ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΑΠΟ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ RES PUBLICA ΕΩΣ ΤΗ ΝΕΑ ΡΩΜΗ

ΑΘΗΝΑ 2010
 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ
ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

(Βασισμένες στο έργο του M. Rostovtzeff, ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΜΤΦ. Β.
ΚΑΛΦΟΓΛΟΥ. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, ΑΘΗΝΑ 1984, GEZA ALFÖ LDY,ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ
ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ , ΜΙΕΤ 1988 και στις πανεπιστημιακές παραδόσεις του
καθηγητή.Κ Μπουραζέλη. Συγγραφή: Μαρουλάκη Μαρία,
Επιμέλεια:Πάγκαλος Μάνος)

ΕΙΚΟΝΑ: Ασημένιο νόμισμα (δηνάριο). Χρονολογείται το 44 π.Χ..

ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΟΨΗ – Η κεφαλή του Ιούλιου Καίσαρα πλαισιωμένη με τους
τίτλους CAESAR·DICT·QVART. ΔΕΞΙΑ ΟΨΗ – Η Ήρα (Juno) πάνω σε
άρμα, εξοπλισμένη με ακόντιο και ασπίδα. Πλαίσιο από στίξεις. RRC
480/2A © CNG 2006

2
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.............................................................................................................................. 3

ΝΕΩΤΕΡΗ IΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΗ EΞΕΛΙΞΗ/BΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/ΘΕΜΑΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ .......... 5

Η ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ TΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ........................................................................... 8

ΕΤΡΟΥΣΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΗ ................................................................................................................. 16

IΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΡΕΠΟΥΜΠΛΙΚΑΝΙΚΟΥ KΡΑΤΟΥΣ - ΘΕΣΜΟΙ .................................................................... 17

ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΕΙΤΙΑΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ .................................................................................. 18

ΑΝΩΤΑΤΟΙ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΟΙ ΑΡΧΟΝΤΕΣ .................................................................................... 19
ΤΥΠΟΙ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ............................................................................ 24
ΤΥΠΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ................................................................. 25
ΡΩΜΗ ΚΑΙ ΚΑΡΧΗΔΟΝΑ ............................................................................................................... 29

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΓΙΑ ΚΑΡΧΗΔΟΝΑ/ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ (264-241 Π.Χ.).............. 30

ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΤΩΝ ΘΕΣΜΩΝ ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ
ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ............................................................................................ 34
ΡΩΜΗ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΗ ................................................................................................................... 38

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ ........................................................................... 45

ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗΣ «ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ».................................................... 45

ΤΙ ΗΤΑΝ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΓΡΑΚΧΩΝ ........................................................................... 50
Η PΩΜΑΪΚΗ IΣΤΟΡΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ MΕΛΕΤΗ ΤΩΝ NΟΜΙΣΜΑΤΩΝ. ................................................... 53

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΘΕΥΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ .............................................................. 54

ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ (ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ) ............................... 56

LUCIUS CORNELIUS SULLA................................................................................................. 59

«ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ» ΤΟΥ ΣΥΛΛΑ ................................................................................... 61
MARCUS LICINIUS CRASSUS ΚΑΙ GNAEUS POMPEIUS MAGNUS .................................................. 64
ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟΣ ΑΝΑΒΡΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ – ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΤΗ ΤΗΣ RES PUBLICA ....................... 68

Η ΠΡΩΤΗ ΤΡΙΑΝΔΡΙΑ (60 Π.Χ.).......................................................................................... 69

ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (49-46 Π.Χ.) ................................................................................... 71
Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΤΡΙΑΝΔΡΙΑ (43 Π.Χ.) ....................................................................................... 74
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ – Η ΡΩΜΗ ΩΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ................................................................. 78

TIBERIUS CLAUDIUS CAESAR AUGUSTUS NERO (14-37 Μ.Χ.).................................................... 78

GAIUS JULIUS CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS (CALIGULA 37-41 Μ.Χ.).................................... 79

3
 TIBERIUS CLAUDIUS CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS (41-54 Μ.Χ.) ......................................... 81
NERO CLAUDIUS CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS (54-68 Μ.Χ.).............................................. 82
TITUS FLAVIUS DOMITIANUS (81-96 Μ.Χ.) .......................................................................... 84
MARCUS COCCEIUS NERVA (96-98 Μ.Χ.) ............................................................................ 85
MARCUS ULPIUS NERVA TRAIANUS (98-117 Μ.Χ.)................................................................ 85
PUBLIUS AELIUS HADRIANUS (117-138 Μ.Χ.) ...................................................................... 88
TITUS AURELIUS FULVUS BOIONIUS ARRIUS ANTONINUS (138-161 Μ.Χ.) ................................... 89
MARCUS AURELIUS ANTONINUS AUGUSTUS (161-176 Μ.Χ.)................................................... 89
LUCIUS AURELIUS COMMODUS ANTONINUS (176-192 Μ.Χ.)................................................... 89
ΤΟ ΕΤΟΣ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ (193 Μ.Χ.) ................................................................. 90
LUCIUS SEPTIMIUS SEVERUS (193-211 Μ.Χ.) ....................................................................... 90
CARACALLA (211-217 Μ.Χ.) ............................................................................................ 92
ΤΑ ΕΤΗ 217 -235 Μ.Χ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ XΑΟΣ (ΕΩΣ ΤΟ 285 Μ.Χ.) .......................................... 93
ΣΤΡΑΤΟΣ .................................................................................................................................... 95

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΠΗΓΕΣ ................................................................................................................. 99

KEIMENO1: ΤΙΤΟΣ ΛΙΒΙΟΣ ................................................................................................. 99

ΚΕΙΜΕΝΟ 2: ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ο ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΥΣ ......................................................................... 103
ΚΕΙΜΕΝΟ 3: ΠΟΛΥΒΙΟΣ .................................................................................................. 107
ΚΕΙΜΕΝΟ 4: RES GESTAE DIVI AUGUSTI ............................................................................. 111
ΚΕΙΜΕΝΟ 5: ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΩΝΑ ΣΤΑ ΙΣΘΜΙΑ ..................................................................... 115
ΚΕΙΜΕΝΟ 6: ΔΙΠΤΥΧΟ ΒΕΤΕΡΑΝΩΝ.................................................................................... 118
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕΙΣ ................................................................................................. 122

ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ........................................................................ 122

Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (200 Π.Χ. – 235 Μ.Χ.)................................................... 124

4
 ΝΕΩΤΕΡΗ IΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΗ EΞΕΛΙΞΗ/BΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/ΘΕΜΑΤΑ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ

Η Ρωμαϊκή ιστορία ποτέ δεν έπαψε να είναι επίκαιρη (Νέα Ρώμη-

Βυζάντιο, Καρλομάγνος, Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού
έθνους). Στα μοναστήρια όλης της Ευρώπης συνεχίστηκε η αντιγραφή
χειρογράφων της ρωμαϊκής περιόδου.
Και πριν από την αναγέννηση στην Ιταλία έχουμε προδρομικές μορφές
ειδικού ενδιαφέροντος για τη ρωμαϊκή ιστορία. Πρόδρομος της Αναγέννησης –
ΠΕΤΡΑΡΧΗΣ: Ασχολήθηκε με τα θέματα της ρωμαϊκής ιστορίας. Έζησε
περίπου από το 1300 έως το 1370, μεταξύ άλλων έγγραψε σονέτα και το «DE
VIRIS ILLUSTRIBUS », δηλαδή περί των λαμπρών Ρωμαίων ανδρών. Οι πηγές
του Πετράρχη ήταν ο Κορνήλιος Νέπως1 (έζησε στα πρώτα χρόνια της
Αυτοκρατορίας) και ο Αυρήλιος Βίκτορας (συνέγγραψε βίους καθώς και
ιστορία της Ρώμης από τον Αύγουστο ως τον Ιουλιανό, και έζησε περίπου
από το 320 ως το 390 μ.Χ). Ο Πετράρχης γνωρίζουμε ότι ήταν προσωπικός
φίλος ενός δημάρχου της Ρώμης του Cola di Rienzo2 (έγινε δήμαρχος το
1347). Αυτός ο δήμαρχος χρησιμοποίησε τη ρωμαϊκή ιστορία ως επιχείρημα
για τη διεκδίκηση δικαιωμάτων για το ρωμαϊκό λαό από τους ευγενείς
Χρησιμοποίησε μιαν αρχαία ρωμαϊκή επιγραφή, ένα ρωμαϊκό νόμο περί
απονομής των δικαιωμάτων του Αυτοκράτορα στο Βεσπασιανό, «LEX DE
3
IMPERIO VESPASIAN i» . Ο Cola di Rienzo στηρίχθηκε σε αυτό το στοιχείο και το
χρησιμοποίησε ως βάση/επιχείρημα στον πολιτικό του αγώνα.
Όταν μπαίνουμε στην Αναγέννηση, ένα άλλο σημαντικό όνομα για την
νεώτερη ιστορία είναι ο Niccolo Machiavelli4 που έγγραψε τον «ΗΓΕΜΟΝΑ». Ο
Machiavelli συνδέει το όνομά του με τη πρώτη συστηματική πολιτική
φιλοσοφία για τη θέση του άρχοντα στην Ευρώπη, τη πρώτη αντιμετώπιση
του άρχοντα όχι ως ηθικού αλλά σκληρού εξουσιαστή. Ο Machiavelli στο
βιβλίο του είχε επηρεαστεί από τους ρωμαίους αυτοκράτορες και συνδέει το
όνομά του με τις ρωμαϊκές πηγές. Το 1527 έγγραψε τις «ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ
ΠΡΩΤΗ ΔΕΚΑΔΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΟΥ ΤΙΤΟΥ Λ ΙΒΙΟΥ» - ο Τίτος Λίβιος είναι ο συγγραφέας
της ευρύτερης ιστορικής σύνθεσης μέχρι τα χρόνια του Αυγούστου. Ο
Machiavelli ασχολήθηκε με τα πρώτα δέκα βιβλία του που ήταν και τα πιο
δύσκολα αφού αναφέρονται στην πρώϊμη ιστορία της Ρώμης.
Έχουμε και άλλους σημαντικούς λογίους που ενώ προχωρεί η Αναγέννηση
ασχολούνται με τη ρωμαϊκή ιστορία.

1
Και ο Κορνήλιος Νέπως είχε γράψει έργο με το τίτλο «DE VIRIS ILLUSTRIBUS ».
2
1313-1354: Πολιτικός χαμηλής καταγωγής, είχε σπουδάσει λατινικά και ρωμαϊκή ιστορία, έθεσε ως
σκοπό της ζωής του την εκδίωξη των ευγενών από την εξουσία, την απόδοση της εξουσίας στο λαό και
την ένωση της Ιταλίας υπό τη διοίκηση μια αναγεννημένης Ρώμης. Κατέλαβε πραξικοπηματικά την
εξουσία δύο φορές αλλά και τις δύο την έχασε σε μικρό χρονικό διάστημα λόγω της αντίδρασης του
Πάπα και των ευγενών αλλά και της σκληρότητάς του που τον έκανε αντιδημοφιλή στο λαό.
3
Πρόκειται για αποσπασματικά σωζόμενη επιγραφή του 69 μ.Χ., με την οποία γίνεται μια πρώτη
προσπάθεια γραπτού καθορισμού των σχέσεων του princeps με το κράτος, καταγράφονται δηλαδή τα
δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του αυτοκράτορα σε μια προσπάθεια αποκατάστασης του καθεστώτος
που είχε ιδρύσει ο Αύγουστος.
4
1469-1527. Φλωρεντινός λόγιος και πολιτικός επιστήμονας.

5
 Στο 17ο αιώνα ανάγεται η πρώτη μεγάλη σύνθεση της ρωμαϊκής
ιστορίας στην οποία βλέπουμε να συνδυάζονται στο ίδιο πρόσωπο δύο
ιδιότητες, του ιστορικού και του ιερωμένου, γεγονός που επηρέασε και τον
τόπο γραφής αφού οι απαρχές του χριστιανισμού ήταν συνδεδεμένες με τη
ρωμαϊκή ιστορία. To 17ο αιώνα στη Γαλλία, ένας αββάς, ο Σεβαστιανός de
5
Tillemοnt γράφει μια μεγάλη σύνθεση για τους Ρωμαίους Αυτοκράτορες από
τον Αύγουστο (Ναυμαχία του Ακτίου, 31 π.Χ. μέχρι τον Αναστάσιο (518 μ.Χ.).
Το έργο αυτό ήταν εξάτομο και ο ίδιος ο αββάς το συμπλήρωσε με μια
δεκαεξάτομη ιστορία των έξι πρώτων χριστιανικών αιώνων.
Έτσι αρχίζει η προσπάθεια της σύνθεσης όχι επιμέρους έργων αλλά
μειζόνων. Παράλληλα συνεχίζεται η μελέτη των πηγών της ρωμαϊκής
ιστορίας, στις αρχές του 18ου αιώνα. Το 1748 αρχίζουν οι ανασκαφές στο
Herculaneum και στην Πομπηΐα. Έτσι άρχισε η επαφή με αυθεντικά στοιχεία
της ρωμαϊκής αρχαιότητας. Ακριβώς τότε αρχίζει και ο Πάπας τη συλλογή
αρχαίων αγγείων - κυρίως ετρουσκικών.
Εως τα τέλη του 18ου αιώνα συνεχίζονται αυτές οι προσπάθειες και το
ενδιαφέρον για τη ρωμαϊκή ιστορία όλο και αυξάνεται. Εκείνο που έλειπε ήταν
μια αυστηρότερη ματιά και μελέτη των πηγών. Λείπει η οξυδερκής αντίληψη
για τη ρωμαϊκή ιστορία. Τότε συμπίπτει το έργο ενός πολύ σημαντικού
ανθρώπου με τις αρχές της γαλλικής επανάστασης. Ήταν ο Βρεταννός
6 ου
Edward Gibbon . Αυτός ζει στα τέλη του 18 αιώνα, ήταν Βρετανός λόγιος και
ιστορικός. Μεταξύ των ετών 1776-1788 γράφει μια εξάτομη ιστορία, «HISTORY
OF THE DECLINE AND FALL OF THE R OMAN EMPIRE ». Ο Γίββων δε ξεκίνησε την
ιστορία του από τις αρχές. Ο ίδιος είπε ότι τη γεννησιουργό πηγή για την
έμπνευσή του του την έδωσε η επίσκεψη στο Forum Romanum. Του
δημιούργησε την απορία πώς ένα τέτοιο κράτος κατέρρευσε. Ο Γίββων
ενδιαφέρθηκε για τα αίτια της πτώσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας καθώς
είχε έντονο το αίσθημα της ρευστής κοινωνικής πραγματικότητας στην
Ευρώπη της εποχής του. Ο Γίββων θεωρεί αρχή της παρακμής και τέλος της
χρυσής εποχής (μια από τις σημαντικότερες πηγές για την ύστερη ρωμαϊκή
ιστορία είναι ο Ηρωδιανός7 -ελληνική πηγή- ο Ηρωδιανός ήταν
εξελληνισμένος Σύρος και έγραψε την «ΜΕΤΑ ΜΑΡΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑ») τη
βασιλεία του γιου του Μάρκου Αυρηλίου, Κόμμωδου. Ο Γίββωνας δεν ήταν
απλώς ιστοριοδίφης, ήταν «στυλίστας» - ήξερε να γράφει. Είναι λογοτέχνης,
ακριβώς χάρη στην τέχνη του λόγου του αυτά που έγγραψε έμειναν. Έτσι
καθιέρωσε στη μνήμη τη ρωμαϊκή ιστορία, από την άλλη έβαλε την οπτική του
στους μετέπειτα (π.χ. αρνητικότατη άποψη για το Βυζάντιο, μια ρετσινιά που
ακόμη οι βυζαντινολόγοι προσπαθούν να ξεκολήσουν). Κέρδισε όμως
πολλούς νέους ερευνητές για τον τομέα της ρωμαϊκής ιστορίας.
Στα χρόνια μετά τη Γαλλική επανάσταση η Ευρώπη ζει ακόμη
εντονότερα την αναστάτωση. Νέα «Ρωμαϊκή αυτοκρατορία» η Γαλλική με τον
Ναπολέοντα. Τώρα τη σκυτάλη των μεγάλων συνθέσεων παίρνει ενας
Γερμανός ιστορικός γεννημένος στο Χόλσταϊν (στην τότε Δανία, σήμερα η
περιοχή αποτελεί ένα γερμανικό κρατίδιο). Οι άνθρωποι που ζουν στο
μεταίχμιο (π.χ. συνοριακές περιοχές) μοιραία έχουν οξυμένο κριτήριο. Ο
8
Niebuhr εντάσσεται στην υπαλληλία του Πρωσικού κράτους και ζει την
5
6
Louis Sι bastien Le Nain de Tillemont, 1637-1698.
1737-1794.
7 ος
2 -3ος μ. Χ αιώνας.
8
Barthold Georg Niebuhr (Νίμπουρ), 1776-1831.

6
ταπείνωση των Γερμανών από τα γαλλικά στρατεύματα του Ναπολέοντα και
τον κατακερματισμό της Γερμανίας. Το αισθητήριό του στρέφεται προς τη
Ρώμη. Ταλαιπωρημένος υπάλληλος του πρωσικού κράτους ζει τη Μάχη της
Βιέννης και αναζητά τις ρίζες των εξελίξεων της εποχής του. Ο Niebuhr αρχίζει
τη διήγησή του από τις αρχές της ρωμαϊκής ιστορίας, από την ίδρυση της
Ρώμης. Δε μπόρεσε να φτάσει τη σύνθεσή του ως το τέλος, έγγραψε μόνο για
τα χρόνια της ρεπουμπλικανικής Ρώμης. Η σύνθεσή του σχετικά νωρίς
φάνηκε απαρχαιωμένη, όμως έμεινε ως η πραγματική αρχή της ενασχόλησης
με τη ρωμαϊκή ιστορία επειδή ο Niebuhr εφάρμοσε περισσότερο από το
Γίββωνα την κριτική των πηγών. Εξέτασε κριτικά τις μαρτυρίες και
προσπάθησε να διακρίνει ένα πυρήνα ιστορικής πραγματικότητας μέσα στα
λεγόμενα των αρχαίων συγγραφέων με βάση τα δεδομένα της εποχής του.
Για παράδειγμα στην Πρωσία την εποχή του Niebuhr υπήρχε πρόβλημα με τη
γη, υπήρχαν δηλαδή πολλοί ακτήμονες. Αυτή του η εμπειρία τον βοήθησε να
κατανοήσει καλύτερα παρόμοια ζητήματα της αρχαιότητας. Ο Niebuhr είναι η
επιστημονική απαρχή της ρωμαϊκής ιστορίας. Ζει στα χρόνια των
Ναπολεόντειων πολέμων και αξιοποιεί την εποχή του για να γράψει για την
αρχαία Ρώμη. Έγγραψε μια τρίτομη ιστορία χωρίς το έργο του να καλύπτει
μεγάλο χρονικό φασμα. Η μέθοδος όμως που χρησιμοποίησε έμεινε.

7
 Η ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ TΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Ο Mommsen είναι το μεγάλο όνομα της ρωμαϊκής ιστορίας. Όταν

πεθαίνει ο Niebuhr το 1831, ο Mommsen είναι 14 ετών. Ο Mommsen
γεννήθηκε το 1817 στη Γερμανία και πέθανε το 1903. Μία χρονιά πριν
πεθάνει πήρε το Nobel. Είναι ο μόνος ιστορικός έως σήμερα που έχει πάρει
αυτό το βραβείο. Ο Mommsen ήταν δυνατό μυαλό και δυνατή πένα, ικανός
στο χειρισμό του λόγου και έχει μείνει στην ιστορία και ως μεγάλος
οργανωτής. Ήταν οργανωτικό πνεύμα. Έβαλε στα σκαριά την όλη εξέλιξη της
ρωμαϊκής ιστορίας. Ο Mommsen ξεκίνησε από τις νομικές σπουδές πράγμα
που σημάδεψε και τον τρόπο που έβλεπε την ιστορία. Είχε πάντοτε τη
δυνατότητα να συλλαμβάνει τους τύπους και να πηγαίνει μετά στα σύνολα. Ο
Mommsen συνδύαζε αυτή του την ικανότητα με τη φιλολογική ικανότητα.
Γνώρισε πάρα πολύ καλά λατινικά και πολύ καλά αρχαία ελληνικά. Έτσι,
εξέδωσε πολλές λατινικές πηγές. Πήρε το Nobel για τη ρωμαϊκή του ιστορία.
Αυτή η ιστορία είχε σχεδιαστεί να έχει τέσσερις τόμους, ο τέταρτος όμως
τόμος δε γράφτηκε ποτέ. Επρόκειτο αρχικά να περιλαμβάνει την
αυτοκρατορική περίοδο. Τώρα υπάρχει και τέταρτος τόμος επειδή βρέθηκε
χειρόγραφο από τις σημειώσεις που κράταγε ένας φοιτητής του Mommsen
από τις πανεπιστημιακές παραδόσεις του και ένας ιστορικός προσπάθησε να
γράψει με βάση αυτές τις σημειώσεις τον τέταρτο τόμο. Βέβαια, αυτό το
εγχείρημα έχει πολλά προβλήματα και δεν είναι τόσο καλό όσο οι άλλοι τόμοι.
Το τμήμα που σώθηκε, δηλαδή ο πρώτος,δεύτερος και τρίτος τόμος
περιλαμβάνουν τα γεγονότα από την ίδρυση της Ρώμης έως και τη πλήρη
επικράτηση του Καίσαρα το 46 μ.Χ. στη Μάχη της Θάψου. Το κομμάτι αυτό
είναι γραμμένο με δυνατό τρόπο και μεγάλη ζωντάνια. Ο Mommsen δεν ήταν
απομονωμένος από την πολιτική πραγματικότητα της εποχής του, δεν ήταν
ένας ιστοριογράφος του γραφείου. Ήταν ένας από τους φανατικότερους
θιασώτες του κοινοβουλίου της Φρανκφούρτης, δηλαδή της δημοκρατικής
ένωσης της Γερμανίας πρίν τον Βίσμαρκ. Σε όλη του τη ζωή ο Mommsen
κράτησε έντονο το πολιτικό στοιχείο. Έκρινε τα ρωμαϊκά πρόσωπα. Είχε
κριτικό πνεύμα, όμως μερικές φορές οι κρίσεις του ήταν μονομερείς. Π.χ. στην
περίπτωση του Καίσαρα προσπάθησε να βρει αναλογίες και έφτασε σε
παραποιήσεις. Ήταν προκατειλημμένος απέναντι σε άλλες Ευρωπαϊκές
παραδόσεις. Έτσι αναφέρει πως ο Βεργκικετόριξ ήταν ένας πραγματικός
ιππότης. Τον θεωρούσε δηλαδή πολύ ευγενική φύση για να είναι ένας καλός
ηγέτης και αυτή του η κρίση είχε πολύ να κάνει με το πώς έβλεπε τους
Γάλλους της εποχής του. Η συνθετική του ικανότητα ως προς την πολιτειακή
εξέλιξη της Ρώμης σε ένα άλλο έργο του «ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ».
Αυτό το έργο ακόμη δεν έχει αντικατασταθεί. Έχει βέβαια ξεπεραστεί σε
πολλά σημεία. Ο Mommsen έτεινε να προβάλλει πολύ πρώιμα την τελική
πορεία των θεσμών, δεν ασχολείται όσο θα έπρεπε με την εξέλιξή τους. Ο
Mommsen ξεκίνησε δύο μεγάλες εκδοτικές σειρές της Ακαδημίας του
Βερολίνου (έως σήμερα δεν έχουν συμπληρωθεί). Το ένα είναι το CIL
(CORPUS I NSCRIPTIONUM LATINARUM ¬ σώμα Λατινικών πηγών). Αυτός
άρχισε και το CIG (CORPUS INSCTIPTIONUM GRAECUM) που τώρα λέγεται IG.
Αυτό δεν έχει ολοκληρωθεί παρά μόνο για την κυρίως Ελλάδα και για τα

8
νησιά, όχι για τη Μ. Ασία και τον υπόλοιπο ανατολικό κόσμο. Επίσης ο
Mommsen αποφάσισε και ξεκίνησε την έκδοση των CHRONICA MINORA,
δηλαδή των ελάσσονων χρονικών της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου. Έκτοτε
έχουν υπάρξει γι’αυτά τα λιγότερο σημαντικά χρονικά και άλλες εκδόσεις, τότε
όμως ήταν μοναδικές. Παράλληλα ο Mommsen ενδιαφέρθηκε και για την
έκδοση νομικών κειμένων, του Θεοδοσιανού και του Ιουστινιάνιου κώδικα και
των ΠΑΝΔΕΚΤΩΝ (DIGESTA). Η δουλειά του Mommsen ήταν πολύ δύσκολη
αλλά τα κατάφερε. Οι επι μέρους του μελέτες μας έχουν σωθεί σε οκτώ
τόμους. Ο Mommsen κατόρθωσε, με την επιβολή του έργου του, να δώσει
μιαν οριστική θέση στη ρωμαϊκή ιστορία μέσα στο πρόγραμμα των
ευρωπαϊκών πανεπιστημίων και ίδρυσε στη γερμανία μια σχολή, άφησε
πολλούς και άξιους μαθητές, δημιούργησε μεγάλη επιστημονική,
μεθοδολογική και οργανωτική παράδοση.
Με τον Mommsen έχουμε τη σημαντικότερη σύνθεση ρωμαϊκής
ιστορίας από τα χρόνια του Γίββωνα. Στα χρόνια που ακολουθούν, μέσα στον
20ό αιώνα, αρχίζει συστηματικότερα η ταύτιση διαφόρων ευρωπαϊκών λαών
με τη ρωμαϊκή παράδοση. Η Ρώμη λειτουργούσε ως μαθητεία για λαούς που
είχαν εκπολιτιστεί από τους Ρωμαίους, όπως ήταν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί.
Μέσα στον 20ό αιώνα έχουμε παραδείγματα σύνθεσης έργων
γραμμένων από έναν άνθρωπο. Έχουμε και Ιταλούς ιστορικούς που γράφουν
ρωμαϊκή ιστορία, όχι όμως πάντοτε στο ίδιο επίπεδο με τους παλαιότερους.
Άρχισαν επίσης και συλλογικές προσπάθειες συγγραφής. Τέτοιες είναι οι
συνθέσεις στα πλαίσια παγκόσμιων ιστοριών όπως η «HISTOIRE GENERALE »
των Cohen και Clotz. Εκεί περιλαμβάνονταν και κεφάλαια για τη ρωμαϊκή
ιστορία γραμμένα από σημαντικούς ερευνητές. Μετά, μια ακόμη
σημαντικότερη σειρά ήταν η CAMBRIDGE ANCIENT HISTORY που περιέλαβε
και τόμους για τη ρωμαϊκή ιστορία. Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο
κυκλοφόρησε μια δεύτερη έκδοση της CAMBRIDGE ANCIENT HISTORY που ως
προς το ρωμαϊκό μέρος της συμπληρώθηκε μόλις τα τελευταία χρόνια.
Υπήρξαν όμως και ορισμένες προσπάθειες σύνθεσης ρωμαϊκής
ιστορίας από έναν άνθρωπο,όπως από έναν πολύ σημαντικό Ιταλό τον de
9
Sanctis . O de Sanctis ήταν φιλελεύθερος ιστορικός, αντίθετος στο φασισμό
και τέθηκε στο περιθώριο από το Μουσολίνι. Το έργο του που είναι σημαντικό
φτάνει μέχρι την κατάκτηση της Μακεδονίας.
Το τελευταίο παράδειγμα ρωμαϊκής ιστορίας που την έγγραψε ένας
άνθρωπος, είναι η ιστορία του M. Rostovtzeff.
Ο M. Rostovtzeff σπούδασε στη Γερμανία και μετά επέστρεψε στην
πατρίδα του τη Ρωσία όπου έζησε μέχρι την επανάσταση του 1917. Για τα
δεδομένα της τσαρικής Ρωσίας ήταν πολύ αριστερός αλλά δε μπόρεσε και να
γίνει ανεκτός στη μπολσεβίκικη Ρωσία. Τελείωσε τις μέρες του στην Αμερική
αφού έζησε για κάποια χρόνια στην Αγγλία. Ο Rostovtzeff έχει συνδέσει το
όνομά του με ένα δίτομο έργο: «SOCIAL AND ECONOMIC HISTORY OF THE ROMAN
EMPIRE ». Κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1926 και τη δεύτερη έκδοση την
επιμελήθηκε ο Peter Fraser το 1957 (ο Rostovtzeff συνέλαβε την ιδέα της
συγκέντρωσης όλων των ελληνικών ονομάτων μαζί με τις περιοχές που αυτά
απαντούν. Ήδη έχουν εκδοθεί τα «GREEK PERSONAL NAMES», ένας τόμος για
τα νησιά και την Κύπρο, ένας τόμος για την Πελοπόννησο και ένας τόμος για

9
Gaestano De Sanctis, 1870-1957.

9
τη Μακεδονία). Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: Ποίο ήταν το ιδιαίτερο στοιχείο του
βιβλίου του Rostovtzeff;
Ο Rostovtzeff στο βιβλίο του αυτό έβαλε για πρώτη φορά στο
επίκεντρο την κοινωνία και την οικονομία. Ο ίδιος είχε αυξημένο το αισθητήριο
για το πώς διαμορφώνονταν οι κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες λόγω
των ετών πριν το 1917 στη Ρωσία σε συνδυασμό με την ίδια την επανάσταση.
Παράλληλα, για πρώτη φορά στην ιστορία της αρχαιότητας, δε χρησιμοποίησε
αποκλειστικά τα μεγάλα μνημεία του αρχαίου κόσμου αλλά αξιοποίησε
(βάζοντας πίνακες μέσα στο βιβλίο) αντικείμενα μικρά,βγάζοντας μάλιστα
ιστορικά συμπεράσματα από αυτά! Έτσι αυτό το βιβλίο με την τεράστια
βιβλιογραφία, καθιερώθηκε σχεδόν αμέσως σαν κλασικό. Αυτά του τα
πλεονεκτήματα αντισταθμίζουν τις προσωπικές οπτικές στη θεώρηση της
ρωμαϊκής ιστορίας, λόγων των βιωμάτων του Rostovtzeff. Για παράδειγμα ,η
απόψη του για τους λόγους της πτώσης της Ρώμης δεν είναι ικανοποιητική,
αφού είχε επηρεαστεί και καθρέφτιζε τους φόβους του από την Οκτωβριανή
Επανάσταση.
Το έργο του Rostovtzeff επηρέασε και έστρεψε το ενδιαφέρον πολλών
επιστημόνων στην κοινωνική και οικονομική ιστορία. Είναι χαραχτηριστικό ότι
ένας Γάλλος ιστορικός έκανε μια μετάφραση και συμπλήρωση του έργου του
Rostovtzeff μόλις πριν από μια δεκαετία (αυτό δείχνει πόσο επίκαιρο
παραμένει).
Μετά τον Rostovtzeff έχουμε διάφορες σχολές έρευνας. Οι πιο
σημαντικές είναι δύο:

1) Η προσωπογραφική σχολή
2) Η σχολή της έρευνας της περιφέρειας.

¬¬¬

1) Η ρωμαϊκή ιστορία αποτελεί ένα κατάλληλο πεδίο της έρευνας της

ιστορίας των προσωπικοτήτων. Η ρωμαϊκή ιστορία είναι η συνεχής
μετάπλαση μιας αριστοκρατίας. Μελετώντας λοιπόν τις τύχες αυτών
των ανθρώπων μελετά κανείς πώς εξελίσσονται τα ιστορικά φαινόμενα.
Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της σχολής αυτής ήταν
ένας πολύ σημαντικός επιστήμονας, ο F. Μanzer. Ο Μanzer συνέβαλε
στην πολύτομη εγκυκλοπαίδεια R(EAL) E(NCYCLOPEDIA) της
αρχαιογνωσίας. Ο Μanzer γράφοντας εκεί για Ρωμαίους ευγενείς,
προσπάθησε να ανασυστήσει τις συμμαχίες των οικογενειών της
Ρώμης. Αυτή η προσωπογραφική σχολή ήκμασε πριν τον πόλεμο και
λίγο μετά, όμως από το 1950 άρχισε μια αντίδραση ως προς την αξία
της προσωπογραφικής μεθόδου.

Ο K. Maier συνεχίζει αλλά και ασκεί κριτική σ’ αυτή τη σχολή/μέθοδο.

Έγγραψε το «RES PUBLICA AMISSA » και προσπάθησε να εξηγήσει ότι δεν
έπρεπε να κρίνουμε τους πολιτικούς άνδρες και την πορεία τους με βάση
μόνο τους οικογενειακούς δεσμούς και τις προσωπογραφικές συνδέσεις.

2) Η δεύτερη σχολή-κατεύθυνση της επιστημονικής έρευνας ήταν η

εξέταση από την περιφέρεια προς το κέντρο. Αυτό έγινε πιο έντονο
μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ακριβώς στη φάση που η

10
 Ευρωπαϊκή αυτοκρατορία είχε αρχίσει να καταλαβαίνει ότι δεν
εξέπεμπε μόνο πολιτισμό στις αποικίες αλλά και έπαιρνε ταυτόχρονα.
Το στοιχείο αυτό πήρε ιδιαίτερη ένταση σε συνδυασμό με την
αρχαιολογική πρόοδο στις ανασκαφές στη ρωμαϊκή περιφέρεια
(Ρωμαϊκή περιφέρεια για τους Ρωμαίους είναι μια πόλη ¬ colonia και
από εκεί έχει πάρει και η πόλη Κολωνία το όνομά της). Αυτές οι
αποικίες στην περιφέρεια έπαιξαν τεράστιο ρόλο στον εκρωμαϊσμό,
πρώτα των ανώτερων τάξεων και μετά και του υπόλοιπου πληθυσμού
(η Πάτρα και η Κόρινθος ήταν σημαντικές ρωμαϊκές αποικίες και
υπήρχαν και άλλες π.χ. στη Μακεδονία).

Η ρωμαϊκή ιστορία αντανακλούσε τις επιδράσεις από τη νεώτερη

ιστορία. Ο sir Ronald Syme10 δεν ήταν Βρετανός αλλά Νεοζηλανδός. Αυτός
λίγο πριν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έγγραψε ένα βιβλίο με εκφραστική
δύναμη: «THE ROMAN REVOLUTION». Αυτό το βιβλίο είχε σαν περιεχόμενο την
πορεία της Ρώμης προς την εγκαθίδρυση της απολυταρχίας του Οκταβιανού
Αυγούστου. Ο Syme είχε στο μυαλό του την άνοδο των απολυταρχικών
καθεστώτων στην Ευρώπη της εποχής του (Μουσολίνι και Χίτλερ).
Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είχαμε πολύ ενδιαφέρουσα
εξέλιξη της μαρξιστικής ιστορίας της Ρώμης. Είχαμε μιαν επίσημη μαρξιστική
ρωμαϊκή ιστορία στην Ανατολική Ευρώπη. Αυτοί έβλεπαν την ρωμαϊκή ιστορία
μονόπλευρα μέσα από τη θεωρία της πάλης των τάξεων. Οι επίσημοι
μαρξιστές της Ανατολικής Ευρώπης προσπαθούσαν να τα αναγάγουν όλα
στην πάλη των τάξεων παραβλέποντας άλλους σημαντικούς παράγοντες.
Σήμερα δίνεται έμφαση σε θέματα κοινωνικής ιστορίας, ιστορίας των
ρωμαϊκών επαρχιών, γίνονται μελέτες των οικογενειακών σχέσεων, των
σχέσεων των φύλων.
Geza Αlfφldy (Αλφέλντι): Ούγγρος φυγάς της επανάστασης της
Βουδαπέστης (1956) που κατέφυγε στη Γερμανία.
Σπυρίδων Βάσσης: ο πρώτος σημαντικός Έλληνας ιστορικός της
ρωμαϊκής αρχαιότητας. Έγγραψε τη «ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ » το 1903. Μετά το
θάνατο του Βάσση δε προκηρύχθηκε έδρα της Ρωμαϊκής Ιστορίας για πολλά
χρόνια. Η συστηματική διδασκαλία της Ρωμαϊκής Ιστορίας αρχίζει το 1989.

¬¬¬

Οι Ετρούσκοι είναι ο προθάλαμος της Ρώμης στην Ιστορία, όσο και αν

αργότερα οι Ρωμαίοι ήθελαν να αποστασιοποιούνται από αυτό το κομμάτι της
ιστορίας τους11.
Ελληνικές επιρροές: Το έτος στο οποίο οι Ρωμαίοι ιστοριογράφοι
εντόπισαν την ίδρυση της Ρώμης, το 753 δεν ήταν τυχαίο. Αντίθετα, ήταν μια
προσπάθεια να παραλληλιστεί η εξέλιξη των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Η
ίδρυση της Κύμης (αποικίας των Χαλκιδέων), τοποθετείται το 753 και οι
Ρωμαίοι ήθελαν να φτάσουν χρονικά την ίδρυση της πόλης τους στην ίδρυση
μιας από τις μεγαλύτερες Ελληνικές αποικίες του Ιταλικού Νότου. Δεν ήθελαν
δηλαδή η Ρώμη να θεωρηθεί μεταγενέστερη.

10
1903-1989.
11
Οι Ετρούσκοι γνώρισαν τη μεγαλύτερη ακμή και επέκτασή τους τον 6 ο αιώνα και περίπου τότε και
για ένα διάστημα κυριάρχησαν από την κοιλάδα του Πάδου (την οποία τον 5ο αιώνα καταλαμβάνουν
οι Κέλτες) ως την Καμπανία.

11
 Έλληνες στην Κάτω Ιταλία και στη Σικελία έχουμε από τον 8ο αιώνα.
Ειδικά στη Σικελία το ελληνικό στοιχείο έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο. Το
Βορειοδυτικό τμήμα της Σικελίας το είχαν αποικήσει οι Καρχηδόνιοι και ήταν
μια ζώνη μη Ελληνικού ελέγχου που πίεζε τους Έλληνες. Η Ανατολική ζώνη
σε όλα τα παράλια ήταν γεμάτη από Ελληνικές αποικίες. Στην Κάτω Ιταλία δεν
είχαμε τόσο πυκνή αποίκηση αλλά πάλι οι Ελληνικές πόλεις ήταν πολύ
σημαντικές:

α) Κύμη : Χαλκιδική αποικία.Με τη σειρά της η Κύμη είχε ιδρύσει δική

της αποικία,την Νεάπολη.
β) Αποικίες με Αχαϊκή προέλευση (από την Αχαΐα της Πελοποννήσου).
γ) Τάρας: Η μοναδική Λακωνική αποικία με μεγάλη σπουδαιότητα.

Όλες αυτές οι αποικίες δεν επηρέασαν άμεσα τους Ρωμαίους αλλά

έμμεσα μέσω των Σαμνιτών. Τους Σαμνίτες οι Έλληνες τους επηρέασαν τόσο
που αργότερα γίνεται λόγος για έναν μικτό Ελληνοσαμνιτικό πολιτισμό (ή
αλλιώς γνωστό ως «Καμπανικό» πολιτισμό αφού αναπτύχτηκε στην
Καμπανία κυρίως).
Η Ελληνική διείσδυση στο δυτικό τμήμα της Μεσογείου εξελίχθηκε
απρόσκοπτα για δύο περίπου αιώνες, από το 753 ως το 540. Το 540 π.Χ.
έγινε μια αναμέτρηση μεταξύ του στόλου των Φωκαέων (Μικρασιάτες, Αιολείς
με σημαντικό αποικιστικό έργο στη Δυτική Μεσόγειο-Μασσαλία) με τους
Ετρούσκους σε συνεργασία με τους Καρχηδονίους12. Αύτο ήταν το χρονικό
και γεωγραφικό όριο για την επέκταση των Ελλήνων. Και μετά τα μέσα του 6ου
αιώνα υπήρχε έντονη η επίδραση στους «Ιταλούς» από τους Έλληνες της
Ιταλίας.
Η επίδραση αυτή φάνηκε από τη διάδοση του αλφαβήτου –τα ο
λατινικό αλφάβητο είναι μια παραλλαγή του Ελληνικού. Το γράμμα «R» δε το
επινόησαν οι Λατίνοι, το βρήκαν από το αντίστοιχο Χαλκιδικό αλφάβητο. Οι
Λατίνοι δεν πήραν το αλφάβητο κατ’ευθείαν από τους Έλληνες αλλά μέσω
των Ετρούσκων. Οι Ετρούσκοι πολύ πιο συστηματικά από τα ιταλικά φύλα
χρησιμοποίησαν την οργάνωση σε πόλεις (12 πόλεις, ίσως από ιωνικές
επιρροές όταν ακόμη οι Ετρούσκοι βρίσκονταν στη Μ. Ασία).
Άλλες Ελληνικές επιρροές στους Ετρούσκους:

α) Στην τέχνη
β) Στους Μύθους: Ο Ηρακλής και ο Οδυσσέας ήταν απόλυτα
εντεταγμένοι μέσα στο μυθολογικό παρελθόν της Ιταλίας.
Έτσι διευκολύνθηκε η εξίσωση τοπικών θεοτήτων με
Ελληνικές π.χ. Minerva ¬ Αθηνά (προστάτιδα του Οδυσσέα).

Η ΡΩΜΗ ΑΝΑΔΕΙΚΝΥΕΤΑΙ ΕΞΑΡΧΗΣ ΩΣ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΑΡΓΟΤΕΡΑ ΩΣ ΔΥΝΑΜΗ ΟΧΙ ΜΕ

ΤΗ ΡΗΞΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΟΜΟΡΩΝ (Η ΚΑΙ ΣΥΓΓΕΝΩΝ ) ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΑΛΛΑ
ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΒΙΩΣΗ .

12
Πρόκειται για τη Ναυμαχία της Αλαλίας, στην οποία οι Φωκαείς νικήθηκαν από τους Ετρούσκους.
Έτσι, καταστράφηκε η ομώνυμη αποικία των Φωκαέων στην Κορσική. (Οι Έλληνες της Μ. Ελλάδας
και κυρίως οι Συρακούσιοι συνέχισαν να μάχονται τους Ετρούσκους πειρατές, χωρίς όμως ποτέ να
κατορθώσουν να τους εξουδετερώσουν).

12
 Η Ρώμη ήταν μια περιοχή του Λατίου. Το έδαφός της εύκολα
πλημμύριζε και έπρεπε να εργάζεται όλη η κοινότητα για να εξασφαλίσει τα
προς το ζην. Η Ρώμη παρουσιάζει κατοίκηση από το δέκατο αιώνα.Τα
πρωιμότερα ίχνη κατοίκησης ήταν στον Παλατίνο λόφο (από εκεί και η λέξη
«Παλάτι» γιατί εκεί ήταν η κατοικία του Αυγούστου, από αυτόν έμεινε ο όρος
«παλάτιον»). Στη συνέχεια έχουμε ενδείξεις μιας συνεχούς κατοίκησης στην
περιοχή μεταξύ του Καπιτωλίνου και του Παλατίνου λόφου - εκεί εντοπίζεται η
καρδιά της Ρώμης, η αρχαία Αγορά.
Μύθος του Αινεία για την ίδρυση της Ρώμης: Ο γιος του Αγχίση που
μετά την πυρπόληση της πόλης της Τροίας πήρε τον πατέρα του στην πλάτη
(πρώτη έκφραση της PIETAS [=ευσέβεια], δε ταυτίζεται απόλυτα με την
Ελληνική λέξη, κάτι παραπάνω ο λατινικός όρος. PIETAS για τους Ρωμαίους
ήταν η συμπεριφορά προς τους θεούς και τους ανθρώπους που άξιζαν
σεβασμό, κυρίως τους γονείς). Είναι ενδιαφέρον ότι μ’αυτό το μύθο έβαζαν οι
Ρωμαίοι για γενάρχη τους έναν αντίπαλο των Ελλήνων, από την άλλη όμως
έναν άνθρωπο που παρουσιαζόταν ως Ομηρικός ήρωας ως προς τα
χαραχτηριστικά του (αποδέχονταν δηλαδή το Ελληνικό πρότυπο ηρωισμού
όπως παρουσιάζεται μέσα από τα ομηρικά έπη).Ήθελαν από τη μια να
παρουσιάζονται ως κάτι διαφορετικό, από την άλλη όμως αφομοίωναν
στοιχεία πολιτιστικά.
Χρονολογικό πρόβλημα: Ο Αινείας αν είχε φύγει από την Τροία που
αλώθηκε το δωδέκατο αιώνα, πώς ιδρύθηκε η Ρώμη το 753; Για να λυθεί αυτό
το πρόβλημα, οι Ρωμαίοι παρέμβαλλαν επί μέρους γενεές και ο μύθος
εξελίχθηκε ώστε να φτάσουμε στο Ρωμύλο και το Ρέμο που τα είχαν εκθέσει
για να κρυφτεί ο διάδοχος της βασιλείας, τα βρίσκει η λύκαινα κτλ. Οι Ρωμαίοι
είχαν πρόβλημα να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ του 12ου και του 8ου αιώνα
έτσι το καλύπτουν με το μύθο του Ρωμύλου. Το 753 ως έτος ίδρυσης της
Ρώμης ήταν μια λύση χρονολογική που την έδωσαν τον 1ο αιώνα π.Χ., ο
13
Varro (φίλος του Κικέρωνα καθιέρωσε οριστικά το έτος 753 ως έτος ίδρυσης
της Ρώμης σε παραλληλία με το έτος ίδρυσης της Κύμης).
Ο Αινείας παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά των Λατίνων και έτσι
συμβιβάζεται το γηγενές στοιχείο με το ξένο (εδώ φαίνεται η παράδοση ότι η
Ρώμη είχε προκείψει από τη σύνθεση ξένων με ντόπια φύλα).
Είχε υποστηριχθεί ότι ο μύθος του Αινεία είχε δημιουργηθεί στις αρχές
του τρίτου αιώνα, στα χρόνια της μεγάλης αντιπαράθεσης με τους Έλληνες
της Κάτω Ιταλίας. Αργότερα όμως, αποκαλύφθηκε ένα αγαλματίδιο που
απεικονίζει έναν άντρα να κουβαλάει στις πλάτες του έναν άλλο, άρα έχουμε
μια παλαιότερη του 3ου αιώνα απεικόνιση του μύθου του Αινεία!
Στα χρόνια από την ίδρυση της Ρώμης μέχρι το 508, έχουμε την
περίοδο της βασιλείας στη Ρώμη. Οι Ρωμαίοι θυμόντουσαν ότι το κράτος τους
άρχισε με βασιλείς. Μετά από το Ρωμύλο, ο δεύτερος βασιλειάς της Ρώμης
ήταν ο ΝΟΥΜΑΣ ΠΟΜΠΙΛΙΟΣ. Οι Ρωμαίοι ανήγαγαν όλους τους θρησκευτικούς
και κατα συνέπεια και παιδαγωγικούς τους θεσμούς στην περίοδο του Νουμά.
γ) ΤΥΛΛΟΣ ΟΣΤΙΛΙΟΣ
δ) ΆΓΚΟΣ ΜΑΡΚΙΟΣ
ε) ΤΑΡΚΥΝΙΟΣ Ο ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ
στ) ΣΕΡΒΙΟΣ ΤΥΛΛΙΟΣ

13
Ο Βάρρων προσπάθησε να διασώσει τις αρχαίες ρωμαϊκές παραδόσεις από τη λήθη στην οποία
εγκαταλείπονταν.

13
ζ) ΤΑΡΚΥΝΙΟΣ Ο ΥΠΕΡΗΦΑΝΟΣ.

Αν διαιρέσουμε τα χρόνια από το 753 έως το 508 διά του επτά (επτά
βασιλείς), βγαίνουν περίπου 35 χρόνια βασιλείας στον καθένα, πράγμα
φυσικά αδύνατον. Αποδεικνύεται λοιπόν ότι η παράδοση περί επτά βασιλέων
ήταν μυθική, πλαστή και οπωσδήποτε μεταγενέστερη.
Στο Ρωμύλο ανήγαγαν όλους τους θεσμούς τους, π.χ. ο Ρωμύλος ήταν
ο πρώτος που έβαλε κοντά του ένα συμβουλευτικό σώμα, το ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΩΝ
ΓΕΡΟΝΤΩΝ (SENEX [=o ηλικιωμένος]), το οποίο αργότερα μετεξελίχθηκε στη
γνωστή μας ΣΥΓΚΛΗΤΟ [=senatus]. Στα χρόνια του Ρωμύλου οι Ρωμαίοι
ανήγαγαν και την ίδρυση του βασικού κοινωνικού διαχωρισμού της κοινωνίας
τους σε ΠΑΤΡΩΝΕΣ και ΠΕΛΑΤΕΣ - ΒΑΣΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ
ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΗΣ , ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ .
Ο ΝΟΥΜΑΣ ΠΟΜΠΙΛΙΟΣ συνδεόταν με την πρώιμη θρησκευτική
οργάνωση της Ρώμης. Δεν ήταν πολεμικός βασιλιάς αλλά ο πολιτισμικός
ιδρυτής. Με το όνομά του συνδεόταν η μεγαλύτερη περίοδος ειρήνης. Στα
χρόνια του έμεινε κλειστός ο Ναός του Ιανού (ο θεός των σταυροδρομίων
αλλά και ο θεός του πολέμου και της ειρήνης). Έτσι,ο ναός του έμεινε κλειστός
επί περίπου 40 χρόνια κατά τη βασιλεία του Νουμά Πομπιλίου. Επίσης,ο ίδιος
καθόρισε τη σύσταση και τη λειτουργία των κυριότερων θρησκευτικών
σωμάτων και θεσμών. Καθιέρωσε και το θρησκευτικό τυπικό. Στο Νουμά
Πομπίλιο αποδιδόταν και μια φιλία με τον Πυθαγόρα το Σάμιο, τον ιδρυτή των
Πυθαγόριων (μάλλων αναληθής).
Ο ΤΥΛΛΟΣ ΟΣΤΙΛΙΟΣ συνδέεται με την πρώτη φάση επέκτασης της
Ρώμης στην Ιταλία, αυτός κατέλαβε μια πόλη στο Λάτιο, την Alba Longa.
Έτσι, μ’ αυτό το βασιλιά έχουμε την πρώτη έκφραση επεκτατικής διάθεσης
των Ρωμαίων.
Ο ΆΓΚΟΣ ΜΑΡΚΙΟΣ συνδεόταν με την κατάκτηση της Ώστιας, δίνει έτσι τη
διέξοδο της χερσαίας Ρώμης προς τη θάλασσα.
ΤΑΡΚΥΝΙΟΣ Ο ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΣ - αλλαγή δυναστείας στη ρωμαϊκή
παράδοση. Έχουμε τώρα μια ξενόφερτη βασιλεία, ΕΤΡΟΥΣΚΙΚΗ. Στην
πραγματικότητα, η Ρώμη προέκυψε ως πόλη μέσα σε ένα Ετρουσκικό
περιβάλλον. Ο Ταρκύνιος ο πρεσβύτερος, συνέδεσε το όνομά του με
Ετρουσκικούς θεσμούς, π.χ. τις FASCES, τις ράβδους14. Με τη βοήθεια της
αρχαιολογικής επιστήμης παρατηρούμε ότι από τα μέσα του 6ου αιώνα έχουμε
έντονη παρουσία ετρουσκικών στοιχείων στο Λάτιο. Μοιάζει λοιπόν να
υπάρχει κάποια αντιστοιχία μεταξύ της παράδοσης για τον Ταρκύνιο και τα
αρχαιολογικά στοιχεία.
ΣΕΡΒΙΟΣ ΤΥΛΛΙΟΣ - Σ’αυτόν απέδιδαν την κυρίως οργάνωση των
ρωμαϊκών πολιτικών σωμάτων. Σ’αυτόν απέδιδαν το πρώιμο ρωμαϊκό
πολίτευμα. Αυτός ήταν που χώρησε τους Ρωμαίους σε λόχους (CURIAE) και
σχημάτισε μια μορφή συνέλευσης, τη ΛΟΧΙΤΙΔΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ. Αυτός ήταν που
σύμφωνα πάντα με την παράδοση έθεσε μερικούς βασικούς κανόνες για τη
σχέση των διάφορων αρχόντων και κάποιους βασικούς κανόνες σε θέματα
γαιοκτησίας. Μ’αυτόν συνδεόταν επίσης η ανέγερση της πρώτης οχύρωσης
γύρω από τη Ρώμη.

14
Ήταν οι ράβδοι που κρατούσαν οι ραβδούχοι που συνόδευαν τους Ρωμαίους ανώτατους
αξιωματούχους και για αυτό ήταν σύμβολα εξουσίας.

14
 ΤΑΡΚΙΝΙΟΣ Ο ΥΠΕΡΗΦΑΝΟΣ - (SUPERBUS [=ο περιφρονητικά
υπερήφανος]). Η παράδοση έλεγε ότι ο Ταρκίνιος απήγαγε μια Ρωμαία
παντρεμένη γυναίκα, τη Λουκριτία, κάτι που οδήγησε στη δημιουργιά μεγάλου
σκανδάλου στη Ρώμη. Αυτός ο σάλος οδήγησε τον Ταρκίνιο στην πτώση.
Σύμφωνα με την παράδοση ένας από τους άνδρες που συνασπίστηκαν για να
ρίξουν τον Ταρκίνιο ήταν ο LUCIUS IUNIUS BRUTUS. Η γενιά αυτού του
ανθρώπου διατηρούσε αυτή την παράδοση για αιώνες, ότι δηλαδή ο γενάρχης
τους είχε διώξει τον τύραννο. Έτσι,το 44 π.Χ., στους τοίχους της Ρώμης οι
Ρωμαίοι έγραφαν: «Βρούτε δεν είσαι Βρούτος», δηλαδή καλούσαν το Βρούτο
να διώξει τον τύραννο Καίσαρα.
Έτσι οι Ρωμαίοι έδιωξαν τους βασιλείς και μάλιστα υπήρχε ειδικός όρος
γι’αυτό: REGIFUGIUM. Από εκεί και πέρα η Ρώμη διατηρούσε την ανάμνηση των
βασιλέων ως κάτι αρνητικό. Με το τέλος της βασιλείας συπληρωνόταν μια
περίοδος στην οποία η Ρώμη αναγνώριζε την έντονη επίδραση των
Ετρούσκων. Άλλωστε το ίδιο το όνομα της Ρώμης βγαίνει από το Ετρουσκικό
φύλο Ruma.

15
 ΕΤΡΟΥΣΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΗ
Α) Ο Καπιτωλίνος λόφος συνδεόταν με τους Ετρούσκους.
Β) Οργάνωση επιτάφιων αγώνων με μονομάχους, αγώνες μέχρι θανάτου.
Γ) Η διάκριση των Ρωμαίων σε φυλές με βάση την καταγωγή. Από εκεί
προέρχεται και η αρχαιότερη φρατρική συνέλευση με βάση τις οικογένειες.
Δ) ΘΡΙΑΜΒΟΣ - πολιτική και θρησκευτική τελετή. Ο νικητής, βασιλιάς ή
στρατιωτικός ηγέτης, επιστρέφοντας στην πόλη ακολουθούσε ένα
συγκεκριμένο τυπικό: επέστρεφε πάνω σε άρμα, φορούσε ειδική τύβεννο
(TOGA, η απλή τύβεννος ήταν τελείως λευκή - η ενδυμασία στην αρχαία Ρώμη
είχε τεράστια σημασία για τον προσδιορισμό της κοινωνικής θέσης και της
εθνικής καταγωγής). Το ένδυμα των Ρωμαίων ήταν ιδιαίτερο και περίπλοκο
αλλά επέμεναν να το φορούν για να ξεχωρίζουν από τους Έλληνες που
φορούσαν το πολύ απλούστερο ιμάτιο). Η τύβεννος του νικητή στο θρίαμβο
ήταν κεντυμένη με χρυσές κλωστές - TOGA PICTA. Επίσης, ο θριαμβευτής είχε
βαμμένο το πρόσωπό του με κόκκινη μπογιά. Ο θριαμβευτής και η πομπή του
με τους στρατιώτες, τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους κατεληγαν στο
Καπιτώλιο, στο ναό του Δια. Η λέξη «TRIUMPHUS» προέρχεται από την
ελληνική λέξη θρίαμβος και ήταν και ένα από τα επίθετα του Διονύσου (ίσως
κατάλοιπο από διονυσιακή τελετή που είχαν υιοθετήσει οι Ετρούσκοι).
Ε) Από τους Ετρούσκους οι Ρωμαίοι πήραν και στοιχεία της θρησκευτικής
τους οργάνωσης. Για τους Ρωμαίους οι Ετρούσκοι ήταν κοιλαράδες και
κοντόχοντροι, έτσι τουλάχιστον ήθελαν να τους παρουσιάζουν,
αντιπαραθέτοντας πάντα το ωραίο ρωμαϊκό σώμα. Η ρωμαϊκή όμως
θρησκευτική οργάνωση για την ερμηνεία των θείων και το λατρευτικό τυπικό
προερχόταν από τους Ετρούσκους και οι Ρωμαίοι το αναγνώριζαν. Οι
Ρωμαίοι είχαν βιβλία για την ερμηνεία (1) των κεραυνών, (2) των εντοστίων
των ζώων (3) για στοιχεία για ιεροτελεστίες και μεθόδους ιεροτελεστιών. Στα
μεταγενέστερα χρόνια ένας λόγιος απέδοσε τις ρωμαϊκές δυσειδαιμονίες στο
ετρουσκικό παρελθόν. Οι Ρωμαίοι δεν είχαν πρόβλημα να εντάξουν ξένα
θρησκευτικά στοιχεία στο τυπικό τους ενώ όμως ξεχώριζαν τον εαυτό τους
από τους άλλους στο πολιτικό και πολιτειακό τομέα!
ΣΤ) Η εξάρτηση των κατώτερων στρωμάτων από την αριστοκρατία (σχήμα
πατρώνων-πελατών), μάλλον ανάγεται στα χρόνια της ετρουσκικής
κυριαρχίας.
Οι Ετρούσκοι μετά τη πτώση της βασιλείας έκαναν μια προσπάθεια να
ανακαταλάβουν τη Ρώμη. Η προσπάθεια αυτή συνδέεται με το όνομα ενός
Ετρούσκου βασιλιά του ΠΟΡΣΗΝΝΑ. Φαίνεται ότι κατέλαβε τη Ρώμη αλλά δεν
είχε τη δυνατότητα να την κρατήσει.

16
 IΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΡΕΠΟΥΜΠΛΙΚΑΝΙΚΟΥ KΡΑΤΟΥΣ - ΘΕΣΜΟΙ

Το 508 π.Χ. έχουμε την ίδρυση της RES PUBLICA. Αυτή βέβαια η
χρονολογία δεν είναι σίγουρη. Στην αρχαία ρωμαϊκή παράδοση υπήρχε
διάσταση για το πότε ακριβώς έπερεπε να τοποθετηθεί η ίδρυση της RES
PUBLICA. Εμείς τοποθετούμε αυτό το γεγονός στο 508 π.Χ. βασιζόμενοι στη
μαρτυρία του Πολύβιου που είναι και η πιο αξιόπιστη. Ο Πολύβιος χρονολογεί
την ίδρυση του ρεπουμπλικανικού κράτους το 508 λέγοντας ότι έγινε 28
χρόνια πριν την εκστρατεία του Ξέρξη στην Ελλάδα (ΠΟΛΥΒΙΟΣ, 3.22).
Η Ρώμη απελευθερώνεται από τους βασιλείς και αποκόπτεται από τον
ετρουσκικό «ομφάλιο λώρο». Γίνεται έτσι αυθύπαρκτη πολιτική οντότητα. Ο
ΠΟΡΣΗΝΝΑΣ, βασιλιάς μιας ετρουσκικής πόλης, ανακατέλαβε για λίγο τη Ρώμη
όμως η προσπάθειά του αυτή δεν είχε διάρκεια και από εκεί και πέρα η Ρώμη
δεν ξαναϋποτάσσεται στους Ετρούσκους.
Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς στη «ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ » που
συνέγραψε, έκανε μια σύνθεση για την πρωϊμότατη ρωμαϊκή ιστορία. Μας
αναφέρει λοιπόν ότι το 505 ένας γιος του ΠΟΡΣΗΝΝΑ απείλησε την λατινική
πόλη Αρικία (7.5). Φαίνεται λοιπόν ότι είχαν γίνει από τους Ετρούσκους
προσπάθειες απανεισόδου στο Λάτιο οι οποίες όμως απωθήθηκαν.
Το REGIFUGIUM συνδέεται με ορισμένα πολύ σημαντικά γεγονότα-
αλλαγές για την εξέλιξη της Ρώμης:

1. Τότε συνήφθη η πρώτη γνωστή συνθήκη μεταξύ της Ρώμης και της
Καρχηδόνας. Η Καρχηδόνα είχε δημιουργήσει ένα «προπέτασμα» ελέγχου
στη Δυτική Μεσσόγειο αλλά και στην ίδια την Ιταλία. Η Καρχηδόντα ήλεγχε
τμήμα της Σικελίας, τη Σαρδηνία και την Κορσική. Για να ελέγχει όμως τα τρία
αυτά νησιά, έπρεπε να ελέγχει τουλάχιστον ως ένα βαθμό και την ίδια την
Ιταλία. Έτσι, μ’ αυτή τη συνθήκη η Καρχηδόνα αναγνώριζε τη νέα πολιτειακή
πραγματικότητα, την αυτονομία δηλαδή της Ρώμης. Η Καρχηδόνα έδειχνε
φροντίδα για την πρόσβασή της στις μέσες ακτές της Ιταλίας ενώ η Ρώμη
ενδιαφερόταν έντονα να κατοχυρώσει την κηδεμονία της στις λατινικές πόλεις.
Είναι σημαντικό να πούμε πως με αυτή τη συνθήκη η Καρχηδόνα
εξασφάλιζε μόνο εμπορικά προνόμια και δε θα είχε μονιμότερη παρουσία
στην κεντική Ιταλία, η Ρώμη φροντιζε να κρατά τον έλεγχο στο Λάτιο για την
ίδια, φαίνονταν οι βλέψεις των Ρωμαίων για ηπειρωτικό έλεγχο. Έτσι λοιπόν,
με την απελευθέρωση της Ρώμης δημιουργείται ένας ελεύθερος θύλακας
μεταξύ Ετρουρίας και Καμπανίας.
2. Τότε ιδρύεται από τους Ρωμαίους ο ναός του Δία στον Καπιτώλιο λόφο.
Αυτός ο ναός ήταν ο αρχαιότερος της Ρώμης. Ήταν αφιερωμένος στο Δια
(JUPITER), στην Ήρα (JUNO) και στην Αθηνά (MINERVA). Σιγά σιγά, οι παλιοί
λατινικοί θεοί θα εξισωθούν με τους ελληνικούς. Η έξωση των βασιλέων
συνδέθηκε με μια συγκεκριμένη λατρεία που ιδρύθηκε τότε.
3. Ο όρος «RES PUBLICA» λέει ορισμένα πράγματα για τους πολίτες που τον
χρησιμοποιούσαν, π.χ. οι Έλληνες, όταν αναφέρονταν στην πόλη τους,
συνήθιζαν να χρησιμοποιούν τον πληθυντικό του σώματος των πολιτών (π.χ.
«Αθηναίοι» ή «ο δήμος των Αθηναίων»). Μιλούσαν δηλαδή για την κοινότητα
και όχι για την πόλη, όχι Κόρινθος αλλά Κορίνθιοι. Εδώ, στην περίπτωση της
Ρώμης οι Ρωμαίοι για την πόλη τους δε χρησιμποιούσαν τον όρο «Romani»

17
αλλά «RES PUBLICA ROMANI», δηλαδή το δημόσιο ρωμαϊκό πράγμα. Έτσι δεν
αναφέρονταν σε συγκεκριμένους ανθώπους ή λαό αλλά σε μια αφηρημένη
κρατική οντότητα. Επίσης δεν έλεγαν ποιο ήταν το πολίτευμα, αποσιωπάται
ποιο ήταν το πολιτειακό βάρος. Πρέπει άλλωστε να έχουμε πάντα στο μυαλό
μας ότι το 508 π.Χ. δεν έχουμε τη δημιουργία μιας δημοκρατίας αλλά μιας
ολιγαρχίας. Το ρωμαϊκό πολίτευμα δεν περιλάμβανε την έννοια της ιστότητας
η οποία μάλιστα ήταν αποφευκτέα!

ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΕΙΤΙΑΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Από τα παλαιότερα χρόνια επιβίωσαν διάφοροι θεσμοί που

μεταπλάστηκαν. Για παράδειγμα, αν σκοτώνονταν και οι δύο ύπατοι ή
προέκυπτε κάποιο άλλο πρόβλημα, γινόταν μια ΜΕΣΟΒΑΣΙΛΕΙΑ
15
[=INTERREGNUM] . Είναι φανερό σ’ αυτή την περίπτωση ότι ο όρος είχε
επιβιώσει από αντίστοιχες καταστάσεις στο μακρινό παρελθόν της
βασιλείας.16
Υπήρχε στην αρχαία Ρώμη η έκφραση: «auspicia ad patres redeunt»
δηλαδή, σε ακριβή μετάφραση, «οι οιωνοί επιστρέφουν στους πατέρες
(Συγκλητικούς)». Οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι είχαν την εξουσία και την
υποχρέωση να συλλέγουν οιωνούς για να συμβουλευτούν τους Θεούς. Είχαν
δηλαδή το προνόμιο της επικοινωνίας με τους Θεούς. Αυτή ήταν μια πλευρά
του IMPERIUM, δηλαδή της απόλυτης εξουσίας τους. Αυτή η σύνδεση της
εκτελεστικής εξουσίας με τα θρησκευτικά καθήκοντα ήταν ένα άλλο κατάλοιπο
από τα χρόνια της βασιλείας (ετρουσκικό κατάλοιπο), όταν ο βασιλιάς είχε την
εκτελεστική, τη δικαστική αλλά και την ανώτατη θρησκευτική εξουσία. Γι’ αυτό
το λόγο, οι μεγάλες ρωμαϊκές οικογένειες προέβαλαν τη θεϊκή τους καταγωγή,
για να δικαιολογήσουν αυτό το θρησκευτικό τους προνόμιο.
Ο όρος «PATER» στη λατινική κοινωνία και πολιτική ζωή σήμαινε πολλά
πράγματα. Δεν ήταν μόνο φυσικός πατέρας αλλά απόλυτος κύριος της
συζύγου και των δούλων του και προστάτης (πάτρωνας) των πελατών του.
Επίσης, (στην αρχή τουλάχιστον της κοινωνικής εξέλιξης) ο PATER ήταν και ο
επικεφαλής ενός γένους. Αυτοί οι επικεφαλής των μεγάλων ρωμαϊκών γενών
ήταν και οι πρώτοι συγκλητικοί, γι’ αυτό και ο όρος για τους συγκλητικούς ήταν
PATRES. Ο Λίβιος μας λέει πως αρχικά, τα μέλη της συγκλήτου ήταν 100. Στα
ύστερα χρόνια της RES PUBLICA, την εποχή του Σύλλα, οι συγκλητικοί φτάνουν
τους 600, ενώ ο Καίσαρας γέμισε τη σύγκλητο με υποστηρικτές του με
αποτέλεσμα το σώμα να φτάσει τους 900. Ο Αύγουστος μείωσε τα μέλη της
συγκλήτου και τους έκανε και πάλι 60017.
Η Σύγκλητος κρατούσε στα χέρια της όλα τα νήματα. Η Ρώμη ήξερε να
κυβερνά και να κυβερνάται χωρίς να φαίνεται! Η Σύγκλητος επισήμως είχε
μόνο συμβουλευτικό χαρακτήρα γι’αυτό και ονομαζόταν «SENATUS

15
Ο έκτακτος αξιωματούχος –INTERREX– αναλάμβανε σε τέτοιες κρίσιμες περιστάσεις τη διενέργεια
εκλογής νέων αρχόντων ενώ στο μεταξύ ασκούσε ο ίδιος την εξουσία μέχρι να εκλεγούν οι νέοι αυτοί
άρχοντες.
16
Μια άλλη επιβίωση που αποδεικνύει πως η Ρώμη στο μακρινό παρελθόν κυβερνιόταν από βασιλείς,
είναι το γεγονός ότι στα ιστορικά χρόνια ένας από τους ιερείς είχε τον τίτλο του βασιλιά ( REX
SACRORUM).
17
Τους επόμενους δύο αιώνες ο αριθμός των Συγκλητικών δε γνώρισε μεγάλη αύξηση.

18
CONSULTA». Οι συμβουλές της όμως αυτές ήταν δεσμευτικές για την
εκτελεστική εξουσία18. Η Σύγκλητος κρατούσε στα χέρια της την εξουσία βάσει
του άγραφου, εθιμικού δικαίου (MOS MAIORUM - αρχαιολατρία Ρωμαίων πολύ
πιο έντονη από των Αρχαίων Ελλήνων). Η Σύγκλητος είχε τον απόλυτο
έλεγχο της εξωτερικής πολιτικής και των οικονομικών.

ΑΝΩΤΑΤΟΙ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΟΙ ΑΡΧΟΝΤΕΣ

1. Οι δύο ύπατοι (CONSULES). Για ένα τουλάχιστον διάστημα μετά το 508,

δεν αποκλείεται ο επικεφαλής του ρωμαϊκού κράτους να ήταν ένας που είναι
πιθανόν να ονομαζόταν πραίτορας, δηλαδή PRAETOR MAXIMUS [=ο μέγιστος
στρατηγός ή ύπατος στρατηγός αποδοσμένο στα Αρχαία Ελληνικά]. Από εκεί
οι Έλληνες συνήθισαν να μεταφράζουν και αργότερα το ανώτατο ρωμαϊκό
αξίωμα σαν αυτό του Υπάτου. Στο Ναό του Διός στο Καπιτώλιο υπάρχει μια
πολύ παλαιά αναθηματική επιγραφή για μια συνθήκη μεταξύ λατινικών
πόλεων και Ρώμης που αναφέρει έναν επικεφαλής! Σίγουρα πάντως οι
ανώτατοι άρχοντες της Ρώμης είναι δύο από τα μέσα του 4ου αιώνα. Οι ύπατοι
ήταν τα εκτελεστικά όργανα της Συγκλήτου.
2. Οι πραίτορες (PRAEΤΟRES). Στα Ελληνικά ο όρος «πραίτορας»
μεταφράζεται ως στρατηγός. Στην αρχή ήταν δύο, ένας για τα εσωτερικά της
Ρώμης, ο PRAΕTOR URBANUS και ένας για τις εκτός Ρώμης περιοχές, ο
PRAITOR PEREGRINUS (per + agros [=έξω από τα χωράφια μας]). Οι πραίτορες
είχαν και δικαστικές αρμοδιότητες. Ο praetor urbanus εκδίκαζε τα θέματα
μεταξύ Ρωμαίων ενώ ο praetor peregrinus τα θέματα που αφορούσαν
υποθέσεις των PEREGRINI, των ξένων.
Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να διευκρινίσουμε ότι οι ανθύπατοι ήταν
μεταγενέστερο αξίωμα, όταν τελείωνε η θητεία τους λειτουργούσαν αντί του
υπάτου, κυρίως αυτό συνέβαινε σε μεγάλες εκστρατείες. Στα χρόνια του
Σύλλα οι ανθύπατοι γίνονται κανονικό αξίωμα και παίρνουν μια επαρχία και
την διοικούν.
-IMPERATOR: Ήταν στρατιωτικός τίτλος που έδιναν πρώτα τα ίδια τα
στρατεύματα στον επιτυχημένο στρατηγό, είτε ήταν ύπατος είτε πραίτορας ή
τίποτα από τα δύο. Δεν ήταν αξίωμα αλλά τιμητικός τίτλος που για να μπορεί
κάποιος να τον φέρει έπρεπε να του αναγνωριστεί από τη Σύγκλητο. Ο όρος
άρχισε να παίρνει τη μορφή αξιώματος από την αυτοκρατορική περίοδο και
γι’αυτό όλοι σχεδόν οι διεκδικητές του θρόνου ιδιοποιούνταν τον τίτλο.
-IMPERIUM: Ήταν ένας όρος με διπλή σημασία. Από τη μια η ανώτατη
εκτελεστική εξουσία, από την άλλη η δυνατότητα συλλογής οιωνών. Έτσι
έχουμε επανειλημμένα περιπτώσεις που οι ύπατοι κατηγορήθηκαν ότι δεν
έλαβαν υπ’όψιν τους τους αρνητικούς οιωνούς σε μια συγκεκριμένη χρονική
στιγμή και επιχείρησαν μια εκστρατεία ενώ οι θεοί ήταν αντίθετοι. Σε άλλες
περιπτώσεις η Σύγκλητος εμπόδιζε μιαν εκστρατεία προφασιζόμενη κακούς
οιωνούς. Ο Πολύβιος σχολιάζει ότι η Ρώμη που κυβερνούσε τον κόσμο
παρέμενε παιδαριώδης σε θέματα δεισιδαιμονίας. Οι Ρωμαίοι όπως
προείπαμε ήταν πολύ αφοσιωμένοι στους θρησκευτικούς τύπους. Σίγουρα οι

18
Τυπικά οι συμβουλές της δεν ήταν δεσμευτικές για τους άρχοντες, επειδή όμως η Σύγκλητος ήταν ο
επόπτης των αρχόντων, και των υπάτων συμπεριλαμβανομένων, αυτοί σχεδόν πάντοτε ακολουθούσαν
τις συμβουλές της.

19
λιγότερο μορφωμένοι ήταν περισσότερο δέσμιοι αυτής της κατάστασης, όμως
οι ανώτερες τάξεις έδειχναν μια αμφιβολία αλλά παράλληλα και μια εμμονή
στη διατήρηση της θρησκευτικής παράδοσης γιατί αυτή ήταν μέρος του MOS
19
MAIORUM .
3. Θεσμός πατρωνίας: Ο PATRONS οφείλει στον CLIENΤES, BENEFICIA
[=ευεργεσία] και ο CLIENS, με τη σειρά του, οφείλει στον PATRONUS, OFFICIA
[=ανταπόδοση (<ad+facio)]. Οι πάτρωνες προστάτευαν τους πελάτες τους
στα δικαστήρια. Ο πάτρωνας είχε την παιδεία που χρειαζόταν για να παίζει το
ρόλο του συνηγόρου. Η διάκριση αυτή πάτρωνα-πελάτη δεν ανήκει στην
πολιτειακή αργάνωση αλλά στην κοινωνική. Είναι δε τόσο σημαντική που
τελικά επηρεάζει και την πολιτειακή οργάνωση. Ο πελάτης μπορούσε να φύγει
και να βρεί άλλο πάτρωνα (δεν ήταν απλό βέβαια γιατί έπρεπε να πείσει το
νέο του πάτρωνα για την αφοσίωσή του) αν έκρινε ότι ο πάτρωνάς του δε τον
φρόντιζε αρκετά. Αυτή η δυνατότητα δημιουργούσε κοινωνικό ανταγωνισμό
μεταξύ των γενών για τη διατήρηση και την αύξηση του αριθμού των πελατών
τους.
4. ΎΠΑΤΟΙ (CONSULES): Από το 367 π.Χ. έχουμε μόνιμα δύο ύπατους,
παγίωση του υπατικού πολιτεύματος. Οι ύπατοι όταν διαμορφώνεται οριστικά
η εξουσία τους, είναι οι ανώτατοι εκτελεστικοί άρχοντες και μέσα στη Ρώμη
αλλά και έξω από αυτή, κυρίως σε περιόδους εκστρατειών. Οι ανώτατοι
άρχοντες είχαν δηλαδή το IMPERIUM DOMI και το IMPERIUM MILITIAE (εκτός
Ρώμης σε στρατιωτικές επιχειρήσεις). [Γύρω από τη Ρώμη οριοθετημένο με
πασσάλους υπήρχε ένα POMERIUM, δηλαδή ένα ιερό σύνορο πέρα από το
οποίο δε μπορούσε να εισέλθει κανείς ένοπλος. Η Ρώμη ήταν
αποστρατικοποιημένη ζώνη]. Ο ύπατος είχε 12 ραβδούχους και δε μπορούσε
να βγει χωρίς τη συνοδεία του, το ίδιο και οι πραίτορες, οι οποίοι είχαν 6
ραβδούχους. Ο ύπατος μπορούσε να καθίσει μόνο στη SELLA CURULIS που
ήταν ένα ειδικό μαξιλαράκι. Οι ύπατοι συγκαλούσαν τη φρατρική συνέλευση.
Έιχαν επίσης το δικαίωμα να συλλάβουν ένα Ρωμαίο πολίτη [=COERCITIO] και
να του επιβάλλουν και ποινές. Αυτό το δικαίωμα ήταν σημαντικό ιδίως προς
τον απλό λαό. Ακόμη είχαν το δικαίωμα και την υποχρέωση να συγκαλούν τη
σύγκλητο της οποίας και προέδρευαν. Αρμοδιότητα των υπάτων ήταν να
εισάγουν προτάσεις στις λαϊκές συνελεύσεις. Γι’ αυτό πάρα πολύ συχνά οι
ρωμαϊκοί νόμοι έφεραν δύο ονόματα, από τα ονόματα γένους των δύο
υπάτων. Οι προτάσεις που εισηγούντο οι ύπατοι δεν ήταν προς συζήτηση,
ήταν ερωτήματα τα οποία η συνέλευση ή θα τα δεχόταν ή θα τα απέρριπτε
συνολικά. Μερικές τροποποιήσεις δεν γίνονταν όπως δε γινόταν και συζήτηση
πάνω στις προτάσεις των υπάτων.
5. DICTATURA: Σε κρίσιμες φάσεις του ρωμαϊκού κράτους, όταν π.χ.
γινόταν ένας κρίσιμος πόλεμος και ένας από τους δύο ή και οι δύο ύπατοι
σκοτώνονταν, μπορούσε να οριστεί ένας δικτάτορας (DICTATOR <dicto [=λέγω,
διατάζω]). Ο δικτάτορας είχε το σύνολο των εξουσιών των δύο υπάτων, άρα
είχε για συνοδεία 24 ραβδούχους. Η χρονική διάρκεια αυτού του αξιώματος
ήταν περιορισμένη, μόνο 6 μήνες που μπορούσε να ανανεωθεί μόνο για
άλλους 6, όχι περισσότερο. Δικτάτορας οριζόταν κάποιος σε περιόδους
πολέμου (για να μη χάσουν χρόνο στην εκλογή νέου ή νέων υπάτων). Οι
κατηγορίες δικτάτορα ήταν δύο: (α) DICTATOR REI GERUNDAE CAUSA [=για

19
Οι σημαντικότερες αξίες-αρετές που συναποτελούσαν το MOS MAIORUM ήταν: FIDES, VIRTUS,
CLEMENTIA, IUSTITIA, PIETAS, GRAVITAS, AUCTORITAS.

20
πολεμικούς λόγους] και (β) DICTATOR REI CONSTITUENDAE CAUSA [=για
αναπροσαρμογή του πολιτεύματος]. Εάν ζούσαν οι δύο ή ο ένας από τους
υπάτους αυτοί έπρεπε να πάρουν την απόφαση να διορίσουν δικτάτορα. Η
λύση της δικτατορίας δε χρησιμοποιήθηκε πολύ συχνά και ήταν
περιορισμένου χρόνου γιατί ήταν προβληματική. Ήταν προβληματική γιατί
προσωρινά ανέστειλε την αρχή της συλλογικότητας του ρωμαϊκού κράτους
[=COLLEGIALITAS], τη συνήθεια δηλαδή των Ρωμαίων να μοιράζουν την
εξουσία σε δύο ή πλέον, όχι σε έναν. Το να έχει ένας μόνο την εξουσία
αντέβαινε στη ρωμαϊκή λογική. Έτσι, οι Ρωμαίοι απέφευγαν τη λύση της
δικτατορίας και αντί αυτής προτιμούσαν να κηρύσσουν το κράτος σε
κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Τότε η Σύγκλητος λάμβανε έκτακτα (έσχατα)
μέτρα [=SENATUS CONSULTUM ULTIMUM]. Αυτήν την τελευταία περίπτωση τη
συναντάμε μετά τις μεγάλες εκστρατείες της Ρώμης, στα χρόνια των μεγάλων
ανταγωνισμών ανάμεσα στους ευγενείς για την εξουσία.
6. Πατρίκιοι-ευγενείς: Οι απόγονοι των πρώτων 100 συγκλητικών ήταν οι
πατρίκιοι. Έτσι το σχήμα πάει PATRES (πρώτοι συγκλητικοί) – PATRICII –
PATRONI. Οι πατρίκιοι συνιστούσαν το βασικό πλέγμα από ορισμένες
οικογένειες πατρικίων οι οποίοι ξεχώριζαν από το σύνολο του ρωμαϊκού λαού.
 Οι υπόλοιποι ήταν οι πληβείοι (PLEBS <plere [=γεμίζω]. Eξαιρούνται
βέβαια οι δούλοι που δεν ανήκουν σε κάποια τάξη, είναι απλώς
πράγματα). Ταυτίζονταν οι πληβείοι με τους πελάτες; Όχι.
Υπήρχαν αρκετοί τεχνίτες και μέτοικοι που εντάσσονταν μέσα στους
πληβείους αλλά δεν ήταν αναγκαία πελάτες των ευγενών. Οι πληβείοι στην
αρχή ήταν ένα αδιαφοροποίητο κοινωνικό στρώμα. Έως ένα βαθμό, με τις
σχέσεις πατρωνίας οι ευγενείς τους έλεγχαν, αργότερα έχασαν σε μεγάλο
βαθμό αυτό τους τον έλεγχο. Αρχικά οι πληβείοι δεν είχαν καθόλου
δικαιώματα. Είχαν μόνο τα δικαιώματα που τους έδιναν οι πατρίκιοι. Η
ρωμαϊκή παράδοση διασώζει μια κοινωνική αναμέτρηση μακρότατη μεταξύ
πληβείων και πατρικίων. Η αναμέτρηση αυτή δείχνει ένα κομμάτι από την
πολιτική ιδιοφυϊα των Ρωμαίων. Το 494 π.Χ. (σύμφωνα πάντα με την
παράδοση) έγινε μια ρωμαϊκή «επανάσταση». Δεν έγινε ένοπλη αναμέτρηση,
αντιθέτως οι πληβείοι χρησιμοποίησαν μια συγκεκριμένη μέθοδο, έκαναν
20
SECESSIO [=αναχώρηση] . Ο ρωμαϊκός δήμος αναχώρησε, έκανε ενός είδους
απεργία, ανέβηκαν πάνω στον Αβεντίνο λόφο της Ρώμης και απείλησαν ότι
θα κάτσουν εκεί μέχρι να τους δώσουν οι πατρίκιοι δικαιώματα. Είναι
ενδιαφέρον ότι οι πατρίκιοι δεν χρησιμοποίησαν βία, προέβησαν σε διάλογο
και σύμφωνα με την παράδοση ένας συγκλητικός παραλλήλισε τους
πατρικίους με το κεφάλι ενός σώματος ενώ τους πληβείους με την κοιλιά
θέλοντας να πει ότι το σώμα, δηλαδή η Ρώμη μπορεί να έχει σαν κεφαλή τους
πατρικίους αλλά δεν μπορεί να ζήσει και να υπάρξει και χωρίς τους
πληβείους. Έτσι επιτυγχάνεται ο πρώτος πολιτικός συμβιβασμός μεταξύ
πατρικίων και πληβείων. Το πρώτο βασικό δικαίωμα που αποκτούν οι
πληβείοι είναι τους δικούς τους εκπροσώπους, τους TRIBUNI. Οι δήμαρχοι
είχαν μερικά δικαιώματα: (α) Συγκαλούν τους πληβείους σε ξεχωριστές
συνελεύσεις πληβείων. Είναι ενδιαφέρον ότι οι πατρίκιοι δεν εντάσσουν τους
πληβείους σε συλλογικούς θεσμούς αλλά δίνουν στο παρακράτος των

20
Με αυτή την αναχώρηση απειλούσαν κυρίως πως δε θα λάμβαναν μέρος στην προστασία της
κοινότητας, στον πόλεμο δηλαδή. Φαίνεται πως ήδη από εκείνα τα χρόνια οι οπλίτες (μη ευγενείς, οι
πιο πλούσιοι πληβείοι) έπαιζαν αρκετά μεγάλο ρόλο στον πόλεμο.

21
πληβείων θεσμική αναγνώριση. Η συνέλευση των πληβείων μπορούσε να
πάρει αποφάσεις που ήταν δεσμευτικές για τους πληβείους, όχι όμως και για
τους πατρικίους21. Οι πληβείοι και πριν το 494 συμμετείχαν στη φρατρική
συνέλευση αλλά αυτή η συνέλευση ελεγχόταν από τους πατρικίους. Ένας
πληβείος δε καλυπτόταν και δεν προστατευόταν πάντα από το θεσμό της
πατρωνίας. Ο TRIBUNUS PLEBIS είχε το δικαίωμα του «VETO», δηλαδή IUS INTER
CEDEUNDI [=βάζω το πόδι μου μπροστά στο πόδι κάποιου άλλου]. Το
δικαίωμα veto των δημάρχων ίσχυε έναντι των αποφάσεων των υπάτων και
των πραιτόρων, όχι όμως έναντι των αποφάσεων ενός δικτάτορα. Επίσης
ένας δήμαρχος είχε δικαίωμα veto και έναντι της απόφασης ενός
συνδημάρχου του. Από δύο που ήταν στην αρχή, οι δήμαρχοι έγιναν δέκα.
Αργότερα, οι δήμαρχοι απέκτησαν βάσει νόμου το δικαίωμα της
SACROSANCTUS, ήταν δηλαδή ιεροί, άρα ως ιεροί ήταν και απαραβίαστοι.
Όποιος έκανε κακό σε δήμαρχο ήταν SACER, δηλαδή ιερός [=σφάγιο],
μπορούσε να τον σκοτώσει όποιος τον έβλεπε. Η Ρωμαϊκή ολιγαρχία είχε τη
σοφία να ξέρει να δίνει στο λαό τόσα ώστε να της επιτρέπεται να συνεχίσει να
έχει την εξουσία. Οι πατρίκιοι κατάλαβαν ότι δε θα κατόρθωναν τίποτα
εναντίον των εχθρών αν δεν είχαν μαζί τους το ρωμαϊκό λαό. Σε ανάμνηση
της πρώτης αυτής SECESSIO, οι πληβείοι ίδρυσαν στον Αβεντίνο λόφο ένα ιερό
στην CERES (Δήμητρα) και από εκεί και ύστερα εκεί έκαναν τις συνεδριάσεις
τους. Είναι επίσης σημαντικό να αναφέρουμε πως στα πρώτα χρόνια της
ρωμαϊκής res publica, δεν υπήρχε το δικαίωμα επιγαμιών μεταξύ πληβείων
και πατρικίων. Στα μέσα του πέμπτου αιώνα, γύρω στο 450 π.Χ. έχουμε 3
σημαντικά βήματα/καινοτομίες που θέτουν σε καινούρια βάση τη σχέση
πατρικίων και πληβείων:
 Σύνθεση της Δωδεκαδέλτου. Αυτή ήταν η πρώτη μορφή
καταγεγραμμένου δικαίου-νομοθεσίας. Επρόκειτο στην ουσία για την
κωδικοποίηση του εθιμικού προφορικού δικαίου που ίσχυε ως τότε. Όταν
έχεις γραπτό νόμο περιορίζεις δραστικά τις αυθαιρεσίες των ισχυρών, όσο
σκληρός και αν είναι ο νόμος. Οι Ρωμαίοι διατηρούσαν την παράδοση ότι
τα χρόνια που γραφόταν η ΔΩΔΕΚΑΔΕΛΤΟΣ, Ρωμαίοι νομικοί είχαν έρθει
στην Ελλάδα και είχαν μελετήσει τους νόμους διαφόρων πόλεων,
επικεντρώνοντας στη Σολώνεια νομοθεσία. Η λέξη POENA [=ποινή] είναι
βέβαια ελληνική και τη βρίσκουμε και μέσα στη Δωδεκάδελτο. Η
Δωδεκάδελτος μας έχει σωθεί μέσα σε μεταγενέστερα λατινικά κείμενα.
Βλέπουμε έτσι πόσο αρχαϊκή ήταν αυτή η νομοθεσία αφού περιελάμβανε
την TALIO [=αυτοδικία], το δανεισμό επί σώμασι καθώς και το δικαίωμα του
αρχηγού της οικογένειας να πουλήσει τα παιδιά του ως δούλους. Ακόμη, με
τη Δωδεκάδελτο κατοχυρωνόταν η απαγόρευση της επιγαμίας ανάμεσα σε
μέλη των δύο τάξεων (πληβείοι-πατρίκιοι). Παράλληλα όμως η
Δωδεκάδελτος δεν αναγνώριζε πια ως κοινωνικές ομάδες μόνο τους
ευγενείς και τον απλό λαό αλλά λάμβανε υπόψη και την περιουσία ως
κριτήριο κοινωνικής διαστρωμάτωσης κάνοντας διάκριση ανάμεσα στους
ιδιοκτήτες (ASSIDUI) και αυτούς που δε διέθεταν τίποτε άλλο παρά μόνο τα
παιδιά τους (PROLETARII <proles [= τα κλαδιά, οι απόγονοι]).
 Τότε (μέσα 5ου αιώνα) πρέπει να ανάγουμε τη διαμόρφωση του
καθεστώτος των ρωμαϊκών συνελεύσεων και του μερισμού των Ρωμαίων

21
Οι αποφάσεις τους ονομάζονταν PLEBISCITA.

22
 σε τιμοκρατικές τάξεις (CLASSIS <κλασσικός)22. Αυτές οι τάξεις ήταν η βάση
της ΛΟΧΙΤΙΔΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ (που ανάγεται σε εκείνα τα χρόνια) καθώς και του
στρατού. Από αυτά τα χρόνια και ύστερα, η τακτική των οπλιτών στον
πόλεμο κυριαρχεί οριστικά23. Η διαίρεση του Ρωμαϊκού πληθυσμού σε επί
μέρους τάξεις ανάλογα με το εισόδημα, δημιουργούσε «γέφυρες»
συνεννόησης μεταξύ των πατρικίων και των ανώτερων στρωμάτων των
πληβείων.
 LEX CANNULEIA - Επιτρέπει τις επιγαμίες μεταξύ πληβείων και
πατρικίων. Μ’ αυτό το νόμο ανοίγει ο δρόμος για τη σύνθεση των δύο
τάξεων. Οι απόγονοι από τέτοιους γάμους, φαίνεται πως είχαν την
κοινωνική θέση του πατέρα. Βέβαια, τέτοιοι πατρίκιοι μάλλον θα ήταν
υποδεέστεροι από τους υπόλοιπους.
 Μια πολύ κρίσιμη εποχή για την εξέλιξη της Ρώμης ήταν η
κατάληψη και η λεηλασία της από τους Γαλάτες το 387 π.Χ.. Η περίσταση
μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας κρίσιμος έλεγχος των ικανοτήτων της
ρωμαϊκής αριστοκρατίας. Τότε η ρωμαϊκή αριστοκρατία αναγκάστηκε να
δέσει καλύτερα τους δεσμούς με τους πληβείους, ιδίως με τους
ευπορότερους από αυτούς που αποτελούσαν και την κυρίως πολεμική
δύναμη αφού αποτελούσαν το βαρύ πεζικό. Έτσι, λίγο αργότερα, το 367,
με τους λεγόμενους ΛΙΚΙΝΟΥΣ-ΣΕΞΤΙΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ24, παγιώνεται ο θεσμός των
δύο υπάτων και παράλληλα ξεκαθαρίζεται ότι ο ένας από τους δύο μπορεί
να είναι πληβείος (Αυτό σημαίνει ότι οι πληβείοι μπορούν να εκλεγούν και
σε όλα τα άλλα κατώτερα αξιώματα). Μ’ αυτό τον τρόπο σιγά-σιγά οι
πληβείοι μπαίνουν μέσα στη Σύγκλητο και στη Συγκλητική Αριστοκρατία
(εφ’ όσον οι πρώην ύπατοι γίνονται -αν δεν είναι ήδη- συγκλητικοί).
 Το 326, με τον ΠΟΙΤΗΛΙΟ-ΠΑΠΙΛΙΟ ΝΟΜΟ, καταργείται η δουλεία για
χρέη.
 Μια άλλη κρίσιμη χρονολογία ήταν το 312 π.Χ.. Το 338 οι Ρωμαίοι
κατόρθωσαν να υποτάξουν πλήρως τους Λατίνους. Μέχρι το 338 η Ρώμη
είχε απλώς μια ομοσπονδία μαζί τους. Έτσι, το 312 π.Χ. οι πληβείοι
γίνονται και επίσημα δεκτοί στη Σύγκλητο(με πλήρες δηλαδή δικαίωμα
ψήφου) με την προϋπόθεση να έχουν προϋπάρξει ύπατοι.
 Το 300 π.Χ. αποκτούν οι πληβείοι τη δυνατότητα να καταλάβουν
ιερατικά αξιώματα. Την ίδια χρονιά, η προστασία του πολίτη από τους
άρχοντες ενισχύθηκε από το ΒΑΛΕΡΙΟ ΝΟΜΟ ΠΕΡΙ ΕΦΕΣΕΩΣ: Σύμφωνα με
αυτόν, ο πολίτης που καταδικαζόταν από κάποιον άρχοντα στην εσχάτη
ποινή είχε το δικαίωμα να προσφύγει στη συνέλευση του λαού, η οποία
μπορούσε να αποφασίσει για την υπόθεση σε ιδιαίτερη δικαστική
διαδικασία.
 287 π.Χ LEX HORTENSIA DE PLEBISCITIS. Από τότε οι αποφάσεις των
συνελεύσεων των πληβείων δεσμεύουν και τους πατρικίους και γίνονται
νόμοι του κράτους, ακόμη και χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της Συγκλήτου.

22
Καθώς η Δωδεκάδελτος δεν αναφέρει τις κλάσσεις-τέλη, συμπεραίνουμε πως αυτές διαμορφώθηκαν
μετά τη σύνταξη της πρώτης νομοθεσίας, λίγο μετά το 450 π.Χ..
23
Αυτό φαίνεται και από τον κυρίαρχο ρόλο που είχαν οι οπλίτες (πρώτη κλάση και 80 λόχοι) στη
λοχίτιδα συνέλευση.
24
Με αυτούς τους νόμους λαμβανόταν επίσης μέριμνα ώστε να παραγραφούν εν μέρει τα χρέη των
φτωχών αλλά και να μοιραστεί ένα σημαντικό μέρος της AGER PUBLICUS στους ακτήμονες. Το δεύτερο
αυτό σκέλος μόνο εν μέρει εφαρμόστηκε.

23
 Αυτή η απόφαση ονομάζεται ΟΡΤΙΝΣΙΟΣ ΝΟΜΟΣ. Έτσι η συνέλευση των
πληβείων μετεξελίσσεται στη φυλετική εκκλησία των Ρωμαίων. Ο χωρισμός
σε φυλές δεν γίνεται σύμφωνα με τις παλιές φυλές αλλά σύμφωνα με τις
νέες γεωγραφικές φυλές. Πλέον, σ’ αυτή τη συνέλευση περιλαμβάνεται το
σύνολο των Ρωμαίων και όχι μόνο οι πληβείοι. Έτσι από το 287 π.Χ.
έχουμε την υπέρβαση της διχοτομίας των Ρωμαίων σε πληβείους και
πατρίκιους με τη δημιουργία μιας νέας NOBILITAS (αριστοκρατίας) που
αποτελείται εν μέρει από πατρίκιους και εν μέρει από πληβείους αν και η
ανάμνηση για την καταγωγή παρέμενε. Από το 287 και πέρα δεν έχουμε
έντονες αντιθέσεις ανάμεσα στον απλό ρωμαϊκό λαό και τους πατρικίους.
Πιο έντονες είναι από εκεί και ύστερα οι έριδες μεταξύ των ευγενών.

ΤΥΠΟΙ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ

1. ΦΡΑΤΡΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ - COMITIA CURIATA: δεν καταργείται ποτέ, απλώς

μειώνονται οι αρμοδιότητές της (περιορίζεται σε θέματα υιοθεσιών και
κληρονομικού δικαίου) και συνεπώς και η σημασία της.
2. ΛΟΧΙΤΙΔΑ - COMITIA CENTURIATA (από τα μέσα του 5ου αιώνα).
3. ΦΥΛΕΤΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ - COMITIA TRIBUTA (από το 287 και εξής): Είναι η
μετεξέλιξη της ιδιαίτερης συνέλευσης των πληβείων. Αυτή εξέλεγε
δευτερεύοντες άρχοντες, μπορούσε να ψηφίσει νόμους αλλά δεν είχε
δικαίωμα να κηρύξει πόλεμο ή να συνάψει ειρήνη.25

Η λοχίτιδα εκκλησία πρέπει να δημιουργήθηκε στα μέσα του 5ου αιώνα

και αυτό το κρίνουμε από το γεγονός ότι τότε πρωτοεμφανίζεται ο θεσμός των
ΚΗΝΣΟΡΩΝ (CENSORES [=τιμητές/εκτιμητές]). Δεν είναι ένα αξίωμα ετήσιο, είναι
αξίωμα του οποίου η κατοχή κρατά 1,5 χρόνο. Κάθε πέντε χρόνια γινόταν η
εκλογή για τιμητές. Οι ΤΙΜΗΤΕΣ (<censeo [=εκτιμώ], δηλαδή κάνω
census=εκτίμηση) έκαναν εκτίμηση των περιουσιών των Ρωμαίων πολιτών
και ανάλογα με την περιουσία τους κατατάσσονταν και σε κάποια από τις
κλάσσεις. Έτσι, η λέξη «census» πήρε και τη σημασία του φόρου και ελληνικά
αποδιδόταν με τον όρο «κήνσος» (τον βρίσκουμε στην Καινή Διαθήκη). Οι
κήνσορες είχαν την αρμοδιότητα να εκμισθώνουν περιουσιακά στοιχεία του
ρωμαϊκού κράτους, π.χ. κτήματα και βοσκοτόπια καθώς και να συνάπτουν με
ιδιώτες εργολήπτες συμφωνίες για την εκτέλεση δημοσίων έργων. Οι
κήνσορες όμως δεν εισέπρατταν χρήματα, αυτό ήταν αρμοδιότητα των
ΚΟΙΑΙΣΤΟΡΩΝ (QUESTORES [=ταμίες]). Οι κήνσορες επίσης είχαν την
αρμοδιότητα να συμπληρώνουν το σώμα της Συγκήτου αλλά και να το
εκκαθαρίζουν από ανάξια μέλη, είχαν την εποπτεία των ηθών [=REGIMEN
MORUM]. Οι κήνσορες ήταν δηλαδή η ζώσα συνείδηση της ρωμαϊκής
κοινωνίας/αριστοκρατίας. Οι κήνσορες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική
ζωή της Ρώμης με πιο τρανταχτό παράδειγμα τον Κάτωνα τον Τιμητή.

¬¬¬

25
Στα μετέπειτα χρόνια η λοχίτιδα και η φυλετική συνέλευση συγχωνεύονται με ένα περίπλοκο τρόπο
σε μια συνέλευση, ενώ από το 129 π.Χ., οι Συγκλητικοί εγκαταλείπουν οριστικά τους 18 λόχους των
ιππέων τους οποίους καταλαμβάνει η ΟRDO ΕQUESTER η οποία από τότε οργανώνεται και τυπικά σε
τάξη.

24
 Όπως είδαμε, το 496 οι Ρωμαίοι καταλαμβάνουν την Ουεντία και έτσι
αυξάνουν σημαντικά τα ρωμαϊκά εδάφη26.
Το 338 π.Χ., η Ρώμη κατόρθωσε να επιβληθεί στις Λατινικές
κοινότητες. Θα μπορούσε μετά απ’ αυτή της τη νίκη να τις κάνει φόρου
υποτελείς, να διακρίνει τον εαυτό της από τους άλλους Λατίνους, να κάνει
δηλαδή το κλασικό λάθος του νικητή. Όμως η Ρώμη δεν έκανε αυτό το λάθος
(το ρωμαϊκό κράτος μετά τη νίκη επί των Λατίνων και την προσάρτηση αυτών
των εδαφών μεγάλωσε πολύ και έφτασε περίπου στα τρία τέταρτα της
Κρήτης). Τους Λατίνους, λοιπόν, που ήταν και πολιτισμικά συγγενείς τους
ενέταξαν στο ρωμαϊκό κράτος με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Έτσι αρχίζει η
δημιουργία του διαφοροποιημένου πολιτικά χάρτη της Ιταλίας (πριν το 338
π.Χ. η Ρώμη είχε συμμαχία με τις λατινικές πόλεις αλλά ήταν όλες ισότιμες
μεταξύ τους, απλώς η Ρώμη έπαιρνε μεγαλύτερο μερίδιο στα λάφυρα και
αυτός ήταν ένας από τους λόγους της σύγγρουσης).
Νοτίως της Ρώμης υπήρχαν ορισμένες ετρουσκικές κοινότητες και στα
βουνά το κύριο τμήμα του οσκικού πληθυσμού ήταν Σαμνίτες (αυτοί είχαν
υποστεί έντονη ελληνική επίδραση). Η Ρώμη λίγο μετά το 338 π.Χ. δέχεται
την έκκληση της Καπύης να επέμβει υπέρ αυτής έναντι των Σαμνιτών. Η
αναμέτρηση μεταξύ Σαμνιτών και Ρωμαίων έχει σωθεί στην αναλιστική
παράδοση ως ΤΡΕΙΣ ΣΑΜΝΙΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ. Ο Α΄ Σαμνιτικός πόλεμος, καθώς και
ο Β΄, μάλλον δεν έγιναν ποτέ. Ο μόνος που σίγουρα συνέβη ήταν ο Γ΄
Σαμνιτικός πόλεμος. Στο τέλος αυτού του πολέμου (γύρω στο 290), η Ρώμη
υπέταξε σχεδόν όλα τα Σαμνιτικά φύλα, έλεγξε όλη την Κεντρική Ιταλία και
πλέον είχε για τα δεδομένα της εποχής τεράστια στρατιωτική δύναμη.

ΤΥΠΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

 CIVES ROMANI - Κανονικοί πολίτες της Ρώμης, οι κάτοικοι των περιοχών

που αν και πιο μακριά από τη Ρώμη είχαν ενταχθεί στο σύστημά της. Σε
αυτές τις περιπτώσεις είτε δημιουργούντο νέες αγροτικές φυλές, είτε
επρόκειτο για θύλακες Ρωμαίων στην επαρχία.
 Όταν η Ρώμη κατέλαβε/υπέταξε τις λατινικές πόλεις, αυτούς τους
συγγενείς πληθυσμούς, δεν τους έκανε φόρου υποτελείς ή υπηκόους
αλλά στις περιοχές τους διατήρησε μια μορφή αυτοδιοίκησης. Δε τους
ενέταξε πλήρως στο ρωμαϊκό πληθυσμό αλλά τους έκανε δυνάμει
Ρωμαίους πολίτες δίνοντάς τους το MUNICIPIUM (<munus+capio) [Ο όρος
«MUNUS» έχει παρεμφερή έννοια με την αρχαιοελληνική λειτουργία. Οι
Έλληνες απέδιδαν τον όρο «municipium» με τον όρο «κοινοπολιτεία»,
χωρίς οι δύο έννοιες να ταυτίζονται]. Εάν σε κάποια φάση αυτοί οι Λατίνοι
μετεγκαθίσταντο στη Ρώμη θα μπορούσαν να αποκτήσουν πολιτικά
δικαιώματα Ρωμαίου (IUS MIGRATIONIS [=δικαίωμα μετανάστευσης])27.
Αποδεικνύεται λοιπόν η πολιτική και πολιτειακή ευελιξία των Ρωμαίων.
 Στα παράλια της Ιταλίας (π.χ. Ώστια) η Ρώμη εγκατέστησε μια σειρά από
μικρούς θύλακες Ρωμαίων. Εκεί έστειλε Ρωμαίους από την πόλη. Στις

26
Τότε η Ρώμη αποτολμά διεθνή παρουσία. Από τα λάφυρα της καταστροφής της Ουεντίας, αναθέτει
χρυσό ανάθημα στους Δελφούς και ειδικά στο θησαυρό των Μασσαλιωτών.
27
Επίσης τους έδωσε το CONUBIUM και το COMMERCIUM.

25
 περιοχές αυτές έδωσαν μια μικρή αυτοδιοίκηση. Οι κάτοικοι είχαν
κανονικά δικαιώματα Ρωμαίου πολίτη. Αυτές ήταν οι πρώτες COLONIAE
ROMANAE. Οι πρώτες ιδρύθηκαν στα παράλια για την φύλαξή τους.
 Υπήρχαν περιπτώσεις πόλεων τις οποίες η Ρώμη κατελάμβανε χωρίς να
είναι λατινόφωνες, π.χ. ετρουσκικές πόλεις. Αυτές δεν μπορούσε να τις
κάνει municipiae. Τις ενέτασσε στο ρωμαϊκό σύστημα/πολιτεία αλλά αυτοί
οι κάτοικοι δεν αποκτούσαν πολιτικά δικαιώματα όταν έρχονταν στη
Ρώμη. Ήταν CIVITATES SINE SUFFRAGIO [=ψήφος]. Μια τέτοια πόλη ήταν η
Κερέα (Cuere). Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι δεν τους έκαναν
υπηκόους, ήταν πολίτες αλλά χωρίς δικαιώματα ψήφου.
 Σε περιοχές αντίστοιχες των παραλιακών θέσεων όπου η Ρώμη είχε
ιδρύσει τις COLONIAE ROMANAE MARINAE, στο εσωτερικό και σε περιοχές
που συνόρευαν με εχθρούς (κυρίως στη Βόρειο Ιταλία και στη Νότιο
Ιταλία/Απουλία που δεν είχε ακόμη υποταχθεί πλήρως), η Ρώμη
δημιούργησε κοινότητες στις οποίες επίσης παραχώρησε δικαιώματα
αυτοδιοίκησης αλλά επειδή γνώριζε ότι η απόσταση από τη Μητρόπολη
ήταν μεγάλη και δεν μπορούσε να τις ελέγξει εύκολα ή να τις εφοδιάσει
αποκλειστικά με Ρωμαίους (δε θα ήταν πολλοί αυτοί που θα ήθελαν να
μετοικίσουν εκεί), δημιούργησε τις λεγόμενες COLONIAE LATINAE. Εκεί
εγκατέστησε και Λατίνους και Ρωμαίους και εκλατινισμένους κατοίκους
άλλων περιοχών. Έτσι έφτιαξε φρούρια έναντι των εχθρικών περιοχών
εγκαθιστώντας ένα είδος ακριτών. Για τους Ρωμαίους που πήγαιναν να
εγκατασταθούν εκεί ήταν ένας υποβιβασμός. Στους κατοίκους αυτών των
coloniae η Ρώμη έδωσε την ιδιότητα των δυνάμει Ρωμαίων πολιτών
(λατινικά δικαιώματα-municipium). Για να είναι η Ρώμη σίγουρη ότι θα
ελέγχει αυτές τις αποικίες τους έδωσε τα δικαιώματα του CONUBIUM
(δικαίωμα γάμου) και του COMMERCIUM (δικαίωμα ελεύθερου εμπορίου)
μόνο με τη Ρώμη και τις λατινικές πόλεις και όχι με τις άλλες πόλεις της
περιοχής τους. Έτσι οι Ρωμαίοι έκαναν τη διάκριση μεταξύ ΛΑΤΙΝΩΝ
COLONIARII και ΛΑΤΙΝΩΝ PRISCI.
 Η τελευταία κατηγορία που θα εξετάσουμε είναι και η συνηθέστερη και
πολυπληθέστερη. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκαν π.χ. οι Σαμνίτες που
ήταν απλοί σύμμαχοι των Ρωμαίων, SOCII ROMANORUM. Και αυτή όμως η
κατηγορία είχε τις υποδιαιρέσεις της, ανάλογα με το είδος της συνθήκης
που είχαν συνάψει με τη Ρώμη (FAEDUS):
I. FAEDUS AEQUUM [=ισότιμη συμμαχία]
II. FAEDUS INIQUUM [=συμμαχία επί μη ίσοις όροις]
Εκείνοι δηλαδή που έρχονταν στη συμμαχία από δική τους πρωτοβουλία
γίνονταν δεκτοί ως σύμμαχοι επί ίσοις όροις. Βέβαια πάντα η συμμαχία
ήταν μια εύσχημη υποταγή. Αν όμως μια πόλη παραδινόταν μετά από
πόλεμο,τότε τους έκαναν βέβαια συμμάχους αλλά και τυπικά πια επί μη
ίσοις όροις.

Οι Ρωμαίοι μ’αυτή τη διάκριση σε επί μέρους κοινότητες πετύχαιναν:

i. Είχαν έναν ολόκληρο πληθυσμό σε κατάσταση αναμονής, δηλαδή
περίμεναν να αποκτήσουν ή να ανακτήσουν τα δικαιώματα του Ρωμαίου
πολίτη. Είχαν δηλαδή λόγους να συμβάλουν στις μάχες/νίκες της Ρώμης.
ii. Οι Ρωμαίοι όριζαν ότι σε περιπτώσεις πολέμου οι σύμμαχοι όλων των
κατηγοριών έπρεπε να συμμετάσχουν ή πανδημεί ή με ίσο αριθμό προς τις

26
ρωμαϊκές δυνάμεις. Έτσι στον Α΄ ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ η Ρώμη μπόρεσε να
καλέσει 700.000 άνδρες, αριθμός τεράστιος για τα δεδομένα της εποχής, αν
σκεφτεί κανείς πως εκείνο τον καιρό το βασίλειο της Μακεδονίας είχε
στράτευμα 30.000, ενώ ο Πτολεμαίος 60.000!
Είναι σημαντικό να πούμε ότι Ρωμαίοι ήταν επικεφαλής και των
συμμαχικών στρατιωτικών τμημάτων, άρα ο συντονισμός, η πειθαρχία και η
πίστη στη Ρώμη ήταν έτσι σχετικά εξασφαλισμένες. Η Ρώμη δεν
κινητοποιούσε όλες της τις δυνάμεις ταυτόχρονα αλλά αν μια στρατειά η
οποία αν αποτύγχανε οδηγούσε στην αποστολή της επόμενης.
Η Ρώμη δεν επεδίωκε την πολιτιστική εξομοίωση όλων, τον εκλατινισμό,
δεν ακολουθούσε τη μέθοδο της πολιτικής εξομοίωσης, ακριβώς επειδή την
ενδιέφερε να κρατήσει τους υποτελείς της διακεκριμένους μεταξύ τους,
εφάρμοζε το «διαίρει και βασίλευε». Η Ρώμη κέρδιζε σε πολύ πρώιμο στάδιο
τις ανώτερες τάξεις των περιοχών που αργότερα ενσωμάτωσε. Πιο νωρίς
επενέβαινε μεταξύ του λαού και της αριστοκρατίας ως υποστηρικτής της
αριστοκρατίας. Μερικές φορές έδινε προσωπικά ή σε οικογένειες τα
δικαιώματα του Ρωμαίου πολίτη. Έτσι, η επέκταση προετοιμαζόταν και είχε
αριστοκρατικό χαραχτήρα.
Στη Νότιο Ιταλία μετά τους Σαμνιτικούς πολέμους, η Ρώμη
«ακουμπούσε» τις ελληνικές αποικίες του Νότου με σημαντικότερο τον
Τάραντα (λακωνική αποικία). Ο Τάρας είχε συχνά προβλήματα με ιταλικά
φύλα και συχνά καλούσε σε βοήθεια τη μητρόπολή του τη Σπάρτη. Το 338
π.Χ., ο Τάρας για να αντιμετωπίσει τα ιταλικά φύλα ζήτησε τη βοήθεια της
Σπάρτης, η οποία έστειλε το βασιλιά Αρχίδαμο Γ΄ (ήταν ο γιος του
Αγησιλάου). Ο Αρχίδαμος δεν έφερε μεγάλα αποτελέσματα και έπεσε
μαχόμενος. Λίγο αργότερα ο Τάρας πάλι ζήτησε βοήθεια (η Σπάρτη όμως
που ήταν αποδυναμωμένη δεν μπορούσε να βοηθήσει) από τον βασιλιά της
Ηπείρου και θείο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αλέξανδρο. Ο Αλέξανδρος είχε
ορισμένες επιτυχίες και είχε μαζί του συμμάχους εναντίον των Σαμνιτών τους
Ρωμαίους. Όμως από ένα σημείο και ύστερα ο Αλέξανδρος είχε προβλήματα
με τους Ταραντίνους που άρχισαν να τον φοβούνται. Αργότερα, οι Ταραντίνοι
κάλεσαν σε βοήθεια τον βασιλιά της Σπάρτης Κλεώνυμο. Μετέπειτα, οι
Ταραντίνοι κατάλαβαν ότι θα είχαν προβλήματα με τη Ρώμη και όχι με τους
Σαμνίτες που ήταν πλέον εξασθενημένοι. Όταν λοιπόν κάποια ρωμαϊκά πλοία
πήγαν στο λιμάνι του Τάραντα επικαλούμενα μια υπαρκτή η ανύπαρκτη
συνθήκη, εκείνοι τα βύθισαν και φέρθηκαν άσχημα στους αντιπροσώπους
των Ρωμαίων. Λόγω αυτού του προβλήματος με τους Ρωμαίους κάλεσαν σε
βοήθεια τον Πύρρο, τον βασιλιά της Ηπείρου (ενθυμούμενοι και τη βοήθεια
του Αλέξανδρου της Ηπείρου), αφού πλέον ήταν αδύνατη η βοήθεια από τη
Σπάρτη. Ο Πύρρος είχε εκδιωχθεί από ένα τμήμα της Μακεδονίας και είχε
περιοριστεί στην Ήπειρο. Είχε 25.000 άνδρες καθώς και ελέφαντες (που είχε
εξασφαλίσει από τους Σελευκίδες) τους οποίους και κατάφερε να μεταβιβάσει
με πλοία στην Ιταλία.Το 280/79 δίνει δύο μάχες. Η πρώτη στην Ηράκλεια και η
δεύτερη στο Άσκουλον. Κατόρθωσε να προωθηθεί προς τον Βορρά αλλά η
προέλασή του αυτή είχε τεράστιες απώλειες,εξού και η φράση «Πύρριος νίκη»
[=νική με τεράστιες απώλειες]. Ο Πύρρος δεν τόλμησε μιαν απευθείας
επίθεση στη Ρώμη και γι’αυτό η Ρώμη κατάφερε να ανασυνταχθεί. Στη Σικελία
οι Συρακούσιοι κάλεσαν τον Πύρρο να τους βοηθήσει εναντίον των

27
Καρχηδονίων28 (εκεί είχε μεγάλες επιτυχίες) αλλά δημιούργησε δυσαρέσκειες
με τους Συρακούσιους και τους Ταραντίνους. Έτσι ο Πύρρος αποσύρθηκε
από τη Σικελία και στην Ιταλία οι Ρωμαίοι σε μια τελική φάση στο Maleventum
([=κακό συναπάντημα] που λόγω της νίκης μετονομάστηκε σε Beneventum)
τον νίκησαν ολοκληρωτικά. Ο Πύρρος μετά την ήττα του επέστρεψε στην
Ήπειρο και φεύγοντας λέγεται ότι είπε: «(Ιταλία), τι είδους παλαίστρα είσαι
μεταξύ Ρωμαίων και Καρχηδονίων»! Έτσι, το 272 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατέκτησαν
τον Τάραντα και όλες τις ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας που έγιναν και
οι πρώτες τους ναυτικές σύμμαχοι.Το 273 π.Χ., το βασίλειο των Πτολεμαίων
συνήψε φιλικές σχέσεις με τη Ρώμη.

28
Το 279, κατά τη διάρκεια του πολέμου με τον Πύρρο, Καρχηδόνα και Ρώμη συνάπτουν μια
στρατιωτική συμμαχία εναντίον του κοινού εχθρού. Ακόμη οι Καρχηδόνιοι βλέπουν τη Ρώμη ως
αντίβαρο απέναντι στις ελληνικές πόλεις.

28
 ΡΩΜΗ ΚΑΙ ΚΑΡΧΗΔΟΝΑ

Η Καρχηδόνα ήταν φοινικική αποικία που ιδρύθηκε τον 9ο αιώνα π.Χ..

Είχε γρήγορη ανάπτυξη και επέκτεινε την εξουσία της σε ένα μεγάλο τμήμα
της Β. Αφρικής. Επίσης είχε αποκτήσει κάποιες θέσεις στη Νότιο Ιβηρία και
είχε κατακτήσει τη Σαρδηνία και την Κορσική καθώς και το Δυτικό τμήμα της
Σικελίας. Μ’ αυτό τον τρόπο είχε «κλείσει» το Τιρυνικό πέλαγος. Θα πρεπει
εδώ να αναφέρουμε ότι οι κτήσεις της στη Σικελία αυξομειώνονταν ανάλογα
με τη δύναμη των Ελλήνων της Σικελίας με τους οποίους η Καρχηδόνα
βρισκόταν σε συνεχή αντιπαράθεση.
Οι Φοίνικες της Καρχηδόνας έφτιαξαν μια εμπορική «αυτοκρατορία».
Σε αντίθεση με τη Ρώμη, η Καρχηδόνα δεν είχε ποτέ εθνικό στρατό. Η βάση
του στρατού της ήταν μισθοφορική, όπως ήταν φυσικό για μια εμπορική
δύναμη που είχε αρκετά χρήματα ώστε να εξασφαλίζει μισθοφορική
στρατιωτική δύναμη. Συχνά η Καρχηδόνα κατέβαλε χρήματα στους γύρω
βαρβάρους για να μη την ενοχλούν (όπως έκανε πολύ αργότερα και το
Βυζάντιο).
Το πολίτευμα της Καρχηδόνας ήταν ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ ΕΜΠΟΡΩΝ (ΠΟΛΥΒΙΟΣ,
ΒΙΒΛΙΟ 6, ΚΕΦ. 51, 52). Οι άρχοντες της Καρχηδόνας ήταν ετήσιοι με συναρχία
σε συλλογικά σώματα, τα ΚΟΛΛΕΓΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΟΝΤΩΝ. Επικεφαλής του κράτους
ήταν οι ανώτατοι διοικητικοί άρχοντες, οι «ΣΟΥΦΕΤΕΣ» (ελληνική απόδοση του
καρχηδονιακού όρου που στα φοινικικά σήμαινε οι κριτές). Στα ρωμαϊκά
κείμενα οι σουφέτες αποδίδονται ως CONSULES. Η ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΗ ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ
είχε 300 μέλη. Υπήρχε ακόμη μια μικρή διοικητική επιτροπή 30 μελών στην
οποία συμμετείχαν τα πιο επιφανή μέλη της Συγκλήτου. Η Καρχηδόνα διέθετε
ένα όργανο πολιτειακού ελέγχου (π.χ. δίκαζε παραβάσεις των απερχόμενων
αρχόντων) που λεγόταν ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΩΝ 104. Κατά τους Καρχηδονιακούς
πολέμους αυτό το όργανο καταδίκασε πολλούς στρατηγούς σε θάνατο. Είναι
ενδιαφέρον ότι σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στη Ρώμη, στη Καρχηδόνα, στις
συνεδριάσεις του λαού οι απλοί πολίτες είχαν δικαίωμα λόγου.
Κρίσιμο σημείο για την ανάπτυξη του καρχηδονιακού κράτους ήταν η
μισθοφορική μορφή του στρατού. Ο μισθοφορικός στρατός απαιτεί εύρωστα
οικονομικά για να συντηρείται. Αυτό σήμαινε πως αν υπήρχε οικονομική
δυσπραγία έπεφτε το επίπεδο του στρατού. Οι μισθοφόροι που
χρησιμοποιούσε η Καρχηδόνα ήταν Αφρικανοί, Ίβηρες, Έλληνες (γενικώς)
καθώς και Έλληνες της Σικελίας, κυρίως από πόλεις που είχαν βρεθεί υπό
Καρχηδονιακή διοίκηση για πολύ μεγάλο χρονικά διάστημα και είχαν φιλικές
σχέσεις με την Καρχηδόνα.
Η Ρώμη από τη στιγμή που κατέλαβε (και έκανε συμμάχους της) τις
ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας έγινε ο φυσικός προστάτης τους.
Παράλληλα, η Ρώμη που δεν είχε δικό της ναυτικό βασιζόταν στο ναυτικό των
ναυτικών της συμμάχων, δηλαδή των ελληνικών πόλεων των παραλίων της
Κάτω Ιταλίας. Έτσι, μοιραία η Ρώμη είχε έλθει πολύ κοντά στη Σικελία. Το
μόνο που τη χώριζε από το μεγάλο αυτό νησί ήταν ο πορθμός του Ρηγίου, το
οποίο Ρήγιο το έλεγχε η Ρώμη. Στο Ρήγιο που ήταν ελληνική αποικία, οι
κάτοικοι, κατά τη διάρκεια του πολέμου με τον Πύρρο, τάχθηκαν με το μέρος
της Ρώμης. Οι Ρωμαίοι εγκατέστησαν στο Ρήγιο φρουρα από Καμπανούς
μισθοφόρους. Αυτοί οι μισθοφόροι που ήταν γνωστοί ως Μαμερτίνοι

29
(πολεμικό φύλο), ενώ η Ρώμη ήταν απασχολημένη με τον Πύρρο έδιωξαν
τους Έλληνες κατοίκους του Ρηγίου και κράτησαν εκείνοι την εξουσία. Μετά
την κατανίκηση του Πύρρου η Ρώμη τους τιμώρησε και αποκατέστησε την
FIDES ROMANUS των Ρηγίων. Από την άλλη πλευρά του πορθμού είναι η
Μεσσήνη. Τη Μεσσήνη τη διεκδικούσε το κράτος των Συρακουσών του
οποίου τότε επικεφαλής ήταν ο Ιέρων Β΄ (κατά τα ελληνιστικά χρόνια οι
τύρρανοι της Σικελίας είχαν οικιοποιηθεί τον τίτλο και τα διάσημα των
βασιλεων για να μη νιώθουν ότι υστερούν σε σχέση με τους ελληνιστικούς
βασιλείς της Ανατολής). Ο Ιέρων Β΄, ήθελε να επεκταθεί προς τη Μεσσήνη.
Στη Μεσσήνη σε παλαιότερη φάση, επί του τυρράνου των Συρακουσών
Αγαθοκλή, είχε εγκατασταθεί μια ομάδα Μαμερτίνων που και εκεί είχαν διώξει
τους Μεσσήνιους. Ο Ιέρωνας διεκδικούσε τη Μεσσήνη από τους Μαμερτίνους.
Έτσι οι Μαμερτίνοι ζήτησαν βοήθεια από τη Ρώμη αλλά και από την
Καρχηδόνα (επειδή διχάστηκαν οι γνώμες μεταξύ τους). Θα πρέπει να
τονίσουμε ότι οι Λιπάρες Νήσοι που βρίσκονται ακριβώς δίπλα στη Μεσσήνη
ήταν Καρχηδονιακές βάσεις. Οι Καρχηδόνιοι λοιπόν πρόλαβαν να στείλουν
φρουρά στη Μεσσήνη. Έτσι ο Ιέρωνας έβλεπε να ανακόπτεται η προσπάθειά
του από την Καρχηδόνα. Η δεύτερη πρεσβεία η οποία πήγε στη Ρώμη θα
περίμενε κανείς να αποτύχει αφού η Ρώμη δεν είχε ακόμη δικό της ναυτικό.
Επίσης, αν η Ρώμη αποφάσιζε να βοηθήσει τους Μαμερτίνους θα αποδείκνυε
ότι εφάρμοζε μια πολιτική ηθική από τη μία (Ρήγιο) και ανήθικη από την άλλη
(Μεσσήνη). Αυτό το ηθικό δίλημμα δείχνει σε ποια πρώιμη φάση ήταν η
εξωτερική πολιτική της Ρώμης. Οι Ρωμαίοι τελικά αποφάσισαν να βοηθήσουν
τους Μαμερτίνους. Αυτό το έπραξαν γιατί έβλεπαν ότι ο πόλεμος θα είναι
σύντομος και επικερδής λόγω λαφύρων. Αυτή η πλευρά του κέρδους από τα
λάφυρα φαίνεται ότι προωθήθηκε (προπαγάνδα) έντονα στη ρωμαϊκή
συνέλευση. Από την άλλη πλευρά ήταν μια πρώτη ένδειξη τολμηρής
προληπτικής αποφασιστικότητας που θα δείξει η Ρώμη και αργότερα. Η
απόφαση αυτή ήταν ο πρώτος καθαρός ιμπεριαλισμός της ιστορίας. Αν η
Ρώμη δεν προέβαινε σ’αυτή την ενέργεια, όποιος και αν νικούσε στην
αναμέτρηση που θα ακολουθούσε (η Καρχηδόνα ή ο Ιέρωνας), μοιραία η
Σικελία θα ενωνόταν υπό το σκήπτρο του νικητή. Ένα ενδεχόμενο μιας
πολιτικά ενωμένης Σικελίας στα σύνορα του ρωμαϊκού κράτους δεν ήταν
φυσικά μια προοπτική που ευχαριστούσε τους Ρωμαίους. Το θέμα της
έκρηξης του Α΄ Καρχηδονιακού Πολέμου απασχόλησε ιδιαίτερα τους αρχαίους
συγγραφείς. Ο Πολύβιος θεωρούσε την ενέργεια της Ρώμης ηθικά επιλήψιμη.

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΓΙΑ ΚΑΡΧΗΔΟΝΑ/ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ

(264-241 Π.Χ.)

Οι μαρτυρίες που έχουμε γι’αυτό τον πόλεμο μπορούν να ενταχθούν σε

δύο μεγάλες ομάδες, ανάλογα με την επικρατούσα αντίληψη μέσα σ’ αυτές. Ο
Πολύβιος προσπάθησε να κάνει μια σύνθεση αυτών των δύο απόψεων, της
ρωμαϊκής δηλαδή και της (φιλο)καρχηδονιακής.

30
Ο 29
Κοϊντος Φάβιος Pictor , ο οποίος έζησε στα χρόνια του Β΄
Καρχηδονιακού πολέμου αλλά έγγραψε για τον Α΄ Καρχηδονιακό και
προσπάθησε να εξαλείψει την κηλίδα μιας ανήθικης εξωτερικής πολιτικής
της Ρώμης στο θέμα της έκρηξης του πολέμου το 264 π.Χ.. Είναι
ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο Κοϊντος Φάβιος Pictor αν και Ρωμαίος
έγγραψε το έργο του στα Ελληνικά εν μέρει επειδή τα λατινικά δεν ήταν
ακόμη επαρκώς διαμορφωμένα για να γράψει κανείς σ’αυτά ιστοριογραφία
αλλά κυρίως για να μπορεί να διαβαστεί η ιστορία του από όλους και να
αποκατασταθεί το όνομα της Ρώμης. Η ιστορία του ήταν έντονα
φορτισμένη θετικά υπέρ των Ρωμαίων και δεν μπορεί να θεωρηθεί
αντικειμενική, ιδίως όταν τη συγκρίνουμε με το έργο του σύγχρονού του
Πολυβίου.
 Από την άλλη έχουμε την φιλοκαρχηδονιακή ιστοριογραφία πάνω στον Α΄
Καρχηδονιακό πόλεμο. Αυτή την κατηγορία την εκπροσώπησε ο Φιλήνος ο
Ακραγαντίνος (Ελληνική πόλη). Η ιστορία του δε μας έχει σωθεί. Ο Φιλήνος
υποστήριζε ότι η Ρώμη παραβίασε μια πιο παλιά συμφωνία που είχε
συνάψει με την Καρχηδόνα, σύμφωνα με την οποία υποσχόταν να μη
περάσει στη Σικελία. Φαίνεται πως αυτή η συμφωνία δεν υπήρχε, ήταν
κατασκευασμένη. Πάντως βρίσκουμε συχνά μιαν επίκληση από τους
Ρωμαίους μιας τέτοιας συνθήκης για να μη περνούν οι Καρχηδόνιοι
απέναντι, δηλαδή στην Κάτω Ιταλία. Δεν γνωρίζουμε αν το όριο ήταν
εμπορικό ή και στρατιωτικό.
Στα πρώτα χρόνια αυτού του πολέμου οι Ρωμαίοι κατήγαγαν πολλές
επιτυχίες. Το 260 π.Χ. έγινε μια ναυμαχία κοντά στη Μεσσήνη. Το 259 π.Χ. οι
Ρωμαίοι κατέλαβαν την Κορσική. Στη συνέχεια όμως η Ρώμη βρέθηκε σε
δύσκολη θέση γιατί δεν είχε ναυτικό δικό της. Γι’ αυτό, κατά τη διάρκεια του Α΄
Καρχηδονιακόυ η Ρώμη ανέπτυξε το δικό της ναυτικό (ΠΟΛΥΒΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟ 1,
ΚΕΦ. 2). Οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν μια νέα εφεύρεση, ένα είδος γέφυρας για
να μεταβάλουν τις ναυμαχίες σε πεζομαχίες. Αφού έχασαν τέσσερις
ρωμαϊκούς στόλους, κατάφεραν τελικά να επικρατήσουν. Οι Ρωμαίοι έκαναν
μιαν αποτυχημένη προσπάθεια να μεταφέρουν τον πόλεμο στην Καρχηδόνα,
όμως ηττήθηκαν. Με μια τελική ναυμαχία-ρωμαϊκή νίκη στις Αιγούσες νήσους,
στο δυτικό άκρο της Σικελίας (καρδιά Καρχηδονιακής Σικελίας, τελευταία
γραμμή της καρχηδονιακής άμυνας), τελείωσε ο Α΄ Καρχηδονιακός πόλεμος.
Έτσι, με την ήττα τους αυτή, οι Καρχηδόνιοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν
τη Σικελία – μια παράδοση αιώνων καρχηδονιακής κυριαρχίας στη δυτική
Σικελία τελείωσε. Η Ρώμη έτσι αποκτούσε τον απόλυτο σχεδόν έλεγχο της
Σικελίας, αν εξαιρέσουμε το κράτος του Ιέρωνα. Ο Ιέρωνας αν και στην αρχή
είχε ταχθεί με τους Καρχηδονίους, αργότερα, κατά τη διάρκεια του πολέμου
συνήψε μια συνθήκη με τους Ρωμαίους την οποία και τήρησε. Οι Ρωμαίοι τον
ανέχθηκαν και αν οι διάδοχοί του δεν είχαν ακολουθήσει άλλη πολιτική, είναι
πιθανόν ότι το ελληνικό κράτος στη Σικελία θα συμβίωνε με τους Ρωμαίους
για καιρό. Οι Ρωμαίοι κατέστησαν τη (Δυτική) Σικελία ρωμαϊκή επαρχία
[=PROVINCIA] και έστειλαν έναν πραίτορα για να τη διοικήσει. Παράλληλα η
Ρώμη ήταν αποφασισμένη να μην αφήσει κανένα καρχηδονιακό «φράγμα»
και έτσι, εκτός από την Κορσική, την οποία την είχαν καταλάβει κατά τη
διάρκεια του πολέμου, πήραν και τη Σαρδηνία (την οποία οι Καρχηδόνιοι την

29
Το έργο δεν έχει σωθεί αλλά το γνωρίζουμε επειδή το χρησιμοποίησαν πολύ ο Τ. Λίβιος και ο
Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς.

31
έχασαν λόγω μιας εξέγερσης των μισθοφόρων τους μετά το τέλος του κυρίως
πολέμου και έτσι οι Ρωμαίοι βρήκαν την ευκαιρία και έκαναν μια μικρής
έκτασης εκστρατεία και την κατέλαβαν). Συνεπώς, οι Ρωμαίοι δημιούργησαν
μια PROVINCIA στην Κορσική και τη Σαρδηνία.
Έως το 227, η Ρώμη όχι μόνο έχει κατανικήσει την Καρχηδόνα αλλά
έχει δημιουργήσει και δύο διοικητικές ενότητες εκτός Ρώμης. Οι Ρωμαίοι
αποκαλούσαν «PROVINCIA» το χώρο αρμοδιότητας ενός Ρωμαίου
αξιωματούχου. Έτσι, οι QUESTORES είχαν για provincia το δημόσιο ταμείο30.
Τώρα οι καινούριοι πραίτορες είχαν ως διοικητικό χώρο ο καθένας από μία
νέα περιοχή. Στην αρχή, τα όρια-σύνορα μιας provincia δεν ήταν σαφώς
καθορισμένα.
Με το τέλος του Α΄ Καρχηδονιακού πολέμου η Καρχηδόνα χάνει τη
Σικελία, την Κορσική και τη Σαρδηνία. Η Ρώμη έχει τώρα ένα προπέτασμα
ελέγχου πέραν του Τυρρηνικού πελάγους. Τώρα, η Καρχηδόνα χρειάζεται
άμεσα πόρους για να πληρώσει μισθοφόρους αφού έχει χάσει την Κορσική,
τη Σαρδηνία και τη δυτική Σικελία. Ήδη, το 237, ο Αμίλκας Βάρκας που είχε
βαστάξει το μεγαλύτερο βάρος του πολέμου, ξεκινά μια προσπάθεια
επέκτασης της Καρχηδόνας προς την Ιβηρία που μέχρι τότε δεν είχαν
προσπαθήσει να την ελέγξουν συστηματικά. Την πολιτική του για το νέο
καρχηδονιακό κράτος στην Ιβηρία τη συνέχισε ο γαμπρός του Ασδρούβας. Η
«δυναστική» οικογένεια των Βαρκιδών στην Ιβηρία, είχε πολύ σημαντικές
επιτυχίες. Ενδεικτική είναι η ίδρυση της Καρθαγένης, της Νέας Καρχηδόνας. Η
ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ 241 ξεκαθάριζε το νέο καθεστός στο Τυρρηνικό πέλαγος. Καμία
όμως συνθήκη δεν εμπόδιζε τους Καρχηδονίους να επεκταθούν στην Ισπανία.
Όμως η επέκταση της Καρχηδόνας προς Βορρά (στην Ιβηρική χερσόνησο)
αρχίζει να απασχολεί τους Μασσαλιώτες (παλιοί σύμμαχοι των Ρωμαίων) που
στέλνουν συνέχεια πρεσβείες στη Ρώμη για το ζήτημα. Ο Ασδρούβας είχε
πολιτική προσέγγισης με τους ιθαγενείς Ίβηρες, πήρε γυναίκα μια ντόπια,
έκοψε νόμισμα με το πρόσωπό του και φερόταν σα βασιλιάς-ηγεμόνας της
Ισπανίας. Η Ισπανία είχε γίνει μια προσωπική υπόθεση της οικογένειας των
Βαρκιδών. Η Ρώμη φοβούμενη την επέκταση της Καρχηδόνας πρόσθεσε νέο
όρο στη μεταξύ τους συνθήκη, σύμφωνα με τον οποίο οι Καρχηδόνιοι δε
μπορούσαν να επεκταθούν πέρα από τον Ίβηρα ποταμό (σύνορο μεταξύ των
δύο μεγάλων δυνάμεων).
Το 221 π.Χ. πεθαίνει ο Ασδρούβας και η διοίκηση της ηγεμονίας της
Ιβηρίας περνά στο γιο του Αμίλκα, Αννίβα. Ο Αννίβας από την αρχή έδειξε ότι
είχε πρόθεση να συνεχίσει και να επεκτείνει την πολιτική της οικογένειάς του.
Έπαιξε με τα νεύρα των Ρωμαίων. Στο νότο της Ισπανίας υπήρχε η πόλη
SAGUNTUN [=Ζάκανθα]. Αυτή η πόλη ήταν νοτίως του Ίβηρα ποταμού αλλά
είχε κλείσει συνθήκη φιλίας και συμμαχίας με τους Ρωμαίους. Έτσι ο Αννίβας
πολιόρκησε την πόλη, χωρίς με αυτή του την ενέργεια να παραβιάζει τυπικά
τους όρους της συνθήκης με τη Ρώμη, παραβαίνοντας όμως την FIDES
ROMANA που θα υφίσταντο μεγάλο πλήγμα αν η Ρώμη άφηνε τη Ζάκανθα
στην τύχη της. Η Ρώμη επέλεξε να μη βοηθήσει την πόλη αυτή και ο Αννίβας
παρερμήνευσε την ανοχή των Ρωμαίων στο συγκεκριμένο ζήτημα. Έτσι το
218 π.Χ., ο Αννίβας πέρασε τον Ίβηρα ποταμό και έτσι ξεκίνησε ο Β΄
Καρχηδονιακός πόλεμος που άρχισε με ευθύνη του Αννίβα και όχι των
Ρωμαίων. Οι Ρωμαίοι έστειλαν πρεσβεία στην Καρχηδόνα και ζήτησαν να

30
Το δημόσιο ταμείο έδρευε στο ναό του Κρόνου στη Ρώμη και λεγόταν AERARIUM SATURNI.

32
τους παραδοθεί ο Αννίβας, κάτι που δεν έγινε και έτσι άρχισε και τυπικά ο
πόλεμος. Ο Β΄ Καρχηδονιακός ήταν βραχύτερος σε διάρκεια αλλά πολύ
αιματηρός και σημαντικός ως προς τα αποτελέσματά του. Αυτή την
αναμέτρηση θέτει ως αρχή της ιστορίας του ο Πολύβιος που τον θεωρεί ως
αρχή της «συμπολοκής», δηλαδή του μπλεξίματος της Μεσογείου. Από τότε
δηλαδή ενοποιείται η Μεσόγειος.
Ο Β΄ Καρχηδονιακός μπορεί να παραλληλιστεί μόνο με τους πολέμους του
Μεγάλου Αλεξάνδρου από άποψη ευρύτητας. Τώρα έχουμε έναν πόλεμο που
ξεκινάει από την Ισπανία, περνά στη Γαλλία, στην Ιταλία για να μεταφερθεί
μετά στην Αφρική και στην Καρχηδόνα. Ο Αννίβας πέραν από μεγάλη
στρατιωτική ικανότητα είχε και μεγάλη πολιτική ικανότητα. Αυτό που ακόμη
εντυπωσιάζει είναι η διάβαση προς την Ιταλία μέσα από τις Άλπεις. Ξεκίνησε
από την Ισπανία, πέρασε τα Πυρηναία, πέρασε τις Άλπεις με ελέφαντες
(ενέργεια που έμεινε στην ιστορία) και όλα αυτά σε χρόνο τόσο γρήγορο που
αιφνιδίασε τους Ρωμαίους. Ο Αννίβας έδωσε μια μάχη στον ΠΟΤΑΜΟ ΤΡΕΒΙΑ
(Βόρεια της Γένοβας) και μετά στη ΛΙΜΝΗ ΤΡΑΣΙΜΕΝΗ (κεντρική Ιταλία). Τότε οι
Ρωμαίοι δεν άκουσαν τον Κοϊντο Φάβιο που είπε να μην έρθουν σε
αναμέτρηση με τον Αννίβα αλλά να τον αφήσουν να αποδυναμωθεί μέσα στην
Ιταλία. Έτσι ηττήθηκαν οι Ρωμαίοι. Το 216 π.Χ., γίνεται η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΚΑΝΝΩΝ
(στην Απουλία της Ιταλίας) όπου ο Αννίβας χρησιμοποιώντας επιδέξια το
ιππικό του, κατάφερε να νικήσει πολύ μεγαλύτερες αριθμητικά δυνάμεις των
Ρωμαίων (η μάχη αυτή θυμίζει τις μάχες του Μεγάλου Αλεξάνδρου). Η Ρώμη
υπέστη τη μεγαλύτερη ήττα της μέχρι τότε ιστορίας της. Έτσι ο Αννίβας
απέκτησε τη συμμαχία πολλών ιταλικών πόλεων με σημαντικότερη την Καπύη
αλλά και με αρκετά σαμνιτικά φύλα. Η θέση της Ρώμης ήταν πολύ δύσκολη.
Στη Σικελία, στις Συρακούσες ο Ιέρωνας είχε πεθάνει και τον είχε διαδεχτεί ο
εγγονός του ο Ιερώνυμος που την επαύριο των Καννών τάχθηκε με τον
Αννίβα. Οι Ρωμαίοι μετά το 216, όχι μόνο κατάφεραν να κρατήσουν τον
Αννίβα μακριά από τη Ρώμη αλλά και να του δημιουργήσουν φθορά. Έτσι,
μετά το 211 ο χρόνος κυλούσε αρνητικά για τον Αννίβα, όχι για τους
Ρωμαίους. Το 212, ενώ οι Καρχηδόνιοι βρίσκονταν ακόμα μέσα στην Ιταλία, οι
Ρωμαίοι έστειλαν δυνάμεις στη Σικελία (υπό το στρατηγό Μάρκελλο) εναντίον
των Συρακουσών και κατόρθωσαν να τις καταλάβουν, παρά τις εφευρέσεις
του Αρχιμήδη που τους είχαν δυσκολέψει αρκετά στην πορεία του πολέμου.
Αποτέλεσμα ήταν να καταστεί ολόκληρη η Σικελία ρωμαϊκό έδαφος.
Εκείνα τα χρόνια αρχίζει να δρα ένας πολύ ικανός Ρωμαίος στρατηγός,
ο ΠΟΠΛΙΟΣ ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΣΚΙΠΙΩΝΑΣ. Αυτός μετέφερε τον πόλεμο στην Ιβηρία και
κατάφερε να καταλάβει τη Νέα Καρχηδόνα. Η θέση του Αννίβα ήταν τώρα
πολύ δύσκολη. Ο αδελφός του Αννίβα, Ασδρούβας, είχε προσπαθήσει να τον
εφοδιάσει αλλά ηττήθηκε πριν ενώσει τις δυνάμεις του μαζί του, στη Β. Ιταλία.
Ο Αννίβας ήταν τώρα αποκομμένος στην Ιταλία. Τότε, το 204, ο Σκιπίων
μετέφερε τον πόλεμο στην Αφρική. Όπως ήταν φυσικό, η Καρχηδόνα
ανακάλεσε τον Αννίβα στην Αφρική. Το 202 γίνεται η Μάχη της Ζάμας, οι
Καρχηδόνιοι ηττώνται, χάνουν ολόκληρο το ιβηρικό τους κράτος και
περιορίζονται σε μια μικρή ζώνη γύρω από την πόλη της Καρχηδόνας ενώ
τίθενται υπό την εποπτεία των βάρβαρων γειτόνων τους που ήταν σύμμαχοι
της Ρώμης. Από εδώ και εμπρός η Καρχηδόνα γίνεται σύμμαχος και στην
ουσία υποτελής της Ρώμης ενώ δεν μπορεί να κάνει καμία εξωτερική ενέργεια
(όπως πόλεμο) χωρίς να πάρει την άδεια της Ρώμης πρώτα. Τώρα πλέον η
Καρχηδόνα είναι μόνο η σκιά του παλιού της εαυτού.

33
 Μετά από λίγο, η Ρώμη υπέταξε μερικά ισπανικά φύλα και ίδρυσε μια
πρώτη ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΑΡΧΙΑ στην Ισπανία. Έτσι η Ρώμη ελέγχει το σύνολο της Δ.
Μεσογείου. Ο Φίλιππος Ε΄ της Μακεδονίας μετά τη μάχη των Καννών είχε
σπεύσει να συμμαχήσει με τον Αννίβα. Αυτό το έκανε διότι ήξερε το
ενδιαφέρον των Ρωμαίων να επεκταθούν στην περιοχή του, αφού οι Ρωμαίοι
μεταξύ του Α΄ και του Β΄ Καρχηδονιακού πολέμου είχαν ενδιαφερθεί να
ελέγξουν τους πειρατές της Ιλλυρίας. Όταν λοιπόν είδε τη Ρώμη να γονατίζει
από τον Αννίβα, θεώρησε πως ήταν χρυσή ευκαιρία και συνήψε συμμαχία με
τον Αννίβα για να τον βοηθήσει στρατιωτικά. Οι Ρωμαίοι εξουδετέρωσαν αυτό
το σχέδιο και δε ξέχασαν ποτέ την ενέργεια αυτή του Μακεδόνα βασιλέα.

¬¬¬

Με το τέλος των Καρχηδονιακών πολέμων, πολλά πράγματα άλλαξαν.

ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΤΩΝ ΘΕΣΜΩΝ ΜΕΤΑ ΤΟ
ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ

1) Στην αρχή των Καρχηδονιακών πολέμων έχουμε περιπτώσεις όπου

απέτυχαν κάποιοι εκπρόσωποι της Συγκλητικής αριστοκρατίας. Στη
διάρκεια βέβαια της εξέλιξης μέσα σ’ αυτούς τους πολέμους είχαμε
επιτυχίες από μέλη μεγάλων συγκλητικών οικογενειών (π.χ. Φάβιος
Μάξιμος ή Κλαύδιος Μάρκελλος). Αυτοί, έδειξαν μεγάλη ικανότητα και
αποκατέστησαν τη φήμη της αριστοκρατίας μέσα στη ρωμαϊκή κοινωνία.
Όμως, λόγω και των αποτυχιών έχουμε άνοδο και νέων οικογενειών από
γένη πληβείων που είχαν αναρριχηθεί μέσα στους ευγενείς. Έτσι, έως τα
τέλη του Β΄ Καρχηδονιακού έχουμε μεγάλη ανανέωση του ανεπίσημου
καταλόγου των σημαντικών ρωμαϊκών γενών. Παράλληλα παγιώθηκε η
αντίληψη ότι αυτή η νέα αριστοκρατία είχε συνολικά πετύχει.
2) Ταυτόχρονα, ήδη στα πλαίσια αυτών των δύο πολέμων, η ανάγκη για
μεγάλους ηγήτορες είχε δημιουργήσει προβλήματα αυτοελέγχου της
Συγκλήτου, η μεγάλη εξουσία έφερνε κατάχρηση. Ένα πρώτο παράδειγμα
ήταν ο Σκιπίων ο Αφρικανός, ο νικητής του Αννίβα. Αυτός, μετά τον
πόλεμο δεν μπορεσε να παγιώσει την επιρροή του και να παίξει ως
πολιτικός τόσο μεγάλο ρόλο όσο ως στρατιωτικός. Με μια σειρά από δίκες
εναντίον του για καταχρήσεις, η Σύγκλητος κατάφερε να τον
εξουδετερώσει. Τα τελευταία του χρόνια ο Σκιπίων τα πέρασε στα
χωράφια του. Η εξουδετέρωση αυτή του νικητή ήταν μια επίδειξη δύναμης
της συγκλητικής αριστοκρατίας ως συνόλου.
3) Παράλληλα δεν έπαυε η ανάληψη αξιωμάτων εκτός Ρώμης να
αποδεσμεύει ορισμένους αξιωματούχους, λόγω της απόστασης και του
περιορισμένου ελέγχου από τη Σύγκλητο. Έτσι παρουσιάζονται
περιπτώσεις προσωπικού πλουτισμού (τα λάφυρα του πολέμου ήταν
στην απόλυτη διάθεση του στρατηγού – εκείνος αποφάσιζε τι απ’ αυτά θα
κράταγε ο ίδιος, τι θα έδινε στους άνδρες του και τι θα έστελνε στο ταμείο
στη Ρώμη). Τώρα αρχίζουν οι Ρωμαίοι στρατηγοί να ανακατεύονται
περισσότερο με το χρήμα.

34
4) Σ’ αυτά τα χρόνια έχουμε την εισαγωγή και την ευρύτερη γνωριμία της
Ρώμης με το μεσογειακό περίγυρο και τις λατρείες από άλλες περιοχές.
Στην κρίσιμη καμπή του Β΄ Καρχηδονιακού, έχουμε την επίσημη εισαγωγή
το 212 των LUDI APOLLINARES (αγώνες προς τιμήν του Απόλλωνα,
ελληνικής βεβαίως προέλευσης). Αργότερα, το 205, λίγο πριν από τη
μεταφορά του πολέμου στην Αφρική έχουμε την εισαγωγή της λατρείας
της ΜΕΓΑΛΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΚΥΒΕΛΗΣ (MAGNA MATER, Φρυγική θεότητα από τη
Μ. Ασία) στη Ρώμη.
5) Παράλληλα μέσα σ’ αυτά τα χρόνια η Ανατολή αρχίζει να κάνει αισθητή
την παρουσία της στον τρόπο ζωής των Ρωμαίων. Αυξάνονται φαινόμενα
υπέρβασης του παραδοσιακού λιτού τρόπου ζωής των Ρωμαίων και
συντάσσονται νόμοι που προσπαθούν να περιορίσουν την πολυτέλεια
αλλά και το χρηματισμό των εκλεκτόρων στις λαϊκές συνελεύσεις. Ένα
σύμπτωμα αυτών των εξελίξεων: το 218, με την έναρξη του Β΄
Καρχηδονιακού πολέμου οι Ρωμαίοι λαμβάνουν μιαν απόφαση – LEX
CLAUDIA DE NAVE SENATORUM. Οι Ρωμαίοι είχαν συνειδητοποιούσει ότι
ξεκινούσε ένας σημαντικός πόλεμος στα πλαίσια του οποίου έπρεπε να
γίνει εφοδιασμός του στρατεύματος. Όποιος αναλάμβανε αυτή τη δημόσια
εργολαβία ήταν φυσικό να πλουτίσει. Τέθηκε λοιπόν το ερώτημα κατα
πόσον μπορούσαν να παίξουν αυτό το ρόλο μέλη της συγκλητικής
αριστοκρατίας. Για τους Ρωμαίους η έννοια του κέρδους στιγμάτιζε την
τιμή των ευγενών. Με το νόμο αυτόν οριζόταν ένας περιορισμός των
οικονομικών δυνατοτήτων των μελών της Συγκλήτου. Ένας
συγκλητικός/ευγενής θα μπορούσε να μετακινήσει μόνο την ποσότητα
που χωρούσε σε ένα καράβι, χωρητικότητα δηλαδή που του επέτρεπε να
μεταφέρει τα προϊόντα των χωραφιών του, όχι περισσότερα. Ποιος λοιπόν
θα αναλάμβανε τις δημόσιες εργολαβίες, αφού οι ευγενείς ήταν αυτοί που
ως επί το πλείστον είχαν χρήματα στη Ρώμη εκείνη την εποχή; Μα ένα
τμήμα της παραδοσιακής αριστοκρατίας το οποίο θα παραιτούνταν από
τις προσωπικές του πολιτικές φιλοδοξίες για το χρήμα. Μακροπρόθεσμα
αυτό το μέτρο έφερε ένα μερισμό και διχασμό μέσα στους παλιούς
ευγενείς αφού σύμφωνα με τον παραπάνω νόμο όσοι ασχολούντο με το
εμπόριο δεν μπορούσαν να εισέλθουν στη Σύγκλητο.
6) Οι οικονομικού τύπου αλλαγές έφεραν και μιαν ακόμη σημαντική εξέλιξη.
Το 211 η Ρώμη κόβει πλέον το τελικό της νόμισμα. Είχαν προηγηθεί και
άλλα όπως ράβδοι ή νομίσματα με ατελή μορφή ή χυτά. Τώρα
καθιερώνεται το χτυπητό νόμισμα από μήτρα, το ΔΗΝΑΡΙΟ, το αργυρό
ρωμαϊκό νόμισμα. Αυτή η αλλαγή δείχνει και τις διεθνείς φιλοδοξίες της
Ρώμης, λόγω της ανάγκης να πληρώσει το ρωμαϊκό κράτος ποσά για τις
προμήθειες που χρειαζόταν το στράτευμα. Όπως είδαμε αρχικά το
ρωμαϊκό νόμισμα είχε τη μορφή ακατέργαστου χαλκού [= AES RUDE]. Η
επόμενη μορφή είναι το AES SIGNATUM [=χάλκινα νομίσματα τετράγωνα ή
στρογγυλά με μια μορφή πάνω]. Η επόμενη μορφή είναι η AES GRAVE. Στα
μέσα του 3ου αιώνα καθιερώνεται το χτυπητό νόμισμα.
Ένα δηνάριο διαιρείτο σε τεσσερα σηστέρσια (4 SESTERTII), που ήταν
και το κυρίως νόμισμα μέτρησης των περιουσιών. Το ημερομίσθιο ενός
εργάτη στην πρώιμη αυτοκρατορική εποχή κειμενόταν μεταξύ ½ και 2
συστερτίων. Και τα σηστέρσια ήταν αργυρά νομίσματα, ενώ οι μικρότερες
υποδιαιρέσεις του δηναρίου,τα ΑΣΣΑΡΙΑ ήταν χάλκινα νομίσματα μικρής
αξίας για περιορισμένες συναλλαγές. Ο εκχρηματισμός της οικονομίας

35
 ήταν πολύ σημαντικός. Παράλληλα με την ανοδική πορεία της Ρώμης
έχουμε και την αναγνώριση του δηναρίου στις διεθνείς αγορές, πράγμα
που αποδεικνύει τη δύναμη της Ρώμης παρ’ ό,τι η Ρώμη δεν
προσπάθησε να επιβάλει το νόμισμά της.
7) Σιγά-σιγά Ρωμαίοι ηγήτορες βγαίνουν στις επαρχίες. Είναι φυσικό να
επιδιώξουν τη συνεργασία με τοπικούς παράγοντες (δε γινόταν αλλιώς).
Ο εκάστοτε Ρωμαίος στρατηγός έδινε σ’αυτή τη συνεργασία μια μορφή
σχέσης σαν αυτή που ήξερε από το σπίτι του, αντιμετώπιζε δηλαδή τους
κατώτερους συνεργάτες του με το σχήμα του πάτρωνα και του πελάτη.
Αυτό το σχήμα αρχίζει πλέον να μεταφέρεται και στις επαρχίες της
Ρώμης. Έτσι σημαντικοί άνδρες απέκτησαν στην επαρχία προσωπικά
εξαρτημένους ανθρώπους. Σε μερικούς μάλιστα φρόντιζαν να δοθούν τα
ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα (πράγμα αρκετά σπάνιο ακόμη) αλλά
παράλληλα φρόντιζαν να τους εντάσσουν στην προσωπική τους
πελατεία. Έτσι ξεκινά ένα σώμα που θα αποκτήσει από εδώ και πέρα όλο
περισσότερη σημασία.
8) Λόγω των μακροχρόνιων και καταστρεπτικών πολέμων παρουσιάστηκε
ευρύτατη πτώχευση πολλών μικρών καλλιεργητών της Ιταλίας (Ρωμαίων
και μη), ιδίως λόγω του Β΄ Καρχηδονιακού πολέμου. Το αποτέλεσμα είναι
ότι ακριβώς απ’αυτή την περιοδο πολλοί μεγαλοκτηματίες λόγω της
πτώχευσης από δάνεια των κτημάτων (όσο έλειπαν οι άνδρες στον
πόλεμο), τα παίρνουν και αρχίζει να δημιουργείται ως έννοια κάτι που
πριν δεν υπήρχε, δηλαδή οι υπερβολικά μεγάλες καλλιέργειες, τα
LATIFUNDIA (<latus [=ευρύς] + fundus [=κτήμα]). Η πτώχευση πολλών
Ρωμαίων από τις χαμηλότερες κλάσσεις οδήγησε τις ρωμαϊκές αρχές να
κατεβάσουν το χαμηλότερο όριο περιουσίας για την πέμπτη κλάση,
αναγνωρίζοντας ότι λόγω της κατάστασης ένα τέτοιο μέτρο ήταν
επιβεβλημένο.
9) ΣΤΡΑΤΟΣ: Δεν υπάρχει καλύτερος καθρέπτης για μια κοινωνία από την
οργάνωση του στρατού της. Η βασική στρατιωτική μονάδα των Ρωμαίων
ήταν η λεγεώνα που αριθμούσε μεταξύ 4.000 και 6.000 ανδρών. Η κάθε
λεγεώνα αποτελείτο από 10 κοορτές (COHORS). Η λεγεώνα είχε
επικεφαλής ή έναν ύπατο ή έναν πραίτορα και το σύνολο των λεγεώνων
ως το τέλος του Β΄ Καρχηδονιακού ήταν 20, άρα ο Ρωμαϊκός στρατός είχε
80.000 μάχιμους άνδρες. Οι στρατιώτες, ήδη από παλαιότερα έπαιρναν
μια χρηματική αποζημίωση η οποία με τα χρόνια αυξάνεται και κατά την
εποχή του Καίσαρα ήταν πλέον ένα σημαντικό ποσό. Στο ρωμαϊκό στρατό
υπήρχε μεγάλη πειθαρχία (ΠΟΛΥΒΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟ 6,ΚΕΦ. 37, 38). Στο ρωμαϊκό
στρατό υπήρχε επίσης έντονο το θρησκευτικό στοιχείο, δηλαδή ο πολίτης
που υπηρετεί δίνει έναν όρκο, τον SACRAMENTUM (στρατιωτικός όρκος)
που τον καθιστούσε υπόλογο απέναντι στους θεούς ώστε σε περίπτωση
λιποταξίας να μπορεί να επιβληθεί η ποινή του θανάτου. Στην αρχαία
Ελλάδα σε περίπτωση λιποταξίας κάποιος εστερείτο των πολιτικών του
δικαιωμάτων ενώ στη Ρώμη ήταν μια πράξη ανίερη και μπρούσαν να του
επιβάλουν τη θανατική καταδίκη. Ο στρατός ήταν εθνικός, όχι
μισθοφορικός. Αποτελείτο από πολίτες και συμμάχους, ένας στρατός
δηλαδή που εκπροσωπούσε συμφέροντα των λαϊκών στρωμάτων. Η
συχνή χρήση των λαϊκών στρωμάτων στο στρατό ήταν συνειδητό στους
Ρωμαίους πως αποτελούσε την καλύτερη εξάσκηση ώστε ο στρατός να

36
 είναι ετοιμοπόλεμος πάντοτε. Γι’ αυτό άλλωστε ο ρωμαϊκός στρατός είχε
επιτυχίες, γιατί χρησιμοποιείτο συχνά.
10) ΡΩΜΑΪΚΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ: Για πρώτη φορά χρησιμοποιείται αυτή η έννοια
καθώς ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία έχουμε αυτή τη συνεχή
επέκταση με αυτή τη μορφή.

¬¬¬

Καρχηδονιακοί Πόλεμοι:

i.264-241 π.Χ.: Α΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος

ii.218-202 π.Χ.: Β΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος
iii.149-146 π.Χ.: Γ΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος

37
 ΡΩΜΗ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΗ

Η Καρχηδόνα είχε πλέον εξουδετερωθεί και τεθεί υπό την εποπτεία

των βάρβαρων γειτόνων της αλλά τι γινόταν στην Ανατολή; Το 200 π.Χ., όταν
η Ρώμη έχει ξεμπλέξει πλέον με την Καρχηδόνα, έχει ήδη ερίσματα στην
Ανατολική Μεσόγειο. Ανάμεσα στους δύο Καρχηδονιακούς πολέμους η Ρώμη
έρχεται σε αναμέτρηση με τους Ιλλυριούς κατά τον Α΄ Ιλλυρικό πόλεμο
(229/8). Εκείνα τα χρόνια ο αρχαίος λαός των Ιλλυριών είχε συγκροτήσει ένα
βασίλειο στα όρια του τότε ελληνιστικού κόσμου, το οποίο εκτεινόταν από το
σημερινό Μαυροβούνιο μέχρι περίπου τη Β. Ήπειρο. Το βασικό διοικητικό
κέντρο του κράτους αυτού βρισκόταν στην περιοχή της λίμνης της Κόδρας.
Εκείνοι που βρίσκονταν υπό την πίεσή του ήταν οι ελληνικές αποικίες, η
Απολλωνία και η Επίδαμνος (Δυρράχιο). Οι Ιλλυριοί είχαν μια βασική δομή
κράτους, προσανατολισμένο προς την πειρατεία. Έκαναν συχνές επιδρομές
στις ακτές της Ανδριατικής και του Ιονίου. Οι Ιλλυριοί επειδή είχαν ως βασικό
αντίπαλο τους Αιτωλούς πειρατές, είχαν καλές σχέσεις με το βασίλειο της
Μακεδονίας που είχε παραδοσιακά κακές σχεσεις με το Αιτωλικό Κοινό. Όμως
οι Ιλλυριοί είχαν επεκτείνει τις δραστηριότητές τους και το 229 είχαν κάνει μια
εκστρατεία στον Αβρακικό κόλπο κοντά στη σημερική Αμφιλοχία. Έτσι
εναντίον τους στράφηκαν όχι μόνο οι Αιτωλοί (οι οποίοι προσπαθούσαν από
καιρό να ελέγξουν την Ακαρνανία και να την εντάξουν στο Κοινό) αλλά και οι
Ρωμαίοι γιατί ιταλικά εμπορικά πλοία συνελήφθησαν και λεηλατήθηκαν από
τους Ιλλυριούς πειρατές.
Οι Ρωμαίοι έστειλαν μια πρεσβεία στους Ιλλυριούς που τη δέχτηκε η
χήρα βασίλισσα Τεύτα, χωρίς όμως να δεχτεί καμιά ευθύνη για τις ιδιωτικές
δραστηριότητες των Ιλλυριών που ισχυρίστηκε ότι αφού ήταν ιδιωτικές, δεν
μπορούσε να τις ελέγξει. Οι Ρωμαίοι είπαν ότι ένα κράτος είναι υπεύθυνο και
για τις ιδιωτικές δραστηριότητες των πολιτών/υπηκόων του. Οι Ιλλυριοί τους
απάντησαν προκλητικά (εκτέλεσαν έναν Ρωμαίο απεσταλμένο) και έτσι η
Ρώμη τους κήρυξε τον πόλεμο. Οι Ρωμαίοι πραγματοποίησαν μια εκστρατεία
στις ακτές της σημερινής Αλβανίας και κατόρθωσαν μέσα σε ένα χρόνο όχι
μόνο να συντρίψουν την Τεύτα αλλά έναν από τους στρατηγούς της να τον
προαγάγουν σε βασιλιά στη θέση τους. Ήταν ο Δημήτριος ο Φάριος. Οι
Ρωμαίοι επεμβαίνοντας εναντίον των Ιλλυριών εξυπηρετούσαν και τις
ελληνικές πόλεις της περιοχής, π.χ. τη Κέρκυρα και την Απολλωνία και
ορισμένα φύλα της Ηπείρου που έγιναν σύμμαχοι των Ρωμαίων. Από τη
στιγμή που η Ρώμη απέκτησε συμμάχους στην Ανατολή, ήταν θέμα χρόνου
να αρχίσει να επεμβαίνει ενεργά στα πράγματα της περιοχής. Οι Ρωμαίοι
επειδή είχαν γίνει προστάτες κάποιων ελληνικών πόλεων θεωρούσαν τους
εαυτούς τους αρκετά μέσα στα ελληνκά πράγματα ώστε να στείλουν
αντιπροσωπεία στους αγώνες στα Ίσθμια, η οποία κατ’ εξαίρεση έγινε δεκτή!
Έτσι οι Ρωμαίοι συνδέθηκαν περισσότερο με το ελληνικό στοιχείο και άρχισαν
να νιώθουν ότι συμμετέχουν στους αγώνες στα πλαίσια μιας ευρύτερης
«ελληνικής» οικογένειας, ότι δηλαδή έχουν πάψει να θεωρούνται από τους
Έλληνες τόσο βάρβαροι.

38
 Ο Δημήτριος ο Φάριος όμως δεν τήρησε τη συμφωνία με τη Ρώμη και
επέκτεινε πέρα από τα συμφωνημένα το όριο των δραστηριοτήτων του. Τις
παραμονές του Β΄ Καρχηδονιακού πολέμου ο Δημήτριος ξεπέρασε το νότιο
επιτρεπτό όριο δραστηριοτήτων του θεωρόντας ότι η Ρώμη αφού δεν
αντέδρασε στην περίπτωση της Ζάκανθας δε θα αντιδράσει ούτε στη δική του
παραβίαση. Η Ρώμη όμως παρενέβη, νίκησε τον Δημήτριο και περιόρισε
πάρα πολύ τα όρια του κράτους των Ιλλυριών. Ο Δημήτριος ο Φάριος,
εκθρονισμένος πλέον κατέφυγε στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας και
έγινε σύμβουλός του. Είναι κάτι παραπάνω από πιθανό πως η απόφαση του
Φιλίππου Ε΄ να συνάψει συμμαχία με τον Αννίβα είχε ληφθεί μετά και από
εισήγηση του Δημητρίου. Εως λοιπόν το 200 π.Χ., η Ρώμη έχει υπαγάγει υπό
τον έλεγχό της τη Δ. Μεσόγειο αλλά έχει ήδη αρχίσει να παρεμβαίνει και στα
πράγματα της Ανατολικής Μεσογείου.
Το 200 π.Χ. ήταν μια κρίσιμη καμπή για την εξέλιξη της Ρώμης. Όπως
είδαμε, ο Φίλιππος Ε΄ μετά τη μάχη στις Κάννες είχε συμμαχήσει με τον
Αννίβα και μάλιστα του είχε υποσχεθεί και βοήθεια, την οποία θα έστελνε αν
οι Ρωμαίοι δεν προλάβαιναν τις εξελίξεις. Το 212 οι Ρωμαίοι έκλεισαν
συμμαχία με τους Αιτωλούς και εξασφάλισαν τη δημιουργία ενος ελληνικού
αντιπερισπασμού εναντίον του Φιλίππου ώστε να μείνει απασχολημένος στην
Ελλάδα και να μη βοηθήσει τον Αννίβα στην Ιταλία. Αυτός ο πόλεμος είναι
γνωστός ως Α΄ Μακεδονικός πόλεμος και διήρκεσε από το 212 ως το 205
π.Χ.. Οι Ρωμαίοι όντως πέτυχαν να καθηλώσουν το Φίλιππο στη Μακεδονία
και να παρέμβουν οι ίδιοι με ναυτικές δυνάμεις στην κυρίως Ελλάδα έως το
Σαρωνικό Κόλπο. [Τότε οι Αιτωλοί κατέλαβαν την Αίγινα η οποία αργότερα
παραχωρήθηκε έναντι αμοιβής στο βασιλιά της Περγάμου Άτταλο Α΄. Οι
Αιτωλοί είχαν φιλικές σχέσεις με το βασιλιά της Περγάμου]. Σύμφωνα με τη
συνθήκη μεταξύ Αιτωλών και Ρωμαίων (σώζεται στον Τίτο Λίβιο αλλά και σε
μια επιγραφή στο Θύρριον της Ακαρνανίας όπου έχει αναγνωριστεί ότι
διασώζονται ορισμένοι από τους όρους αυτής της συνθήκης), οι Ρωμαίοι δεν
έδειχναν κανένα ενδιαφέρον να αποκτήσουν μόνιμες κτήσεις στον ελλαδικό
χώρο. Ενδιαφέρονταν μόνο για την κινητή λεία του πολέμου. Αντίθετα,
σύμφωνα με τους όρους αυτής της συνθήκης προβλεπόταν ότι όσες πόλεις
καταλαμβάνονταν θα εντάσσονταν στο ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΑΙΤΩΛΩΝ. Όμως, κατά τη
διάρκεια του Β΄ Μακεδονικού, οι Αιτωλοί αισθάνθηκαν αρκετά απομονωμένοι
επειδή οι Ρωμαίοι ήταν απασχολημένοι με τον Β΄ Καρχηδονιακό και δεν είχαν
τη δυνατότητα να τους βοηθήσουν. Έτσι οι Αιτωλοί αποφάσισαν να κλείσουν
μια μονομερή συνθήκη ειρήνης με τη Μακεδονία (αντίθετα με τους όρους της
συμφωνίας με τους Ρωμαίους που απαγόρευε κάτι τέτοιο). Έτσι οι Ρωμαίοι
που χρειάζονταν να έχουν τα νώτα τους καλυμένα πριν επιχειρήσουν την
εκστρατεία στην Αφρική, αναγκάστηκαν το 205 να κλείσουν μια ειρήνη με
δυσμενείς για τους ίδιους όρους με το Φίλιππο Ε΄. Βάσει αυτής της συνθήκης
η Ρώμη εγγυάται την ασφάλεια των συμμάχων της στην Ελλάδα (μέσα στους
συμμάχους της συμπεριλαμβάνονταν ο Άτταλος, η Ηλεία, η Μεσσηνία και
άλλοι). Η Μακεδονία από την άλλη κατόρθωσε να κρατήσει των έλεγχο της
Ηπείρου. Η Ειρήνη του 205 ήταν για τους Ρωμαίους μια αναγκαία
συνθηκολόγηση, όχι η τελική μορφή στις σχέσεις τους.
Μετά την κατανίκηση της Καρχηδόνας, το 199 π.Χ., βρίσκουμε τη Ρώμη να
ξεκινά μια δεύτερη αναμέτρηση με το βασίλειο της Μακεδονίας. Η Ρώμη το
200 π.Χ. είναι μια δύναμη καταματωμένη, με μεγάλες ζημιές σε όλη την Ιταλία
και με πολλά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Παρ’ όλα αυτά όμως

39
αυτό το κράτος αποφάσισε έναν καινούριο πόλεμο με το βασίλειο της
Μακεδονίας, αμέσως μετά το τέλος του Β΄ Καρχηδονιακού πολέμου. Αυτή η
απόφαση φανερώνει πως η Ρώμη βρισκόταν εκείνο το διάστημα σε
«πολεμική υπερένταση». Αυτό που προκαλεί προβληματισμό είναι το γεγονός
ότι η ρωμαϊκή λαϊκή συνέλευση, για μοναδική φορά έφερε αντίσταση στην
αρχή ενός νέου πολέμου. Σε πρώτη φάση ο λαός αρνήθηκε να εγκρίνει την
πρόταση των υπάτων για πόλεμο. Η Σύγκλητος τότε κάλεσε το λαό σε μια
CONCIO ([=ανεπίσημη ρωμαϊκή συνέλευση] όπου μπορούσαν να εκφωνηθούν
λόγοι και να γίνει συζήτηση). Ο ύπατος λοιπόν εκείνης της χρονιάς εκφώνησε
μια αγόρευση με προπαγανδιστικά επιχειρήματα υπέρ του πολέμου
υπερβάλλοντας για τον κίνδυνο του Φιλίππου, τόνισε το ενδεχόμενο η
Μακεδονία να βρεθεί ως άλλος Πύρρος στα εδάφη της Ιταλίας (Τ. Λίβιος). Μ’
αυτό τον τρόπο ο ύπατος πέτυχε να επηρεάσει το λαό και να εγκρίνουν το νέο
πόλεμο στην επόμενη επίσημη συνέλευση. Τι ήταν αυτό που καθιστούσε τον
Φίλιππο μεγάλη απειλή; Για να απαντήσουμε σ’αυτό το ερώτημα πρέπει να
εξετάσουμε ποια ήταν η διαμόρφωση του πολιτικού χάρτη στο ανατολικό
τμήμα της Μεσογείου.
Ο Άτταλος ήταν ήδη σύμμαχος της Ρώμης και η Ρώμη ήταν εγγυήτρια της
ασφάλειάς του βασιλείου του. Εκείνα τα χρόνια, το βασίλειο της Αιγύπτου
κυβερνάτο από ανήλικους βασιλείς που ήταν όργανα στα χέρια διάφορων
συμβούλων. Έτσι, το πτολεμαϊκό βασίλειο είχε αποσταθεροποιηθεί. Η
αποσταθεροποίηση αυτή του βασιλείου της Αιγύπτου έδωσε τη δυνατότητα
στους δύο μεγάλους του αντιπάλους (το Φίλιππο Ε΄ και τον Αντίοχο τον Μέγα)
να αρχίσουν επιχειρήσεις προς διάφορες περιοχές που ήταν παλιότερα
πτολεμαϊκές κτήσεις. Οι συνδυασμένες ενέργειες των δύο αυτών ελληνιστικών
βασιλέων δεν θεωρούνται από τους ιστορικούς τυχαίες αλλά προϊόν μιας
μεταξύ τους συμφωνίας ή και συμμαχίας. Έτσι ο Φίλιππος Ε΄ εμφανίστηκε
στα παράλια της Μ. Ασίας και στράφηκε εκτός των άλλων εναντίον κάποιων
πτολεμαϊκών κτήσεων απέναντι από τη Ρόδο αλλά και εναντίον του βασιλείου
του Περγάμου που ήταν σύμμαχος των Ρωμαίων. Ο Αντίοχος Γ΄ εξόρμησε
εναντίον των Πτολεμαίων και πήρε την Κοίλη Συρία. Η εντύπωση που
δημιουργείτο με όλες αυτές τις ενέργεις ήταν ότι υπήρχε ρευστότητα σε έναν
λίγο-πολύ παγιωμένο μέχρι τότε χάρτη της Ανατολικής Μεσογείου. Έτσι ο
Άτταλος και οι Ρόδιοι έστειλαν πρέσβεις στη Ρώμη λέγοντας ότι αν η Ρώμη
δεν επέμβει, μοιραία οι εξελίξεις θα επηρέαζαν κάποια στιγμή και την Ιταλία.
Το πιο πιθανό βέβαια είναι ότι οι κίνδυνοι για την Ιταλία και τη Ρώμη
μεγαλοποιήθηκαν από τους πρέσβεις για να εξασφαλίσουν τη συνδρομή της
Ρώμης εναντίον του Φιλίππου. Υπάρχει ένας ακόμη πολύ σημαντικός
παράγοντας που οδήγησε τη Ρώμη να μπει στον πόλεμο στην Ανατολή. Στη
Ρώμη υπήρχε ο θεσμός του TRIBUTUM που ήταν η εισφορά των πολιτών σε
πολεμικές περιόδους. Αυτές τις εισφορές οι πολίτες θεωρητικά μπορούσαν να
τις ζητήσουν και να τις πάρουν πίσω μετά το τέλος του πολέμου. Αν λοιπόν η
Ρώμη δε ξεκινούσε αμέσως καινούριο πόλεμο μετά τον Β΄ Καρχηδονιακό θα
έπρεπε να επιστρέψει αυτές τις εισφορές και θα βρισκόταν σε ακόμη
δυσκολότερη οικονομική κατάσταση. Για αυτούς τους λόγους η Ρώμη άρχισε
τον πόλεμο εναντίον του Φιλίππου παρά την αρχικά αρνητική στάση του
λαού.
Β΄ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (200-197 π.Χ.): Για πρώτη φορά πεζικά
ρωμαϊκά στρατεύματα δρουν στη Βαλκανική. Ο ρωμαϊκός στρατός ήταν
δυσκίνητος και έως το 198 ο πόλεμος καθηλώθηκε στην Ήπειρο με αρκετές

40
επιτυχίες του Φιλίππου Ε΄. Η αντίστροφη μέτρηση άρχισε το 198 όταν οι
Ρωμαίοι έστειλαν έναν καινούριο ύπατο να αναλάβει την ηγεσία του
στρατεύματος. Αυτός ήταν ο Τ. Κοϊντιος Φλαμινίνος (QUINTIUS FLAMINIUS). O
Φλαμινίνος απέδειξε ότι η φήμη που είχε ότι γνώριζε πολύ καλά τα ελληνικά
πράγματα ευσταθούσε και με το παραπάνω. Ο Φλαμινίνος κέρδισε τον
πόλεμο όχι μόνο ως στρατηγός αλλά και ως διπλωμάτης. Κατόρθωσε να
ενθαρρύνει τους Αιτωλούς να ξεχάσουν τις παλιές δυσαρέσκειες και να
έρθουν στη συμμαχία των Ρωμαίων. Επίσης κατόρθωσε να αποσπάσει από
τη Μακεδονία το βασικό της σύμμαχο, το ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΑΧΑΙΩΝ. Τα δύο Κοινά,
βρέθηκαν έτσι μαζί στο πλευρό των Ρωμαίων. Ο Φλαμινίνος κατόρθωσε να
πείσει ως έμπρακτος υποστηρικτής της αυτονομίας των ελληνικών πόλεων
υπό ρωμαϊκή εγγύηση. Ο Φλαμινίνος έδειξε ότι ήξερε να παίζει πολύ καλά ένα
ελληνικό μουσικό όργανο, αυτό των υποσχέσεων περι ελευθερίας των
πόλεων. Παράλληλα, στο πεδίο των μαχών ο Φλαμινίνος έσπασε το «όριο»
μεταξύ Ηπείρου και Μακεδονίας. Για πρώτη φορά στις Κυνός Κεφαλές ηττάτο
η Μακεδονική φάλαγγα ως μορφή διεξαγωγής πολέμου. Ο Φίλιππος Ε΄, παρ’
ότι νικήθηκε δεν κατατροπώθηκε.
Αποτέλεσμα: Η Μακεδονία άφησε πίσω τις διεκδικήσεις για πανελλήνια
ηγεμονία και για πρωτη φορά από τα χρόνια του Φιλίππου Β΄, η Θεσσαλία
αποκόπτεται και γίνεται αυτόνομη. Οι Αιτωλοί νόμιζαν ότι θα μπορούσαν να
εντάξουν ορισμένες από τις πόλεις της Θεσσαλίας στο Κοινό τους. Ο
Φλαμινίνος όμως έκανε σαφές στους Αιτωλούς ότι δε μπρούσε να παραβιάσει
τα δικαιώματα αυτοδιάθεσης των θεσσαλικών πόλεων. Είπε λοιπόν στους
Αιτωλούς ότι θα μπορούσαν να εντάξουν μόνο τις πόλεις που αποφάσιζαν ότι
θέλουν να ενταχθούν στο αιτωλικό κοινό,όσες δεν ήθελαν θα διατηρούσαν την
αυτονομία τους. Οι Αιτωλοί πικραμένοι κατηγορούσαν τη Ρώμη και διέδιδαν
ότι οι Ρωμαίοι θα άρχιζαν σε λίγο να τοποθετούν φρουρές στις πόλεις. Ο
Φλαμινίνος διακήρυξε στα ΊΣΘΜΙΑ (ήταν αγώνες πανελλήνιας συμμετοχής και
το διακήρυξε εκεί για να το ακούσουν όλοι) ότι η Ρώμη αφήνει ελεύθερες τις
ελληνικές πόλεις και εγγυάται τη ελευθερία τους. Λέγεται μάλιστα ότι οι
παρόντες δε μπορούσαν να πιστέψουν αυτό που άκουγαν και έβαλαν τον
κήρυκα να το επαναλάβει. Σε εκείνη λοιπόν τη φάση η Ρώμη ήταν σε όλους
σχεδόν αγαπητή. Λίγο μετά ο Φλαμινίνος απέσυρε τις ρωμαϊκές δυνάμεις
εφαρμόζοντας μ’αυτό τον τρόπο όσα είχε υποσχεθεί. Ενώ πλέον ο Φίλιππος
Ε΄ έμενε ήσυχος στη Μακεδονία και είχε γίνει σύμμαχος της Ρώμης, ο
παράγοντας των εξελίξεων ήτων ο Αντίοχος Γ΄. Όπως είπαμε, ίσως υπήρχε
μια μυστική συμφωνία μεταξύ Αντιόχου και Φιλίππου για να μοιράσουν τα
εδάφη των Πτολεμαίων. Ο Αντίοχος Γ΄ είχε αναλάβει να βγάλει το βασίλειό του
από μια περίοδο κατάπτωσης. Ο Αντίοχος κατόρθωσε με την περίφημη
«ανάβασή» του να υπαγάγει υπό το βασίλειό του περιοχές της Ασίας που
είχαν χαθεί από τα χρόνια του Αντιόχου Α΄, όπως ήταν η Βακτρία. Στη Μ.
Ασία τότε υπήρχαν ξεχωριστά βασίλεια:

1. Του ΠΟΝΤΟΥ
2. Της ΠΕΡΓΑΜΟΥ
3. Της ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ
4. Της ΒΙΘΥΝΙΑΣ

Ο Αντίοχος Γ΄ επενέβη στη Μ. Ασία και κατόρθωσε να ελέγξει όλη τη νότια

πλευρά της και περιέσφιγγε το βασίλειο του Περγάμου. Πέρασε μάλιστα τον

41
Ελλήσποντο και επιζήτησε να ελέγξει τις πόλεις της Θράκης. Όλα αυτά
συνέβησαν ακριβώς λίγα χρόνια μετά τη νίκη του Φλαμινίνου έναντι του
Φιλίππου Ε΄. Όμως μέσω του Φλαμινίνου η Ρώμη είχε εγγυηθεί την ελευθερία
των ελληνικών πόλεων όπου και αν αυτές βρίσκονταν.
Στα χρόνια που ακολούθησαν η Ρώμη προσπάθησε να ελέγξει τον
Αντίοχο, δεν τα κατάφερε και οι Αιτωλοί, απογοητευμένοι από τους Ρωμαίους,
στράφηκαν προς τον Αντίοχο και τον κάλεσαν να φέρει τα στρατευματά του
στην Ελλάδα και μαζί να αντιμετωπίσουν τους Ρωμαίους. Ο Αντίοχος
εξεστράτευσε στην Ελλάδα, αμφισβήτησε δηλαδή το γεωπολιτικό χάρτη όπως
τον είχαν καθορίσει οι Ρωμαίοι. Ο Αντίοχος νικήθηκε, οπισθοχώρησε στη Μ.
Ασία και στα τέλη του 190 νικήθηκε από τους Ρωμαίους στη Μαγνησία της Μ.
Ασίας. Έτσι, το 189/8 το βασίλειο των Σελευκιδών αναγκάζεται να συνάψει μια
ταπεινωτική συνθήκη με την οποία χάνει όλες τις διεκδικήσεις στη Μ. Ασία και
παραιτείται από κάθε δυνατότητα χρήσης πολεμικού στόλου (άρα και
διεκδίκησης πολιτικής επιρροής στο Αιγαίο-Ελλάδα). Τα καινούρια αυτά
εδάφη η Ρώμη δε να προσαρτά αλλά προτιμά να ενισχύσει τους συμμάχους
της, δηλαδή το βασίλειο των Ατταλιδών και τους Ρόδιους. Η ΕΙΡΗΝΗ ΤΗΣ
ΑΠΑΜΕΙΑΣ φέρνει τους Ρωμαίους σε θέση ρυθμιστή των πραγμάτων της
Μ.Ασίας.
Έως ένα βαθμό, η Ρώμη έως εδώ θα μπορούσε να πει ότι είχε λόγους
να φοβάται τις μεγάλες δυνάμεις του ελληνιστικού κόσμου. Όσο όμως
περνούσαν τα χρόνια, τόσο περισσότερο η Ρώμη προσπαθούσε να ελέγξει
τον ελληνιστικό κόσμο. Ο Φίλιππος Ε΄ όταν η Ρώμη πολεμούσε τον Αντίοχο
δεν τόν είχε βοηθήσει αλλά είχε παραμείνει πιστός σύμμαχος της Ρώμης.
Μετά το θάνατό του η Ρώμη ήθελε να ανέβει στο θρόνο κάποιος πιστός στη
Ρώμη. Τελικά δεν το πέτυχε και το θρόνο πήρε ο Περσέας, ο τελευταίος
βασιλιάς της Μακεδονίας. Ο Περσέας κατάφερε να κάνει τον εαυτό του
συμπαθή εκμεταλλευόμενος τη δυσαρέσκεια που υπήρχε στον ελληνικό
κόσμο για τους Ρωμαίους. Παραδείγματος χάριν, η Ρόδος και οι Ατταλίδες
αρχίζουν να νιώθουν πολύ σφικτό τον εναγκαλισμό της Ρώμης. Η Ρώμη
ανησύχησε με τις συμπάθειες που κέρδιζε ο Περσέας και με διάφορες
κατηγορίες και προσχήματα του κήρυξε τον πόλεμο (Γ΄ Μακεδονικός). Πλέον
η Μακεδονία δεν ήταν μια σημαντική δύναμη όπως στο παρελθόν. Τις
παραμονές αυτού του πολέμου ώσπου να προετοιμαστούν κατάλληλα οι
Ρωμαίοι ξεγέλασαν τον Περσέα ότι υπήρχαν περιθώρια ειρηνικής
διευθέτησης. Κάποιοι παλιοί συγκλητικοί έβλεπαν αυτό τον πόλεμο ως NOVA
SAPIENTIA. Ο πόλεμος κράτησε από το 171-168 και στο τέλος οι Ρωμαίοι με
επικεφαλής των Αιμίλιο Παύλο κατανίκησαν τα στρατεύματα του Περσέα στην
Πύδνα (168). Η Ρώμη ούτε μετά από αυτή την νίκη δεν έκανε τη Μακεδονία
ρωμαϊκή επαρχία αλλά τη διαίρεσε σε τέσσερις ΜΕΡΙΔΕΣ, σε τέσσερις δηλαδή
«νομούς» που αντιστοιχούσαν σε ένα πιο παλιό διοικητικό χωρισμό του
βασιλείου της Μακεδονίας. Αυτές οι μερίδες έγιναν αυτόνομες περιοχές στις
οποίες οι Ρωμαίοι υπέβαλαν πλήρη αποκλεισμό μεταξύ τους. Δεν τους
έδωσαν δηλαδή το δικαίωμα της επιγαμίας μεταξύ τους αλλά ούτε το δικαίωμα
να συνάπτουν εμπορικές σχέσεις, παρ’ ότι τυπικά συναποτελούσαν μια
ΚΟΙΝΟΠΟΛΙΤΕΙΑ! Το καλοκαίρι του 168, λίγο μετά τη μάχη της Πύδνας, στην
Αιγυπτο αυτή τη φορά διαδραματίστηκε μια άλλη πολύ σημαντική στιγμή με
πρωταγωνιστή αυτή τη φορά τον Αντίοχο Δ΄. Ο Αντίοχος Δ΄ ήταν ένας
σημαντικός ηγεμόνας που ήξερε πολύ καλά τι εστι Ρώμη αφού είχε ζήσει
αρκετά χρόνια εκεί ως όμηρος. Ο Αντίοχος ο Επιφανής είχε αποδεχτεί την

42
αποκοπή του βασιλείου του από τα εδάφη της Μ. Ασιας αλλά η ΕΙΡΗΝΗ ΤΗΣ
ΑΠΑΜΕΙΑΣ δεν προέβλεπε τίποτα σχετικά με την Αίγυπτο. Εκμεταλλευόμενος
λοιπόν τις δυναστικές έριδες των Πτολεμαίων εισέβαλε στην Αίγυπτο και
φτάνοντας λίγο έξω από την Αλεξάνδρεια ήταν έτοιμος να καταλύσει το
αιγυπτιακό βασίλειο. Είναι το γνωστό επεισόδιο της Ελευσίνας. Είναι
προφανές ότι από εκεί και ύστερα το βασίλειο των Πτολεμαίων ζούσε μόνο
χάρη στους Ρωμαίους.
Το 149 π.Χ. έχουμε την έναρξη της τελικής πράξης με την Καρχηδόνα.
Η Καρχηδόνα παρά τους σκληρότατους όρους της συνθήκης με τους
Ρωμαίους μετά το τέλος του Β΄ Καρχηδονιακού, είχε καταφέρει ως ένα μικρό
βαθμό να ανακάμψει ως μικρό πλέον κρατίδιο. Ακόμα όμως και αυτή η μικρή
ανάκαμψη θεωρείτο από κάποιους Ρωμαίους επικίνδυνη. Ειδικά ο Κάτωνας ο
31
Τιμητής είχε θέσει ως στόχο της ζωής του την καταστροφή της Καρχηδόνας.
Λέγεται ότι για όποιο θέμα και αν μιλούσε στη Σύγκλητο, τελείωνε την ομιλία
του με τα ίδια πάντα λόγια: «γι’αυτό λοιπόν πρέπει να καταστραφεί η
Καρχηδόνα». Ο Κάτωνας δεν πρόλαβε να ζήσει ο ίδιος την καταστροφή της
Καρχηδόνας. Επι- κεφαλής των δυνάμεων που στάλθηκαν στην Αφρική γι’
αυτό το σκοπό ήταν ο Σκιπίων ο Αφρικανός ο νεώτερος που είχε μαζί του
προσωπικό φίλο (αλλά και μάρτυρα της ανελέητης δύναμης της Ρώμης) τον
Πολύβιο.
Τον ίδιο χρόνο που ξεκινούσε η τελική αναμέτρηση με την Καρχηδόνα
επαναστατούσε και η Μακεδονία υπό την ηγεσία ενός Ανδρίσκου που
ισχυριζόταν ότι ήταν γιος του Περσέα. Το 148 η Ρώμη νίκησε τους
επαναστάτες και στη θέση των τεσσάρων μερίδων δημιούργησε για πρώτη
φορά στη ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΑΡΧΙΑ. Στο Νότο, ο παλιός σύμμαχος της
Ρώμης ήταν το ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΑΧΑΙΩΝ. Οι Αιτωλοί μετά την ήττα του Αντίοχου
είχαν συρρικνωθεί και δεν ξανατόλμησαν να σηκώσουν ανάστημα. Οι Αχαιοί
όμως νόμισαν ότι θα είχαν πάντα καλές σχέσεις με τη Ρώμη. Όμως οι Αχαιοί
είχαν δυσαρεστήσει τους Ρωμαίους όταν μαζί με άλλους συμμάχους τους
(Ρόδιοι και Ατταλίδες), κατά τη διάρκεια του Γ΄ Μακεδονικού εξέφρασαν
συμπάθεια για τον Περσέα. Έτσι οι Ρωμαίοι πήραν 1000 ομήρους, μερικά
από τα πιο σημαντικά άτομα της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Μεταξύ αυτών των
ομήρων ήταν και ο Πολύβιος. Το ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΑΧΑΙΩΝ που ήταν τυπικά
σύμμαχος των Ρωμαίων απαιτούσε να έχει την πραγματική ηγεμονία στην
Πελοπόννησο. Για να το πετύχει αυτό έπρεπε να συμπεριλαμβάνει και τη
Σπάρτη. Η Ρώμη, ακριβώς επειδή ορισμένοι μέσα στο Κοινό είχαν
αντιρωμαϊκή διάθεση, εφάρμοσε το διαίρει και βασίλευε και υποχρέωσε τους
Αχαιούς να αφήσουν εκτός το Άργος και τη Σπάρτη. Το ΑΧΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟ
εξεγέρθηκε σε μια προσπάθεια αυτονόμησης, φυσικά ηττήθηκαν και οι
Ρωμαίοι κατέλαβαν, λεηλάτησαν και κατέσκαψαν την Κόρινθο (146). Ούτε εδώ
δημιούργησαν ρωμαϊκή επαρχία Πελοποννήσου αλλά όρισαν ότι αυτά τα
εδάφη (στην ουσία όλη η Νότια Ελλάδα) θα υπάγονται στην επιτήρηση του
Ρωμαίου διοικητή της Μακεδονίας. Η Κόρινθος, κατ’ εξαίρεση μεταβλήθηκε σε
ρωμαϊκό έδαφος. Το ΑΧΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟ, μετά απ’ αυτό συρρικνώθηκε.
Εν τω μεταξύ, η Ρώμη νίκησε την Καρχηδόνα την οποία και
κατέστρεψε ολοσχερώς. Μετά απ’ αυτό δημιουργήθηκε η ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΦΡΙΚΗΣ η
οποία είχε πολύ μικρό μέγεθος γύρω από την παλιά πόλη της Καρχηδόνας.

31
Ο Κάτων (234-149) εκτός από πολιτικός ήταν και συγγραφέας, μεταξύ άλλων και του πρώτου
ιστοριογραφικού έργου στη λατινική, των «Α ΠΑΡΧΩΝ (ORIGINES)».

43
 Το 133 π.Χ. πέθανε ο τελευταίος βασιλιάς της Περγάμου, ο Άτταλος Γ΄,
ο οποίος άφησε με τη διαθήκη του το βασίλειό του κληρονομιά στο ρωμαϊκό
λαό! Μάλλον επέλεξε αυτή τη λύση ως τη μόνη λειτουργική. Και εκεί
εμφανίστηκε ένας επαναστάτης, ο Αριστόνικος που εμφανίστηκε ως μέλος της
βασιλικής οικογενειας του Περγάμου. Ο Αριστόνικος ως το 129 αντιστεκόταν
στους Ρωμαίους με νίκες. Στο τέλος, το 129, νικήθηκε και τότε ιδρύεται στη
θέση του παλιού βασιλείου του Περγάμου η πρώτη ρωμαϊκή επαρχία στην
Ασία, με το όνομα «ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ».
MENTUS HOSTILIS [=αντίπαλο δέος]. Οι Ρωμαίοι πίστευαν ότι όσο υπήρχε
ένα αντίπαλο δέος η Ρώμη στα εσωτερικά της ζητήματα κρατούσε τις
ισορροπίες. Έτσι, το 133 είναι το έτος έναρξης εσωτερικών ταραχών, όταν
ακριβώς εκλείπει αυτό το αντίπαλο δέος.

¬¬¬

Μακεδονικοί Πόλεμοι:

i.212-205 π.Χ.: Α΄ Μακεδονικός Πόλεμος (Φίλιππος Ε΄)

ii.200-197 π.Χ.: Β΄ Μακεδονικός Πόλεμος (Φίλιππος Ε΄)
iii.171-167 π.Χ.: Γ΄ Μακεδονικός Πόλεμος (Περσέας)
iv.149-148 π.Χ.: Δ΄ Μακεδονικός Πόλεμος (Ανδρίσκος)

44
 Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΩΝ

Είδαμε το τέλος του Τιβέριου Σεμπρώνιου Γράκχου32 που τον έριξαν

στον Τίβερη. Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι στη Ρώμη υπήρχε έντονη η
ανάγκη μιας μεταρρύθμισης (και η συνείδηση αυτής της ανάγκης) που η
προσπάθεια δεν τελείωσε με το θάνατο του πρωταγωνιστή. Η ανάγκη για
κλήρους γης ήταν πιεστική και η Σύγκλητος δεν τόλμησε να καταργήσει το
νόμο για την παροχή κτημάτων σε άπορους Ρωμαίους. Όμως, το 129 (με
πρωτοβουλία της Συγκλήτου )η εποπτεία της αγροτικής μεταρρύθμισης
ανατέθηκε στους υπάτους που ήταν όργανα της Συγκλήτου, άρα, πλέον, η
συγκλητική αριστοκρατία δεν είχε τίποτα να φοβηθεί, αφού ελέγχει το έργο
των υπάτων.
Όμως, περίπου μετά από μία δεκαετία η μεταρρύθμιση «ξαναχτυπάει».
Ο Γάιος Γράκχος, ήταν ο μικρότερος αδελφός του Τιβερίου. Αυτός κατάφερε
και ξέφυγε από τις διώξεις του 132 που είχε πραγματοποιήσει ο ύπατος
Ποπιλίων Λένας. Μάλιστα ο Γάιος υπηρέτησε ως ταμίας (QUESTOR) στην
ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΡΔΗΝΙΑΣ μετά το θάνατο του αδελφού του και ως το 124 είχε
αποκτήσει ένα μικρό αλλά καλό όνομα και έτσι επέστρεψε στη Ρώμη. Στο
τέλος του 124 έθεσε υποψηφιότητα για δήμαρχος της επόμενης χρονιάς
(123), εξελέγη και έτσι έως το 121 εκτυλίχθηκε μια νέα φάση αυτής της
μεταρρύθμισης. Άλλωστε εξακολουθούσαν να υπάρχουν στη Ρώμη οι
αφοσιωμένοι στους Γράκχους (και στο πρόγραμμά τους) πολίτες. Έτσι, οι
«ποπουλάρες (POPULARES)» απέκτησαν συνείδηση της πολιτικής τους
ενότητας. Με την υποστήριξη αυτών των ποπουλάρων κατέστη δυνατή η
συνέχιση της μεταρρύθμισης.

ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗΣ «ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ»

I. Θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να γνωρίζουμε ότι ο Γάιος ήταν πιο

διπλωματικός και ικανός στην πολιτική από τον αδελφό του.
II. Ο Γάιος είχε σαφή διάθεση να συνδυάσει τα συμφέροντα του απλού λαού
και των ιππέων (τα αποσπασμένο τμήμα της NOBILITAS μετά τον LEX
CLAUDIA του 220). Στην αρχή οι Ρωμαίοι όταν έλεγαν ORDO εννοούσαν την
τάξη, την κοινωνική ομάδα, δηλαδή τη Συγκλητική τάξη (ORDO SENATORIUS).
Σιγά σιγά άρχισε να διαμορφώνεται μια ORDO EQUESTER [=ιππική τάξη]. Ο
Γάιος προσπάθησε να συνδυάσει τα συμφέροντα των ιππέων με τα
συμφέροντα του απλού λαού προκειμένου να έχει την υποστήριξη και των
δύο στις συνελεύσεις. Πρώτα απ’ όλα, προσπάθησε να κερδίσει τους

32
Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε πως οι Γράκχοι δεν ήταν οι πρώτοι που προσπάθησαν να
περιορίσουν τις μεγάλες ιδιοκτησίες εις βάρος των μικροϊδιοκτητών. Ήδη τον 4 ο αιώνα (367), ο
ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΛΙΚΙΝΙΟΥ περιόριζε την έκταση της δημόσιας γης που μπορούσε να κατέχει και να
εκμεταλλεύεται ένας πολίτης. Ωστόσο, παρά την τυπική ανανέωση της ισχύος του στις αρχές του 2 ου
αιώνα, ο νόμος αυτός είχε γίνει νεκρό γράμμα. Αυτό το πρόβλημα προσπάθησαν να λύσουν οι
Γράκχοι, παρουσιάζοντας το μεταρρυθμιστικό τους πρόγραμμα ως συνέχεια αυτών των παλαιών
διατάξεων.

45
 ιππείς δίνοντάς τους ανοιχτά ορισμένες αρμοδιότητες για κρατικό
λογαριασμό.
III. Ο Γάιος προχώρησε σε κάτι που εμβρυωδώς είχε ξεκινήσει ο Τιβέριος.
Προσπαθεί δηλαδή να κερδίσει την υποστήριξη των Ιταλών συμμάχων
υποσχόμενος μια πιο γρήγορη εξίσωση με τους Ρωμαίους (δηλαδή την
απόκτηση των ρωμαϊκών πολιτικών δικαιωμάτων) απ’ ότι ήθελε η
Σύγκλητος.
IV. Ο Γάιος ανοίγει τον γεωγραφικό ορίζοντα της μεταρρύθμισης. Ενώ για τον
Τιβέριο η αναδιανομή περιοριζόταν στην Ιταλία, ο Γάιος ανοίγει μια
προοπτική εξάπλωσης των Ρωμαίων με τη δημιουργία ρωμαϊκών αποικιών
εκτός Ιταλίας. Ο Γαίος γενικά και σε όλους τους τομείς διευρύνει τη
μεταρρύθμιση.
V. Όπως ο Τιβέριος, ο Γάιος χρησιμοποίησε ως βασικό όργανό της
μεταρρύθμισης τη φυλετική/λαϊκή συνέλευση. Οι συνελεύσεις ήταν
πυρετώδεις γιατί είχε έντονο το άγχος μήπως δεν προλάβει να
ολοκληρώσει το έργο του. Έτσι όλα έγιναν πολύ γρήγορα. Έχουμε μια
σειρά νόμων που λέγονται LEGES SEPRONIAE (από τη συνήθεια των
Ρωμαίων να δίνουν το όνομα του νόμου στον εισηγητή του). Όταν
τελειώνει το 123 θα έλεγε περίμενε κανείς ότι ο Γάιος θα σταματούσε
λέγοντας ότι δεν μπορεί να πάρει την εξουσία για μία δεύτερη συνεχόμενη
χρονιά. Όμως είναι χαρακτηριστικό ότι άπαξ ένα έθιμο στη Ρώμη
παραβιαζόταν μία φορά, έπαυε να ισχύει. Έτσι έθεσε υποψηφιότητα για
δήμαρχος και για το έτος 122 χωρίς κανείς να του φέρει αντίσταση και
φυσικά επανεκλέχτηκε.
 Το δεύτερο χρόνο της δημαρχίας του συνέθεσε έναν LEX AGRANIAE
[=αγροτικός νόμος] που ουσιαστικά επαναλάμβανε το νόμο του αδελφού
του για περιορισμό της κτηματικής περιουσίας μιας οικογένειας
ρυθμίζοντας πως όλα τα παραπάνω εδάφη που κατείχε θα επανέρχονταν
στο κράτος.
 Παράλληλα, προχώρησε σε διάφορα μέτρα εναντίον των διωκτών του
αδελφού του και πιο συγκεκριμένα εναντίον του υπάτου του 132, του
Ποπίλιου Λένα. Έτσι κατόρθωσε όλες οι διώξεις και τα μέτρα που είχε
περάσει ο Λένας να κηρύχθούν μη νόμιμα κ ο ίδιος ο πρώην ύπατος να
αυτοεξοριστεί για να αποφύγει τη δίκη. Παράλληλα ο Γάιος εισήγαγε
ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες νέες νομοθετικές ρυθμίσεις:

i. LEX FRUMENTARIA [=σιτικός νόμος]. Βάσει αυτού του νόμου το

ρωμαϊκό κράτος αναλάμβανε να επιδοτεί την τιμή του σιταριού ώστε
να εξασφαλίζει για τα λαϊκά στρώματα της πρωτεύουσας μιαν ανεκτή
τιμή, όχι πολύ υψηλή. Αυτό το μέτρο ήταν τελείως ξένο προς τη
ρωμαϊκή αντίληψη αφού έθετε τις βάσεις για τη δημιουργία ενός
κράτους προνοίας. Αντίθετα, στον ελληνικό κόσμο (πόλεις), είχε
χρησιμοποιηθεί αυτό το μέτρο πολλές φορές. Συχνά άρχοντες
επιδοτούσαν τα σιτηρά για να τα αγοράζουν πιο φτηνά οι φτωχοί.
Και εδώ λοιπόν εντοπίζουμε ένα στοιχείο «μπολιάσματος»
ελληνικών θεσμών στη Ρώμη. Μ’ αυτό το μέτρο ο αστικός όχλος, η
PLEBS URBANA δένεται περισσότερο με την πολιτική του Γάιου
Γράκχου.
ii. LEX MILITARIS: Ο Γάιος παρουσιάζεται ως εισηγητής ενός κράτους
πρόνοιας. Αυτός ο νόμος που εισηγήθηκε προέβλεπε ότι με κανένα

46
 τρόπο δε θα μπορούσαν να στρατευτούν αγόρια κάτω των 17 ετών
(φαίνεται ότι μέχρι τότε συνέβαινε κάτι τέτοιο). Αυτός ο νόμος
δημιουργήθηκε ώστε σε περιόδους πολέμου οι οικογένειες που
έμεναν πίσω να μη στερηθούν τελείως τα ανδρικά εργατικά χέρια
ώστε να μη καταλήξουν χρεωμένες όπως συνέβαινε συχνά. 33
iii. ΝΟΜΟΣ ΠΕΡΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑΣ: Επίσης, ο Πλούταρχος
μαρτυρεί στο βίο του Γάιου ότι ο Γάιος εισήγαγε ένα νόμο που όριζε
ότι το κράτος ήταν υποχρεωμένο να παρέχει τη στρατιωτική
ενδυμασία στους στρατευόμενους (όχι όμως και τον οπλισμό). Όριζε
μάλιστα ότι αυτά τα έξοδα για την ενδυμασία δεν θα αφαιρούνταν
από το μισθό του στρατιώτη.

Δύο άλλοι νόμοι ενίσχυσαν ιδιαίτερα τους ιππείς:

iv. ΣΕΜΠΡΩΝΙΟΣ ΝΟΜΟΣ περί της ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ. Το 129 όπως
είδαμε ιδρύθηκε στο πρώην βασίλειο του Περγάμου η πρώτη
ρωμαϊκή επαρχία στην Ασία με το όνομα επαρχία της Ασίας ή σκέτο
Ασία. Ο Γάιος οργάνωσε το φορολογικό σύστημα αυτής της
επαρχίας. Ουσιαστικά εφάρμοσε το σύστημα που ίσχυε τότε στη
Σικελία, δηλαδή το ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΔΕΚΑΤΗΣ (DECUMAE), της απόδοσης
στο ρωμαϊκό κράτος του ενός δέκατου των προϊόντων μιας
περιοχής. Αυτό το σύστημα εφαρμόστηκε και στην επαρχία της
Ασίας με μια βασική διαφορά: Ενώ στη Σικελία (σύμφωνα με ό,τι
ίσχυε και πιο παλιά, στα χρόνια των βασιλέων των Συρακουσών),
για κάθε πόλη γίνονταν επί μέρους αναθέσεις σε άτομα (κάτοικοι των
περιοχών, ίσως άρχοντες) για τη συλλογή των φόρων, στην Ασία, θα
γινόταν η συλλογή των φόρων από ΦΟΡΟΣΥΛΛΕΚΤΕΣ [=PUBLICAN
(τελωνες)]. Αυτοί οι τελώνες θα αποφασίζονταν κεντρικά στη Ρώμη.
Για να μπορεσει να λειτουργήσει αυτό το σύστημα έπρεπε οι
υποψήφιοι τελώνες να εκτιμήσουν το φόρο, να παρουσιαστούν στη
Ρώμη και με μια μορφή πλειοδοσίας να πάρει την ανάθεση αυτός
που θα προσέφερε στις αρχές το μεγαλύτερο ποσό. Ποιος λοιπόν
μέσα στη Ρώμη είχε τα απαραίτητα κεφάλαια και δεν ήταν
Συγκλητικός (απαγορευμένη δραστηριότητα για τους Συγκλητικούς);
Μόνο οι ιππείς! Μ’ αυτό τον τρόπο άνοιγε μια μεγάλη δυνατότητα
στη φιλοδοξία των ιππέων για χρήμα και αυτοί γίνονταν καρπωτές
της εδαφικής εξάπλωσης της Ρώμης.
v. Παράλληλα, με έναν δικαστικό νόμο (LEX ΙUDICARIA), ο Γάιος ανέθεσε
τη στελέχωση των δικαστηρίων που θα έκριναν το έργο των
επαρχιακών διοικητών σε ιππείς, με την διαιολόγηση ότι δεν ήταν
σωστό οι επαρχιακοί διοικητές (Συγκλητικοί) να κρίνονται από
συγκλητικούς. Ήταν η πρώτη φορά που ιππείς έπαιρναν τόσο
σημαντική δικαστική αρμοδιότητα. Η σχέση του ενός νόμου με τον
άλλο ήταν προφανής. Καθώς οι επαρχιακοί διοικητές θα έδιναν λόγο
στο τέλος της θητείας τους για τις πράξεις τους μπροστά σε ένα
δικαστήριο αποτελούμενο από ιππείς (δηλαδή από πρώην ή
μέλλοντες τελώνες της επαρχίας τους) τους συνέφερε να έχουν
καλές σχέσεις με τους φοροσυλλέκτες και να κάνουν τα στραβά

33
Ο Τιβέριος Γράκχος είχε προτείνει τη μείωση της στρατιωτικής θητείας για παρόμοιους λόγους.

47
 μάτια στον τρόπο που αυτοί συνέλεγαν το φόρο ζητώντας
υπερβολικά ποσά από τους φορολογούμενους. Έτσι και αλλιώς η
Ρώμη δεν ενδιαφερόταν για τυχόν κατάχρηση που θα γινόταν από
τους τελώνες. Τα παράπονα των φορολογούμενων θα τα άκουγε ο
επαρχιακός διοικητής (και όχι ο τελώνης) που είχε κάθε λόγο να
θέλει να έχει καλή σχέση με την τάξη των ιππέων αφού στο τέλος
της θητείας του θα απολογείτο για όλα του τα πεπραγμένα σ’αυτούς!
Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι δεν υπήρξε νόμος που να
απαγορεύει να μπαίνουν σ’ αυτές τις επιτροπές άτομα που είχαν
άμεσα οικονομικά συμφέροντα σ’αυτές τις επαρχίες!
vi. Εκτός όλων αυτών των νόμων για τους ιππείς, ο Γάιος Γράκχος
ενδιαφέρθηκε να δοθούν γαίες σε άκληρους Ρωμαίους και στην
Ιταλία. Είχε συγκροτήσει ένα σχέδιο για τη δημιουργία δύο ρωμαϊκών
αποικιών σε ιταλικό έδαφος (η μία στην περιοχή του Τάραντα).
Ταυτόχρονα όμως δεν ήθελε να δυσαρεστήσει τους Ιταλούς
συμμάχους. Γι’ αυτό δεν έκανε πρόβλεψη για περισσότερες
ρωμαϊκές αποικίες στην Ιταλία και αντίθετα σχεδίαζε να
δημιουργήσει ρωμαϊκή αποικία στα εδάφη της κατεστραμένης
Καρχηδόνας. Αυτή η αποικία θα ονομαζόταν JURONIA προς τιμή της
θεάς Ήρας. Μ’ αυτό τον τρόπο οι σχέσεις των Ρωμαίων με τους
Ιταλούς συμμάχους δε θα χειροτέρευαν και παράλληλα θα
αποκαθίσταντο οικονομικά αρκετοί άποροι Ρωμαίοι. Αυτό το σχέδιο
του Γάιου δείχνει μια μεταρρυθμιστική ευρύτητα πνεύματος αλλά
προσέκρουσε στον ακόμη πιο περιορισμένο ορίζοντα των ίδιων των
Ρωμαίων που δεν έβλεπαν με καλό μάτι την μετεγκατάστασή τους
σε υπερπόντια εδάφη. Τότε η αντιπολίτευση της Συγκλήτου
κατόρθωσε να κερδίσει ένα μέρος του λαού με το μέρος της
υποσχόμενη πολύ περισσότερα απ’αυτά που υποσχόταν ο Γράκχος.
Συγκεκριμένα, ο Λίβιος Δρούσος (όργανο της Συγκήτου) που ήταν
δήμαρχος μαζί με τον Γάιο πρότεινε στη λαϊκή συνέλευση τη
δημιουργία όχι δύο αλλά έξι ρωμαϊκών αποικιών μέσα στην Ιταλία.
Κατόρθωσε έτσι να πάρει ένα μέρος του λαού με το μέρος του.
vii. Παράλληλα, ο Γάιος προχώρησε σε μέτρα για την εξίσωση των
δικαιωμάτων των Ιταλών με τους Ρωμαίους. Πιο συγκεκριμένα,
ήθελε να δώσει σε όσους είχαν ήδη τα λατινικά δικαιώματα, τα
ρωμαϊκά και σε όλους τους άλλους τα λατινικά. Αυτή του η πρόθεση
από τη μια του εξασφάλιζε μεγάλη δημοτικότητα στους κόλπους των
συμμάχων και μακροπρόθεσμα μια ειρηνική συνεργασία μαζί τους
αλλά από την άλλη δυσαρεστούσε τους Ρωμαίους που ένιωθαν ότι
απειλούνται. Τα πράγματα είχαν έτσι όταν, ενώ προχωρούσε η
μεταρρύθμιση, ο Γάιος προσπάθησε να προβεί σε μια μέτρηση γης
στην καινούρια μακρινή αποικία, στέλνοντας τους AGRIMENSORES για
να μετρήσουν τα εδάφη της περιοχής και να κατανείμουν τα κτήματα.
Οι AGRIMENSORES πήγαν στην Καρχηδόνα, έθεσαν τα όρια της
καινούριας πόλης όμως λόγω της δυσειδαιμονίας των Ρωμαίων που
την εκμεταλλεύτηκαν οι εχθροί του Γάιου, το σχέδιο δεν
πραγματοποιήθηκε. Πιο συγκεκριμένα, στα τέλη του 122 έφτασε στη
Ρώμη η φήμη ότι στην Καρχηδόνα λύκοι (γνωστός ο μύθος για τη
λύκαινα και το Ρέμο και το Ρωμύλο), είχαν ξεθάψει τους όρους,
δηλαδή τις πέτρες που έθεταν τα όρια της νέας πόλης. Αν και είναι

48
 απίθανο να υπήρχαν λύκοι στη Β. Αφρική, η φήμη έγινε πιστευτή και
το συμβάν θεωρήθηκε κακός οιωνός για την ίδρυση της πόλης, ότι
δηλαδή οι θεοί ήταν αντίθετοι με τη δημιουργία αυτής της αποικίας.
Έτσι το σχέδιο ματαιώθηκε. Αυτό το συμβάν αύξησε την πολιτική
ένταση μέσα στη Ρώμη.

Το 122 όπως είπαμε το Γάιος ήταν δήμαρχος για δεύτερη συνεχή

χρονιά. Θα ήταν πολύ να ζητήσει επανεκλογή για τρίτη συνεχόμενη θητεία.
Στο τέλος λοιπόν του 122 έβαλε υποψηφιότητα για ύπατος της επόμενης
χρονιάς. Όμως, ακριβώς λόγω της συνεργασίας όλων των παραπάνω
αντίξοων εις βάρος του παραγόντων (δυσαρέσκεια, ενέργειες Συγκλήτου,
αντιπροτάσεις για εντός Ιταλίας αποικίες) απέτυχε να εκλεγεί και αντ’ αυτού
εκλέγεται ο Λεύκιος Οπίμιος34.
Στα μέσα του 121 ο δήμαρχος Μινούκιος Ρούφος εισήγαγε στη λαϊκή
συνέλευση μια πρόταση αναίρεσης της νομοθεσίας του Γ. ΓΡΑΚΧΟΥ που
αφορούσε τη δημιουργία της αποικίας στην Καρχηδόνα. Αυτή η εισήγηση
ήταν μια πρόκληση προς τον Γάιο γιατί αμφισβητώντας αυτό το μέρος της
νομοθετικής του προσπάθειας, αμφισβητείτο όλη του η μεταρρύθμιση. Ήταν
φυσικό στη συνέλευση που ακολούθησε το κλίμα να είναι τεταμένο αφού ήταν
σαφές για το Γάιο και τους οπαδούς του ότι «εδώ παίζονται όλα». Σύμφωνα
με την παράδοση, όταν ήρθε ο ύπατος να προεδρεύσει, οι ραβδούχοι του
δημιούργησαν επίτηδες ένταση και επειδή κάποιοι οπαδοί του Γράκχου δεν
παραμέρησαν αμέσως, οι ραβδούχοι το εξέλαβαν ως ενέργεια εναντίον του
υπάτου και άρχισαν μια αιματοχυσία στην οποία σκοτώθηκε ο Γ. Γράκχος και
κάποιοι οπαδοί του. Τότε η Σύγκλητος βρήκε την ευκαιρία που ζητούσε να
πάρει την κατάσταση στα χέρια της. Έτσι η Σύγκλητος εξέδωσε ένα έσχατο
ψήφισμα, κήρυξε το κράτος σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης [=SENATUS
CONSULTUM ULTIMUM]. Έτσι η απόλυτη εξουσία ήρθε στα χέρια της Συγκλήτου,
εκτελέστηκαν πολλοί από τους οπαδούς των Γράκχων και η μεταρρύθμιση
αποσοβείται. Είναι σημαντικό πως η Σύγκλητος δεν τόλμησε να αναιρέσει
αμέσως το περιεχόμενο της αγροτικής μεταρρύθμισης αλλά δέκα χρόνια μετά,
το 111, η Σύγκλητος αποφάσισε τελειωτικά ότι όλες οι δημόσιες γαίες
κηρύσσονται AGER PRIVATUS, ότι δηλαδή οι μεγαλοκτηματίες που είχαν
καταπατήσει δημόσιες γαίες (αυτές τις γαίες που είχαν προσπαθήσει να
επαναφέρουν οι Γράκχοι), παίρνουν δικά τους τελεσίδικα αυτά τα κτήματα.
Τελεσίδικα βέβαια πήραν και τα κτήματα εκείνοι που είχαν ωφεληθεί από τη
μεταρρύθμιση των Γράκχων.
Ως μονιμότερο αποτέλεσμα, πέραν της δολοφονίας των Γράκχων
μπορούμε να σημειώσουμε την έντονη συνειδητοποίηση από μεγάλο μέρος
των Ρωμαίων για την ανάγκη μιας μεταρρύθμισης και για τη δημιουργία ενός
αντίπαλου προς τη Σύγκλητο πόλου εξουσίας.Οι POPULARES δηλαδή,μέσα
απ’όλη αυτή τη διαδικασία,απέκτησαν μια εννιαία ως ένα βαθμό κοινωνική
συνείδηση.
Παρά το γεγονός ότι η Σύγκλητος κατήργησε τους νόμους του Γ.
Γράκχου, όσοι πληβείοι είχαν προλάβει κατά τη διάρκεια της μεταρρύθμισης
να πάρουν γη, την κατοχύρωσαν. Όπως είδαμε, αρχικά, οι γαίες που δίνονταν
προς εκμετάλλευση (είτε σε μεγαλοκτηματίες, είτε κατά τους νόμους των

34
Ας σημειωθεί πως οι ιππείς, αφού με τους νόμους του Γράκχου πέτυχαν να εξασφαλίσουν τα δικά
τους συμφέροντα, απέσυραν την υποστήριξή τους από το πρόγραμμά του και τον ίδιο.

49
Γράκχων σε απόρους) παρέμεναν AGER PUBLICUS VECTIGULISQUE, δηλαδή το
κράτος δεν είχε παραιτηθεί από αυτές, έπαιρνε τέλος από τους εκμεταλλευτές
τους, έστω και μικρό35. Όταν όμως το 111 αυτές αναγνωρίστηκαν στους
μεγαλοκτηματίες ως AGER PRIVATUS, τότε έχασε και το δημόσιο και οι φτωχοί.
Με αυτή την προσπάθεια των Γράκχων δημιουργείται ένας νέος πόλος
που ξεκινά μια παράδοση η οποία παρέμεινε στη Ρώμη και μετά το θάνατο
των δύο αδελφών.

¬¬¬

Νόμοι της Μεταρρύθμισης: (Γ. Γράκχος) [Προσπάθεια κατοχύρωσης της

παραδοσιακής λειτουργίας της Ρώμης. Συντηρητική προσέγγιση για την
ενδυνάμωση του Κράτους]

I.LEGES SEPRONIAE (φορολογικό σύστημα της ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ)

II.LEX AGRANIAE (αγροτικός νόμος)
III.LEX FRUMENTARIA (σιτικός νόμος)
IV.LEX MILITURIS (στρατιωτικός νόμος)
V.NΟΜΟΣ ΠΕΡΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑΣ
VI.LEX IUDICIARIA (δικαστικός νόμος)

(Ι) και (VΙ): Νόμοι που ενισχύουν την ΤΑΞΗ ΤΩΝ ΙΠΠΕΩΝ (ORDO EQUESTER).
(II) έως (V): Νόμοι κοινωνικής πρόνοιας.

ΤΙ ΗΤΑΝ Η ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΓΡΑΚΧΩΝ

Ας μη νομίσουμε ότι αυτή η μεταρρύθμιση είχε ως βάση την ιδέα της

απονομής των μεγαλύτερων δικαιωμάτων μέσα στη Ρώμη στον απλό λαό! Η
αφετηρία της προσπάθειας των Γράκχων ήταν να κατοχυρώσουν τη
λειτουργία της παραδοσιακής Ρώμης. Αυτό που κυρίως τους ενοχλούσε ήταν
η δημογραφική κάμψη, η αλλοτρίωση, η μείωση των δυνάμεων της μεσαίας
τάξης των αγροτών που ήταν μέχρι τότε η βάση της στρατιωτικής (και
συνεπώς και της πολιτικής) δύναμης της Ρώμης. Μπορούμε λοιπόν να πούμε
ότι η μεταρρύθμιση των αδελφών Γράκχων είχε στην ουσία συντηρητικό
χαρακτήρα. Η μεταρρύθμιση των δύο αδελφών δεν είχε ως πρώτιστο ρόλο
την αλλαγή του πολιτειακού συστήματος αλλά την ενδυνάμωση της Ρώμης ως
πηγής μεσογειακής εξουσίας.
Από εδώ και πέρα έχουμε έντονη την αντίθεση της Ρώμης ως πόλης
και της Ρώμης ως αυτοκρατορίας. Για να διασωθεί η αυτοκρατορία οι Ρωμαίοι
αντιλαμβάνονται ότι το ρωμαϊκό πολιτικό παιχνίδι δε θα μπορούσε να
παραμείνει στα παλιά ιταλικά δεδομένα.
Η επιτυχία ή μη μιας μεταρρύθμισης μπορεί να εκτιμηθεί και στο κατά
πόσον μένει ως αντίληψη και μετά το θάνατο των μεταρρυθμιστών. Πράγματι,
μετά το 121, η συγκλητική αριστοκρατία θεωρεί ότι δεν μπορεί να
αντιμετωπίσει τα κοινωνικά προβλήματα της Ρώμης αν δεν πάρει δραστικά

35
Εκτός από το έσοδο, αυτές οι γαίες σύμφωνα με τη μεταρρύθμιση θα παρέμεναν PUBLICI ώστε να μη
μπορούν οι πλούσιοι να τις αγοράζουν.

50
μέτρα. Έτσι, ήδη το 118 η ίδια η Σύγκλητος ενέκρινε τη δημιουργία της
πρώτης ρωμαϊκής αποικίας εκτός Ιταλίας. Πρόκειται για τη Ναρβών της
Γαλλίας. Στο σημείο αυτό, το 121 είχε ιδρυθεί μια ρωμαϊκή επαρχία. Έως τότε
υπήρχε ένα ιδιότυπο καθεστώς στη Γαλατία καθώς δεν υπήρχε εκεί ρωμαϊκή
διοίκηση. Τότε δημιουργείται η πρώτη ΠΕΡΑΝ ΤΩΝ ΆΛΠΕΩΝ ΓΑΛΑΤΙΚΗ ΕΠΑΡΧΙΑ
(PROVINCIA TRANSALPINA) και ως βασική της πόλη και διοικητικό κέντρο είχε τη
ρωμαϊκή αποικία Ναρβώνα. Από εκεί και πέρα, σιγά σιγά δημιουργήθηκαν και
άλλες ρωμαϊκές αποικίες στις ρωμαϊκές επαρχίες. Αυτή η πρώτη ρωμαϊκή
επαρχία στην πέρα των Άλπεων Γαλατία ονομάστηκε PROVINCIA NARVONENSIS
(από την πρωτεύουσά της τη Ναρβόνα). Ακόμη και σήμερα η περιοχή αυτή
της Γαλλίας ονομάζεται Προβηγκία από τον ρωμαϊκό όρο «PROVINCIA».
Με την ίδρυση αυτών των ρωμαϊκών αποικιών εξώ από την Ιταλία, η
Σύγκλητος έδειξε ότι δεν είχε άλλη διέξοδο από το να ακολουθήσει ένα
τουλάχιστον μέρος του μεταρρυθμιστικού προγράμματος των Γράκχων.
Οι POPULARES δεν είχαν μεγάλη κοινωνική ομοιογένεια καθώς
περιελάμβαναν τον απλό λαό, τους ιππείς και εν δυνάμει και τους υπόλοιπους
Ιταλούς. Οι OPTIMATES (Συγκλητική Τάξη) φάνηκαν να βγαίνουν ενισχυμένοι
από την αναμέτρηση με τους Γράκχους. Οι αδυναμίες τους όμως φαίνονταν
όλο και συχνότερα στη μετά Γράκχων εποχή, κυρίως σε ό,τι αφορούσε τη
διοίκηση των επαρχιών και την εξωτερική πολιτική. Το πρώτο τέτοιο
χαρακτηριστικό παράδειγμα προέκυψε σχετικά με το πρόβλημα με τους
διαδόχους της Καρχηδόνας, τους βασιλείς της Νουμιδίας. Ο Μασσανάσσης
ήταν ο πιστός σύμμαχος της Ρώμης που με τις έριδές του με τη γειτονική
Καρχηδόνα προσέφερε στους Ρωμαίους την κατάλληλη αφορμή για να
κηρύξουν τον Β΄ Καρχηδονιακό και να καταστρέψουν τελειωτικά την αντίπαλό
τους. Μετά ο θάνατο του Μασσανάσση έμειναν οι τρεις του γιοι. Η Ρωμη
φρόντισε σαν καλός σύμμαχος να προσφέρει τη διαιτησία της στις εσωτερικές
έριδες των τριών αδελφών και με έξυπνο τρόπο κατάφερε να κατανεμηθεί το
βασίλειο στους τρεις γιους, ώστε να αποδυναμωθεί. Όμως ο ένας από τους
τρεις γιούς, ο Ιουγούρθας, είχε περισσότερες φιλοδοξίες και ικανότητες και
αφαίρεσε από τα αδέλφια του τα δικά τους μερίδια και εκμεταλλευόμενος την
αρχική ανοχή της Ρωμης, έφτιαξε ένα εννιαίο βασίλειο υπό την εξουσία του. Η
Ρώμη δεν το ανέχτηκε αυτό για πολύ και το 111 άρχισε έναν επταετή πόλεμο
εναντίον του που διήρκεσε ως το 105 π.Χ.. Σ’ αυτό τον πόλεμο η ήδη
κυρίαρχη Ρώμη είχε να κάνει με έναν αμελητέο βάρβαρο. Ο Ιουγούρθας όμως
κατόρθωσε να χρησιμοποιήσει πολύ επιτυχημένα τη μέθοδο της δωροδοκίας
για να εξουδετερώσει τους Ρωμαίους στρατηγούς και για να αποφύγει μια
συντρηπτική ήττα. Το 110 σε ένα διάλειμμα του πολέμου ο Ιουγούρθας είχε
πάει στη Ρώμη για να διαπραγματευτεί μια ειρήνη. Η παράδοση λέει λοιπόν
πως τόσο πολύ είχε πειστεί ο Ιουγούρθας για τη μέθοδο της δωροδοκίας
ώστε φεύγοντας από την πόλη γύρισε και είπε: «Ω ωνητή πόλη, θα χαθείς
σύντομα αρκεί να βρεις τον αγοραστή σου» (ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΣ ΚΡΙΣΠΟΣ , ΚΕΦ. 35,
ΕΔΑΦΙΟ 10). Οι επανειλημμένες αποτυχίες των Ρωμαίων στρατηγών είχαν
εκθέσει ανεπανόρθωτα το κύρος της συγκλητικής αριστοκρατίας στα μάτια του
λαού. Στο σημείο αυτό η ρωμαϊκή αριστοκρατία αναγκάστηκε να προβεί σε μια
αναγνώριση της ήττας της προωθώντας το 107 στην ηγεσία της επιχείρησης
εναντίον του Ιουγούρθα έναν ιππέα, τον Μάριο που πέτυχε απόλυτα και
συνέτριψε τον βάρβαρο αφρικανό καθώς και ορισμένα γερμανικά βαρβαρικά
φύλα που αφού είχαν σκορπίσει τον τρόμο στην ΠΕΡΑ ΤΩΝ ΆΛΠΕΩΝ ΓΑΛΑΤΙΑ,
είχαν προσπαθήσει να εισέλθουν στην Ιταλία. Έτσι ο Γάιος Μάριος

51
δημιούργησε ένα πολιτικό κεφάλαιο για τον εαυτό του, έγινε ένας ανθρώπινος
πόλος που θα ένωνε τους POPULARES.
Ο Γάιος Μάριος λοιπόν αναγνωρίστηκε ως σημαντικός στρατιωτικός
ηγέτης και μετά έγινε και πολιτικός ηγέτης. Ο Μάριος συνέδεσε το όνομά του
με μια πολύ σημαντική μεταρρύθμιση. Παραδοσιακά οι Ρωμαίοι που
στρατεύονταν, αν δεν είχαν περιουσία (ήταν δηλαδή PROLETARII),
στρατεύονταν ως βοηθητικοί. Ο Μάριος εκτιμώντας σωστά τις δημογραφικές
δυσκολίες, προέβη σε μια μεταρρύθμιση και εισήγαγε τους προλεταρίους
στους κανονικούς στρατιώτες ορίζοντας ότι το ρωμαϊκό κράτος θα τους
εξασφάλιζε τον οπλισμό. Μ’ αυτό τον τρόπο, ένα σημαντικό στρώμα του
ρωμαϊκού πληθυσμού, ουσιαστικά αποκλεισμένο μέχρι τότε από τον στρατό,
εισάγεται στο στρατιωτικό σύστημα. Η μεταρρύθμιση αυτή είναι πολύ
σημαντική από την άποψη πως αυτοί οι προλετάριοι, οι οποίοι τώρα πλεον
στρατεύονταν διατηρούσαν την ελπίδα πως μετά το πέρας της θητείας τους
θα έπαιρναν ένα κλήρο γης. Αυτή τους μάλιστα την ελπίδα δεν την στήριζαν
γενικά στο κράτος και τη συγκλητική αριστοκρατία αλλά ειδικά στον στρατηγό
τους. Ο Μάριος μάλιστα συνδύασε το μέτρο της εισόδου των προλεταρίων
στο στράτευμα με τη δημιουργία νέων ρωμαϊκών αποικιών στην Αφρική.
Αυτές οι αποικές ονομάστηκαν μάλιστα προς τιμήν του COLONIAE MARIANAE.
Μ’ αυτό τον τρόπο για πρώτη φορά από τη δημιουργία της RES
PUBLICA, έμπαινε θα έλεγε κανείς μια βραδυφλεγής βόμβα μέσα στο ρωμαϊκό
πολιτειακό σύστημα. Με την υπόσχεση για οικονομική αποκατάσταση των
στρατιωτών από τον κάθε στρατιωτικό ηγέτη, δημιουργείτο μια σχέση
πατρωνίας σε στρατιωτικό επίπεδο που δεν υπήρχε έως τότε.
Μακροπρόθεσμα, αυτό θα δημιουργούσε τη διάλυση της RES PUBLICA από τη
στιγμή που στρατηγοί έγιναν ανεξέλεκτοι.

52
Η PΩΜΑΪΚΗ IΣΤΟΡΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ MΕΛΕΤΗ ΤΩΝ NΟΜΙΣΜΑΤΩΝ.

Ένα νόμισμα δεν μπορεί να κυκλοφορήσει αν δεν εγγυηθεί κάποιος την

αξία του (για παράδειγμα, τα χαρτονομίσματα της Χούντας έπαψαν να
κυκλοφορούν μετά τη μεταπολίτευση). Φυσικά στην αρχαία Ρώμη τα
προηγούμενα νομίσματα χρησιμοποιούνταν αφού ήταν κατασκευασμένα από
μέταλλο που είχε και πραγματική αξία εκτός από ονομαστική. Εδώ ας
προσθέσουμε ότι οι Ρωμαίοι πολίτες πολύ δύσκολα δέχονταν νέους φόρους.
Το γεγονός αυτό, μετέπειτα, επηρέασε σημαντικά και τη νομισματική πολιτική
των αυτοκρατόρων.
Κατά την εποχή του Αυγούστου καθιερώνεται ένα νέο νομισματικό
σύστημα διότι το ΣΗΣΤΕΡΣΙΟ είχε χάσει την αξία του. Αυτό το νομισματικό
σύστημα της εποχής του Αυγούστου διατηρήθηκε με ορισμένες φυσικά
αλλάγές μέχρι και τη νεώτερη εποχή στην Ευρώπη, μέχρι δηλαδή και το 10ο –
17/8ο αιώνα. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν στο νομισματικό τους σύστημα
τρία διαφορετικά μέταλλα:
1. AUREUS (χρυσός): Ένα χρυσό νόμισμα ισοδυναμούσε με 25 δηνάρια
(DENARII).
2. DENARIUS: Ένα δηνάριο (ασημένιο νόμισμα) ισοδυναμούσε με 4
σηστέρτιους (μπρούτζινα νομίσματα).
3. DUPONDII: Αυτό ήταν χάλκινο νόμισμα και ένα δηνάριο ισοδυναμούσε
με 8 δουπόντιους.

[Αυτές οι ισοδυναμίες δεν άλλαξαν]

Με την πάροδο όμως των ετών, έγινε συνήθεια να νοθεύουν τον

άργυρο βάζοντας λιγότερο ασήμι και περισσότερο χαλκό ή μόλυβδο. Έτσι,
όσο περνούσαν τα χρόνια συνεχώς έπεφτε η περιεκτικότητα σε άργυρο. Εκεί
λοιπόν που στα χρόνια του Αυγούστου η περιεκτικότητα του δηναρίου σε
ασήμι ήταν 98%, τον 3ο αιώνα μ.Χ. έπεσε στο 2,5-3%!
Παρά το γεγονός ότι νόθευαν συστηματικά το αργυρό νόμισμα, η
ισοδυναμία με το χρυσό νόμισμα παρέμεινε η ίδια, οπότε αν πήγαινε κάποιος
και έδινε τα αργυρά νομίσματα, του έδιναν πίσω χρυσά που ήταν ανόθευτα.
Το χρυσό νόμισμα δε νοθεύτηκε ποτέ.
Η νόθευση γινόταν για οικονομικούς σκοπούς έως και τον 18ο αιώνα.
Αυτή η πρακτική ήταν (ή τουλάχιστον θεωρείτο) πολύ ασφαλής.
Από τον αυτοκράτορα Καρακάλλα δημιουργήθηκε και ένα νέο νόμισμα,
ο ΑNTONIANUS. Ο ΑΝΤΩΝΙΑΝΟΣ (νόμισμα) είχε μεγαλύτερη αξία επειδή έφερε
πάνω το ακτινωτό διάδημα του Αυτοκράτορα. Η εμπορική του τιμή ήταν πιο
υψηλή από την κανονική. Είχαμε υπερτίμηση του ΑΝΤΩΝΙΑΝΟΥ, δηλαδή η
εμπορική του αξία ήταν μικρότερη από την ονομαστική.
Στα χρόνια της δυναστείας των Σεβήρων, το νόμισμα υποτιμήθηκε κι
άλλο. Μετά τους Σεβήρους άλλαξαν και το βάρος εκτός από την περικτικότητα
του νομίσματος.
Το 238 μ.Χ. καταργείται το ΔΗΝΑΡΙΟ και μένει μόνο ο ΑΝΤΩΝΙΑΝΟΣ.
Όπως είπαμε και παραπάνω, κανείς δε μείωσε σε βάρος ή σε
περιεκτικότητα το χρυσό νόμισμα για πολλά χρόνια. Τα χρυσά νομίσματα

53
παρέμειναν σταθερά για να μένουν οι τιμές των ανταλλαγών σχετικά
σταθερές,με αποτέλεσμα να μένει το όλο σύστημα σχετικά σταθερό. Ένα
χρυσό νόμισμα ισοδυναμούσε με δέκα ασημένια. Έτσι, αν νοθευόταν το
ασημένιο, θα συνέχιζε να ανταλάσσεται ένα χρυσό με δέκα ασημένια γιατί όσο
και να υποβαθμιστεί το ένα νόμισμα, το άλλο παραμένει σταθερό. Το όλο
σύστημα για να λειτουργήσει απαιτούσε την πίστη του πολίτη στο κράτος, στη
σταθερότητα, στη συνέχεια και τη συνέπειά του. Τέτοια πίστη φαίνεται πως
υπήρχε στον αρχαίο κόσμο για το ρωμαϊκό κράτος. Αν πάρουμε την
πραγματική αξία του αντωνιανού τα χρόνια που ήταν πολύ νοθευμένο, θα
έπρεπε να ανταλλάσσονται 800 ΑΝΤΩΝΙΑΝΟΙ για ένα χρυσό νόμισμα, αφού η
περιεκτικότητα σε άργυρο είχε πέσει περίπου στο 2,8%.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΟΘΕΥΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ

Ήδη από την εποχή των Σεβήρων, τα χρυσά νομίσματα εξαφανίζονται

γιατί είχαν υποτιμηθεί. Κλείνουν μεγάλα ορυχεία χρυσού, δεν υπάρχει ικανή
ποσότητα μετάλλου χρυσού, η τιμή του χρυσού ως μετάλλου ανεβαίνει ενώ η
τιμή του χρυσού νομίσματος χαμηλώνει (αφού πέφτει και η αξία του αργυρού
νομίσματος με το οποίο υπάρχει αναλογία). Έτσι εξαφανίζονται τα χρυσά
νομίσματα από την αγορά αφού προτιμούσαν να λιώνουν το χρυσό και να το
χρησιμοποιούν για άλλα πράγματα (έτσι είχε μεγαλύτερη αξία).
Υπήρχαν μάλιστα και επιπτώσεις στις υποδιαιρέσεις (στα άλλα
νομίσματα). Τα χρυσά και αργυρά νομίσματα εκδίδονταν από κρατικά
νομισματοκοπεία, ενώ τα μπρούτζινα και τα χάλκινα όχι μόνο. Υπήρχαν
πολλά νομισματοκοπεία στην Ανατολή και ιδίως στη Μ. Ασία και τη Συρία.
Την εποχή του Σεπτίμιου Σεβήρου έχουμε περίπου 300
νομισματοκοπεία που ήταν ανεξάρτητα και δε χρειάζονταν να πάρουν άδεια
από τη Ρώμη, έκοβαν νόμισμα οι τοπικές αρχές. Την ίδια περίοδο έχουμε
μείωση των χάλκινων νομισματοκοπείων της ίδιας της Ρώμης. Τα
περισσότερα τοπικά νομισματοκοπεία διατηρήθηκαν μέχρι τα μέσα του 3ου
μ.Χ. αιώνα. Τα χάλκινα νομίσματα δε νοθεύονται, υποθέτουμε λοιπόν ότι η
ισοτιμία παρέμεινε σταθερή. Κατά τα μέσα του 3ου μ.Χ. αιώνα αλλάζει η αξία
των χάλκινων νομισμάτων που εκδόθηκαν παλαιότερα. Αυτό έγινε επίσημα με
επισημάνσεις στη πίσω πλευρά του νομίσματος. Δηλαδή συγκέντρωναν στα
νομισματοκοπεία τα παλαιά νομίσματα και χτυπούσαν στην πίσω πλευρά μια
νέα αξία.
Μετά το 268 το όλο νομισματικό σύστημα κατέρρευσε. Η πρώτη
σοβαρή προσπάθεια για αποκατάστασή του έγινε το 274 από τον
αυτοκράτορα Αυρηλιανό. Αυτός προσπάθησε να αντιμετωπίσει την
κατάσταση αυξάνοντας το βάρος των ΑΝΤΩΝΙΑΝΩΝ και το ποσοστό του
αργύρου μέσα σ’ αυτούς αλλά η διαφορά ήταν πάλι πολύ μικρή αφού το
ποσοστό του αργύρου έφτασε τώρα το 5%. Επί πλέον το βάρος του χρυσού
νομίσματος αυξήθηκε λίγο σε μια προσπάθεια εξισορρόπησης του
διματαλλικού συστήματος (αφού αυξήθηκε το βάρος του ενός έπρεπε να
αυξηθεί και το βάρος του άλλου). Από το 268 έως το 274 δεν έκοψαν καθόλου
χάλκινα νομίσματα. Αυτό συνέβη επειδή το αργυρό έχασε την οικονομική του
αξία και ανταλασσόταν ως χάλκινο. Επειδή δεν έβαλε πολύ άργυρο μέσα στον
αντωνιανό, η μεταρρύθμιση που προσπάθησε να κάνει ο Αυρηλιανός
απέτυχε.

54
 Ο πληθωρισμός, παρά τη νόθευση του νομίσματος δεν ήταν πολύ
υψηλος αν και είναι αρκετά δύσκολο να ελέγξουμε τι ακριβώς συνέβαινε. Οι
πληροφορίες που έχουμε βρίσκονται κυρίως σε παπύρους της Αιγύπτου. Έτσι
γνωρίζουμε ότι στην Αίγυπτο δεν έχουμε πληθωρισμό ως το 270 μ.Χ..
Με την κρίση, άρχισαν να χρησιμοποιούν το χρυσό και τον άργυρο όχι
πλέον ως νόμισμα αλλά ως μέταλλο αφού έτσι είχε μεγαλύτερη εμπορική αξία.
Κατά το 1ο και 2ο μ.Χ. αιώνα έχουμε στον ανατολικό χώρο πολλούς
ευεργέτες (που προσέφεραν π.χ. μνημεία ή φτηνό σιτάρι στις πόλεις τους).
Τον 3ο όμως αιώνα σταματάει αυτό το φαινόμενο. Το πιο πιθανό είναι ότι
άλλαξε η έννοια της πόλης, η πόλη δεν ήταν πλέον τόσο σημαντική όσο η
ρωμαϊκή αυτοκρατορία (ο 3ος αιώνας είναι μια μεταβατική περίοδος, στον 4ο,
πλέον, αιώνα έχουμε την ουσιαστική μεταβολή). Τον 4ο αιώνα ο
αυτοκράτορας πίεζε τους πλούσιους και επιφανείς πολίτες να αναλάβουν
αξιώματα που πλέον δε θεωρούντο τιμητικά αλλά μάλλον μια υποχρέωση και
αγγαρεία.
Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι από το 3ο αιώνα και μετά η
ρωμαϊκή αυτοκρατορία αντιμετώπιζε οικονομικά και νομισματικά προβλήματα
τα οποία όμως δεν ήταν τόσο μεγάλα όσο παρουσιάζονται πολλές φορές στη
νεώτερη βιβλιογραφία.
Ο Διοκλητιανός ήταν ο μόνος ρωμαίος αυτοκράτορας που θα
μπορούσε να θεωρηθεί Έλληνας. Ήταν επίσης ο πρώτος που «βγήκε στη
σύνταξη», άφησε δηλαδή το θρόνο πριν πεθάνει. Χώρισε διοικητικά την
αυτοκρατορία σε δύο μεγάλα τμήματα, ένα ανατολικό και ένα δυτικό.Το καθ’
ένα είχε έναν αυτοκράτορα και δύο καίσαρες. Αυτό όμως το σύστημα διήρκεσε
λίγο γιατί οι διάδοχοι του Διοκλητιανού είχαν πολύ μεγάλες φιλοδοξίες και
ήρθαν σε ρήξη μεταξύ τους.
Εκείνα τα χρόνια έχουμε δύο είδη φορολογίας. Η μια φορολογία ήταν
ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΓΗΣ (IUGATIA) και η άλλη πάνω στα άτομα - ΚΕΦΑΛΙΚΟΣ ΦΟΡΟΣ
CAPITATIO).
Ο Διοκλητιανός έκανε δύο νομισματικές μεταρρυθμίσεις, προσπάθησε
να επαναφέρει το διμεταλλικό κανόνα για να επαναφέρει και την εμπιστοσύνη
του πληθυσμού στο κράτος και στο νόμισμα. Επίσης στα χρόνια του υπήρχε
πρόβλημα πληθωρισμού και για να το αντιμετωπίσει εξέδωσε νόμο για το
ανώτατο όριο των τιμών κάποιων βασικών αγαθών. Μέχρι τότε στη ρωμαϊκή
αυτοκρατορία ίσχυαν κανόνες ελεύθερης αγοράς και οικονομίας. Η
προσπάθεια αυτή του Διοκλητιανού να βάλει όριο στις τιμές εφαρμόστηκε τότε
για πρώτη φορά!
Τέλος, αξίζει να πούμε ότι οι Ρωμαίοι δεν απαγόρεψαν την παράλληλη
με τα ρωμαϊκά νομίσματα κυκλοφορία και άλλων, παλαιότερων, όπως στην
περίπτωση της Αιγύπτου όπου κυκλοφορούσαν ακόμη τα νομίσματα των
Πτολεμαίων.

55
ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ (ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ
ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ)

Είδαμε ότι ο Μάριος έδωσε νέα ώθηση στην τάξη των POPULARES και
πέτυχε ορισμένες πολύ σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο στρατό.
Οι πόλεμοι και οι αυξανόμενες υποχρεώσεις της ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας μοιραία επέφεραν μεταβολές στο πολιτειακό σύστημα της
Ρώμης:
1. Ήδη στα χρόνια του Β΄ Καρχηδονιακού πολέμου (ενός πολέμου
εκτεταμένου γεωγραφικά), εφαρμόστηκε συχνά λόγω ανάγκης το
σύστημα της μη λήξης στο τέλος του χρόνου της θητείας ενός υπάτου
που διεξήγαγε πόλεμο εκείνη τη στιγμή και θα ήταν επιζήμιο να
παραιτηθεί της ηγεσίας του στρατεύματος και το στράτευμα να
περιμένει άπραγο για κάποιο χρονικό διάστημα περιμένοντας τον
επόμενο ύπατο. Έτσι, από τότε, οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν το
σύστημα PROROGATIO IMPERII [=παράταση αρχής]. Αν λοιπόν ήταν
κάποιος ύπατος μια χρονιά και διοικούσε στράτευμα και έληγε η θητεία
του, για να αποφύγουν μια δεύτερη συνεχόμενη θητεία (κάτι που
αντέβαινε στους άγραφους πολιτειακούς θεσμούς της Ρώμης),
διατηρούσαν τα πολιτειακά τους έθιμα και θεωρούσαν ότι την επόμενη
χρονιά αυτός ο ύπατος ασκούσε καθήκοντα ανθυπάτου(αντί του
υπάτου). Έτσι, ας υποθέσουμε ότι ήταν καποιος ύπατος το 210 και
τυχαίνει να διεξάγει επιχειρήσεις τις οποίες δεν μπορεί να διακόψει.
Έτσι για το έτος 209 αυτός ο ίδιος (τυπικά πρώην ύπατος) θα ασκεί
καθήκοντα PROCONSUL [=ΑΝΘΥΠΑΤΟΥ]. Αρχικά, ΑΝΘΥΠΑΤΟΣ ήταν ένας
Ρωμαίος αξιωματούχος που συνέχιζε για δεύτερη (ή και για τρίτη)
χρονιά να είναι ύπατος, χωρίς όμως να έχει τον τίτλο. Εν τω μεταξύ,
στη Ρώμη θα εκλέγονταν κανονικά δύο νέοι ύπατοι που μπορούσαν να
χρησιμοποιηθούν σε άλλες εκστρατείες, ενώ ο ΑΝΘΥΠΑΤΟΣ θα συνέχιζε
στην περιοχή του να ασκεί καθήκοντα υπάτου. Με αυτή τη ρύθμιση
φαίνεται καθαρά η προσαρμογή του ρωμαϊκού πολιτειακού συστήματος
χωρίς τυπικά να αλλάξει ο ρωμαϊκός θεσμός.
2. Σιγά σιγά, σε μεταγενέστερα χρόνια ξεπερνιέται και ο κανόνας για
κατοχή ενός αξιώματος μόνο για μια χρονιά, όπως μετά την κατανίκηση
του Ιουγούρθα, όταν γερμανικά και γαλατικά φύλα απειλούσαν την
Ιταλία από το Βορρά, η Σύγκλητος δε βρήκε άλλη λύση από το να
προτείνει στη λαϊκή συνέλευση την παράταση τους υπατείας του
36
Μάριου (104-102) .

Έχουμε λοιπόν βαθμιαίες παραχωρήσεις/υποχωρήσεις της Ρώμης ως

προς την πολιτειακή παράδοση λόγω τους πίεσης των εξελίξεων. Παράλληλα
όμως παρέμενε έντονο το πρόβλημα τους Ρώμης με τους Ιταλούς συμμάχους

36
Το 100 μάλιστα, ο Μάριος, ως ύπατος, αναγκάστηκε να καταπνίξει στο αίμα μια ταραχή που είχε
προκύψει στη Ρώμη από ένα πρώην σύμμαχό του και αρχηγό των POPULARES, το δήμαρχο Λούκιο
Σατουρνίνο που είχε προσπαθήσει να θέσει σε εφαρμογή ένα μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα ανάλογο με
αυτό των Γράκχων.

56
της. Ο Γράκχος είχε θελήσει να δώσει σε όλους τα δικαιώματα των λατινικών
αποικιών (και σ’ αυτούς που ήδη είχαν τα λατινικά δικαιώματα να τους δώσει
τα ρωμαϊκά). Όμως, όπως είδαμε αυτό του το σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε.
Οι Ιταλοί σύμμαχοι ήταν υποδεέστεροι, δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα ενώ είχαν
βοηθήσει πάρα πολύ τους Ρωμαίους σε όλους τους πολέμους. Παράλληλα,
υπήρχε το πρόβλημα τους δημιουργίας ρωμαϊκών επαρχιών στα ιταλικά
εδάφη. Το 91 π.Χ., ένας δήμαρχος, ο Μάρκος Λίβιος Δρούσος συνέλαβε το
σχέδιο μιας ανταλλαγής δικαιωμάτων μεταξύ ιταλών συμμάχων και Ρωμαίων,
δηλαδή πρότεινε να δημιουργηθούν δώδεκα καινούριες ρωμαϊκές αποικίες και
σε αποζημίωση να δοθούν τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα τους
συμμάχους37. Ο Δρούσος όμως δολοφονήθηκε γιατί το μέτρο αυτό ήταν
υπερβολικά ριζοσπασικό για τους Ρωμαίους. Όμως η δολοφονία του έδωσε
το σύνθημα τους συμμάχους για εξέγερση, καθώς είχαν πλέον χάσει κάθε
ελπίδα συνδιαλλαγής με τη Ρώμη38. Έτσι, η Ρώμη, μεταξύ των ετών 91-88
π.Χ., βρέθηκε στη δείνη ενός πολύ σκληρού πολέμου (Συμμαχικός πόλεμος)
που ταλάνισε όλη την Ιταλία από το Βορρά έως και το Νότο (προσοχή, όταν
λέμε Ιταλία, σ’ αυτά τα χρόνια δεν συμπεριλαμβάνουμε τη Σικελία).Το 89 π.Χ.,
η Ρώμη έκανε μια πρώτη συμφιλιωτική κίνηση τους τους συμμάχους, όρισε
δηλαδή μια LEX IULIA σύμφωνα με την οποία τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα
θα δίνονταν σε όλους όσοι κατοικούσαν λατινικές αποικίες και θα δίνονταν
λατινικά δικαιώματα σε όσους από τους συμμάχους είχαν παραμείνει πιστοί
στη Ρώμη κατά τη διάρκεια του Συμμαχικού πολέμου. Το αποτέλεσμα (εφ’
όσον οι περισσότεροι είχαν εξεγερθεί και θα έμεναν χωρίς κανένα κέρδος απ’
αυτό το νόμο) ήταν να αποτύχει αυτή η συμφιλιωτική προσπάθεια και τον
επόμενο χρόνο, το 88 με ένα δεύτερο νόμο (LEX CLAUDIA/PAPIRIA), να
τελειώσει ουσιαστικά η έριδα και ο πόλεμος. Με αυτό το δεύτερο νόμο,
δίνονταν ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους κατοίκους τους Ιταλίας
έως τη γραμμή του Πάδου και στους πάνω από τη γραμμή του Πάδου
δίνονταν τα λατινικά δικαιώματα. Έτσι, από το 88 π.Χ. και μετά, όλοι οι
κάτοικοι τους Ιταλίας είναι Ρωμαίοι πολίτες. Τότε η Ιταλία ενοποιείται πολιτικά.
Φυσικά αυτή η ρύθμιση αφορούσε μόνο τους ελεύθερους, όχι τους δούλους.
Αν όμως κάποιος απελευθερωνόταν, έπαιρνε αμέσως τα ρωμαϊκά πολιτικά
δικαιώματα. Σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να πούμε ότι πριν από αυτή τη
ρύθμιση, πριν δηλαδή το 88 π.Χ., οι Ρωμαίοι είχαν ουσιαστικικά συντρίψει
στρατιωτικά τους συμμάχους τους αλλά δείχνοντας μια ευρύτητα πνεύματος
ενέταξαν τους ηττημένους σε ένα κοινό πολιτικό οργανισμό για να πετύχουν
την ομόνοια τους μεταξύ τους σχέσεις. Αυτή είναι μια πτυχή τους ρωμαϊκής
πολιτικής ιδιοφυϊας.
Ενώ o Συμμαχικός πόλεμος ήταν σε εξέλιξη στην Ιταλία, άλλα νήματα των
εσωτερικών υποθέσεων τους Ρώμης συνδέονται με τους εξωτερικές σχέσεις.
Στο ανατολικό τμήμα τους Μεσογείου βρισκόμαστε στη φάση τους την οποία
από το 129 π.Χ. έχει δημιουργηθεί στα παλιά εδάφη του βασιλείου του
Περγάμου (που είχε επεκταθεί πολύ μετά τη συνθήκη τους Απάμειας) η
πρώτη ρωμαϊκή επαρχία στην Ασία, η ονομαζόμενη ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΟΥΣ ΑΣΙΑΣ που
περιελάμβανε το μεγαλύτερο μέρος τους Δ. Μικράς Ασίας. Στην Μ. Ασία, δεν

37
Παράλληλα ο Δρούσος υποσχόταν στους ιππείς την πρόσβαση στα συγκλητικά αξιώματα ενώ στους
συγκλητικούς τη συμμετοχή στα σώματα των ενόρκων απ’όπου τους είχε αποκλείσει η νομοθεσία του
Γ
38
. Γράκχου.
Δεν είναι τυχαίο πως το 125, μετά το θάνατο του Τ. Γράκχου είχε ξεσπάσει μια περιορισμένη σε
κλίμακα εξέγερση συμμάχων σε κάποιες ιταλικές πόλεις,η οποία κατεστάλη αμείλικτα.

57
είχαν εξαφανιστεί οι παλιές, ελληνιστικές διοικητικές οντότητες, υπήρχαν
δηλαδή μικρότερα ελληνιστικά βασίλεια τα οποία η Ρώμη είχε ελπίσει ότι θα
μπρούσε να ελέγχει. Συγκεκριμένα, στη Μ. Ασία υπήρχαν:

1. Το ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ.

2. Στο Βορρά, το ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΒΙΘΥΝΙΑΣ, με πρωτεύουσα τη Νικομήδεια.
3. Στα Βορειοανατολικά, το ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ, του οποίου κατά
παράδοση, οι βασιλείς έφεραν το όνομα Μιθριδάτης.
4. Στο δε κέντρο, στην περιοχή τους σημερινής Άγκυρας υπήρχε η
ΓΑΛΑΤΙΑ ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ. Αυτοί οι Γαλάτες είχαν σ’ εκείνα πλέον τα χρόνια
σχεδόν πλήρως εξελληνιστεί και είχαν υιοθετήσει ελληνικές μορφές
οργάνωσης, όπως ήταν η ελληνιστικού τύπου βασιλεία.

Η Ρώμη, όταν ίδρυσε την ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ, στήριζε τη σταθερότητα

της επαρχίας στην καλή συνεργασία και τον έλεγχο που θα μπρούσε να ασκεί
επί των γειτονικών ελληνιστικών βασιλείων με τα οποία κατά παράδοση είχε
καλές σχέσεις (έκανε μάλιστα συχνά και το διαιτητή στις μεταξύ τους
διαφορές). Τα πράγματα έγιναν προβληματικά όταν ο Μιθριδάτης ΣΤ΄, ο
βασιλιάς του Πόντου έδειξε να έχει πολύ μεγάλες φιλοδοξίες. Αυτές οι
φιλοδοξίες φάνηκαν και από το γεγονός ότι μετέφερε την πρωτεύουσα του
κράτους του από την εσωτερική πόλη Αμάσεια, στην παραθαλάσσια Σινώπη
που ήταν μια παλιά ελληνική αποικία (στον αρχαίο κόσμο, πάντοτε η στροφή
στη θάλασσα σήμαινε αύξηση των πολιτικών φιλοδοξιών). Έως τα χρόνια
λοιπόν που ξεσπά ο Συμμαχικός πόλεμος, ο Μιθριδάτης ο Ευπάτωρ είχε
εκφράσει τους φιλοδοξίες του θέλοντας να ενσωματώσει στο κράτος του το
ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ (είχε ήδη παρέμβει στα εσωτερικά ζητήματα
διαδοχής αυτού του βασιλείου) καθώς και στο βασίλειο τους Βιθυνίας. Η
Ρώμη λόγω των εσωτερικών δυσκολιών που αντιμετώπιζε προσπάθησε
αρχικά με τη διπλωματία και την απειλή να περιστείλει τους φιλοδοξίες του
Μιθριδάτη. Όταν κατέστη προφανές ότι κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο αφού ο
Μιθριδάτης είχε εισβάλλει στη Βιθυνία (89 π.Χ.), η Ρώμη του κήρυξε τον
πόλεμο, χωρίς όμως να είναι έτοιμη να τον αντιμετωπίσει λόγω των
εσωτερικών δυσκολιών. Ενώ λοιπόν η Ρώμη προσπαθούσε να δώσει μια
τελική λύση στο θέμα των συμμάχων, ο Μιθριδάτης κατάφερε να καταλύσει
ουσιαστικά τη ρωμαϊκή επαρχία τους Μ. Ασίας. Ας σημειωθεί πως ήταν η
πρώτη φορά που μια ρωμαϊκή επαρχία αντιμετώπιζε τόσο σοβαρή εξωτερική
απειλή. Αυτό ο Μιθριδάτης το κατόρθωσε επειδή πήρε με το μέρος του το
μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού τους περιοχής, το οποίο ήταν
εξοργισμένο με τους Ρωμαίους και τον άδικο και εκμεταλλευτικό τρόπο με τον
οποίο συνέλεγαν τους φόρους. Έτσι η υπόληψη τους ρωμαϊκής διοίκησης είχε
πέσει πολύ χαμηλά και η δημοτικότητα των Ρωμαίων ως διοικητών είχε
εκμηδενιστεί. Ο Πλούταρχος, στη βιογραφία του Σύλλα, λέει ότι οι Έλληνες
συνήθιζαν να παρομοιάζουν τους Ρωμαίους με τους Άρπυες, τα μυθικά
αρπακτικά πουλιά που έπαιρναν από τους ανθρώπους τη τροφή τους. Υπό
της συνθήκες αυτές δεν είναι περίεργο που ο Μιθριδάτης πήρε με το μέρος
του πολλούς Έλληνες, κυρίως τα κατώτερα στρώματα του ελεύθερου
πληθυσμού. Σ’ αυτή του την επιτυχία συνέβαλε και το γεγονός ότι ο
Μιθριδάτης κατόρθωσε να παρουσιαστεί τους Έλληνες ως εξελληνισμένος
βασιλιάς ενώ στην πραγματικότητα δεν ήταν τίποτε άλλο από απόγονος των
Περσών σατραπών στην περιοχή που είχε δώσει στην παλιά περσική

58
θρησκεία ένα ελληνικό περίβλημα (λατρεία Δία αντί για λατρεία Μίθρα). Για
λόγους προπαγάνδας άλλωστε ο Μιθριδάτης είχε προσφέρει πολλά και
πλούσια αναθήματα στη Δήλο.
Έτσι, ο Μιθριδάτης είχε φτάσει να ελέγχει όλη τη Δυτική Μ. Ασία.
Μάλιστα, όταν κατέλαβε τα ρωμαϊκά εδάφη, επιδόθηκε σε πρωτοφανείς
σφαγές, κυριολεκτικά σε λουτρό αίματος, ιδίως στην Έφεσο («εφεσιακός
εσπερινός»). Τότε εκτελέστηκαν πολλοί Ρωμαίοι αλλά και Ιταλοί σύμμαχοι
που μόλις είχαν πάρει τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα. Δείγμα του μίσους
που υπήρχε για τους Ρωμαίους διοικητές ήταν το γεγονός ότι ο Μιθριδάτης
έβαλε να χύσουν λιωμένο χρυσάφι μέσα στο λαιμό του Ρωμαίου διοικητή,
θέλοντας μ’ αυτό το τρόπο να δείξει στον πληθυσμό ότι τιμωρούσε την
απληστία των Ρωμαίων.

LUCIUS CORNELIUS SULLA

Το ερώτημα λοιπόν είναι, πώς αντέδρασε η Ρώμη σε όλα αυτά τα

τρομερά που συνέβαιναν στην Ανατολή; Η Ρώμη προσπάθησε να στείλει ένα
στρατηγό για να αντιμετωπίσει το Μιθριδάτη. Τα πράγματα όμως δεν ήταν και
τόσο απλά. Αρχικά ορίστηκε (κληρώθηκε κατά τη συνήθεια) να πάει ο ένας
ύπατος εκείνης τους χρονιάς, ο οποίος ήταν από τους πιο γνήσιους οπαδούς
των OPTIMATES, ο L.Cornelius.Sulla. Ενώ λοιπόν ο Σύλλας είχε φύγει από τη
Ρώμη και ετοιμαζόταν με τις λεγεώνες του να πάει στην Ανατολή,
πληροφορείται ότι κατά την απουσία του οι POPULARES συνεκάλεσαν πάλι τη
γενική συνέλευση και κατόρθωσαν να εκλεγεί ο Μάριος ύπατος στη θέση του!
Κάτι τέτοιο δεν ήταν απλώς μειωτικό αλλά επρόκειτο για αφαίρεση της
δυνατότητας για δόξα και χρήμα (από τα λάφυρα του πολέμου). Κάποιος
άλλος, ίσως θα υποχωρούσε, όχι όμως ο Σύλλας που έκανε την περίφημη
πορεία προς τη Ρώμη, ξανασυγκάλεσε τα COMITIA, έκανε εκκαθαρίσεις και
κατάφερε να επανεκλεγεί. Μετά την επανεκλογή του, μέσα στο έτος 88 έφυγε
για την Ανατολή όπου άρχισε την εκστρατεία του εναντίον του Μιθριδάτη.
Μόλις ο Σύλλας απέπλευσε από την Ιταλία, πάλι οι POPULARES κατόρθωσαν
να πετύχουν την καθαίρεσή του. Έτσι ο Σύλλας βρέθηκε να εκπροσωπεί τη
χώρα του στην Ανατολή και να διεξάγει ένα πόλεμο εναντίον τους εχθρού τους
Ρώμης όντας καθαιρεμένος από τους συμπολίτες του! Αυτό δεν είχε
ξανασυμβεί στη ρωμαϊκή ιστορία. Ό,τι πέτυχε ο Σύλλας εναντίον του
Μιθριδάτη το πέτυχε όντας καθαιρεμένος. Το τόλμημά του αυτό είχε επιτυχία
διότι οι στρατιώτες του που γνώριζαν πως μόνο απ’ αυτόν είχαν να
περιμένουν χρήμα (από τα λάφυρα) και αποκατάσταση μετά την εκστρατεία,
του έμειναν πιστοί. Μάλιστα οι λεγεώνες που στάλθηκαν υπό άλλο στρατηγό
στην Ανατολή να αντικαταστήσουν το Σύλλα, μετά από διάφορες περιπέτειες
προσχώρησαν στον καθαιρεμένο ύπατο!
Εν τω μεταξύ, στη Ρώμη όσο έλειπε ο Σύλλας κυβερνούσε ο Μάριος
και μετά το θάνατο του Μάριου ένας άλλος σημαντικός ηγέτης των POPULARES,
ο Λεύκιος Κορνήλιος Κίννας. Με επικεφαλής αυτόν η Ρώμη διάγει υπό ένα
καθεστώς ηγεσίας των POPULARES.
Ο καθαιρεμένος Σύλλας αντιμετώπισε εν τω μεταξύ το Μιθριδάτη. Ο
Μιθριδάτης κατόρθωσε να κερδίσει ένα μέρος των κατοίκων τους Ασίας με το
μέρος του αλλά και να επεκτείνει την επικράτειά του στη κυρίως Ελλάδα, και
ιδίως στην Αθήνα. Αυτά τα γεγονότα, καθώς και άλλα τους ύστερης

59
ελληνιστικής εποχής τα αφηγείται ένας στωϊκός φιλόσοφος που τα έζησε, ο
39
Ποσειδώνιος ο Απαμεύς . Ο Ποσειδώνιος αναφέρει ότι κάποιος φιλόσοφος
που είχε κερδίσει την εύνοια του Μιθριδάτη κατόρθωσε να ξεσηκώσει την
Αθήνα που να σημειώσουμε είχε λάβει από τους Ρωμαίους προνομιακό
καθεστώς αφού ήταν πόλη «ελεύθερη» και δεν πλήρωνε φόρους. Η Αθήνα
πολιορκήθηκε συστηματικά από τους δυνάμεις του Σύλλα και το 86 π.Χ.
αλώθηκε η Ακρόπολη. Τότε η Αθήνα υπέστη πολύ μεγάλες καταστροφές.
Τότε καταστράφηκε το ωδείο του Περικλή, η σκευοθήκη του Φίλωνα (παλιός
ναύσταθμος στον Πειραιά) καθώς και ό,τι είχε απομείνει από τα Μακρά Τείχη.
Στη συνέχεια ο Σύλλας αντιμετώπισε ό,τι είχε απομείνει από τα στρατεύματα
του Μιθριδάτη στη Χαιρώνεια και τον Ορχομενό, αναγκάζοντας τον βασιλιά
του Πόντου να επιστρέψει στη Μ. Ασία και να συνθηκολογήσει. Ο Σύλλας
βιαζόταν να συνάψει συνθήκη με το Μιθριδάτη (γι’αυτό και δεν έγινε καμιά
μεγάλη αναμέτρηση στη Μ. Ασία) ώστε να γυρίσει στη Ρώμη και να ελέγξει
την κατάσταση. Έτσι το 85 π.Χ., έγινε η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΔΑΝΔΑΝΟΥ (νοτίως τους
Αβύδου), βάσει της οποίας ο Μιθριδάτης θα έδινε χρηματική αποζημίωση
(κάτι που συνέφερε πολύ το Σύλλα που χρειαζόταν χρήματα για να πληρώσει
το στράτευμα αφού δεν είχε καμία κρατική βοήθεια) και θα επέστρεφε τη
ρωμαϊκή επαρχία τους Ασίας. Ο Σύλλας ανασυγκρότησε την ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ
ΑΣΙΑΣ και επέβαλε στις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας να του δώσουν
αποζημιώσεις καθώς και πενταετή προκαταβολή φόρων! Έτσι οι πόλεις
αναγκάστηκαν να νοικιάσουν δημόσια κτίρια για να ανταπεξέλθουν τους
βαρύτατες αυτές χρηματικές ποινές.
Ο Σύλλας επέστρεψε το ταχύτερο στη Ρώμη για να εξασφαλίσει τον
έλεγχο τους πόλης. Το 84 π.Χ., ενώ ο Σύλλας ετοιμαζόταν να γυρίσει, οι
POPULARES έχασαν τον Κίννα που πέθανε. Όταν το 83 π.Χ. ο Σύλλας
αποβιβάζεται στην Ιταλία, οι POPULARES δεν έχουν σημαντικό αρχηγό. Έτσι ο
Σύλλας προβαίνει για πρώτη φορά σε ένα ευρύτατο κύμα εκκαθαρίσεων που
ονομάστηκαν PROSCRIPTIONES [=προγραφές]. Αυτό που έκανε είναι να
συντάξει καταλόγους με τα ονόματα όσων θεωρούνταν οπαδοί των
POPULARES και να τους αναρτά σε επιφανή σημεία. Οποιοσδήποτε είχε τη
δυνατότητα να συνεργαστεί στην εκτέλεση των ατόμων που ήταν στη λίστα με
όφελος ή την ελευθερία του και τα ρωμαϊκά δικαιώματα αν ήταν δούλος ή ένα
μέρος τους περιουσίας του δολοφονημένου. Αυτές οι λίστες ήταν ουσιαστικά
προσκλήσεις προς υποψήφιους δολοφόνους. Αυτή η μέθοδος μαζικής
εξόντωσης ήταν ρωμαϊκό δημιούργημα, δεν είχε δηλαδή ποτέ εφαρμοστεί
στον ελληνικό κόσμο ή κάπου αλλού. Μ’ αυτό τον τρόπο εκτελέστηκαν 40
Συγκλητικοί και γύρω τους 1500 ιππείς. Τα νούμερα αυτά είναι πολύ υψηλά,
πρόκειται δηλαδή για το 1/6 τους Συγκλήτου. Οι προγραφές τρομοκράτησαν
ολόκληρη την Ιταλία. Με τους εκκαθαρίσεις αυτές ο Σύλλας έβαλε βαριά τη
σφραγίδα του στα ρωμαϊκά πράγματα εγκαινιάζοντας μία τακτική που θα
χρησιμοποιούνταν συχνά στα μεταγενέστερα χρόνια.

39
Ποσειδώνιος ο Ρόδιος ή ο Απαμεύς (135-51 πΧ): Έλληνας από την Απάμεια της Συρίας, πολυμαθής
στωικός φιλόσοφος, αστρονόμος, γεωγράφος, εθνογράφος (ήταν ο πρώτος που μελέτησε τη βόρεια
Ευρώπη) πολιτικός, ιστορικός (συνέχισε το έργο του Πολυβίου αν και ήταν πολύ λιγότερο
ορθολογιστής) και δάσκαλος (είχε ιδρύσει σχολή στη Ρόδο). Πολυταξιδεμένος (μεταξύ άλλων είχε
πάει στη Γαλατία και την Ισπανία), σπούδασε στην Αθήνα και εγκαταστάθηκε στη Ρόδο όπου έγινε
πολίτης και υπηρέτησε την νέα του πατρίδα ως πρέσβης προς τη Ρώμη κατά την εποχή του Μαρίου και
του Σύλλα.

60
 Το σύστημα των προγραφών σε πρώτη φάση λειτούργησε αλλά ο
Σύλλας έπρεπε να βρει τρόπο να επενδύσει την εξουσία του με κάποιο
μανδύα νομιμότητας. Έτσι η λαϊκή συνέλευση (που φυσικά ελεγχόταν
απόλυτα από τον ίδιο), του δίνει τη ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ, όχι με το παραδοσιακό σχήμα,
αλλά μια ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ REI CONSTITUENTAE [=για την αποκατάσταση του
πολιτεύματος και για να γραφτούν νόμοι]. Μάλιστα η εξουσία που του δόθηκε
ήταν απεριόριστη και όχι για ένα το πολύ χρόνο όπως οριζόταν μέχρι τότε.
Έτσι ο Σύλλας από το 83 έως το 79 π.Χ., άσκησε την εξουσία ως δικτάτορας
και ανέλαβε το έργο να αναδομήσει την πολιτεία με το να αποκαταστήσει τον
έλεγχο τους Συγκλήτου πάνω στα ρωμαϊκά πράγματα. Οι αλλαγές που
επέφερε στο ρωμαϊκό πολιτειακό σύστημα ήταν πάρα πολύ σημαντικές και
επρόκειτο να επηρεάσουν καθοριστικά τη μετέπειτα ρωμαϊκή ιστορική εξέλιξη.

«ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ» ΤΟΥ ΣΥΛΛΑ

Οι βασικοί άξονες της «αντιμεταρρύθμισης» του Σύλλα ήταν:

1. Ο Σύλλας πρώτα απ’ όλα φρόντισε να διατηρήσει απόλυτα τη FIDES του,

δηλαδή την αξιοπιστία του έναντι των πολιτικών του φίλων και πρωτίστως
των στρατιωτών του. Έτσι προχώρησε σε κατασχέσεις γαιών που είχαν
δοθεί σε βετεράνους του Μάριου και τις δίνει σε δικούς του παλαίμαχους.
Επίσης απελευθέρωσε πάρα πολλούς δούλους40 οι οποίοι έλαβαν αμέσως
και ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα. Αυτοί οι απελεύθεροι, οι «ΚΟΡΝΗΛΙΟΙ»
έγιναν αμέσως όπως ήταν η συνήθεια τότε πελάτες του ανθρώπου που
τους απελευθέρωσε. Μ’ αυτό τον επιδέξιο τρόπο ο Σύλλας πέτυχε να
αλλοιώσει ως ένα βαθμό το εκλογικό αποτέλεσμα καθώς αυτοί οι
απελεύθεροι υπολογίζεται ότι ήταν 10.000!
2. Ο Σύλλας, για να εξοικονομήσει αρκετή γη για τους βετεράνους του
κατέσχεσε όπως είδαμε κτήματα που είχαν δοθεί σε παλαίμαχους του
Μαρίου αλλά επίσης πήρε γαίες από παλιές ιταλικές κοινότητες που βέβαια
είχαν αποκτήσει πλέον ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα αλλά πολύ λίγα
χρόνια πριν. Για να τους αποζημιώσει γι’ αυτή του την ενέργεια ο Σύλλας
κατήργησε μια διάταξη του 89-88 (που συμπεριλαμβανόταν στο νόμο ο
οποίος έδινε ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους Ιταλούς).
Σύμφωνα λοιπόν μ’ αυτή τη διάταξη, οι πρώην Ιταλοί και νέοι Ρωμαίοι
πολίτες, εντάσσονταν όλοι (αριθμός πολύ μεγαλύτερος από τους έως τότε
πολίτες) σε 8 φυλές. Αυτή η διάταξη ρύθμιζε το ζήτημα πολύ επιδέξια αφού
όπως γνωρίζουμε οι Ρωμαίοι ψήφιζαν κατά φυλές και όχι κατά άτομα, άρα
η αριθμητική υπεροχή αυτών των νέων Ρωμαίων εξουδετερωνόταν. Ο
Σύλλας, δείχνοντας ευρύτητα πνεύματος, κατήργησε αυτή τη διάταξη και
κατένειμε τους νέους Ρωμαίους ισομερώς σε περίπου 33 φυλές.
3. Ένα πρώτο σημαντικό μέτρο ήταν η αύξηση (ο διπλασιασμός ουσιαστικά)
του αριθμού των Συγκλητικών, συμπληρώνοντας το σώμα με ιππείς,
υποστηρικτές του Σύλλα. Θα πρέπει εδώ να διευκρινίσουμε ότι δεν ήταν
όλοι οι ιππείς υποστηρικτές των POPULARES,πολλοί ήταν με το μέρος τους

40
Μάλλον επρόκειτο για δούλους των πολιτικών του αντιπάλων τους οποίους είχε εκτελέσει και τις
περιουσίες των οποίων είχε δημεύσει.

61
 Συγκλήτου41. Έτσι ο Σύλλας αυξάνει τον αριθμό των συγκλητικών σε 600
και ταυτόχρονα μηχανοποιεί τη διαδικασία εισόδου στο σώμα αυτό. Όρισε
δηλαδή ότι καθ’ ένας που θα εκλεγόταν στο αξίωμα του ταμία (QUESTOR-
χαμηλό αξίωμα), θα γινόταν αμέσως Συγκλητικός. Αυτό το έκανε ο Σύλλας
γιατί πίστευε ότι έτσι ανέβαζε το επίπεδο τους Συγκλήτου και τη στελέγχωνε
με μέλη ικανά που γνώριζαν από διοίκηση42.
4. Παράλληλα, ο Σύλλας προσπάθησε να εξουδετερώσει τους δημάρχους.
Όρισε ότι οι δήμαρχοι δε θα μπορούσαν να φέρουν κανένα μέτρο στη λαϊκή
συνέλευση αν δε πέρναγε πρώτα από τη Σύγκλητο. Επίσης όρισε ότι οι
δήμαρχοι μετά την άσκηση του αξιώματός τους δε θα μπορούσαν να
λάβουν άλλα αξιώματα. Μ’ αυτό τον τρόπο κάθε φιλόδοξος αριστοκράτης
θα αποθαρρυνόταν από το να επιδιώξει να γίνει δήμαρχος αφού
ουσιαστικά έτσι θα τελείωνε η πολιτική του σταδιοδρομία. Επίσης ο Σύλλας
περιόρισε τη δυνατότητα των δημάρχων να ασκούν βέτο ενάντια τους
αποφάσεις των υπάτων.
5. Ο Σύλλας θέλησε να λήξει η δυνατότητα πραξικοπήματος στον ίδιο, να μη
μπορέσει δηλαδή κανείς να επαναλάβει αυτό που ο ίδιος πραγματοποίησε.
Για να το πετύχει αυτό αποστρατικοποίησε την Ιταλία. Επίσης
αποστρατικοποίησε το αξίωμα των υπάτων. Από τα χρόνια του Σύλλα και
έπειτα, οι ύπατοι δε διοικούν στρατεύματα, τα στρατεύματα τα διοικούν οι
ΔΙΟΙΚΗΤΕΣ ΤΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ, οι οποίοι παίρνουν τώρα μόνιμα και όχι έκτακτα το
τίτλο του ΑΝΘΥΠΑΤΟΥ. Αυτό δηλαδή που πριν ήταν εξαίρεση ο τίτλος
δηλαδή και το αξίωμα του ΑΝΘΥΠΑΤΟΥ, αν και χρησιμοποιείτο αρκετά
συχνά), έγινε με τους μεταρρυθμίσεις του Σύλλα κανόνας. Ορίστηκε
μάλιστα ότι ΑΝΘΥΠΑΤΟΙ και ΑΝΤΙΠΡΑΙΤΩΡΕΣ θα γίνονταν οι 2 ΥΠΑΤΟΙ και οι 8
ΠΡΑΙΤΩΡΕΣ της προηγούμενης χρονιάς και ότι ο καθένας τους θα έπαιρνε
(μετά από απόφαση της Συγκλήτου) να διοικήσει από μία επαρχία (εκείνη
την εποχή οι επαρχίες είχαν φτάσει τις δέκα). Αυτοί θα διοικούσαν τα
στρατεύματα τα οποία θα έδρευαν τους επαρχίες και όχι πλέον στην Ιταλία.
Οι στρατιώτες βέβαια εξακολούθησαν να στρατολογούνται κυρίως από
τους ιταλικούς πληθυσμούς.

Όταν ο Σύλλας επέστρεφε στην Ιταλία μετά τη νίκη του ενάντια στο
Μιθριδάτη, η σημαντικότερη βοήθεια που έλαβε ήταν από κάποιον νέο
πολιτικό που προερχόταν από τη Β. Ιταλία, από μια περιοχή νότια τους
Αγκώνας, από την περιοχή του Picenum. Σε εκείνη λοιπόν την περιοχή είχε τα
πατρικά του κτήματα ένας νέος και πλούσιος Ρωμαίος πολίτης που ανήκε στη
τάξη των ιππέων. Το όνομά του ήταν Γναίος Πομπήιος. Όταν λοιπόν ο
Σύλλας αποβιβάστηκε στην Ιταλία, ο Πομπήιος του είχε έτοιμες τρεις
λεγεώνες, αποτελούμενες ουσιαστικά από τους στρατολογημένους του
πελάτες! Έτσι ο Πομπήιος αποτέλεσε πολύτιμο στήριγμα για τον Σύλλα.

41
Παρόλα αυτά όμως, ο Σύλλας αφαίρεσε από την τάξη των ιππέων τις αρμοδιότητες που τους είχε
δώσει ο Γ.Γράκχος, δηλαδή τη συμμετοχή στη δημόσια ζωή μέσω της συμμετοχής στα ορκωτά
δικαστήρια.
42
Παράλληλα επανέφερε σε ισχύ ένα νόμο του 342 που όριζε πως έπρεπε να έχουν περάσει δέκα
χρόνια πριν ένας Ρωμαίος πολίτης ασκήσει για δεύτερη φορά το ίδιο αξίωμα. Ακόμη, όρισε
συγκεκριμένα όρια ηλικίας για την άσκηση των διαφόρων αξιωμάτων (τουλάχιστον τριάντα για
ΤΑΜΙΑΣ, σαράντα χρονών για ΠΡΑΙΤΟΡΑΣ κτλ). Παρόμοια μέτρα είχαν ληφθεί και παλαιότερα, π.χ. με
τη LEX VILLIA ANNALIS, το 180 π.Χ..

62
 Η δικτατορία του Σύλλα διήρκεσε έως το 79 π.Χ.. Τότε ο Σύλλας, αφού
είχε ολοκληρώσει το έργο του αποσύρθηκε, παραιτήθηκε και πέθανε μετά
από ένα χρόνο ως ιδιώτης. Αυτό είναι ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο γιατί
δείχνει ότι ο Σύλλας δεν αντιμετώπιζε τη θέση του σαν μια προσπάθεια να
«γατζωθεί» από την εξουσία, ήταν ενός είδους ιδεολόγος. Από εκεί και πέρα
έμελε να φανεί ποια μέτρα του Σύλλα θα έντεχαν στο χρόνο και κυρίως αν θα
μπορούσε να διατηρηθεί η αποστρατικοποίηση της Ιταλίας. Ήταν προφανές
ότι η επιβίωση αυτού του μέτρου θα εξαρτιόταν από τη φιλοδοξία των
Ρωμαίων διοικητών των επαρχιών και από την προθυμία των αριστοκρατών
να διατηρήσουν το πολίτευμα όπως το είχε ρυθμίσει ο Σύλλας.

¬¬¬

 Στα χρόνια της «Αντιμεταρρύθμισης» του Σύλλα (83-79 π.Χ.) οι ρωμαϊκές

επαρχίες ήταν δέκα: (LEX PROVINCIA – καταστατικός νόμος επαρχιών)

1. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛΙΑΣ (241)

2. ΕΠΑΡΧΙΑ ΚΟΡΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΑΡΔΗΝΙΑΣ (λίγο μετά 241)
3. ΔΥΟ (2) ΕΠΑΡΧΙΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ (η πρώτη λίγο μετά το 201)
4. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (148)
5. ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΦΡΙΚΗΣ (146)
6. ΕΠΑΡΧΙΑ ΑΣΙΑΣ (129)
7. ΝΑΡΒΩΝΙΤΙΔΑ ΕΠΑΡΧΙΑ (ή ΠΕΡΑΝ ΤΩΝ ΆΛΠΕΩΝ ΓΑΛΑΤΙΑ – 121 π.Χ.)
8. ΚΙΛΙΚΙΑ (ιδρύθηκε το 105 π.Χ.)
9. ΕΝΤΟΣ ΤΩΝ ΑΛΠΕΩΝ ΓΑΛΑΤΙΑ (49 π.Χ. – πάυει να είναι
αποικία/Επαρχία. Δικαιώματα Ρωμαίων πολιτών)
10. ΒΙΘΥΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΝΤΟΣ (66 π.Χ..)
11. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ (64 π.Χ.)
12. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ (30 π.Χ.)
13. ΔΥΟ (2) ΕΠΑΡΧΙΕΣ ΣΤΗΝ Β. ΑΦΡΙΚΗ (Κλαύδιος)
14. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ (Κλαύδιος)
15. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΟΙΣΙΑΣ (Κλαύδιος – μετέπειτα χωρισμός σε ΆΝΩ
ΜΟΙΣΙΑ και ΚΑΤΩ ΜΟΙΣΙΑ)
16. ΆΝΩ ΚΑΙ ΚΑΤΩ ΓΕΡΜΑΝΙΑ (Δομιτιανός)
17. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΔΑΚΙΑΣ (Τραϊανός)
18. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΡΑΒΙΑΣ (Τραϊανός)
19. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΙΟΥΔΑΙΑΣ (Ανδριανός)
20. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΧΑΪΑΣ (Πελοπόννησος και Κεντρική Ελλάδα)

 Με τη μεταρρύθμιση του Μάριου στο στρατό και την είσοδο σ’ αυτόν και
των προλεταρίων (proletarii) καταργείται το ρωμαϊκό σύστημα τους
υποχρεωτικής στρατολόγησης των γαιοκτημόνων;

Όχι, δεν καταργείται. Aπλώς με τη στράτευση και των προλεταρίων δεν

υπάρχει πια ανάγκη να καλούνται στο στρατό όλοι μαζί οι υπόλοιποι Ρωμαίοι.
Πλέον ένα μέρος των αναγκών σε στρατεύσιμους καλύπτεται πλέον από τους
προλεταρίους (ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος, όσο περνούν τα χρόνια).

63
 Ο Λίβιος Δρούσος, ο δήμαρχος που είχε αντιπολιτευτεί τον Γάιο Γράκχο το
122 προτείνοντας τη δημιουργία έξι αποικιών μέσα στην Ιταλία, ήταν ο
ίδιος ο Λίβιος Δρούσος που το 91 δολοφονήθηκε λόγω της πρότασής του
να δοθούν τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους Ιταλούς ως
αντάλλαγμα για τη δημιουργία δώδεκα ρωμαϊκών αποικιών μέσα στην
Ιταλία;

Όχι, δεν ήταν το ίδιο πρόσωπο αλλά συγγενής του. Φαίνεται πάντως
από την εγγύτητα του προγράμματος και των προτάσεων των δύο συγγενών
πόσο πολύ η συγγένεια και η οικογενειακή παράδοση επηρέαζαν την πολιτική
σταδιοδρομία των Ρωμαίων.

MARCUS LICINIUS CRASSUS ΚΑΙ GNAEUS POMPEIUS MAGNUS

Όπως είδαμε προηγουμένως, ο Σύλλας πέθανε το 78 π.Χ., και απ’ ό,τι

φαίνεται, πίστευε ότι είχε αποκαταστήσει τη ρωμαϊκή τάξη πραγμάτων. Στην
ουσία, το μόνο που είχε καταφέρει ήταν να δημιουργήσει ορισμένα
αναχώματα στις φιλοδοξίες των αριστοκρατών, εμποδίζοντάς τους ουσιαστικά
να γίνουν ΔΗΜΑΡΧΟΙ και να πολεμήσουν τους OPTIMATES. Εκείνο που θα έκρινε
την αντιμεταρρύθμιση του Σύλλα ήταν η διάθεση των υποστηρικτών του να
εξακολουθήσουν να την υποστηρίζουν και στο μέλλον, μετά το θάνατο του
δικτάτορα. Κάτι τέτοιο όμως δε συνέβη και οι μεταρρυθμίσεις του Σύλλα μόνο
εν μέρει διατηρήθηκαν. Είναι πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι στην ουσιαστική
κατάλυση του πολιτεύματος του Σύλλα συνέβαλαν και οι πιο στενοί
συνεργάτες του δικτάτορα, όπως ο Πομπήιος.
Ο Κράσσος, (ένας άλλος πρώην συνεργάτης του Σύλλα) ο οποίος είχε
τη φήμη του πλουσιότερου ανθρώπου στη Ρώμη, λέγεται ότι είπε κάποτε πως
δε μπορεί κάποιος να θεωρηθεί πλούσιος στη Ρώμη αν δε μπορεί να
συντηρήσει μόνος του ένα στρατό. Αυτή η διατύπωση δείχνει το μέγεθος των
περιουσιών την εποχή εκείνη αλλά και την κατεύθυνση που είχε πάρει ο
πλούτος, τη χρήση του δηλαδή για στρατιωτικούς σκοπούς ώστε να
εξασφαλίσει κανείς δόξα και ύστερα να αναλάβει ανώτερα πολιτικά αξιώματα.
Ας σημειωθεί εδώ πως ο Κράσσος είχε βέβαια πολλά κτήματα αλλά ο
πλούτος του δεν προερχόταν μόνο από εκεί. Με τα χρόνια, οι Ρωμαίοι
αριστοκράτες είχαν κατορθώσει με την ευρηματικότητά τους να παρακάμψουν
εύσχημα τον ΚΛΑΥΔΙΑΝΟ ΝΟΜΟ που τους απαγόρευε να ασχολούνται με
χρηματιστικές και εμπορικές επιχειρήσεις. Ο Κράσσος ήταν ένα
χαρακτηριστικό παράδειγμα, έβαζε δηλαδή για βιτρίνα απελεύθερούς του να
ασχολούνται με επιχειρήσεις (εμπόριο, εργολαβίες, τοκογλυφία), ενώ τα
μεγάλα κέρδη πήγαιναν στον ίδιο!
Με το θάνατο του Σύλλα και παρά τις αυστηρές μεταρρυθμίσεις του και
τις ανελέητες προγραφές, δεν είχαν κλείσει οι λογαριασμοί με τους POPULARES
οι οποίοι είχαν μεν νικηθεί αλλά δεν είχαν χάσει όλη τους τη δύναμη, ούτε
είχαν εξαφανιστεί. Αντίθετα, υπήρχε μεγάλη δυσαρέσκεια στην Ιταλία εναντίον
των optimates. Ούτε ο εμφύλιος είχε τελειώσει αλλά συνεχιζόταν στην Ισπανία
εναντιον ενός από τους σημαντικότερους συνεργάτες του Μαρίου, του
Σερτωρίου. Ο Σερτώριος είχε καταφύγει στην Ισπανία και σε συνεργασία με

64
κάποια ανυπότακτα ισπανικά φύλα είχε κατορθώσει να δημιουργήσει εκεί ένα
είδος ρωμαϊκού κράτους43. Η Ρώμη τον πολέμησε για μια πενταετία περίπου.
Εκείνος που αντιμετώπισε σε τελική φάση το Σερτώριο ήταν ο
Πομπήιος που τον κατανίκησε και επανέφερε την τάξη πραγμάτων στη
ρωμαϊκή Ισπανία. Αυτή η επιχείρηση ήταν μία από τις πρώτες μεγάλες νίκες
του Πομπήιου. Θα πρέπει όμως να πούμε πως οι επιτυχίες του εξηγούνται ως
ενα βαθμό και από τις έριδες του Σερτωρίου με άλλους Ρωμαίους που είχαν
καταφύγει στην Ισπανία καθώς και με τα ισπανικά φύλα.
Ο Πομπήιος, επιστρέφοντας στην Ιταλία πήρε μέρος σε μια άλλη,
δεύτερη μεγάλη αναμέτρηση. Από το 73 έως το 71 ξεσπά στην Ιταλία με
αρχικό επίκεντρο την Καπύη μια μεγάλη εξέγερση δούλων44. Ο Σπάρτακος, ο
ηγέτης τους ήταν ένας δούλος ειδικής κατηγορίας, ένας μονομάχος. Οι
μονομάχοι ήταν ανταγκαστικά πολύ ικανοί στα όπλα γιατί αυτός ήταν ο μόνος
τρόπος να επιβιώσουν και να αποκτήσουν κάποια στιγμή την ελευθερία τους.
Οι μονομάχοι λοιπόν ήταν οι πιο μαχητικοί δούλοι και ο πυρήνας του
επαναστατικού σώματος του Σπάρτακου. Ο Σπάρτακος λοιπόν, δούλος
θρακικής καταγωγής σκέφτηκε να επαναστατήσει και να αμφισβητήσει τη
ρωμαϊκή πολιτική εξουσία στην Ιταλία. Στα στρατεύματα του Σπάρτακου
κατατάγησαν και πολλοί δούλοι που εργάζονταν υπό πολύ κακές συνθήκες οι
περισσότεροι σε βιοτεχνίες - ERGASTULA. Ο Σπάρτακος έφερε μεγάλη
αναστάτωση στην Ιταλία γιατί ήταν η πρώτη μεγάλη επανάσταση δούλων
στην ίδια την Ιταλία και γιατί κατάφερε να κατανικήσει δύο ρωμαϊκά
στρατεύματα που στάλθηκαν εναντίον του. Οι δούλοι στο τέλος νικήθηκαν και
ο βασικός λόγος γι’ αυτό ήταν το γεγονός ότι διχάστηκαν ως προς τις απόψεις
τους. Ορισμένοι ήθελαν να προχωρήσουν στη Β. Ιταλία και να επιστρέψουν
στις πατρίδες τους (Γαλατία, Θρακη κτλ.). Ένα τμήμα μόνο απ’ αυτούς
δέχτηκε τη σκέψη μιας δυναμικής αντιμετώπισης των Ρωμαίων, χωρίς όμως
πάλι να έχουν συγκεκριμένο σχέδιο για αντικατάσταση της ρωμαϊκής
πολιτείας, δεν είχαν δηλαδή διαμορφωμένο εναλλακτικό πολιτειακό σχήμα. Η
αποτυχία τους αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι δεν είχαν την
κατάλληλη παιδεία για να συγκροτήσουν ένα σωστό σχέδιο με αποτέλεσμα
στο τέλος να τους νικήσουν οι Ρωμαίοι. Ενώ λοιπόν οι δούλοι ταλαντεύονταν
ως προς το τι να κάνουν, ο Κράσσος τους αντιμετώπισε σε πρώτη φάση και ο
Πομπήιος γυρνόντας από την Ισπανία τους αποτελείωσε, κλέβοντας μ’ αυτό
τον τρόπο τις δάφνες του Κράσσου (που δε του το συγχώρεσε ποτέ).
Ο Πομπήιος με σημαντικές επιτυχίες στο ενεργητικό του, ήταν πλέον ο
δαφνοστεφής στρατηγός της Ρώμης. Ο Πομπήιος ήταν αρχικά ιππέας και
πανηγυρικά μετά τις επιτυχίες του αυτές εκλέγεται ύπατος και μπαίνει στη
Σύγκλητο (αφήνοντας σε μια συμβολική τελετή για πάντα τα διάσημα της
τάξης των ιππέων).
Το 70 π.Χ. έχουμε μια πρώτη αναίρεση των μέτρων του Σύλλα. Μια
παρόμοια προσπάθεια είχε γίνει το 78, όμως τότε ήταν πολύ νωρίς ακόμη και
το όλο κίνημα (οργανωμένο από τους OPTIMATES) είχε αποτύχει. Το
ενδιαφέρον είναι ότι το 70 π.Χ., αυτή την κατάλυση αναλαμβάνουν να την

43
Είχε συγκροτήσει μια δική του Σύγκλητο και ισχυριζόταν πως εκπροσωπεί το νόμιμο ρωμαϊκό
κράτος.
44
Είχαν προηγηθεί το δεύτερο αιώνα εξεγέρσεις δούλων στην Νότια Ιταλία, την Ελλάδα και αλλού,
καθώς και το 135-132, μια μεγάλη επανάσταση δούλων στη Σικελία ενώ το ίδιο διάστημα ο
Αριστόνικος στη Μ. Ασία κινητοποίησε στην επανάστασή του δούλους και φτωχούς χωρικούς.
Δεύτερη επανάσταση δούλων είχε ξεσπάσει στη Σικελία το 104-101.

65
κάνουν ο Πομπήιος και ο Κράσσος. Οι δύο αυτοί άνδρες εκλέγονται ύπατοι
και ως ύπατοι προβαίνουν σε μια σειρά μέτρων που αναθεωρούν κάποια
κρίσιμα σημεία του πολιτεύματος του Σύλλα. Το ερώτημα είναι γιατί αυτοί οι
δύο παλιοί υποστηρικτές και συνεργάτες του Σύλλα προβαίνουν σ’ αυτές τις
ενέργειες; Ακριβώς ο περιορισμός των φιλοδοξιών των συγκλητικών
αριστοκρατών ήταν κάτι που ενοχλούσε και τους ίδιους. Έτσι, αναθεωρούν:

1. Τη ρύθμιση που απαγόρευε την κατάληψη άλλου αξιώματος για αυτούς

που εκλέγονταν μια φορά δήμαρχοι.
2. Τους περιορισμούς των εξουσιών των δημάρχων, επαναφέρουν δηλαδή
όλα σχεδόν τα παλαιά προνόμια των ΤRIBUNI PLEBIS.
3. Τα δικαστικά καθήκοντα, τα οποία ο Σύλλας είχε αποδώσει πίσω στη
Σύγκλητο, τώρα μοιράζονται μεταξύ των μελών της, των ιππέων και
κάποιων άλλων εύπορων στρωμάτων.

Με τις προϋποθέσεις αυτές, στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Πομπήιος

κατάφερε να συνδυάσει μια υποστήριξη από τους POPULARES (αφού είχε
καταλύσει τους ανεπιθύμητους νόμους του Σύλλα), με τη συμπάθεια της
Συγκλήτου στην οποία τώρα ανήκε. Η Σύγκλητος εκείνα τα χρόνια είχε ανάγκη
από ικανούς στρατηγούς γιατί το κράτος αντιμετώπιζε ορισμένα σοβαρά
προβλήματα, κυρίως στο χώρο της Ανατολής. Αυτά ήταν:

1. Η εκτεταμένη πειρατεία. Οι πειρατές είχαν τις βάσεις τους στη Κιλικία και
τη Κρήτη και από εκεί δημιουργούσαν σοβαρά προβλήματα στην
ανατολική αλλά και τη δυτική Μεσόγειο.
2. Ο Μιθριδάτης που δεν είχε ακόμη κλείσει τους λογαριασμούς του με τη
Ρώμη. Ο Σύλλας του είχε απλώς καταφέρει τα πρώτα βαριά χτυπήματα,
χωρίς όμως να τον εξουδετερώσει. Μεταξύ των ετών 83 και 81 είχε
διαδραματιστεί ο Β΄ Μιθριδατικός πόλεμος, στον οποίο ο Μιθριδάτης
πολέμησε εναντίον του τοπικού Ρωμαίου διοικητή. Αυτός ο πόλεμος
τελείωσε χωρίς σημαντικά αποτελέσματα ούτε για τη μία πλευρά ούτε για
την άλλη,αφήνοντας στην ουσία τα πράγματα ως είχαν και πριν. Όταν
λοιπόν το 75 π.Χ. πέθανε ο Νικομήδης, ο βασιλιάς της Βιθυνίας και
κληροδότησε το βασίλειό του στη Ρώμη, η κατάσταση στην Ανατολή
έγινε ακόμη πιο περίπλοκη με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ο Γ΄
Μιθριδατικός πόλεμος. Τέθηκε τότε στη Ρώμη το ερώτημα: ποιος θα
αντιμετωπίσει το Μιθριδάτη; Την εκστρατεία αυτή ανέλαβε ο Λικίνιος
Λούκουλλος ο οποίος ηγήθηκε των επιχειρήσεων στη στεριά ενώ
παράλληλα ο Αντώνιος ανέλαβε να καταπολεμήσει τους πειρατές. Ο
Λούκουλλος πέτυχε να απωθήσει το Μιθριδάτη στο εσωτερικό της Μ.
Ασίας, αργότερα όμως ηττήθηκε απ’ αυτόν (ο Αντώνιος στο μεταξύ είχε
αποτύχει στον αγώνα του εναντίον των πειρατών).

Η διπλή λοιπόν ανάγκη καταπολέμησης των πειρατών και του Μιθριδάτη

απέβη υπέρ του Πομπήιου. Έτσι η Σύγκλητος αναγκάστηκε να τον
ξαναχρησιμοποιήσει (ο Πομπήιος ας μη ξεχνάμε πως είχε ήδη διεξάγει τρεις
θριάμβους). Βέβαια κανένας δε ξεχνούσε ότι ο Σύλλας, ως νικητής του
Μιθριδάτη γυρισε και έγινε δικτάτορας. Παρ’ όλα αυτά η Σύγκλητος δέχτηκε
δύο νόμους, έναν του 67 και έναν του 66. Πρόκειται για το ΓΑΒΗΝΙΟ (67) και
τον ΜΑΝΙΛΙΟ (66) ΝΟΜΟ. Έτσι:

66
  Το 67, με το ΓΑΒΗΝΙΟ ΝΟΜΟ δίνεται ευρύτατη εξουσία στον Πομπήιο, η
οποία του δίνει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει τους πειρατές σε όλη την
ανατολική Μεσόγειο και να επεκτείνει αν χρειαστεί τις δραστηριότητές
του σε βάθος 10 μιλίων45 στο εσωτερικό των περιοχών αυτών. Αυτό
σήμαινε πρακτικά πως ο Πομπήιος θα είχε απόλυτη εξουσία και θα
υποκαθιστούσε στην ουσία τους Ρωμαίους διοικητές των ανατολικών
επαρχιών! Όπως ήταν φυσικό ο Πομπήιος δέχτηκε την εξουσία αυτή και
με πολύ μεγάλη επιτυχία συνέτριψε τους πειρατές και όσους συνέλαβε
τους εγκατέστησε σε απομακρυσμένες περιοχές, π.χ. στην Αχαϊα.
 Οι εξουσίες που πήρε ο Πομπήιος με το ΓΑΒΙΝΙΟ ΝΟΜΟ αξιοποιήθηκαν
πλήρως και ακριβώς μετά από ένα χρόνο, το 66, μετά από την αποτυχία
του Λούκουλλου, η Σύγκλητος ανέθεσε στον Πομπήιο (με το ΜΑΝΙΛΙΟ
ΝΟΜΟ) ευρύτατες εξουσίες για να αντιμετωπίσει το Μιθριδάτη. Ο
Πομπήιος, έως τα τέλη του 66, αντιμετώπισε τον Μιθριδάτη και τον
ανάγκασε να οπισθοχωρήσει στην αρχαία Κολχίδα (ο Μιθριδάτης είχε
κατορθώσει να δημιουργήσει ένα μεγάλο κράτος στον Εύξεινο Πόντο).
Θα πρέπει όμως να πούμε πως και σ’ αυτή την περίπτωση ο Πομπήιος
ουσιαστικά ολοκλήρωσε ένα έργο που είχε προχωρήσει αρκετά από
τους προηγούμενους Ρωμαίους στρατηγούς.

Ο Πομπήιος λοιπόν κατόρθωσε να εξαλείψει και τους δύο μεγάλους

αντιπάλους του στην Ανατολή. Η κρίσιμη όμως ώρα για κάθε στρατιωτικό
ηγέτη έρχεται όταν τελειώνουν οι πολεμικές επιχειρήσεις και θα πρέπει να
επιδείξει τις πολιτικές του ικανότητες. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι ο
Πομπήιος δεν έμεινε μόνο στις στρατιωτικές του νίκες εναντίον του Μιθριδάτη
αλλά ρύθμισε τα πράγματα στην Ανατολή, όπως εκείνος θεωρούσε καλύτερο.
Για την Ανατολή οι μεταρρυθμίσεις αυτές του Πομπήιου ήταν ο δεύτερος
μεγάλος σταθμός μετά το 129 και τη δημιουργία της ρωμαϊκής ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΤΗΣ
ΑΣΙΑΣ. Τότε ο Πομπήιος προέβη στη δημιουργία μιας μεγάλης ρωμαϊκής
ΕΠΑΡΧΙΑΣ από τα εδάφη ΤΗΣ ΒΙΘΥΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ (66 π.Χ.). Συνεχίζοντας
την ελληνιστική παράδοση ίδρυσε διάφορες πόλεις στη Μ.Ασία, μεταξύ των
οποίων και μία Πομπηιούπολη. Επίσης, ο Πομπήιος βρήκε ένα συρρικνωμένο
και παρηκμασμένο Σελευκιδικό βασίλειο που είχε καταντήσει μαριονέτα στα
χέρια των Αράβων που έπαιζαν το ρόλο του διαιτητή στις έριδες των
υποψήφιων Σελευκίδων ηγεμόνων. Αυτό το βασίλειο ο Πομπήιος το κατέλυσε
και το 64 δημιούργησε τη ρωμαϊκή ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ.

45
Δηλαδή σε βάθος 16 χιλιομέτρων.

67
 ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟΣ ΑΝΑΒΡΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ – ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ
ΕΤΗ ΤΗΣ RES PUBLICA

Ενώ λοιπόν ο Πομπήιος σημείωνε μεγάλες επιτυχίες στην

Ανατολή,στην ίδια τη Ρώμη το 63 σημειώθηκε η τελευταία μεγάλη επιτυχία της
συγκλητικής αριστοκρατίας ενάντια στους αντιπάλους της. Ο Κατιλίνας, ένας
ξεπεσμένος αριστοκράτης προσπάθησε με την υποστήριξη κάποιων
POPULARES και χρησιμοποιόντας κάποια από τα αιτήματά τους, να
δημιουργήσει μια επαναστατική κίνηση και να καταλάβει την εξουσία. Η
Σύγκλητος, ανησύχησε και χρησιμοποίησε εναντίον του έναν «αποστάτη» της
τάξης των ιππέων, τον Κικέρωνα. Το 63 π.Χ., ο Κικέρωνας που είχε εκλεγεί
ύπατος, κατάφερε να αντιμετωπίσει το κίνημα του Κατιλίνα εν τη γενέσει του46.
Ενώ λοιπόν ο Πομπήιος οργάνωνε το ρωμαϊκό κράτος στην Ανατολή, την ίδια
περίοδο, η συγκλητική αριστοκρατία αντιμετώπιζε τον Κατιλίνα.
Είδαμε παραπάνω ότι ο Πομπήιος και ο Κράσσος κατήργησαν όλους
του νόμους του Σύλλα εναντίον των δημάρχων. Έτσι η LEX GABINIA και η LEX
MANILIA (που πήραν το όνομά τους από τους δημάρχους που τους πρότειναν)
ήταν ουσιαστικά η ανταπόδοση των δημάρχων για την αποκατάσταση των
εξουσιών τους από τον Πομπήιο.
Όπως είδαμε, ο Πομπήιος έδωσε μια πρώτη μορφή στη μετά
Μιθριδάτη διοίκηση της Εγγύς Ανατολής. Ο Πομπήιος, με τις επιχειρήσεις του
έφτασε πολύ μέσα στην Ασία, άγγιξε για πρώτη φορά στα ρωμαϊκά χρονικά το
βασίλειο των Πάρθων! Επίσης, ο Πομπήιος έδωσε μια πρώτη μορφή στο
ρωμαϊκό έλεγχο της Ιουδαίας καθιστώντας ιερέα επικεφαλής του Ναού, ένα
άτομο της επιλογής και της εμπιστοσύνης του. Ο Πομπήιος στην Ανατολή
πέτυχε πλήρως, σε βαθμό που πολλοί Έλληνες διανοούμενοι της εποχής να
τον παρομοιάζουν με τον Αλέξανδρο. Μάλιστα ο Πομπήιος τα χρόνια που
ήταν στην Ανατολή δημιούργησε μια ισχυρή προσωπική πελατεία από
σημαντικούς τοπικούς παράγοντες και ανθρώπους των γραμμάτων. Σε
μερικούς μάλιστα απ’ αυτούς φρόντισε να δοθούν και τα ρωμαϊκά πολιτικά
δικαιώματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ο Θεοφάνης ο Μυτιληναίος, το
δεξί χέρι του Πομπήιου στην Ανατολή, ο οποίος ακολούθησε το Ρωμαίο
στρατηγό έως τα βάθη της Ασίας. Έτσι, το 63 γύρισε πίσω στην Ιταλία. (Γι’
αυτά τα γεγονότα, για τα τελευταία δηλαδή έτη της ρεπουμπλικανικής Ρώμης,
μια από τις βασικές μας και πιο ζωντανές πηγές, είναι τα κείμενα του
Κικέρωνα και κυρίως η αλληλογραφία του που μας δίνει για μοναδική φορά
στην αρχαία ιστορία την αίσθηση της καθημερινής σχεδόν εξέλιξης των
πραγμάτων, σαn να επρόκειτο για εφημερίδα). Όταν λοιπόν γυρίζει ο
Πομπήιος στην Ιταλία, η Σύγκλητος αγωνιά για το τι στάση θα ακολουθήσει,
αν δηλαδή θα καταλύσει το πολίτευμα και θα επιβάλει και αυτός δικτατορία. Ο
Πομπήιος εντυπωσιάζει τους πάντες προβαίνοντας σε μια μοιραία για την
ιστορική εξέλιξη επιλογή. Κανείς δεν πίστευε ότι θα διέλυε αμέσως το στρατό
του. Ο Πομπήιος όμως διέλυσε το στρατό του όπως όριζε ο νόμος και το 61 η

46
Ο Κικέρωνας προχώρησε στην εκτέλεση χωρίς δίκη των σημαντικότερων υποστηρικτών του
Κατιλίνα μέσα στη Ρώμη. Αυτή του η ενέργεια που ήταν αντικανονική σύμφωνα με τους νόμους και
τις πρακτικές της RES PUBLICA, θα αποτελέσει αργότερα αφορμή για την εξορία του.

68
Σύγκλητος του επέτρεψε να τελέσει θρίαμβο. Ο θρίαμβος του Πομπήιου ήταν
εξαιρετικά μεγαλοπρεπής αλλά η συνέχεια δε θα ικανοποιούσε τον ίδιο το
μεγάλο στρατηγό. Στη συνέχεια η Σύγκλητος του επιφύλαξε ένα πραγματικό
κρύο λουτρό! Η Σύγκλητος του διευκρίνισε ότι θα το σκεφτεί αν θα βάλει την
υπογραφή της στη διευθέτηση που εκείνος πάσχισε να φέρει στα πράγματα
της Ανατολής (ίδρυση επαρχιών, οργάνωση του συστήματος συλλογής
φόρων, καινούριοι νόμοι για τη νέα επαρχία κτλ). Εδώ θα ήταν σωστό να
διευκρινίσουμε, παρενθετικά, ότι οι Ρωμαίοι όταν ίδρυαν μίαν επαρχία,
δημιουργούσαν ένα είδος καταστατικού νόμου γι’αυτή που το ονόμαζαν LEX
PROVINCIA. Η Σύγκλητος λοιπόν, ξαφνικά προφασίζεται ότι χρειάζεται χρόνο
για να εξετάσει τα πεπραγμένα του Πομπήιου πριν τα εγκρίνει. Παράλληλα
του ανακοινώνει ότι στο θέμα της αποκατάστασης των βετεράνων του, η λύση
αναβάλλεται. Ο Πομπήιος βλέπει λοιπόν τη FIDES του (δηλαδή την αξιοπιστία
απέναντι στους στρατιώτες του) να τίθεται σε αμφισβήτηση, το ίδιο και η
αξιοπιστία του απέναντι σε όλους εκείνους τους φίλους του στην Ανατολή που
τον έβλεπαν σαν την προσωποποίηση του ρωμαϊκού κράτους. Όλες λοιπόν οι
ρυθμίσεις του Πομπήιου, ξαφνικά βρίσκονται στον αέρα! Η Σύγκλητος πίστευε
ότι από τη στιγμή που ο Πομπήιος διέλυσε το στρατό του και έμεινε χωρίς
στήριξη, θα μπορούσε να τον ελέγξει καλύτερα και να του δείξει τα δόντια της.
Αυτή η ψύχρανση στις σχέσεις του Πομπήιου με τη Σύγκλητο μας εισάγει σε
ένα γεγονός που θα οδηγήσει στο ουσιαστικό τέλος της RES PUBLICA. Η
αδυναμία σύγκλησης των αναγκών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και του
πολιτειακού της συστήματος οδήγησε σε πολύ σημαντικές εξελίξεις.

Η ΠΡΩΤΗ ΤΡΙΑΝΔΡΙΑ (60 Π.Χ.)

Ο Πομπήιος, απογοητευμένος από τον τρόπο που του φέρθηκε η

Σύγκλητος, γίνεται δεκτικός σε προτάσεις που του έρχονται από άλλους
φιλόδοξους άνδρες. Ο ένας από τους δύο είναι ο γνωστός μας Κράσσος που
είχε την απαραίτητη οικονομική επιφάνεια για να στηρίξει μια εύσχημα
πραξικοπιματική ενέργεια εναντίον της Συγκλήτου. Ο τρίτος είναι ο Καίσαρας.
Ο Καίσαρας προέρχεται από την οικογένεια των Ιουλίων, από ένα πολύ παλιό
και ένδοξο γένος, το γένος του Αινεία που κατα την παράδοση προερχόταν
από την Αφροδίτη. Ο Ιούλιος Καίσαρας εκείνη την εποχή ήταν ένας ακόμη
άσημος αριστοκράτης με προβληματικά οικονομικά. Παράλληλα είχε το στίγμα
στο παρελθόν του ότι ήταν συγγενής του Μάριου και εξ αγχιστείας συγγενής
με τον Κίννα. Έως τότε, λόγω αυτών των δυσκολιών, είχε παραμείνει στο
περιθώριο της πολιτικής ζωής. Ξαφνικά αυτό το «τρικέφαλο τέρας» όπως ο
Κάτων ο νεώτερος ονόμασε την πρώτη τριανδρία, συνενώνει τις πολιτικές
φιλοδοξίες, τις απογοητεύσεις, τις δυνάμεις και τις ικανότητες των τριών
αυτών πολιτικών. Προβαίνουν λοιπόν το 60 π.Χ. στη σύμπτυξη μιας ιδιωτικής
συνεργασίας που έχει μείνει στην ιστορία ως η ΠΡΩΤΗ ΤΡΙΑΝΔΡΙΑ. Θα πρέπει
εδώ να τονίσουμε ότι η πρώτη τριανδρία, σε αντίθεση με τη δεύτερη, ήταν μια
ιδιωτική συμφωνία, τελείως παράτυπη και παράνομη αφού αυτοί οι τρεις
άνδρες, στην ουσία συνεννοήθηκαν να μοιράσουν με ένα ορισμένο τρόπο τις
προοπτικές του ρωμαϊκού κράτους! Τίθεται εδώ ένα ερώτημα: Καλά, ο
Πομπήιος είχε τη στρατιωτική αίγλη και ικανότητα, ο Κράσσος τη χρηματική
επιφάνεια, ο Καίσαρας τι είχε να προσφέρει στους άλλους δύο; Ο Καίσαρας
είχε την πολιτική ικανότητα, το όνομα και τη δυνατότητα (λόγω και του

69
παρελθόντος του) να πείθει τους POPULARES, δηλαδή τον απλό λαό. Έτσι οι
τρεις αυτοί άνδρες αποφασίζουν:
1. Να υποστηρίξουν τον Καίσαρα ως ύπατο του επόμενου
έτους (59). Ο Καίσαρας εκλέγεται ύπατος και ως ύπατος
έχει τη δυνατότητα να εισηγηθεί εκείνο που η συγκλητική
αριστοκρατία αρνείτο στον Πομπήιο, δηλαδή την
αναγνώριση των πεπραγμένων του στην Ανατολή και την
αποκατάσταση των βετεράνων του.
2. Ο Κράσσος εξασφάλισε την υποστήριξη των άλλων δύο για
την ανάληψη νέων στρατιωτικών καθηκόντων,
συγκεκριμένα στην Ανατολή. Του δόθηκε η ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ
ΣΥΡΙΑΣ ώστε από εκεί με κάποιο πρόσχημα να κηρύξει
πόλεμο στους πλούσιους Πάρθους.
3. Ο Καίσαρας εξασφάλισε ότι αφού θα τελείωνε η υπατεία
του, το 58, θα του ανατίθετο η διοίκηση της ΕΚΕΙΘΕΝ ΤΩΝ
ΆΛΠΕΩΝ ΓΑΛΑΤΙΑΣ, ώστε να μπορέσει να διακριθεί ως
στρατιωτικός. Πράγματι, του δόθηκε η ΕΝΤΕΥΘΕΝ ΤΩΝ
ΆΛΠΕΩΝ ΓΑΛΑΤΙΑ με τη δυνατότητα να επεκτείνει τη
δραστηριότητά του και στην ΕΚΕΙΘΕΝ και μάλιστα όχι για ένα
αλλά για πέντε χρόνια!

Μ’ αυτόν λοιπόν τον τρόπο, ουσιαστικά μια τριπρόσωπη εταιρία

ανέλαβε να χειριστεί τα θέματα της ρωμαϊκής πολιτείας. Έχουμε ήδη δηλαδή
την παραπέρα συστολή του κύκλου της συγκλητικής αριστοκρατίας. Με
ανεπίσημο τρόπο, οι τρεις αυτοί άνδρες εκτέλεσαν ένα σχέδιο διαχείρησης του
ρωμαϊκού κράτους! Το ερώτημα ήταν κατά πόσον θα άντεχε το πολίτευμα.
Σε πρώτη φάση τα πράγματα κύλησαν ομαλά, ο Καίσαρας έφυγε με το
επιτελείο του από την Ιταλία και χρονιά με τη χρονιά, κατόρθωσε να επεκτείναι
τη ρωμαϊκή εξουσία στη Βόρεια και Κεντρική Γαλατία - GALLIA COMATA (από τη
λέξη «κώμη», επειδή εκεί οι Γαλάτες συνήθιζαν να αφήνουν μακριά τα μαλλιά
τους). Έτσι, μέρα με τη μέρα ο Καίσαρας εξασφάλιζε περισσότερο στρατό,
χρήματα και δόξα.
Ο Πομπήιος όλο αυτό το διάστημα παρέμενε στη Ρώμη και όσο
περνούσαν τα χρόνια και ο Καίσαρας κέρδιζε νίκες και δόξα ενώ οι δικές του
δάφνες απομακρύνονταν, τόσο περισσότερο είχε την αίσθηση της απόστασης
από τον Γάιο Ιούλιο. Έτσι, ο Πομπήιος επαναπροσεγγίζει τη Σύγκλητο. Το 56,
τα μέλη της τριανδρίας ξανασυναντιούνται στη Λούκα και αποφασίζουν την
ανανέωση της συμφωνίας τους για κάποιο διάστημα ακόμη. Όμως, το 54
πέθανε η Ιουλία, η κόρη του Καίσαρα και σύζυγος του Πομπήιου η οποία
μέχρι τότε κρατούσε κάποιες ισορροπίες μεταξύ τους. Ακόμη, το 53 ο
Κράσσος σκοτώνεται στην Ανατολή, πέφτοντας θύμα των φιλοδοξιών του. Οι
Πάρθοι μάλιστα αφού σκότωσαν τους περισσότερους στρατιώτες του
Κράσσου, εξασφάλισαν τα λάβαρα του στρατού του, τους αετούς δηλαδή των
Ρωμαίων. Αυτό σήμαινε πολύ ατιμωτική ήττα την οποία κατάφερε να ξεπλύνει
ο Οκταβιανός Αύγουστος όταν με ειρηνικό τρόπο πήρε πίσω αυτά τα λάβαρα.
Έτσι η τριανδρία έγινε διανδρία και οι ανταγωνισμοί μεταξύ τους
αξύνθηκαν και άλλο. Ο Πομπήιος δεν είχε λοιπόν καμία αντίρρηση να
«ξεφτίζει» με τον τρόπο του τα ρεπουμπλικανικά προσχήματα δεχόμενος να
του δώσουν ανθυπατική εξουσία και στις δύο Ισπανίες, χωρίς μάλιστα να
εγκαταλείψει ο ίδιος τη Ρώμη! Τη διοίκηση θα ασκούσε με ΛΕΓΑΤΟΥΣ,

70
πρεσβευτές δηλαδή που θα ήταν άνθρωποι της εμπιστοσύνης του. Σιγά σιγά
ο Πομπήιος βρήκε θα λέγαμε τον παλιό δραστήριο εαυτό του και αντιτάχτηκε
στους οπαδούς του Καίσαρα μέσα στη Ρώμη, όπως ήταν ο Κλώδιος, ένας
δημαγωγός δήμαρχος που δημιουργούσε με τη συμμορία του συχνά
προβλήματα και ταραχές. Έτσι, το 52, η Σύγκλητος δέχεται να εκλεγεί ο
Πομπήιος μόνος ύπατος της χρονιάς. Έτσι, με εύσχημο τρόπο αποφεύγουν
τη λύση της δικτατορίας. Παράλληλα, είχε αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για
την επιστροφή του Καίσαρα στη Ρώμη και ήταν βέβαιο ότι Γάιος Ιούλιος δε θα
διέλυε το στρατό του τόσο εύκολα όπως είχε πράξει ο Πομπήιος γυρίζοντας
από την Ανατολή. Έτσι, με τη συναίνεση του Πομπήιου προτείνεται ένας
νόμος που όριζε ότι πρέπει να παρέρχεται μια πενταετία μεταξύ της
κατάληψης ενός εξωτερικού και ενός εσωτερικού αξιώματος, κλείνοντας έτσι
το δρόμο του Καίσαρα για την ανάληψη της υπατείας όταν θα γύριζε στην
Ιταλία.
Ο Καίσαρας λοιπόν, σύμφωνα με το νόμο θα έπρεπε να διαλύσει τα
στρατεύματά του όταν θα γύριζε στην Ιταλία. Παράλληλα οι οπαδοί του
δημιουργούσαν μέσα στη Ρώμη προβλήματα στον Πομπήιο και έως το 49
που ο Καίσαρας είχε δηλώσει ότι θα τελείωνε η ανθυπατεία του, η Σύγκλητος
θεωρούσε πλέον ότι ο εμφύλιος ήταν αναπότρεπτος. Σύμφωνα μάλιστα με
την παράδοση, ο ύπατος εκείνης της χρονιάς έδωσε στον Πομπήιο ένα ξίφος,
δηλώνοντας πως είχε τη συναίνεση της Συγκλήτου να πολεμήσει τον
Καίσαρα.

ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (49-46 Π.Χ.)

Τυπικά, ακόμα και σ’ αυτά τα χρόνια έχουμε την ανάμνηση των παλιών
παρατάξεων (POPULARES - OPTIMATES). Όλο και πιο σαφώς όμως αυτές οι
κοινωνικές διαφορές έμεναν στην άκρη και αυτό που επικρατούσε ήταν οι
προσωπικές διαφορές και φιλοδοξίες των μεγάλων ανδρών. Η πηγή μας γι’
αυτή την περίοδο είναι ο Κικέρωνας, ο Καίσαρας (με τα πολύ ωραία του
στρατιωτικά υπομνήματα σε λογοτεχνικό ύφος για τον Γαλατικό και τον
Εμφύλιο πόλεμο), καθώς και οι σχετικές βιογραφίες του Πλουτάρχου.
Πριν ξεσπάσει ο εμφύλιος, ο Καίσαρας πρότεινε να αναλάβει τη μικρή
ρωμαϊκή ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΙΛΛΥΡΙΚΟΥ με περιορισμένα στρατεύματα. Η Σύγκλητος
όμως απέρριψε αυτή του την πρόταση και όπως είδαμε έφτασε στο σημείο να
αναθέσει επίσημα τον πόλεμο εναντίον του Καίσαρα στον Πομπήιο. Έτσι ο
Καίσαρας το 49, μαζί με το στρατό του πέρασε το Ρουβίκωνα, το μικρό
ποτάμι που χώριζε την Ιταλία από την ΕΝΤΕΥΘΕΝ ΤΩΝ ΆΛΠΕΩΝ ΓΑΛΑΤΙΑ και
άρχισε και τυπικά τον εμφύλιο πόλεμο. Τότε, ο Καίσαρας χρησιμοποίησε τον
Ελληνικό στίχο (ελληνογνωσία ρωμαϊκής αριστοκρατίας) «ο κύβος ερρίφθη»
[=alea jacta est] θέλοντας μ’ αυτό να τονίσει ότι η απόφαση πάρθηκε και τώρα
τα παίζει όλα για όλα.
Θα περίμενε κανείς πως ο Πομπήιος θα ήταν καλά προετοιμασμένος
αφού η τακτική του Καίσαρα φαινόταν από νωρίς. Θα έπρεπε λοιπόν να έχει
λάβει ο Πομπήιος τα μέτρα του και να έχει προετοιμαστεί κατάλληλα. Παρ’ όλα
αυτά φαίνεται πως ο Πομπήιος αιφνιδιάστηκε, δεν περίμενε τόσο γρήγορη
αντίδραση εκ μέρους του Καίσαρα. Τότε ο Πομπήιος αποφάσισε να
εγκαταλείψει την Ιταλία και να πάρει μαζί του τη Σύγκλητο της οποίας θα ήταν

71
επικεφαλής με το σχέδιο να αποσυρθεί με τα στρατεύματά του στις ρωμαϊκές
επαρχίες της Ανατολής όπου είχε ερείσματα και φίλους οι οποίοι μπορούσαν
να τον ενισχύσουν. Παράλληλα, έχοντας στο πλευρό του τη Σύγκλητο,
ευελπιστούσε να μεταφέρει την πλήρη δραστηριότητα του κράτους ώστε ο
Καίσαρας να μη μπορεί να λειτουργήσει διοικητικά. Ο Κικέρωνας είχε
καταλάβει πως το σχέδιο του Πομπήιου ήταν λανθασμένο, και γι’ αυτό δεν τον
ακολούθησε. Έτσι ο Πομπήιος με το μεγαλύτερο μέρος της Συγκλήτου
κατέφυγε στα Βαλκάνια όπου για ένα διάστημα έμεινε στη Θεσσαλονίκη.
Ο Καίσαρας στην Ιταλία έδειξε καταπληκτικά διπλωματικά προσόντα.
Σε όσες πόλεις του παραδίδονταν, έδειξε την αρετή της CLEMENTIA
[=μεγαλοψυχία] και έτσι κατόρθωσε να μετατρέψει τους χτεσινούς δυνάμει
αντιπάλους του σε υποστηρικτές του! Ο Καίσαρας μέσα σε μικρό χρονικό
διάστημα πέτυχε να καταλάβει την Ιταλία και να πάρει μαζί του σχεδόν όλους
όσοι έμειναν στο έδαφός της. Παράλληλα δημιούργησε μια αντισύγκλητο για
να δώσει νομιμοφάνεια στις αποφάσεις του. Ο Καίσαρας δείχνοντας
αυτοπεποίθηση στράφηκε πρώτα στην Ισπανία που διοικείτο από λεγάτους
του Πομπήιου για να εξασφαλίσει τα νώτα του. Αυτή η εκστρατεία ήταν πολύ
σύντομη και αφού την ολοκλήρωσε με επιτυχία, ακολούθησε τον Πομπήιο
στην Ελλάδα. Έτσι, στα μέσα του 48 π.Χ. γίνεται η κρίσιμη ΜΑΧΗ ΤΩΝ
ΦΑΡΣΑΛΩΝ όπου ο Πομπήιος εξαναγκάστηκε να δώσει τη μάχη από τη
Σύγκλητο αν και ο ίδιος έκρινε πως δεν έπρεπε. Φαίνεται λοιπόν πως η
Σύγκλητος κακό έκανε στον Πομπήιο παρά καλό, όπως πίστευε όταν την
πήρε μαζί του. Στα Φάρσαλα λοιπόν οι ελπίδες του Πομπήιου διαψεύδονται, ο
Καίσαρας νικά και ο Πομπήιος φεύγει και υποχωρεί από πόλη σε πόλη. Στο
τέλος ο Πομπήιος κατέφυγε στην Αίγυπτο γιατί οι Πτολεμαίοι του χρωστούσαν
μεγάλη υποχρέωση (είχε επανατοποθετήσει στο θρόνο του τον Πτολεμαίο
Αυλητή) και πίστευε πως θα του το ανταπέδιδαν τη δύσκολη στιγμή. Ο
Αυλητής όμως είχε πεθάνει και ο γιος του ο Πτολεμαίος ΙΔ΄ με τους
συμβούλους του αποφάσισε να εκτελέσει τον Πομπήιο νομίζοντας πως έτσι
θα κάνει εκδούλευση στον Καίσαρα.
Μ’ αυτό τον απρόσμενο τρόπο ο Καίσαρας απαλλάχτηκε από τον
Πομπήιο, όχι όμως και από τους Πομπηιανούς και θα αναγκαστεί να κάνει μια
σειρά από εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην Ανατολή για να τελειώσει ο
εμφύλιος πόλεμος.
Παράλληλα, διάφοροι δυνάστες της Ανατολής είχαν βρει ευκαιρία να
προκαλέσουν προβλήματα, π.χ. ο Φαρνάκης, ο βασιλιάς του Πόντου και της
Αρμενίας, τον οποίο ο Καίσαρας νικά. Ακόμη, στην Αλεξάνδρεια ο Καίσαρας
τακτοποίησε τα δυναστικά ζητήματα.
Το 46 ο Καίσαρας ξεκαθάρισε ένα θύλακα Πομπηιανών οι οποίοι είχαν
καταφύγει στη Θάψο της Αφρικής υπό τον Κάτωνα τον νεώτερο. Στη
συνέχεια, σε μια σημαντική μάχη στη Ν. Ισπανία αντιμετώπισε μερικούς
άλλους αντιπαλους του και στα τέλη του 46 γύρισε στη Ρώμη χωρίς να έχει
πλέον κάτι να φοβάται. Ήταν πλέον ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης της ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας. Ποτέ μεχρι τότε, από τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν
είχε ένας μόνο άνθρωπος συγκεντρώσει στα χέρια του τόση εξουσία!
Αυτή η «μονοκρατορία» του Καίσαρα κράτησε λιγότερο από δύο
χρόνια, έως το Μάρτιο του 44. Μέσα όμως σ’ αυτό το διάστημα ο Καίσαρας
έλαβε κάποια σημαντικά μέτρα που δείχνουν την πορεία που ήθελε να
πάρουν τα πράγματα.
Αυτά τα μέτρα του Καίσαρα ήταν:

72
 1. Ένας μήνας του έτους μετονομάστηκε σε ΙΟΥΛΙΟ.
2. Άλλαξε σε μεγάλο βαθμό τη σύνθεση της Συγκλήτου, αυξάνοντας κατα
πολύ τα μέλη της (έφτασαν τα 900) με εισαγωγές σ’ αυτό το σώμα (ήδη
στα χρόνια που η κανονική Σύγκλητος έλειπε από τη Ρώμη) πιστών
οπαδών του, άσχετα με την καταγωγή τους. Μερικοί απ’ αυτούς ήταν
απλοί απελεύθεροι, κάτι που εξόργισε την παλιά αριστοκρατία.
3. Από το 48 έως το θάνατό του (44 π.Χ.) εκλεγόταν κάθε χρόνο ύπατος
και έπαιρνε από το λαό τη δημαρχιακή εξουσία (TRIBUNICIA POTESTAS):
χωρίς να είναι δηλαδή ο ίδιος δήμαρχος απολάμβανε όλα τα
δικαιώματα του δημάρχου, ανάμεσα σε αυτά και το απαραβίαστο.
Επίσης, την ίδια χρονιά γίνεται μέλος σε όλα τα ιερατικά συμβούλια των
πατρικίων. Γενικά συσσώρευσε τίτλους και προνόμια χωρίς
προηγούμενο για τα ρωμαϊκά δεδομένα.
4. Έδειξε καθαρά με διάφορες ενέργειές του πως σχεδίαζε να επεκτείνει
σε όσο το δυνατόν ευρύτερη κλίμακα την απονομή του τίτλου του
πολίτη στους κατοίκους των επαρχιών.
5. Αρχές του 44: Ιδρύθηκε μια λατρεία του Καίσαρα, ουσιαστικά έχουμε
μια εξομοίωση του Καίσαρα με τους Θεούς, ορίστηκε ειδικός ιερέας για
τον Καίσαρα.
6. Παράλληλα σε διάφορα αγάλματα του Καίσαρα μέσα στη Ρώμη,
οπαδοί του κρεμούν το βασιλικό διάδημα.
7. Ήδη, πριν το 44 του είχε απονεμηθεί ο τίτλος του «ΔΙΚΤΑΤΟΡΑ» για μια
δεκαετία και μέσα στο 44 του απονέμεται ο τίτλος του «ΙΣΟΒΙΟΥ
ΔΙΚΤΑΤΟΡΑ» (προφανής παραβίαση των θεσμών).

Επρόκειτο στα μέσα Μαρτίου, στο ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΠΟΜΠΗΙΟΥ να γίνει μια
συνεδρίαση της Συγκλήτου στην οποία θα του έδιναν τον τίτλο του «ΒΑΣΙΛΕΑ
ΤΩΝ ΡΩΜΑΪΚΩΝ ΕΠΑΡΧΙΩΝ» (ήταν ακόμη πολύ νωρίς για να πάρει τον τίτλο του
βασιλέα της Ρώμης). Αυτή όμως η συνεδρίαση δεν έγινε ποτέ γιατί εν τω
μεταξύ είχε δημιουργηθεί μια συνωμοσία αριστοκρατών με επικεφαλής τον
Βρούτο και τον Κάσσιο, οι οποίοι και δολοφόνησαν τον Καίσαρα. Λέγεται
μάλιστα ότι δολοφονήθηκε μπροστά στο άγαλμα του Πομπήιου, στην είσοδο
του αντίστοιχου θεάτρου.
Οι συνωμότες λέγεται ότι αμέσως μετά τη δολοφονία φώναξαν: «urbs
liberate» [=η πόλη ελευθερώθηκε]. Σε νομίσματα που έκοψαν οι συνωμότες,
απεικονίζεται ένας φρυγικός πίλος [=το καπέλο που φορούσαν οι απελεύθεροι
στη Ρώμη], για να δηλώσουν ακριβώς την απελευθέρωση από τον τύραννο.
Όμως το σχέδιο αυτό εξέφραζε τις επιθυμίες ενός τμήματος της
ρωμαϊκής αριστοκρατίας, όχι του ρωμαϊκού λαού! Ο περισσότερος κόσμος,
δεν έβλεπε έτσι τον Καίσαρα, δεν ένιωθε απειλούμενος απ’ αυτόν γιατί ο
Καίσαρας είχε καταφέρει να πάρει με το μέρος του τους περισσότερους
απλούς ανθρώπους και όσο ζούσε και με τη διαθήκη του με την οποία άφηνε
μεγάλες εκτάσεις γης στο ρωμαϊκό λαό!
Ετίθετο λοιπόν το ερώτημα του τι θα γινόταν από εκεί και πέρα. Ποια
θα ήταν η διοίκηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας; Είναι γεγονός ότι δεν
υπήρχε πιο αντιιστορική πράξη από τη δολοφονία του Καίσαρα αφού είχε
γίνει σαφές ότι η RES PUBLICA δεν μπορούσε πλέον να λειτουργήσει!
Αμέσως μετά το θάνατο του Καίσαρα, η πρώτη αντίδραση ήταν αυτή
του Μάρκου Αντωνίου ο οποίος έδειξε μεγάλη διπλωματική ικανότητα (ήταν το

73
παλιό δεξί χέρι του Καίσαρα και υπολόγιζε να τον διαδεχτεί). Ο Μ. Αντώνιος
πέτυχε ένα πρώτο συμβιβασμό ανάμεσα στη Σύγκλητο και τους δολοφόνους
του Καίσαρα και έδωσε μια μορφή συνδιαχείρησης της Αυτοκρατορίας.
Σύμφωνα μ’ αυτήν τη συμφωνία ο Κάσσιος και ο Βρούτος θα έπαιρναν τη
Κρήτη και τη Κυρηναϊκή (που μέχρι τότε ήταν μια επαρχία αλλά χωρίστηκαν
για να καλυφτεί αυτή η ανάγκη) και άλλοι συνωμότες πήραν άλλες περιοχές.
Όπως είδαμε, ο Αντώνιος ευελπιστούσε πως μετά το θάνατο του
Καίσαρα θα ήταν εκείνος ο διαχειριστής της αυτοκρατορίας. Όμως με τη
διαθήκη του ο Καίσαρας όριζε βασικό κληρονόμο του το γιο της ανηψιάς του
Γάιο Οκτάβιο που τότε ήταν περίπου 18 ετών. Σ’ αυτόν άφηνε το μεγαλύτερο
μέρος της περιουσίας του και όπως συνηθιζόταν τότε ο βασικός κληρονόμος
ήταν και ο εκτελεστής της διαθήκης. Έτσι αυτή η διαθήκη δεν ήταν μόνο
οικονομική αλλά και πολιτική. Με τη διαθήκη του ο Καίσαρας έδινε σημαντικά
ποσά στο λαό. Όλα αυτά θα ήταν υπό την επιμέλεια του Οκτάβιου. Με τη
διαθήκη του μάλιστα ο Καίσαρας υιοθετούσε τον Οκτάβιο, αφήνοντάς τον
εμμέσως πλην σαφώς διάδοχό του! Έτσι, μετά την υιοθεσία του ο Οκτάβιος
ονομάστηκε Γάιος Ιούλιος Καίσαρας Οκταβιανός. Στην αρχαία Ρώμη η
κατάληξη σε «–ιανός» χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει το πραγματικό γένος
κάποιου που είχε υιοθετηθεί.
Τίθεται σ’ αυτό το σημείο το ιστορικό ερώτημα: Θα μπορούσε να
υπάρξει μια μορφή πολιτικού συμβιβασμού μεταξύ των Συγκλητικών (αφού το
σώμα της Συγκλήτου είχε έτσι και αλλιώς νοθευτεί) με τους « κληρονόμους»
του Καίσαρα (Αντώνιο - Οκταβιανό); Και αν ναι, ο Γάιος Οκτάβιος πώς θα
εντασσόταν σ’ αυτό το πλαίσιο;
Ο Κικέρωνας έπαιξε σημαντικό ρόλο στα γεγονότα αυτά. Είχε ελπίσει
ότι είχε φτάσει η κρίσιμη και κατάλληλη στιγμή για να αναβιώσει πλήρως η
RES PUBLICA και ο έλεγχος της Συγκλήτου επί των πραγμάτων. Όμως ο
Κικέρωνας διαψεύστηκε πλήρως και ως προς τη κρίση του για τον Γάιο
Οκτάβιο που στην αρχή έδινε την εντύπωση του «καλού παιδιού» που θα
έπαιζε το παιχνίδι των OPTIMATES για να βγάλουν από τη μέση τον Αντώνιο.

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΤΡΙΑΝΔΡΙΑ (43 Π.Χ.)

Ήδη το 43 ο Γάιος Οκτάβιος προέβη στη σύναψη μιας συμφωνίας

συνεργασίας με τον Αντώνιο. Έτσι ο ηθικός διάδοχος του καθεστώτος του
Καίσαρα (Αντώνιος) έκανε μια συμφωνία με τον κληρονομικό διάδοχο του
Καίσαρα. Αυτοί οι δύο συμπεριέλαβαν σ’ αυτή τη συμφωνία και τον αρχηγό
του ιππικού και σημαντικό εκπρόσωπο της αριστοκρατίας, Λέπιδο ως τρίτο
μέλος της ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΤΡΙΑΝΔΡΙΑΣ. Η δεύτερη τριανδρία ανέλαβε καθήκοντα
επισήμως για τη σύσταση μιας νέας πολιτείας, την παγίωση δηλαδή του
καθεστώτος του Καίσαρα47. Αυτά τα μέτρα πήραν νομική μορφή αφού
αποφασίστηκαν σε μια λαϊκή συνέλευση. Οι τρεις αυτοί άνδρες πήραν τον
τίτλο TRES VIRI REIPUBLICAE CONSTITUENDAE, επρόκειτο δηλαδή για μια μορφή
δικατορίας για τρεις.
Αυτοί οι τρεις αποφάσισαν να εκτελέσουν ένα μεγάλο κύμα
προγραφών εναντίον των πολιτικών τους αντιπάλων (κάτι που δεν είχε κάνει

47
Σύμφωνα με τη συμφωνία αυτή ο Οκταβιανός και ο Αντώνιος θα αντιμετώπιζαν τον Βρούτο και τον
Κάσσιο, ενώ ο Λέπιδος θα φρουρούσε με τις δυνάμεις του την Ιταλία.

74
ο Καίσαρας). Έτσι ο Οκταβιανός συνυπέγραψε την εκτέλεση σημαντικών και
αρκετών μελών των OPTIMATES, μεταξύ των οποίων και του Κικέρωνα ο
οποίος στο παρελθόν τον είχε στηρίξει.
Παράλληλα, αυτοί οι τρεις άνθρωποι ορίζεται να αντιμετωπίσουν ως
κανονικούς αντιπάλους τους δολοφόνους του Καίσαρα. Για να
πραγματοποιήσουν αυτό το σκοπό εξεστράτευσαν σε διάφορα μέτωπα. Το
βασικό μέτωπο ήταν αυτό της Ανατολής όπου δρούσαν ο Κάσσιος και ο
Βρούτος. Έτσι, το 42 στους Φιλίππους της Μακεδονίας ο στρατός της
τριανδρίας κατανίκησε τον Βρούτο και τον Κάσσιο. Εδώ ας σημειώσουμε ότι ο
Καίσαρας ήδη το 49 είχε δώσει δικαιώματα Ρωμαίου πολίτη και στους
κατοίκους της ΕΝΤΕΥΘΕΝ ΤΩΝ ΆΛΠΕΩΝ ΓΑΛΑΤΙΑΣ. Έτσι η περιοχή έπαψε να
αποτελεί ρωμαϊκή επαρχία και εντάχθηκε πλέον στο καθεστώς της ρωμαϊκής
Ιταλίας. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η πολιτική ενοποίηση της Ιταλίας
ολοκληρώθηκε το 49 π.Χ..
Η εξέλιξη θα ήταν ίσως διαφορετική αν ο ένας από τους τρεις, ο
Λέπιδος δεν ήταν ήσσονος σημασίας. Έτσι ο Λέπιδος, το 37, μετά από μια
διαφωνία με τον Οκταβιανό βγήκε από το παιχνίδι και αποσύρθηκε
αρκούμενος στο αξίωμα του ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΟΝΤΙΦΙΚΑ, το οποίο και διατήρησε ως
το θάνατό του. Έτσι, για άλλη μια φορά η τριανδρία έγινε διανδρία.
Το 42 π.Χ. ενεργοποιήθηκε μια παλιότερη απόφαση να θεοποιηθεί ο
Καίσαρας. Τότε λοιπόν ανακηρύχτηκε DIVUS [=Θείος] και σιγά σιγά επικράτησε
στη Ρώμη η συνήθεια το επίθετο «DIVUS» να δίνεται σε κάθε αποθεωμένο
νεκρό άνδρα. Έτσι από το 42 και ύστερα ο Οκταβιανός πήρε τον τίτλο Γάιος
48
Ιούλιος Καίσαρας Οκταβιανός DIVI FILIUS [=ο γιος του Θείου] .
Σιγά σιγά ο Οκταβιανός ενισχύθηκε εις βάρος του Αντωνίου. Σε αυτό
συνέβαλε και ο εκτοπισμός του Αντωνίου στην Ανατολή. Κάποια στιγμή
δηλαδή οι δύο άνδρες χάραξαν ένα όριο μεταξύ τους σύμφωνα με το οποίο τις
ανατολικές επαρχίες τις πήρε ο Αντώνιος, τις δυτικές ο Οκταβιανός ενώ η
Ιταλία θα διοικείτο υπό κοινή επίβλεψη. Αυτός βέβαια ο τελευταίος όρος για
την Ιταλία δεν τηρήθηκε επειδή ο Αντώνιος έφυγε από τη Ρώμη και έκανε
βάση της εξουσίας του την Αίγυπτο, με αποτέλεσμα η Ιταλία και η ίδια η Ρώμη
να περάσουν στον απόλυτο έλεγχο του Οκταβιανού. Έτσι ο Οκταβιανός τόνιζε
όλο και περισσότερο πως η δική του εξουσία ταυτιζόταν με τη ρωμαϊκή/ιταλική
παράδοση, ενώ παράλληλα δυσφήμιζε τον Αντώνιο παρουσιάζοντάς τον ως
υποχείριο στα χέρια μιας ανατολίτισσας βασίλισσας49. Έτσι, έως το 33 π.Χ., ο
Οκταβιανός είχε πετύχει στο δυσφημιστηκό του έργο, κερδίζοντας το
μεγαλύτερο μέρος των Ιταλών. Παράλληλα ο Αντώνιος στην Ανατολή δεν είχε
κερδίσει καμιά σημαντική επιτυχία εναντίον των Πάρθων. Αντίθετα, ο
Οκταβιανός πέτυχε στην περιοχή της Περούτζια να αντιμετωπίσει τις δυνάμεις
ορισμένων αντιπάλων του. Τότε, ο στρατός έδωσε στον Οκταβιανό τον τίτλο
του «IMPERATOR». Επίσης ο Οκταβιανός είχε μεταξύ των ετών 35 και 33
επιτυχίες στην Ιλλυρία. Ως αποτέλεσμα όλων αυτών των εξελίξεων, τις
48
Το 40 π.Χ. παίρνει από το στρατό τον τίτλο του IMPERATOR. Έτσι σιγά σιγά αντικαθιστά το Γάιος με
το κολακευτικό IMPERATOR και έτσι φτάνουμε πριν το 27 π.Χ. στο IMPERATOR CAESAR DIVI FILIUS,
αφού εγκαταλείπει το Οκταβιανός που ποτέ δεν ήθελε. Μετά το 27 εκτός από τον τίτλο του ΠΡΩΤΟΥ
ΠΟΛΙΤΗ (PRINCEPS), παίρνει και αυτόν του Αυγούστου, οπότε το όνομά του φτάνει στην τελική του
μορφή: IMPERATOR CAESAR AUGUSTUS.
49
Ο Οκταβιανός είχε κάνει γνωστό το περιοεχόμενο μιας διαθήκης του Αντωνίου καθώς και της
προσωπικής του αλληλογραφίας (η αυθεντικότητα των κειμένων έχει αμφισβητηθεί) σύμφωνα με τα
οποία κείμενα, ο Αντώνιος παραχωρούσε κάποιες ρωμαϊκές επαρχίες στα παιδιά της Κλεοπάτρας. Έτσι
ο Οκταβιανός προπαγάνδιζε πως ο Αντώνιος ήθελε να υποδουλώσει την Ιταλία στην Ανατολή.

75
παραμονές της τελικής αναμέτρησης, ο Οκταβιανός πέτυχε να
πραγματοποιήσει ένα είδος όρκου όλων των Ιταλών εναντίον του Αντωνίου.
Ήδη από την εποχή της ΜΑΧΗΣ ΣΤΟΥΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΣ υπήρχαν κάποια
στοιχεία έριδας και διαμάχης ανάμεσα στον Αντώνιο και τον Οκταβιανό καθώς
πολλοί στρατιώτες του Βρούτου και του Κάσσιου προτιμούσαν να
παραδίδονται στον Οκταβιανό και όχι στον Αντώνιο. Αυτό το νήμα
δυσαρέσκειας ο Οκταβιανός μπόρεσε να το κάνει σχοινί από το οποίο
πιάστηκε και άρχισε ένα είδος σταυροφορίας εναντίον του ανατολικού
κόσμου, εναντίον της υποτελούς Ανατολής που υποτίθεται πως ήθελε να
επιβληθεί στη Ρώμη. Έτσι, ο Οκταβιανός νικά στο Άκτιο το στόλο του
Αντωνίου που πανικοβλήθηκε και μαζί με την Κλεοπάτρα κατέφυγε στην
Αίγυπτο. Το 30 π.Χ., και αφού ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα αυτοκτόνησαν, ο
Οκταβιανός μπαίνει στην Αλεξάνδρεια νικητής. Έτσι θέτει τον επίλογο στους
ρωμαϊκούς εμφύλιους πολέμους αλλά και στον ελληνιστικό κόσμο αφού
μετέτρεψε το τελευταίο ελληνιστικό βασίλειο, την Αίγυπτο σε ρωμαϊκή
επαρχία. Από τότε η Μεσόγειος γίνεται πλέον ρωμαϊκή λίμνη αφού σχεδόν
όπου και να αγκυροβολούσε ένα πλοίο υπήρχε ρωμαϊκή εξουσία και διοίκηση.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα του πώς θα έκλεινε ο Οκταβιανός το
κεφάλαιο των εμφυλίων πολέμων, πώς θα έδινε μια παγιώτερη μορφή στη
ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

¬¬¬

 Στο βιβλίο ο M. Rostovtzeff γράφει πως οι Ρωμαίοι πολίτες δεν

πλήρωναν φόρο και πως η Ιταλία συντηρείτο πρακτικά από τις επαρχίες.
Από πότε ίσχυε αυτό και ποιο ήταν το καθεστώς για τους νέους
Ρωμαίους πολίτες στις επαρχίες, ο αριθμός των οποίων αυξανόταν όσο
περνούσαν τα χρόνια;

Όπως είδαμε, οι Ρωμαίοι τα πρώτα χρόνια πλήρωναν στο κράτος μια

πολεμική εισφορά σε καιρό πολέμου, το TRIBUTUM. Αυτή η εισφορά
καταργήθηκε μετά το Γ΄ Μακεδονικό πόλεμο γιατί θεωρήθηκε ότι πλέον το
ρωμαϊκό κράτος είχε αρκετά αποθέματα σε πολύτιμα μέταλλα στα ταμεία του
(από τα λάφυρα των πολέμων). Οι Ρωμαίοι πολίτες πλήρωναν έμμεσους
φόρους όπως ήταν ο φόρος κληρονομιάς ή ο φόρος απελευθέρωσης δούλων.
Στην Ιταλία το κράτος εισέπραττε επίσης έσοδα από την εκμίσθωση δημόσιας
γης καθώς και από τελωνειακούς δασμούς. Αντίθετα, οι επαρχίες πλήρωναν
(εκτός από τους έμμεσους φόρους) ένα είδος κεφαλικού φόρου (TRIBUTUM
CAPITIS) καθώς και ένα φόρο επί της γης( TRIBUTUM SOLI) στους Ρωμαίους, ο
οποίος κεφαλικός φόρος υπολογιζόταν με τον ίδιο τρόπο που παλιά οι
κένσορες υπολόγιζαν τα εισοδήματα των διαφόρων ρωμαϊκών τάξεων50.
Αρχικά, όταν κάποιο πρόσωπο που ζούσε σε κάποια επαρχία έπαιρνε τα
ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα, αμέσως αποκτούσε και φοροαπαλλαγή. Το
πράγμα άρχισε να αλλάζει όταν πλέον είχαν αποκτήσει πολλοί κάτοικοι
επαρχιών τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα και προέκυψαν οικονομικά
προβλήμτα για το κράτος. Έτσι, από το 2ο αιώνα μ.Χ. η απόκτηση των

50
Ενώ στα χρόνια της RES PUBLICA η εκτίμηση του φόρου των επαρχιών γινόταν κατά προσέγγιση,
από τα χρόνια του Αυγούστου άρχισε να εφαρμόζεται η απογραφή των περιουσιών (CENSUS) .

76
ρωμαϊκών πολιτικών δικαιωμάτων από κατοίκους των επαρχιών δε
συνεπαγόταν αυτομάτως και φοροαπαλλαγή51.

51
Στην ύστερη αρχαιότητα, η κατοχή της ρωμαϊκής ιδιότητας δεν έπαιζε πλέον κανένα ρόλο και όλοι
πλήρωναν φόρο με κάποιες εξαιρέσεις για τα ανώτερα στρώματα τις κοινωνίας που απολάμβαναν
φοροαπαλλαγές και άλλα προνόμια.

77
 ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ – Η ΡΩΜΗ ΩΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

[Στο ΧΑΡΤΗ ΝΟ 7, Π. ΚΑΡΟΛΙΔΗΣ, βλέπουμε την πορεία της εδαφικής

εξέλιξης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Με πράσινο χρώμα είναι σημειωμένες
οι περιοχές που μεταβλήθηκαν σε ρωμαϊκές επαρχίες μετά τον Αύγουστο.
Βλέπουμε δηλαδή πως μετά τα χρόνια του Αυγούστου η ρωμαϊκή
αυτοκρατορία διευρύνθηκε πολύ. Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε πως αυτό
συνέβη βαθμιαία και σε βάθος χρόνου].

ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΗΓΕΜΟΝΑ:

 CLEMENTIA [=επιείκια]
 IUSTITIA [=δικαιοσύνη]
 PIETAS [=ευσέβεια]

¬¬¬

Τα πρώτα χρόνια μετά το θάνατο του Αυγούστου συνεχίστηκε μια από

τις αρχές της διακυβέρνησής του, «να συγκρατηθεί στα όριά της η ρωμαϊκή
αυτοκρατορία», να μην επιχειρηθεί δηλαδή μια μεγάλη επέκτασή της. Ο
Αυγουστος επέμενε σ’ αυτή την πολιτική μετά από μια τραυματική εμπειρία,
την ήττα και την εξαφάνιση των λεγεώνων του από τα γερμανικά φύλα. Έτσι,
εγκατέλειψε τα σχέδιά του για επέκταση στη Γερμανία και θεωρούσε ότι είχε
παγιώσει τα σύνορα της Αυτοκρατορίας στο εκτέταμένο σύνορο Ρήνου-
Δούναβη.
Κάθε μονάρχη το μεγάλο πρόβλημα είναι η διαδοχή. Ο Αύγουστος απ’
αυτή την άποψη ήταν πολύ άτυχος γιατί πέθαναν νωρίς όλα τα άτομα που
προετοίμαζε για διαδόχους του. Έτσι, ένα χρόνο πριν πεθάνει αναγκάστηκε
να παραχωρήσει μια συνδιοίκηση του στρατού στο γιο της συζύγου του
Λιβίας, Τιβέριο. Μ’ αυτό τον τρόπο ουσιαστικά τον έχριζε διάδοχο. Ο
Αύγουστος παρά τη μεγάλη του αντιπάθεια για τον Τιβέριο αναγκάστηκε να
τον ορίσει διάδοχο γιατί δεν υπήρχε κανένας άλλος κατάλληλος και ενήλικος
στην οικογένεια. Έτσι, ο Αύγουστος με τη διαθήκη του άφηνε κληρονόμους
του κατά το τη Λιβία και κατά τα τον Τιβέριο. Τον Τιβέριο όμως τον
ανάγκασε να υιοθετήσει τον ανηψιό του, Γερμανικό που ήταν τότε μικρό παιδί.
Αυτό το έκανε ο Αύγουστος διότι διέβλεπε τις ικανότητες του Γερμανικού και
ήθελε εκείνος να διαδεχτεί το Τιβέριο που άλλωστε ήταν ήδη μεσήλικας όταν
πήρε την εξουσία.

TIBERIUS CLAUDIUS CAESAR AUGUSTUS NERO (14-37 Μ.Χ.)

Ο Τιβέριος (TIBERIUS CLAUDIUS NERO, 14-37 μ.Χ.) αν και είχε

παραμείνει πολλά χρόνια στη Ρόδο (και γενικά στον ελληνικό κόσμο), ήταν

78
εξίσου «Ρωμαίος» με τον Αύγουστο52. Ήταν δηλαδή ένας παραδοσιακός
Ρωμαίος και συνέχισε την πολιτική που είχε εγκαινιάσει ο θετός του πατέρας.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του Τιβερίου ήταν ο ανηψιός του ο
Γερμανικός. Ο Γερμανικός από νωρίς ήταν πολύ δημοφιλής σε βαθμό που
πολλοί σύγχρονοί του πίστευαν ότι είχε θεϊκές δυνάμεις! Το 18-19 μ.Χ. ο
Γερμανικός στάλθηκε στις ανατολικές επαρχίες με ευρύτατες εξουσίες και στα
πλαίσια εκείνης της επίσκεψης έδειξε ηγετικές ικανότητες και φιλοδοξίες. Τότε
ο Γερμανικός επισκέφτηκε την Αλεξάνδρεια όπου το 19 πέθανε κάτω από
περίεργες συνθήκες, σε νεαρή ηλικία. Όπως ήταν φυσικό κυκλοφόρησαν
φήμες ότι είχε δηλητηριαστεί από ανθρώπους του Τιβερίου.
Ο Τιβέριος ήταν περίεργος άνθρωπος,είχε τάσεις παρόμοιες μ’ αυτές
ενός κοσμοκαλόγερου. Έτσι από κάποια στιγμή και ύστερα απομονώθηκε στο
Capri αφήνοντας τη φροντίδα για την αυτοκρατορία στον επικεφαλής της
πραιτωριανής φρουράς, Σηιανό. Ο Σηιανός προσπάθησε να συνδεθεί εξ’
αγχιστείας με το Τιβέριο ώστε να τον διαδεχτεί μετά το θάνατό του. Έτσι, ο
Τιβέριος αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Ρώμη,να δικάσει το Σηιανό και να
τον καταδικάσει σε θάνατο (31 μ.Χ). Αυτή η εμπειρία ήταν πολύ τραυματική
για τον Τιβέριο και από εκεί και ύστερα μέχρι το θάνατό του το 37 μ.Χ.,
φανταζόταν συνέχεια συνωμοσίες, έκανε δίκες και καταδίκαζε αθώους και
ενόχους. Αυτή η κατάσταση των άδικων συνήθως διώξεων ήταν η πρώτη
δυσάρεστη εμπειρία των Ρωμαίων από τη ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΚΛΑΥΔΙΩΝ.
Κατά τα άλλα, ο Τιβέριος ακολούθησε την πολιτική του Αυγούστου για
τη μη επέκταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Επίσης προσπάθησε να
εφαρμόσει το δόγμα του Αυγούστου για την αντιμετώπιση των γερμανικών
φύλων. Ο Τιβέριος εφάρμοσε μια προσεκτική πολιτική ως προς τις επαρχίες,
έβαζε δηλαδή διοικητές της εμπιστοσύνης του επικεφαλής επαρχιών, συχνά
για μεγάλα χρονικά διαστήματα (ένας απ’ αυτούς ήταν και ο Πόντιος Πιλάτος).
Επίσης ο Τιβέριος στάθηκε σημαντικός βοηθός για αρκετές επαρχιακές
κοινότητες που υπέφεραν από καταστοφές όπως ήταν οι σεισμοί.
Με το θάνατο του Τιβερίου ετίθετο πάλι το ζήτημα της διαδοχής. Ο
Τιβέριος είχε έναν εγγονό, τον Τιβέριο Γέμμελο. Τελικά όμως προτίμησε να
αφήσει βασικό διάδοχό του το γιο του Γερμανικού, Καλιγούλα (37-41).

GAIUS JULIUS CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS (CALIGULA 37-41 Μ.Χ.)

Ο Καλιγούλας, ήδη όσο ζούσε ο Τιβέριος έδειξε τυφλή υπακοή στο

δύσκολο γέρο θείο του και έως τότε δεν είχε υπάρξει «καλύτερος δούλος και
χειρότερος κύριος» όπως έγγραψε ο Σενέκας. Το Καλιγούλας ήταν
παρωνύμιο, το πραγματικό του όνομα ήταν Γάιος Καίσαρ. Το Καλιγούλας
βγήκε από το CALIGA ([=αρβύλα, στρατιωτική μπότα] <υποκοριστικό CALIGULA
[=ο «αρβυλάκιας»]). Όταν ο Καλιγούλας ήταν μικρός, ο πατέρας του
Γερμανικός τον έπαιρνε μαζί στις εκστρατείες του και το πιο εύχρηστο
παπούτσι που μπορούσε να φορέσει το παιδί ήταν τα άρβυλα!
Ο Καλιγούλας πέτυχε να επικυρωθεί η διαδοχή του από τη Σύγκλητο
και επίσης πέτυχε να αναγνωριστεί και από τους πραιτωριανούς (PRAETORIUM

52
Ήδη από τα χρόνια του Αυγούστου, σιγά σιγά η σύγκληση των λαϊκών συνελεύσεων είχε ατονήσει.
Ο Τιβέριος λοιπόν μεταβίβασε το δικαίωμα της εκλογής των αρχόντων από τη λαϊκή συνέλευση στη
Σύγκλητο και έτσι η λαϊκή συνέλευση έχασε κάθε πολιτική σημασία.

79
[=αρχικά ήταν η φρουρά που διέθετε ο κάθε στρατηγός]). Επειδή ο PRINCEPS
ήταν και στρατηγός, διέθετε μια τέτοια φρουρά κοντά στο τόπο διαμονής του,
δηλαδή τη Ρώμη. Αυτή τη φρουρά τη διοικούσε ο ΕΠΑΡΧΟΣ ΤΟΥ ΠΡΑΙΤΩΡΙΟΥ, ο
οποίος απ’ αυτά τα χρόνια και ύστερα θα παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στη
διαδοχή, με πολύ συχνές ανατροπές αυτοκρατόρων. Σ’ αυτή λοιπόν τη φάση
ο ΕΠΑΡΧΟΣ ΤΟΥ ΠΡΑΙΤΩΡΙΟΥ συμπαρατάχτηκε με τον Καλιγούλα αποκλείοντας
έτσι τον εγγονό του Τιβερίου.
Στην αρχή της διακυβέρνησής του, ο Καλιγούλας έδειξε ένα
φιλάνθρωπικο πρόσωπο, σε αντιδιαστολή με τον «παράξενο» Τιβέριο. Όμως,
αργότερα παρουσιάσε μια σημαντική αλλαγή στη συμπεριφορά του. Ήδη,
προς τα τέλη του 37 αρρώστησε βαριά. Φαίνεται πως ήταν ήδη επιληπτικός
αλλά αυτή η νέα ασθένεια τον αποτέλειωσε καθώς δεν συνήλθε ποτέ τελείως.
Τότε άρχισε να παρουσιάζει μια έντονα τυραννική συμπεριφορά. Άμεση
απόρροια των προβλημάτων του και της αλλαγής της συμπεριφοράς του ήταν
η εκτελέση του εγγονού του Τιβερίου, του ΕΠΑΡΧΟΥ ΤΟΥ ΠΡΑΙΤΩΡΙΟΥ Μάκρωνα,
που τον είχε στηρίξει καθώς και πολλών άλλων. Αυτές οι δολοφονικές τάσεις
εντάθηκαν όταν πέθανε η αδελφή του Καλιγούλα, Δρουσίλα, με την οποία
ίσως είχε και ερωτικές σχέσεις. Στην περίπτωση του Καλιγούλα συνέβη κάτι
το πρωτοφανές για τα ιστορικά δεδομένα της εποχής: για πρώτη φορά σε ένα
θρόνο που διοικούσε την οικουμένη ανέβαινε ένα άτομο τόσο νεαρής ηλικίας
αλλά και τόσο διαταραγμένο.
Με το πέρασμα των ετών τα πράγματα έπαιρναν ολοένα και πιο
αρρωστημένη τροπή και πολλαπλασιάζονταν τα εγκλήματα του Καλιγούλα. Ο
Καλιγούλας αύξησε τις εκτελέσεις αλλά και τις απαιτήσεις του να λατρεύεται
ως θεός. Μάλιστα προόριζε το άλογό του για ιερέα του και ύπατο του
κράτους! Η μεγαλομανία του δε γνώριζε όρια καθώς ήθελε να μεταφέρει από
την Ολυμπία το ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑ καθώς θεωρούσε πως μόνο αυτό ήταν
κατάλληλο για να απεικονίσει τη θεϊκή του υπόσταση!
Κατά του Καλιγούλα έγιναν συνολικά τρεις συνωμοσίες, οι δύο πρώτες
όμως απέτυχαν. Η τρίτη πέτυχε και ο Καλιγούλας δολοφονήθηκε στο δρόμο
από το ΘΕΑΤΡΟ στο παλάτι (που βρισκόταν ακόμη στην παλιά κατοικία του
Αυγούστου, στον Παλατίνο λόφο). Το 41 μ.Χ. που δολοφονείται ο Καλιγούλας,
τα οικονομικά του κράτους ήταν σε τόσο κακή κατάσταση που η Ρώμη είχε
αποθέματα δημηριακών μόνο για οκτώ ημέρες! Αυτή η κατάσταση ήταν
φυσικά αποτέλεσμα της κακοδιαχείρησης του Καλιγούλα. Η ρήση του Σενέκα
αποδίδει με το καλύτερο τρόπο τη φύση του Καλιγούλα: «Η φύση μας έδειξε
τι μπορούν να κάνουν οι μέγιστες κακίες συνδυαζόμενες με τις μέγιστες
τύχες».
Η βασιλεία του Καλιγούλα έδειξε πόσο εδραιωμένη ήταν η αρχή που
εγκαινίασε ο Αύγουστος, ακριβώς λόγω της ακτινοβολίας της
προσωπικότητάς του. Είναι ενδιαφέρον πως οι Ρωμαίοι ανέχτηκαν τον
Καλιγούλα μόνο και μόνο επειδή ήταν απόγονος του Αυγούστου. Η
προσωπικότητα του Καλιγούλα και η ιστορική του διαδρομή είναι τόσο
ενδιαφέρουσες που πολλοί νεώτεροι λογοτέχνες και φιλόσοφοι έχουν
ασχοληθεί με την περίπτωσή του.

80
 TIBERIUS CLAUDIUS CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS (41-54 Μ.Χ.)

Μετά τη δολοφονία του Καλιγούλα έπρεπε να βρεθεί νέος

αυτοκράτορας. Οι πραιτωριανοί λοιπόν έψαχναν στο παλάτι κάποιον να τον
κάνουν αυτοκράτορα και βρήκαν κρυμένο πίσω από μία κουρτίνα τον
προβληματικό θείο του Καλιγούλα, Κλαύδιο. Ο Κλαύδιος ήταν ο
ελαττωματικός λόγιος της δυναστείας, είχε εξαιρετικές γνώσεις, μεγάλη
μόρφωση και σημαντικό λογοτεχνικό έργο. Από τα σωζόμενα τμήματα του
έργου του γνωρίζουμε πως είχε πολύ ευρύτερη αντίληψη για την ιστορία της
Ρώμης απ’ ότι οι σύγχρονοί του. Ήταν όμως προβληματικός καθώς ήταν
κουτσός και τραυλός. Ο Σουϊτώνιος αναφέρει πως ο Αύγουστος είχε
καταλάβει (και εκφράσει) από νωρίς τα προβλήματα αυτού του συγγενή του
και γι’ αυτό δε τον είχε ποτέ λογαριάσει για τη διαδοχή.
Ο Κλαύδιος (41-54) είχε πνευματικά προσόντα αλλά ούτε τη πυγμή
ούτε το χαραχτήρα που χρειαζόταν για να επιβληθεί. Έτσι έγινε υποχείριο των
δύο συζύγων του, της Μεσσαλίνας και της Αγριππίνας (που ήταν ανηψιά του).
Την πρώτη πρόλαβε να την εκτελέσει, η δεύτερη πρόλαβε να τον
δολοφονήσει. Παράλληλα, ο Κλαύδιος είχε αναθέσει σημαντικούς τομείς της
διοίκησης σε απελεύθερους. Για παράδειγμα ένας απελεύθερος ονόματι
Νάρκισσος είχε αναλάβει την ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ, ήταν υπεύθυνος
δηλαδή για την αλληλογραφία του αυτοκράτορα. Ένας άλλος, ο Πάλλας ήταν
53
Ο ΕΠΙ ΤΩΝ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΩΝ, κάτι σαν υπουργός οικονομικών . Με αυτούς και
άλλους σαν βοηθούς ο Κλαύδιος κατόρθωσε να διοικήσει την αυτοκρατορία
αρκετά επιτυχημένα. Στα χρόνια του έχουμε σταθερότητα στην αυτοκρατορία
αλλά και δυναμική επέκταση. Παραδείγματος χάριν, έχουμε επέκταση στη Β.
Αφρική με τη δημιουργία δύο επαρχιών στη Βορειοδυτική Αφρική. Επίσης στα
χρόνια του γίνεται η ρωμαϊκή ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ και τερματίζεται η εκεί
πελατειακή βασιλεία. Πιθανότατα τότε δημιουργείται και η ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΟΙΣΙΑΣ
που αργότερα χωρίζεται σε δύο (ΚΑΤΩ και ΆΝΩ ΜΟΙΣΙΑΣ). Ο Κλαύδιος ήθελε
επίσης να αποκτήσει πολεμικές δάφνες. Παίρνοντας λοιπόν αφορμή από
κάποιους υποτιθέμενους κινδύνους της αυτοκρατορίας από τους βάρβαρους
Βρετανούς, άρχισε πόλεμο εναντίον τους. Είναι ενδιαφέρον πως έστειλε τους
στρατηγούς, τις λεγεώνες και όλο το στράτευμα, έγινε η εκστρατεία, νίκησαν
και μετά πήγε στη Βρετανία ο Κλαύδιος. Όταν γύρισε στη Ρώμη τέλεσε
θρίαμβο και μάλιστα σε ανάμνηση της νίκης του ονόμασε και το γιο του
Βρετανικό (TIBERIUS CLAUDIUS CAESAR BRITANNICUS).
Ο Κλαύδιος όχι μόνο επιδίωξε να αυξήσει τις επαρχίες, αλλά είχε και
ευρύτερη θεώρηση του πώς πρέπει να επεκταθεί το σώμα των Ρωμαίων
πολιτών. Μάλιστα η τακτική του για την πολιτογράφηση πολλών νέων
πολιτών από τις επαρχίες έγινε αντικείμενο γελοιοποίησης από τους
σύγχρονούς του αλλά φάνηκε εκ των υστέρων πως ο αυτοκράτορας έβλεπε
προς το μέλλον. Όπως είδαμε και στα εισαγωγικά μαθήματα, μας σώζεται στη

53
Η μη ελεύθερη καταγωγή γενικά ήταν στίγμα και απελεύθεροι σπάνια έφταναν να γίνουν μέλη της
ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ και της ΙΠΠΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ενώ σχεδόν ποτέ δεν εισέρχονταν στη Σύγκλητο, όσο υψηλά
αξιώματα και αν αναλάμβαναν. Συνήθως οι πλούσιοι και διακεκριμένοι απελεύθεροι σχημάτιζαν στις
πόλεις τους ένα ξεχωριστό σώμα και ονομάζονταν AUGUSTALES, λόγω των υπηρεσιών τους στη
λατρεία του αυτοκράτορα (<ORDO AUGUSTALIUM). Ειδική και προνομιούχο κατηγορία αποτελούσαν
και οι απελεύθεροι του αυτοκρατορικού οίκου που αποτελούσαν τη FAMILIA CAISARIS.

81
σημερινή Λιον της Γαλλίας μια επιγραφή από μια ομιλία που είχε εκφωνήσει ο
Κλαύδιος το 48 μ.Χ. στη Σύγκλητο «Περί του να αποδοθεί το δικαίωμα των
τιμών σε Γαλάτες ευγενείς». Έως τότε οι Γαλάτες ευγενείς δε μπορούσαν να
μπουν στη Σύγκλητο γιατί θεωρούνταν ακόμη βάρβαροι. Το Λούγδουνον
(σημ. Λιόν) ήταν η πρωτεύουσα μιας από τις Γαλατίες (ΓΑΛΑΤΙΚΕΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ)
και εκεί έδρευε το ομοσπονδιακό όργανο των Γαλατών, γι’ αυτό θέλησαν να
στήσουν εκεί την επιγραφή προκειμένου να τονίσουν τα προνόμια που τους
έδωσε ο Κλαύδιος. Είναι μαλιστα ενδιαφέρον πως η συγκεκριμένη ομιλία
σώζεται και στις ANALLES του Τάκιτου. Φαίνεται λοιπόν πως στο συγκεκριμένο
ζήτημα ο Κλαύδιος ήταν πιο προοδευτικός από τους σύγχρονούς του. Οι
σύγχρονοί του όμως τον κορόιδευαν και όταν πέθανε, ο Σενέκας έγγραψε μια
σάτυρα που τον διακωμωδούσε.

¬¬¬

 Ποια ήταν η πολιτική της ρωμαϊκής διοίκησης απέναντι στη διάδοση των
βιβλίων;

Ηδη στα χρόνια της res publica,κυκλοφορούσαν βιβλία σε μεγάλη

διάδοση,πχ οι επιστολές του Κικέρωνα.Εκείνα τα χρόνια υπήρχαν πολλές και
μεγάλες βιβλιοθήκες ιδιωτών,πάντα δίγλωσσες με βιβλία και στα ελληνικά και
στα λατινικά.Ο Κλαύδιος είχε μάλιστα πει πως «και οι δύο γλώσσες είναι δικές
μας».Αλλά κρατική πολιτική στο ζήτημα των βιβλίων,όπως στην
πραγματικότητα και στο ζήτημα της μόρφωσης και της εκπαίδευσης, δεν
υπήρχε.)

¬¬¬

Ο Κλαύδιος είχε την ατυχία να συμπαθήσει πολύ την Αγριππίνα, κόρη

του Γερμανικού (κόρη δηλαδή του αδελφού του) η οποία του επέβαλε με τον
τρόπο της για διάδοχο το γιό της Νέρωνα, στην αρχή βέβαια μαζί με το
Βρετανικό. Έτσι πριν πεθάνει ο Κλαύδιος υιοθέτησε το Νέρωνα. Έτσι μετά το
θάνατο του Κλαυδίου (τον δηλητηρίασε η Αγριππίνα), με την υποστήριξη του
ΕΠΑΡΧΟΥ ΤΟΥ ΠΡΑΙΤΩΡΙΟΥ Βούρρου, δολοφονείται και ο Βρετανικός. Έτσι ο
Νέρωνας έγινε αυτοκράτορας σε ηλικία 17 ετών.

NERO CLAUDIUS CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS (54-68 Μ.Χ.)

Το νεαρό της ηλικίας ενός νέου αυτοκράτορα ήταν πάντοτε ένας

επικίνδυνος παράγοντας για την εξέλιξη των πραγμάτων. Η οικογένεια του
Νέρωνα είχε υποφέρει από τις διώξεις του Τιβερίου μετά το θάνατο του
Γερμανικού. Ο Νέρωνας είχε μείνει ορφανός από πατέρα πολύ νωρίς, τριών
ετών και η μητέρα του ήταν εξόριστη. Έτσι μεγάλωσε υπό τη φροντίδα και
εκπαίδευση ενός χορευτή και ενός κουρέα! Όταν ο Σενέκας τον ανέλαβε ήταν
πλέον αργά, η προτίμηση του Νέρωνα ήταν στο τραγούδι, στις τέχνες και στις
αρματοδρομίες. Πίστευε μάλιστα πως ήταν μεγάλος καλλιτέχνης.
Όπως και κατά τη βασιλεία του Καλιγούλα, έτσι και στην περίπτωση
του Νέρωνα έχουμε μια φάση στην οποία ο καινούριος PRINCEPS έδειξε καλό

82
πρόσωπο, μείωσε τους φόρους, έδειξε CLEMENTIA, προσπάθησε να
παρουσιαστεί ως νέος Μαικήνας των γραμμάτων και των τεχνών και
υποσχέθηκε στη Σύγκλητο να εφαρμόσει τη συνδιοίκηση μαζί της. Αυτή η
καλή περίοδος κράτησε πέντε χρόνια, έως το 59 οπότε άρχισε η αντίστροφη
μέτρηση. Το 59 ο Νέρωνας αισθάνθηκε πολύ βαριά τη σκιά της μητέρας του
πάνω του και ξεκίνησε τα εγκλήματά του δολοφονώντας τη. Επίσης
απομάκρυνε το Βούρρο. Η απομάκρυνση του Βούρρου σήμαινε και το τέλος
της επιρροής του Σενέκα πάνω στον αυτοκράτορα. Εκείνη την περίοδο ο
Νέρωνας έκανε πολλές διώξεις και ανάγκασε πολλούς πρώην στενούς του
συμβούλους να αυτοκτονήσουν.
Το περίεργο είναι πως εκείνα τα χρόνια και παρά τη κατάσταση στη
Ρώμη, η αυτοκρατορία σημείωσε σημαντικές επιτυχίες. Το 63 συμφωνήθηκε
ένας ικανοποιητικός συμβιβασμός με τους Πάρθους (συμφώνησαν το μήλο
της έριδος, το βασίλειο της Αρμενίας να είναι υπό ρωμαϊκή εποπτεία). Από
την άλλη όμως ο Νέρωνας συνέχιζε να προκαλεί μεγάλα προβλήματα. Το 64
μ.Χ.,ο αυτοκρατορικός θεσμός υπέστη μεγάλο εξευτελισμό όταν ο Νέρωνας
εμφανίστηκε ως κιθαρωδός στη Νεάπολη της Ιταλίας (πόλη με ελληνικό
παρελθόν και καλλιτεχνική ζωή).
Τον Ιούλιο του 64 συνέβη στη Ρώμη η πολύ γνωστή πυρκαγιά που
κατέκαψε τη μισή πόλη. Η καταστροφή αυτή διευκόλυνε ένα καινούριο
αρχιτεκτονικό σχέδιο που είχε ο Νέρωνας. Είναι πολύ πιθανό δε πως η
πυρκαγιά δε συνέβη τυχαία αλλά ήταν ενέργεια του ίδιου του Νέρωνα για να
προχωρήσει τα σχέδιά του. Αυτή η φήμη εξαπλώθηκε και για να σώσει το
κύρος του ο Νέρων κατηγόρησε τους χριστιανούς για την πυρκαγιά και
εκτέλεσε πολλούς απ’ αυτούς, μεταξύ των οποίων μάλλον και τους Πέτρο και
Παύλο.
Το 65 μ.Χ. εκδηλώθηκε η πρώτη συνωμοσία εναντίον του Νέρωνα η
οποία όμως απέτυχε. Τότε αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει και ο Σενέκας. Το
66 πέθανε η δεύτερη σύζυγος του Νέρωνα και τον ίδιο χρόνο εκδηλώθηκε και
μια δεύτερη συνωμοσία εναντίον του. Παράλληλα σημειώθηκε και μια
εξέγερση στην Παλαιστίνη. Ο Νέρωνας όμως δε σκόπευε να ασχοληθεί με
τέτοια βαρετά θέματα. Έτσι, το 67 ταξίδεψε στην Ελλάδα γιατί ήθελε να
συμμετάσχει σε πανελλήνιους αγώνες για να αναδείξει το ταλέντο του. Οι
Έλληνες της εποχής φρόντισαν να μετακινήσουν χρονικά όλες τις πανελλήνιες
γιορτές ώστε να συμπέσουν και να μπορέσει ο Νέρωνας να συμμετάσχει σε
όλες. Αυτό ήταν κάτι που συνέβαινε για πρώτη φορά. Αναφέρεται πως από
όλους τους αγώνες στους οποίους συμμετείχε ο Νέρωνας στην Ελλάδα
κέρδισε 1808 στεφάνους! Όχι άδικα λοιπόν κατηγορήθηκε για γλοιώδη
ελληνικότητα από τους σύγχρονούς του. Δείγμα της μεγαλομανίας του ήταν
και το γεγονός ότι πρώτος συνέλαβε το σχέδιο για τη ΔΙΩΡΥΓΑ ΣΤΟΝ ΙΣΘΜΟ, κάτι
που βέβαια δεν πραγματοποιήθηκε. Παράλληλα,ο Νέρωνας εκδήλωσε μια
ιδιαίτερη εύνοια για τις πόλεις της Αχαΐας, στις οποίες παρείχε ελευθερία και
τους έδωσε φοροαπαλλαγές. Στην ουσία δηλαδή τις έβγαλε από τη ρωμαϊκή
διοίκηση. Έχει σωθεί μάλιστα μια σχετική επιγραφή που καταγράφει το
γεγονός.
Το 68, επιστρέφοντας στην Ιταλία ο Νέρωνας έμαθε ότι είχαν ξεσπάσει
μια σειρά από εξεγέρσεις στην Παλαιστίνη και την Ισπανία. Στο τέλος ο
ΕΠΑΡΧΟΣ ΤΟΥ ΠΡΑΙΤΩΡΙΟΥ εγκατέλειψε τον Νέρωνα και η Σύγκλητος τον κήρυξε
εχθρό του ρωμαϊκού λαού. Τότε ο Νέρωνας βρήκε καταφύγιο στην έπαυλη

83
ενός απελεύθερού του έξω από τη Ρώμη όπου και αυτοκτόνησε. Λέγεται πως
οι τελευταίες του κουβέντες ήταν: «Αχ τι καλλιτέχνη χάνει ο κόσμος»!
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως παρά την αναξιότητα του
Καλιγούλα και του Νέρωνα οι Ρωμαίοι ανέχτηκαν τη δυναστεία χάρη στο
πολιτικό κεφάλαιο του Αυγούστου.
Το 69 είναι γνωστό ως το ΕΤΟΣ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ επειδή
υπήρχαν τέσσερις διεκδικητές του θρόνου. Έγινε εμφύλιος πόλεμος και με την
επικράτηση του Βεσπασιανού αρχίζει η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΦΛΑΒΙΩΝ54.

TITUS FLAVIUS DOMITIANUS (81-96 Μ.Χ.)

Ο Δομιτιανός όταν πήρε την εξουσία χαραχτηριζόταν από απειρία και

φιλοδοξία, ένας συνδυασμός που και στο παρελθόν είχε αποδειχτεί
επικίνδυνος. Στα χρόνια του για πρώτη φορά το PRINCIPATUS υφίσταται μια
καθαρή προσβολή. Οι λεπτοί χειρισμοί του Αυγούστου για πρώτη φορά
εγκαταλείπονται από το Δομιτιανό ο οποίος απαιτεί να λατρεύεται ως κύριος
και θεός του ρωμαϊκού λαού. Απαιτούσε τυφλή υποταγή και στηριζόταν
αποκλειστικά στο στρατό. Στα δέκα από τα δεκαπέντε χρόνια της εξουσίας
του πήρε το αξίωμα του ΥΠΑΤΟΥ. Επίσης πήρε το αξίωμα του ΙΣΟΒΙΟΥ ΚΕΝΣΟΡΑ
ΤΙΜΗΤΗ και απαίτησε να τον ακολουθούν ραβδούχοι.
Στη Γερμανία επέκτεινε δυναμικά τα σύνορα και πέρα του Ρήνου όπου
δημιούργησε προγεφύρωμα. Λόγω αυτών των επιτυχιών του περιφερόταν
στη Ρώμη με τη κόκκινη τύβεννο του θριαμβευτή. Παράλληλα ο Δομιτιανός
παρουσίαζε διάφορα άλλα αντιφατικά στοιχεία. Από τη μια είχε τάσεις
τόνωσης των ελληνικών στοιχείων της Ρώμης (αυτός εισήγαγε τους
ΚΑΠΙΤΩΛΙΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ κατά το πρότυπο των ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ και
παρουσιαζόταν ως προστάτης της θεάς της σοφίας της MINERVA). Ήταν όμως
από την άλλη και προστάτης των μονομάχων. Δεν είχε καθόλου καλή σχέση
με τη Σύγκλητο και επειδή οι σχέσεις του μ’ αυτό το όργανο ήταν τεταμένες
κάποια θέματα δε τα συζητούσε καθόλου με τη Σύγκλητο αλλά με το
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ του οποίου φυσικά τη σύνθεση έλεγχε
απόλυτα.
Το 88 ξέσπασε στην περιοχή της ΆΝΩ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ (η εννιαία Γερμανία
στα χρόνια του Δομιτιανού μοιράζεται σε ΆΝΩ και ΚΑΤΩ) μια εξέγερση που
καταπνίγεται αλλά δημιούργησε στο Δομιτιανό ένα σύμπλεγμα φοβιών. Έτσι
για άλλη μια φορά αρχίζει ένα κύμα διώξεων που συμπεριλαμβάνει και
πολλούς πνευματικούς ανθρώπους. Τότε διώκεται και ο σημαντικός Έλληνας
λόγιος Δίων ο Προυσαεύς ή Δίων ο Χρυσόστομος (κατ’ απομίμηση αυτού
πήρε και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος το χαρακτηρισμό αυτό).
Τελικά η σύζυγος του Δομιτιανού και οι δύο ΕΠΑΡΧΟΙ ΤΟΥ ΠΡΑΙΤΩΡΙΟΥ
συνωμότησαν και τον δολοφόνησαν. Η Σύγκλητος μάλιστα καταδίκασε τη
μνήμη του (DAMNATIO MEMORIAE) και σαν αποτέλεσμα όλες οι δημόσιες
εμφανίσεις του (αγάλματα, αναγραφές σε δημόσια μνημεία και άλλα) θα
έπρεπε να εξαφανιστούν. Μ’ αυτό τον άδοξο τρόπο τελείωσε και η δεύτερη
ρωμαϊκή δυναστεία.

54
Ο Βεσπασιανός μπορεί να παρουσίασε την αρχή του ως συνέχεια της πολιτικής του Αυγούστου,
στην πραγματικότητα όμως ο αυτοκράτορας από αυτά τα χρόνια και ύστερα στηρίζεται όλο και
περισσότερο στο στρατό.

84
 Παρ’ όλη τη τυραννικότητά του ο Δομιτιανός έδωσε στοιχεία μιας
αποτελεσματικής διοίκησης εκ μέρους του. Άσκησε μια ρεαλιστική και
δυναμική εξωτερική πολιτική, αναδιοργάνωσε τη Γερμανία, είχε (ως ενα
βαθμό) επιτύχει μια ευπρόσωπη συνθήκη ειρήνης με τους Θράκες/Δάκες που
πίεζαν την αυτοκρατορία. Με όλα αυτά τα στοιχεία άφησε ένα μεγαλύτερο
βαθμό σεβασμού στους βαρβάρους για την αυτοκρατορία απ’ ότι πριν. Στην
περίπτωση των επαρχιών, οι διοικητές είχαν στα χρόνια του αρκετά στενή
επιτήρηση ώστε να αποφεύγονται οι εκ μέρους τους κακοδιοικήσεις. Επίσης ο
Δομιτιανός είχε μεγάλη δημοτικότητα στις τάξεις των ιππέων γιατί προωθούσε
αρκετούς απ’ αυτούς στα ανώτερα αξιώματα (σε αντίθεση με τον Κλαύδιο και
το Νέρωνα που προωθούσαν απελεύθερους).
Ο Δομιτιανός έκανε προσπάθειες για ενίσχυση των μικρών γεωργών. Σ’
αυτούς παραχώρησε υπόλοιπα κρατικών κτημάτων για να καλλιεργούν.
Συμπερασματικά, η τυραννικότητα της ηγεμονίας του ήταν μία μόνο
πλευρά της εξουσίας του.
Ως προς την ελληνική Ανατολή, ακριβώς αυτά τα χρόνια από το 69 ως
το 96 (ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΦΛΑΒΙΩΝ), έχουμε μια σημαντική άνοδο των ελληνικής
προέλευσης αξιωματούχων στα πλαίσια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι
οποίοι σιγά σιγά ανέρχονται στη ρωμαϊκή διοίκηση αλλά και στις ανώτερες
βαθμίδες της κοινωνίας (Σύγκλητος).

MARCUS COCCEIUS NERVA (96-98 Μ.Χ.)

Για άλλη μία φορά, το 96 παρουσιάζεται το μεγάλο πρόβλημα της

διαδοχής. Η Σύγκλητος με κανένα τρόπο δεν ήθελε να αφήσει την ευκαιρία
ανεκμετάλλευτη να προωθήσει μια δική της λύση. Ήταν όμως σαφές πως
κάθε απόπειρα για αποκατάσταση της RES PUBLICA θα ήταν τελείως
ανεδαφική. Ήταν σαφές σε όλους πως έπρεπε να επιλεγεί ένας μονάρχης. Γι’
αυτό η Σύγκλητος προσπάθησε να προωθήσει ένα δικό της άνθρωπο. Αυτός
που επελέγη ήταν ο Συγκλητικός Γάιος Κοκκήιος Νέρβας, 70 ετών την εποχή
εκείνη. Ο Νέρβας έμεινε δύο χρόνια στο θρόνο και μπόρεσε να στηρίξει την
αρχή του στην επιλογή ενός διαδόχου τον οποίο υιοθέτησε (σε αντίθεση με
τους Φλάβιους που έχουμε φυσική διαδοχή, στους Αντωνίνους έχουμε
υιοθεσίες). Από εδώ και πέρα συστηματικά εφαρμόζεται κάτι που μέχρι τότε
συνέβαινε περιστασιακά. Από τώρα δηλαδή επιλέγεται κάποιος μακρινός
συγγενής που επιλέγεται επειδή θεωρείται κατάλληλος. Έτσι αρχίζει με τον
Τραϊανό η σειρά των «θετών» αυτοκρατόρων. Αυτή η λύση είχε σημαντικά
πλεονεκτήματα, την επιλογή δηλαδή του καταλληλότερου για την άσκηση της
εξουσίας. Έτσι λοιπόν από τον Τραϊανό μέχρι τον Μάρκο Αυρήλιο (180 μ.Χ.),
η αυτοκρατορία κατόρθωσε να βιώσει έναν αιώνα που έχει χαραχτηριστεί από
τον Γίββωνα ως ο ευτυχέστερος αιώνας της ανθρωπότητας.

MARCUS ULPIUS NERVA TRAIANUS (98-117 Μ.Χ.)

Ο Νέρβας υιοθέτησε όπως είδαμε τον Τραϊανό. Ο Τραϊανός εξελίχτηκε

σε ένα πολύ σημαντικό αυτοκράτορα. Ήταν 45 ετών όταν ανέβηκε στο θρόνο,
ηλικία που θεωρείτο ιδανική. Ήταν άλλωστε ήδη δοκιμασμένος και απέδειξε

85
πως ήταν ικανός να παίξει το παιχνίδι της εικονικής (ή έστω της μερικής)
συνδιαχείρησης με τη Σύγκλητο. Αυτό φαίνεται από το τύπο της επιφώνησης
που έδιναν οι συγκλητικοί στους επόμενους αυτοκράτορες: «να είσαι
καλύτερος από τον Τραϊανό και ευτυχέστερος από τον Αύγουστο».
Ο Τραϊανός είχε μεγάλες ικανότητες στο να χειρίζεται τόσο τις
εξωτερικές όσο και τις εσωτερικές υποθέσεις. Γι’ αυτό και η Σύγκλητος του
επένειμε το τίτλο του OPTIMUS PRINCEPS [=σοφός ημεμόνας].
Ο Τραϊανός καταγόταν βέβαια από συγκλητική οικογένεια που
προερχόταν όμως από την Ισπανία, από την περιοχή της Σεβίλλης.
Ο Τραϊανός (96-117), αυτοκράτορας με έξοχες στρατιωτικές,
διοικητικές και πολιτικές ικανότητες, συνέδεσε το όνομά του με τη ρήξη σε
σχέση με την εξωτερική πολιτική της Ρώμης όπως την είχε χαράξει ο
Αύγουστος, δηλαδή τη συγκράτηση της αυτοκρατορίας στο όρια του
Ρήνου/Δούναβη.Στα χρόνια του Τραϊανού ακολουθήθηκε μια καθαρά
επεκτατική πολιτική. Αυτή η πολιτική έδωσε ιδιαίτερη αίγλη στον Αυτοκράτορα
αλλά από την άλλη έκανε σαφές ότι η αυτοκρατορία έφτασε στο απόγειό της.
Έτσι η εποχή του Τραϊανού αποτελεί την εγαινίαση μιας νέας επιθετικής
πολιτικής της αυτοκρατορίας, η οποία κινήθηκε σε τρεις γεωγραφικούς
άξονες:

1. Ο πρώτος ήταν η περιοχή της Δακίας (περίπου η σημερινή Ρουμανία).

Οι βάρβαροι επανειλημμένα εισέβαλαν νοτίως του Δούναβη και
προκαλούσαν προβλήματα στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο Τραϊανός
σε δύο πολέμους αντιμετώπισε τους βαρβάρους. Σε μια πρώτη φάση
τους απώθησε από την άλλη πλευρά του Δούναβη και σε μια δεύτερη
φάση έφτιαξε μεγάλα οχυρωματικά έργα για να τους κρατήσει μακριά.
Επίσης κατόρθωσε να περάσουν τα ρωμαϊκά στρατεύματα το
Δούναβη και να καταλάβουν τη πρωτεύουσα των Δακών, την οποία
έκανε μάλιστα ρωμαϊκή αποικία. (Έτσι αποικίστηκε ένα μέρος της
Ρουμανίας και γι’ αυτό η Ρουμάνικη είναι η μόνη λατινογενής
βαλκανική γλώσσα). Μ’ αυτό τον τρόπο ο Τραϊανός επέκτεινε πολύ
βορειότερα τα σύνορα, πράγμα που θα εκθέσει σε σημαντικούς
κινδύνους εισβολών την αυτοκρατορία (καθώς δεν υπήρχαν μεγάλα
ποτάμια βορείως του Δούναβη για να παίξουν το ρόλο του φυσικού
οχυρού-συνόρου).
2. Ο δεύτερος γεωγραφικός άξονας βρισκόταν στην περιοχή της Αραβίας.
Έως τότε το ρωμαϊκό κράτος δεν είχε φτάσει ως εκεί. Στην περιοχή
της Αραβίας υπήρχε το βασίλειο των Ναβαταίων με πρωτεύουσα την
Πέτρα, στην περιοχή της σημερινής Ιορδανίας. Στα χρόνια του
Τραϊανού, αυτή η περιοχή ενσωματώνεται στο ρωμαϊκό κράτος και
γίνεται ρωμαϊκή επαρχία με το όνομα PROVINCIA ARABIA. Έτσι κλείνει
απολύτως η ρωμαϊκή «μεσογειακή λίμνη».
3. Ο Τραϊανός (και έτσι τελείωσε τη ζωή του) εξόρμησε πέρα από τη
γραμμή του Ευφράτη που ήταν έως τότε το σύνορο και κατόρθωσε με
μια σημαντική εκστρατεία να προωθηθεί και πέρα από τον Τίγρη και
να καταλάβει την πρωτεύουσα των Πάρθων Κτησιφόντα. Όμως, προς
το τέλος της εκστρατείας σημειώθηκε μια ευρύτατη εξέγερση Ιουδαίων
στην Παλαιστίνη, την Αλεξάνδρεια και την Κύπρο. Αυτά τα γεγονότα,
σε συνδυασμό με μια σοβαρή ασθένειά του, τον ανάγκασαν να
υποχωρήσει και πέθανε λίγο αργότερα σε μια πόλη της Κιλικίας.

86
 Η σύζυγος του Τραϊανού, Πλοπίνα είχε μια ιδιαίτερη συμπάθεια σε ένα
στρατηγό του αυτοκράτορα, τον Αδριανό. Έτσι, μετά το θάνατου του Τραϊανού
προέκυψε μια διαθήκη του σύμφωνα με την οποία όριζε ως διάδοχό του τον
Αδριανό (που ήταν έτσι και αλλιώς το δεξί του χέρι στην εκστρατεία του στην
Ανατολή. Σ’ αυτόν είχε άλλωστε αναθέσει την καταστολή της εξέγερσης των
Εβραίων). Η γνησιότητα αυτής της διαθήκης αμφισβητήθηκε, όμως παρά τις
κάποιες αντιδράσεις το Αδριανός πήρε την εξουσία (117-138 μ.Χ.).

87
 PUBLIUS AELIUS HADRIANUS (117-138 Μ.Χ.)

Με τον Αδριανό έχουμε μια ανατροπή της προηγούμενης πολιτικής,

έχουμε δηλαδή πάλι μια «αναδίπλωση» της αυτοκρατορίας. Έτσι ο Αδριανός
έκλεισε μια αξιοπρεπή συνθήκη ειρήνης με τους Πάρθους αναιρώντας το
σχηματισμό των δύο καινούριων επαρχιών στην Ασία που είχε
προγραμματίσει ο Τραϊανός. Αλλά και γενικότερα, επί Αδριανού έχουμε στην
αυτοκρατορία μια αναδιοργάνωση ώστε η ρωμαϊκή διοίκηση να μπορέσει να
οργανώσει καλύτερα τα κεκτημένα της. Το τείχος του Αδριανού που χωρίζει
την Αγγλία από τη Σκωτία και η μεγάλη τάφρος στην έρημο της Νουμιδίας,
εκεί που αρχίζει η Σαχάρα (σημερινή Αλγερία) είναι χαρακτηριστικά
οχυρωματικά έργα που δηλώνουν την προσπάθεια του Αδριανού να
οχυρώσει τα ήδη κεκτημένα από τις βαρβαρικές επιθέσεις και να θέσει κάποια
όρια. Παράλληλα, ο Αδριανός αναδιοργάνωσε το στρατό και προσπάθησε να
τονώσει την πειθαρχία των στρατιωτών. Έτσι, στα νομίσματα του Αδριανού
απεικονίζεται η αυτοκρατορική πειθαρχία (ας σημειώσουμε εδώ ότι τον τίτλο
του «ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ» παίρνουν όλοι οι αυτοκράτορες μετά τον Αύγουστο).
Είναι σημαντικό να πούμε πως ο Αδριανός, ο «κοσμοπολίτης και
δίγλωσσος» αυτοκράτορας συνέδεσε το όνομά του με πολύ ενδιαφέροντα
τρόπο με την Ανατολή. Ενίσχυσε πολύ το ελληνικό στοιχείο ως συνεκτικό
στοιχείο της Ανατολής. Ο Αδριανός ήταν ο πιο πολυταξιδεμένος
αυτοκράτορας. Ήταν βέβαια τα ταξίδια μια διοικητική ανάγκη. Έτσι, όπου
πήγαινε ο Αδριανός πήγαινε και η διοικητική μηχανή της αυτοκρατορίας. Έτσι
ο Αδριανός εξήγαγε από τη Ρώμη τη διοίκηση, πραγματοποίησε δηλαδή μια
αποκέντρωση. Σε όλες του τις ενέργειες έβλεπε την αυτοκρατορία ως σύνολο
και χωρίς να υποβιβάσει τη θέση των Ρωμαίων πολιτών ή να μειώσει την
τυπική υπεροχή τους, προσπαθούσε να αυξήσει τα δικαιώματα και να
βελτιώσει τα οικονομικά του πληθυσμού των επαρχιών.
Μέσω επιγραφών γνωρίζουμε πως ο Αδριανός ήταν ο πρώτος στα
ιστορικά χρόνια που ενδιαφέρθηκε για την αποστράγγιση της λίμνης της
Κοπαϊδας. Γενικότερα, ο Αδριανός είχε ιδιαίτερη συμπάθεια στον ελληνικό
πολιτισμό και αυτό έδρασε ευεργετικά για την Ανατολή. Ο Αδριανός ίδρυσε
πολλές πόλεις (π.χ. Αντινοούπολις στην Αίγυπτο, υπέρ του Αντινόου). Εκεί,
στην Αντινοούπολη χρησιμοποιείται για πρώτη φορά για τους κατοίκους της ο
όρος «νέοι Έλληνες». Μερικοί από τους κατοίκους της ήταν εξελληνισμένοι
ντόπιοι. Η μεγαλύτερη όμως ενέργεια του Αδριανού ήταν η ίδρυση του
«ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ». Ο Αδριανός συνέδεσε το όνομά του με την Αθήνα όπου
έχτισε μερικά λαμπρά οικοδομήματα (π.χ. υδραγωγείο) και τελείωσε τον
ημιτελή μέχρι τότε ΝΑΟ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΙΟΥ ΔΙΟΣ. Ταυτόχρονα, έκανε την Αθήνα
έδρα αυτού του νέου θρησκευτικού θεσμού που ονόμασε «ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ».
Ήταν ένας θρησκευτικός σύλλογος και ο αυτοκράτορας όρισε πως σ ’αυτόν
θα μπορούσαν να συμμετάσχουν μόνο οι πόλεις που ήταν καθαρά ελληνικής
καταγωγής. Μ’ αυτό τον τρόπο ενίσχυσε τους δεσμούς των ελληνικών
πόλεων. Αυτός ο θρησκευτικός σύλλογος είχε ως στόχο τη λατρεία του
αυτοκράτορα. Μάλιστα το ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ εξέδιδε και πιστοποιητικό στους
εκπροσώπους των πόλεων. Γενικότερα, ο Αδριανός, μέσα από διάφορες
ενέργειές του στον ελληνικό χώρο επιδίωξε να δημιουργήσει ένα «φυτώριο»
στελεγχών για τη ρωμαϊκή διοίκηση γιατί έως τα χρόνια του δεν υπήρχε

88
πλήρης ένταξη των Ελλήνων στη ρωμαϊκή διοικητική μηχανή. Ας
σημειώσουμε πως ο Αδριανός ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που κατ’
απομίμηση των Ελλήνων άφησε γενειάδα.
Στην περιοχή της Ιουδαίας ο Αδριανός επέβαλε τη ρωμαϊκή τάξη και
έκανε την Ιερουσαλήμ ρωμαϊκή αποικία.

TITUS AURELIUS FULVUS BOIONIUS ARRIUS ANTONINUS (138-161 Μ.Χ.)

Μετά τον Αδριανό, ο Αντωνίνος ο Ευσεβής (138-161), σε απόλυτη

αντίθεση με τον προκάτοχό του, πέρασε όλα του τα χρόνια στη Ρώμη. Στα
χρόνια του η επιτυχημένη διοίκηση της αυτοκρατορίας έφτασε στο απόγειό
της, όπως καταγράφεται και στο έργο του Αιλίου Αριστείδου. Αυτός, το 143
εκφώνησε στη Ρώμη ένα ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΟ ΛΟΓΟ για την εορτή των γενεθλίων της
πόλης.55

MARCUS AURELIUS ANTONINUS AUGUSTUS (161-176 Μ.Χ.)

Μετά τον Αντωνίνο στο θρόνο ανέβηκε ο Μάρκος Αυρήλιος. Ήταν ένας
αυτοκράτορας με λογοτεχνικά και φιλοσοφικά ενδιαφέροντα (ο ειλικρινέστερος
εκπρόσωπος της στωικής θεωρίας) που όμως συνέδεσε το όνομά του κυρίως
με τις συνεχείς προσπάθειές του για απώθηση των γερμανικών φύλων
(πέθανε αντιμετωπίζοντάς τα) και με την εκστρατεία ενάντια στους Πάρθους.

LUCIUS AURELIUS COMMODUS ANTONINUS (176-192 Μ.Χ.)

Η παρακμή αρχίζει όταν ο Μ. Αυρήλιος επιλέγει το γιο του Κόμμοδο για

διάδοχο. Ο Κόμμοδος (180-192) είναι ο Ρωμαίος αυτοκράτορας στου οποίου
τη βασιλεία οι Ρωμαίοι ιστοριογράφοι τοποθετούσαν την έναρξη της
παρακμής. Ο Κόμμοδος ανέβηκε στο θρόνο σε νεαρή ηλικία και γρήγορα
έδειξε τάσεις υπερβολικής προβολής του εαυτού του, έδειξε δηλαδή παρόμοια
συμπεριφορά με το Νέρωνα, προώθησε τη λατρεία του ονόματός του ως
HERCULUS ROMANUS. Επίσης επέμεινε να αποκαλείται η Σύγκλητος SENATUS
COMMODIANUS. Ήθελε επίσης η ίδια η Ρώμη να αλλάξει όνομα και να
υιοθετήσει το δικό του! Άρχισε τη βασιλεία του κλείνοντας μια ατιμωτική για
πολλούς συνθήκη με τους Γερμανούς. Στηριζόταν αποκλειστικά στην
πραιτωριανή φρουρά και δεν είχε σχεδόν καιμία επαφή με τα στρατεύματα
των επαρχιών. Επίσης ήθελε να μονομαχεί, κάτι απαράδεκτο για τα ήθη της
εποχής. Καταδίκασε πολλούς Συγκλητικούς σε θάνατο και δήμευσε τις
περιουσίες τους. Έτσι, το 192, ακριβώς όταν σκόπευε να αναλάβει άλλη μία
υπατεία ντυμένος σα μονομάχος, δολοφονήθηκε.
Το 193 η αυτοκρατορία ζει μια καινούρια μεγάλη αναταραχή, από την
οποία θα προέλθει μια νέα δυναστεία, αυτή των Σεβήρων με την οποία κλείνει
ο κύκλος της ρωμαϊκής σταθερότητας και αρχίζει ο κύκλος της αναρχίας που
θα διαρκέσει ως το Διοκλητιανό.

55
ΑΙΛΙΟΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ , Π ΑΝΗΓΥΡΙΚΟΣ ΕΙΣ ΡΩΜΗΝ.

89
 ¬¬¬

Όσο προχωρούν τα χρόνια, κερδίζει σε έδαφος ο χριστιανισμός. Έτσι οι

υπέρμαχοι της παλαιάς θρησκείας αναγκάζονται λόγω του ανταγωνισμού να
προωθήσουν μονοθεϊστικά στοιχεία της λατρείας του αυτοκράτορα.

ΤΟ ΕΤΟΣ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ (193 Μ.Χ.)

Ήδη, πολλοί αρχαίοι συγγραφείς ανέφεραν τα χρόνια του Κόμμοδου

ως την αρχή μιας πολύ κακής περιόδου για τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο
56
Κάσσιος Δίων ανέφερε ότι: «από χρυσής βασιλείας εις σιδηράν και
κατιωμένην(=σκουριασμένη) επήλθομεν». Ήθελε να δείξει έτσι την
κατάπτωση του επιπέδου της ρωμαϊκής διοίκησης.
Με τον Κόμμοδο υπήρχε τουλάχιστον η αίσθηση της ενότητας-
διαδοχής με τη ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΑΝΤΩΝΙΝΩΝ. Μετά το 192 και τη δολοφονία του
Κόμμοδου επέρχεται η κρίση. Από εκεί και πέρα για αρκετό διάστημα δεν
υπήρξε δυναστεία, ούτε θετοί αυτοκράτορες. Το αποτέλεσμα είναι να
επαναληφθεί με ακόμη μεγαλύτερη ένταση η κατάσταση του 69 μ.Χ.. Έτσι, το
193 είναι ΤΟ ΕΤΟΣ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ. Αρχικά και για ένα μικρό
διάστημα ορίστηκε αυτοκράτορας ο Περτίναξ, ένας ηλικιωμένος συγκλητικός
που όμως έμεινε στο θρόνο μόνο τρεις μήνες γιατί οι πραιτωριανή φρουρά τον
εκθρόνισε.
Αυτό που συνέβη μετά ήταν πρωτοφανές για τα ρωμαϊκά δεδομένα: οι
πραιτωριανοί έκαναν πλειστηριασμό του αυτοκρατορικού θρόνου, όποιος
δηλαδή τους προσέφερε το μεγαλύτερο DONATIVUM [=χρηματικό δώρο που
έδινε ο Αυτοκράτορας στο στρατό όταν ανέβαινε στο θρόνο], αυτός θα
ανέβαινε στο θρόνο. Πλειοδότης ήταν ο Δίδιος Ιουλιανός ο οποίος όμως έγινε
αυτοκράτορας εντός Ρώμης, στις επαρχίες υπήρχαν άλλοι τρεις υποψήφιοι.
Στο χώρο της Ανατολής ,ο Πεσκέντιος Νίκρος, στο χώρο της Γαλατίας ο
Κλώδιος Νίβος και στην Παννονία,ο Σεπτίμιος Σεβήρος. Ο Σεπτίμιος Σεβήρος
έβγαλε από τη μέση τους αντιπάλους του και κατόρθωσε να αντιμετωπίσει
τους Πάρθους. Σε μια δεύτερη φάση κατανίκησε το Δίδιο Ιουλιανό που
μπορούσε να βασιστεί μόνο στην πραιτωριανή φρουρά.

LUCIUS SEPTIMIUS SEVERUS (193-211 Μ.Χ.)

Με το Σεβήρο φτάνουμε σε μια άλλη φάση επέκτασης της

αυτοκρατορικής εξουσίας σε στρώματα που δε θα μπορούσαν πριν ούτε κάν
να το σκεφτούν. Ήδη πριν από το Σεβήρο ένας ταπεινής καταγωγης γιος
απελεύθερου, ο Περτίναξ που είχε γίνει Ιππέας και μετά Συγκλητικός, είχε
ανέλθει έστω και για λίγο στον αυτοκρατορικό θρόνο. Ο Βεσπασιανός δεν

Δίων Κάσσιος ή Δίων Κάσσιος Κοκκηϊανός (155-235): Ήταν Ρωμαίος ιστορικός που έγγραψε την
56

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ από την άφιξη του Αινεία στην ιταλική χερσόνησο μέχρι την εποχή του. Από τα
80 βιβλία που έγγραψε, κάποια σώζονται ολόκληρα και κάποια αποσπασματικά.

90
καταγόταν από τη Ρώμη αλλά από την Ιταλία57. Επίσης, οι θετοί
αυτοκράτορες προέρχονταν από ρωμαϊκές οικογένειες της περιφέρειας και
συγκεκριμένα της Ισπανίας. Κατάγονταν όμως από παλιές ρωμαϊκές
αποικίες58. Τώρα, ο Σ. Σεβήρος ήταν ο ΑΦΡΙΚΑΝΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ, είχε
γεννηθεί στη Μεγάλη Λέπτιδα, σημερινή Λιβύη. Προερχόταν μάλιστα από μια
ντόπια οικογένεια αφρικανών που με την πάροδο του χρόνου είχε
εκρωμαϊστεί, αποκτήσει ρωμαϊκά δικαιώματα και ανέλθει στα ανώτερα
αξιώματα. Υπήρχε όμως ακόμη η αίσθηση πως τη ρωμαϊκότητα του Σ.
Σεβήρου και της οικογένειάς του δεν ήταν παλιά. Γι’ αυτό έπρεπε να πείσουν
για τη ρωμαϊκότητά τους. Ο Σ. Σεβήρος τα κατάφερε, φρόντισε να ενταχθεί
στην παράδοση των Αντωνίνων και παρουσίασε τον εαυτό του ως γιο του Μ.
Αυρηλίου και αδελφό του Κόμμοδου. Μ’ αυτό τον τρόπο παρουσίαζε τον
εαυτό του σαν μια συνέχεια της ρωμαϊκής νομιμότητας. Γι’ αυτό έδωσε στο
μεγαλύτερο γιο του το όνομα του θετού παππού του, τον ονόμασε δηλαδή Μ.
Αυρήλιο Αντώνιο. Υπήρχε στο λαό έντονη προσκόλληση στους παλιούς
καλούς καιρούς των Αντωνίνων και μ’ αυτό τον τρόπο ο Σ. Σεβήρος ήταν σαν
να εγγυάται τη συνέχιση της πολιτικής των θετών αυτοκρατόρων.
Από το 193 έως το 211 μ.Χ κυβέρνησε ο Σ. Σεβήρος, με τρόπο συνετό.
Ήταν πολύ ικανός και κατόρθωσε να δημιουργήσει την τελευταία δυναστεία
πριν τα χρόνια της στρατιωτικής αναρχίας (από το 125). Είναι πολύ
ενδιαφέρον ότι θεωρήθηκε ως επιτυχημένο παράδειγμα ενός «μαύρου» ηγέτη
[Μάλιστα πριν από κάποια χρόνια είχε γίνει στο αμερικανικό Κογκρέσσο μια
συζήτηση για το κατά πόσον η βασιλεία του Σεβήρου ήταν επιτυχημένη για να
δουν αν ένας μαύρος θα μπορούσε να ανταποκριθεί σε τόσο υψηλά
καθήκοντα]. Ο Σ. Σεβήρος ήταν επιτυχημένος από στρατιωτική άποψη, είχε
νικήσει τους Πάρθους. Επίσης ήταν επιτυχημένος στο διοικητικό του έργο.
Είχε πολύ σημαντική νομική κατάρτιση και μπορούσε να δώσει λύση σε
δύσκολα διοικητικά και νομικά θέματα, ήταν άγρυπνος διοικητής και
οργανωτής. Πέθανε στη Βρετανία και μέχρι και τις τελευταίες του ώρες
ασχολείτο με διοικητικά προβλήματα του κράτους του. Το στήριγμά του δεν
έπαυε να είναι ο στρατός σε βαθμό ακόμη εντονότερο απ’ ό,τι σε
προηγούμενους αυτοκράτορες, γι’ αυτό και στα χρόνια του αυξήθηκαν οι
μισθοί των στρατιωτών και αυτοί συνδέθηκαν ακόμη πιο άμεσα με τον
αυτοκράτορα. Στα χρόνια του η αυτοκρατορία μπόρεσε να δώσει το τελευταίο
παράδειγμα ισχύος και συνοχής.
Η σύζυγος του Σ. Σεβήρου προερχόταν από το μικρό ελληνιστικό
ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΈΜΜΕΣΑΣ της Συρίας. Εκεί λατρευόταν μια μορφή του φοινικικού
θεού ΒΑΑΛ με τη μορφή ενός μετεωρίτη. Αυτός ο μετεωρίτης λατρευόταν ως η
προσωποποίηση του θεού Ήλιου στη γη και ο εκάστοτε ιερέας του θεού ήταν
παράλληλα και ο ηγεμόνας του μικρού αυτού κρατιδίου. Αυτή η δυναστεία είχε
πάρει ρωμαϊκά δικαιώματα ήδη από τον 1ο αιώνα μ.Χ.. Την Ιουλία Δόμνα, τη
μετέπειτα σύζυγό του ο Σ. Σεβήρος τη γνώρισε σε ένα ταξίδι του στην περιοχή
και ελκύστηκε από το γεγονός ότι το ωροσκόπιό της έλεγε πως θα γίνει
σύζυγος του ρωμαίου αυτοκράτορα. Φαίνεται λοιπόν η έμφαση που έδιναν οι

57
Άλλωστε, ως το τέλος του 1ου μ.Χ. αιώνα, η παλιά ρωμαϊκή NOBILITAS είχε σχεδόν εξαφανιστεί
λόγω των ανηλεών διώξεων των αυτοκρατόρων αλλά και φυσικών αιτίων από την έλλειψη φυσικών
απογόνων.
58
Με το πέρασμα των ετών, ο αριθμός των επαρχιωτών συγκλητικών αυξανόταν ενώ μειωνόταν το
ποσοστό των Ιταλών συγκλητικών. Είναι χαρακτηριστικό πως επί Μ. Αυρηλίου, για πρώτη φορά, οι
επαρχιακής καταγωγής συγκλητικοί αποτέλεσαν για πρώτη φορά την πλειοψηφία μέσα στη Σύγκλητο.

91
Ρωμαίοι σε ζητήματα αστρολογίας. Μάλιστα οι λαϊκές τάξεις κυρίως ήταν πολύ
προληπτικές.
Η Ιουλία Δόμνα δεν ήταν κάποια τυχαία. Προερχόταν από μια περιοχή
έντονα εξελληνισμένη, το πολιτιστικό υπόστρωμα της οποίας ήταν βασισμένο
στον ελληνιστικό πολιτισμό. Η Ιουλία Δόμνα ήταν μια ελληνιστική πριγκίπισσα
που ανέβηκε στο ρωμαϊκό θρόνο. Συνέδεσε το όνομά της με την προστασία
των γραμμάτων και των τεχνών, υποστήριζε διάφορους λογίους μεταξύ των
οποίων και τον σοφιστή Φιλόστρατο (τότε σοφιστής ήταν ένας φιλόσοφος που
ήταν παράλληλα και ρήτορας). Ο Φιλόστρατος έγγραψε τους ΒΙΟΥΣ ΤΩΝ
ΣΟΦΙΣΤΩΝ (Ελλήνων) στα πλαίσια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Έως αυτά τα
χρόνια η αυτοκρατορία εξακολουθούσε να παραμένει από άποψη πολιτιστική
κυρίως ρωμαϊκή. Τα ελληνικά στοιχεία υπήρχαν και στη Δύση αλλά δεν έπαυε
να υπάρχει έλλειμμα συνοχής ως προς το ανατολικό τμήμα. Αυτό το
πρόβλημα ελαττώθηκε στα χρόνια των Σεβήρων και οι Ανατολικές επαρχίες
εντάχθηκαν πληρέστερα στο ρωμαϊκό σύστημα.

CARACALLA (211-217 Μ.Χ.)

Ο Σ. Σεβήρος έκανε και τους δύο γιους του συναυτοκράτορες χρίζοντάς

τους έτσι και τους δύο διαδόχους. Ο μεγάλος ήταν ο γνωστός ως Καρακάλλας
και ο μικρός ο Γέτας. Γρήγορα μετά το θάνατο του πατέρα τους, ο
Καρακάλλας σκότωσε το Γέτα και διέταξε την εξάλειψη του ονόματός του απ’
όλα τα μνημεία - DAMNATIO MEMORIAE [= καταδίκη της μνήμης]. Η αδελφοκτονία
τον κυνηγούσε για το υπόλοιπο της ζωής του. Ο Καρακάλας προσπάθησε να
κατανικήσει τους Πάρθους και πέθανε κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας
εναντίον τους.
Στην περίοδο αυτή το ελληνιστικό υπόστωμα βγήκε στην επιφάνεια. Ο
Καρακάλλας είχε «αλεξανδρομανία», πίστευε πως ήταν μετενσάρκωση του Μ.
Αλεξάνδρου. Θεωρούσε ότι οτιδήποτε είχε να κάνει με τον Αλέξανδρο ήταν
ιερό. Όλη του αυτή η αγάπη πρέπει να επέδρασε στη δημοτικότητά του στην
Ανατολή και η καλύτερη ένταξη της Ανατολής στα πλαίσια της ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας είχε να κάνει με την προσωπικότητα και την πολιτική του
Καρακάλλα. Επίσης, ο Καρακάλλας για να εξευμενίσει τα πνεύματα λόγω και
της αδελφοκτονίας, έλυσε οριστικά το παλιό πρόβλημα της διάκρισης μεταξύ
Ρωμαίων πολιτών και υπηκόων, δίνοντας σε όλους τα ρωμαϊκά δικαιώματα.
Το διάταγμα αυτό ονομάζεται το ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ και εκδόθηκε το 212.
Έδινε τα ρωμαϊκά δικαιώματα σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της
αυτοκρατορίας που δε τα είχαν ήδη. Βέβαια τίθεται το εύλογο ερώτημα:
υπήρχαν πολλοί που δε τα είχαν αποκτήσει μέχρι την εποχή του Καρακάλα;
Φαίνεται πως υπήρχαν αρκετοί και ακριβώς αυτή η συνέχιση της αίσθησης
διαφοράς μεταξύ Ρωμαίων και μη ήταν παράγοντας αστάθειας, κυρίως σε
περιόδους πολέμου που η συνοχή ήταν απαραίτητη. Ο βίαιος Καρακάλλας
ήταν εμποτισμένος από το πνεύμα των Σεβήρων που έθετε τη Ρώμη κοινή για
όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας. Ίσως αυτό το σχέδιο να το είχε
συλλάβει ο Σ. Σεβήρος μαζί με την ομάδα των νομικών του και απλώς να μη
πρόλαβε να το πραγματοποιήσει. Έτσι, το 212 παύουν να υπάρχουν Ρωμαίοι
και επαρχιώτες, κατακτητές και κατακτημένοι, τουλάχιστον σε θεωρητικό
επίπεδο. Παράλληλα είχε προχωρήσει και η κοινωνική εξέλιξη της
αυτοκρατορίας. Σε παλαιότερα χρόνια με το να είναι κανείς Ρωμαίος πολίτης

92
είχε συγκεκριμένα προνόμια, κυρίως σε θέματα δικαστικά και ποινικά. Όταν
όμως ένα προνόμιο το αποκτούν όλοι τότε παύει να είναι προνόμιο. Έτσι
αρχίζει να αναπτύσσεται μια νέα διάκριση μεταξύ HONESTIORES ([=εντιμότεροι]:
Συγκλητικοί, βετεράνοι του στρατού, βουλευτές πόλεων και άλλοι) και
HUMILIORES ([=ταπεινότεροι]: όλοι οι υπόλοιποι). Οι HONESTIORES τιμωρούνταν
με διαφορετικό, ελαφρύτερο και λιγότερο ταπεινωτικό τρόπο για θέματα
ποινικής δικονομίας59.
Στα χρόνια του Καρακάλλα ολοκληρώνεται η πολιτική εξομοίωση αλλά
αναπτύσσεται η κοινωνική διάκριση.

ΤΑ ΕΤΗ 217 -235 Μ.Χ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ XΑΟΣ (ΕΩΣ ΤΟ 285 Μ.Χ.)

Μετά τον Καρακάλλα συμβαίνει κάτι τελείως καινούριο για τα ρωμαϊκά

δεδομένα: ο δολοφόνος του, ο ΕΠΑΡΧΟΣ ΤΟΥ ΠΡΑΙΤΩΡΙΟΥ ο Μακρίνος (MARCUS
OPELLIUS MACRINUS, 217-218) ανεβαίνει στο θρόνο ενώ δεν ήταν συγκλητικός
αλλά ιππέας60. Έτσι για πρώτη φορά τότε ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο
κάποιος που δεν ήταν συγκλητικός. Ίσως σε αυτή την καινοτομία συνέβαλε
και το ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 212.

Τα έτη 218 έως 235:

1. Α φάση: (218-222), Βασιλεία Ηλιογάβαλου (ELAGABALUS). Αυτός ήταν

ανιψιός του Καρακάλλα από τη μεριά της μητέρας του. Ήταν ιερέας του
θεού ΒΑΑΛ και οι γυναίκες της δυναστείας με την υποστήριξη των
στρατευμάτων της Συρίας κατόρθωσαν να ανεβάσουν στο ρωμαϊκό
θρόνο τον Ηλιογάβαλο. Αυτός ήταν μια πιο αυθεντική μορφή της
ανατολικής θρησκείας, κουβάλησε τον ιερό του λίθο στη Ρώμη και
επέμεινε να τοποθετηθεί ο θεός του επικεφαλής όλων των ρωμαϊκών
θεοτήτων, προετοιμάζοντας έτσι τον ενοθεϊσμό. Ο ανατολίτης
αυτοκράτορας είχε ιδιόρρυθμες απόψεις και σκανδαλώδη ζωή. Είναι
χαρακτηριστικό πως επέμεινε να παντρευτεί μια από τις ΕΣΤΙΑΔΕΣ61.
Τελικά βρήκε το θάνατο από το ρωμαϊκό πλήθος που τον πέταξε στον
Τίβερη.
2. Τον διαδέχτηκε ένα άλλο πρόσωπο της ίδιας δυναστείας ,ο Αλεξιανός
που μετονομάσθηκε σε Αλέξανδρο (MARCUS AURELIUS SEVERUS
ALEXANDER). Αυτός ήταν ένα παιδί υπό την εποπτεία των συγγενών της
Ιουλίας Δόμνας. Δε κατάφερε να πείσει για τις ικανότητές του. Στα
χρόνια του έληξε το βασίλειο των Πάρθων που ήταν ο μόνιμος φόβος
των Ρωμαίων. Τότε στην Ανατολή αρχίζει μια νέα δυναστεία, περσική
και ντόπια αυτή τη φορά, η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΣΑΣΣΑΝΙΔΩΝ. Αξίζει να
σημειωθεί πως και οι Σασσανίδες συνέχισαν την ηλιολατρεία που είχαν

59
Παράλληλα υπήρχε η άτυπη αλλά υπαρκτή διάκριση ανάμεσα στον πληθυσμό των πόλεων και τις
υπαίθρου (URBANI - RUSTICI) αφού η πρώτη ομάδα θεωρείτο σαφώς ανώτερη.
60
Ήδη, από τα χρόνια του Σ. Σεβήρου, η συμμετοχή των μελών της Συγκλήτου στα πολιτικά,
διοικητικά και στρατιωτικά θέματα είχε μειωθεί σταδιακά, ενώ είχε αυξηθεί ο αντίστοιχος ρόλος των
ιππέων. Το φαινόμενο θα λάβει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις στα χρόνια της στρατιωτικής αναρχίας
εως ότου οι Συγκλητικοί θα αποξενωθούν από τη διοίκηση και κυρίως από το στρατό.
61
Οι ΕΣΤΙΑΔΕΣ, δηλαδή οι ιέρειες της Εστίας έπρεπε να είναι παρθένες και αν παραβίαζαν τον όρκο
της αγνότητάς τους τιμωρούνταν και αυτές και ο εραστής τους με βασανιστικό θάνατο.

93
 υιοθετήσει οι Πάρθοι. Ενώ όμως οι Πάρθοι είχαν ως ένα βαθμό
εξελληνιστεί στην τέχνη και στο τρόπο ζωής, οι Σασσανίδες ήταν πολύ
λιγότερο εξελληνισμένοι. Την αυτοκρατορία στα χρόνια του συνέχισαν
να τη διοικούν σημαντικοί λόγιοι έως το 235, όταν ο Αλέξανδρος
δολοφονήθηκε από τους στρατιώτες του.

Τότε επικεφαλής για λίγο ετέθη ο Μαξιμίνος ο Θράξ (GAIUS IULIUS VERUS
MAXIMINUS, 235-238 μ.Χ.). Από τότε αρχίζουν τα χρόνια της λεγόμενης
«ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΑΝΑΡΧΙΑΣ». Το κράτος μεταβάλλεται σε παίγνιο των στρατιωτών
που αντί να ασχολούνται με την αντιμετώπιση των εχθρών που γίνονται όλο
και πιο επικίνδυνοι (σχεδόν σε κάθε σημείο της αυτοκρατορίας γίνονται
εισβολές), ανεβάζουν και κατεβάζουν αυτοκράτορες. Μεταξύ των ετών 235 και
285 ανέβηκαν στο θρόνο 26 αυτοκράτορες από τους οποίους μόνο ο ένας
είχε φυσικό θάνατο.
Το 284, ο Διοκλητιανός (GAIUS AURELIUS VALERIUS DIOCLETIANUS, 284-305
μ.Χ.) έγινε ο αδιαφιλονίκητος κυρίαρχος της αυτοκρατορίας και για ένα
διάστημα το σκληρά δοκιμασμένο κράτος γνώρισε κάποια ανάπαυλα από τις
εσωτερικές συγκρούσεις.

94
 ΣΤΡΑΤΟΣ

Όσο και αν προσπάθησε ο Αύγουστος να δώσει μια πολιτική μορφή

στην εξουσία του, δεν έπαυε η βασική του ιδιότητα να είναι IMPERATOR
[=στρατιωτικός όρος,αυτός που διατάζει]. Όσο και αν προσπάθησε να
παρουσιάσει τον εαυτό του ως PRINCEPS, δεν έπαυε να είναι πάνω απ’ όλα
IMPERATOR, φρόντισε δηλαδή να διατηρήσει τον απόλυτο έλεγχο των
στρατευμάτων62. Η συνείδηση αυτής της ιδιότητας ήταν έντονη και μας
παρουσιάζεται πολύ ωραία σε ένα ανέκδοτο για ένα επεισόδιο που συνέβη
στα χρόνια του Ανδριανού. Στο ΒΙΟ ΤΟΥ ΑΔΡΙΑΝΟΥ στα HISTORIA AUGUSTA
(έργο που περιλαμβάνει τους βίους όλων των αυτοκρατόρων και γράφτηκε
τον 4ο ή 5ο αιώνα μ.Χ. από άγνωστο συγγραφέα), αναφέρεται ένα περιστατικό
μεταξύ του αυτοκράτορα και ενός λογίου σοφιστή, του Φαβορίνου από την
Αρελάτη (από την PROVINCIA NARVONENSIS). Εκεί λοιπόν αναφέρεται πως ο
Φαβορίνος και ο Αυτοκράτορας κάποια μέρα συζητούσαν για ζητήματα
λογοτεχνικά-φιλολογικά και διαφώνησαν. Ο Αδριανός επέμενε και ο
Φαβορίνος παρ’ ότι είχε δίκιο υποχώρησε. Τότε οι φίλοι του τον ρώτησαν γιατί
ενώ είχε δίκιο υποχώρησε και τους απάντησε πως δε μπορεί κανείς να βρει το
δίκιο του απέναντι σε έναν άνθωπο που διοικεί 30 λεγεώνες. Αργότερα
μάλιστα ο Αδριανός τον εξόρισε. Λέγεται μάλιστα πως ο Αδριανός κάποια
στιγμή διαφώνησε και με έναν αρχιτέκτονά του για την ανάπλαση της Ρώμης.
Εκείνος δεν υποχώρησε, οπότε ο Αδριανός τον εκτέλεσε. Βλέπουμε λοιπόν
πως ακόμη και ήπιοι αυτοκράτορες όπως ο Αδριανός μερικές φορές
παρεκτρέπονταν λόγω και της τεράστιας δύναμης που τους έδινε ο στρατός
τους.
Κάθε λεγεώνα είχε 5.000-6.000 άνδρες. Όταν ο Αύγουστος ανέβηκε
στο θρόνο οι λεγεώνες είχαν αυξηθεί πολύ, είχαν φτάσει τις 55 οπότε εκείνος
τις περιόρισε σε 28 και αποστρατικοποίησε τη Ρώμη. Εώς όμως τα χρόνια του
Σ. Σεβήρου, οι λεγεώνες είχαν πάλι αυξηθεί και είχαν φτάσει τις 33.
Οι στρατιωτικές δυνάμεις της αυτοκρατορίας διαιρέθηκαν στα δύο:

1. Στα σώματα που αποτελούνταν από Ρωμαίους πολίτες ή από σχεδόν

εκλατινισμένους άνδρες που όταν στρατεύονταν έπαιρναν τα
δικαιώματα του Ρωμαίου πολίτη (στις ΑΝΘΥΠΑΤΙΚΕΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ δεν
έχουμε στρατό. Στις ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΕΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ οι απεσταλμένοι του
αυτοκράτορα ,δηλαδή οι στρατηγοί ονομάζονταν LEGATI)63.
2. Υπήρχαν όμως και στρατιωτικά σώματα που δεν αποτελούνταν από
Ρωμαίους. Αυτά τα συμπλήρωσε ο Αύγουστος και ονομάζονταν
AUXILIA.

62
Ο Αύγουστος είχε αφαιρέσει από τη Σύγκλητο και τη λαϊκή συνέλευση κάθε αρμοδιότητα για τα
στρατιωτικά πράγματα.
63
Θεωρητικά και στην αυτοκρατορική περίοδο κάθε πολίτης ήταν υποχρεωμένος να υπηρετήσει στον
στρατό. Εκτός όμως από ορισμένες κρίσιμες περιστάσεις, ποτέ άλλοτε ούτε ο Αύγουστος, ούτε οι
διάδοχοί του δεν άσκησαν αυτό το δικαίωμα.Υπήρχαν άλλωστε αρκετοί άνδρες πρόθυμοι να
καταταγούν στα στρατό ως εθελοντές με μακρόχρονη θητεία.

95
 Και τα δύο σώματα έπαιρναν μισθό. Είναι ενδεικτικό ότι ο μισθός των
λεγεωναρίων στα χρόνια του Αυγούστου ήταν 225 δηνάρια και στα χρόνια του
Σ. Σεβήρου έφτασε τα 450 δηνάρια. Αυτό δείχνει τη σημασία του στρατού
αλλά και την άνοδο των τιμών, τον πληθωρισμό.
Οι μεν Ρωμαίοι πολίτες-στρατιώτες είχαν να ελπίζουν και στην ανέλιξή
τους στα αξιώματα μέσα στο στρατό. Μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα γίνουν
ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΙ πράγμα που σήμαινε κοινωνική άνοδο. Επίσης οι επικεφαλής
των λεγεώνων γίνονταν Συγκλητικοί. Από την άλλη, οι AUXILIARII είχαν να
ελπίζουν, πέρα από το μισθό, ότι μετά το πέρας της υπηρεσίας τους (που
κρατούσε 20-25 χρόνια) θα τους αποδίδονταν τα δικαιώματα του Ρωμαίου
πολίτη πράγμα που σήμαινε την ένταξή τους στο ρωμαϊκό σύστημα. Ο
στρατός λοιπόν ήταν πολύ σημαντικός παράγοντας του εκρωμαϊσμού και του
εκλατινισμού των λαών. Έτσι ευκολότερα μπρούσαν να γίνουν δεκτοί ως
ρωμαϊοι πολίτες.
Όταν ένας στρατιώτης συνταξιοδοτείτο και είχε μια καλή καριέρα χωρίς
παραπτώματα, έπαιρνε τη HONESTA MISSIO [=έντιμη συνταξιοδότηση] μαζί με
μια σειρά προνομίων, όπως την απόκτηση των ρωμαϊκών δικαιωμάτων.
Συνήθως αυτοί οι βετεράνοι που αποκτούσαν ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα
έπαιρναν το όνομα του αυτοκράτορα επί του οποίου αποστρατεύτηκαν.
Οι ΛΕΓΕΩΝΑΡΙΟΙ (οι οποίοι είχαν ήδη τα ρωμαϊκά δικαιώματα) όταν
συνταξιοδοτούνταν είχαν άλλη πριμοδότηση από τους οξιλιαρίους. Στα
ρεπουμπλικανικά χρόνια όπως είδαμε έπαιρναν κτήματα. Αυτή η συνήθεια
είχε προκαλέσει μεγάλα προβλήματα καθώς συνέβαινε η γη στην Ιταλία να
αλλάζει συνέχεια χέρια καθώς ο κάθε στρατηγός έπαιρνε τα κτήματα των
βετεράνων του προηγούμενου για να τα δώσει στους δικούς του
απόστρατους. Ο Αύγουστος συνειδητοποίησε πως αυτός ήταν ένας
παράγοντας αστάθειας, πως δε μπορούσε η γη να αλλάζει συνέχεια χέρια και
να δημιουργούνται κάθε φορά στρατειές δυσαρεστημένων. Έτσι δημιούργησε
το ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ([=AERARIUM MILITARE], ΑERARIUM ήταν το όνομα του
ρωμαϊκού κρατικού ταμείου που έδρευε στο ΝΑΟ ΤΟΥ ΚΡΟΝΟΥ). Το νέο αυτό
στρατειωτικό ταμείο καθόρισε ο Αύγουστος να εισπράττει ποσά από έμμεσους
φόρους που θα πλήρωναν οι Ρωμαίοι πολίτες. Επίσης έδωσε ο ίδιος από την
προσωπική του περιουσία ένα μεγάλο ποσό σ’ αυτό το ταμείο. Μ’ αυτόν τον
τρόπο ο Αύγουστος δημιούργησε ένα ανανεούμενο κεφάλαιο από το οποίο θα
δινόταν ένα εφάπαξ ποσό σε κάθε παλαίμαχο στρατιώτη. Ο Αύγουστος
δηλαδή άλλαξε την αμοιβή των παλιών στρατιωτών από γαίες σε χρήματα. Η
μεταρρύθμιση αυτή ήταν ένα από τα πιο έξυπνα μέτρα του Αυτούστου που
εξασφάλισε την ηρεμία της αυτοκρατορίας.
Όσον αφορά στους AUXILIARII μαζί με τους βετεράνους που έπαιρναν τα
ρωμαϊκά δικαιώματα, τα έπαιρναν και οι οικογένειές τους. Πρόκειται για τις
άτυπες οικογένειες που πολύ συχνά έφτιαχναν οι στρατιώτες κατά τη διάρκεια
της στρατιωτικής τους θητείας. Ήταν άτυπες γιατί οι στρατιώτες δεν είχαν τη
νομική δυνατότητα να συνάψουν νόμιμο γάμο όσο ήταν στο στρατό. Έτσι το
κράτος έδινε και σ’ αυτές τις γυναίκες το CONUBIUM, δηλαδή το δικαίωμα
γάμου με Ρωμαίο πολίτη γιατί αλλιώς δε θα μπορούσαν τα παιδιά τα
κληρονομήσουν τον πατέρα τους αν δεν ήταν και αυτά Ρωμαίοι πολίτες.
Επί Αυγούστου τα AUXILIA αποτελούντο απολειστικά από ξένους. Σιγά
σιγά όμως και οι Ρωμαίοι πολίτες κατατάσσονταν σ’ αυτά τα σώματα αφού θα
ήταν βοηθητικοί και ο μισθός έτεινε να εξισωθεί με το μισθό των λεγεωναρίων.

96
Έτσι από την εποχή των Αντωνίνων και πέρα οι βάρβαροι έμπαιναν σε ειδικά
σώματα που λέγονταν NUMERI.
Ο στρατός ήταν η βασική δύναμη κρούσης, το βασικό θεμέλιο της
εξουσίας του αυτοκράτορα. Ο στρατός όμως εκτελούσε και άλλα καθήκοντα,
ήταν στρατός ποικίλων καθηκόντων και υπηρεσιών. Στη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία δεν υπήρχε στην ουσία οργανωμένη αστυνομία και
πυροσβεστικό σώμα. Στη Ρώμη υπήρχαν οι COHORTES URBANAE δηλαδή οι
φρουροί που ασκούσαν αστικά καθήκοντα. Στις πόλεις της αυτοκρατορίας
υπήρχαν υπάλληλοι όχι του ρωμαϊκού κράτους αλλά των επί μέρους πόλεων.
Ποιος όμως θα φρουρούσε την ύπαιθρο; Ο στρατός έπαιζε αυτό το ρόλο.
Επίσης η κατασκευή των δρόμων και η συντήρηση του δημόσιου
ταχυδρομείου ήταν μέσα στις υποχρεώσεις του στρατού.
Η διάνοιξη δρόμων ήταν παράδοση για τους Ρωμαίους ήδη από τα
ρεπουμπλικανικά χρόνια. Το δίκτυο αυτό επεκτάθηκε όσο διευρύνονταν τα
όρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο
δρόμος από το Δυρράχιο προς την Κωνσταντινούπολη, η γνωστή ΕΓΝΑΤΙΑ
ΟΔΟΣ. Η διάνοιξη των δρόμων γινόταν με στρατολόγηση και επιβολή εργασίας
στον πληθυσμό αλλά και με το στρατό. Έτσι ο στρατός βρισκόταν για να
καλύπτει όλες τις δουλειές και γι’ αυτό ήταν πολύ σημαντική η επιτήρηση και η
συντήρησή του από τον αυτοκράτορα. Ακόμη έχουν διατηρηθεί κάποια
MILLIARIA ([=χίλια βήματα/MILLAE PASSUM], αυτά ήταν δείκτες που έστειναν
δίπλα στο δρόμο για να δηλωθεί ποιο σημείο της οδού ήταν το καθένα). Από
κάτω από τις χιλιάδες βήματα έγγραφαν το όνομα του αυτοκράτορα ο οποίος
έφτιαξε το δρόμο. Επίσης ο στρατός ήταν εκείνος που κατασκεύαζε γέφυρες
(π.χ. ΓΕΦΥΡΑ ΤΡΑΪΑΝΟΥ στο Δούναβη) καθώς και μεγάλες αποθήκες τροφήμων
(στρατιωτικές και μη).
Επιπρόσθετα, δεν πρέπει να υποτιμηθεί η εκπολιτιστική δράση του
στρατού. Μεταξύ των άλλων ο στρατός από την εποχή ιδίως του Αδριανού
είχε την τάση να είναι εδραίος, δηλαδή μόνιμος σε διάφορες περιοχές. Οι
πολύ ανθρώπινες ανάγκες των στρατιωτών επέβαλαν τη δημιουργία οικισμών
όπου υπήρχε αγορά, καπηλιά, καθώς και ήταν εγκατεστειμένες οι ανεπίσημες
οικογένειες των στρατιωτών. Αυτοί οι μικροί οικισμοί λέγονταν CANABAE
LEGIONIS ([=οι παραγκούλες δίπλα στις λεγεώνες] υπήρχαν και δίπλα στα
auxilia). Αυτοί οι οικισμοί έτειναν να εξελιχθούν σε μικρές πόλεις, ιδίως όταν ο
στρατός σταύθμευε μόνιμα σε μία περιοχή64. Από την εποχή του Σ. Σεβήρου
οι στρατιώτες μπορούσαν να συνάψουν νόμιμο γάμο και αυτό το μέτρο δείχνει
τη σημασία που είχε αποκτήσει ο στρατός65. Μπορούμε λοιπόν να πούμε πως
έως τα χρόνια του Καρακάλλα ο στρατός ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας
εκρωμαϊσμού.

¬¬¬

Γενικά οι Ρωμαίοι είχαν εντονότερη από τους αρχαίους Έλληνες την

αντίληψη της ιεραρχίας στην κοινωνία. Αυτό ήταν πολύ έντονο στο θέατρο
όπου κάτω κάτω κοντά στη σκηνή κάθονταν οι Συγκλητικοί, μετά οι Ιππείς, οι
υπάλληλοι του κράτους και μετά οι απλοί πολίτες. Η έντονη διάκριση ανάμεσα
στη ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΗ ΤΑΞΗ και τους ΙΠΠΕΙΣ διατηρήθηκε και στα αυτοκρατορικά
64
Αυτή ήταν η αρχή των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων που βρίσκονται στις όχθες του Ρήνου και του
Δούναβη - του Στρασβούργου, της Βιέννης, της Βουδαπέστης.
65
Σιγά σιγά μάλιστα, το στρατιωτικό επάγγελμα έγινε σε μεγάλο βαθμό κληρονομικό.

97
χρόνια. Ο Αύγουστος προσπάθησε να θέσει ένα συγκεκριμένο πλαίσιο για να
έχει ο καθένας τη θέση του. Έθεσε δηλαδή ένα ελάχιστο περιουσίας για να
ανήκει κάποιος στη ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΗ και την ΤΑΞΗ ΤΩΝ ΙΠΠΕΩΝ (1.000.000 και
300.000 σηστέρτιοι αντιστοίχως). Ας λάβουμε υπόψιν πως ένα ημερομίσθιο
τότε ήταν 1 σηστέρτιο.
Μια άλλη σημαντική κατηγορία ήταν στα πλαίσια των πόλεων της
αυτοκρατορίας, οι λεγόμενοι DECURIONES και στην Ελληνική Ανατολή οι
βουλευτές. Όλο και περισσότερο για τους Έλληνες της Ανατολής κατά τη
ρωμαϊκή κυριαρχία, έγινε πρότυπο η Ρώμη και έτσι επειδή δεν υπήρχε δια
εκλογής ανανεούμενη τάξη βουλευτών, ειδικά από τα χρόνια του Αυγούστου
και πέρα, υπήρχε η τάση και εκεί να γίνει το ίδιο,ν α διαδέχονται δηλαδή οι γιοι
τους πατέρες και να δημιουργηθεί μια κληρονομική ανώτερη τάξη. Επίσης, η
παράλληλη πορεία της επέκτασης των δικαιωμάτων του Ρωμαίου πολίτη (που
οδήγησε τελικά στην πλήρη απονομή τους) συμπορεύτηκε με την εξέλιξη μιας
άλλης διάκρισης που άρχισε να την υποκαθιστά. Πρόκειται για τη διάκριση
μεταξύ ΕΝΤΙΜΟΤΕΡΩΝ (HONESTIORES) και ΤΑΠΕΙΝΟΤΕΡΩΝ (HUMILIORES).
Επίσης ένα άλλο χαρακτηριστικό της υπέρβασης αυτών των ορίων ήταν
η εξέλιξη των ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΝ. Αρχικά ήταν εξαρτημένοι πελάτες του παλιού
κυρίου τους, όμως σιγά σιγά φάνηκε η εντυπωσιακή διάσταση του
αυτοκρατορικού θεσμού. Η συμμετοχή δηλαδή των απελευθέρων στην
αυτοκρατορική διοίκηση τους προωθούσε πολύ περισσότερο. Ο Σενέκας λέει
ότι ένας από τους απελεύθερους υπαλλήλους του Καλιγούλα ονόματι
Κάλλιστος (πολλοί ήταν οι δούλοι από την Ανατολή και με την ένταξή τους στο
ρωμαϊκό σύστημα μετριάστηκαν και οι διακρίσεις Ανατολής-Δύσης) έπαψε να
έχει σεβασμό στον παλιό του κύριο καθώς είχε γίνει πάρα πολύ ισχυρός. Έτσι
τα πρωινά πήγαινε ο κύριος να δώσει τα σέβη του στον παλιό του δούλο αντί
να γίνεται το αντίθετο. Το αυτοκρατορικό αξίωμα αποτελούσε μόνιμο δίαυλο
υπέρβασης των κοινωνικών στεγανών. Η κοινωνική κινητικότητα οφειλόταν σε
μεγάλο βαθμό στον αυτοκράτορα και τη διοίκησή του που έδινε πολλές
ευκαιρίες ανέλιξης. Και οι απελεύθεροι σιγά σιγά εντάσσονταν στο σώμα των
ευγενών. Το κρίσιμο ήταν η ταχύτητα της εξέλιξης αυτής. Αυτοκράτορες που
επέσπευσαν τέτοιες εξελίξεις επικρίθηκαν παρ ’οτι οι πορεία της ιστορίας του
δικαίωσε.

98
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΠΗΓΕΣ

KEIMENO1: ΤΙΤΟΣ ΛΙΒΙΟΣ

(T. LIVIUS, AB URBE CONDITA, LIBER II.10)

[10] Cum hostes adessent, pro se quisque in urbem ex agris demigrant; urbem ipsam
saepiunt praesidiis. Alia muris, alia Tiberi obiecto uidebantur tuta: pons sublicius iter
paene hostibus dedit, ni unus uir fuisset, Horatius Cocles; id munimentum illo die
fortuna urbis Romanae habuit. Qui positus forte in statione pontis cum captum
repentino impetu Ianiculum atque inde citatos decurrere hostes uidisset
trepidamque turbam suorum arma ordinesque relinquere, reprehensans singulos,
obsistens obtestansque deum et hominum fidem testabatur nequiquam deserto
praesidio eos fugere; si transitum ponte a tergo reliquissent, iam plus hostium in
Palatio Capitolioque quam in Ianiculo fore. Itaque monere, praedicere ut pontem
ferro, igni, quacumque ui possint, interrumpant: se impetum hostium, quantum
corpore uno posset obsisti, excepturum. Vadit inde in primum aditum pontis,
insignisque inter conspecta cedentium pugna terga obuersis comminus ad ineundum
proelium armis, ipso miraculo audaciae obstupefecit hostes. Duos tamen cum eo
pudor tenuit, Sp. Larcium ac T. Herminium, ambos claros genere factisque. Cum his
primam periculi procellam et quod tumultuosissimum pugnae erat parumper
sustinuit; deinde eos quoque ipsos exigua parte pontis relicta reuocantibus qui
rescindebant cedere in tutum coegit. Circumferens inde truces minaciter oculos ad
proceres Etruscorum nunc singulos prouocare, nunc increpare omnes: seruitia regum
superborum, suae libertatis immemores alienam oppugnatum uenire. Cunctati
aliquamdiu sunt, dum alius alium, ut proelium incipiant, circumspectant; pudor
deinde commouit aciem, et clamore sublato undique in unum hostem tela coniciunt.
Quae cum in obiecto cuncta scuto haesissent, neque ille minus obstinatus ingenti
pontem obtineret gradu, iam impetu conabantur detrudere uirum, cum simul fragor
rupti pontis, simul clamor Romanorum, alacritate perfecti operis sublatus, pauore
subito impetum sustinuit. Tum Cocles "Tiberine pater" inquit, "te sancte precor, haec
arma et hunc militem propitio flumine accipias." Ita sic armatus in Tiberim desiluit
multisque superincidentibus telis incolumis ad suos tranauit, rem ausus plus famae
habituram ad posteros quam fidei. Grata erga tantam uirtutem ciuitas fuit; statua in
comitio posita; agri quantum uno die circumarauit, datum. Priuata quoque inter
publicos honores studia eminebant; nam in magna inopia pro domesticis copiis
unusquisque ei aliquid, fraudans se ipse uictu suo, contulit.

99
[11] Porsinna primo conatu repulsus, consiliis ab oppugnanda urbe ad obsidendam
uersis, praesidio in Ianiculo locato, ipse in plano ripisque Tiberis castra posuit,
nauibus undique accitis et ad custodiam ne quid Romam frumenti subuehi sineret, et
ut praedatum milites trans flumen per occasiones aliis atque aliis locis traiceret;
breuique adeo infestum omnem Romanum agrum reddidit ut non cetera solum ex
agris sed pecus quoque omne in urbem compelleretur, neque quisquam extra portas
propellere auderet. Hoc tantum licentiae Etruscis non metu magis quam consilio
concessum. Namque Valerius consul intentus in occasionem multos simul et effusos
improuiso adoriundi, in paruis rebus neglegens ultor, grauem se ad maiora uindicem
seruabat. Itaque ut eliceret praedatores, edicit suis postero die frequentes porta
Esquilina, quae auersissima ab hoste erat, expellerent pecus, scituros id hostes ratus,
quod in obsidione et fame seruitia infida transfugerent. Et sciere perfugae indicio;
multoque plures, ut in spem uniuersae praedae, flumen traiciunt. P. Valerius inde T.
Herminium cum modicis copiis ad secundum lapidem Gabina uia occultum considere
iubet, Sp. Larcium cum expedita iuuentute ad portam Collinam stare donec hostis
praetereat; inde se obicere ne sit ad flumen reditus. Consulum alter T. Lucretius porta
Naeuia cum aliquot manipulis militum egressus; ipse Valerius Caelio monte cohortes
delectas educit, hique primi apparuere hosti. Herminius ubi tumultum sensit,
concurrit ex insidiis, uersisque in Lucretium Etruscis terga caedit; dextra laeuaque,
hinc a porta Collina, illinc ab Naeuia, redditus clamor; ita caesi in medio praedatores,
neque ad pugnam uiribus pares et ad fugam saeptis omnibus uiis. Finisque ille tam
effuse euagandi Etruscis fuit.

Αγγλική Απόδοση:
(TITUS LIVIUS , ROMAN HISTORY , BOOKS I-III (T RANS. JOHN HENRY FREESE , ALFRED JOHN
CHURCH , AND W ILLIAM J ACKSON BRODRIBB), LONDON 1904)

[10] On the approach of the enemy, they all withdrew for protection from the
country into the city, and protected the city itself with military garrisons. Some parts
seemed secured by the walls, others by the Tiber between. The Sublician [11] bridge
well-nigh afforded a passage to the enemy, had it not been for one man, Horatius
Cocles: in him the protecting spirit of Rome on that day found a defence. He
happened to be posted on guard at the bridge: and, when he saw the Janiculum
taken by a sudden assault, and the enemy pouring down from thence at full speed,
and his own party, in confusion, abandoning their arms and ranks, seizing hold of
them one by one, standing in their way, and appealing to the faith of gods and men,
he declared, that their flight would avail them nothing if they deserted their post; if
they crossed the bridge and left it behind them, there would soon be greater
numbers of the enemy in the Palatium and Capitol than in the Janiculum; therefore
he advised and charged them to break down the bridge, by sword, by fire, or by any
violent means whatsoever; that he himself would receive the attack of the enemy as
far as resistance could be offered by the person of one man. He then strode to the
front entrance of the bridge, and being easily distinguished among those whose

100
backs were seen as they gave way before the battle, he struck the enemy with
amazement by his surprising boldness as he faced round in arms to engage the foe
hand to hand. Two, however, a sense of shame kept back with him, Spurius Larcius
and Titus Herminius, both men of high birth, and renowned for their gallant exploits.
With them he for a short time stood the first storm of danger, and the severest brunt
of the battle. Afterward, as those who were cutting down the bridge called upon
them to retire, and only a small portion of it was left, he obliged them also to
withdraw to a place of safety. Then, casting his stern eyes threateningly upon all the
nobles of the Etruscans, he now challenged them singly, now reproached them all as
the slaves of haughty tyrants, who, unmindful of their own freedom, came to attack
that of others. For a considerable time they hesitated, looking round one upon
another, waiting to begin the fight. A feeling of shame then stirred the army, and
raising a shout, they hurled their weapons from all sides on their single adversary;
and when they had all stuck in the shield he held before him, and he with no less
obstinacy kept possession of the bridge with firm step, they now began to strive to
thrust him down from it by their united attack, when the crash of the falling bridge,
and at the same time the shout raised by the Romans for joy at having completed
their task, checked their assault with sudden consternation. Then Cocles said,
"Father Tiberinus, holy one, I pray thee, receive these arms, and this thy soldier, in
thy favouring stream". So, in full armour, just as he was, he leapedinto the Tiber,
and, amid showers of darts that fell upon him, swam across unharmed to his
comrades, having dared a deed which is likely to obtain more fame than belief with
posterity. The state showed itself grateful toward such distinguished valour; a statue
of him was erected in the comitium, and as much land was given to him as he could
draw a furrow round in one day with a plough. The zeal of private individuals also
was conspicuous in the midst of public honours. For, notwithstanding the great
scarcity, each person contributed something to him in proportion to his private
means, depriving himself of his own means of support.

[11] Porsina, repulsed in his first attempt, having changed his plans to a siege of the
city, and a blockade, and pitched his camp in the plain and on the bank of the Tiber,
placed a garrison in the Janiculum.
Then, sending for boats from all parts, both to guard the river, so as to prevent any
provisions being conveyed up stream to Rome, and also that his soldiers might get
across to plunder in different places as opportunity offered, in a short time he so
harassed all the country round Rome, that not only was everything else conveyed
out of the country, but even the cattle were driven into the city, and nobody
ventured to drive them without the gates. This liberty of action was granted to the
Etruscans, not more from fear than from design: for the consul Valerius, eager for an
opportunity of falling unawares upon a number of them together in loose order,
careless of taking vengeance in trifling matters, reserved himself as a serious avenger
for more important occasions. Accordingly, in order to draw out the pillagers, he
ordered a large body of his men to drive out their cattle the next day by the Esquiline
gate, which was farthest from the enemy, thinking that they would get intelligence
of it, because during the blockade and scarcity of provisions some of the slaves
would turn traitors and desert. And in fact they did learn by the information of a
deserter, and parties far more numerous than usual crossed the river in the hope of

101
seizing all the booty at once. Then Publius Valerius commanded Titus Herminius,
with a small force, to lie in ambush at the second milestone on the road to Gabii, and
Spurius Larcius, with a party of light-armed youths, to post himself at the Colline gate
while the enemy was passing by, and then to throw himself in their way to cut off
their return to the river. The other consul, Titus Lucretius, marched out of the
Naevian gate with some companies of soldiers, while Valerius himself led some
chosen cohorts down from the Colan Mount.
These were the first who were seen by the enemy. Herminius, when he perceived
the alarm, rushed from his ambush and fell upon the rear of the Etruscans, who had
turned against Valerius. The shout was returned on the right and left, from the
Colline gate on the one side and the Naevian on the other. Thus the plunderers were
put to the sword between both, being neither their match in strength for fighting,
and all the ways being blocked up to prevent escape: this put an end to the
disorderly raids of the Etruscans.

¬¬¬

Ο Τίτος Λίβιος έζησε στα χρόνια του Αυγούστου και έγγραψε μια
ιστορία «AΠΟ IΔΡΥΣΕΩΣ ΡΩΜΗΣ » [«AB URBE CONDITA»]. Το έργο του μας έχει
σωθεί έως το κομμάτι που μιλά για τα χρόνια των Μακεδονικών Πολέμων
(περίπου δηλαδή το μισό). Ο Τ. Λίβιος ήταν από τους λίγους Ρωμαίους
ιστοριογράφους που δεν είχε άμεση ανάμειξη στα γεγονότα ως πολιτικός ή
στρατιωτικός. Η ιστορία του είναι έντονα χρωματισμένη υπέρ των Ρωμαίων
καθώς έχει επηρεαστεί συν τοις άλλοις και από τη προπαγάνδα των χρόνων
του Αυγούστου.
Στο Δεύτερο βιβλίο (II) του ο Λίβιος αφηγείται βάσει των στοιχείων που
είχε από τους προηγούμενους ιστοριογράφους, τη μετάβαση από τα χρόνια
της βασιλείας στα χρόνια της RES PUBLICA. Το απόσπασμα που θα
αναλύσουμε προέρχεται από τη φάση κατά την οποία ο Ταρκύνιος ο
Υπερήφανος (ο τελευταίος βασιλιάς της Ρώμης, ετρουσκικής καταγωγής) έχει
εκδιωχθεί από την πόλη και ένας άλλος Ετρούσκος ηγεμόνας ονόματι
Πορσήννας επιτίθεται στη Ρώμη και προσπαθεί να την καταλάβει. Η πηγή
μας βρίσκεται στο σημείο όπου ο Πορσήννας είναι έτοιμος με τις δυνάμεις του
να καταλάβει τη Ρώμη. Έχει καταλάβει ένα λόφο στη Δυτική όχθη του Τίβερη
και είναι έτοιμος να εισβάλλει στην ίδια τη Ρώμη από τη μοναδική γέφυρα
που υπήρχε τότε πάνω στον ποταμό. Οι Ρωμαίοι προσπαθούσαν να
αμυνθούν αλλά η θέση τους ήταν πολύ δύσκολη. Τότε παρουσιάζεται ένα
από εκείνα τα θαυμαστά «EXEMPLA» που οι Ρωμαίοι τόσο αρέσκονταν να
τονίζουν. Αυτός ήταν ο Οράτιος Κόκλης. Ο Κόκλης συνέλαβε ένα στρατηγικό
σχέδιο σύμφωνα με το οποίο προέτρεψε τους Ρωμαίους με κάθε τρόπο να
υπονομεύσουν τη γέφυρα όσο εκείνος μόνος του πάνω της θα καθυστερούσε
τις δυνάμεις του Πορσήννα. Όταν δεν μπορούσε να αντέξει άλλο η γέφυρα
έπεσε, ο Κόκλης πήδησε στα νερά του Τίβερη κάνοντας μια προσευχή στο
θεό Τίβερη να τον σώσει. Ενώ λοιπόν πήδησε με όλη την σιδερένια
πανοπλία, κατάφερε να επιπλεύσει και να βγει σώος στη στεριά, έχοντας
σώσει την πόλη του.

Έχουμε άλλα δύο τέτοια EXEMPLA από εκείνη την εποχή. Ο Mucius
Scaevola που συνελήφθη όταν είχε πάει να δολοφονήσει τον Πορσήννα. Ο

102
Πορσήννας ήταν έτοιμος να τον εκτελέσει και ο Scaevola για να του δείξει το
θάρρος και την ανδρεία των Ρωμαίων μπροστά στο θάνατο έβαλε το χέρι του
πάνω από μια εστία φωτιάς. Τότε ο Πορσήννας θαύμασε και παράλληλα
φοβήθηκε το θάρρος των Ρωμαίων, απελευθέρωσε τον Scaevola με την
αποστολή να μεσολαβήσει στους Ρωμαίους ώστε να γίνει κάποιος
διακανονισμός μεταξύ τους.
Το τρίτο παράδειγμα θάρρους ήταν γυναικείο. Η Κλεϊα η οποία
προσπάθησε να σκοτώσει τον Πορσήννα κατόρθωσε να διαφύγει έφιππη
πάνω στο ποτάμι.
Αυτά τα τρία παραδείγματα δείχνουν τον ενθουσιασμό των Ρωμαίων
που είχαν διώξει τους βασιλείς. Ποια όμως η σχέση των ιστοριών αυτών με
την ιστορική πραγματικότητα; Ο Τάκιτος στις «HISTORIAE» (δηλαδή την
ιστορία των σύγχρονών του γεγονότων – «ANALLES» λεγόταν η εξιστόρηση
των περασμένων) του αναφέρει πως η Ρώμη παραδόθηκε στον Πορσήννα. Η
μαρτυρία αυτή του Τακίτου στηρίζεται δε και από καποια άλλα δεδομένα που
έχουν σήμερα οι επιστήμονες. Φαίνεται λοιπόν πως η ρωμαϊκή παράδοση δε
δίσταζε να παραποιεί την ιστορία. Οι Μούκιοι ήταν ένα από τα σημαντικότερα
ρωμαϊκά γένη. Έτσι και η αναλιστική παράδοση δε δίσταζε να παραποιεί
τελείως την ιστορική πραγματικότητα.

Παράγρ. 12-13: Η ρωμαϊκή πολιτεία τίμησε τον Κόκλη. Αποφασίστηκε να

στηθεί αγαλμά του στο COMITIUM [=ο τόπος των συνελεύσεων]. Ακριβώς
δηλαδή εκεί που ψήφισαν αποφάσισαν οι Ρωμαίοι να του στήσουν άγαλμα.
Φαίνεται λοιπόν πόσο σημαντικό ρόλο αρχίζει ήδη απ’ αυτά τα χρόνια να
παίζει η προσωπικότητα. Αυτή εδώ είναι η πρώτη μαρτυρία για άγαλμα
ανθρώπου στο COMITIUM. Μέχρι τότε εκεί υπήρχαν μόνο αγάλματα θεών.
Eπίσης στον Κόκλη δόθηκε ένα τέτοιο κομμάτι γης που θα μπορούσε
να το οργώσει ένας άνθρωπος σε μια μέρα. Η τίμηση λοιπόν ενός Ρωμαίου
την εποχή εκείνη ήταν λιτή από άποψη οικονομική αλλά λαμπρή επίσης.
Είναι σημαντικό πως δε δίνονταν χρήματα αφού η οικονομία ήταν αγροτική
αλλά γη, όχι όμως υπερβολική σε έκταση (λόγω της μετριοπάθειας των
Ρωμαίων εκείνα τα χρόνια αλλά και της αντικειμενικής στενότητας των ορίων
της). Παράλληλα, στην παράγραφο 13 τονίζεται η αλληλεγγύη και η στήριξη
των ιδιωτών έναντι των αποφάσεων της πολιτείας. Λέει το κείμενο πως έλαβε
εκτός από τις δημόσιες τιμές και τιμές από τους ιδιώτες καθώς ο ζήλος τους
ήταν τέτοιος που παρά τη μεγάλη ανέχεια, ο καθένας από τις οικιακές του
δυνατότητες έδωσε στον Κόκλη κάτι, κλέβοντάς το από τον εαυτό του. Έτσι
πρωιμότατα τονίζεται εδώ το στοιχείο της απόλυτης αλληλεγγύης μεταξύ του
κράτους και του πολίτη. Εκτός όμως των άλλων, βλέπουμε και τη διάθεση
των ανθρώπων της εποχής του Λιβίου να προβάλλουν το παρελθόν και τις
αξίες του.

ΚΕΙΜΕΝΟ 2: ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Ο ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΥΣ

(ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΥΣ , ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ , ΒΙΒΛΙΟ II.9 ΚΑΙ 10, «Η ΑΝΑΓΩΓΗ ΤΟΥ
ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΑΤΡΩΝΙΑΣ ΣΤΟΝ ΡΩΜΥΛΟ»)

103
[ΙΧ] 1 δ ωμ λος πειδ δι κρινε το ς κρε ττους π τ ν ττ νων, νομοθ τει
μετ το το κα δι ταττεν, χρ πρ ττειν κατ ρους· το ς μ ν ε πατρ δας
ερ σθα τε κα ρχειν κα δικ ζειν κα μεθ´ αυτο τ κοιν πρ ττειν π τ ν
κατ {τ ν} π λιν ργων μ νοντας, το ς δ δημοτικο ς το των μ ν πολελ σθαι τ ν
πραγματει ν πε ρους τε α τ ν ντας κα δι´ πορ αν χρημ των σχ λους,
γεωργε ν δ κα κτηνοτροφε ν κα τ ς χρηματοποιο ς ργ ζεσθαι τ χνας, να μ
στασι ζωσιν, σπερ ν τα ς λλαις π λεσιν, τ ν ν τ λει προπηλακιζ ντων το ς
ταπεινο ς τ ν φα λων κα π ρων το ς ν τα ς περοχα ς φθονο ντων. 2
Παρακαταθ κας δ δωκε το ς πατρικ οις το ς δημοτικο ς πιτρ ψας κ στ τ ν
κ το πλ θους, ν α τ ς βο λετο, ν μειν προστ την, θος λληνικ ν κα ρχα ον,
Θετταλο τε μ χρι πολλο χρ μενοι διετ λεσαν κα θηνα οι κατ´ ρχ ς, π τ
κρε ττω λαβ ν. κε νοι μ ν γ ρ περοπτικ ς χρ ντο το ς πελ ταις ργα τε
πιτ ττοντες ο προσ κοντα λευθ ροις, κα π τε μ πρ ξει ν τι τ ν
κελευομ νων, πληγ ς ντε νοντες κα τ λλα σπερ ργυρων τοις παραχρ μενοι.
κ λουν δ θηνα οι μ ν θ τας το ς πελ τας π τ ς λατρε ας, Θετταλο δ
πεν στας νειδ ζοντες α το ς ε θ ς ν τ κλ σει τ ν τ χην. 3 δ ωμ λος
πικλ σει τε ε πρεπε τ πρ γμα κ σμησε πατρωνε αν νομ σας τ ν τ ν πεν των
κα ταπειν ν προστασ αν, κα τ ργα χρηστ προσ θηκεν κατ ροις, κα
φιλανθρ πους κα πολιτικ ς κατασκευαζ μενος α τ ν τ ς συζυγ ας.
[X] 1 ν δ τ π´ κε νου τ τε ρισθ ντα κα μ χρι πολλο παραμε ναντα χρ νου
ωμα οις θη περ τ ς πατρωνε ας τοι δε· το ς μ ν πατρικ ους δει το ς αυτ ν
πελ ταις ξηγε σθαι τ δ καια, ν ο κ ε χον κε νοι τ ν πιστ μην, παρ ντων τε
α τ ν κα μ παρ ντων τ ν α τ ν πιμελε σθαι τρ πον παντα πρ ττοντας, σα
περ πα δων πρ ττουσι πατ ρες, ε ς χρημ των τε κα τ ν περ χρ ματα
συμβολα ων λ γον· δ κας τε π ρ τ ν πελατ ν δικουμ νων λαγχ νειν, ε τις
βλ πτοιτο περ τ συμβ λαια, κα το ς γκαλο σιν π χειν· ς δ λ γα περ
πολλ ν ν τις ε ποι π σαν α το ς ε ρ νην τ ν τε δ ων κα τ ν κοιν ν πραγμ των,
ς μ λιστα δ οντο, παρ χειν. 2 Το ς δ πελ τας δει το ς αυτ ν προστ ταις
θυγατ ρας τε συνεκδ δοσθαι γαμουμ νας, ε σπαν ζοιεν ο πατ ρες χρημ των,
κα λ τρα καταβ λλειν πολεμ οις, ε τις α τ ν πα δων α χμ λωτος γ νοιτο·
δ κας τε λ ντων δ ας ζημ ας φλ ντων δημοσ ας ργυρικ ν χο σας τ μημα
κ τ ν δ ων λ εσθαι χρημ των, ο δανε σματα ποιο ντας, λλ χ ριτας· ν τε
ρχα ς κα γερηφορ αις κα τα ς λλαις τα ς ε ς τ κοιν δαπ ναις τ ν
ναλωμ των ς το ς γ νει προσ κοντας μετ χειν. 3 Κοιν δ´ μφοτ ροις ο τε σιον
ο τε θ μις ν κατηγορε ν λλ λων π δ καις καταμαρτυρε ν ψ φον ναντ αν
πιφ ρειν μετ τ ν χθρ ν ξετ ζεσθαι. Ε δ τις ξελεγχθε η το των τι
διαπραττ μενος νοχος ν τ ν μ τ ς προδοσ ας, ν κ ρωσεν ωμ λος, τ ν δ
λ ντα τ βουλομ ν κτε νειν σιον ν ς θ μα το καταχθον ου Δι ς. ν θει γ ρ
ωμα οις, σους βο λοντο νηποιν τεθν ναι, τ το των σ ματα θε ν τ δ τινι,
μ λιστα δ το ς καταχθον οις κατονομ ζειν· κα τ τε ωμ λος πο ησε. 4
Τοιγ ρτοι δι μειναν ν πολλα ς γενεα ς ο δ ν διαφ ρουσαι συγγενικ ν
ναγκαιοτ των α τ ν πελατ ν τε κα προστατ ν συζυγ αι παισ πα δων
συνιστ μεναι, κα μ γας παινος ν το ς κ τ ν πιφαν ν ο κων ς πλε στους
πελ τας χειν τ ς τε προγονικ ς φυλ ττουσι διαδοχ ς τ ν πατρωνει ν κα δι τ ς
αυτ ν ρετ ς λλας πικτωμ νοις, τε γ ν [ π ρ] τ ς ε νο ας π ρ το μ
λειφθ ναι τ ς λλ λων χ ριτος κτοπος λ κος μφοτ ροις ν τ ν μ ν πελατ ν
παντα το ς προστ ταις ξιο ντων ς δυν μεως ε χον πηρετε ν, τ ν δ πατρικ ων

104
 κιστα βουλομ νων το ς πελ ταις νοχλε ν χρηματικ ν τε ο δεμ αν δωρε ν
προσιεμ νων· ο τως γκρατ ς β ος ν α το ς π σης δον ς κα τ μακαρ ον
ρετ μετρ ν, ο τ χ .
Αγγλική Απόδοση:
(THE ROMAN ANTIQUITY OF DIONYSIUS OF HALICARNASSUS, VOLUME I (T RANS . E ARNEST
C ARY), LOEB CLASSICAL LIBRARY (VII VOLUMES ), H ARVARD UNIVERSITY P RESS , LONDON
1937)

[9] After Romulus had distinguished those of superior rank from their inferiors, he
next established laws by which the duties of each were prescribed. The patricians
were to be priests, magistrates and judges, and were to assist him in the
management of public affairs, devoting themselves to the business of the city. The
plebeians were excused from these duties, as being unacquainted with them and
because of their small means wanting leisure to attend to them, but were to apply
themselves to agriculture, the breeding of cattle and the exercise of gainful trades.
This was to prevent them from engaging in seditions, as happens in other cities when
either the magistrates mistreat the lowly, or the common people and the needy
envy those in authority. 2 He placed the plebeians as a trust in the hands of the
patricians, by allowing every plebeian to choose for his patron any patrician whom
he himself wished. In this he improved upon an ancient Greek custom that was in
use among the Thessalians for a long time and among the Athenians in the
beginning. For the former treated their client with haughtiness, imposing on them
duties unbecoming to free men; and whenever they disobeyed any of their
commands, they beat them and misused them in all other respects as if had been
slaves they had purchased. The Athenians called their clients thêtes or "hirelings,"
because they served for hire, and the Thessalians called theirs penestai or "toilers,"
by the very name reproaching them with their condition. 3 But Romulus not only
recommended the relationship by a handsome designation, calling this protection of
the poor and lowly a "patronage," but he also assigned friendly offices to both
parties, thus making the connexion between them a bond of kindness befitting
fellow citizens.

[10] The regulations which he then instituted concerning patronage and which long
continued in use among the Romans were as follows: It was the duty of the
patricians to explain to their clients the laws, of which they were ignorant; to take
the same care of them when absent as present, doing everything for them that
fathers do for their sons with regard both to money and to the contracts that related
to money; to bring suit on behalf of their clients when they were wronged in
connexion with contracts, and to defend them against any who brought charges
against them; and, to put the matter briefly, to secure for them both in private and
in public affairs all that tranquillity of which they particularly stood in need. 2 It was
the duty of the clients to assist their patrons in providing dowries for their daughters
upon their marriage if the fathers had not sufficient means; to pay their ransom to
the enemy if any of them or of their children were taken prisoner; to discharge out
of their own purses their patrons' losses in private suits and the pecuniary fines
which they were condemned to pay to the State, making these contributions to
them not as loans but as thank-offerings; and to share with their patrons the costs

105
incurred in their magistracies and dignities and other public expenditures, in the
same manner as if they were their relations. 3 For both patrons and clients alike it
was impious and unlawful to accuse each other in law-suits or to bear p343witness
or to give their votes against each other or to be found in the number of each other's
enemies; and whoever was convicted of doing any of these things was guilty of
treason by virtue of the law sanctioned by Romulus, and might lawfully be put to
death by any man who so wished as a victim devoted to the Jupiter of the infernal
regions. For it was customary among the Romans, whenever they wished to put
people to death without incurring any penalty, to devote their persons to some god
or other, and particularly to the gods of the lower world; and this was the course
what Romulus then adopted. 4 Accordingly, the connexions between the clients and
patrons continued for many generations, differing in no wise from the ties of blood-
relationship and being handed down to their children's children. And it was a matter
of great praise to men of illustrious families to have as many clients as possible and
not only to preserve the succession of hereditary patronages but also by their own
merit to acquire others. And it is incredible how great the contest of goodwill was
between the patrons and clients, as each side strove not to be outdone by the other
in kindness, the clients feeling that they should render all possible services to their
patrons and the patrons wishing by all means not to occasion any trouble to their
clients and accepting no gifts of money. So superior was their manner of life to all
pleasure; for they measured their happiness by virtue, not by fortune.

¬¬¬

O Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ήταν ένας σημαντικός λόγιος που έζησε

στα χρόνια του Αυγούστου. Είχε συλλάβει το σχέδιο να παρουσιάσει την
πρώιμη ιστορία της Ρώμης σε ένα έργο που επιγράφεται «ΡΩΜΑΪΚΗ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ » (κατ’ απομίμηση της «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ» του Θουκυδίδη) και
περιλαμβάνει τα χρόνια από το μυθικό παρελθόν της Ρώμης ως τις αρχές του
Α΄ Καρχηδονιακού πολέμου. Η «ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ » είναι ένα έργο που
αποτελεί το παράλληλο του πρώτου βιβλίου του Τ. Λίβιου. Η ιδιαιτερότητα
του έργου του Διονυσίου είναι ότι προσπάθησε να παρουσιάσει τη Ρώμη ως
ελληνική πόλη. Σε διάφορους θεσμούς της προσπάθησε να αναζητήσει
Ελληνικά παράλληλα για να αποδείξει ότι η Ρώμη δεν ήταν τίποτα άλλο από
μια ελληνική πόλη. Αυτή του όμως η εμμονή τον οδήγησε σε ακρότητες και
αντιιστορικές παρατηρήσεις. Τίθεται το ερώτημα: Γιατί ο Διονύσιος είχε αυτή
την εμμονή; Στην εποχή που ζει ο Διονύσιος, ο ελληνικός κόσμος έχει
υποταγεί πλήρως στους Ρωμαίους. Προσπαθεί λοιπόν ο ιστορικός να
αμβλύνει τις εντυπώσεις, να αποδείξει πως μια ελληνική πόλη υπέταξε τον
ελληνικό κόσμο και όχι μια βάρβαρη και ξένη.

Παράγραφος IX: Παρουσιάζει τη διαμόρφωση της πρώιμης ρωμαϊκής

πολιτείας όπως την είχε καθορίσει ο Ρωμύλος.
«κρε ττους» και « ττ νων» [=όροι συχνοί στον ελληνικό κόσμο που εδώ
αποδίδουν τους όρους ΠΑΤΡΙΚΙΟΙ και ΠΛΗΒΕΙΟΙ]. Αναφέρει πως ο Ρωμύλος
καθόρισε και τα καθήκοντα των δύο τάξεων.
Εδάφιο 2: Η ρωμαϊκή παράδοση λέει πως ο Ρωμύλος συνδύασε την
κοινωνική διάκριση με το ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΠΑΤΡΩΝΙΑΣ. Έδωσε το δικαίωμα στους
πληβείους να επιλέγουν τον προστάτη τους.

106
« θος λληνικ ν» [=εφαρμόζοντας μια συνήθεια ελληνική και παλιά την οποια
και οι Αθηναίοι είχαν χρησιμοποιήσει και οι Θεσσαλοί, αφού όμως ο Ρωμύλος
της έδωσε καλύτερη μορφή]. Εξισώνει τους Ρωμαίους ΠΕΛΑΤΕΣ με τους
Αθηναίους ΘΗΤΕΣ και τους ΠΕΝΕΣΤΕΣ. Σίγουρα αυτά τα δύο στρώματα ήταν τα
κατώτερα στις αντίστοιχες περιοχές, όμως ο Διονύσιος αποσιωπά κάποιες
ουσιώδεις διαφορές. Οι ΠΕΝΕΣΤΕΣ ήταν οι ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΔΟΥΛΟΙ (αντίστοιχο των
ΕΙΛΩΤΩΝ) της Θεσσαλίας. Δεν ήταν ελεύθεροι ιδιώτες που μπήκαν στην
προστασια ενός ευγενούς. Εδώ κάνει μια ιστορική παραποίηση. Ούτε όμως
και οι ΘΗΤΕΣ ήταν άμεσα και θεσμικά προσαρτημένοι σε γένη ευγενών.
Μπορούσε βέβαια ένας ευγενής να τους επηρεάσει αλλά δεν υπήρχε
εξάρτηση.
Μια άλλη ιστορική ανακρίβεια είναι αυτό που λέει ο Διονύσιος πως η
ΠΑΤΡΩΝΙΑ στη Ρώμη δεν είχε υποτιμιτική χρειά. Γνωρίζουμε πως οι όροι
CLIENS και NOMENCLATOR [=αυτός που οφείλει υπακοή] ούτε στα ρωμαϊκά
δεδομένα είχαν τιμητικό περιεχόμενο.

Παράγραφος X: Ορίζει τις αρμοδιότητες της κάθε τάξης. Οι πατρίκιοι όφειλαν

να ερμηνεύουν τα δίκαια, τα θέματα δικαιοσύνης. Έπρεπε να φροντίζουν τους
πελάτες σαν να ήταν παιδιά τους.
Εδάφιο 2: BENEFICIA [=δώρα χαράς και ευγνωμοσύνης]. Όποιος θα παραβίαζε
αυτούς τους άγραφους όρους ήταν θύμα του καταχθόνιου Δία, ήταν δηλαδή
SACER [=σφάγιο] σε όποιον τον έβρισκε.
Εδάφιο 3: Υπήρχε μια αμοιβαία, νομικά αποδεκτή παράδοση
αλληλοϋποστήριξης μεταξύ ΠΕΛΑΤΩΝ και ΠΑΤΡΩΝΩΝ στα δημόσια πράγματα.
Δεν υπήρχε περίπτωση ένας πελάτης να πάει να μαρτυρήσει τον πάτρωνά
του στα δικαστήρια. Αυτό το στοιχείο ήταν όμως αντιφατικό αφού τυπικά
υπήρχε κράτος δικαίου. Έδινε στους ΠΑΤΡΩΝΕΣ τη δυνατότητα να ελέγχουν
πλήρως τους ΠΕΛΑΤΕΣ, είχαν πάνω τους περίπου δικαιώματα αστυνόμευσης,
υποκαθιστούσαν το κράτος και σε αντάλλαγμα το κράτος έκανε υποχώρηση
στον έλεγχο των ΠΕΛΑΤΩΝ από ιδιώτες ΠΑΤΡΩΝΕΣ.

ΚΕΙΜΕΝΟ 3: ΠΟΛΥΒΙΟΣ

(ΠΟΛΥΒΙΟΣ, HISTORIΑΕ, ΒΙΒΛΙΟ 6Ο, ΚΕΦ. 53-65, «ΚΗΔΕΙΕΣ ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΩΜΑΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ»)

[53] ταν γ ρ μεταλλάξ τις παρ α το ς τ ν πιφαν ν νδρ ν, συντελουμένης τ ς

κφορ ς κομίζεται μετ το λοιπο κόσμου πρ ς το ς καλουμένους μβόλους ε ς
τ ν γορ ν ποτ μ ν στ ς ναργής, σπανίως δ κατακεκλιμένος. 2 πέριξ δ παντ ς
το δήμου στάντος, ναβ ς π το ς μβόλους, ν μ ν υ ς ν λικί καταλείπηται
κα τύχ παρών, ο τος, ε δ μή, τ ν λλων ε τις π γένους πάρχει, λέγει περ
το τετελευτηκότος τ ς ρετ ς κα τ ς πιτετευγμένας ν τ ζ ν πράξεις. 3 δι ν
συμβαίνει το ς πολλο ς ναμιμνησκομένους κα λαμβάνοντας π τ ν ψιν τ
γεγονότα, μ μόνον το ς κεκοινωνηκότας τ ν ργων, λλ κα το ς κτός, π
τοσο τον γίνεσθαι συμπαθε ς στε μ τ ν κηδευόντων διον, λλ κοιν ν το
δήμου φαίνεσθαι τ σύμπτωμα. 4 μετ δ τα τα θάψαντες κα ποιήσαντες τ
νομιζόμενα τιθέασι τ ν ε κόνα το μεταλλάξαντος ε ς τ ν πιφανέστατον τόπον

107
τ ς ο κίας, ξύλινα ναΐδια περιτιθέντες. 5 δ ε κών στι πρόσωπον ε ς μοιότητα
διαφερόντως ξειργασμένον κα κατ τ ν πλάσιν κα κατ τ ν πογραφήν. 6
ταύτας δ τ ς ε κόνας ν τε τα ς δημοτελέσι θυσίαις νοίγοντες κοσμο σι
φιλοτίμως, πάν τε τ ν ο κείων μεταλλάξ τις πιφανής, γουσιν ε ς τ ν κφοράν,
περιτιθέντες ς μοιοτάτοις ε ναι δοκο σι κατά τε τ μέγεθος κα τ ν λλην
περικοπήν. 7 ο τοι δ προσαναλαμβάνουσιν σθ τας, ν μ ν πατος στρατηγ ς
γεγονώς, περιπορφύρους, ν δ τιμητής, πορφυρ ς, ν δ κα τεθριαμβευκ ς
τι τοιο τον κατειργασμένος, διαχρύσους. 8 α το μ ν ο ν φ ρμάτων ο τοι
πορεύονται, άβδοι δ κα πελέκεις κα τ λλα τ τα ς ρχα ς ε ωθότα
συμπαρακε σθαι προηγε ται κατ τ ν ξίαν κάστ τ ς γεγενημένης κατ τ ν βίον
ν τ πολιτεί προαγωγ ς ταν δ π το ς μβόλους λθωσι, 9 καθέζονται πάντες
ξ ς π δίφρων λεφαντίνων. ο κάλλιον ο κ ε μαρ ς δε ν θέαμα νέ φιλοδόξ
κα φιλαγάθ : 10 τ γ ρ τ ς τ ν π ρετ δεδοξασμένων νδρ ν ε κόνας δε ν
μο πάσας ο ον ε ζώσας κα πεπνυμένας τίν ο κ ν παραστήσαι; τί δ ν
κάλλιον
[54] θέαμα τούτου φανείη; πλ ν γε λέγων π ρ το θάπτεσθαι μέλλοντος, π ν
διέλθ τ ν περ τούτου λόγον, ρχεται τ ν λλων π το προγενεστάτου τ ν
παρόντων, κα λέγει τ ς πιτυχίας κάστου κα τ ς πράξεις. 2 ξ ν
καινοποιουμένης ε τ ν γαθ ν νδρ ν τ ς π ρετ φήμης θανατίζεται μ ν
τ ν καλόν τι διαπραξαμένων ε κλεια, γνώριμος δ το ς πολλο ς κα παραδόσιμος
το ς πιγινομένοις τ ν ε εργετησάντων τ ν πατρίδα γίνεται δόξα. τ δ μέγιστον,
3 ο νέοι παρορμ νται πρ ς τ π ν πομένειν π ρ τ ν κοιν ν πραγμάτων χάριν το
τυχε ν τ ς συνακολουθούσης το ς γαθο ς τ ν νδρ ν ε κλείας. 4 πίστιν δ χει τ
λεγόμενον κ τούτων. πολλο μ ν γ ρ μονομάχησαν κουσίως ωμαίων π ρ τ ς
τ ν λων κρίσεως, ο κ λίγοι δ προδήλους ε λοντο θανάτους, τιν ς μ ν ν πολέμ
τ ς τ ν λλων νεκεν σωτηρίας, τιν ς δ ν ε ρήν χάριν τ ς τ ν κοιν ν πραγμάτων
σφαλείας. 5 κα μ ν ρχ ς χοντες νιοι το ς δίους υ ο ς παρ π ν θος νόμον
πέκτειναν, περ πλείονος ποιούμενοι τ τ ς πατρίδος συμφέρον τ ς κατ φύσιν
ο κειότητος πρ ς το ς ναγκαιοτάτους. 6 πολλ μ ν ο ν τοια τα κα περ πολλ ν
στορε ται παρ ωμαίοις ν δ ρκο ν σται πρ ς τ παρ ν π νόματος ηθ ν
ποδείγματος κα πίστεως νεκεν.
[55] Κόκλην γ ρ λέγεται τ ν ράτιον πικληθέντα, διαγωνιζόμενον πρ ς δύο τ ν
πεναντίων π τ καταντικρ τ ς γεφύρας πέρατι τ ς π το Τιβέριδος, κε ται
πρ τ ς πόλεως, πε πλ θος πιφερόμενον ε δε τ ν βοηθούντων το ς πολεμίοις,
δείσαντα μ βιασάμενοι παραπέσωσιν ε ς τ ν πόλιν, βο ν πιστραφέντα το ς
κατόπιν ς τάχος ναχωρήσαντας διασπ ν τ ν γέφυραν. 2 τ ν δ πειθαρχησάντων,
ως μ ν ο τοι διέσπων, πέμενε τραυμάτων πλ θος ναδεχόμενος κα διακατέσχε
τ ν πιφορ ν τ ν χθρ ν, ο χ ο τως τ ν δύναμιν ς τ ν πόστασιν α το κα
τόλμαν καταπεπληγμένων τ ν πεναντίων: 3 διασπασθείσης δ τ ς γεφύρας, ο μ ν
πολέμιοι τ ς ρμ ς κωλύθησαν, δ Κόκλης ίψας αυτ ν ε ς τ ν ποταμ ν ν
το ς πλοις κατ προαίρεσιν μετήλλαξε τ ν βίον, περ πλείονος ποιησάμενος τ ν
τ ς πατρίδος σφάλειαν κα τ ν σομένην μετ τα τα περ α τ ν ε κλειαν τ ς
παρούσης ζω ς κα το καταλειπομένου βίου. 4 τοιαύτη τις, ς οικε, δι τ ν παρ
α το ς θισμ ν γγενν ται το ς νέοις ρμ κα φιλοτιμία πρ ς τ καλ τ ν ργων.
[56] Κα μ ν τ περ το ς χρηματισμο ς θη κα νόμιμα βελτίω παρ ωμαίοις
στ ν παρ Καρ 2 χηδονίοις παρ ο ς μ ν γ ρ ο δ ν α σχρ ν τ ν νηκόντων πρ ς
κέρδος, παρ ο ς δ ο δ ν α σχιον το δωροδοκε σθαι κα το πλεονεκτε ν π

108
τ ν μ 3 καθηκόντων καθ σον γ ρ ν καλ τίθενται τ ν π το κρατίστου
χρηματισμόν, κατ τοσο το πάλιν ν νείδει ποιο νται τ ν κ τ ν πειρημένων
πλεονεξίαν. 4 σημε ον δ το το: παρ μ ν Καρχηδονίοις δ ρα φανερ ς διδόντες
λαμβάνουσι τ ς ρχάς, παρ δ ωμαίοις θάνατός στι περ το το πρόστιμον. 5
θεν τ ν θλων τ ς ρετ ς ναντίων τιθεμένων παρ μφο ν, ε κ ς νόμοιον ε ναι
κα τ ν παρασκευ ν κατέρων πρ ς τα τα.
6 Μεγίστην δέ μοι δοκε διαφορ ν χειν τ ωμαίων πολίτευμα πρ ς
βέλτιον ν τ περ θε ν διαλήψει. 7 καί μοι δοκε τ παρ το ς λλοις νθρώποις
νειδιζόμενον, το το συνέχειν τ ωμαίων πράγματα, λέγω δ τ ν δεισιδαιμονίαν: 8
π τοσο τον γ ρ κτετραγ δηται κα παρεισ κται το το τ μέρος παρ α το ς ε ς
τε το ς κατ δίαν βίους κα τ κοιν τ ς πόλεως στε μ καταλιπε ν περβολήν.
κα δόξειεν ν πολλο ς ε ναι θαυμάσιον. 9 μοί γε μ ν δοκο σι το πλήθους χάριν
το το πεποιηκέναι. 10 ε μ ν γ ρ ν σοφ ν νδρ ν πολίτευμα συναγαγε ν, σως
ο δ ν ν ναγκα ος τοιο τος τρόπος: 11 πε δ π ν πλ θός στιν λαφρ ν κα
πλ ρες πιθυμι ν παρανόμων, ργ ς λόγου, θυμο βιαίου, λείπεται το ς δήλοις
φόβοις κα τ τοιαύτ τραγ δί τ πλήθη συνέχειν. 12 διόπερ ο παλαιο δοκο σί
μοι τ ς περ θε ν ννοίας κα τ ς π ρ τ ν ν δου διαλήψεις ο κ ε κ κα ς
τυχεν ε ς τ πλήθη παρεισαγαγε ν, πολ δ μ λλον ο ν ν ε κ κα λόγως
κβάλλειν α τά. 13 τοιγαρο ν χωρ ς τ ν λλων ο τ κοιν χειρίζοντες παρ μ ν
το ς λλησιν, ν ταλάντου μόνον πιστευθ σιν, ντιγραφε ς χοντες δέκα κα
σφραγ δας τοσαύτας κα μάρτυρας διπλασίους ο δύνανται τηρε ν τ ν πίστιν: 14
παρ δ ωμαίοις κατά τε τ ς ρχ ς κα πρεσβείας πολύ τι πλ θος χρημάτων
χειρίζοντες δι α τ ς τ ς κατ τ ν ρκον πίστεως τηρο σι τ καθ κον. 15 κα παρ
μ ν το ς λλοις σπάνιόν στιν ε ρε ν πεχόμενον νδρα τ ν δημοσίων κα
καθαρεύοντα περ τα τα: παρ δ το ς ωμαίοις σπάνιόν στι τ λαβε ν τινα
πεφωραμένον π τοιαύτ πράξει. [Cod. Urb. habet haec (v. p. 264, 17. 293, 5) cum
antecedentibus arcte cohaerentia (exc. ant. p. 188).]

¬¬¬

Κεφάλαιο 53, εδάφιο 3: Ο επιδέξιος τρόπος με τον οποίο το τελετουργικό αυτό

ταυτίζει την πορεία των επιφανών γενών με την ιστορία της πόλης ολόκληρης.
Ο πρεσβύτερος μιας οικογένειας εκφωνεί τον επικήδειο.
«συμπαθε ς» [=συμπάσχων]

Στη συνέχεια ο Πολύβιος αναλύει και το ενδυματολογικό μέρος της τελετής.

« πογραφήν» [=η έκφραση του προσώπου]

Όταν πεθαίνει ένας σημαντικός Ρωμαίος του έφτιαχναν μια νεκρική

μάσκα η οποία όχι μόνο κρατούσε τα χαρακτηριστικά του αλλά και την
έκφραση του προσώπου του. Αυτά τα προσωπεία η κάθε οικογένεια τα
κρατούσε σε ένα ειδικό μέρος μέσα στο σπίτι. Έτσι, στις κηδείες οι Ρωμαίοι
ευγενείς έβγαζαν από το ντουλάπι αυτά τα προσωπεία, τα φορούσαν οι ίδιοι
με την ενδυμασία που θα ταίριαζε στον κάθε πρόγονο και μ’ αυτό τον τρόπο
γινόταν η αναπαράσταση του παρελθόντος. Αν ο νεκρός είχε υπάρξει
ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ, αυτός που τον υποδυόταν φορούσε TOGA με κόκκινο σιρίτι. Αν
ήταν ΤΙΜΗΤΗΣ, φορούσε ολοπόρφυρη τύβεννο. Αν δε ήταν και ΘΡΙΑΜΒΕΥΤΗΣ

109
(είχε κάνει θρίαμβο), ο συγγενής που τον υποδυόταν φορούσε την αντίστοιχη
τύβεννο με χρυσές ραφές. Επρόκειτο δηλαδή για μία αναβίωση του
παρελθόντος, για μία πλήρη αναπαράσταση. Μάλιστα αν ένας πρόγονος είχε
υπάρξει ΥΠΑΤΟΣ ή ΠΡΑΙΤΩΡΑΣ ή ΔΙΚΤΑΤΟΡΑΣ ,στην αναπαράσταση, το άτομο
που φορούσε τη στολή του τον ακολουθούσε αντίστοιχος αριθμός
ραβδούχων. Έτσι στις κηδείες δεν έκαναν λόγο μόνο για τα επιτεύματα του
νεκρού που κήδευαν, αλλά όλων των επιφανών ανδρών του γένους.
Εδάφιο 4: « λλ κοιν ν το δήμου φαίνεσθαι τ σύμπτωμα» [=να μην
εμφανίζεται η απώλεια σα κάτι το ιδιωτικό αλλά σαν υπόθεση του κράτους και
όλων των πολιτών].
Εδάφιο 9: «δίφρων λεφαντίνων» [=SELLA CURULIS], κάθισμα φτιαγμένο από
ελεφαντοστό, συμβολο της ανώτατης ρωμαϊκής εξουσίας. Όπου πήγαινε
επίσημα ο ΥΠΑΤΟΣ, καθόταν πάνω σε ένα τέτοιο κάθισμα.
«ο κάλλιον ο κ ε μαρ ς δε ν θέαμα νέ φιλοδόξ κα φιλαγάθ » [=αυτό το
θέαμα είχε ανυπέρβλητη παιδαγωγική αξία για τους νέους που ήθελαν να
ασχοληθούν με την πολιτική].

Κεφάλαιο 54, εδάφιο 2: Παράλληλα, η εξιστόρηση των κατορθωμάτων των

προγόνων ήταν και ένα μάθημα ιστορίας για τους νέους Ρωμαίους.
Εδάφιο 4: Απόδειξη της λειτουργίας και της επιτυχίας αυτού του θεσμού των
κηδειών, είναι η μίμηση των παραδειγμάτων των προγόνων από τις επόμενες
γενιές Ρωμαίων.
Σ’ αυτές τις κηδείες θα πήγαιναν οι πελάτες του γένους να
παρακολουθήσουν, οχι για λόγους τυπικούς αλλά για λόγους κοινωνικής
υποχρέωσης που ήταν έντονοι τότε. Επίσης ένα τέτοιο θέαμα τραβούσε τον
κόσμο, τους ήλκυε το θέαμα. Μπορούμε λοιπόν να μιλήσουμε για την
επιτυχία των ρωμαϊκών γενών να περάσουν το αίσθημα πως οι υποθέσεις
τους ήταν κοινές υποθέσεις όλων των Ρωμαίων.
Ο Πολύβιος αναφέρει το περιστατικό με τον Κόκλη με τρόπο πιο
ρεαλιστικό από τον Τίτο Λίβιο. Λέει πως ήταν ένα EXEMPLUM MAIORUM, χωρίς
όμως να δίνει το ίδιο τέλος, αφού λέει πως ο Κόκλης βυθίστηκε στον πάτο της
λίμνης λόγω του οπλισμού του.

Κεφάλαιο 55, εδάφιο3: «μετήλλαξε τ ν βίον»: αυτή η έκφραση χρησιμοποιείτο

στον ελληνικό κόσμο συχνά για μονάρχες που μετά το θάνατό τους
θεοποιούνταν. Σήμαινε το πέρασμα από τη μία ύπαρξη στην άλλη. Όποιος
είχε δηλαδή ηρωϊκό τέλος δε χανόταν, απλώς άλλαζε ουσία η ύπαρξή του
γιατί έμενε για πάντα στη μνήμη των μεταγενέστερων γενεών.

Κεφάλαιο 56: «Η σχέση των Ρωμαίων με τα χρήματα». Μάλιστα ο Πολύβιος

εκφράζει στο τέλος και την αμφιβολία του για το κατά πόσον αυτές οι καλές
συνήθειες των Ρωμαίων θα συνεχίσουν καθώς έχουν υποστεί τις βλαβερές
επιδράσεις της Ανατολής. Ο Πολύβιος αντιμετωπίζει πιο ψύχραιμα το
ρωμαϊκό φαινόμενο. Από τη μια τους θαυμάζει, από την άλλη κρατά και τις
αποστάσεις/επιφυλάξεις του.
Εδάφιο 6: Φαίνεται η στάση και ο σεβασμός που έχουν οι Ρωμαίοι για τους
Θεούς. Ο σεβασμός προς τους Θεούς είναι και η εγγύηση για τη
συμπεριφορά τους απέναντι στα χρήματα.

110
Εδάφια 7: «καί μοι δοκε τ παρ το ς λλοις νθρώποις νειδιζόμενον, το το
συνέχειν τ ωμαίων πράγματα, λέγω δ τ ν δεισιδαιμονίαν» [=και μου φαίνεται
οτί αυτό που οι άλλοι άνθρωποι χλευάζουν, αυτό συγκρατεί τη δημόσια ζωή
των Ρωμαίων και μιλώ για το φόβο των Θεών].
Εδάφιο 8: Αναφορές στο δραματικό τρόπο που έχουν εντάξει το φόβο.
«καταλιπε ν περβολήν» [=είναι ανυπέρβλητοι]
Εδάφιο 9: «θαυμάσιον» [=περίεργο]
Εδάφια 9-12: Η έξωθεν σκληρή αλλά παράλληλα σωστή κρίση του Πολύβιου
για το ρωμαϊκό πολίτευμα. Πώς δηλαδή οι άρχοντες συγκρατούν το λαό
χρησιμοποιώντας το θρησκευτικό φόβο. Δεν πρόκειται για κοινωνία
μορφωμένων αλλά για ένα πλήθος παράλογο, έναν όχλο.
Εδάφιο 12: «διόπερ» [=γι΄ αυτό]
« ννοίας» [=αντιλήψεις]
«ο κ ε κ » [=όχι τυχαία]
«παρεισαγαγε ν» [=να βάλουν μέσα, να εισάγουν (οι τωρινοι Ρωμαίοι)]
« λόγως κβάλλειν» [=κάνουν μεγάλο σφάλμα να τα αφαιρούν]
Εδάφιο 13: αντιπαραβάλει το πώς διαχειρίζονται οι Έλληνες τα χρήματα
κάνοντας καταχρήσεις. Αντιπαραβάλει δηλαδή την ελληνική κατάσταση την
οποία γνωρίζει πολύ καλά.
« ντιγραφε ς» [=αυτοί που κρατούσαν τα πρακτικά των επίσημων δημόσιων
δοσοληψιών]
Εδάφιο 14: « ρκον πίστεως» [=FIDES ROMANA, η αξιοπιστία των Ρωμαίων].
Όταν οι Ρωμαίοι αναλάμβαναν κάποιο δημόσιο αξίωμα έδιναν και ένα
θρησκευτικό όρκο οπότε γινόταν αμέσως σύνδεση με τους Θεούς και έτσι αν
έκαναν κάτι παράνομο δεν ήταν μόνο υπόλογοι απέναντι στους ανθρώπους
αλλά και απέναντι στους Θεούς.
«καθαρεύοντα περ τα τα» [=που θα έχει κρατήσει τα χέρια του καθαρά, δε
θα έχει καταχραστεί δημόσιο χρήμα]
Ενώ αντίθετα στους Ρωμαίους είναι σπάνιο κάποιος να διαχειριστεί
δημόσιο χρήμα και να το καταχραστεί.
Ο Πολύβιος συλλαμβάνει την τήρηση των αξιών ως δημιουργό μιας
ιδεολογίας στην κοινωνία. Δίνει την εικόνα ενός ρωμαϊκού παρελθόντος που
είχε ήδη αρχίσει να παρουσιάζει ρωγμές, είχαν αρχίσει να υποχωρούν οι
ρωμαϊκές αξίες και να υπερισχύει η επίδραση από την Ανατολή.
Ο Πολύβιος έβλεπε μεν τα δεδομένα της Ρώμης από μέσα αλλά
κρατούσε και τις αποστάσεις του.

ΚΕΙΜΕΝΟ 4: RES GESTAE DIVI AUGUSTI

(RES GESTAE DIVI AUGUSTUS, ΚΕΦ. 13, 34-35)

[10] 21 Nomen meum [sena]tus c[onsulto inc]lusum est ín Saliáre carmen et sacrosan
22 ctu[s ut essem in perpe]tuum [ut essem et, q]uoad víverem, tribúnicia potestás
mihí 23 [esset, per lege]m s[anctum est. Pontif]ex maximus ne fierem in víví [c]onle

111
24 [gae mei l]ocum, [populo id sace]rdotium deferente mihi, quod pater meu[s]
25 hab[uera]t, r[ecusavi. Qu]od sacerdotium aliquod post annós eó mor 26 [t]uo, q[ui
civilis] m[otus o]ccasione occupaverat, cuncta ex Italia 27 [ad comitia mea]
confleun[te mu]titudine, quanta Romae nun[q]uam 28 [fertur ante i]d templ[us
fuisse] recep[i] P. Sulpicio C. Valgio consulibu[s].
[34] 13 Ín consulátú sexto et septimo, po[stquam b]ella [civil]ia exstinxeram 14 per
consénsum úniversórum [potitus rer]um om[n]ium, rem publicam 15 ex meá
potestáte in senát[us populique Rom]ani [a]rbitrium transtulí. 16 Quó pro merito
meó senatu[s consulto Au]gust[us appe]llátus sum et laureís 17 postés aedium
meárum v[estiti] publ[ice corona]que civíca super 18 iánuam meam fíxa est [et
clup]eus [aureu]s in [c]úriá Iúliá posi 19 tus, quem mihi senatum pop[ulumq]ue
Rom[anu]m dare virtutis cle[ 20 mentiae et] iustitiae pieta[tis cau]sa testatu[m] est
pe[r e]ius clúpei 21 [inscription]em. Post id temp[us a]uctoritate [omnibus dignitate,
potes 22 t]atis aut[em n]ihilo ampliu[s habu]i quam cet[eri, qui m]ihi quo 23 que in
ma[gis]trat[u] conlegae f[uerunt].
[35] 24 Tertium dec[i]mum consulate[m cum gereba]m, sena[tus et e]quester ordo
25 populusq[ue] Románus úniversus [appell]av[it me pat]re[m p]atriae idque 26 in
vestibu[lo a]edium meárum inscribendum et in c[u]ria [Iulia e]t in foró Aug. 27 sub
quadrig[i]s, quae mihi ex s. c. pos[it]ae [sunt, censuit. Cum scri]psi haec, 28 annum
agebam septuagensu[mum sextum].

[1] 29 Summá pecún[i]ae, quam ded[it in aera]rium [vel plebei Romanae vel di]mis
30 sis militibus: denarium sexien[s milliens].
[2] 31 Opera fecit nova aedem Martis, [Iovis] Ton[antis et Feretri, Apollinis], 32 díví
Iúli, Quirini, Minervae, [Iunonis Reginae, Iovis Libertatis], 33 Larum, deum Penátium,
Iuv[entatis, Matris deum, Lupercal, pulvina]r 34 ad circum, cúriam cum Ch[alcidico,
forum Augustum, basilica]m 35 Iuliam, theatrum Marcelli, [p]or[ticum Octaviam,
memus trans T]iberím 36 Caesarum.

Ελληνικό Κείμενο:

[10] Τ νομά μου συνκλήτου δόγματι νπεριελή 17 φθη ε ς το ς σαλίων μνους.

Κα να ερ ς ι 18 δι βίου τε τ ν δημαρχικ ν χωι ξουσίαν, 19 νόμωι κυρώθη.
ρχιερωσύνην, ν πατήρ 20 μου σχήκει, το δήμου μοι καταφέροντος 21 ε ς τ ν
το ζ ντος τόπον, ο προσεδεξά 22 μην. ν ρχιερατείαν μετά τινας νιαυτο ς
1 ποθανόντος το προκατειληφότος α 2 τ ν ν πολειτικα ς ταραχα ς, νείληφα,
ε ς 3 τ μ ρχαιρέσια ξ λης τ ς ταλίας τοσού 4 του πλήθους συνεληλυθότος,
σον ο δεις 5 νπροσθεν στόρησεν π Ρώμης γεγονέναι Πο 6 πλίωι Σουλπικίωι
κα Γαϊωι Ο αλγίωι πάτοις.
[34] 17 ν πατείαι κτηι κα βδόμηι μετ τ το ς νφυ 18 λίους ζβέσαι με
πολέμους κατ τ ς ε χ ς τ ν 19 μ ν πολειτ ν νκρατ ς γενόμενος πάντων τ ν
20 πραγμάτων, κ τ ς μ ς ξουσίας ε ς τ ν τ ς συν 21 κλήτου κα το δήμου τ ν
Ρωμαίων μετήνεγκα 22 κυριήαν. ξ ς α τίας δόγματι συνκλήτου Σεβαστ ς
23 προσηγορεύθην κα δάφναις δημοσίαι τ πρόπυ 24 λά μου στέφθη, τε δρύινος
στέφανος διδόμενος π σωτηρί τ ν πολειτ ν περάνω το πυλ 2 νος τ ς μ ς
ο κίας νετέθη, πλον τε χρυ 3 σο ν ν τ ι βουλευτηρίωι νατεθ ν πό τε τ ς
4 συνκλήτου κα το δήμου τ ν Ρωμαίων δι τ ς 5 πιγραφ ς ρετ ν κα πείκειαν

112
κα δικαιοσύνην 6 κα ε σέβειαν μο μαρτυρε ξιώμ τι πάντων 7 διήνεγκα,
ξουσίας δ ο δέν τι πλε ον σχον 8 τ ν συναρξάντων μοι.
[35] 9 Τρισκαιδεκάτην πατείαν οντός μου τε σύν 10 κλητος κα τ αγωγικ ν
τάγμα τε σύνπας δ μος τ ν 11 Ρωμαίων προσηγόρευσέ με πατέρα πατρίδος κα
το το 12 π το προπύλου τ ς ο κίας μου κα ν τ ι βουλευτη 13 ρίωι κα ν τ ι
γορ ι τ ι Σεβαστ ι π τ ι ρματι, μοι 14 δόγματι συνκλήτου νετέθη,
πιγραφ ναι ψηφίσα 15 το. τε γραφον τα τα, γον τος βδομηκοστ ν 16 κτον.

[1] 17 Συνκεφαλαίωσις ριθμημένου χρήματος ε ς τ α ρά 18 ριον ε ς τ ν δ μον

τ ν Ρωμαίων ε ς το ς πολε 19 λυμένους στρατιώτας · ξ μυριάδες μυριάδων.
[2] 20 ργα καιν γένετο π α το ναο μ ν ρεως, Δι ς 21 Βροντησίου κα
Τροπαιοφόρου, Πανός, πόλλω 22 νος, θεο ουλίου, Κυρείνου, θην ς, ρας βασιλί
23 δος, Δι ς λευθερίου, ρώων, θε ν πατρίων, Νε 24 ότητος, Μητρ ς θε ν,
βουλευτήριον σ ν χαλκι 1 δικ ι, γορ ι Σεβαστ ι, θέατρον Μαρκέλλου, β σι 2 λικ
ουλία, λσος Καισάρων, στοα ν Παλατίωι, 3 στο ν πποδρόμωι Φλαμινίωι.

¬¬¬

[Λατινική επιγραφή με την αντίστοιχη μετάφραση στα Ελληνικά για τους

Ελληνόφωνους πληθυσμούς της Αυτοκρατορίας]

Ο Αύγουστος άφησε ένα κείμενο πολιτικού απολογισμού της ζωής του.

Ήταν ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο που ο διάδοχός του Τιβέριος φρόντισε να
τεθεί υπό τη μορφή επιγραφής σε διάφορα σημεία της αυτοκρατορίας. Η
βασικότερη πηγή μας είναι η ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΆΓΚΥΡΑΣ, το MONUMENTUM
AGIRANTUM. Η πιο γνωστή του όμως ονομασία είναι RES GESTAE DIVI AUGUSTI.
Στις ελληνόφωνες περιοχές της αυτοκρατορίας δημιουργήθηκε μια επίσημη
ελληνική μετάφραση της επιγραφής.

Κεφάλαιο 10: «ε ς το ς σαλίων μνους» [=Ένα από τα παλιά θρησκευτικά

σωματεία των Ρωμαίων, στους ύμνους των οποίων περιλαμβάνονταν ευχές
προς ρωμαϊκές θεότητες]. Το να συμπεριληφθεί το όνομα το Αυγούστου με
απόφαση της Συγκλήτου ήταν μια ακόμη αναγνώριση της ιερότητας του
προσώπου του.
«Κα να ερ ς ι δι βίου τε τ ν δημαρχικ ν χωι ξουσίαν, νόμωι κυρώθη»
[=πήρε με νόμο τη δημαρχιακή εξουσία για να είναι SACROSANCTUS,
απαραβίαστος].
« ρχιερωσύνην, ν πατήρ μου σχήκει, το δήμου μοι καταφέροντος ε ς τ ν το
ζ ντος τόπον, ο προσεδεξάμην» [=Και το αξίωμα του ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΟΝΤΙΦΙΚΑ το
οποίο είχε ο πατέρας μου (ο Ιούλιος Καίσαρας), αν και μου το προσέφερε ο
δήμος δε το πήρα γιατί ζούσε ακόμη ο προηγούμενος (ο Λέπιδος)].
Εδώ μιλά λες και το αξίωμα του ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΟΝΤΙΦΙΚΑ ήταν κληρονομικό
και ο Λέπιδος του το έκλεψε αλλά εκείνος φάνηκε μεγαλόψυχος και τον άφησε
να το κρατήσει. Επίσης προσέχει να μη παραβιάσει τις ρωμαϊκές παραδόσεις,
καθώς σ ’αυτές είχε στηρίξει την αποδοχή του από το λαό.
« ποθανόντος το προκατειληφότος α τ ν ν πολειτικα ς ταραχα ς, νείληφα»:
Παρουσιάζει την κατάσταση λες και ο Λέπιδος του άρπαξε το αξίωμα κατά τη

113
διάρκεια των εμφυλίων πολέμων. Αναφέρει πως αφού πέθανε ο Λέπιδος
πήρε το αξίωμα που του προσέφερε ο ρωμαϊκός λαός.
«ε ς τ μ ρχαιρέσια ξ λης τ ς ταλίας τοσού του πλήθους συνεληλυθότος,
σον ο δεις» [=Αφού συγκεντρώθηκε στην εκλογή μου μεγάλο πλήθος απ’ όλη
την Ιταλία].
Φροντίζει τα δείξει πως κατέλαβε το αξίωμα χωρίς να θίξει τίποτα από
τη ρωμαϊκή παράδοση. Να αναφέρουμε σε τούτο το σημείο πως η εκλογή στα
ανώτερα ιερατικά αξιώματα έπρεπε να γίνει από τα COMITIA CENTURIATA ή από
τα COMITIA TRIBUTA. Όμως από την περίοδο του Αυγούστου, ιδίως από τότε
που πήρε και τη δημαρχιακή εξουσία ατόνισε η σύγκληση των συνελεύσεων.
Να πούμε ακόμη πως ο Αύγουστος προσέχει να μη μειώσει υπερβολικά το
Λέπιδο.

Κεφάλαιο 34: « ν πατείαι κτηι κα βδόμηι μετ τ το ς νφυλίους ζβέσαι»

[<ΚΑΤΑΣΒΕΣΑΙ, το παρουσιάζει λες και ήταν φωτιά]. Μπορούμε να
υπολογίσουμε λοιπόν πως πρόκειται για το έτος 27 π.Χ..
«κατ τ ς ε χ ς» [=προσευχές]
«μετήνεγκα κυριήαν» ([=EX MEA POTESTATAE], μετέφερα την εξουσία μου στη
Σύκλητο και το δήμο). Τονίζει πως δεν είναι αρχολίπαρος, ήταν διατεθειμένος
να αφήσει την εξουσία.
«Σεβαστ ς» [=ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ]. Η Σύγκλητος του απονέμει τον τίτλο.
«τ πρόπυλά μου στέφθη» [=το πρόπυλο του σπιτιού του στεφανώθηκε].
«δρύινος στέφανος διδόμενος» [=CORONA CIVICA AB CIVES SERVATOS]. Το
έδιναν συνήθως σε στρατηγούς που είχαν σώσει τους Ρωμαίους. Τα δρύινα,
αυτά, στεφάνια παραπέμπουν στη λατρεία του ΔΙΟΣ. Πήρε το στεφάνι γιατί με
το σβήσιμο των εμφυλίων πολέμων έσωσε την πόλη-αυτοκρατορία.
« πλον» [=ασπίδα]. Η ασπίδα πάνω έγγραφε τις βασικές αρετές του Ηγεμόνα,
« ρετ ν κα πείκειαν κα δικαιοσύνην κα ε σέβειαν» [=CLEMENTIA, IUSTITIA,
PIETAS]. Αυτή η ασπίδα αναρτήθηκε στο χώρο των συνεδριάσεων της
Συγκλήτου.

Συνολικά, στο παραπάνω κείμενο ο Αύγουστος αποτυπώνει την

πολιτική του, μια πολιτική που βρισκόταν στη συνέχεια του Καίσαρα από την
άποψη της προσωπικής πολιτικής παράδοσης, από την άλλη όμως ήταν στον
αντίποδά της γιατί ο Αύγουστος πρόσεχε να μη προσβάλλει σε τίποτε την
πολιτειακή ρωμαϊκή παράδοση και αυτή ήταν άλλωστε και η μεγάλη του
επιτυχία.
Ο Αύγουστος παρουσίασε την εξουσία του ως αποκατάσταση της
λαϊκής τάξης, όχι ως πολιτειακή αλλαγή.
«Post id tempus auctoritate» (λατινικό κείμενο) [=τους ξεπέρασε όλους ως προς
το κύρος, τη φήμη που του έδινε η αξία του, όχι ως προς τις εξουσίες που
πήρε]. AUCTORITAS [=είναι το κύρος που δίνει η θεία χάρις, οι θεοί]. Ο
Αύγουστος λέει πως δε δημιούργησε κάτι το καινούριο. Αν και βρέθηκε σε
συναγωνισμό με πολλούς, κατόρθωσε να πάρει το μεγάλο προβάδισμα.

114
« ξιώμ τι πάντων διήνεγκα ξουσίας δ ο δέν τι πλε ον σχον τ ν συναρξάντων
μοι» [=ποτέ δεν είχα περισσότερη εξουσία από τους άλλους αξιωματούχους].
Ουσιαστική παραποίηση της αλήθειας. Αυτή ήταν και η επιτυχία του
Αυγούστου: κατόρθωσε να επιβάλλεται χωρίς να έχει επίσημο αξίωμα, δεν
είχε την ΥΠΑΤΕΙΑ αλλά είχε την υπατική εξουσία!

Κεφάλαιο 35: « τε γραφον τα τα, γον τος βδομηκοστ ν κτον»: Αναφορά

του πότε συνεγγράφει αυτός τον πολιτικό απολογισμό. Πριν πεθάνει
σκέφτεται το μέλλον, δίνει στο ρωμαϊκό λαό τον απολογισμό των πράξεών του
και παράλληλα προσπαθεί να ρυθμίσει την εξέλιξη του πολιτεύματος που
δημιούργησε. Ας μη ξεχνάμε πως πάνω στο πολιτικό κεφάλαιο του
Αυγούστου στηρίχθηκε μια ολόκληρη δυναστεία όχι και πολύ ικανών
αυτοκρατόρων (Καλιγούλας, Νέρων).
Κεφάλαιο 1(Επίλογος): «Συνκεφαλαίωσις ριθμημένου χρήματος… ξ μυριάδες
μυριάδων»: Αναφέρει και τα ποσά που προσέφερε στο ρωμαϊκό κράτος.
600.000.000 δηνάρια από την προσωπική του περιουσία για να ενισχύσει το
ρωμαϊκό κρατικό ταμείο και για το ρωμαϊκό λαό, τους συνταξιοδοτούμενους
στρατιώτες. Μετά απαριθμεί άλλα έργα που έφτιαξε (ΚΕΦ.2, ΕΠΙΛΟΓΟΣ).

ΚΕΙΜΕΝΟ 5: ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΩΝΑ ΣΤΑ ΙΣΘΜΙΑ

(J. H. OLIVER, GREEK CONSTITUTIONS OF EARLY ROMAN EMPERORS FROM ISCRIPTIONS AND
PAPYRI, AMERICAN PHILOSOPHICAL SOCIETY, PHILADELPHIA 1989)

«ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΕΥΣΗ ΝΕΡΩΝΟΣ ΣΤΑ ΊΣΘΜΙΑ ΤΟΥ 67 Π.Χ.»

¬¬¬

115
 Η παρούσα πηγή έρχεται σε τέλεια αντίθεση με την προηγούμενη (ο
απολογισμός του Αυγούστου) ως προς το πνεύμα που εκφράζει.
Ένας Βοιωτός μεγιστάνας (για τα δεδομένα των επαρχιακών πόλεων
της εποχής), ονόματι Επαμεινώνδας, προερχόμενος από την πόλη Ακρευθεία
(πολύ κοντά στη λίμνη Κωπαϊδα και τη Θήβα), είχε σταλεί ως εκπρόσωπος
της πόλης του στα ΊΣΘΜΙΑ εκείνης της χρονιάς. Το συγκεκριμένο άτομο είχε
πολλές φορές παίξει το ρόλο του πρέσβη της πόλης του προς αυτοκράτορες
και επαρχιακούς διοικητές, οπότε η πόλη του κάποια στιγμή αποφάσισε να
τον τιμήσει με ένα τιμητικό ψήφισμα. Εξέδωσε έτσι η Ακρευθεία ένα σύνολο
εγγράφων που αναφέρονταν στην προσωπικότητα του Επαμεινώνδα και στον
τρόπο με τον οποίο βοήθησε την πόλη. Ένα από αυτά τα κείμενα ήταν και ο
λόγος του Νέρωνα στα Ίσθμια (67 π.Χ.), στα οποία όπως είδαμε ο
Επαμεινώνδας είχε σταλεί εκπρόσωπος. Η επιγραφή σώζεται μέχρι σήμερα
και βρίσκεται στο μουσείο της Θήβας.
Η πρώτη παράγραφος δεν είναι ο λόγος του Νέρωνα αλλά η
πρόσκληση που έστειλε προς όλους τους Έλληνες της ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΤΗΣ ΑΧΑΪΑΣ
(Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα και γύρω νησιά) να παρεβρεθούν στα ΊΣΘΜΙΑ
που θα γίνονταν (στην Κόρινθο φυσικά) τέσσερις μέρες πριν την αρχή του
μήνα Δεκεμβρίου, δηλαδή στο τέλος του Νοεμβρίου. «Καλαίνδαι» ονομαζόταν
η αρχή του κάθε ρωμαϊκού μήνα. Πρέπει να γνωρίζουμε πως οι Ρωμαίοι
μετρούσαν το χρόνο ανάποδα, έλεγαν δηλαδή τόσες μέρες πριν από την αρχή
ή τα μέσα κάθε μήνα.
«προσεφώνησεν τα υπογεγραμμένα» -μετά απ’ αυτό αρχίζει ο λόγος του
Νέρωνα. Αυτή η ομιλία του Νέρωνα είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα
δείγματα της προσωπικότητάς του.
«Άνδρες Έλληνες, σας δίνω μια απροσδόκητη δωρεά –αν και από τη δική
μου μεγαλοψυχία τίποτα δεν πρέπει να είναι ανέλπιστο–, τόσο μεγάλη
δωρεά που ούτε θα σκεφτόσασταν να ζητήσετε. Όλοι εσείς που κατοικείτε
στην Αχαϊα και την έως σήμερα Πελοπόννησο, λάβετε ελευθερία και
απαλλαγή από φόρους».
Όταν αναφέρει τον όρο «ελευθερία», το εννοεί με την λατινική έννοια
της αυτοδιοίκησης.
Το δικαίωμα της τυπικής αυτοδιοίκησης το είχαν οι πόλεις που
αναγνωρίζονταν ως CIVITATES LIBERAE. Δε τους αναγνωρίζει δηλαδή απόλυτη
ανεξαρτησία αλλά το δικαίωμα της αυτοδιοίκησης. Επίσης τους αφήνει
ελεύθερους από χρηματικούς φόρους προς το ρωμαϊκό κράτος αλλά και από
κάθε άλλου είδους εισφορές (όπως αγγαρείες).
«Τέτοια προνόμια που δεν τα είχατε ούτε στα ευτυχέστερα χρόνια στο
παρελθόν καθώς ή βρισκόσασταν υπό το ζυγό άλλων ή υπό το ζυγό κάποιου
μεταξύ σας».
Εδώ ο Νέρων κάνει μια επιτυχημένη (αν και πολύ σκληρή) περίληψη της
ελληνικής ιστορίας κατά τους προηγούμενους αιώνες.
«Μακάρι να έκανα αυτή τη δωρεά (να έδινα αυτά τα προνόμια), όταν η
Ελλάδα βρισκόταν στην ακμή της, για να απολαύσουν τα καλά της
περισσότεροι».

116
Η αναφορά γίνεται μόνο και μόνο για την πιθανότητα να λάμβανε
περισσότερα εύσημα ο ίδιος – για να χειροκροτηθεί απ’ο περισσότερους
άνθρωπος. Υπάρχει, ακόμη, αναφορά στο πρόβλημα της δημογραφικής
κάμψης που αντιμετώπιζε η Ελλάδα κατά το 1ο μ.Χ αιώνα. Το πρόβλημα είχε
προκύψει από οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους αλλά και εξαιτίας των
ρωμαϊκών εμφυλίων πολέμων που σε μεγάλο βαθμό όπως είδαμε είχαν
διεξαχθεί επί ελληνικού εδάφους. Αυτό το δημογραφικό πρόβλημα το
γνωρίζουμε και από άλλες πηγές της εποχής. Μια ανάκαμψη αρχίζει από την
ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΦΛΑΒΙΩΝ.

«Γι’αυτό και μέμφομαι το χρόνο που έχει περάσει και μου στέρησε την
ευκαιρία να κάνω μεγαλύτερη ευεργεσία».
Κατηγορεί το χρόνο που δεν του άφησε μεγαλύτερα περιθώρια να ευεργετήσει
(και να χειροκροτηθεί).
«Δε σας ευεργετώ από ελεημοσύνη αλλά λόγω της εύνοιάς μου προς
εσάς».
Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Νέρωνας ταύτιζε μια πλευρά του εαυτού του με
τον ελληνικό κόσμο, κυρίως σε ό,τι αφορούσε τις τέχνες και τα γράμματα
αφού ο αυτοκράτορας θεωρούσε τον εαυτό του το μεγαλύτερο καλλιτέχνη και
λογοτέχνη!
«Δίνω μια αντευεργεσία στους θεούς σας τους οποίους ένιωσα να με
φροντίζουν στη ξηρά και στη θάλασσα (ευνοϊκή διεκπεραίωση από την
Ιταλία στην Ελλάδα), επειδή μου έδωσαν τη δυνατότητα να παράσχω αυτές
τις ευεργεσίες. Γιατί πόλεις μεν άφησαν ελεύθερες και άλλοι, ολόκληρη
επαρχία όμως μόνο ο Νέρωνας (άφησε ελεύθερη)».
Ο λόγος αυτός του Νέρωνα είναι η αποθέωση της εγωπάθειας του
αυτοκράτορα που μέμφεται το χρόνο που του στέρησε την κατάλληλη
ευκαιρία για να δοξασθεί.
Το ουσιαστικό είναι πως ο Νέρωνας έδωσε μια μορφή αυτοδιοίκησης
στην ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΧΑΪΑΣ (Πελοπόννησος και Κεντρική Ελλάδα) καθώς
επιπλέον και ΑΝΕΙΣΦΟΡΙΑ [=IMMUNITAS], δηλαδή το προνόμιο της μη καταβολής
εισφορών με τη μορφή φόρων ή εισφορών στο ρωμαϊκό κράτος. Ουσιαστικά
άφησε όλη την επαρχία να αυτοδιοικείται και την απάλλαξε επίσης από
οικονομικές υποχρεώσεις. Μετά από μια φάση χαλάρωσης όμως ακολουθεί
πάντα μια πιο δύσκολη περίοδος και επαναφορά των υποχρεώσεων. Αυτή η
περίοδος αρχίζει για την Ελλάδα με τον Βεσπασιανό, ο οποίος επανέφερε
πολλές πόλεις στο προηγούμενο καθεστώς φορολόγησης αλλά και σε πολλές
περιπτώσεις αφαίρεσε και τα προνόμια της αυτοδιοίκησης – CIVITAS LIBERA. Ο
Βεσπασιανός πίστευε (και έλεγε μάλιστα) πως οι Έλληνες είχαν ξεμάθει να
είναι ελεύθεροι. Μ’ αυτό εννοούσε πως είχαν ξεμάθει να αυτοδιοικούνται και
πως η αυτοδιοίκησή τους προκαλούσε προβλήματα στο ρωμαϊκό
κράτος/διοίκηση.
Παρ’ όλα αυτά όμως, χάρη στην ευεργεσία του Νέρωνα, στον ελληνικό
χώρο η ανάμνησή του έμεινε στους ανθρώπους θετική. Είχε κερδίσει τη
συμπάθεια πολλών ακριβώς λόγω των παροχών που είχε προσφέρει.
Αξίζει να συμπληρώσουμε πως η φράση «Νέρων δε μόνος» βρίσκεται
μέσα σε διπλές αγκύλες για να δηλωθεί πως είχε σβηστεί το συγκεκριμένο

117
κομμάτι επίτηδες κάποια στιγμή αργότερα από τη χάραξή του. Όμως το
σβήσιμο δεν ήταν τόσο βαθύ ώστε να μη διακρίνεται αυτό που είχε γραφτεί.
Γνωρίζουμε πως μετά το θάνατο του Νέρωνα, η Σύγκλητος είχε ψηφίσει την
καταδίκη του ονόματός (DAMNATIO MEMORIAE) του και είχε διατάξει το σβήσιμό
του απ’ όλες τις επιγραφές και απ’ όλα τα μνημεία. Το φαινόμενο του να
σβήνεται ένα όνομα από επιγραφές δεν ήταν μόνο ρωμαϊκό αλλά πιο παλιό,
καθώς οι Αθηναίοι για παράδειγμα, όποτε βρίσκονταν σε κακές σχέσεις με
τους Μακεδόνες βασιλείς, έσβηναν τα ονόματά τους από παλαιότερες
επιγραφές.

ΚΕΙΜΕΝΟ 6: ΔΙΠΤΥΧΟ ΒΕΤΕΡΑΝΩΝ

(TITULI MILITARES, 1986)

[1986] Ti. Claudius Caesar Augustus Germanicus, pontifex maxim., trib. potestae XII,
imper. XXVII, pater patriae, censor, cos. V, trierarchis et remigibus, qui militaverunt
in classe, quae est Miseni sub Ti. Iulio Augusti lib. Optato, et sunt dimissi honesta
missione, quorum nomina subscripta sunt: ipsis liberis posterisque eorum civitatem
dedit et conubium cum uxoribus, quas tunc habuissent, cum est civitas iis data, aut,
siqui caelibes essent, cum ils quas postea duxissent dumtaxat singuli singulas.
A. d. III idus Decembr., Fausto Cornelio Sulla Felice, L. Salvidieno Rufo Salviano cos.
gregali: Spartico Diuzeni f. Dipscurto, Besso.
Descriptum et recognitum ex tabula aenea, quae fixa est Romae in Capitolio
aedis Fidei populi Romani parte dexteriore. L. Mesti L. f. Aem. Prisci Dyrrachini – L.
Nutri Venusti Dyrrachini – C. Durrachini Anthi Dyrrachini – C. Sabini Nedymi
Dyrrachini – C. Corneli Ampliati Dyrrachini – T. Pomponi Epaphroditi Dyrrachini – N.
Mini Hylae Thessalonicensis.

¬¬¬

Τώρα θα δούμε ποια προνόμια έπαιρναν αυτοί που αποστρατεύονταν

από τα AUXILIA του ρωμαϊκού στρατού (εκεί δηλαδή που κατά κανόνα
υπηρετούσαν οι μη Ρωμαίοι πολίτες). Το παρόν κείμενο προέρχεται από ένα
δίπτυχο. Πρόκειται δηλαδή για δύο κείμενα τα οποία ήταν χαραγμένα πάνω
σε μια χάλκινη πλάκα που έδενε και έκλεινε. Αυτό το δίπτυχο ήταν ένα είδος
αποδεικτικού ατοιχείου για το καθεστώς που είχε αποκτήσει ένας βετεράνος
με μια έντιμη συνταξιοδότηση.
«Ti. Claudius Caesar Augustus Germanicus»: Από το όνομα Κλαύδιος
καταλαβαίνουμε πως πρόκειται για τον αυτοκράτορα Κλαύδιο ο οποίος
διαδέχτηκε τον ανιψιό του Καλιγούλα. Αμέσως μετά το όνομα του
αυτοκράτορα δίνονται οι τίτλοι του, τα αξιώματα που είχε λάβει. Έτσι
μαθαίνουμε πως ο Κλαύδιος ήταν ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΟΝΤΙΦΙΚΑΣ. Όλοι οι
αυτοκράτορες μετά τον Αύγουστο πήραν αυτό τον τίτλο μέχρι και τα πολύ
προχωρημένα χριστιανικά χρόνια, όταν θεώρησαν πως δεν ήταν σωστό ένας
χριστιανός αυτοκράτορας να έχει ένα ειδωλολατρικό τίτλο (αυτό έγινε επί
αυτοκράτορος Γρατιανού [375-383 μ.Χ.]). Αργότερα βέβαια τον τίτλο αυτό τον
πήρε ο πάπας. Να σημειώσουμε πως και ο Μ. Κωνσταντίνος ήταν ΜΕΓΑΛΟΣ

118
ΠΟΝΤΙΦΙΚΑΣ. Ο Μ. Κωνσταντίνος, παρ’ ότι προστάτης των χριστιανών είχε
διατηρήσει πολλά ειδωλολατρικά έθιμα. Όταν μάλιστα καθιέρωσε την Κυριακή
ως αργία, την ονόμασε «DIE SOLIS» [=μέρα του Ήλιου (Sunday)], όπως την
έλεγαν μέχρι τότε οι ειδωλολάτρες!
«tribunicia potestate XVII» [=με δημαρχιακή εξουσία δώδεκα ετών]. Γνωρίζουμε
πως οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες έπαιρναν μόνο μια φορά το χρόνο, κάθε χρόνο
αυτό το αξίωμα. Έτσι η ΔΗΜΑΡΧΙΑΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ όταν αναγράφεται σε ένα κείμενο
είναι ο πιο ασφαλής τρόπος να υπολογίσουμε τη χρονολογία του κειμένου.
Πρόκειται εδώ δηλαδή για το δωδέκατο έτος της βασιλείας του Κλαυδίου.
«imper. XXVII» [=που έχει ανακηρυχθεί ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ 23 φορές]. Το αξίωμα
του IMPERATOR μπορούσε να το πάρει ο αυτοκράτορας πολλές φορές μέσα
στο χρόνο.
«censor» [=Ο Κλαύδιος είχε πάρει επίσημα και την ιδιότητα του ΤΙΜΗΤΗ για να
μπορέσει να ξεκαθαρίσει τη Σύγκλητο από ανεπιθύμητους].
«cos. V»: Φαίνεται πως στα χρόνια του Κλαυδίου, δε χρειαζόταν πλέον ο
αυτοκράτορας να παίρνει κάθε χρόνο την υπατεία για να κυβερνά 66. Επίσης,
οι αυτοκράτορες απέφευγαν να παίρνουν κάθε χρόνο το ΥΠΑΤΙΚΟ ΑΞΙΩΜΑ για
να μην προκαλούν, να μη φαίνεται δηλαδή πως παραβιάζουν απροκάλυπτα
τη ρωμαϊκή παράδοση.
«trierarchis et remigibus» [=στους ΤΡΙΗΡΑΡΧΕΣ και στους ναύτες]. Οι ΤΡΙΗΡΑΡΧΕΣ
ήταν οι αξιωματικοί πάνω στο πλοίο, οι επικεφαλής των ναυτών. Οι ναύτες
και γενικά ο στόλος θεωρείτο τμήμα των βοηθητικών σωμάτων και γι’ αυτό σε
αυτόν υπηρετούσαν κυρίως μη Ρωμαίοι67.
«qui militaverunt» [=οι οποίοι υπηρέτησαν]
«in classe» [=γενικά ήταν ο στρατός, εδώ είναι ο στόλος]
«quae est Miseni»: ο οποίος (στόλος) βρίσκεται στο Μισηνόν της Ν. Ιταλίας.
«sub Ti. Iulio Augusti lib. Optato» [(=ο οποίος στόλος) βρίσκεται υπό τον Τιβέριο
Ιούλιο Αύγουστο Οπτάτο, τον απελεύθερο «lib(erto)»]. Ο στόλος είχε
επικεφαλής έναν αυτοκρατορικό απελεύθερο. Αυτή ήταν και μια ιδιαιτερότητα
της αρχής του Κλαυδίου. Όπως είδαμε, ο Κλαύδιος ήταν ένας πολύ έξυπνος
αυτοκράτορας, με μεγάλη μόρφωση που όμως ήταν σωματικά ανάπηρος και
γενικά άβουλος, οπότε ο μόνος τρόπος για να διοικήσει την αυτοκρατορία
ήταν με τη βοήθεια ενός μεγάλου αριθμού αυτοκρατορικών υπαλλήλων που
τις περισσότερες φορές ήταν απελεύθεροι. Το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος
απελεύθερος φέρει το όνομα Ιούλιος, μας δείχνει πως είχε απελευθερωθεί
από κάποιον από τους προηγούμενους αυτοκράτορες που έφεραν αυτό το
όνομα, ίσως και από τον ίδιο τον Αύγουστο.
«et sunt dimissi honesta missione, quorum nomina subscripta sunt» [=οι οποίοι
απολύθηκαν με έντιμη αποστρατεία και των οποίων τα ονόματα είναι
γραμμένα παρακάτω].

66
Ο αυτοκράτορας προωθούσε στα αξίωμα του ΥΠΑΤΟΥ τους πιο έμπιστους και ικανότερους
Συγκλητικούς και όσοι είχαν διατελέσει ΥΠΑΤΟΙ, αποτελούσαν την ανώτερη βαθμίδα μέσα στη
Σύγκλητο.
67
Ο Αύγουστος ήταν αυτός που είχε δημιουργήσει μόνιμο ρωμαϊκό στόλο.

119
«ipsis liberis posterisque eorum civitatem dedit et conubium cum uxoribus, quas
tunc habuissent» [=σ’ αυτούς τους ίδιους και στα παιδιά τους δίνονται τα
ρωμαϊκά δικαιώματα και το δικαίωμα της τέλεσης νόμιμου γάμου με τις
γυναίκες με τις οποίες ήδη ζουν]. Είδαμε πως πολύ συχνά οι στρατιώτες, αν
και απαγορευόταν να τελέσουν νόμιμο γάμο, συζούσαν με γυναίκες και
συχνά αποκτούσαν παιδιά μαζί τους. Αυτή η συνήθεια ήταν ανεκτή από το
ρωμαϊκό κράτος έως ότου ο Σ. Σεβήρος έδωσε και επίσημα τη δυνατότητα
στους στρατιώτες να παντρεύονται κατά τη διάρκεια της θητείας τους. Έτσι
λοιπόν, εδώ το ρωμαϊκό κράτος, όταν τους δίνει τα ρωμαϊκά δικαιώματα, τα
δίνει μαζί και στα παιδιά τους. Επίσης δίνει στους άνδρες το δικαίωμα του
CONUBIUM, το οποίο αυτοί έδιναν μετά στις γυναίκες που ήθελαν να
παντρευτούν.
«aut, siqui caelibes essent, cum ils quas postea duxissent dumtaxat singuli singulas»
[=Αλλά αν είναι εργένηδες, τότε με αυτές τις οποίες μετά θα παντρεύονται
(νόμιμα με το δικαίωμα του CONUBIUM για τις γυναίκες και τα ρωμαϊκά
δικαιώματα για τα παιδιά) όμως ο καθένας από μία. Το ρωμαϊκό κράτος ήταν
δηλαδή διατεθημένο να αναγνωρίσει και στα μέχρι τότε γεροντοπαλίκαρα μια
νόμιμη Ρωμαία σύζυγο, αρκεί να έμεναν στη μία. Δεν ήταν δηλαδή
διατεθημένο το ρωμαϊκό κράτος να αναγνωρίσει στρατειές παιδιών ως
Ρωμαίους πολίτες.
«A. d. III idus Decembr.» [=τρεις ημέρες πριν από τους Ειδούς του Δεκεμβρίου],
τρεις ημέρες δηλαδή πριν τα μέσα του Δεκεμβρίου.
«Fausto […]»: Εδώ παρατίθενται τα ονόματα των ΥΠΑΤΩΝ της χρονιάς. Σε
αυτά τα χρόνια, υπικά, οι ΥΠΑΤΟΙ συνέχιζαν να χρονολογούν τα έτη, ακόμη και
αν αυτοί δεν έπαιζαν κατά τα άλλα κανένα σπουδαίο ρόλο στην πολιτική ζωή.
Οι ΥΠΑΤΟΙ εκείνης της χρονιάς ήταν άλλοι και όχι ο αυτοκράτορας.
«Descriptum et recognitum […] parte dexteriore» [=Αυτό το κείμενο είναι
αντιγραμμένο και ελεγμένο και προέρχεται από μια πινακίδα που είναι
αναρτημένη στον Καπιτωλίνο λόφο, στο ναό της Πίστης του ρωμαϊκού λαού,
στο δεξί μέρος]. Βλέπουμε δηλαδή πως η ρωμαϊκή διοίκηση ενδιαφερόταν
ακόμη και για τη λεπτομέρεια και για να μη χαθεί αυτό το στοιχείο ή για να
μην αμφισβητηθεί, δίνει τη σαφή περιγραφή του που βρίσκεται αναρτημένη
αυτή η «συμβολαιογραφική» πράξη.
Στον κατάλογο των ονομάτων (τόσο των απαστρατευομένων, όσο και
των μαρτύρων) που παρατίθεται ακριβώς από κάτω, βλέπουμε πως οι
περισσότεροι προέρχονται από την περιοχή της Θράκης και της Μακεδονίας.
Ας μη ξεχνάμε άλλωστε πως τότε, επί Κλαυδίου δημιουργήθηκε η ΕΠΑΡΧΙΑ
ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ.
Για τους AUXILIARII, εθεωρείτο αρκετό δέλεαρ για να καταταγούν στο
στρατό, η δυνατότητα απόκτησης των ρωμαϊκών δικαιωμάτων.
Και μετά το ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 212 βρίσκουμε τέτοια δίπτυχα απονομής των
ρωμαϊκών δικαιωμάτων. Πώς εξηγείται αυτό; Μα φυσικά επειδή σε αυτά τα
βοηθητικά σώματα από εκεί και πέρα φαίνεται πως στρατεύονταν βάρβαροι
εκτός της αυτοκρατορίας.
Ένα βασικό κομμάτι της νομοθεσίας του Αυγούστου ήταν και η LEX
IULIA DE MARITANDIS ORDINIBI. Ο Αύγουστος ήθελε να ενισχύσει το γάμο (έδινε
φοροαπαλλαγές), να ενισχύσει την απόκτηση νέων Ρωμαίων. Έχουμε επίσης
στοιχεία πως ο Αύγουστος προσπάθησε να περιορίσει τα διαζύγια. Επίσης

120
απαγόρευσε τους γάμους μεταξύ Συγκλητικών και απελευθέρων, δεν ήθελε οι
απελεύθεροι να ανεβαίνουν τόσο γρήγορα στην κοινωνική ιεραρχία μέσω των
γάμων68.
Ο ρόλος του στόλου ήταν κυρίως μεταφορικός σ’ αυτά τα χρόνια που η
Μεσόγειος είχε γίνει μια ρωμαϊκή λίμνη. Η μεταφορά του ρωμαϊκού στρατού
δια θαλάσσης σε μεγάλες αποστάσεις δεν ήταν μια εύκολη υπόθεση. Επίσης
ποτέ δεν εξαφανίστηκε τελείως η ληστεία και η πειρατεία στα ρωμαϊκά χρόνια.
Σε απομακρυσμένες περιοχές της αυτοκρατορίας, τέτοιες παράνομες
δραστηριότητες ανθούσαν.

68
Φαίνεται πως ο Αύγουστος είχε προσπαθήσει να εφαρμόσει την απαγόρευση των γάμων
απελεύθερων με πολίτες γενικά, αλλά επειδή αυτό ήταν πρακτικά ανεφάρμοστο είχε εφαρμόσει το
μέτρο με μεγάλη αυστηρότητα για τη Συγκλητική τάξη.

121
 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕΙΣ

ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Η διοίκηση επαρχιών για τους Ρωμαίους ξεκίνησε ήδη αμέσως μετά το

τέλος του Α΄ Καρχηδονιακού πολέμου, το 241 με την οργάνωση των
ΕΠΑΡΧΙΩΝ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛΙΑΣ και ΤΗΣ ΣΑΡΔΗΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΟΡΣΙΚΗΣ. Οι τελευταίες
επαρχίες που προστέθηκαν ήταν αυτές της ΑΡΜΕΝΙΑΣ και της ΑΣΣΥΡΙΑΣ, τις
οποίες ίδρυσε όπως είδαμε ο Τραϊανός μετά από μια πολύ επιτυχημένη
εκστρατεία του το 115. Αυτές όμως οι επαρχίες δεν είχαν παρά πολύ βραχύ
βίο καθώς μετά το θάνατο του Τραϊανού χάθηκαν.
Στα αυτοκρατορικά χρόνια οι επαρχίες διακρίνονταν σε αυτές που
υπάγονταν απ’ υθείας στον αυτοκράτορα και σε αυτές που παρέμεναν υπό το
παραδοσιακό καθεστώς (ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΕΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ), τις οποίες οι Ρωμαίοι
συνήθιζαν να αποκαλούν PROVINCIAE POPULI, αφού η Σύγκλητος η οποία της
διοικούσε εθεωρείτο εντολοδόχος του λαού. Στις ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΕΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ δεν
υπήρχε μόνιμος στρατός. Γι’ αυτό PROVINCIAE POPULI ήταν ή κεντρικές
επαρχίες (π.χ. ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΧΑΪΑΣ), ή άλλες όπως αυτές ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ και ΤΗΣ
ΑΦΡΙΚΗΣ που θεωρούντο αρκετά ειρηνεμένες ώστε να υπαχθούν σ’ αυτό το
καθεστώς και να είναι ουσιαστικά αποστρατικοποιημένες. Το κυρίως
στράτευμα βρισκόταν στις αυτοκρατορικές επαρχίες. Τέτοιες ήταν κυρίως οι
επαρχίες στα βόρεια σύνορα οι οποίες και χρειάζονταν πολύ περισσότερο
την υπεράσπιση από τους εισβολείς.
Επικεφαλής της κάθε ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ήταν ένας ΑΝΘΥΠΑΤΟΣ69. Η
διαφορά ήταν ότι στα χρόνια της RES PUBLICA, ΑΝΘΥΠΑΤΟΣ γινόταν κάποιος
αφού είχε διατελέσει πριν ΥΠΑΤΟΣ. Στα αυτοκρατορικά χρόνια όλοι οι διοικητές
επαρχιών ήταν ΑΝΘΥΠΑΤΟΙ χωρίς να έχουν διατελέσει όλοι ΥΠΑΤΟΙ. Έτσι
αποσυνδέεται η κατοχή της υπατείας από την κατοχή της ανθυπατείας.
Αντίστοιχα, στις ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΕΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ επικεφαλής ήταν ένας
LEGATUS (τίτλος που στα Ελληνικά μεταφραζόταν ως «πρεσβευτής του
αυτοκράτορα»). Οι αυτοκρατορικές επαρχίες δεν μπορούσαν να έχουν
επικεφαλής έναν διοικητή καθώς θεωρητικά τις διοικούσε ο ίδιος ο
αυτοκράτορας. Έτσι ο LEGATUS ήταν ο υφιστάμενος του αυτοκράτορα στην
κάθε επαρχία.
Με την πάροδο των ετών δημιουργήθηκαν κάποιες μικρές επαρχίες,
όπως η ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ στα χρόνια του Τραϊανού (αποκόπηκε από την
ΕΠΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ). Αυτές τις μικρές επαρχίες τις διοικούσαν όχι LEGATI
(που ήταν πάντοτε συγκλητικοί) αλλά και κατώτεροι αξιωματούχοι που
έπαιρναν τον τίτλο του PRAEFECTUS. Σε αυτή την κατηγορία ανήκε και η
ΙΟΥΔΑΙΑ που είχε ΕΠΑΡΧΟ (PRAEFECTUS). ΈΠΑΡΧΟΣ ήταν και ο επικεφαλής της
φρουράς των πραιτωριανών. Όλοι ήταν εκ της ιππικής τάξεως. Ο μεν
PRAEFECTUS ήταν ιππικής τάξης αλλά μπορούσε να έχει λίγα στρατεύματα ή
έως και λεγεώνες υπό τη διοίκησή του σε ειδικές περιπτώσεις (τέτοια ήταν η

69
Παρότι ο ΑΝΘΥΠΑΤΟΣ κάθε επαρχίας διοριζόταν από τη Σύγκλητο, το διορισμό του έπρεπε να τον
εγκρίνει ο Αυτοκράτορας. Έτσι, πρακτικά, και στις συγκλητικές επαρχίες ο Αυτοκράτορας ασκούσε
τον έλεγχο και την «υψηλή» εποπτεία.

122
περίπτωση της ΑΙΓΥΠΤΟΥ). Αν όμως μια ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΕΠΑΡΧΙΑ ήταν μικρή
και δε χρειαζόταν ούτε στρατεύματα, τότε μπορούσε να τη διοικήσει ένας
απλός επιτετραμμένος του αυτοκράτορα [=PROCURATOR]70. Ο όρος
«PROCURATOR» προερχόταν από το ιδιωτικό δίκαιο των Ρωμαίων και ήταν ο
διαχειριστής της περιουσίας κάποιου71. Έτσι αυτός ο ιδιωτικός θεσμός
εντάχθηκε μέσα στη ρωμαϊκή κρατική μηχανή. Έτσι, σε μικρές επαρχίες
υπήρχαν μόνο PROCURATORES. Ανήκαν, επίσης, στην ιππική τάξη, δεν είχαν
στρατεύματα και είχαν μόνο διοικητικά καθήκοντα. Τέτοιοι επίτροποι-
διαχειριστές υπήρχαν και στις μεγαλύτερες επαρχίες όπου συνυπήρχαν με
τους άλλους αξιωματούχους του κράτους και διαχειρίζονταν αποκλειστικά την
περιουσία του αυτοκράτορα στη συγκεκριμένη επαρχία. Η προσωπική
περιουσία του αυτοκράτορα αυξανόταν συνέχεια κατά τα αυτοκρατορικά
χρόνια.
Ο Αύγουστος ήταν εκείνος που ενέταξε τους ιππείς στη διοίκηση της
αυτοκρατορίας, έως τότε ήταν κάπως εντός και εκτός διοίκησης72. Επίσης ο
Αύγουστος για πρώτη φορά συνέδεσε με αμοιβή όλες τις θέσης διοίκησης
στις επαρχίες που έως τότε ήταν μεν σαφής η πληρωμή για τους ιππείς αλλά
όχι για τους Συγκλητικούς. Επισης δημιουργήθηκε και μια κλιμάκωση στις
αμοιβές των αξιωμάτων. Υπήρχαν δηλαδή οι DUCENARII EQUITES και οι
TRICENARII EQUITES.
Θα πρέπει να πούμε δύο λόγια και για την συμβολή των πόλεων στη
διοίκηση της αυτοκρατορίας. Οι αυτοκρατορικοί υπάλληλοι που βρίσκονταν
στις επαρχίες δεν ήταν σε καμία περίπτωση αρκετοί ώστε να διαχειριστούν
όλα τα ζητήματα. Τα περισσότερα τοπικά ζητήματα τα διαχειρίζονταν οι αρχές
των πόλεων, αφού αυτές απολάμβαναν μια μεγαλύτερη ή μικρότερη
αυτοδιοίκηση73. Έτσι, οι εκπρόσωποι της κρατικής εξουσίας κατά κανόνα
απλώς επιστατούσαν στη δραστηριότητα των τοπικών αρχών και δέχονταν
τα παράπονα των κατοίκων εις βάρος αυτής της τοπικής διοίκησης. Εδώ
βρίσκεται και ο κρίσιμος ρόλος της Ανατολής η οποία έχοντας πολλές πόλεις
μπόρεσε ευκολότερα να ενταχθεί μέσα στη ρωμαϊκή διοίκηση. Στην
αυτοκρατορική εποχή, με το πέρασμα του χρόνου, καθώς οι τοπικές αρχές
έπαψαν να είναι αιρετές αλλά μάλλον κληρονομικές, η κεντρική εξουσία τείνει
να τις αντιμετωπίζει όλο και περισσότερο ως υπαλλήλους της και
υφισταμένους του αυτοκράτορα. Η διεργασία αυτή άρχισε κατά τους δύο
πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες και έφτασε στην αποκορύφωσή της μετά
την κοινωνική και πολιτική κρίση που έπληξε τη Ρώμη το 3ο αιώνα.

70
Τέτοιες ήταν π.χ. οι ΕΠΑΡΧΙΕΣ ΤΩΝ ΆΛΠΕΩΝ.
71
PROCURATORES υπήρχαν σε όλες τις επαρχίες για να διαχειρίζονται την περιουσία του αυτοκράτορα
σε αυτές, καθώς η περιουσία του ήταν τεράστια. Αρχικά, στην αυτοκρατορική περίοδο, υπήρχε
διάκριση μεταξύ του αυτοκρατορικού και του δημόσιου ταμείου, διάκριση που με τα χρόνια έπαψε να
υπάρχει.
72
Στα αυτοκρατορικά χρόνια, ο αριθμός των μελών της ιππικής τάξης αυξήθηκε πολύ, λόγω της
εισροής σε αυτή και Ρωμαίων πολιτών από τις επαρχίες.
73
Μεταξύ αυτών των θεμάτων ήταν η απονομή δικαιοσύνης σε τοπικό και πρωτοβάθμιο επίπεδο
ανάλογα με το δίκαιο της κάθε περιοχής, η συλλογή των φόρων, η εκπαίδευση των παιδιών των
ευπορότερων οικογενειών στα Γυμνάσια, η λατρεία του αυτοκράτορα κ.τ.λ..

123
 Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (200 Π.Χ. – 235 Μ.Χ.)

 DENARIUM SATURNI – το δημόσιο ρωμαϊκό ταμείο και θησαυροφυλάκειο.

2 ΤΑΜΙΕΣ (QUAESTORES AERARII) – ετήσια αρχή (και

κατώτερη βαθμίδα πορείας Συγκλήτου)
 PUBLICANI –
εισπράκτορες των φόρων, ιδιώτες. Εκμίσθωση, με πλειοδοτικό
διαγωνισμό, της είσπραξης των φόρων.

¬¬¬

ΆΥΓΟΥΣΤΟΣ – μισθοί σε όλους τους κρατικούς υπαλλήλους.

I. AERARIUM MILITARE – (α) ειδικό στρατιωτικό

ταμείο το οποίο δίνει στους αποστρατευόμενους/βετεράνους χρήματα ή
ανάλογης αξίας κρατικά κτήματα.
(β) υπεύθυνο και για τους μισθούς του
στρατεύματος.
[Αναλαμβάνει επίσης τα έξοδα συντήρηση των αυτοκρατόρων (και του
περιβάλλοντός τους].
II. DONATIVA – στρατιωτικά δώρα (από τα λάφυρα
νικών)
[Γίνονται τακτικά με αφορμή εορτές κ.ά.].
III. CURA ANNONAE – φροντίδα για τη διατροφή των
κατοίκων της Ρώμης – επισιτισμός.

¬¬¬

Φόροι (i) άμεσοι (εισφορές – TRIBUTA)

– Μόνο από τους κατοίκους των επαρχιών

(ii) έμμεσοι (πρόσοδοι – VECTIGALIA)

(i): εισφορές ΕΠΑΡΧΙΩΝ TRIBUTUM SOLI (φόρος επί της γης)

TRIBUTUM CAPITIS (φόρος επί κεφαλής)

(ii): φόροι στους Ρωμαίους πολίτες:

1) Η ΕΙΚΟΣΤΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΩΝ (VICESIMA HEREDITATUM)

2) ΤΕΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΗΣ (CENTESIMA RERUM VENALIUM)
[Χρηματικές πηγές του στρατιωτικού ταμείου]

124
 3) ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ «επί των ανδραπόδων πράσει»
(VICESIMA QUINTA VENALIUM MANCIPIORUM)
(+) ΤΕΛΩΝΕΙΑΚΟΙ ΔΑΣΜΟΙ (PORTORIA)

125