No. 346); “Donanma-i Hümâyûn içtin kurşun hâcet ve mühim olmağın” denilerek
donanma kumandanının istediği kurşunun temini hususu tekrar edilmekte ve “gemilere
virilen kurşunyerine imaret içim tabilen kurşun lâzım ise bildiresiz ki isticcâl üzre ulaklar tedarik
olınub imarete kurşun ihzar olma” denilmektedir. Ahyolu kadısına gönderilmiş olan
3 R. 959 tarihli diğer bir hükümde (No. 349) de; Tersane için Ahyolu iskelesine sevk
edilmiş olan kurşunların, görülen lüzum üzerine, imâret inşaatına tahsis edildiği bildiril­
mektedir.
Süleymaniye imareti inşaatı için ilk senelerden itibaren toplanmış ‘olan kurşun
stoklarının “ödünç verme” yoluyla diğer ihtiyaçlar için de sık sık kullanılabilecek bir
büyüklükte bulunduğuna dair diğer bazı misaller daha bulmak mümkündür :
20 Ga. 957 tarihinde defterdarların imzalarıyla bina emini Hüseyin Çavuş’a gön­
derilmiş olan bir tezkirede, imaret inşaatı için gelmiş olan kurşundan 1000 kantarının
başka işlerde sarfedilmek üzere İstanbul Hassa Hara eminine teslimi istenilmektedir
(No. 353).
Aynı suretle, bina Emini Hüseyin Çavuş’tan 16 Ş. 957 tarihinde mirî bir maslahat
için 200 kantar (No. 357) 20; 22 Za. 957 tarihinde sarayda inşa olunacak bir köşk için
(No. 358) 300 kantar kurşunun “karz tarikiyle” verilmesi istenilmiştir. 11 B. 957 tarihli
bir hükümde (No. 355), bina emini Hüseyin Çelebi’ye bir medrese inşaâü için 1 400
kantar kurşun vermesi- emredilmektedir. 356 numaralı kayıtda da, muhtemel olarak
yine aynı medrese için 60 aded külçe kurşun daha istenilmektedir. Aynı vesikanın
sonuna ilâve edilmiş bulunan bir kayıt suretinde ise, pek sarih olmamakla beraber,
4 N. 957 tarihinde Sultan Selim medreselerine sarfedilmek üzere verilmiş olan 1 191,5
Tcantarhk 745 aded külçe kurşunun hesaplan mevcuttur.
1 ve 18 Ş. 959 tarihli olan 350 ve 354 numaralı kayıt suretlerinde, Üsküdar’da
inşa halinde bulunan Valide Sultan Dârü’ş-şifası için, Süleymaniye imareti kurşun­
larından muhtelif partiler halinde verilmiş veya verilecek olan 1 000 kantarlık kur­
şunun bedellerinin hangi fiyat üzerinden ödenmesi lâzım geldiği bildirilmektedir.
16 B. 958 tarihli hüküm suretinde (No. 348) ise; Halep civarında bina olunan
yeni bir hamp üzerini örtmek için lüzumlu olan 400 Halep kantarı kurşunun imaret
stoklarından verilmesi istenilmektedir 21.

B İR MUKAYESE

1018 yılı Ga. başından - 1026 senesi Za. sonu (2 Ağustos 1609 - 29 Kasım 1617)
tarihleri arasında inşa edilmiş olan Sultan Ahmed cami‘ine âit Muhasebe îemâli cet-

*“ B u bük ü m leri çık a rd ığ ın ız “ M e c m u V 957. Külçe*i sUrb, teslknât-ı m ezbûr, der-vezn :

d a b u kaydın hem en arkasında (yp. 4 5 /b) kim den 10 300“ R a k a m doğru ise, im aret kurşunu stok­
İrimi», n a sd ve n e İçin verildiği pek iy i a nlatılm ayan ların d an o n b in k a n ta rı a şan m uazzam b ir p artin in
şöyle b ir fık ra v a rd ır : “ T eslim be-M ehm ed Çe­ diğer işler için H arc-ı H assa em inine verilm iş
lebi, em ln-i H a re -ı H assa d e r İstanbul, f i a r Z. olm ası lâzımgelir.
 DEMİR VE KURŞUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ 379

velinde 210bize kurcunfiyatları ile tedarik yerleri ve sevk yollarının zamanla nasıl değilmiş
olduğunu gösterecek mahiyette, şu bilgiler mevcuttur:
a) Üsküb’den kantara 140 akçeden 13 345 kantar ve 40,5 lodra kurşun satın alın­
mış ve bu kurşunun Üsküb’den Selâniğ’e nakli için 530 916 akçe araba kirası
verilmiştir.
b) Sidrekapsa’dan kantarı 130 akçeden 13 731 kantar ve 21,5 lodra kurşun satm
alınmış ve muhtemel olarak Üsküb’den alınıp Selâaik iskelesine arabalarla sevke-
dilmiş bulunan bundan evvelki (a bendindeki) kurşunla birlikte bu kurşunların
gemilerle İstanbul’a nakli için de 536 900 akçe navlun (ücretler faslı madde 4)
ödenmiştir.
c) Pazardan, okkası tahminen 8 (Kantarı 356) akçeden 258 634,5 okka siyah kur-
■şun satm alınmış ve bunun için 2 004 505 akçe ödenmiştir.
d) Kantarı 308 akçeden 822 kantar ve 12 lodra kurşun levha satm alınmıştır.
Bu hesaplara göre Sultan Ahmed Camianın 181 102 900 akçe tutan umum mas­
rafları içinde 5 946 881 akçesi kurşun mubayaası ve 1 067 816 akçesi kurşun nakliyesi
olmak üzere ccm’an 7 014 697 akçesi, yani umum masrafların % 3,8 i tutarında
kurşun sarf edilmiştir. Süleymaniye inşaatında kullanılan kursunun bir kısm ının, 959
yılında kantarı 74 akçeye mal edildiği (No. 350) daha sonraları da İstanbul’da
100 akçeden satım alın dığı mâlumumuz olduğuna göre kurşun fiy a tla rının zamanla
en aşağı 3-3,5 misli artmış olduğu anlaşılmaktadır.
Türkiye’de, XVI. asır boyunca gittikçe artan bir hızla devam etmiş olan âbidevî
inşaat, demir ve kurşun gibi iki mühim rüknünü uzun müddet memleket dahilinden
ve bilhassa Balkanlardaki maden ocaklarından kâfi miktarda ve müsait şartlarla temin
edebilmek imkânlarına sahip bulunmuş idi.
Gerçekten, yalnız askerî gayelere hizmet etmek bakımından değil, fakat sultan­
ların çok kıymet verdiği âbidevî inşaatın aslî unsurlarından bulunmaları dolayısıyle
de kurşun ve demirin, stratejik bir madde olarakyabancı memleketlere ihraçları memnu‘ idi.
Ayrıca maden ocaklarının devamlı bir şekilde işletilmesini temin maksadıyla alınmış
olan idarî-malî tedbirlerle madenlerin nakil ve satışına âit inhisara kayıt ve nizamlar
ve nihayet memleketin umumî İktisadî durumu ile alâkalı tesirlerle de nisbî bir bolluk
ve ucuzluk seviyesi muhafaza edebilmekte idi.
Zamanla, Balkanlardaki maden ocaklarının randımanlarının düşmüş olması veya diğer
memleketlerde işletilmeğe başlanan daha zengin madenlerin veyeni istihsal usullerinin tesiri altında
terkedilmiş bulunması, bilhassa kurşunun dışarıdan ithali zaruretini ortaya koymuştur.
Türlü sebeplerle memleketteki maden ocaklarının lâydayla ve devamlı olarak
işletilememesi neticesi meydana çıkan ve devletin İktisadî nizamının ve fiyat muva­
zenesinin bozulmasıyla muvazi olarak büsbütün artmış bulunan demir ve kurşun
darlığı ise; bilhassa yeni cami ve imaretlerin inşasına teşebbüs edildiği hallerde meydana
çıkan büyük hacimdeki ihtiyaçların karşılanamıyarak ihtikâr fiyatlarının alabildiğine

91 Bu hükümde Halep kanlan'nm t8o okka ol­ kantarı ile İstanbul kantamnn nisbederini de
duğusun ve dolayısıyla istenilen kurşunun (44 öğretmiş bulunmaktadır.
okkalık) İstanbul kantarıyla 1636 kantar gele­ *'a Topkapı Saıayı Müzesi Arşivi D. 8021
ceğinin tasrih edilmiş bulunması, bize Halep (Mubaya'a’iar Faşlı)
380 DEMİR. VE KURŞUNUN TEDARİK VE ŞEVKİ

yükselmelerine sebep olmuş ve dolayısıyla bu gibi geniş ölçüde kurşun sarfiyatına sebep
olacak teşebbüsleri âdeta imkânsız bir bale sokmuştur.
Süleymaniye’den 200 sene kadar sonra inşa edilmiş olan Nur-ı Osmaniye camiine
âit bulunan aşağıdaki kayıt bize, bu devirde orta halli bir cami inşasının bile demir ve
kurşun tedariki hususunda tesadüf ettiği müşkilleri izah ve tasvir etmek bakımından
ziyadesiyle dikkati çeker mahiyettedir :
“Mühimme-i lâzime-i müsta1ededen biri dahi timur-ı ham ve kurşun olub binanın
hin-i mübaşeretinde ham timurun kıyyesİ onbir buçuk, on iki (Kantap. 528) ve on iiç akçeye
olub kurşunun kanton dahi sekiz ve dokuz guruşa tüccarı beyninde bey c-ü şirâ ohnur iken,
mecmu c-ı tüccan zaptında mevcut ve muddahar olam ve bir taraftan sefâin ile gelûb
gümrükdençıkan Umur zabt ve iştira olundıkca âsitanede bir veçhile bulunmadığından..
Samakov ve Kavala vesair timur hasıl olan mahallerden râyic fi’l-vakt.. mubaya'a
ohndı.
"Lâkin kurşun buna kıyas olmayub ancak bilâd-ı Efrençden gelmek ile Firenk tâifesi ise
keyfiyetleri malûm bir haşîn kavmdir, kendülerine mahsus bir metacolduğu edlden istedikleri
bahaya insafına virüb “Bu gabn-ı fahiş bahayı niçün istersin?” deyu cebr ve hakr dahi
olınmayub âhar mahalden tedarikine dahi dest-res mümkün olmamağla yine hezâr üslûb-ı
müstahsene ile Âsitâneye gelenleri simsâr dellâllan ma'rifetile beher kanton on bir, on iki ve
on iki buçuk guruşa değin ve İzmir'e gelenleri dahi voyvodası ve a 'yân'1 belde ma ‘rifctiyle,
ne hal ise mübaya'a ve zı'f-ı bahaları murad ittikleri akçeden ber-veçh-i peşin virilüb
ve navl-ı sefineleri taraf-ı binâdan başkaca edâ ohnub mütevekkil.en 'ale’llah ceste
ceste sefa.ine tahmil, itmekle23...”

u Tarih-i Cami'-î şertf-i Nur-ı Ostnanî, s. 35-36.

 D o k u zu nc u B ölüm

TUĞLA, KİREMİT VE KİRECİN TEDARİK VE NAKLİ

Süleymaniyc cami ve imareti inşaatında bilhassa kemer ve kubbelerde kullanılmış

olan tuğla üç şekilde tedarik edilmiştir:
A) Doğrudan doğruya ocak sahibi imalâtçılara ısmarlanarak;
B) Hususi şahıslarla müteahhit ve tüccarlardan satın alınarak;
C) Devlet taralından “emaneten” işlettirilmekte olan harman ve finolarda îmai
ettirilerek.

A) D oğ rudan D o ğ ru ya Î' m a lâtch lar a Y a p ilm iş O l a n Sip a r iş l e r :

Bir kısmı Gelibolu civarından temin, edilmiş olan kubbe tuğlalar?m bu kategoriye
sokmak mümkündür. Bu takdirde, siparişi alanların İstanbul’dan gönderilmiş olan
kalfa ve memurların sıkı bir nezaret ve kontrolü altında çalıştıkları anlaşılmaktadır :
Gelibolu kadısına 957 yılı G. başlarında (1550 Haziran ortaları) gönderilmiş olan
bir hükümde (No. 375), İstanbul’da inşa edilmekte olan camiin kubbesi için, gönde­
rilen nümuneye göre, tuğla kestirilmesi emredilmekte ve bu maksatla İstanbul’dan
Kosta Kalfa’mu gönderildiğini bildirilmektedir.
Bu kalfa orada tecrübeli tuğlacı ustaları toplayıp ısmarlanan tuğlaların toprağım
kalburlatıp yoğurubnasına nezaret edecektir. Bundan, evvel bina olunan cami (Şehzade
camii) için kestirilen yerlerde hazırlatılacak olan tuğlalardan yüz adedi mimime olarak
pişirilip İstanbul’a gönderilmelidir. Ayrıca, ocak sahiplerinin bu işi “ne bahaya işle­
meği kabul iderler ise, anı dahi yazub” bildirmek lâzımdır.
Kubbe inşasında kullanılacak tuğlaların toprak ve balçığının hazırlanması işi
büyük bir titizlik ve itinâ istediğinden herhangi bir ihmal yüzünden tuğlaların gereken
vasıflarda hazırlanmaması yüzünden ortaya çıkacak maddî zarar ve mesuliyet, kötü
vasıflı tuğlayı işleyenlere olduğu kadar, bu işte nezarete memur ve mübaşir olanlara da
âit olacaktır.
Bu talimâtm gönderilmesinden dört buçuk ay kadar sonra 957 yılı L. ortalan
(1550 Ekim sonlan) tarihinde, yine Gelibolu kadısına gönderilmiş olan diğer bir hüküm
suretinde (No. 376) de bu hususta kadıya daha evvel verilmiş olan talimat şu şekilde
tafsilâtlı olarak tekrar edilmektedir :
Bundan evvel işlettirilmesi emredilmiş bulunan tuğlarım istenilen nümuneleri
İstanbul’a gelmiştir. Bu numuneler her nekadar istenilene uygun iseler de, ocak sahipleri
382 TUĞLA, KİREMİT VE KİRECİN TEDARİK VE NAKLİ

Haha iyilerini yapmağa gayret etmelidirler. Bina emininin gönderdiği defter mûcebiiıce
ve bu defterde tayin olunan ocaklarda (gönderilen nümuneye uygun bir şekilde) tuğla
kesilmek üzere balçık şimdiden iyice süzülüp yoğrulmalı ve ocaklar da ilk-bahar gelince
derhal işlemeğe başlanabilecek şekilde hazırlanmalıdır.
Hükmün bundan sonraki kısmında, bu işin her safhasında kadı’nın şahsan ihti­
ra m ve nezaretinin şart olduğu hatırlatılmakta ve şöyle denilmektedir :
Balçığın hazırlanmasında, yoğurulmasında ve pişirilmesinde herhangi bir ihmal
yüzünden tuğlaların gerekli vasıflan haiz olmadıkları görülmesi takdirinde satın alın-
mıyaraktan için “Hare ve emekleri zâyi* olmak mukarrerdir. Ana göre ihtimam idüb
kendü nefsinle üzerine olub ndi&’lerîne i'tim ad eylemiyesin”.
Gelibolu kadısından İstanbul’daki bina eminine gönderilmiş olan 11 Ra. 958
(19 Mart 1551) tarihli bir mektup (No. 377) ise, bize bahis konumuz tuğla işlerinin
Gelibolu’daki cereyan tarzı hakkında bazı bilgiler daha vermektedir:
İstanbul’da inşa edilmekte olan cami ile kubbesine lâzım olan tuğla bahasiyçün
mübaşir Ali ve halife Kosta eliyle gönderilmiş olan ferman ve 10 000 nakid akçe teslim
a l ı n m ı ş t ı r . Bulayır’daki Süleyman Paşa evkaâ mütevellîsi’nden alınacak 2 500 akçe
ile 12 500’ü bulacak olan bu paradan Hamza, Veli, Kaasım ve Mustafa isimli ocak
sahipleri’ne' “tuğlanın harc-ı lâzımı içün” avans olarak biner akçeden cemean 4 000 akçe
verilmiş ve kendilerinden "yarar kefiller alınub sicil*e kayd olunub ber-mûceb-i emr-i
padişahî ocak sahiplerine tuğlanın balçığı ve yoğurması ve süzmesi ve yerin pâk itme-
siyçün kemâl-i ihtimâm ile tenbih oîındı. El5ân mübaşeret sadedindedirler” ve inşaaliah
sonunda hacalet çekilmiyecekdir. Geriye kalan 8 500 akçe de, lâzım oldukça sarfedil-
mek üzere, bir yere emanet vazc olınmıştır.
Camiin kubbesi için lüzumlu yüksek vasıflı tuğlalardan bir kısmının da İstanbul5-
Hafeî Hasköy kiremitçiler? hazırlatılmış olduğu, 17 B. 957 (1 Ağustos 1550) tarihli bir
mukavele zaptı suretinden anlaşılmaktadır (No. 379) :
Bu anlaşmaya göre, adı geçen kiremitçiler daha evvel kubbe tuğlasının her birini bir
akçeye ve hıbbe-yanmınm (nimesinin) heryüz adedini 47 akçeye imal etmeği kabul edip 'uhde­
lerine almışlardı. Zamanla veya yeni şartlar karşısında bu fiyat kifayetsiz bulunmuş ola­
cak ki, bu defa mi'marbaşı Sinan Ağa, kalburdan geçmiş gayet temiz topraktan yoğurulacak
balçık ile yüksek vasıfda a clâ kubbe tuğlası hazırlamaları şartıyla, kubbe tuğlalarinm
her birinin fiyatına üçerpul1 zam etmiş ve eskiden her yüz adedi 47 akçeye yapılmakta
olan kubbe tuğlası yarımlarının fiyatına da birer akçe terakki ilâve edip yüz adedim
48 akçe üzerinden hesabetmeği münasip bularak, Hasköy kiremitçileri ile bu fiyatlar
üzerinden mutabakata varılarak keyfiyet bu şekilde tescil ettirilmiştir.

B) Hususi ŞAHISLARLA MÜTEAHHİD VEYA TÜCCARLARDAN SATIN ALINAN T ü ĞLALAR.

404 - 406 ve 408 numaralı kayıtlarla “I” numaralı Muhaseb îecmali Cedvelinin
Mübaya'alar Faslının 15-22. maddeleri, elimizde muhasebe defterleri mevcut bulunan
961-966 seneleri içinde, muhtelif tarihlerde muhtelif kimselerden satın alınmış olan tuğla ve
kiremitlerin miktar ve çeşitleri ile fiyatlarım bildirmektedir:

1 Bir akçe 34.puT ân. a numaralı notan bulun­ I akçe ve s filû s olduğu yazılıdır (No. 404 - 406,
duğu yerde ve 9S1 yılından itibaren yapılan he­ 408). Kubbe tuğlası yarımlan ise müteakip sa»
saplarda ise, bir büyük kubbe tuğlasının fiyatının hifi.Hi.lfi cetvelde bu fiyata kaydedilmemiştir.
 TUĞ1A. KİREMİT VE KİRECİN TEP AKİK VE NAKLİ 383

“Bahâ-i tuğlahâ-i mütenevvi‘a, berây-ı kubbe-i câmi*-i şerîf ve harem ve medre-

sehâ ve tâbhane ve matbah ve bîmarhâne ve dekâkin ve gayruhu”.
Tutan
Tuğlanın cinsi ‘Adedi Fiyatı (akçe) (akçe)
15) Büzürk 153 973 adedi 1 akçe 3 füîüs2 211 713
16) Çarsû-i büzürk 1 067 798
220 278 beher 100 fî 35
671040 ” ” ” 38
176 480 ” ” ” 39
1 067 798 401 919
17) Nîme-ı büziirk 543 510
373 480 beher 100 fî 19
16 200 ” ” ” 20
153 830 ” ” ” 17
543 510 100 352
18) Topaç 148 669
79 550 beher 100 fî 47
15 140 ” » „ 35
53 979 M » » 30
148 669 58 880
19) Çarsû-i bazarî 284 147
51 320 beher 100 fî 26,5
232 827 ” » » 24
284 147 69 477
20) Şeşhâne 17 044
544 fî 2
10 500 ” 1
4 480 2 adedi ” 1
900 beher 100 adedi fî 30
620 ” ” » » 28
17 044 14 271
21) Kiremid-i pûşiş 203 360
39 960 beher 100 adedi fî 13
163 400 ” ” ” ” 12
302 360 24 802
958 yılına âit bulunan 403 numaralı kayıt, inşaata tuğla satan 14 inginin avans
olarak aldıkları paralardan zimmetlerinde kalan 128 972 akçenin, hesabını vermektedir.

i Bir akçe Bfliltis, bir fülüa 3 puldur. Yukarıda olduğu kayıtlıdır. Bundan, aradan geçen a - 3
“1” numaralı notun bulunduğu yerde bu fiyatın sene içinde tuğla fiyatlarının yeni bir zam daha
957 yılında bir akçe 3 pul olarak tesbit erilimi? yapılmış olduğu neticesini çıkarmak mümkündür.
384 TUĞLA, KİREMİT VE KİRECİN TEDARİK VE NAKLİ

C) D e v l e t T a r a fin d a n '‘E m aneten 3’ Î şlettüü lm ekte O l a n T u ğ la H a r m a n v e

F ir in l a r i.

Süleymaniye cami vc imareti inşaatı için doğrudan doğruya ocak sahiplerinden

veya tüccardan tuğla satın alındığı gibi, inşaat idaresinin bizzat tuğla ve kiremit imaliyle
meşgul olduğu, bu maksatla ücretle işçi çalıştırdığı, odun, satın aldığı ve tuğla,fırını kiraladığı da
görülmektedir :
24 Z. 959 tarihinde Gelibolu kadısına gönderilmiş olan bir hükümden (No. 378)
anladığımıza göre; inşaat idaresi İstanbul’da yeni tuğla ocakları açmak lüzumunu
hissetmiş ve bu maksadla Gelibolu’dan mütehassıs usta, kalıpçı ve çamurcı celbetmiştir.
Bu ustalar İstanbul’da evvelâ ocakları inşâ edecekler ve mevsimi gelince, hemen tuğla
işlemeğe bağlıyacaklardır.
Aynı hükümde, vaktiyle Gelibolu dizdârı'na gönderilmiş olan bazı tuğla kalıplan,
mn da geri istenildiği görülmektedir.
inşaat idaresinin doğrudan doğruya işlettiği tuğla harmanlarında çalışanlara
gündelik değil, yaptıkları işe göre parça başına maktû bir ücret verilmektedir. 381 ve
393 rmmara.1i kayıtlara göre, muhtelif tuğla harmanlarında büyük veya küçük çeşitli
tuğla nevi'lerini kesmek (bürîden) işinde çalışanlara, büyük kubbe tuğlalarının bin
tanesi için 100 akçe, çârsû tuğlaları için bin adedine 70, nfme’sine 35 akçe, pazart kalıb'm
bin adedine 35 akçe; kiremidin kesilmesine ise, bin adedinin büyüklerine 45, küçük­
lerine 30 akçe ücret verilmiştir8.
Balçığı hazırlayıp kalıplarla tuğla veya kiremit kesen ırgadlardan başka tuğla
fırınlarım toprakla örtmek ve tuğlalar pişirildikten sonra toprağı açmak ve taşımak
için çalışan ırgadlann (No. 282); tuğlayı fırınlarda pişirildikten sonra çıkaranların
(No. 383 395); tuğla fmnlanm yakanların (No. 384) ücreti hep inşaat idaresi tara­
fından verilmektedir.
Aynı şekilde kiremit toprağı (siyah balçık) taşıyan kayıkçıların kayık başına öde­
nen ücreti (No. 386, 388)*; kiremitçilerin kullandıkları çapa ve kazmaların tâmir
ücretleri (No. 390); tuğla fırınları için satın alınan dişbudak odunlarının bedeli (No.
391) ve bu odunları yaran baltacıların ücreti (No. 401) hep idare tarafından öden­
miştir.

9 380 ve 381 numaralı kayıtlarda, 393 numa­
ralı kaydın “A” bölümünden farklı olarak, tuğla
harmanlarında kiremid kesmek isiyle meşgul
usta veya ırgadlann hâsıl ettikleri kiremid adedi
ne olursa olsun hakk-ı kam an diye umumiyetle
maktû alarak 5 000 ve hazan de (381 numaralı
kaydın c ve d bölümlerinde olduğu gibi) 2 500
adedkiremit üe, (No. 380 de olduğu gibi) 403 900
kiremid üzerinden 8 246'sım, yani % 2 nis-
betinde bir kısmını hakk-ıfu ta nâmı altında çıkarıp
hticmTcgeriye kalan kiremit miktarım bin adedi otuz
akçe üzerinden bir ücret hesabına esas ittihaz
etmektedirler. Bu nevi resim ve Aak’ların bazı
hesaplarda bulunup diğerlerinde bulunmaması
ve bazen nisbetlerin birbirini tutmaması, bu ke­
sintilerin hniriH mahiyetim anlamamıza mâni,
olmaktadır.
* 386 numaralı kayıtda 1375 kayık siyah
toprak getiren kayıkçıların ücreti hesaplanırken,
“Resm-i âdet-i kadime” nâmı altında 87 kayığın
yükü çıkarılarak, ücretler ancak geriye
kayık adedi üzerinden ödenmiştir. 397 numaralı
kayıtta ise, 1400 kayık içinde aynı şekilde kiremid
yapmağa yarayan “balçık-ı 'siyah” nakletmiş
olan kayıkçılardan böyle bir resim kesilmemiştir.
387 ve 388 numaralı kayıtlardaki nakliyatta da
böyle bir resim bahis mevzuu edilmemiştir.
 O n u n c u B ölüm

İNŞAAT İÇİN LÜZUMLU KERESTENİN

TEDARİK VE NAKLİ

Süleyraaniye cami ve imareti gibi âbidevî binaların tamamiyle taştan yapılmış

olmalarına rağmen, inşa işinin geniş ölçüde kereste sarfına lüzum gösterdiği anlaşıl­
maktadır.
Gerçekten, bilhassa cami ve minarelerde, yüksek irtifalarda ve büyük hacimler
üzerinde çalışabilmek için, dıvar ve kubbelerin geniş ve sağlam iskelelerle çevrilmiş
olması icabetmekte idi. Tarik-i Cami'-i şerîf-i Nur-z Osmani1 isimli eserde, çok daha
mütcvazi bir yapı dolayısıyle, inşa halinde bulunan bir camiin kendisini içten ve dıştan
ihata eden muazzam iskelelerin çatısı arasında arzettiği manzara ve temellerin kazılmağa
başlanmasından itibaren, çeşitli kereste nemlerinin bu maksatla nerelerde ve nasıl kullanılmış
olduğu pek güzel tasvir ve izah edilmiştir :
“Cümle-i mühimmâttan biri dahi ecnâs-ı kereste olub ibtidâ binanın temeli 24
arşun ka*T-ı zeminden veçh-i arza çıkınca îmal olman, ameleyi toprak bastırmamak
içim, cevânib-ı erba'ası bütün verdinar-ı kebîr ve kereste-i girân ve... sütün ile sedd-ü
bend oîınub rıhtım oldukça kereste-i mezkûr derûn-ı esasda metrûk, ba'dehû bina yer
yüzüne çıkub her üçer arşun bâlâya su 'ûd ittikçe dâiren-mâ-dâr iskeleler kurulub ve'
kurulan iskelelerin dikilen direkleri cümle verdinar-ı kebîrden ve tahta yerine döşe­
mesi çifte topaç ve stefan omurgasından olub, 4arzan beşer altışar arşun tarîz iskeleler binama
içerisünden ve dışamsmdan bütün binayı idare ve istî'âb itmekle zeminden bâlâya varınca
elli dört buçuk arşun kaddi olan binanın her üçer arşım menzilinde derûnen ve bîrûnen
başka başka 13 tabaka olmak üzre iki kat iskele kurulub ve bundan ma'adâ cevânib-i
erba‘asının her cânibinde yine tarafeyn olmak üzre yedi-sekiz mahallinde iskele nerdü-
banlan inşâ olmağla, velhasıl camidi şerif kereste içinde mestûr ve pinhan olduğu ol vakit man-
zun olanlara hafî değildir”.
Bu kitabın “Fermanlar ve Kayıtlar” kısmında inşaat için lüzumlu kerestenin
çeşitleri ve istihsal bölgeleri ile tedarik ve sevk usulleri hakkında bir hayli malûmat mev
cuttur. Biz burada, bu vesikaların tetkikini kolaylaştırmış olmak maksadıyle, kısa
tahliller ile bu tahliller neticesi varılmış olan bazı umumî neticeleri kaydetmekle
yetineceğiz.

Tarih-i Osman! Encümeni Mecmuası ilâvesi 1335-1337. s. 36.

386 KERESTENİN TEDARİK VE NAKLİ

I ) K ereste Î stİhsa l B ö lg ele r i.

1) Karademzdeki Varna limamna kadar Rumeli sahillerine civar olan bölgelerden temin
edilen keresteler.
Elimizdeki vesikalardan çoğu, daha ziyade bu bölgeden yapılmış olan sevkiyâtla
ilgilidir. Vize kadısının 17 C. 957 tarihli bir sicil suretinden (No. 214) öğrendiğimize
göre; mezkûr kadıkğın bazı köylerine tevzi ve köylünün “rizasiyle” kesip Ignada
iskelesinde İstanbul’dan gelen mûtemedlere teslim ettikleri kerestenin nevi ve miktar­
ları şunlardır :
1687 goma, 990 uzun çubuk, 891 verdinar, 229 verdinar-ı bellût, 312 direk, 15 000
büyük padavra, 30 000 küçük padavra.
Ayrıca yine aynı sene içinde daha evvel diğer bir mübaşir’in tevzi ettiği kerestenin
bakıyyesinden, 930 goma, 150 direk, 2 000 metrek, 20 000 küçük padavra ve 1 588
hammal sınğı ile Kaasım Subaşı tahvilinden bâki kalan 624 direk ve 25 000 küçük
padavra da teslim olunmuştur.
957 yık B. ayı başlarında tanzim edilmiş olan diğer bir sicil suretinden (No. 213)
öğrendiğimize göre ise; Ahyolu kazasına tâbi Ahtabolu iskelesi civarındaki ormanlık
bölgelerden indirilip iskeleye teslim edilmiş olan bir parti kereste içinde şu çeşitler
vardır :
1 000 kıt‘a uzun çubuk, 1,50 goma çubuğu, 200 araba dingili, 3 000 varye ve kü-
lünk sapı, 5 000 mertek.
216 numaralı kayıt, 15 B. 959 tarihinde yapılmış olan bir yoklama neticesinde,
Ahtabolu, Süzebolu ve Yöros iskelelerinde mevcut bulunduğu tesbit edilen imaret keres­
tesinin miktar ve çeşitlerini gösterir bir deflerin suretidir. Bu listede virke çubuğu, sütûn-ı ver-
dinar-ı bellût, uzun çubuk, verdinar çubuğu, sütün, büyük ve küçük padavralar, iki
başı kesilmiş (du-ser bürîde) tahtalar bulunmaktadır.
Aynı şekilde 220 numaralı kayıt ta, Süzebolu ve Yöros iskelelerinde mevcut kereste
stoklarının miktar ve nevilerini gösteren diğer bir defterin suretidir ve aynı kereste
çeşitlerini ihtiva etmektedir.
221 numaralı kayıt, 957 yılının 11, 16, 18 ve 19 R. ile 14 Ga. ve 6 G. tarihlerinde
Vize kadısı tarafından teslim edilmiş olan kerestenin miktar ve çeşitlerini bildirmekte­
dir :
Uzun, orta ve küçük pedavralarla çubuklar, yarma mertekler, virke, verdinar,
verdinar-ı bellût, kalıklıklar, âdi veya sütun halinde “çûb” 1ar..
222 numaralı kayıtta inada ve Ahyolu iskeleleriyle Ahyolu kadılığında hazır
bulunan kereste mevcudunu göstermektedir :
Verdinar tahtaları, uzun ve orta boy çûb-ı çubuklar, sütûn-ı harcî ve mertekler,
hammal sırıklan, kısa padavralar, fiıçı tahtaları ve çubuklar..
223 numaralı kaydın müstesnâ kıymet ve hususiyeti ise, bu bölgeden temin edil­
mekte olan kerestenin yalnız miktar ve nevilerini bildirmekle kalmayıp aynca her
çeşidin fiyatlarım da vermiş olmasıdır :
 KERESTENİN TEDARİK VE NAKLİ 387

Bu kayda göre, 15 zira1uzunluğundaki verdinar çubuklarından biir tanesinin satın

alınış fiyatı 7, boyu 12 zira6olanların 6 akçedir. Verdina.r-ı bdlut ise, 15 akçeden satın
alınmıştır. 10 zira6 uzunluğundaki virkelerin tanesi ikişer akçeden, merteklerin ikisi
bir akçeden, büyük padavraların 100’ü 60 ve küçüklerin lÛO’ü 30 akçeden tedarik edil­
miştir.
224 - 227, 230 numaralı kayıtlar da, aynı şekilde bölgenin belli başlı iskelelerinde
mevcut kerestenin miktar ve çeşitleriyle boy ve en ölçülerini bildirmektedir. Bu kereste
çeşitleri arasından uzun “çubuk” lann boyu 15 zira6 olub eni 7 ve kalını 5 parmaktır.
Diğer “çubuk” nevilerinin tûli 12 zira6, “çûb-ı orta ağaç” lann 10 zira6, Karadeniz
çubuklarının ise 9 ve 10 zira'dır.
958 yılı Ş. ayı başlan tarihli ve 227 numaralı kayıt suretinde, Istranca dağlarından
kestirilmiş olan 300 aded Karadeniz çubuğunun Çorlu’ya tâbi Ereğli (Marmara’da) is­
kelesi yoluyla gönderilmesi istenilmektedir.
2) Karaden.iz.in Samsun'a kadar olan, sahil bölgeleri iskelelerinden.
Elimizde mevcut kayıtlarda bu bölgeye âit fazla malûmat yoktur. Bununla beraber,
248 numaralı kayıtta görüldüğü veçhile, Samanlu2*ve liva8 gibi bölgelerden getirtil­
miş kereste çeşitlerinin çok olması lâzımgelir.
3) îçmİt, Sahanca, Akyazı ve Göynük taraflarındaki büyük orman rezervlerinden.
233 ve 234 numaralı kayıtlarda bu bölgeden sevkedilmiş olan kereste nevileri
zikredilmiştir. 246 numaralı kayda nazaran da, bu bölgeden temini istenilen 4 000
kıt6a tahtanın tedariki için, 53 sikke altınla 4 020 akçe gönderilmiştir. 242 ve 243 nu­
maralı kayıtlar, bu bölgelerde çakşan su-bıçkılanna âit nizamlardan bahsetmektedir.
Biraz aşağıda bu nizamların mahiyet ve ehemmiyetleri tahlil edilecektir.

4) Biga'dan
232 numaralı kayıt, Biga kadısının bir mektubunun sureti olup Mısır’dan getirti­
lecek büyük mermer sütûnlann gemilere yükletilmesi için yapılması lüzumlu görülen
iskele için bu bölgeden ısmarlanmış olan 400 kıt6a bellût çıbığı ve altmış aded verdi-
nar’ın altmışar akçe baba ile “evvel çekegelen kuraya hallü-hâlince tevzi6 ve taksim
olunduğun” bildirmektedir4.
231 numaralı kayıt da yine bu bölgedeki “büyük verdin arlardan” 200 tanesinin
gönderilmesine dâirdir.

XI. K e r e s te n in t e d a r ik v e s e v k î usuller !

Kayıtların tetkikinden anladığımıza göre, İstanbul’da inşa edilmekte olan imaret

için lüzumlu kereste şu şekilde temin ve tedarik edilmektedir :
İstanbul’dan, ellerinde mahallin kadılarına hitâben yazılmış fermanlar bulunan
mübaşir yahut mûiemedler, geniş selâhiyetlerle, kereste çıkarılan bölgelere gönderilmek-
2 Yalova ile Gemlik arasındaki Samanlı 4 Bu bölgeden tedarik «tilmiy olan keresti
dağlan. ve çeşitleri hakkında Mısır’dan getirtilecek
2 Boğazın girişinin Anadolu yaka- büyük granit sütunlar için İskenderiye’de yapılan
sındadır. isimle bahsindebir bayii malûmat mevcuttur, t. 33;
 388 KERESTENİN TEDARİK VE NAKLİ

tedir. Bu memurların yanında “imaret akçesi” nden lüzumlu miktarda para ile bina
emîni tarafından hazırlanmış olup lüzumlu kerestenin çeşit, ölçü ve miktarlarım bildiren
defterler mevcutturB.
Mübaşirler, mahallin kadısının nezaret ve yardımı ile, lüzumlu keresteyi hazır
bulunan yerlerden değer bahasıyle satım alub ve hazır bulunmıyanı kesegelen kimesnelere
kesdirüb, yalı’ya gemi varacak mahalle indirüb ve navlun ile rencber gemilerine tahmil
ittirüb İstanbul'a sevketmektedirler (No. 215, 218, 219).
Bu maksatla gönderilmiş olan emirlerde, çok defa, -lüzumlu kerestenin “gemi
ağaçlan gibi salgım idilmeyüb” (yani donanma gemileri için olduğu gibi bir nevi
angarya usuliyle ve bedelsiz olarak kesdirilmeyip), “re<ayâmn rizalanyle, ve değer bahâ­
larıyla satun alınması” tenbih edilmekte (No. 228, 213, 214, 245) ve benzeri hükümler
ekseriya şu şekilde sona ermektedir :
Bina emini tarafından “gönderilen akçeden bî-kusûr sahihlerine virüb bir akçesin
alıkoydurmayasın ve ne miktar ağaç esbâbı alındığın ecnâsiyle defter idüb ve baha­
larına ne miktar akçe virilüb ve gemi navlunu ne miktar akçe kayd olunduğun yazub
bina eminine i clâm eyliyesin” (No.,215, 216), “Ve taşıyanların müteveccih olan kira­
ların bî-kusûr bina emini canibinden varan adamdan akvirüb sahihlerine verdiresin ve ki-
mesnenin bir akçesin alıkoymayasın” (No. 229, 215, 245).
Tetkik konusu ettiğimiz fermanlarda, her nckadar kerestenin bu suretle hazır
bulunduğu yerlerden reayanın nzalanyle ve değer-baha ile sahiplerinden satin alınacağı İsrarla
belirtilmekte ise de, devrin idarî-mâlî nmnmî mV-amı içinde, fiyatların tam manâsiyle
serbest bir piyasanın şartlarına göre tesbit edilmediği ve reayânın bu işi yapıp yapma­
makta tamamiyle hür bulunamıyacağı anlaşılmaktadır :
Gerçekten, bir çok emir ve fermanlarda gördüğümüz şekliyle, lüzumlu miktar ve
çeşitlerde hazır kereste bulunmadığı hallerde icab eden kerestenin ötedenberi bu nevi
işleri yapmakta olanlara (kcsegelenlere) hazırlatılacağı kaydının bulunması da, ormanlık
bölgedeyaşyan köylüler için bu işin bir mükellefiyet telâkki edildiğini göstermektedir.
Bu vaziyete göre, ormanlardan kereste istihsali ile meşgul bulunan bir kısım halk
için değer-bahamn (mirî fiyatın) ödenmesi şartıyle, kendileri için meslek seçilmiş olan bir
sahada çalışıp çalışmamakta veya istedikleri gibi çalışmakta tam bir serbestliğin mevcut
olmadığı söylenebilir.
Ormandan kesilen ağaçlan ve hazırlanan keresteyi hayvan sırlında veya araba­
larla iskeleye indirmek ve iskelelerden gemi ile İstanbul’a nakletmek işlerinin de,
muayyen bölgeler halkından bazı meslek ve işçi guruplarının, muayyen bir ücret mukabilinde yap­
maları gereken vazifeleri arasında bulunduğu da anlaşılmaktadır0.

* İzmît kazasından kestirilecek 15 000 tahta
için 16 S. 960 tarihinde gönderilmiş olan hüküm­
de de (No. S45) jöyle denilmektedir: “Zikr
olunan tahtayı hadimden şim diye değin kesile-gtlen
yerlerden kesdirüb ne âdet üzere ve v'az'-ı sdbtk üzere
ilan hesab üzere biçdirüb, bina emini . .. câDibinden
gönderilen gemilere tahmil ittirüb, İstanbul’a
gönderüb.. , Mezkûr tahtaları kesenlerin ve biçen-
'erin ücrtliyçün Id zm olqn akçeyi. . harç akç&si’ndcn.
bî-kusur sahihlerine virüb teslim idesin, kimesne­
nin ücretinden bir akçe ve bir habbe alıkoydur­
mayasın..”
Bu kayıtta bina emini tarafından gönderile­
ceğinden bahsedilen gemilerin, rencber gem ileri
(muayyen ücretle nakliyâtcıhk yapanlara ait
gemiler) yahut B eğlik gem iler olduğu anlaşılama­
maktadır.
8 Benzeri mükellefiyetlerin manâ ve sistemi,
yukarıda (s. 95), “injait işçilerinin ücretle çalış­
ma mükellefiyeti” bahsinde incelenmiştir.
 KERESTENİN TEDARİK VE NAKLİ 389
Esasen, Osmanlı İmparatorluğunda, ücretlerin ve eşya fiyatlarının tayini işinin
her yerde ve her zaman devlete âit bir hak ve vazife olarak telâkki edilmekte olması ve
devletin de sadece narhfiyatlarını tesbit etmekle kalmayıp Uirlilyollardan bufiyatların teşekkülü
makanizması üzerinde de müessir bulunması, tam manasıyle serbest bir iş ve fiyat piyasasının
meydana gelmesini imkânsız kılmakta idi.
Gerçekten, devlet, inşaat malzemesini de bol miktarda ve istediği zaman eli altında
bulabilmek için, bu islerle alâkalı olanların temin edecekleri eşya ve hizmetleri kendi ihtiyacı
olduğu müddetçe, başkalarına satılmaktan men' edebilmek suretiyle, alıcı olarak rakibsiz bir İnhisar
durumu sağlayarak, liberal piyasa şartlarının tamamiyle dışına çıkmış bulunmaktadır.
İmparatorluk devrinin umumî şart ve nizamları içinde bu vaziyeti de tabiî gör­
mek mümkündür. Nitekim, Osmanlı Maliye sisteminin' karakteristik bir hususiyetini
teşkil eden türlü cavânz vergileri'ne ve solgunlara (örfî tekâlîfe) sık sık tâbi tutulmakta
olmak dolayısıyle, halk da kendi iş-gücünü bu def5a muayyen bir bedel mukabilinde
devlet hizmetine terk ve tahsis etmek mükellefiyetini (psikolojik bakımdan) kolay haz­
medebilecek gelenek ve itiyâdlara sahip bulunuyordu.
Devletin kereste istihsalini ve kereste fiyatlarım kendi lehine muayyen bir seviyede
tutabilmek için aldığı tedbirler arasında, İzmit taraflarındaki ormanlarda isleyen su-bıçh-
lannı tâbi tuttuğu nizamlan bir misal olarak zikretmek mümkündür :
Gerçekten, İstanbul’da bina eminine verilmiş olan 16 S. 960 tarihli bir talimât -
hükmün (No. 242) muhteviyatından anlaşıldığına göre; bahis mevzuu su-bıçkılanmn,
Hassa-i Hümayâna tahta lâzım olduğu müddetçe piyasa için çalışmaları yasaktır. Bıçkı sahip­
leri, ancak bu ihtiyacın tamamiyle karşılandığı belli olduktan sonra, kendilerine verile­
bilecek olan hususi bir müsaade ile şahıslar hesabına çalışabilirler.
Hükmün ifadesine göre, böyle hususi bir müsaade istihsal etmeden “Mirî adına
hilâf-ı emir bıçkılarını yürüdüb”, “mirî binaya yanyan tahtanın meşe tahtası olduğu
malûm iken, çınar ve gürgen tahtası işleyenlerin” hakikî niyetlerinin uzak memleketlere
nakledilmek üzere “deryâya kereste satmak” olacağı âşikârdır.
Bu sebeble fazla kâr temini maksadıyle, İstanbul’da inşa edilmekte olan rami ve
imaretin işlerini ihmal ederek diğer piyasalar için çalışan ve Hassa-i Hümâyûndan
gayn yere tahta satan bıçkı sahiplerinin re<ayâ taifesinden oldukları takdirde doğrudan
doğruya tedîb edilmeleri icab eder. Askerî taifeden ve Kapu Kullarından bulunanların ise,
cezalarının tayini için isim ve hüviyetlerinin İstanbul’a bildirilmesi gerekmektedir.
İzmit kadısının 25 S. 958 tarihli bir mektubundan (No. 243) anladığımıza göre,
Izmitteki su-bıçkılarma ait olan bu nizam ve tahdidler ötedenberi mevcuttur ve daha evvel
de bu nevi1 kontrollar merkezden verilen emirlere mevzu teşkil etmiştir.
Gerçekten, kadının yapmış olduğu tahkikata göre, İzmit’e tâbi Kazıklu nâm
mahalde imaret hesabına tahta işleyen üç su-bıçkısınin sahiplerinin isimleri şu şekilde
tesbit edilmiştir :
“Ga'fer Beğ dirler sipahi”, “Hamza Beğ dirler râcil (yeniçeri) ve 'Alemşah isimli
birisi. İstanbul’da Has Bağçe için sipariş edilen 8 000 aded tahta da bu üç kişi ile Donuz
kadı ve Ga'fer ismindeki bıçkı sahiplerine tevzi edilmiş olup bu maksatla kendilerine
gereken “icâzet” de verilmiştir. Aynca sultanın izniyle çalışmakta olan bir Mehmed
Çelebi bıçkısı da mevcuttur. Bunlardan başka diğer iki bıçkı sahibi sipahi daha vardır
ki, onlar için vaktiyle müsaade verilip verilmediği kat'î olarak anlaşılamamıştır. Topçu
390 KERESTENİN TEDARİK VE NAKLİ

TCaapim ismindeki şahsa da “Sen niçün biçersün?” diye sorulduğu zamanda, “Eski,
kadı imaret içün biçmek üzre icazet virdi, anın için biçerim” demiştir.
244 numaralı ve 9 Ra. 957 tarihli kayıt, Sabanca bölgesindeki su-bıçaklarma
başka sahalarda satılmak üzere her çeşit tahta biçmeğe müsaade çıktığı hakkında veri­
len icazetin ibtidâ tarihini tesbit etmiş olmak itibariyle mühimdir7.
Ücret mukabili mecburî hizmet külfeti yanında mirî fiyatlar sisteminin (eski devir­
lerde muayyen şartlar altında teşekkül etmiş olan bir ücret ve fiyat seviyesini muhafazaya
gayret etmek suretiyle) fiyatlara yeni İktisadî şartlara uyabilmek için kâfi bir elâstiklik
tanımamağının da büyük haksızlıklara ve İktisadî buhranlara sebep olacağı düşünüle-
lebilir.
Bununla beraber, bu sistem içinde devlet tarafından empoze edilmiş olan fiyatların
her türlü elâstiklikten tamamiyle mahrum olduğu da söylenemez. Esasen devletin bu
sistemde önlemeği kendisine bilhassa hedef tuttuğu fiyat artışları, daha ziyade arz
imkânları esasen çok mahdûd olan bir sahada, (Bir imaret inşası veya büyük bir yangın
dolayısryle yapılması zaruret haline girecek inşaat dolayısıyle) birdenbire meydana
çıkacak olan âni bir mâlzeme talebi artışı karşısında fırsat düşkünü İhtikârcıhğm meşrû
sayılmayan kazançlarına imkân veren fiyat artışlarıdır.
Arz ve talep muvazenesindeki bu kısa vadeli âni sarsılmalar yarımda uzun vâdeli
konjoktür dalgalarının müessir olabileceği fiyat artışları, bir az gecikmek ve bu suretle
az-çok büyük sıkıntılara ve sürtüşmelere meydan vermekle beraber, çok defa meşrû-
Inklannı kabul ettirebilmektedirler. Bu hususta bir misâl olarak 246 numaralı kayıtta
tesadüf edilmiş olan bir fıkrarım manâsı üzerinde biraz durmak faydalı olacaktır.
Bu fık raya göre, im aretin bina emîni İstanbul’dan İzmit kadısına gönderdiği
Ga. 959 tarihli mektubunda, süratle tedarik ve şevki icab eden 4 000 kıt‘a tahtanın
arasında (son zamanlarda gönderilenler gibi) kapak taraflarından çıkarılmış dar ve
bozuk olanların bulunmaması hususunda gereken dikkat ve alâkanın gösterilmesini
istemekte ve sözlerine şu mülâhazaları ilâve etmiş bulunmaktadır :
“Sayir zamanda bini (yüzü) (?) yüz elli akçeye almıyordu, kat'â bir kapak gelmezdi.
Haliyâ yüz seksene alınüb giru kapak olmanın veçhi yokdur, lütuf idüb mukayyed
olasın”.
Bu kayıt bize, tahta fiyatlarında son zamanlarda 150 den 180’ne (yani altıda bir
nisbetinde) bir artışın kabul edilmiş olduğunu da göstermektedir8.

Devletin inşaat için lüzumlu keresteyi bol miktarda ve ucuz olarak tedarik edebilmek
için baş urduğu çarelerden birisi de çok defa, doğrudan doğruya bir müteşebbis olarak
hareket etmiş bulunmasıdır. Kerestenin mühim bir kısmı İstanbul’daki keresteci
dükkânlarından satın alınmadığı gibi, kereste istihsal ve şevki ile meşgul tüccar veya müte­
ahhitlerin vasıtalığına da müracaat edilmemekte ve bu gibi hallerde Devlet, kereste istihsal ve şevki
işinin her safhasında doğrudan doğruya işçilerle temas ve münasebet halinde kalmakta idi.
Gerçekten bazı hallerde devlet, yukarıda tetkik ettiğimiz kayıtlarda görülebileceği
gibi, istihsal bölgesine gönderdiği mübaşir veya mûtemedleri vasıtası ve mahallî idare
âmirlerinin nezaret ve yardımlanyle topladığı orman işçilerini parça başına bir ücret*1
1 “îbtidi-i icâzet-İ bürîdea-î tahta-i çınar bul piyasasındaki tahta fiyatlarına nazaran nc
der eıre-i âb”. kadar düşük kaldığı bir az sonra tahlil cdilc-
1 Bu ayarlamaya rağmen, fiyatların Istan- çektir.
 KERESTENİN TEDARİK VE NAKLİ 391

ile çalıştırarak ve yapılacak işe mukabil avans olarak da bir miktar sermaye yatırarak
bir nevi orman işletmeciliği yapmakta idi.
Hazırlanan kerestenin, nakli işini de, zikri geçen ajanları vasıtasıyle, devlet idare
etmekte, araba ve gemi sahiplerinin ücretlerini kendisi dağıtmaktadır.
Kütüklerin muntazam bir şekilde biçilerek tahta haline sokulabilmesi için su
kuvvetiyle hareket eden bıçkı değirmenlerine ihtiyaç hissedildiği hallerde ise, bu tesis­
lerin sahiplerine de ancak parça başına mâkul ve mûtedil bir ücret vererek, istihsalin
muayyen bir safhasında onlann yardımına müracaat etmektedir. Bu suretle, aradaki
mutavassıtları ortadan kaldırarak kereste tedarikinde doğrudan, doğruya müteşebbis-tüccar
vaziyetinde çalışan ve ayrıca istihsal işini muhtelifsafhalarında teşkilâtlandırıp,fiyat teşekküllerini
kontrol altında tutan devletin, lüzumlu miktar ve çeşitlerdeki keresteyi istediğ zaman eli
altında bulacağı ve onu piyasa fiyatlarına nazaran çok daha ucuza mal edebileceği
tahmin edilebilir.
Bu hususta bir fikir vermiş olmak için, 489 numaralı kaydın ihtiva ettiği bir maliyet
hesabını tetkik etmek faydalı olacaktır :
Bahis mevzuu kayıd, bir zaviye binasiyçün, emirle imaret malzemesinden ödünç
olarak verilmiş olan malzemenin ufak bir listesi ile fiyatlarını ihtiva etmektedir. Bu
listede İzmit’teki su-bıçkılarmda kestirilmiş olan 740 aded tahta da vardır. İmaret
inşaatının idarecileri, bu tahtaları listelerinde, kendilerine mal olduğu fiyatlarla (100
ü 180 akçe üzerinden) 1 334 akçe olarak kıymetlendirmişler ve bu fiyata gemi navlunu
olarak ödenen 100 akçeyi de, ilâve etmişlerdir. Bu hesaba göre tahtalardan her birinin
2’şer akçeye mâledilmjş olduğu söylenebilir. Halbuki listede bahis mevzuu tahta hesap­
lan ile ilgili olarak bu rakamların yanına şöyle bir not da kaydedilmiştir ki bu not
bize, idarenin keresteyi çarşı ve pazar fiyatına göre ne kadar ucuza mal etmekte oldu­
ğunu nnıldamalctariır ;
“Zikr olman tahtanın her kıt*ası üçer buçuk akçe ile b azarda ançak alınur. Feammâ
mevsiminde îznikmit’de sahiplerinin rizasıyle alınmağın ucuz bahaya oldı”.
Bu kayıttan anladığımıza göre, pazarda tanesi üç buçuk akçeye (yani yüz tanesi
350 akçeye) zor bulunan tahtalar, İzmit’te mevsiminde 100 tanesi 180 akçeye satın
alınmıştır. Bu 740 kıta tahtanın İzmit’ten İstanbul’a nakli için ödenmiş olduğu aynca
kayd ve işaret edilmiş olan 100 akçelik bir gemi navlununu8 ilâve etsek dahi, aradaki
fark yine büyük kalmaktadır.
Gerçi, maliyet hesaplarının tamam olması için keresteyi gemiden çıkarıp stok­
ların bulunduğu yere nakl için ödenmiş olması lâzım gelen hammaliye ve araba kiralarını
da ilâve icab eder.
* 241 numaralı kayıtdan öğrendiğimize gö­ şaat yerine n a k il im k â n ve ücretleri h a k k ın d a bir
re, Yorgi Rcis’in Karadeniz’in Anadolu sahille­ fikir vermek itibariyle 257 numaralı kayıt da
rinden getirmiş olduğunu tahmin ettiğimiz kereste m ü h im d ir :
nevileri İçin ödenmiş olan navlun ücretleri {Öyle­ Bu kayda göre, Mimar Ağa’nın 25 B. 956 tari­
dir : hinde mahkemece tescil edilmiş olan tahmin ve
Fındık ve hfını ta h ta l a r ın ın h ı r İçin 3 ak­ kararlarına nazaran, Unkapam iskelesinden inşaat
çe, fuçı tahtalarının t ooo tanesi için 15 akçe. Bu yerine bir verdinar çubuğu ile iki aded Karadeniz
şekilde bazı vuzuhsuz kayıtlar dışmda mirî keres­ Çubuğundan ibaret bir yük, bir çift öküzle taşı­
tenin nakil masraflarım hesaplamağa yarayan nabilmek!edir. Yukarıda, iskelelerden inşaat yeri­
bilgiler pek azdır. ne araba ile yapılan taş nakliyatı bahsinde tesbit
Naldl vasıtalarının ve yollann o günkü duru­ etmiş olduğumuz veçhile, bu mesafe dahilinde
muna ve kerestenin cinsine göre iskelelerden in­ bir çiftin kirası ise 5 akçedir.
392 KERESTENİN TEDARİK VE NAKLİ

Nitekim, aynı listede, yine aynı şekilde “yerinde alınan baha ile yazıldı”ğı tasrih
edilmiş olan 300 kıt'a baziklik direğin satın alınma kıymeti 378 akçe olarak kaydedil­
diği halde, bu direkler için hammaliye ve araba kirası olarak 234 akçe daha ödendiği de
ayrıca tasrih edilmiş bulunmaktadır. Hattâ bahis mevzuumuz listede, yeri biraz uzak
düşmek ve tetkik ettiğimiz 740 aded tahtanın maliyet hesaplarına âit olduğu şüpheli
bulunmakla beraber, 144 akçelik bir araba kirası kaydı daha vardır ki bu ücretin de
ilâvesi halinde, tetkik mevzuumuz tahtanın maliyet fiyatı (1334+100+144 = ) 1578
akçeye bâliğ olmaktadır. Fakat bu takdirde dahi, bahis mevzuu tahtalardan her birinin
fiyatı, pazarda satıldığı gibi 3,5 akçe etmeyip, 2 küsur akçe olması icab eder.
Görülüyor İri, her çeşit inşaat malzemesinin olduğu gibi, kerestenin maliyet fiyat­
ları içinde de gemi ve araba kiralarıyla hammal ücretlerinin mühim bir mevki işgal etmesi lâzım
gelir. Ehemmiyetlerinin pek büyük olmasına rağmen, elimizdeki muhasebe defterle­
rinden bu masrafların hakikî miktarım çıkarmanın aşağıdaki sebeplerle mümkün
olmayışı, mirî kıymetlerle pazar fiyatları arasında tam bir mukayese yapmamıza imkân ver­
memektedir :
a) Gerçekten, bu eserde tanıtılmak istenilen kaynaklardan biri bulunan “Mecmu-
ca” da 960 tarihinden evvelki devre âit bulunan dağınık kayıtlar, sistemli bir şekilde
maliyet hesaplan çıkarmamıza elverişli değillerdir.
Bu nevi hesapların yapılmasına müsait gözüken “Muhasebe Defterlerf’ne gelin­
ce; bu defterlerde de, maalesef kerestenin, satın alınma fiyatları gemi ve araba kiralanyle ham­
mal ücretlerinden ayn olarak kayıd ve hesabedilmiş bulunmaktadır.10 Bu sebeple, 960-966
yıllan zarfında satın alınmış olan kerestenin mübayaa bedelleri, “I” numaralı Muha­
sebe İcmali Cetvelinin “Mübayacalar” faslında 61 ve 62. maddeler olarak (cem'an
505 713 akçe) gösterilmiş olduğu halde; aynı kerestenin nakil masraflarından
bir kısmı, “ücretler” faslının 51. maddesinde iskelelerden inşaat yerine nakledilen
ateş-taşı ve mermerlerle bir arada kaydedilmiş olup mecmuı 17 832 araba tutau bu
nakliyât işine ödenmiş olan 111 102 akçelik hesap içinde en aşağı üçte birinin kereste
nakli için verilmiş olduğu farz ve edilebilir.
Aynı şekilde, yine aynı ücretler faslının 52. maddesinde (“b” bendi), tuğla, kireç
ve kumla birlikte çeşitli direkler de nakletmiş olan at-hammallanna, taşıdıkları 249 946
at-yükü malzeme için, cem'an ödenmiş olan 153 980 akçelik nakliye ücretleri arasında
kereste Bakliyesinin de hiç olmazsa beşte biri derecesinde bir yeri olması mümkündür.
b) Kerestenin maliyet fiyatlarım hesaplamağı güçleştiren sebeplerden İkincisi,
diğer inşaat malzemesi için olduğu gibi, kereste nakliyatında da devlete, âit öküz ve
arabalarla gemilerden ve acemi-oğlanlarıyla mirî esirlerin (bedeli nisbeten düşük olan)
hizmetlerinden faydalanılmış olmasıdır. Bu sayede elde edilen tasarrufun miktar ve
nisbetini ise hesaplamak imkânsızdır.
Kereste nakli işlerinde accmi-oğlanlannın kullanılmış olduğunun bir delili, “I”
numaralı Muhasebe Icmâli Cetvelinin ücretler faslında (madde : 64) Ahyolu, inada,
İzmit ve Kavak gibi iskelelerden cem'an 149 gemi içinde demir, kurşun ve taşla birlikte
kereste de nakleden acemi oğlanlarına ödenmiş olan 52 337 akçe “nafaka”dan mühim
bir kısmının, serbest işçi ücretlerine göre ayrıca hesaplanarak, kereste nakliyesi masrafları
araşma alınması mümkündür.

253 numaralı kayıtta olduğu gibi, kereste hammaliyesinîn ayrıca tasrîh edildiği yerler pek azd ır.
 KERESTENİN TEDARİK VE NAKLİ 393

Bahis mevzuu acemi-oğlanlannm içinde çalıştığı gemilerin mirî ganiler olması

ve aynı faslın 67. maddesinde (“b” bendinde) 8 653 akçe navlun mukabilinde 8 060
aded çeşitli direği nakletmiş olan rençber gemileri1nden ayn bulunması gelir.
Hakîki maliyet masrafları hesaplanırken, mirî kerestenin tedarik ve nakli işleri­
nin faydalandığı bu nevi kolaylıklar yanında, istihsali teşkilâtlandırma ve nakil işlerinde
mahallî idarecilerle merkezden gönderilen memurların (mübaşirlerin) maaşlarım
da hesaba katmak lâzımdır. Bu suretle piyasa fiyatları ile mirî kerestenin hakikî kıymet­
leri arasında tam bir mukayese yapmak son derecede güçleşmektedir.
Süleymaniye cami ve imareti inşaatına lüzumlu olan keresteyi tedarik husu­
sunda idareciler yalnız ormanlık bölgelerde işçi tutarak, kereste istihsali işini nizam­
lara bağlayarak ve devlet teşkilât ve kuvvetlerinden faydalanarak bir müteşebbis gibi
hareket etmemişlerdir. Vaziyete göre tüccardan veya müteahhitlerinden de kereste
tedarik ettikleri olmuştur :
236,239, 248, 253 ve 256 numaralı kayıtlarda zikredilmiş olan mübaya‘alan
bu hususta bir misâl olarak zikredebiliriz. Bu kayıtlar arasında bilhassa 248 numara­
lısı, kimlerin elinden hangi cins keresteden ne miktar alınmış olduğunu göstermekle
kalmayıp her çeşidin ayrıca fiyatlarım da vermiş olmak itibariyle mühimdir. Bu vesi­
kada isimleri yazdı saücdardan 7 tanesi gemi reisi, ikisi ise yeniçeri olarak kayıtlıdır.
253 ve 256 numaralı kayıtlarda isimleri geçen yahudilerin de ticaretle meşgul kimse­
ler olması lâzım gelir11. Bununla beraber, benzeri kayıtlardan bir kısmının kadı ve
mübaşirlerin mahallinde temin ettikleri keresteyi sadece İstanbul’a nakletmiş olan
kimselere âit olması ihtimali de mevcuttur. Bu bakımdan tüccarın elinden İstanbul’­
da alman kerestenin fiyatı ile mahallinden tedarik edilen kerestenin fiyatının bir­
birine karıştırılması tehlikesi de mevcuttur.
İmaret inşaatı için dışarıdan satın alman kereste nevileri arasında yakacak odunu
da unutmamak lâzım gelir. Muhasebe Defterlerinde bilhassa kurşuni eritmek ve lev­
halar haline getirmek için kullanılmak üzere satın alınan “hîme” (odun) kayıtlanma
rastlanmaktadır (No. 260, 262, 262/1) :
Bu arada bilhassa sonuncu kayıtta (a bendinde satın alınmış olan 600 yük odunun
imaret mutfağı için olduğunun tasrih edilmiş olması, bize bu kaydın bulunduğu 137/2
numaralı defterin ihtiva ettiği hesapların başlangıç tarihi malum olmak itibariyle,
mutfağın bu tarihlerde faaliyet halinde bulunduğunu göstermiş olmak bakımından
mühimdir.

11 247 numaralı kayıtta görüldüğü üzere
Padişahın kendilerinde mevcut 4000 akçe ser­
mayesine mukabil tanesi 3 akçeden (sirke fiyat­
ları umumiyetle 4 akçe) 1 100 kıt a virke satan
Abdullah ve Aleksi isimli kimselerin de dikkate
şayan bir müteahhit veya mutavassıt dpi sayıl­
maları mümkündür. Kereste işine tahsis edilmiş
bir Padişah sermayesinden bahsedilmiş olması
da, kurşun ve Hrmir tedariki hususunda olduğu
gtbi, kereste tedarikinde de aoaıu olarak dağıdılan
sermaye usulünün istihsali teşkilâtlandırıp hız­
landırmak hususunda mühim bir rol oynadığını
meydana koymaktadır.