Sessie A.

Toezicht en certificatie

Veiliger werken door VCA! Onderzoek over de periode 1987-2004 naar de effecten van VCA
op de veiligheid op de werkplek bij de Esso Raffinaderij

Ir. Ton Jeen, environmental advisor & SHE Team Lead, ExxonMobil Benelux, e-mail:
ton.jeen@exxonmobil.com
Dr. Paul Swuste, sectie veiligheidskunde, TU Delft

Inleiding c.q. samenvatting

De auteur heeft naar aanleiding van de vraag "Hoe kun je nu aantonen dat VCA echt helpt?" bij de Esso
raffinaderij in Rotterdam onderzoek verricht naar de arbeidsongevallen met aannemers in de periode 1987 -
2004.
De constatering eind jaren '80 van een toenemend aantal ongevallen met aannemers bij verschillende grote
opdrachtgevers heeft begin jaren '90 geleid tot één gestandaardiseerd veiligheidssysteem voor aannemers: de
huidige VGM Checklist Aannemers (hierna genoemd: VCA). Opdrachtgevers in verschillende branches
hanteren het VCA certificaat als minimale veiligheidsvereiste voor aannemingbedrijven om in aanmerking te
komen voor de uitvoering van werkzaamheden. De VCA checklist is een uitgebreide vragenlijst, welke wordt
gehanteerd door een certificerende instelling om een aannemingsbedrijf door te lichten en te beoordelen of
aan de gestelde VGM eisen wordt voldaan. Indien dit het geval is, dan krijgt het aannemingsbedrijf een VCA
certificaat.
Het VCA systeem heeft een grote vlucht genomen. Inmiddels beschikken ruim 12.000 bedrijven in
Nederland over het VCA certificaat. Alleen al vanaf 1-1-2004 zijn meer dan 500.000 personen geslaagd voor
een VCA examen en opgenomen in het Centraal Diplomaregister VCA. Het VCA systeem wordt dus op
grote schaal toegepast, maar de effecten ervan op de veiligheid op de werkplek zijn niet zo vaak onderzocht.
De vraag voor dit onderzoek was dan ook: is er een systeem effect van VCA op veiligheid?
Uit de historische analyse van de arbeidsongevallen met aannemers in de periode 1987-2004 op het terrein van
opdrachtgever Esso Nederland B.V. blijkt een structurele afname van alle centrale gebeurtenissen ná de
invoering van VCA. Daarmee kan een systeem effect worden toegeschreven aan de invoering en toepassing
van de VCA. Het bereikte veiligheidsniveau is het resultaat van de gezamenlijke inspanningen van de
betrokken VCA gecertificeerde aannemingsbedrijven samen met hun opdrachtgever (Esso Nederland B.V.).
Met deze analyse wordt beoogd te onderbouwen, dat het VCA certificaat méér resultaat kan opleveren voor
het aannemingsbedrijf dan voldoen aan de basisvereiste om bij opdrachtgevers voor werk in aanmerking te
komen. Toepassing van VCA systeem maakt de veiligheidsbarrières sterker, waardoor het aantal ongevallen
afneemt en persoonlijk letsel kan worden voorkómen.

Methoden en technieken
Er is in de literatuur niet veel geschreven over de effecten van het VCA systeem. Bekend zijn drie eerdere
onderzoeken uit de jaren 90.
Het eerste onderzoek uit 1993 was feitelijk een nulmeting voor de effecten van de VCA op het aantal
ongevallen met aannemers [1].
Een tweede onderzoek in 1996 laat een daling van 8% zien [2]. Aangetekend moet worden, dat de invoering
van de VCA bij aannemers pas volledig tot effect is gekomen midden jaren negentig. In dit onderzoek is
m.b.v. vragenlijsten en bedrijfsbezoeken gekeken naar de effecten bij 55 aannemingsbedrijven uit
uiteenlopende vakgebieden en zowel mét als zónder VCA certificaat.
In een derde onderzoek uit 1998 is gekeken naar de invloed van het VCA systeem op het management
systeem binnen bedrijven d.m.v. enquêtes bij 17 VCA** gecertificeerde bedrijven. De effecten op het aantal
ongevallen blijken echter slecht ingeschat te kunnen worden [3].
Gegevens uit de ongevallen database van de Stichting Samenwerken voor Veiligheid (SSVV) laten wel zien,
dat er een aanzienlijke daling van het aantal ongevallen (met verzuim) is opgetreden [4]. De ongevalfrequentie
is sinds 1998 gedaald met 64%. Hoe groot de bijdrage is van alléén het VCA-systeem valt moeilijk te zeggen,
maar cijfers lijken wel significant lager dan de landelijke trend.
 IF-totaal = aantal VERZUIMONGEVALLEN per 1.000.00 manuren

IF-2 = aantal VERZUIMONGEVALLEN (minder dan 15 dagen

per miljoen manuren)

Bron: SSVV VCA database

In het huidige onderzoek is niet gekozen voor vragenlijsten, interviews of bedrijfsbezoeken bij
aannemingsbedrijven. Er is bij één opdrachtgever (Esso Nederland B.V.) een historische analyse uitgevoerd
van alle ongevallen (d.w.z. met letsel ernstiger dan EHBO) bij aannemers om na te gaan of er sprake zou
kunnen zijn van een systeem effect van de VCA. In deze analyse is een vergelijking gemaakt van de
aanwezige, dominante ongevalscenario’s vóór en ná introductie van het VCA-systeem.
De analyse beslaat de periode 1987-2004. Deze periode kenmerkt zich door veel stabiliteit en continuiteit in
de bedrijfsvoering, de organisatie en het werken met derden. De focus van zowel de eigen organisatie als die
van de aannemingsbedrijven was (en is) gericht op continue verbetering van de veiligheidsprestaties en het
nastreven van de nul ongevallen doelstelling, welke gedurende deze gehele periode van toepassing is geweest
en tot en met vandaag geldt.
Hypothese bij het onderzoek was dat invoering door aannemers van een eenvoudig veiligheidsbeheersysteem
(zoals VCA) bij de opdrachtnemers én integratie daarvan met het systeem van de opdrachtgever (Operations
Integrity Management Systeem bij ExxonMobil) hebben geresulteerd in eliminatie van gevaren door betere
werking van de "lines of defence" of veiligheidsbeheersmaatregelen in het vlinderdas model voor het
beheersen van risico's [5, 6, 7]. Zie figuur 1.

Het vlinderdas
model is
opgebouwd vanuit
een centrale
gebeurtenis, die de
karakteristiek van
een incident
beschrijft, bijv.
vallen van hoogte.
Links daarvan staan
de oorzakelijke
factoren en
omstandigheden,

Fig. 1. Vlinderdas model met centrale gebeurtenis (incident)

welke hebben geleid tot de centrale gebeurtenis. Dit is eigenlijk een foutenboom. In dit deel kunnen ook de
preventieve veiligheidsbeheersmaatregelen worden getoond, die kunnen voorkomen dat het ongevalsscenario
zich ontwikkelt. Deze maatregelen kunnen zich bevinden op organisatie, systeem, procedure en/of technisch
niveau, zoals bijv. het aanbrengen van een adequate randbeveiliging bij werken op hoogte.
Aan de rechterzijde van de centrale gebeurtenis staan de mogelijke gevolgen voortvloeiend uit het optreden
van de centrale gebeurtenis.
In dit gedeelte worden de repressieve beheersmaatregelen getoond, welke de gevolgen van een opgetreden
centrale gebeurtenis kunnen beperken, bijv. het dragen van een valharnas. Indien de persoon zich goed heeft
aangelijnd op het moment van een valincident, wordt de maximale valhoogte beperkt tot de lengte van de
vallijn.
De integratie van het VCA systeem van de aannemers met het OIMS systeem van ExxonMobil is inzichtelijk
gemaakt in figuur 2. Doordat de inhoud van beide systemen op hoofdlijnen grote raakvlakken vertoont, is
het mogelijk om de veiligheidszaken goed op elkaar af te stemmen en daardoor een betere
(paraplu)bescherming te realiseren tegen allerlei mogelijke gevaren die zich kunnen voordoen bij de
uitvoering van werkzaamheden. In principe wordt hierbij alles afgedekt, van (veiligheids)beleid en risico
inventarisatie & evaluatie tot werkplekinspecties en onderzoek van incidenten. Implementatie van een
geïntegreerde aanpak van alle elementen leidt tot sterkere veiligheidsbarrières in het vlinderdas model. Het
gaat uiteindelijk niet om de inhoud van de systemen, maar om de effectiviteit daarvan. Het veiligheidsniveau
voor (en door) de werknemers wordt niet zozeer bepaald door het systeem certificaat, maar meer door de
kwaliteit van de voorbereiding van het werk én van de uitvoering op de werkplek.

Fig. 2. Voorbeelden van integratie van veiligheidsbeheerssysteem van opdrachtgever (OIMS) met VCA
systeem van aannemingsbedrijven

Dalende ongevalstrend na invoering van VCA

In figuur 3 worden de ongevalsstatistieken van het Esso en aannemer personeel getoond voor de periode 1987-
2007. Het gaat hier om alle ongevallen (d.w.z. met letsel ernstiger dan EHBO) per 200.000 gewerkte uren.
Om schommelingen a.g.v. onderhoudstops te filteren is een indeling in perioden van 3 jaar gemaakt. Er kan
onderscheid worden gemaakt in een non-VCA periode, d.w.z. vóór invoering van het VCA systeem in 1992,
tot en met de periode, waarin het volledige effect van VCA bereikt zou moeten zijn, d.w.z. 1996-2001. Vanaf
2002 is op de Esso/ExxonMobil locatie in de Botlek een veiligheidsgedragprogramma ingevoerd, inclusief
Laatste Minuut Risico Analyse. Hieraan is ook deelgenomen door alle aannemingsbedrijven en de aannemer
medewerkers.
Zichtbaar is een sterke daling van het aantal ongevallen bij aannemers na invoering van VCA in de periode
1990 - 1992. In 1997 was het veiligheidsniveau voor de aannemers zelfs beter dan voor het eigen personeel.
 Fig. 3. Ongevallentrend voor periode 1987-2004 (E=Esso, A=Aannemers)

Afname van alle centrale gebeurtenissen bij ongevallen met aannemers in periode 1987 - 2004
In het onderzoek van de centrale gebeurtenissen van ongevallen met aannemer medewerkers op de Esso
raffinaderij zijn 217 incidenten (met letsel ernstiger dan EHBO) in de periode 1987-2004 geanalyseerd.
De uitgevoerde analyse is onafhankelijk door een andere veiligheidskundige bevestigd. Voor de analyse is een
indeling gemaakt naar 13 verschillende centrale gebeurtenissen (zoals bijv. branden aan heet oppervlak of
contact met hitte). De resultaten zijn weergegeven in figuur 4 en 5.

Fig. 4. Centrale gebeurtenissen van ongevallen bij aannemers

Er blijkt sprake van een structurele afname van de centrale gebeurtenissen ná de invoering van het VCA
systeem. Een aantal ongevalscenario's komt zeer weinig voor. Deze liggen op het niveau van 0 of 1 per jaar en
zijn in deze periode niet gestegen. Bij de analyse van de incidenten is ook gekeken naar mogelijke andere
oorzaken van deze verlaging, zoals manier van registratie, meer of minder aannemers werkzaam, cultuur van
melden van incidenten, etc. Hiervoor zijn echter geen uitwijzigen gevonden. T.a.v. bovenstaande elementen
zou er zelfs eerder sprake kunnen zijn van een toenemende factor. Alhoewel het in bovenstaande figuur gaat
om absolute getallen, zijn geen correcties op de aantallen doorgevoerd.

Fig. 5. Grafische weergave van aantal centrale gebeurtenissen van ongevallen bij aannemers.

Resultaten / discussie
Uit deze historische analyse van aannemerongevallen blijkt een structurele afname van alle centrale
gebeurtenissen bij incidenten met aannemers ná de invoering van VCA. Daarmee kan een systeem effect
worden toegeschreven aan de invoering en toepassing van de VCA. Het veiligheidsniveau dat bereikt is
bij deze opdrachtgever (Esso) is wel het resultaat van de gezamenlijke inspanningen van de betrokken
aannemerfirma's met VCA certificaat én opdrachtgever Esso.
Het VCA certificaat is dus meer dan alleen een basisvereiste om bij opdrachtgevers voor werk in aanmerking
te komen. Het VCA systeem heeft een aantal van dezelfde veiligheidsbarrières in zich als aan de kant van de
opdrachtgever, waardoor er versterking optreedt en ongevallen worden voorkómen. Dát deze barrières
functioneren blijkt niet alleen uit de resultaten van dit onderzoek, maar wordt ook meegenomen in de
reguliere audits en inspecties door de organisatie van de opdrachtgever. Hierbij wordt ook gekeken naar de
systemen van de aannemers en de uitvoering op de werkplek. De kwaliteit van het functioneren van deze
barrières is in dit onderzoek dus niet verder onderzocht, maar kan wel verder onderbouwd worden.
Doordat bijvoorbeeld de medewerkers van VCA bedrijven goed zijn opgeleid qua veiligheid (aantoonbaar
d.m.v. het diploma Basisveiligheid VCA of Veiligheid voor Operationeel Leidinggevenden VCA) én vanuit
het VCA systeem bekend zijn met de Taak-Risico-Analyse (TRA) methodiek, kunnen zij als uitvoerenden bij
Esso ook pro-actief worden betrokken bij het opstellen van deze TRA's. Het resultaat daarvan is een betere
kwaliteit van de TRA's, een betere voorbereiding van het werk en een hoger veiligheidsbewustzijn bij de
uitvoerenden.
Eenzelfde type onderbouwing kan worden gegeven t.a.v. andere veiligheidsbarrières, zoals opstellen en
uitvoeren van VGM plannen, werken volgens de vereiste veiligheidsprocedures en instructies, werkoverleg in
toolboxen, gebruik van veilige gereedschappen en de juiste persoonlijke beschermingsmiddelen en toepassing
van de Laatste Minuut Risico Analyse (laatste barrière voordat met het werk wordt aangevangen). Dit is
schematisch weergegeven in figuur 6.

Fig. 6. Vlinderdas model met voorbeeld beheersmaatregelen

Conclusie/afronding
Dit onderzoek laat een structurele afname van alle centrale gebeurtenissen bij incidenten met aannemers zien
ná de invoering van VCA. De resultaten van dit onderzoek kunnen worden gebruikt als referentiemateriaal
voor toekomstige analyse van centrale gebeurtenissen.
Historisch onderzoek en classificatie naar centrale gebeurtenissen over een langere periode van tijd biedt een
organisatie inzicht in de mogelijke ongevalsscenario's, waaraan de werknemers blootgesteld kunnen worden
én de frequentie, waarin deze scenario's zich voordoen.
In een vervolgfase zouden de aanwezige preventieve veiligheidsbeheersmaatregelen per centrale gebeurtenis
moeten worden geëvalueerd en ,waar nodig, aangevuld en/of versterkt. Door gerichte aandacht op de
kwaliteit van de veiligheidsbarrières in een vlinderdas model voor alle vóórkomende centrale gebeurtenissen
wordt een meer pro-actieve benadering gevolgd dan leren per incident.
Het ultieme doel moet immers zijn: een ongevalsvrije werkplek voor iedereen, zowel voor eigen personeel als
voor aannemers! In dit licht bezien kan het interessant zijn om in de toekomst te evalueren wat de mogelijke
bijdragen van elementen uit de VCA versie 2008 zijn geworden, zoals bijv. de Laatste Minuut Risico Analyse
en invoering van gedragsprogramma's (in VCA Petrochemie).

Literatuur
[1] van Berkel, C.H., april 1993. Implementatie van de veiligheidschecklijst aannemers (VCA) voor
petrochemische industrie. Scriptie Management of Safety, Environment & Health, TU Delft. Pg. 2, 26.
[2] Denninghoff, N., september 1995. Veiliger door VCA? Een onderzoek naar de effectiviteit van een
veiligheidsbeheerssysteem. Scriptie Hogere Veiligheidskunde, Pg. 17-19.
[3] van der Wateren, A.J.A., augustus 1998. Veiligheids Checklijst Aannemers "Onderweg naar
onderbouwing". Afstudeerrapport Rijksuniversiteit Groningen. Pg. 8, 46.
[4] Zandvoort, A., oktober 2008. Begeleidend schrijven bij VCA 2008/05. Jaarlijkse rapportages aan SSVV
door certificerende instellingen in het VCA systeem
[5] Hortensius, D., 2006. NTA8620 schept duidelijkheid in veiligheid. NEN KAM nieuwsbrief 2, p. 4.
[6] Swuste, P., 2007. 'Control Banding' voor veiligheid, een kwalitatief instrument voor risico preventie?
Paper voor het NVVK congres, 25-26 april 2007, p.3.
[7] van Luijk, C.M. et al, 2008. RIVM report 620801001, The quantification of occupational risk, p. 15-16