Sessie B.

Krachtenspel

Veilig bouwen in de bouw, utopie of werkelijkheid

Mr. Rob Heezius, HSEQ manager, Shell Global Solutions, e-mail: rob.heezius@shell.com

Samenvatting
De bouwnijverheid heeft een van de slechtste veiligheidsprestaties binnen de industrie, de petrochemische
industrie daarentegen een van de beste.
Bij Shell in Amsterdam wordt een nieuw laboratorium complex gebouwd. Samen met hoofdaannemers
Heijmans en Burgers Ergon heeft Shell een veiligheidsprestatie neergezet die 20 tot 50 maal beter is dan wat
binnen de bouw gebruikelijk is. Door een combinatie van het strikt naleven van de Arbo-regels (handhaven)
en het belonen (incentive) bij veilig werken zijn de veiligheidsprestaties enorm verbeterd. Het betrekken van
de hoofd en onderaannemers en de bouwvakkers in het realiseren van een veilige werkplek ligt hieraan ten
grondslag. Uniek hierbij is dat hier gebruik gemaakt wordt van Veiligheid Coaches die de bouwvakkers
bijstaan voordat ze aan het werk beginnen. Verder genomen maatregelen op de bouw waren:
toegangsregistratie, een veiligheidscentrum met verplichte introductie training voordat toegang tot de bouw
verleend wordt, basisdocument VCA verplicht voor alle medewerkers, Persoonlijke Bescherming Middelen
voorgeschreven (en gehandhaafd!) en regelmatige veiligheidsronden door management. Dit alles heeft
bijgedragen tot deze verbeterde veiligheid.
Deze paper gaat niet in op wat er in de ontwerp fase aan het voorkomen van gevaren tijdens de bouw, het
onderhoud en de sloop is gedaan.
Inleiding
Shell is al bijna 100 jaar werkzaam in Amsterdam-Noord op het gebied van Research & Development voor de
olie- en chemische industrie. In de loop der jaren zijn diverse laboratoria en researchinstallaties gebouwd. Het
huidige Shell Research & Technology Centre Amsterdam bestaat uit 29 gebouwen met een vloeroppervlak
van 120.000 m².
Het New Technology Centre bestaat uit één gebouw voor 1.300 medewerkers met een vloeroppervlak van
80.000m² (kantoren, laboratoria, hallen en werkplaatsen) en een buitenterrein voor de grotere research
installaties.Het gebouw is voorzien van een ondergrondse warmte / koude opslag waarmee, door middel van
warmtepompen en het gebruik van groene stroom, een minimale ‘foot print’ voor CO2 emissie wordt
bereikt.

Veiligheid bij Shell versus de bouwnijverheid

Het veiligheidsbeleid van Shell geldt niet alleen voor Shell personeel maar ook voor aannemers die voor Shell
werken. Bij het aanbesteden van de bouw van het nieuwe laboratorium is nadrukkelijk naar de
veiligheidsaspecten gekeken, zoals ongevallenstatistieken, systematiek van incidentenrapportage en wijze van
omgaan met incidenten. Op grond van deze drie hoofdcriteria is een eerste selectie van aannemers gemaakt.
Voor de shortlist zijn de bouwplaatsen van de kandidaten bezocht en beoordeeld op handhaving van beleid
en uitvoering. Bij de selectie van de aannemer was veiligheid de zwaarste factor naast kwaliteit, kosten en
planning. Dit is gebruikelijk voor alle nationale en internationale investeringsprojecten van Shell.
De bouwnijverheid heeft één van de slechtste veiligheidsprestaties binnen de industrie. De bouw is een
bedrijfstak met een bijzonder grote taakautonomie, een grote niet gecontroleerde beslissingsbevoegdheid op
laag uitvoeringsniveau, besturing van het proces in het proces en ambachtelijk. In alle bedrijfstakken met dit
soort kenmerken zie je hoge ongevalcijfers zoals de landbouw en visserij. Uit ‘Monitor arbeidsongevallen in
de bouw 2007’ [1] blijkt dat de bouw een incidenten frequentie (IF) heeft van 22. Dat wil zeggen dat per één
miljoen gewerkte uren er 22 ongevallen met verzuim plaatsvinden. Met name het verstappen en vallen van
hoogte zijn in meer dan 30% de oorzaak van ongevallen. In de petrochemische industrie is deze FI factor 1!
Shell hanteert een strikte omschrijving van een ongeval: een ongeval is een ongeplande gebeurtenis die leidt
tot werkgerelateerde letsel waardoor de gewonde persoon tijdelijk niet in staat is om normale
werkzaamheden of aangepaste werkzaamheden uit te oefenen, of werkgerelateerde letsel t.g.v. een
bedrijfsongeval waarbij geen sprake is van verzuimdagen of aangepaste werkdagen, maar waarbij behandeling
door een arts of medisch specialist noodzakelijk is. Het zetten van hechtingen valt onder een medische
handeling en telt voor Shell mee als een incident. Onder medische behandeling wordt niet begrepen een
EHBO-verrichting, zelfs niet als deze uitgevoerd wordt door een arts of professioneel medisch personeel.
De veiligheidscijfers uit de bouwnijverheid waren voor Shell reden om in het bouwcontract een aantal extra
veiligheidsvoorwaarden op te nemen om de aannemer aan te kunnen spreken op zijn verantwoordelijkheid:

• Het inrichten van een veiligheidsinformatiecentrum met verplichte introductie- training voor alle
medewerkers voordat men toegang krijgt tot de bouw
• Beveiligen van het bouwterrein
• Veiligheid Certificaat Aannemerij (VCA) voor alle bouwvakkers (dit is gebruikelijk voor werken in de
petrochemische industrie)
• Naast het handhaven van de Arboregels het dragen van een reflecterend hesje en een veiligheidsbril.
• Op elke 200 bouwvakkers een veiligheidscoördinator
• Wekelijkse keuring van steigers
• ‘Tamtam’ na een ongeval (bouwwerkzaamheden worden dan stilgelegd)
• Boete voor het niet melden van incidenten
• Incentive schema voor bouwvakkers en bonus voor aannemer bij veilig werken.

Uitvoering
Shell neemt haar verantwoordelijkheid als opdrachtgever serieus en bemoeit zich intensief met de veiligheid
op de bouwplaats. Hierbij wordt met de veiligheidsrisico’s strikt omgegaan. Voorbeeld hiervan is dat per
activiteit een werkplan moet worden opgesteld met veiligheidsmaatregelen, dat besproken wordt met alle
belanghebbenden. Ook geldt een ‘Zero Tolerance’ beleid voor het werken op hoogte: indien niet de juiste
maatregelen genomen worden om de risico’s van vallen te voorkomen, betekent dit verwijdering van de
bouwplaats.
Het veiligheidsinformatiecentrum fungeert als toegangscontrole met een dagelijkse passage waardoor
bouwvakkers geconfronteerd worden met een permanente tentoonstelling van (onder) aannemers met hun
specifieke werkzaamheden en actuele veiligheidsinformatie van de bouw. Zo was voor iedereen duidelijk dat
dit een bouwplaats bij Shell was waar de Arboregels gehandhaafd worden. Iedere aannemer werd verzocht om
demonstratiemateriaal aan te leveren dat van toepassing is op zijn werkzaamheden. Zo staat een rolsteiger
naast een laskar en een veiligheidsharnas voor het werken op hoogte naast voorlichting over het gebruik van
hijsbanden. Nieuwe bouwvakkers krijgen tijdens een verplichte rondleiding uitleg over de werkwijze op de
bouwplaats waarna zij ‘examen’ moeten doen alvorens een toegangspas te krijgen.

Veiligheidsinformatiecentrum
Tal van aanvullende maatregelen zijn genomen om het werken veiliger te maken.
• Zo werden tijdens de ruwbouw stekeinden (uitsteeksels van betonijzer) voorzien van gele plastic doppen
om aandacht hiervoor te vergroten.
• Alleen bouwvakkers die in het bezit waren van een VVL opleiding (verantwoorde wijze aanslaan en
verplaatsen van lasten) kregen een rode helm. Zo was het voor de kraanmachinist duidelijk wie
verantwoordelijk was voor het aanslaan van lasten.
• Voor de keuring van klein elektrisch gereedschap (een verplichting uit de Arbo-wet) werd een aantal
dagen gereserveerd waar ook de ZZP’ers hun gereedschap (gratis) konden aanbieden.
• De beste SOS melding werd regelmatig beloond met een dinercheque.
• Een ‘A-team’ , bestaande uit twee timmermannen, was beschikbaar zodat onveilige situaties direct
verholpen konden worden.

Resultaten van het veiligheidsbeleid

In 2006 hebben zich vier ongevallen voorgedaan, waarvan twee met verzuim:
1. Een bouwvakker liet zich rondrijden op een palletwagen welke tegen een staander botste. Hierbij raakte
zijn been bekneld Î verzuim.
2. Een bouwinspecteur struikelde over een breedplaatvloer waarbij hij aan zijn arm gewond raakte.
3. Bij het zagen van tempex met een zaagmachine raakte de rechterhand van de metselaar de zaagkap, zijn
duim werd gedeeltelijk geamputeerd. Met aangepast werk kon hij de volgende dag verder werken.
4. Een bouwvakker gleed uit over een achtergelaten betonplexplaat en brak een been Î verzuim.

In 2007 hebben zich vijf ongevallen voorgedaan, waarvan twee met verzuim:
1. Een kabelhaspel rolde over de vloer en omdat een kantplank verwijderd was viel deze vijf meter na
beneden en raakte een bouwvakker op het hoofd. Dankzij het dragen van zijn helm kon hij, na een nacht
observatie in het ziekenhuis, weer naar huis met alleen nekletsel Î verzuim.
2. Een kraanmachinist gleed tijdens regenachtig weer uit op de staander van de mobiele kraan en kneusde
zijn been Î verzuim.
3. Tijdens het legen van een afvalbak kantelde deze plotseling (omdat aangekoekt beton de bak uit balans
bracht) waarbij de lip geraakt werd. Twee hechtingen waren noodzakelijk.
4. Doordat een slijptol met één hand werd vastgehouden en deze plotseling uitschoot werd de pols geraakt
en moesten hechtingen worden geplaatst.
5. Bij het verplaatsen van een stalen balk bleek hieronder een stalen pin te zitten die door de handschoen
sneed. De linker wijsvinger moest worden gehecht.

Drie van eerder genoemde ongevallen in 2007 vonden in één week plaats. Voor Shell reden om met de
hoofdaannemers een dag ‘in het groen’ te gaan om de ontstane situatie te bespreken. Met behulp van een
mediator werd de reeks genomen maatregelen geëvalueerd en er bleken diverse verbeteringen mogelijk.
Besloten werd een nieuwe start te maken met de volgende uitgangspunten:

• Een veilige bouwplaats

o Een opgeruimde bouwplaats; opslagposities binnen het gebouw worden gemarkeerd, logistiek plan
wordt opgesteld.
o Waterbeheer wordt opgelost; wateroverlast in het gebouw alsmede op het buitenterrein was een
probleem, mede door het later aanbrengen van vaste riolering.
o Bouwterrein wordt opnieuw ingericht; onnodige materialen worden verwijderd, looproutes worden
aangegeven.

• Veilig starten en veilig werken

o Betere focus op een goede begeleiding van nieuwe medewerkers op de bouw en toelichting op de
gebeurde incidenten.
o Dynamiek van het veiligheidscentrum moet worden vergroot waardoor de boodschappen blijven
boeien; aanbrengen van actuele informatie over geregistreerde ongevallen en inzichtelijk maken van
house-keeping plannen.
o Dialoog vergroten met alle medewerkers; een kick-off meeting voor alle medewerkers op de bouw met
uitleg over de nieuwe aanpak.
• Gezamenlijke Veiligheid Coaches
o Aantrekken van drie Veiligheid Coaches, die actief zijn op de bouw ter ondersteuning van alle
medewerkers om veilig te werken; zij staan los van de lijnorganisatie, zij zullen eenieder aanspreken op
(onveilig) gedrag. Zij zullen ook letten op orde en netheid en ze zijn gastheer in het
veiligheidsinformatie centrum
o De Veiligheid Coaches werken collegiaal samen en rapporteren maandelijks gezamenlijk aan de
directies van Shell, Heijmans en Burgers Ergon. Tijdens wekelijks overleg met alle hoofduitvoerders
werden de ervaringen gedeeld en werkzaamheden doorgenomen.
o Uitvoerders vervullen een cruciale rol, samen met de projectdirectie zijn zij direct verantwoordelijk
voor de veiligheid. De veiligheid zal door de coaches alleen bewaakt en gecoached worden.

• Veiligheidsincentives en veiligheidssancties
o Irischeques en gele kaarten beleid zal worden uitgebreid; personen worden aangesproken op gedrag, bij
herhaling volgt een ‘gele kaart’, tweede gele kaart = ‘rood’ en dan volgt permanente ontzegging tot de
bouwplaats.
o Na een maand ongevalvrij wordt een loterij gehouden.

• Managementsturing vanuit veiligheid

o Veiligheid is leidend in dit project. Situaties waarin de veiligheid van collega’s in gevaar komt worden
niet gedoogd. Waar nodig zal hard worden opgetreden.

• Veiligheid blijft verantwoordelijkheid van de lijn

o Medewerkers en leiding zijn zelf verantwoordelijk om veilig te werken.

• Conflicten die de veiligheid in gevaar brengen worden opgelost

o Verschillende standpunten tussen de partners in het project, die daarmee veiligheidsverlammend
werken, zullen direct door de directies worden opgelost.

Working Safely model

Los van eerder genoemd overleg met de aannemer zocht Shell contact met Professor Hudson van de
Universiteit Leiden, een van de grondleggers van het ‘Hearts and Minds’ programma [2] dat samen met Shell
is ontwikkeld. Het programma kijkt niet zozeer naar het incident/ongeval, maar de focus ligt op de
onderliggende oorzaak en het gedrag.
Het advies van professor Hudson: zoek het niet in meer maatregelen maar versterk de ‘bottom-up’
benadering. Anders gezegd: laat bouwvakkers zelf vertellen wat goed gaat op veiligheidsgebied en wat beter
kan.
Het Working Safely model heeft vooral te maken met de veiligheid van de werkplek en het veilig maken door
middel van een aantal stappen.
Zes stappen zijn hierbij onderkend:
Waarnemen: als mensen het gevaar niet zien dan kunnen zij er ook niets mee doen
Weten: weet men hoe gevaarlijk het eigenlijk is
Plan: weet men hoe met het gevaar om te gaan
Uitvoeren: kan men actie nemen om het veilig uit te voeren
Onderhouden: kan men de actie blijven doen
Vertel het anderen: spreek mensen aan op onveilig gedrag

De traditionele focus van gedragsveranderingprogramma’s richt zich op werkplannen en kijkt naar de

uitvoering hiervan. Het ‘Working Safely’ model heeft Waarnemen – kan je het (gevaar) zien?- en Weten –
weet je hoe gevaarlijk het is?- als aandachtgebieden. De primaire oorzaak van de ongevallen ligt voor 87% in
deze gebieden.
 Traditionele focus van
Gedragsverandering
Veilig Werken Model: programma’s

Van Zien tot Uitvoeren

Kijk, Spreek en Luister

Uitvoeren &
Waarnemen Weten Plan
vast houden

Weet je hoe Kan je het

Kan je het Weet je wat te
gevaarlijk het doen?
(gevaar) zien? doen?
is?
67% 20% Kan je het
blijven doen?
Primaire oorzaak van ongevallen

Houden zo – Blijf het doen

Alle stappen noodzakelijk voor veilig werken 19

Sinds de nieuwe veiligheid aanpak heeft het bouwproject geen ongevallen met verzuim meer gekend. In 2008
vonden vier ongevallen plaats:
1. Timmerman had haast en zaagde in zijn hand; zes hechtingen waren nodig.
2. Toezichthouder wilde helpen en haalde zijn hand open aan een kartelrand van een gezaagde opening die
niet was afgebraamd; zeven hechtingen.
3. Tapijtlegger werkte in een kleine ruimte en sneed in onderarm; drie hechtingen.
4. Elektricien splitste elektrakabel met een mes en sneed naar zich toe; drie hechtingen in duim.
Voor Shell zijn dit vier ongevallen te veel, maar gerelateerd aan de veiligheid cijfers van de bouw een enorme
prestatie.
Leerpunten
Shell heeft tijdens de bouw van zijn nieuwe researchlaboratorium in Amsterdam net zulke hoge
veiligheidseisen gesteld als bij de bouw van een eigen nieuwe fabriek. Daardoor zijn er veel minder incidenten
en ongevallen gebeurd dan anders waarschijnlijk het geval zou zijn geweest.
De rol van de opdrachtgever in het bouwproces is essentieel; al bij de aanbesteding moeten afspraken en
doelstellingen worden vastgelegd in het bestek en goed worden doorgesproken vóór de opdracht gegeven
wordt. Registratie en controle op de bouwplaats is een must, succes kan alleen bereikt worden door
bouwvakkers, uitvoerders en aannemersmanagement, die veilig willen werken.

Geraadpleegde literatuur
[1] Monitor Arbeidsongevallen in de bouw 2007 – Arbouw, juni 2008
[2] ‘Hearts and Minds’ ‘Why did I do that?; From Unsafe acts to Working Safely - SPE Paper Number
86876