Izrael W Fakt Ach

Spis treści
Historia 5
PAŃSTWO 67
KRAJ 93
LUDZIE 123
ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA 147
EDUKACJA 165
ISRAEL MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS

NAUKA I TECHNOLOGIA 185
GOSPODARKA 203
AMBASADA IZRAELA W WARSZAWIE
KULTURA 245
Książkę można otrzymać kontaktując się z Ambasadą Izraela POŚRÓD NARODÓW ŚWIATA 327
w Warszawie lub na stronie internetowej www.israel.pl
Historia
Czasy biblijne 8
Okres Drugiej Świątyni – powrót do Syjonu 14
Obca dominacja 21
Państwo Izrael 36
Proces pokojowy 50
Najważniejsze daty 57
Historia
Kraj Izrael (Erec Izrael) jest dla Żydów kolebką istnie-
nia. To miejsce związane z najważniejszymi wydarze-
niami długiej historii narodu, z której dwa tysiące lat
opisano w Biblii; tutaj formowała się jego kulturowa,
religijna i narodowa tożsamość.
Łączność z Krajem została utrzymana przez stulecia,
nawet wtedy, gdy większość narodu musiała udać się na
wygnanie. W ciągu wieków rozproszenia Żydzi nigdy nie
przecięli i nie zapomnieli o swojej więzi z Ziemią.
Dzięki założeniu Państwa Izrael w roku 1948 Żydzi
odzyskali utraconą 2000 lat wcześniej możliwość sa-
mostanowienia.
Fragment ilustrowanej
późnośredniowiecznej (wg tłumaczenia z Biblii Tysiąclecia):
mapy plemion Izraela
Na dawne dni sobie wspomnij.
dzięki uprzejmości
R. Ben-Haima Rozważajcie lata poprzednich pokoleń
8 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 9
CZASY BIBLIJNE Exodus z Egiptu (ok. 1300 p.n.e.)

Niech cię Pan błogosławi
pozostawił trwałe piętno na naro-
i strzeże. Niech Pan
Patriarchowie dowej pamięci Żydów i jest po dziś
rozpromieni oblicze swe
Początki udokumentowanej historii Żydów sięgają dzień uniwersalnym symbolem wy-
nad tobą, niech cię obdarzy
4000 lat wstecz (ok. 1700 p.n.e.) i dotyczą patriar- zwolenia i wolności. Co roku, świę-
swą łaską. Niech zwróci
chów − Abrahama, jego syna Izaaka i wnuka Jakuba. tując Pesach, Szawuot (Zielone
ku tobie oblicze swoje
Dokumenty pochodzące z okresu 2000–1500 lat p.n.e. Świątki), Sukkot (święto Namiotów,
i niech cię obdarzy
odkryte w Mezopotamii, potwierdzają opisy wędrow- Kuczki) Żydzi wspominają tamte
pokojem.
nego trybu życia plemion, które odnajdu- wydarzenia.
(Księga Liczb 1, 24–26)
jemy w Biblii. Księga Rodzaju zdaje relację
z opuszczenia przez Abrahama kraju Ur, W ciągu kolejnych dwustu lat
rządzonego przez Chaldejczyków, i jego Izraelici podbili większość Ziemi Ka-
wędrówki do Kanaanu, dokąd został we- naan i zajęli się uprawą roli oraz
zwany, by zebrać lud wierzący w jednego rzemiosłem, krzepnąc społecznie
Boga. i gospodarczo. Czasy względnego
Kiedy w Ziemi Kanaan zapanował głód, spokoju przeplatały się z okresami
Jakub (Izrael) i jego 12 synów wraz z ro- wojny. Gromadzono się wówczas
dzinami osiedli w Egipcie, gdzie ich po- wokół przywódców zwanych sę-
tomkowie zostali sprowadzeni do roli dziami, wybieranych spośród ludu
niewolników i zmuszeni do pracy. ze względu na zdolności polityczne
i doświadczenie w walce.
Wyjście i Osiedlenie W obliczu zagrożenia ze strony
Po czterystu latach zniewolenia Izra- Filistynów (żeglarskiego ludu z Azji
elici zostali wyzwoleni przez Mojżesza. Mniejszej, który osiedlił się na wy-
Biblia opisuje, jak Mojżesz został wybra- brzeżu Morza Śródziemnego) taka
ny przez Boga, aby wyprowadzić swój plemienna organizacja wykazywała
lud z Egiptu z powrotem do Ziemi Izra- nieuniknione słabości. Potrzebny
ela, obiecanej jego pradziadom. Podczas był władca, który zjednoczyłby ple- Niewielki srebrny zwój
czterdziestoletniej tułaczki na pustyni miona i zapewnił trwałość rządów z VII wieku p.n.e, znaleziony
w Jerozolimie, zawierający
Mojżesz dłuta Synaj, która pozwoliła przekuć plemiona poprzez dziedziczenie. błogosławieństwa kapłańskie
Michała Anioła. w Naród, Żydzi otrzymali Torę (Pięcioksiąg) zawierają- z Księgi Liczb; prawdopodobnie
Rzym, Bazylika najstarszy zachowany fragment
św. Piotra cą 10 przykazań i stanowiącą podstawę ich monote- egzemplarza Biblii.
w okowach. istycznej wiary. Izraelski Urząd DS. Starożytności
Królestwo Izraela
Panowanie pierwszego króla Saula (ok. 1020 p.n.e.) komentarzy moralnych na temat życia narodu. Wiele z ich obja-
stanowi pomost między luźną organizacją plemienną wień, spisanych prozą i wierszem, trafiło do kanonu biblijnego.
a potężną monarchią utworzoną przez jego Trwałe, uniwersalne znaczenie przesłań proroków wynika z ich
następcę, Dawida. nacisku na fundamentalne ludzkie wartości. Słowa Izajasza (Iz 1,
17) „Zaprawiajcie się w dobrem! Troszczcie się o sprawiedliwość,
Królestwo Dawida (ok. 1004–965 p.n.e.) wspomagajcie uciśnionego, oddajcie słuszność sierocie, w obro-
stało się ważną siłą w regionie, nie tylko dzię- nie wdowy stawajcie!” wciąż inspirują dążenia ludzkości do spra-
ki pomyślnym ekspedycjom militarnym, ale wiedliwości społecznej.
też umiejętności zawierania sojuszy z okolicz-
nymi państwami. Po ostatecznym pobiciu Fili-
stynów jego władza rozciągała się od Morza
Czerwonego i granic Egiptu po brzeg Eufratu. mon zapewnił Izraelowi pokój i wprowadził go do
Dawid zjednoczył 12 plemion Izraela, ustano- grona największych ówczesnych potęg. Rozwinął han-
wił instytucję monarchii, a centrum życia na- del zagraniczny, a także wydobycie miedzi i wytop me-
rodowego uczynił swoją stolicę, Jerozolimę. tali. Wybudował wiele nowych miast, inne zaś uforty-
Tradycja biblijna opisuje króla jako muzyka fikował i rozbudował. Ukoronowaniem osiągnięć króla
Kilkucentymetrowy owoc i poetę, przypisując mu autorstwo licznych była świątynia w Jerozolimie, która stała się ośrodkiem
granatu wykonany z kości psalmów. religijnego i politycznego życia narodu. Tradycja biblij-
słoniowej, ze starohebrajską
inskrypcją, pochodzący na przypisuje Salomonowi autorstwo Księgi Przysłów
prawdopodobnie z Pierwszej Po Dawidzie tron objął jego syn Salomon oraz Pieśni nad Pieśniami.
Świątyni w Jerozolimie.
Ok. VIII wiek p.n.e.
(ok. 965–930 p.n.e.), który wzmocnił jeszcze
Muzeum Izraela, państwo. Dzięki sojuszom z okolicznymi Okres podzielonej monarchii
Jerozolima władcami i politycznym małżeństwom Salo- Końcówka panowania Salomona została naznaczo-
na niezadowoleniem części ludności, zmuszonej po-
nosić koszty realizacji ambitnych planów władcy. Co
Prorocy: charyzmatyczni religijni mędrcy, postrzegani jako wy- więcej, faworyzowanie jego własnego plemienia
różnieni darem objawienia. Nauczali w okresie monarchii, jeszcze wzmacniało antagonizmy i separatystyczne dążenia
przez ok. stulecie po zniszczeniu Jerozolimy w 586 roku p.n.e. pozostałych grup. Po śmierci Salomona (930 p.n.e.)
Zarówno występując w roli królewskich doradców religijnych, bunt dziesięciu północnych plemion doprowadził do
moralnych i politycznych, jak i krytykując władców na gruncie podziału państwa na królestwo Izraela na północy
prymatu osobistego związku każdej osoby z Bogiem, prorocy kie- i królestwo Judy na południu, na terytorium plemion
rowali się zasadą sprawiedliwości i byli autorami wpływowych Benjamina i Judy.
W ciągu ponad dwustu lat istnienia

królestwa Izraela ze stolicą w Samarii
rządziło nim 19 królów. Królestwo
Judy przetrwało czterysta lat, a wła-
dzę w Jerozolimie sprawowało 19 ko-
lejnych potomków króla Dawida.
Ekspansja imperiów asyryjskiego
i babilońskiego przyniosła kres naj-
Pieczęć z Megiddo z inskrypcją
Shemy, sługi Jeroboama, pierw Izraelowi, a po nim Judzie. Króle-
króla Izraela stwo Izraela zostało podbite przez
Izraelski Urząd DS. Starożytności Asyryjczyków w 722 roku p.n.e., a jego
ludność wygnana i rozproszona. Po-

nad sto lat później, w 586 roku p.n.e.,
król Babilonii Nabuchodonozor II zajął
królestwo Judy, burząc Jerozolimę i Świątynię oraz upro-
wadzając większość mieszkańców.
Nad rzekami
Babilonu,
Pierwsze wygnanie (586–538 p.n.e.) rys. E.M. Lilien
Babiloński najazd położył kres erze Pierwszej Świąty-
ni, ale nie zerwał poczucia łączności Żydów z Krajem
Izraela. Siedząc nad rzekami Babilonu przysięgali pa-
miętać o swojej ojczyźnie: „Jeruzalem, jeśli zapomnę
o tobie, niech uschnie moja prawica! Niech język mi
przyschnie do podniebienia, jeśli nie będę pamiętał
o tobie, jeśli nie postawię Jeruzalem ponad największą
moją radość” (Ps 137, 5–6).
Zesłanie do Babilonii, które nastąpiło po zburzeniu

pierwszej świątyni (586 p.n.e.) stanowi jednocześnie
początek żydowskiej Diaspory. Judaizm wytworzył reli-
gijne ramy i zasady funkcjonowania poza granicami
Kraju, dzięki czemu możliwe stało się przetrwanie na-
rodu i zachowanie żywej duchowej tożsamości.
OKRES DRUGIEJ ŚWIĄTYNI żydowską teokracją. Kiedy ci panujący w Syrii władcy,

POWRÓT DO SYJONU chcąc narzucić grecką kulturę i zwyczaje, zabronili
praktykowania judaizmu i zbezcześcili Świątynię, wy-
Okres perski i hellenistyczny buchło powstanie.
(538–142 p.n.e.)
Dekret perskiego króla Cyrusa II, pogromcy imperium Dynastia Machabeuszy (142–263 p.n.e.)
babilońskiego (w 538 p.n.e.), umożliwił powrót do Zie- Dowodzeni przez kapłana Matatiasza Hasmone-
mi Izrael około 50 tys. Żydów, prowadzonych przez usza, a potem jego syna Judę Machabeusza żydowscy
Zorobabela, potomka rodu Dawida. Niecałe sto lat powstańcy weszli do Jerozolimy i z powrotem poświę-
później do Ziemi Izraela dotarła druga fala powrotu cili świątynię (164 p.n.e.). Wydarzenia te upamiętnia-
pod wodzą proroka Ezdrasza. W ciągu kolejnych czte- ne są każdego roku podczas święta Chanuki.
rystu lat Żydzi cieszyli się różnymi
stopniami autonomii pod panowa- Dzięki kolejnym zwycięstwom Machabeuszy w 147
niem perskim (538–333 p.n.e.), a póź- roku p.n.e. Seleucydzi przywrócili autonomię Judei, jak
niej helleńskich dynastii Ptolemeuszy nazywano wówczas Ziemię Izraela. Upadek królestwa
i Seleucydów (332–142 p.n.e.). Seleucydów w 129 roku p.n.e. zaowocował niepodle-
głością żydowskiego państwa. Pod rządami dynastii Ma-
Repatriacja pod wodzą kapłana chabeuszy, które trwały około 80 lat, królestwo odzyska-
Ezdrasza, budowa Drugiej Świątyni ło granice z czasów Salomona, wzmocniły się żydowskie
w miejscu ruin poprzedniej, odbudo- instytucje państwowe i rozkwitło życie religijne.
wa i wzmocnienie murów obronnych
Jerozolimy oraz ustanowienie Wyso-
Masada: ponad 1000 żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci,
kiego Zgromadzenia (Kneset ha-Ge- którzy uszli cało ze zburzonej Jerozolimy, zajęło i umocniło kom-
dola) jako najwyższej żydowskiej wła- pleks pałacowy wybudowany przez króla Heroda na szczycie Ma-
dzy religijnej i sądowniczej, dały po- sada w pobliżu Morza Martwego. Przez trzy lata bronili się
czątek nowej epoce, zwanej Okresem tam przed kolejnymi szturma-
Drugiej Świątyni. Juda, pozostając mi Rzymian. Kiedy napastni-
Achaszwerosz-Kserkses, jeden częścią imperium perskiego, rządzo- kom udało się wreszcie wspiąć
w wielkich perskich królów,
przedstawiony na płaskorzeźbie na była przez najwyższego kapłana na szczyt i pokonać mury Ma-
ściennej w pałacu w Persepolis i radę starszych w Jerozolimie. sady, odkryli, że obrońcy wraz
W wyniku podbojów Aleksandra z rodzinami woleli samobój-
Wielkiego w 332 roku p.n.e. Juda znalazła się pod rzą- czą śmierć niż niewolę.
dami helleńskiej dynastii Seleucydów, ale pozostała
Dzieje menory
Złota Menora (pięcioramienny świecznik) była jed-
nym z głównych przedmiotów obrzędowych w Świą-
tyni Króla Salomona w starożytnej Jerozolimie. Poprzez
wieki w niezliczonych miejscach i różnorodnych for-
mach funkcjonowała jako symbol żydowskiego dzie-
dzictwa i tradycji.
Menora na monecie machabejskiej

z I wieku p.n.e.
(Izraelski Urząd ds. Starożytności)
Menora na dwóch fragmentach

tynku z I wieku n.e., znalezionych
w żydowskiej dzielnicy w Jerozolimie
(Izraelskie Towarzystwo Archeologiczne)
Motyw menory na mozaice

podłogowej w synagodze
z V–VI wieku n.e., Jerycho
(Izraelski Urząd ds. Starożytności)
Menora stojąca w pobliżu Knesetu,

autorstwa Benno Elkana
(Biuro Prasowe Rządu (BPR) /
F. Cohen)
Menora na Łuku Tytusa

w Rzymie
Pod panowaniem rzymskim

rze żydowskich praw i tradycji, spisanym ok. 400 roku. Na Talmud
(63 p.n.e.–313 n.e.)
składają się Miszna – spisane po raz pierwszy około 210 roku pra-
Rzymianie, którzy zastąpili Seleucydów w roli regio-
wo zwyczajowe, oraz Gemara – komentarze do Miszny. Aby za-
nalnej potęgi, pozostawili w rękach machabejskiego
pewnić praktyczne wskazówki co do zasad Halachy, począwszy
króla Hirkana II ograniczoną władzę, podporządkowu-
od I i II wieku uczeni teologowie tworzyli zwięzłe, uporządkowa-
jąc go jednak rzymskiemu guberna-
ne wyciągi. Wśród tych kodyfikacji za jedną z najważniejszych
torowi w Damaszku. Żydzi byli do
uważany jest Szulchan Aruch, napisany przez Józefa Karo w Safed
nowych władz nastawieni wrogo
w XVI wieku.
i w kolejnych latach miały miejsce
liczne bunty. Ostatnią próbę przy-
wrócenia rodzimej dynastii dawnej biciel kultury grecko-rzymskiej, rozpoczął wielkie prace
potęgi podjął Antygon, którego klę- budowlane: założył miasta Cezarea i Sebaste (dzisiej-
ska i śmierć z rąk Rzymian w 40 ro- szy Nablus), zbudował fortece Herodion i Masada.
ku p.n.e. oznaczała koniec rządów Przebudował także Świątynię, tak że stała się jedną
Machabeuszy. Ziemia Izraela stała się z najwspanialszych budowli swego czasu. Pomimo
jedną z prowincji Imperium Rzym- wielu osiągnięć Herodowi nie udało się zdobyć zaufa-
Świątynia Heroda – fragment makiety skiego. nia i poparcia swoich poddanych.
Jerozolimy w okresie Drugiej Świątyni
Dzięki uprzejmości
Muzeum Izraela w Jerozolimie
W 37 roku p.n.e. Herod, zięć Hir- Herod Wielki zmarł w 4 roku p.n.e.; dziesięć lat póź-
kana II, został mianowany przez Rzy- niej Judea znalazła się pod bezpośrednią władzą Rzy-
mian królem Judei. Dzięki przyznaniu mu. Rosnące niezadowolenie z powodu wzrastającej
niemal pełnej autonomii w sprawach wewnętrznych rzymskiej opresji wywoływało co jakiś czas rozruchy,
stał się jednym z najpotężniejszych władców we które w 66 roku n.e. przerodziły się w powstanie. Prze-
wschodniej części Imperium Rzymskiego. Herod, wiel- ważające siły rzymskie pod wodzą Tytusa w końcu za-
triumfowały, w 70 roku n.e. zrównując z ziemią Jero-
zolimę, zaś w 73 roku n.e. zdobywając ostatni punkt
Halacha to zbiór praw, które kierują żydowskim życiem na całym oporu Żydów – Masadę.
świecie od czasów biblijnych. Dotyczą one obowiązków religij-
nych, których Żydzi muszą przestrzegać zarówno w relacjach z in- Całkowite zniszczenie Jerozolimy, wraz z Drugą
nymi, jak i podczas rytuałów religijnych. Reguluje wszystkie w za- Świątynią, było dla Żydów katastrofą. Według ówczes-
sadzie dziedziny ludzkiego życia: narodziny i małżeństwo, radość nego historyka Józefa Flawiusza, setki tysięcy Żydów
i żałobę, rolnictwo i handel, etykę i teologię. Chociaż ma swoje straciły życie podczas oblężenia Jerozolimy i w innych
korzenie w Biblii, Halacha opiera się głównie na Talmudzie – zbio- miastach, tysiące sprzedano w niewolę.
Ostatni, krótki okres żydowskiej nieza- OBCA DOMINACJA

leżności, związany jest z powstaniem pod
wodzą Szymona Bar Kochby w 132 roku Panowanie bizantyjskie
n.e., podczas którego Żydzi zdobyli Jero- (313–636)
zolimę i Judeę. Przygniatająca przewa- Pod koniec IV wieku, po przyjęciu
ga Rzymian sprawiała jednak, że wynik chrześcijaństwa przez cesarza Konstanty-
tego starcia mógł być tylko jeden. Trzy na (313 rok n.e.) i utworzeniu Cesarstwa
lata później, zgodnie z rzymskim zwy- Bizantyjskiego, Ziemia Izraela była w więk-
czajem wojennym Wzgórze Świątynne szości krajem chrześcijańskim. W świę-
Rzymska moneta wybita
po zniszczeniu Jerozolimy
zostało zaorane, Judea przemianowana tych miejscach chrześcijaństwa w Jerozo- Bazylika Grobu Pańskiego
w 70 roku n.e., z inskrypcją na Palestynę, a Jerozolima – na Aelia Ca- limie, Betlejem i Galilei budowano ko- I. Sztulman
IVDAEA CAPTA (Judea zdobyta) pitolina. ścioły, w całym kraju powstawały również
Izraelski Urząd DS. Starożytności
klasztory. Żydzi stracili dotychczasową
Choć Świątynia została zburzona, a Je- względną autonomię, nie mogli także
rozolima spalona do cna, Żydzi i judaizm zajmować stanowisk publicznych. Zaka-
przetrwali konfrontację z Rzymem. San- zano im wstępu do Jerozolimy – z wyjąt-
hedryn, najwyższa władza sądownicza kiem jednego dnia w roku (Tisza B’aw
i legislacyjna (kontynuacja Wielkiego – dziewiąty dzień miesiąca Aw), kiedy
Zgromadzenia), w 70 roku n.e. zebrał się opłakiwano zniszczenie Świątyni.
ponownie w Jawne, a później w Tybe-
riadzie. Naród żydowski, pozbawiony Najazd Persów w 614 roku spotkał się
jednoczącego wpływu państwa i Świąty- ze wsparciem ze strony Żydów, motywo-
ni, podnosił się jednak stopniowo, zasila- wanych mesjanistycznymi nadziejami wy-
ny od czasu do czasu powracającymi zwolenia. W podzięce za pomoc przy-
Tetradrachma wybita w trzecim uchodźcami. Życie społeczne i instytucjo- znano im kontrolę nad Jerozolimą, którą
roku powstania Bar Kochby, nalne odradzało się, kapłanów zastąpili utrzymali jednak tylko trzy lata. W 629 Mozaiki z V wieku n.e.
z napisem: „Szymon/Za wolność w Bazylice Rozmnożenia Chleba
Jerozolimy”
rabini, a nowymi centrami żydowskich roku wojska Bizancjum odbiły miasto,
w Tabdze
Izraelski Urząd DS. Starożytności społeczności stały się synagogi, o czym a żydowskich mieszkańców ponownie Izraelski Urząd DS. Starożytności
świadczyć mogą ich ruiny między innymi wygnano.
w Kafarnaum, Korozain, Bar’am czy
Gamli. Elementem spajającym wszystkich Żydów była
Halacha, przekazywany z pokolenia na pokolenie zbiór
żydowskich praw religijnych.
Panowanie Arabskie (636–1099) nym, pogorszyły ich status prawny i ograniczyły swo-
bodę przestrzegania rytuałów religijnych. Nowy wyso-
ki podatek od ziemi rolnej zmusił wielu z nich do prze-
niesienia się z terenów wiejskich do miast, ale nie po-
prawiło to znacząco ich sytuacji. Na skutek wzmagają-
cej się dyskryminacji społecznej i gospodarczej wielu
Żydów opuściło kraj. W końcu XI wieku żydowska spo-
łeczność w Ziemi Izraela była więc nie tylko znacząco
uszczuplona, ale utraciła również wiele ze swej organi-
zacyjnej i religijnej spójności.
Kopuła Krzyżowcy (1099–1291)

na Skale,
meczet Na kolejne dwieście lat kraj został opanowany przez
zbudowany krzyżowców, którzy w odpowiedzi na apel papieża
w VII wieku
na Wzgórzu Urbana II przybyli tu z Europy, by odbić Ziemię Świętą
Świątynnym z rąk niewiernych. W lipcu 1099 roku, po trwającym
(Haram asz-Szarif)
w Jerozolimie pięć tygodni oblężeniu, rycerze pierwszej krucjaty i cią-
przez Kalifa gnący za nimi motłoch wkroczyli do Jero-
Abd-al-Malika.
zolimy, masakrując większość niechrze-
I. Sztulman
ścijańskich mieszkańców. Żydzi bronili
Arabskie panowanie w Ziemi Izraela rozpoczęło się swojej dzielnicy, barykadując się w syna-
cztery lata po śmierci Mahometa (632 r.) i utrzymało się gogach, ale ostatecznie ginęli w płomie-
przez ponad cztery stulecia. Kalifowie, rządzący naj- niach lub byli sprzedawani do niewoli.
pierw z Damaszku, a potem z Bagdadu i Egiptu, przy- Przez następne kilkadziesiąt lat krzyżow-
wrócili Żydom prawo osiedlania się w Jerozolimie. Spo- cy rozciągali swoje panowanie na resztę
łeczność żydowska otrzymała status dhimmi – chronio- kraju – poprzez układy i pakty, głównie
nych prawem nie-muzułmanów. Status ten gwaranto- jednak w drodze krwawych podbojów. Pieczęć króla
Jerozolimy
wał bezpieczeństwo, respektowanie prawa własności Łacińskie państwa krzyżowców pozostały jednak orga- Izraelski Urząd
i wolność wyznania w zamian za opłacanie specjalnego nizmami stworzonymi przez nielicznych najeźdźców, DS. Starożytności
podatku pogłównego i od nieruchomości. trzymających się ufortyfikowanych miast i zamków.
Restrykcje wprowadzone wobec nie-muzułmanów

w 717 roku ograniczyły rolę Żydów w życiu publicz-
Kiedy krzyżowcy otworzyli szlaki podróżne z Euro- Pod panowaniem ottomańskim

py, do Ziemi Świętej zaczęli przybywać pielgrzymi, (1517–1917)
a wraz z nimi coraz więcej powracających do swej oj- Podbój przez Turków Osmańskich (1517 r.) przyniósł
czyzny Żydów. Dokumenty z epoki wspominają na podział Ziemi Izraela na cztery dystrykty, administracyj-
przykład o grupie około trzystu rabinów z Francji nie podporządkowane Damaszkowi i rządzone z Istam-
i Anglii, z których część osiedliła się w Akce, część zaś bułu. U zarania ery ottomańskiej żyło tam około 1000
w Jerozolimie. żydowskich rodzin – głównie w Jerozolimie, Nablusie,
Hebronie, Gazie, Safed i w wioskach w Galilei. Byli to
Kiedy muzułmańska armia Saladyna pokonała krzy- zarówno potomkowie Żydów, którzy zawsze zamiesz-
żowców w 1187 roku, Żydzi odzyskali część swobód, kiwali Ziemię Izraela, jak też imigranci z Północnej
w tym prawo do osiedlania się w Jerozolimie. Po śmier- Afryki i Europy.
ci Saladyna w 1193 roku krzyżowcy odzyskali część
ziem, jednak kontrola nad nimi pozostała ograniczona Nowe, prężne rządy – za panowania Sulejmana
do sieci warownych zamków. Wspaniałego (1520–1566) – przyniosły rozwój kraju
i wzrost żydowskiej imigracji. Część nowo przybyłych
Ostateczny cios władzy krzyżowców zadali w 1291 osiedlała się w Jerozolimie, ale większość trafiała do Sa-
roku Mamelucy, wywodząca się z niewolników i jeń- fed, gdzie w połowie XVI wieku populacja Żydów wy-
ców wojennych formacja wojskowa, która doszła do nosiła już około 10 tys. osób. Miasto stało się świetnie
władzy w Egipcie. prosperującym ośrodkiem produkcji i handlu tkanina-
mi, a także znanym centrum życia intelektualnego.
Państwo Mameluków (1291–1516) W tym okresie rozkwitła też kabała (mistyka żydow-
Ziemia Izraela pod panowaniem Mameluków stała ska), zaś tworzone przez uczonych z Safed komenta-
się peryferyjną prowincją zarządzaną z Damaszku. rze do żydowskiego prawa, zebrane w Szulhan Aruch,
Akka, Jafa i inne porty zostały zniszczone w obawie rozpowszechniły się wśród całej Diaspory.
przed kolejnymi krucjatami, przez co zamarł zarówno
morski, jak i lądowy handel. W późnym średniowieczu Stopniowy upadek imperium ottomańskiego oznaczał
większość miast popadła w ruinę, znaczna część Jero- dla Ziemi Izraela postępującą marginalizację i zaniedba-
zolimy opustoszała, a niewielka społeczność żydow- nie. Pod koniec XVIII wieku większość kraju należała do
ska żyła w ubóstwie. Schyłek panowania Mameluków zarządzających z daleka właścicieli ziemskich, którzy
był czasem upadku, wstrząsów politycznych i gospo- dzierżawili ziemię zubożałym rolnikom, gnębionym
darczych, epidemii, plag szarańczy i druzgocących przez system podatkowy tyleż ciężki, co niejasny. Wycię-
trzęsień ziemi. to wspaniałe lasy Galilei i masywu Karmel, pustynia i mo-
kradła pochłaniały ziemie do niedawna rolnicze.
Czasy nowożytne
Polityczny syjonizm pojawił się w odpowiedzi na nieustające
W XIX wieku średniowieczne zacofanie stopniowo
prześladowania i dyskryminację Żydów we Wschodniej Europie
ustępowało przed pierwszymi oznakami postępu. Za-
oraz wzrastające rozczarowanie rozwojem emancypacji na Za-
chodnie potęgi rozpoczęły walkę o pozycję w regionie,
chodzie. Proces ten ani nie położył bowiem kresu dyskryminacji,
często poprzez działalność misyjną. Brytyjscy, francu-
ani nie przyniósł integracji z tamtejszymi społeczeństwami.
scy, rosyjscy i amerykańscy archeolodzy rozpoczęli ba-
Te przyczyny legły u podstaw założenia Organizacji Syjonistycznej
dania nad czasami biblijnymi. Wielka Brytania, Francja,
(1897 r.) podczas Pierwszego Kongresu Syjonistycznego zwołane-
Rosja, Austria i Stany Zjednoczone otworzyły konsulaty
go przez Teodora Herzla w szwajcarskiej Bazylei. Na program ru-
w Jerozolimie. Ustanowiono regularne połączenia pa-
chu syjonistycznego składały się elementy ideologiczne i prak-
rowcowe z Europą, zbudowano sieć pocztową i tele-
tyczne wspierające powrót Żydów do Ziemi Izraela, odrodzenie
graficzną oraz pierwszą drogę łączącą Jerozolimę
społecznego, kulturowego, gospodarczego i politycznego życia
z Jafą. Otwarcie Kanału Sueskiego przyśpieszyło po-
narodu, rozwój uznanej międzynarodowo i prawnie ojczyzny
wrót regionu do roli skrzyżowania dróg handlowych
w historycznej kolebce narodu, gdzie Żydzi byliby wolni od prze-
z trzech kontynentów.
śladowań i mogli kultywować swoją tożsamość.
W wyniku tych przemian sytuacja zamieszkałych tu
Żydów powoli się poprawiała, a ich liczba znacząco ju, zakładając nowe rolnicze osady. Hebrajski, długo
wzrosła. W połowie stulecia przeludnienie w murach zarezerwowany dla liturgii i literatury, odrodził się jako
Jerozolimy skłoniło Żydów do budowy pierwszego język użytkowy. Wszystko to przygotowało grunt dla
osiedla poza Starym Miastem (1860 r.), które, wraz ruchu syjonistycznego.
z kolejnymi siedmioma zbudowanymi w ciągu następ-
nych 25 lat, stanowiło zaczątek nowego miasta. Około Dwie wielkie fale porwanych syjonistyczną ideologią
1870 roku Żydzi stanowili znaczną część populacji Je- Żydów z Europy Wschodniej przybyły do kraju pod ko-
rozolimy. Skupowali też ziemię uprawną w całym kraniec XIX i na początku XX wieku. Ci pionierzy, przeko-
nani, że odrodzenie ojczyzny musi dokonać się po-
przez uprawę ziemi, odzyskiwali nieużytki i budowali
Syjonizm, narodowy ruch wyzwolenia Żydów, bierze swą nazwę
nowe osady, kładąc fundament pod to, co wkrótce
od słowa Syjon (dawna nazwa Jerozolimy), która jest tradycyjnym
miało stać się kwitnącą gospodarką rolną.
synonimem Jerozolimy i Ziemi Izraela. Idea syjonizmu – odrodze-
nia narodu żydowskiego w ojczyźnie przodków – ma korzenie
Nowo przybyli stawali w obliczu wyjątkowo trud-
w nieustannej tęsknocie i poczuciu głębokiego związku z Ziemią
nych warunków: wrogiego nastawienia ottomańskiej
Izraela, które przez stulecia były istotnym elementem żydowskie-
administracji, zawodnej komunikacji i transportu, ma-
go życia w Diasporze.
larycznych bagien, nieuprawianej od wieków gleby.
Możliwości zakupu gruntów ornych były wschód od rzeki Jordan. Obszar ten, stanowiący trzy
ograniczone, a jakakolwiek budowa wy- czwarte terytorium mandatowego, stał się ostatecznie
magała specjalnego zezwolenia wyda- Haszemickim Królestwem Jordanii.
wanego tylko w Istambule. Wszystko to
utrudniało rozwój kraju, ale go nie za- Imigracja
trzymywało. W chwili wybuchu pierwszej Wpływy syjonizmu oraz brytyjskie poparcie dla syjo-
wojny światowej (1914 r.) w Ziemi Izraela nistycznych aspiracji, wyrażone przez ministra spraw
mieszkało 85 000 Żydów, podczas gdy zagranicznych Lorda Balfoura w 1917 roku, zaowoco-
w początkach XVI wieku było ich zaled- wały kolejnymi falami emigrantów między 1919
wie 5000. a 1939 rokiem. Każda kolejna grupa wnosiła wkład
w inny aspekt życia rozwijającej się społeczności ży-
W grudniu 1917 roku siły brytyjskie dowskiej. Blisko 35 000 Żydów, w większości z Rosji,
pod dowództwem generała Allenby’ego którzy przybyli pomiędzy 1919 i 1923 rokiem wywarło
Teodor Herzl wkroczyły do Jerozolimy, kładąc kres znaczący i długofalowy wpływ na charakter i organi-
Centralne Archiwum czterem stuleciom ottomańskich rządów. zację społeczeństwa. Pionierzy ci położyli fundamenty
Syjonistyczne
Integralną częścią armii brytyjskiej był Le- pod rozbudowaną infrastrukturę gospodarczą i socjal-
gion Żydowski, złożony z trzech batalio- ną, rozwinęli rolnictwo, stworzyli wyjątkowe, wspól-
nów, w których służyło kilka tysięcy ży- notowe i spółdzielcze formy wiejskich osad – kibuce
dowskich ochotników. i moszawy. Stanowili także siłę roboczą potrzebną do
budowy domów i dróg.
Mandat brytyjski (1918–1948)
W lipcu 1922 roku Liga Narodów po- Następna fala, z lat 1924–1932, liczyła około 60 000
wierzyła Wielkiej Brytanii Mandat nad ludzi, głównie z Polski, i znacząco wzbogaciła życie
Palestyną (jak nazywano wówczas ten miejskie. Ci imigranci osiedlili się głównie w Tel Awiwie,
kraj). Uznając historyczny związek naro- Hajfie i Jerozolimie. Zakładali małe firmy, przedsiębior-
du żydowskiego z tą krainą, Liga wyzna- stwa budowlane, niewielkie fabryki. Ostatnia przed
czyła Wielkiej Brytanii zadanie stworzenia drugą wojną światową wielka fala emigracji, licząca
żydowskiej ojczyzny w Palestynie Erec około 165 000 osób, ruszyła po dojściu Hitlera do wła-
Izrael (Ziemi Izraela). Dwa miesiące póź- dzy w Niemczech. Przybysze, wśród których było wielu
niej, we wrześniu 1922 roku, Rada Ligi uczonych i specjalistów, stanowili pierwszą dużą mi-
Narodów i Wielka Brytania zdecydowały, grację z Europy Zachodniej i Środkowej. Ich wykształce-
Sir Herbert Samuel,
pierwszy Brytyjski Wysoki że ustalenia co do żydowskiej siedziby nie, umiejętności i doświadczenie przyczyniły się do
Komisarz ds. Palestyny narodowej nie będą dotyczyć terenów na rozwoju życia gospodarczego, poprawy infrastruktury
w mieście i na wsi oraz zwiększenia różnorodności ży- Kultura

cia kulturalnego narodu. Stopniowo powstawała kultura cha-
rakterystyczna dla społeczności żydow-
Administracja skiej w Ziemi Izraela. Sztuki plastyczne,
Brytyjskie władze mandatowe przyznały Żydom muzyka i taniec rozwijały się wraz z otwie-
i Arabom autonomię w dziedzinie spraw wewnętrz- raniem profesjonalnych szkół i studiów.
nych. Powołując się na to prawo społeczność żydow- Nowe galerie i sale koncertowe zapew-
ska (Jiszuw) wybrała w 1920 roku ciało samorządowe, niały miejsce dla wystaw i występów,
składające się z przedstawicieli poszczególnych partii. przygotowanych dla wyrobionej publicz-
Miało ono zbierać się raz do roku, by podsumować ności. Premiera sztuki, wydanie nowej Zbiorniki
swoją działalność i wybrać realizującą jego polityczne książki lub retrospektywa prac lokalnego malarza były odparowujące
w fabryce
i programowe wytyczne Radę Narodową (Wa’ad Leu- natychmiast odnotowywane w prasie i stawały się te- Sdom Potasz
mi). Rozbudowano obejmujący cały kraj system eduka- matem żywych dyskusji w kawiarniach i na spotka- Biuro Prasowe
Rządu GPO /
cyjny, religijny, ochrony zdrowia i opieki społecznej, fi- niach towarzyskich. Z. Kluger
nansowany z lokalnych zasobów i wspierany fundu-
szami od Żydów z całego świata. W 1922 roku po- Język hebrajski zyskał status oficjalnego języka pań-
wstała postulowana w Mandacie „Agencja Żydowska”, stwa mandatowego obok angielskiego i arabskiego.
która miała reprezentować Żydów wobec władz bry- Używano go w oficjalnych dokumentach, na znacz-
tyjskich, organizacji międzynarodowych i rządów in- kach i monetach, w radiu. Wraz z rozwojem branży
nych państw. wydawniczej kraj stał się światowym centrum hebraj-
skiej literatury. Różnorodne teatry przyciągały entuzja-
Rozwój gospodarczy styczną publiczność, powstawały pierwsze sztuki te-
Trzydzieści lat Palestyny Mandatowej było czasem atralne po hebrajsku.
intensywnego rozwoju rolnictwa, budowy fabryk i no-
wych dróg w całym kraju. Woda w rzece Jordan posłu- Żydowskie odrodzenie narodowe i wysiłek zmierzają-
żyła do produkcji energii elektrycznej, rozpoczęto też cy do odbudowy kraju spotkały się z silnym sprzeciwem
wykorzystywanie zasobów mineralnych Morza Mar- ze strony arabskich nacjonalistów. Ich niezadowolenie
twego. W 1920 roku powstał Histadrut, Powszechna przeradzało się w wybuchy przemocy (w latach 1920,
Organizacja Robotników Żydowskich w Ziemi Izraela, 1921, 1929, 1936–39), kiedy żydowska ludność sta-
której celem było dbanie o warunki życiowe robotni- wała się obiektem niesprowokowanych ataków, jak
ków, wspieranie zatrudnienia poprzez rozwój spół- podczas masakry w Hebronie w 1929 roku. Przemoc
dzielni przemysłowych oraz świadczenie usług osadom dotyczyła też palenia pól i lasów oraz sabotowania ży-
rolniczym. dowskiego transportu. Podjęte przez syjonistów próby
było Białej Księgi, a Białą Księgę będziemy

W czasach mandatu brytyjskiego działały trzy podziemne zwalczać tak, jakby nie było wojny”.
organizacje żydowskie. Największą była Hagana, założona w 1920
roku jako paramilitarne siły samoobrony społeczności żydowskiej. Holokaust
Począwszy od połowy lat trzydziestych organizowała również ak- Podczas drugiej wojny światowej
cje odwetowe w odpowiedzi na ataki Arabów oraz masowe de- (1939–1945) nazistowski reżim systema-
monstracje i akty sabotażu w reakcji na ograniczanie żydowskiej tycznie wprowadzał w życie plan likwida-
imigracji przez Brytyjczyków. Ecel/Irgun, powstały w 1931 roku, cji żydowskiej społeczności w Europie,
odrzucił umiarkowanie Hagany i organizował indywidualne akcje w wyniku czego zostało zamordowanych
zarówno przeciwko Brytyjczykom, jak i Arabom. Najmniejsza około 6 milionów Żydów, w tym 1,5 mi- Bojownik
i najradykalniejsza grupa, Lehi, została założona w 1940 roku. liona dzieci. organizacji
Wszystkie trzy organizacje rozwiązano wraz z powstaniem Sił W miarę jak naziści okupowali kolejne kraje Europy, podziemnej
ukrywający
Obronnych Izraela w 1948 roku. Żydzi poddawani byli nieludzkim prześladowaniom, broń (1947 r.)
torturom i upokorzeniom, stłamszeni w gettach, gdzie Biuro Prasowe
Rządu / H.Pinn
dialogu z Arabami okazały się nieskuteczne, antagoni- jakiekolwiek próby zbrojnego oporu prowadziły do za-
zując syjonizm i arabski nacjonalizm do stanu grożące- ostrzenia represji. Z gett byli transportowani do obo-
go eksplozją. Uznając, że cele obu ruchów narodowych zów, gdzie garstkę szczęśliwców kierowano do ciężkiej
są przeciwstawne, Brytyjczycy zdecydowali (1937 r.), że pracy, zaś większość rozstrzeliwano w masowych eg-
najlepszym rozwiązaniem będzie podział kraju na dwa zekucjach lub mordowano w komorach gazowych.
państwa – żydowskie i arabskie, połączone unią gospo- Niewielu zdołało uciec. Niektórzy zbiegli do innych
darczą. Żydowscy przywódcy zaakceptowali ideę po- krajów, część dołączyła do partyzantów, inni byli ukry-
działu i upoważnili Agencję Żydowską do negocjowa- wani przez nie-Żydów, którzy ryzykowali w ten sposób
nia z rządem brytyjskim szczegółów propozycji. Arabo- własnym życiem. W rezultacie z zamieszkujących Euro-
wie bezkompromisowo odrzucili plan podziału. Liczne pę dziewięciu milionów Żydów, stanowiących najwięk-
arabskie antyżydowskie zamieszki skłoniły Brytyjczyków szą i najbardziej żywą grupę Diaspory na świecie, prze-
do opublikowania Białej Księgi (maj 1939 r.), wprowa- trwała tylko jedna trzecia, wliczając w to tych, którzy
dzającej radykalne ograniczenia wobec żydowskiej imi- wyjechali jeszcze przed wojną.
gracji, co odebrało europejskim Żydom możliwość Po zakończeniu wojny arabski sprzeciw skłonił Brytyj-
ucieczki przed nazistowskimi prześladowaniami. czyków do wzmocnienia restrykcji co do liczby Żydów,
którym pozwolono przybywać i osiedlać się w Ziemi
W odpowiedzi na wybuch drugiej wojny światowej Izraela. Społeczność żydowska odpowiedziała stworze-
Dawid Ben Gurion, późniejszy pierwszy premier Izraela, niem systemu umożliwiającego „nielegalną imigrację”
zadeklarował: „Będziemy walczyć na wojnie, jakby nie uratowanych z Holokaustu. Pomiędzy 1945 a 1948 ro-
kiem tajnymi i często niebezpiecznymi dro- komitetu, zakładającej podział kraju na

gami sprowadzono do Ziemi Izraela około dwa państwa. Społeczność żydowska
85 000 Żydów. Działo się to pomimo brytyj- przyjęła plan, arabska go odrzuciła.
skiej blokady morskiej i patroli granicznych
nastawionych na wyłapywanie uchodźców. Wkrótce po głosowaniu w ONZ arab-
Ci, którzy zostali ujęci, byli przekazywani do skie oddziały paramilitarne zasilane przez
obozów internowania na Cyprze lub zawra- ochotników z innych krajów arabskich
cani do Europy. rozpoczęły kampanię ataków na społecz-
ność żydowską. Celem tych działań było
Żółta Droga do niepodległości zniweczenie postanowień rezolucji i za- Żydowscy
naszywka, rekruci
którą naziści
Niemożność pogodzenia sprzecznych oczekiwań pobieżenie powstaniu państwa żydowskiego. Mimo
w brytyjskim
kazali nosić społeczności żydowskiej i arabskiej skłoniła brytyjski początkowych porażek żydowskie siły samoobrony zdo- obozie
Żydom rząd do przekazania „kwestii palestyńskiej” do rozpa- łały odeprzeć napastników i przejąć kontrolę nad całym wojskowym
trzenia Zgromadzeniu Ogólnemu Organizacji Naro- obszarem wyznaczonym dla państwa żydowskiego. Biuro prasowe
rządu /
dów Zjednoczonych (kwiecień 1947 r.). Powołano spe- Z. Kluger
cjalny komitet, który miał naszkicować możliwe scena- Gdy 14 maja 1948 roku wygasł brytyjski mandat,
riusze przyszłości kraju. 29 listopada 1947 roku Zgro- w Ziemi Izraela mieszkało około 650 000 Żydów, two-
madzenie zagłosowało za przyjęciem rekomendacji rzących zorganizowaną społeczność z dobrze rozwi-
niętymi instytucjami politycznymi, społecznymi i go-
Żydowscy ochotnicy podczas drugiej wojny światowej: spodarczymi – ukształtowany już naród i państwo,
Ponad 26 000 kobiet i mężczyzn, Żydów zamieszkujących Ziemię choć bez oficjalnej nazwy.
Izraela, wstąpiło do armii, marynarki i lotnictwa brytyjskiego, by
walczyć z nazistowskimi Niemcami i ich sojusznikami. Dzięki dłu-
gotrwałym staraniom Agencji Żydowskiej o uznanie udziału Ży-
Biuro Prasowe Rządu / H. Pinn

dów z Palestyny w wysiłku wojennym i naciskom syjonistów w in-
nych krajach we wrześniu 1944 roku utworzono Brygadę Żydow-
ską. Była to niezależna brytyjska jednostka zbrojna, z własną flagą
i emblematem. Składająca się z około 5000 ludzi brygada walczy-
ła w Egipcie, północnych Włoszech i północno-zachodniej Euro-
pie. Po zwycięstwie Aliantów w Europie (1945 r.) wielu żołnierzy
brygady zaangażowało się w wysiłki na rzecz „nielegalnej imigra-
cji” ocalonych z Holokaustu do Ziemi Izraela. Spontaniczna radość z przyjęcia przez ONZ Rezolucji nr 181,
Tel Awiw, 29 listopada 1947 r.
Morze
Śródziemne
Liban
PAŃSTWO IZRAEL
Syria
Hajfa Izrael ogłosił niepodległość 14 maja

1948 roku. W ciągu niecałej doby rozpo-
częła się inwazja regularnych armii Egip-
tu, Jordanii, Syrii, Libanu i Iraku, zmusza-
Tel Awiw
Jafa
Jerozolima
jąc Izrael do obrony odzyskanej na zie-

miach przodków suwerenności.
Beer Szewa
W wojnie, określanej później jako woj-
Transjordania
na o niepodległość lub I wojna izraelsko-
arabska, świeżo utworzone i słabo wypo-
sażone Siły Obronne Izraela odparły na-
Egipt
Państwo Izrael
pastników. Zaciekłe walki trwały z przer-
państwa arabskie wami 15 miesięcy i kosztowały życie 6000
strefa
międzynarodowa izraelskich obywateli – niemal 1% ówcze- Budowa państwa
Plan podziału z 1947 r.
(Rezolucja ONZ nr 181)
snej żydowskiej ludności państwa. Po zakończeniu wojny Izraelczycy skupili się na two-
W pierwszych miesiącach 1949 roku rzeniu państwa, o którego odzyskanie walczyli długo
Liban
pod auspicjami ONZ odbywały się bez- i z takim poświęceniem. W pierwszych wyborach, któ-
Morze
Śródziemne pośrednie rokowania pomiędzy Izraelem re odbyły się 25 stycznia 1949 roku przy niemal osiem-
Syria
i poszczególnymi państwami-agresorami dziesięciopięcioprocentowej frekwencji, ustalono skład
Hajfa
(z wyjątkiem Iraku, który odmówił nego- 120-osobowego parlamentu, Knesetu. U sterów pań-
cjacji z Izraelem). Efektem rozmów było stwa stanęło dwóch przywódców starań o niepodle-
Samaria
Tel Awiw-Jafa porozumienie o zawieszeniu broni, od- głość: Dawid Ben Gurion, szef Agencji Żydowskiej,
Jerozo-
lima zwierciedlające sytuację w chwili zakoń- został pierwszym premierem, zaś Chaim Weizmann,
Gaza Judea
czenia walk. Izrael uzyskał więc kontrolę przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej,
Beer Szewa nad Niziną Nadmorską, Galileą i całą pu- został wybrany przez Kneset na stanowisko pierwsze-
stynią Negew, Jordania – nad Judeą i Sa- go prezydenta. 11 maja 1949 roku Izrael stał się 59.
Izrael
Jordania
marią (Zachodnim Brzegiem), zaś Strefa państwem członkowskim ONZ.
Gazy znalazła się pod zarządem Egiptu. Zgodnie z doktryną „przygarniania wygnańców”,
Egipt Izrael
tereny pod władzą
Jerozolima została podzielona: Jordanii leżącą u podstaw izraelskiej racji bytu, bramy państwa
Ejlat
Jordanii
tereny przypadła część wschodnia ze Starym zostały szeroko otwarte: potwierdzono prawo każde-
administrowane
przez Egipt Miastem, Izraelowi – dzielnice zachod- go Żyda do przyjazdu i uzyskania obywatelstwa. W cią-
Granice po rozejmie, 1949 nie. gu pierwszych czterech miesięcy niepodległości do
Izraela przybyło około 50 000 osób, uzyskaniem niepodległości, a teraz objął także tereny
głównie ocalałych z Holokaustu. Pod ko- arabskie. Darmowa nauka szkolna stała się obowiąz-
niec 1951 roku liczba imigrantów wynio- kowa dla wszystkich dzieci między 5 a 14 rokiem życia;
sła 687 000 mężczyzn, kobiet i dzieci, od 1978 roku obowiązek szkolny wydłużono do 16
z czego ponad 300 000 było uchodźca- roku życia, zaś do 18 można korzystać z darmowej
mi z państw arabskich. Ludność Izraela edukacji. Rozwijała się działalność kulturalna i arty-
podwoiła się. styczna, łącząca wpływy Bliskiego Wschodu, Afryki
Północnej i Zachodu – Żydzi napływający z różnych
Zła sytuacja gospodarcza będąca skut- stron świata przywozili własne unikalne tradycje i ele-
Dawid kiem wojny o niepodległość i konieczno- menty kultury krajów, w których mieszkali od pokoleń.
Ben Gurion, ści zaspokojenia potrzeb gwałtownie rosnącej popula- W dziesiątą rocznicę powstania państwa ludność Izra-
człowiek
z wizją cji wymagała dyscypliny w kraju i pomocy finansowej ela przekraczała dwa miliony osób.
z zagranicy. Dzięki pomocy Stanów Zjednoczonych,
pożyczkom z amerykańskich banków, darowiznom ży- Kampania sueska (1956)
dowskiej diaspory i niemieckim reparacjom wojennym Budowa państwa odbywała się w cie- Izrael
Liban
udało się zapewnić mieszkania, zmechanizować rol- niu poważnych zagrożeń dla bezpieczeń- tereny pod władzą Jordanii
tereny zdobyte i zwrócone
Hajfa
Syria
nictwo, stworzyć flotę handlową i własną linię lotni- stwa narodowego. Porozumienia rozej- przez Izrael
ria
Morze
czą, rozpocząć wydobycie minerałów, rozwinąć prze- mowe z 1949 roku nie otworzyły drogi
Sama
Śródziemne Tel Awiw-Jafa
Jerozolima
mysł oraz rozbudować sieci drogowe, do stabilnego pokoju i były stale narusza-
ea
Gaza
d
Ju
telekomunikacyjne i energetyczne. ne. Statkom izraelskim oraz zmierzają- Beer
Szewa
W ciągu pierwszej dekady produkcja cym do Izraela zabroniono żeglugi w Ka-
przemysłowa i liczba zatrudnionych po- nale Sueskim, łamiąc tym samym ustale-
Synaj
dwoiły się, zaś eksport dóbr przemysło- nia rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ Jordania
wych wzrósł czterokrotnie. Ogromny z 1 września 1951 roku; zacieśniono blo- Ejlat
przyrost powierzchni upraw pozwolił na kadę Cieśniny Tirańskiej; coraz częściej Arabia
Saudyjska
samowystarczalność w zakresie podsta- zdarzały się wtargnięcia grup terrory-
wowych produktów spożywczych z wy- stycznych z państw arabskich, które do-
a
rańsk
ina Ti
jątkiem mięsa i zboża. Zalesiono ponad puszczały się morderstw i sabotażu; pół- Egipt
Cieśn
Morze
Nowo przybyła 20 000 hektarów leżących w większości odłogiem, wysep Synaj stopniowo przekształcał się Czerwone
imigrantka Kampania sueska – 1956.

siedzi z dziećmi drzewa posadzono także wzdłuż niemal 800 kilome- w olbrzymią bazę wojskową Egiptu.
na bagażach trów dróg szybkiego ruchu.
na głównym
placu miasta Znacznie rozbudowano system edukacji, który funk- Bezpośrednie zagrożenie dla istnienia Izraela zwięk-
Yehud. cjonował w żydowskiej społeczności jeszcze przed szyło się wraz z podpisaniem w październiku 1956 roku
trójstronnego sojuszu wojskowego między Egiptem, Sy-

rią i Jordanią. W trakcie ośmiodniowej kampanii izrael- Proces Eichmanna
ska armia zajęła Strefę Gazy i cały półwysep Synaj, za- W maju 1960 roku Adolf Eichmann,
trzymując się 16 km na wschód od Kanału Sueskiego. koordynator nazistowskiego planu
Decyzja ONZ, by rozlokować na granicy izraelsko-egip- zagłady, został przywieziony do
skiej Siły Doraźne (UNEF) oraz egipskie gwarancje swo- Izraela, aby osądzić go zgodnie
body żeglugi w Zatoce Ejlat skłoniły Izrael do stopnio- z izraelską ustawą z 1950 roku o ka-
wego (od listopada 1956 r. do marca 1957 r.) wycofania raniu nazistów i ich współpracowni-
się z terenów zajętych kilka tygodni wcześniej. Otwarta ków. Proces rozpoczął się w kwiet-
została wówczas Cieśnina Tirańska, co pozwoliło rozwi- niu 1961 roku. Eichmann został
jać handel z państwami Azji i Afryki Wschodniej, a także uznany winnym zbrodniom przeciw- Nazistowski zbrodniarz wojenny
importować ropę z regionu Zatoki Perskiej. ko ludzkości i narodowi żydowskie- Adolf Eichmann podczas
procesu w Jerozolimie
mu i skazany na karę śmierci. Sąd GPO/ J. Milli
Lata konsolidacji Najwyższy odrzucił apelację Eich-
Podczas drugiej dekady niepodległego Izraela (1958– manna. Powieszono go 30 maja 1962 roku. Był to jedyny przypa-
1968) eksport podwoił się, a coroczny wzrost Produk- dek wykonania kary śmierci w ramach izraelskiego systemu praw-
tu Narodowego Brutto wynosił około nego.
10%. Zaczęto wytwarzać dobra wcze-
śniej importowane – papier, opony, od- sa zostały przeniesione do nowych kompleksów – bu-
biorniki radiowe czy lodówki. Najdyna- dynki na Górze Scopus, w których mieściły się wcze-
miczniej rozwijały się jednak nowe śniej, w wyniku wojny o niepodległość musiały zostać
branże: metalurgia, przemysł maszyno- opuszczone. Powołano do życia Muzeum Izraela, któ-
wy, chemiczny i elektroniczny. Ponie- rego celem jest zbieranie, ochrona, badanie i upo-
waż krajowy popyt na żywność był już wszechnianie żydowskiego dziedzictwa kulturalnego
zaspokojony, rolnictwo przestawiało i artystycznego.
Przekrój się na zaopatrywanie przemysłu spo-
betonowej rury żywczego i produkcję na eksport. W Aszdod na wy- Stopniowo Izrael budował relacje z innymi państwa-
Wodociągu
Krajowego
brzeżu śródziemnomorskim powstał drugi port mor- mi – nawiązano bliskie kontakty ze Stanami Zjedno-
(274 cm ski, wspomagający port w Hajfie w obsłudze zwiększo- czonymi, państwami brytyjskiej Wspólnoty Narodów,
średnicy). nego obrotu handlowego. większością państw zachodniej Europy, niemal wszyst-
Fot. dzięki
uprzejmości kimi krajami Ameryki Łacińskiej i wieloma państwami
Centralnego W Jerozolimie zbudowano stałą siedzibę Knesetu, azjatyckimi. W ramach licznych programów współpra-
Archiwum
Syjonistycznego zaś Uniwersytet Hebrajski i Centrum Medyczne Hadas- cy międzynarodowej setki izraelskich lekarzy, inżynie-
rów, nauczycieli, agronomów, specjalistów od nawad- Jordanii na wschodzie i wyparcie syryj-

niania i działaczy młodzieżowych dzieliło się swoją skich oddziałów okopanych na Wzgó-
wiedzą z mieszkańcami innych rozwijających się kra- rzach Golan na północy.
jów. W 1965 roku dokonano wymiany ambasadorów Po sześciu dniach walk linie demarka-
między Izraelem a Niemiecką Republiką Federalną – cyjne poprzedniego rozejmu zostały za-
posunięcie wcześniej niemożliwe ze względu na gorz- stąpione nowymi. Pod kontrolą Izraela
ką pamięć o zbrodniach popełnionych na Żydach przez znalazły się Judea, Samaria, Gaza, pół-
władze nazistowskie w latach 1933–1945. Normaliza- wysep Synaj i Wzgórza Golan. Wioski na
cję stosunków między obydwoma krajami poprzedziły północy po raz pierwszy od 19 lat nie
zaciekłe protesty i debata publiczna. były ostrzeliwane przez Syryjczyków, za-
pewniono swobodną żeglugę izraelskim
Wojna sześciodniowa (1967) i zmierzającym do Izraela statkom, zaś
Nadzieje na kolejną dekadę względnego spokoju Jerozolima, podzielona dotąd między Izraelscy
rozwiały się wraz z eskalacją terrorystycznych rajdów Izrael i Jordanię, znalazła się w całości spadochroniarze
pod Ścianą
z terytorium Egiptu i Jordanii, powtarzającym się syryj- pod władzą izraelską. Płaczu
skim ostrzałem artyleryjskim rolniczych ośrodków pół- GPO / D. Rubinger
nocnej Galilei i potężnymi zbrojeniami Pomiędzy wojnami
Morze
Śródziemne
Liban
Syria
w sąsiednich krajach arabskich. Kiedy Największym wyzwaniem dla izraelskiej dyplomacji
Hajfa Egipt w maju 1967 roku ponownie wpro- po zakończeniu walk było przekucie zdobyczy terytorial-
wadził na Synaj znaczne siły wojskowe, nych w trwały pokój, oparty na założeniach Rezolucji
Tel Awiw-Jafa
Jerozolima nakazał wycofać się oddziałom pokojo- Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 242: uznaniu suwerenno-
wym ONZ, które stacjonowały tam od ści, integralności terytorialnej i politycznej niezawisłości
Beer Szewa 1957 roku, wznowił blokadę Cieśniny Ti- wszystkich państw regionu oraz ich prawa do pokojo-
rańskiej i zawarł sojusz militarny z Jorda- wego istnienia w bezpiecznych i uznanych granicach,
nią, Izrael stanął wobec zagrożenia ze bez gróźb i aktów przemocy. Stanowisko arabskie, sfor-
Jordania
strony wrogich armii na wszystkich fron- mułowane podczas szczytu w Chartumie w sierpniu
Synaj tach. Podczas gdy sąsiedzi przygotowy- 1967 roku, wyrażało jednak co innego: nie dla pokoju
wali się do zniszczenia państwa żydow- z Izraelem, nie dla rokowań z Izraelem, nie dla uznania
Arabia
Saudyjska skiego, Izrael, powołując się na przyro- państwa Izrael. We wrześniu 1968 roku Egipt rozpoczął
a
irańsk
dzone prawo do samoobrony, 5 czerwca „wojnę na wyczerpanie” – sporadyczne, statyczne dzia-

ina T
Egipt
1967 roku rozpoczął na południu wy- łania na brzegach Kanału Sueskiego, które przeradzały
Cieśn
Linie demarkacyjne
przedzające uderzenie na Egipt, po któ- się w lokalne starcia na pełną skalę, powodując ciężkie
po wojnie sześciodniowej rym nastąpiła kontrofensywa przeciwko straty po obydwu stronach. Walki ustały w 1970 roku,
kiedy Egipt i Izrael odnowiły porozumienie o zawiesze- Druga wojna libańska

niu broni w rejonie Kanału Sueskiego. W maju 2000 roku Izrael wycofał wszystkie siły ze
strefy bezpieczeństwa. Liban nie zdołał jednak wypeł-
Wojna Jom Kippur (1973) nić ustaleń rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 425
Trzy lata względnego spokoju na granicach zakoń- i 1559, zgodnie z którymi miało nastąpić rozwiązanie
czyły się w Jom Kippur (Dzień Pojednania), największe Hezbollahu i zajęcie południa kraju przez regularną ar-
święto żydowskiego kalendarza. Egipt i Syria 6 paź- mię libańską.
dziernika 1976 roku rozpoczęły skoordynowaną, za- W wyniku tego w lipcu 2006 roku, po tym jak Hez-
skakującą ofensywę przeciwko Izraelowi, przekraczając bollah porwał dwóch izraelskich żołnierzy i zbombar-
Kanał Sueski i wkraczając na Wzgórza Golan. W ciągu dował miasta w Galilei, ponownie wybuchły walki.
kolejnych trzech tygodni izraelska armia odwróciła losy Podczas konfliktu, nazwanego później drugą wojną
wojny i odparła atak, zajmując tereny egipskie po za- libańską, w kierunku cywilnych celów w Izraelu wy-
chodniej stronie Kanału Sueskiego i dochodząc na od- strzelono ponad 4000 rakiet. Walki zakończyły się
ległość 32 kilometrów od stolicy Syrii, Damaszku. Dwa w sierpniu 2006 roku. Rada Bezpieczeństwa ONZ wy-
lata trudnych negocjacji izraelsko-egipskich i izraelsko- dała rezolucję nr 1701, wzywającą do bezwarunkowe-
syryjskich doprowadziły do porozumień pokojowych, go uwolnienia schwytanych żołnierzy izraelskich, roz-
w wyniku których Izrael wycofał się z części zajętych lokowania w południowym Libanie oddziałów UNIFIL
w czasie wojny terytoriów. i armii libańskiej oraz ustanowienia embarga na dosta-
wy broni dla libańskich grup zbrojnych.
Operacja Pokój dla Galilei (1982)
Izrael nie dążył nigdy do konfliktu z Libanem. Armia Operacje w Gazie (2008)
izraelska wkroczyła jednak w 1982 roku na terytorium W następstwie wycofania się Izraela ze Strefy Gazy
północnego sąsiada, kiedy Organizacja Wyzwolenia Pa- i czterech osiedli na północy Zachodniego Brzegu
lestyny (OWP), wyrzucona z Jordanii w 1970 roku, w 2005 roku oraz wygranej Hamasu w wyborach 2007
przeniosła się na południe Libanu i rozpoczęła powta- roku ataki terrorystyczne przeciwko Izraelowi nasiliły
rzające się ataki terrorystyczne w miastach i wsiach pół- się. Z Gazy wystrzelono w kierunku południowego
nocnego Izraela (Galilei), powodując liczne ofiary w lu- Izraela tysiące rakiet, powodując straty materialne oraz
dziach i straty materialne. W operacji Pokój dla Galilei fizyczne i psychologiczne urazy u ludności cywilnej.
zlikwidowano większość organizacyjnej i militarnej in- W tej sytuacji Izrael zmuszony był podjąć działania mi-
frastruktury OWP w regionie. Przez kolejne 18 lat Izrael litarne w postaci Operacji Płynny Ołów (od 27 grudnia
utrzymywał w południowym Libanie niewielką strefę 2008 r. do 18 stycznia 2009 r.).
bezpieczeństwa, przyległą do swej północnej granicy,
aby uchronić mieszkańców Galilei przed atakami.
częły się następnie pod auspicjami USA,

Corocznie w Izraelu odbywają się uroczystości ku czci zamordowa- zakończyły się we wrześniu 1978 roku
nego premiera Icchaka Rabina. Zamach, dokonany 4 listopada podpisaniem porozumień pokojowych
1995 roku przez żydowskiego ekstremistę, wywołał w kraju po- z Camp David. Dokument zawierał ramo-
wszechną żałobę po tym żołnierzu i mężu stanu, który przebył dro- we założenia trwałego pokoju na Bliskim
gę od pól bitewnych do przewodzenia procesowi pokojowemu. Wschodzie, łącznie ze szczegółowymi
propozycjami samostanowienia dla Pale-
Od wojny do pokoju styńczyków.
Niemal trzydziestoletnie rządy Partii Pracy zakończy- 26 marca 1979 roku Izrael i Egipt pod-
ły się po wyborach 1977 roku, kiedy władzę objął Li- pisały w Waszyngtonie traktat pokojowy, Prezydent Egiptu
Anwar Sadat,
kud, koalicja sił prawicowych i centrowych. Nowy pre- kończąc tym samym trzydziestoletni stan wojny mię- prezydent USA
mier, Menachem Begin, potwierdził chęć kontynuowa- dzy obydwoma krajami. Zgodnie z warunkami trakta- Jimmy Carter
nia wysiłków swych poprzedników na rzecz stabilnego tu, Izrael wycofał się z półwyspu Synaj, zaś w miejsce i premier Izraela
Menachem
pokoju w regionie i zaapelował do arabskich przywód- dotychczasowych linii demarkacyjnych ustalono obu- Begin.
ców o powrót do stołu rokowań. stronnie uznawane granice państwowe. GPO / Y. Sa’ar
Zaklęty krąg odrzucania izraelskich apeli o pokój Trzy lata rokowań między Jordanią
przez państwa arabskie przerwała wizyta w Jerozoli- i Izraelem, jakie nastąpiły po konferencji Liban
granice państw
mie egipskiego prezydenta Anwara Sadata z listopada pokojowej w Madrycie w 1991 roku, za-
Syria
linia demarkacyjna
Hajfa
1977 roku. Egipsko-izraelskie negocjacje, które rozpo- owocowały podpisaniem przez Husajna,
władcę Haszemickiego Królestwa Jordanii, Tel Awiw-Jafa
Morze
i premiera Icchaka Rabina w lipcu 1994 Śródziemne
Jerozolima
roku deklaracji, która zakończyła trwający Beer Szewa

od 46 lat stan wojny. Izraelsko-jordański
traktat pokojowy podpisano w obecności
amerykańskiego prezydenta Billa Clintona Jordania
26 października 1994 roku na przejściu Synaj Ejlat
granicznym Arawa, pomiędzy izraelskim Arabia

Saudyjska
Ejlatem a jordańską Akabą.
Premier Icchak Wyzwania wewnętrzne Egipt

Rabin i król Morze
Jordanii Husajn W latach 80. i 90. Izrael przyjął ponad Czerwone
GPO / Y. Sa’ar milion imigrantów, głównie z byłego Pokój z Egiptem i Jordanią

Związku Sowieckiego, Europy Wschodniej i Etiopii. Na- niej jego ugrupowanie przegrało – w 1999 roku koali-
pływ tak dużej liczby nowych konsumentów oraz bar- cyjny rząd utworzył Ehud Barak, lider centrolewicowe-
dziej lub mniej wykwalifikowanych pracowników nadał go Jednego Izraela. W grudniu następnego roku Barak
gospodarce potężny impuls do rozwoju. złożył dymisję. Ariel Szaron, szef Likudu, został premie-
Po wyborach do Knesetu w 1984 roku rząd utworzy- rem na początku 2001 roku i pełnił tę funkcję do 2006
ły dwa główne ugrupowania: centrolewicowa Partia roku, kiedy doznał wylewu. Na stanowisku premiera
Pracy i centroprawicowy Likud. W 1988 roku władzę zastąpił go Ehud Olmert, przywódca powołanej przez
przejęła koalicja pod przewodnictwem Likudu, zaś Szarona w listopadzie 2005 roku partii Kadima. W lu-
w 1992 roku zwyciężył blok Partii Pracy i kilku mniej- tym 2009 roku, po złożeniu dymisji przez Olmerta, od-
szych partii lewicowych. W 1996 roku, rok po zamachu były się wcześniejsze wybory. Zwycięski Netaniahu sfor-
na premiera Icchaka Rabina, w bezpośrednich wybo- mował rząd oparty na szerokiej koalicji.
rach na premiera wygrał Benjamin Netaniahu, kierujący Poszczególne gabinety opierały się na różnych prze-
koalicją skupioną wokół Likudu. Niecałe trzy lata póź- konaniach politycznych, ale ich cele były podobne:
osiągnięcie pokoju, rozwój gospodarczy, integracja
imigrantów.
TERRORYZM
Arabski i palestyński terroryzm skierowany przeciwko Żydom ist-
niał na wiele lat przed powstaniem państwa Izrael i nie zniknął
również potem. W ciągu dwóch dekad, jakie upłynęły od ogłosze-
nia niepodległości do wojny sześciodniowej 1967 roku (kiedy
Izrael zajął Terytoria Okupowane), tysiące zamachów kosztowały
życie i zdrowie izraelskich obywateli. Po utworzeniu OWP to ta
organizacja stała się liderem kampanii terroru.
W latach 70. i 80. różne organizacje terrorystyczne związane
z OWP przeprowadziły liczne zamachy w Izraelu i za granicą. Jed-
nym z najgłośniejszych ataków było zamordowanie 11 izraelskich
sportowców podczas Olimpiady w Monachium w 1972 roku. Po-
mimo wyrzeczenia się metod terrorystycznych przez Palestyńczy-
ków w 1993 roku, co otworzyło drogę do izraelsko-palestyńskie-
go procesu pokojowego, zamachy nie ustały, a od września 2000
roku przybrały na sile, pochłaniając życie ponad 1000 izraelskich
cywili i raniąc wiele tysięcy więcej.
PROCES POKOJOWY i Jerychu zostały wprowadzone w życie w maju 1994

roku. Trzy miesiące później na Zachodnim Brzegu na-
Od chwili podpisania izraelsko-egipskiego traktatu stąpiło przekazanie kompetencji w zakresie edukacji,
z 1979 roku Izrael i inne państwa występowały z wielo- kultury, opieki zdrowotnej, pomocy społecznej, podat-
ma inicjatywami na rzecz pokoju w regionie. Dzięki tym ków bezpośrednich i turystyki. Deklaracja Zasad i inne
wysiłkom w październiku 1991 roku odbyła się w Ma- porozumienia izraelsko-palestyńskie doprowadziły do
drycie konferencja pokojowa pod auspicjami USA podpisania we wrześniu 1995 roku Tymczasowej Umo-
i ZSRR. Spotkali się na niej przedstawiciele Izraela, Syrii, wy w sprawie Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy. Posze-
Libanu, Jordanii oraz Palestyńczyków. Obradom plenar- rzała ona palestyńską autonomię poprzez ustanowie-
nym towarzyszyły dwustronne negocjacje uczestniczą- nie wybieralnej władzy – Rady Palestyńskiej (powołanej
cych stron oraz wielostronne dyskusje o najważniej- w styczniu 1996 r.) oraz dalsze wycofywanie wojsk izra-
szych wyzwaniach w regionie. elskich z Zachodniego Brzegu. Umowa wprowadzała
także mechanizmy regulujące stosunki izraelsko-pale-
Rozmowy dwustronne styńskie do czasu ostatecznego uzgodnienia statusu
Izrael i Palestyńczycy: W toku wielomiesięcznych, Palestyny. Umowa Tymczasowa dzieliła Zachodni Brzeg
kuluarowych kontaktów pomiędzy izraelskimi nego- na trzy typy obszarów:
cjatorami i przedstawicielami OWP, które odbywały się · obszary o statusie A (główne miasta Zachodniego
w Oslo, sformułowano Deklarację Zasad, która okre- Brzegu): Rada Autonomii ponosi pełną odpowiedzial-
ślała zasady samostanowienia Palestyńczyków na Za- ność za bezpieczeństwo wewnętrzne, porządek pu-
chodnim Brzegu i w Gazie. Zanim jednak podpisano ją bliczny i administrację cywilną. Umowa Tymczasowa
13 września 1993 roku, nastąpiła wymiana pism mię- zawierała osobne ustalenia dla Hebronu. Protokół wy-
dzy Jasserem Arafatem a Icchakiem Rabinem. Prze- cofania armii izraelskiej z tego miasta podpisano
wodniczący OWP zobowiązał się odrzucić terroryzm, w styczniu 1997 roku.
wyrzucić ze statutu organizacji zapisy negujące prawo · obszary o statusie B (mniejsze miasteczka i wsie
Izraela do istnienia i zadeklarował wolę pokojowego Zachodniego Brzegu): Rada Autonomii przejęła odpo-
zakończenia trwającego od dziesięcioleci konfliktu. Ze wiedzialność w zakresie administracji cywilnej (jak
swojej strony Izrael uznał z kolei OWP za przedstawi- w obszarach A) i utrzymania porządku publicznego,
ciela narodu palestyńskiego. Izrael zachował natomiast nadrzędne kompetencje
Deklaracja zawierała zaakceptowane przez obydwie w sprawach bezpieczeństwa, aby chronić swoich oby-
strony zasady funkcjonowania palestyńskiego samorzą- wateli i zwalczać terroryzm.
du podczas pięcioletniego okresu przejściowego oraz · obszary o statusie C (osiedla żydowskie, obszary
ramowy plan kolejnych etapów izraelsko-palestyńskich o znaczeniu strategicznym dla Izraela, w większości
negocjacji. Ustalenia co do samorządu w Strefie Gazy niezamieszkałe tereny Zachodniego Brzegu): pełna od-
powiedzialność Izraela za bezpieczeństwo i porządek czył się jednak wydaniem trójstronnego

publiczny, a także kompetencje administracyjne (pla- oświadczenia, w którym zawarto uzgod-
nowanie przestrzenne, wykopaliska itd.). Rada Auto- nione założenia dalszych negocjacji.
nomii zajmuje się wszelkimi innymi sprawami admini- We wrześniu 2000 roku Palestyńczycy
stracyjnymi ludności palestyńskiej. rozpoczęli Intifadę – masową kampanię
terroru i przemocy, której skutkiem były
Ustalony w Umowie Tymczasowej harmonogram liczne ofiary i cierpienia po obydwu stro-
kolejnych faz wycofywania wojsk był kilkakrotnie zmie- nach. Rozliczne próby, by przerwać krwa-
niany w ramach uzgodnień między stronami, z których wą konfrontację i wznowić proces poko-
najważniejsze było Memorandum z Wye River (paź- jowy, spełzły na niczym z powodu pale- Premier
dziernik 1998 r.). Wypełniając swoje zobowiązania, styńskiego terroryzmu. Ariel Szaron
w grudniu
Izrael zamknął pierwszy i drugi etap wycofywania swo- Izrael zaakceptował wizję nakreśloną 24 czerwca 2003 roku
ich sił w marcu 2000 roku. W wyniku tych działań 18% 2002 roku w przemówieniu prezydenta USA George’a ogłosił plan
wycofania
terytorium Zachodniego Brzegu uzyskało status A, W. Busha: zakończenia palestyńskich zamachów, a na- wojsk
a 21% status B, zaś pod rządami Rady Autonomii zna- stępnie ostatecznego uzgodnienia wszystkich kwestii z terytoriów
okupowanych
lazło się 98% ludności palestyńskiej. spornych i wejścia w pokojowe relacje.
GPO /
Negocjacje na temat ostatecznego statusu Palestyny Moshe Milner
i ułożenia trwałych relacji między Izraelem a podmio- Izrael przyjął plan pokojowy 25 maja 2003 roku,
tem palestyńskim rozpoczęły się zgodnie z planem opatrując go komentarzami, które z izraelskiego
w maju 1996 roku. Samobójcze zamachy bombowe punktu widzenia były niezbędne dla jego wdrożenia
terrorystów Hamasu, dokonywane w 1996 roku w Je- i do których USA musiały się, w opinii Izraela, odnieść.
rozolimie i Tel Awiwie, podkopały izraelską wiarę Palestyńczycy nie wypełnili jednak jak dotychczas zo-
w proces pokojowy. Rozmowy zawieszono na trzy lata bowiązań z pierwszej fazy planu: przede wszystkim
– wznowiło je dopiero Memorandum z Szarm el-Szejk nie dokonali bezwarunkowego wstrzymania działań
z września 1999 roku. Wśród spraw wymagających terrorystycznych i zachęcających do nich. Jednym
rozstrzygnięcia były między innymi te dotyczące z antyterrorystycznych działań podjętych przez Izrael
uchodźców, osadników, kwestii bezpieczeństwa, gra- była budowa specjalnego płotu wokół terytoriów pa-
nic czy statusu Jerozolimy. Na zaproszenie prezydenta lestyńskich.
USA Billa Clintona izraelski premier Ehud Barak i prze- W sierpniu 2005 roku Izrael wycofał się całkowicie
wodniczący Autonomii Palestyńskiej Jasser Arafat spo- ze Strefy Gazy i czterech osiedli w północnej Samarii
tkali się w lipcu 2000 roku na szczycie w Camp David, (Zachodni Brzeg), chcąc przełamać impas, w jakim
aby wznowić rokowania. Nie osiągnięto jednak poro- znalazł się proces pokojowy po pięciu latach palestyń-
zumienia – Arafat odrzucił hojną ofertę. Szczyt zakoń- skich zamachów. Jednak wraz z wyborczą wygraną
Hamasu palestyński terroryzm nie ustał. Z terenów Izrael i Liban: zgodnie z decyzją izraelskiego rządu
Gazy wystrzeliwano w kierunku północnego Negewu o wdrożeniu Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr
rakiety Kassam, porwano także izraelskiego żołnierza, 425, 23 maja 2000 roku Izrael wycofał wszystkie swo-
co wymusiło działania wojskowe. je oddziały ze strefy buforowej w południowym Liba-
Nowy izraelski rząd, wybrany w początkach 2009 nie. Druga strona wciąż jeszcze nie wypełniła jednak
roku, poczynił wiele wysiłków dla wznowienia procesu zobowiązań wynikających z rezolucji nr 425 oraz 1559
pokojowego. Próby te były jednak torpedowane przez – Liban nie rozwiązał Hezbollahu i nie rozmieścił armii
Palestyńczyków, którzy zaczęli się między innymi do- na swej południowej granicy. Po uprowadzeniu dwóch
magać spełnienia kilku warunków wstępnych, zanim izraelskich żołnierzy i ostrzelaniu miast na północy
w ogóle zasiądą do rokowań z Izraelem. Dopiero Izraela przez Hezbollah 12 lipca 2006 roku konflikt
w maju 2010 roku Palestyńczycy zgodzili się na tak wybuchł na nowo. Izrael był zmuszony podjąć próbę
zwane rozmowy zbliżeniowe. usunięcia organizacji z południa Libanu – łącznie z jej
arsenałami, zawierającymi kilkadziesiąt tysięcy dostar-
Izrael i Syria: rozmowy delegacji izraelskiej i syryj- czonych przez Iran i Syrię rakiet, które zagrażały milio-
skiej rozpoczęły się w Waszyngtonie zgodnie z założe- nom izraelskich cywili. W walkach, które nazwano
niami konferencji madryckiej i były kontynuowane na później II wojną libańską, w stronę cywilnych celów
poziomie ambasadorów z udziałem wysokiej rangi w Izraelu wystrzelono ponad 4000 rakiet, których ofia-
przedstawicieli USA. rami stały się 44 osoby. Ostrzał spowodował także
Dwie rundy syryjsko-izraelskich rozmów pokojo- duże straty materialne. W trakcie działań zbrojnych
wych (grudzień 1995 r. i styczeń 1996 r.) skupiły się na zginęło 119 izraelskich żołnierzy. Starcia zakończyły się
kluczowych kwestiach bezpieczeństwa. Podczas 11 sierpnia 2006 roku przyjęciem rezolucji Rady Bez-
szczegółowych i kompleksowych negocjacji ustalono pieczeństwa ONZ nr 1701, wzywającej do bezwarun-
sprawy bezsporne i zbieżne dążenia, aby móc je kowego uwolnienia uprowadzonych żołnierzy izrael-
w przyszłości przedyskutować. Negocjacje między Sy- skich, rozlokowania w południowym Libanie oddzia-
rią a Izraelem wznowiono po ponad trzech latach im- łów UNIFIL i armii libańskiej oraz ustanowienia embar-
pasu w styczniu 2000 roku w amerykańskim She- ga na dostawy broni dla libańskich grup zbrojnych.
pherdstown. Niestety, nie przyniosły one przełomu,
podobnie jak marcowe spotkanie prezydentów Clin- Rozmowy wielostronne
tona i Hafeza Asada w Genewie. Rozmowy wielostronne zostały zainicjowane jako
Syria wraz z Iranem wspierają najbardziej niebez- integralna część procesu pokojowego. Ich celem było
pieczne i radykalne organizacje terrorystyczne, takie szukanie rozwiązań najważniejszych problemów Bli-
jak Hezbollah. skiego Wschodu oraz budowanie zaufania, niezbęd-
nego dla normalizacji stosunków między państwami
regionu. W styczniu 1992 roku odbyła się w Moskwie NAJWAŻNIEJSZE DATY

Bliskowschodnia Konferencja Wielostronna, w której
uczestniczyli przedstawiciele 36 państw i organizacji
międzynarodowych. Delegaci, podzieleni na pięć grup Przed naszą erą
roboczych poświęconych kluczowym kwestiom (ochro-
na środowiska, kontrola zbrojeń i bezpieczeństwo, XVII–VI wiek p. n. e. – czasy biblijne
uchodźcy, dostęp do wody, rozwój gospodarczy), spo- ok. 1700 Abraham, Izaak, Jakub – patriarchowie
tykają się od tego czasu regularnie w różnych miastach ludu żydowskiego osiedlają się w Kraju
regionu. Kanaan. Głód zmusza jednak Izraelitów
Rozmowy koordynowane są przez złożony z kluczo- do migracji do Egiptu.
wych delegacji Komitet Sterujący pod przewodnic- ok. 1300 Mojżesz wyprowadza Izraelitów
twem USA i Rosji. Wybuch palestyńskiej przemocy z Egiptu, przez 40 lat wędrują
w 2000 roku zamroził jednak większość działań wielo- po Pustyni, Powstanie Tory, włączając
stronnych. w to 10 przykazań otrzymanych
na Górze Synaj.
1300–1200 Izraelici osiedlają się na Ziemi Izraela.
ok. 1020 Ustanowienie żydowskiej monarchii;
Saul, pierwszy król.
ok. 1000 Jerozolima stolicą królestwa Dawida
ok. 960 Budowa pierwszej świątyni przez króla.
Salomona – narodowego i duchowego
centrum narodu żydowskiego.
ok. 930 Podzielone królestwa – Izrael i Juda.
722–720 Królestwo Izraela podbite przez
Asyryjczyków, wygnanie 10 plemion
(10 zaginionych Plemion Izraela).
586 Juda zdobyta przez Babilonię.
Zburzenie Jerozolimy i Pierwszej
Świątyni, wygnanie większości Żydów.
Okres Drugiej Świątyni 313–636 Panowanie bizantyjskie
538–142 Okres Perski i Hellenistyczny ok. 390 Ukończenie Talmudu Jerozolimskiego

– komentarza do Miszny.
538–515 Powrót wielu Żydów z niewoli 614 Inwazja perska.
babilońskiej; Odbudowanie świątyni
332 Podbój przez Aleksandra Wielkiego, 636–1099 Panowanie Arabskie
panowanie helleńskie.
166–160 Powstanie Machabeuszów przeciwko 691 Kalif Abdul el-Malik buduje na miejscu
ograniczaniu swobody praktyki religijnej Pierwszej i Drugiej Świątyni Kopułę
i zbeszczeszczeniu świątyni. na Skale.
142–129 Autonomia pod rządami Hasmoneuszy.
129–263 Żydowska niepodległość królestwa 1099–1291 Czasy wypraw krzyżowych
Hasmoneuszy. (łacińskie Królestwo Jerozolimy)
63 Zdobycie Jerozolimy przez rzymskiego
generała Pompejusza. 1291–1516 Panowanie Memeluków
63 p.n.e. –313 n.e. rządy rzymskie 1517–1917 Rządy Imperium Ottomańskiego
63–4 p.n.e. Herod, mianowany przez Rzymian 1564 Opublikowanie kodeksu żydowskiego
królem, rządzi Ziemią Izraela. Renowacja prawa (Szulhan Aruch).
świątyni jerozolimskiej. 1860 Budowa pierwszego osiedla poza
murami Starego Miasta w Jerozolimie.
Nasza era 1882–1903 Pierwsza Alija (fala imigracji na masową
skalę), głównie z Rosji.
ok. 20–33 Działalność Jezusa z Nazaretu. 1897 Pierwszy Kongres Syjonistyczny zwołany
66 Żydowski bunt przeciwko Rzymowi. przez Teodora Herzla w Bazylei.
70 Zniszczenie Jerozolimy i drugiej Świątyni. Powstanie Organizacji Syjonistycznej.
73 Ostatni szaniec powstania w Masadzie. 1904–1914 Druga Alija – głównie z terenów
132–135 Powstanie Bar Kochby przeciwko ówczesnej Rosji i Polski.
Rzymowi. 1909 Powstaje pierwszy kibuc, Degania,
ok. 210 Ukończenie kodyfikacji żydowskiego i pierwsze nowoczesne żydowskie
prawa ustnego (Miszna). miasto, Tel Awiw.
1917 Ponad czterystuletnie panowanie 1929 Masakra Żydów w Hebronie dokonana

Ottomanów zostaje zakończone przez przez arabskich terrorystów.
Brytyjczyków. Brytyjski minister spraw 1931 Założenie Irgunu, żydowskiej organizacji
zagranicznych deklaruje poparcie podziemnej.
dla stworzenia „żydowskiej siedziby 1933–1939 Piąta Alija, głównie z Niemiec.
narodowej w Palestynie“. 1936–1939 Antyżydowskie rozruchy wzniecone
przez arabskich terrorystów.
1918–1948 Mandat brytyjski 1939 „Biała Księga” poważnie ogranicza
żydowską imigrację.
1919–1923 Trzecia Alija, głównie z terenów Rosji. 1939–1945 Druga wojna światowa.
1920 Założenie Histadrut (Powszechnej Holokaust w Europie.
Organizacji Robotników Żydowskich 1940–1941 Założenie podziemnej grupy Lehi,
w Ziemi Izraela) i Hagany oraz Palmach – kompanii szturmowych
(żydowskiej organizacji samoobrony). Hagany.
Stworzenie Waad Leumi (żydowskiej 1944 Sformowanie Brygady Żydowskiej
Rady Narodowej), reprezentującej jako części brytyjskich sił zbrojnych.
interesy społeczności żydowskiej 1947 ONZ proponuje stworzenie państwa
(Jiszuw). arabskiego i żydowskiego na terytorium
1921 Założenie w Nahalal pierwszego Ziemi Izraela.
moszawu – spółdzielni rolniczej.
1922 Liga Narodów powierza Wielkiej Brytanii 1948 Państwo Izrael
Mandat dla Palestyny (Ziemi Izraela).
Utworzenie Transjordanii na trzech 1948 Koniec Mandatu Brytyjskiego (14 maja);
czwartych terytorium. Pozostała proklamowanie niepodległości (14 maja);
jedna czwarta miała stać się żydowską napaść pięciu krajów arabskich na Izrael
siedzibą narodową. Powołanie Agencji (15 maja);
Żydowskiej, reprezentującej Żydów utworzenie Sił Obrony Izraela
wobec władz mandatowych. wojna o niepodległość (maj 1948–lipiec
1924 Ufundowanie w Hajfie Technionu – 1949).
Instytutu Techniki, pierwszej politechniki. 1949 Podpisanie rozejmów z Egiptem,
1924 –1932 Czwarta Alija, głównie z Polski. Jordanią, Syrią i Libanem;
1925 Otwarcie na Górze Scopus Uniwersytetu Jerozolima podzielona między Izrael
Hebrajskiego w Jerozolimie. a Jordanię.
Pierwsze wybory do Knesetu. 1982 Zakończenie trójetapowego

Izrael 59. państwem członkowskim ONZ wycofywania sił izraelskich z Synaju;
1948–52 Masowa imigracja z Europy i państw operacja Pokój dla Galilei – usunięcie
arabskich. z Libanu terrorystów z Organizacji
1956 Kampania sueska. Wyzwolenia Palestyny.
1961–62 Proces i egzekucja Adolfa Eichmanna 1984 Likud i Partia Pracy w rządzie jedności
za udział w zbrodniach Holokaustu. narodowej;
1964 Ukończenie budowy Wodociągu Operacja Mojżesz – imigracja etiopskich
Krajowego, dostarczającego wodę Żydów.
z Jeziora Tyberiadzkiego na półpustynne 1985 Porozumienie o wolnym handlu z USA.
południe Izraela. 1987 Intifada – zamieszki na terytoriach
1967 Wojna sześciodniowa; zjednoczenie zajmowanych przez Izrael.
Jerozolimy. 1988 Wyborcze zwycięstwo Likudu.
1968–70 Egipt toczy przeciw Izraelowi „wojnę 1989 Czteropunktowy plan pokojowy Izraela;
na wyczerpanie”. początek masowej imigracji Żydów z ZSRR.
1973 Wojna Jom Kippur. 1991 Izrael zaatakowany rakietami Scud
1975 Izrael członkiem stowarzyszonym podczas wojny w Zatoce Perskiej;
Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. bliskowschodnia konferencja pokojowa
1977 Pierwszy rząd Likudu po 30 latach w Madrycie;
dominacji Partii Pracy; operacja Salomon – ewakuacja
wizyta prezydenta Egiptu Anwara etiopskich Żydów drogą lotniczą.
Sadata w Jerozolimie, 1992 Nawiązanie stosunków dyplomatycznych
1978 Porozumienie z Camp David – założenia z Chinami i Indiami;
trwałego pokoju na Bliskim stanowisko premiera obejmuje Icchak
Wschodzie oraz palestyńskiego Rabin.
samostanowienia. 1993 Deklaracja Zasad Przejściowej Autonomii
1979 Podpisanie egipsko-izraelskiego traktatu Palestyńskiej (porozumienia z Oslo)
pokojowego. podpisana przez Izrael i reprezentującą
Pokojowa Nagroda Nobla dla prezydenta Palestyńczyków OWP.
Anwara Sadata i premiera 1994 Ustanowienie Autonomii Palestyńskiej
Menachema Begina. w Strefie Gazy i regionie Jerycha;
1981 Lotnictwo izraelskie niszczy iracki reaktor przywrócenie pełnych stosunków
jądrowy tuż przed jego uruchomieniem. dyplomatycznych z Watykanem.
utworzenie w Izraelu sekcji interesów Izrael i OWP podpisują Memorandum

Maroka i Tunezji; z Szarm el-Szejk.
podpisanie izraelsko-jordańskiego 2000 Pielgrzymka Jana Pawła II;
traktatu pokojowego; Izrael wycofuje się ze Strefy
Rabin, Peres i Arafat nagrodzeni Bezpieczeństwa na południu Libanu;
pokojowym Noblem Izrael przyjęty w ONZ do Grupy Krajów
1995 Rozszerzenie Autonomii Palestyńskiej Zachodnioeuropejskich i Innych;
w Gazie i na Zachodnim Brzegu; ponowny wybuch zamieszek
wybory do Rady Autonomii; – Druga Intifada;
zamach na premiera Icchaka Rabina premier Barak składa dymisję.
podczas wiecu pokojowego; 2001 Ariel Szaron z Likudu premierem rządu
Szymon Peres premierem. szerokiej koalicji;
1996 Eskalacja fundamentalistycznego opublikowanie raportu komisji
arabskiego terroru przeciwko Izraelowi; Mitchella;
operacja Grona Gniewu – odwet plan pokojowy George’a Teneta;
za terrorystyczne ataki Hezbollahu minister turystyki Rechawam Ze’ewi
na północny Izrael; zamordowany w zamachu.
otwarcie izraelskich biur handlowych 2002 operacja Tarcza Obronna w odpowiedzi
w Omanie i Katarze; na nasilenie palestyńskich
Benjamin Netaniahu premierem; zamachów terrorystycznych;
koalicyjny rząd pod przewodnictwem rozpoczęcie budowy płotu dla ochrony
Likudu; przed terroryzmem z Zachodniego
otwarcie omańskiego biura handlowego Brzegu;
w Tel Awiwie. premier Szaron rozwiązuje Kneset,
1997 Podpisanie Protokołu Hebrońskiego ogłasza przedterminowe wybory
przez Izrael i Autonomię Palestyńską. na 28 stycznia 2003 r.
1998 Izrael świętuje 50-lecie; 2003 Prawicowy rząd koalicyjny Szarona
podpisanie przez Izrael i OWP przyjmuje „Mapę Drogową” – plan
Memorandum z Wye River – wdrażanie pokojowy Busha.
Umowy Tymczasowej. 2005 Izrael całkowicie wycofuje wojska ze
1999 Ehud Barak z lewicowego Jednego Strefy Gazy.
Izraela premierem na czele koalicyjnego 2006 Ariel Szaron dostaje wylewu, obowiązki
rządu; premiera przejmuje Ehud Olmert;
66 l Izrael w FAKTACH
po wyborach 28 marca Olmert formuje

rząd pod przewodnictwem partii
Kadima;
porwanie izraelskiego żołnierza, Izrael
podejmuje akcję zbrojną przeciwko
Państwo
terorrystom w Strefie Gazy;
porwanie dwóch izraelskich żołnierzy
i ostrzał rakietowy Izraela przez
Hezbollah, Izrael podejmuje akcję
zbrojną w Libanie (druga wojna
libańska).
2007 Kneset wybiera Szymona Peresa
prezydentem; Państwo 71
po przejęciu kontroli nad Gazą przez
Hamas Izrael ogłasza Strefę „wrogim Struktura polityczna 74
terytorium”.
2008 Izrael świętuje 60-lecie; Prezydent 75
w odpowiedzi na 10 000 rakiet
i pocisków moździerzowych Władza ustawodawcza: Kneset 77
wystrzelonych ze Strefy Gazy, Izrael
rozpoczyna operację Płynny Ołów. Władza wykonawcza: rząd 79
2009 Benjamin Netaniahu wybrany
premierem, tworzy rząd szerokiej Wymiar sprawiedliwości 83
koalicji;
100-lecie Tel Awiwu. Władze lokalne 87
2010 Izrael przystępuje do Organizacji
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju Siły Obronne Izraela 89
(OECD).
PAŃSTWO l 69
Państwo
Deklaracja Niepodległości Państwa Izrael, podpisana
14 maja 1948 roku przez członków Rady Narodowej,
reprezentujących wspólnotę żydowską w kraju i ogól-
noświatowy ruch syjonistyczny, stanowi narodowe
David Ben Gurion
credo. Zawiera historyczne przesłanki dla odrodzenia
proklamujący Izraela oraz zasady demokratycznego państwa oparte-
ustanowienie Państwa go na poszanowaniu wolności, sprawiedliwości i po-
Izrael
Biuro Prasowe Rządu
koju, zgodnie z wyobrażeniami biblijnych proroków.
Wzywa także do pokojowych relacji z sąsiednimi kraja-
mi arabskimi w imię korzyści dla całego regionu.
(…) wybawienie, gdzie wielki doradca. (Prz 11, 14)

70 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 71
PAŃSTWO
„Naród żydowski powstał w Ziemi Izraela (Erec
Israel). Tutaj ukształtowała się jego duchowa, reli-
gijna i państwowa tożsamość. Tutaj po raz pierwszy
uzyskał państwowość, stworzył dobra kultury, które
weszły do ogólnoludzkiego kanonu i stąd przekazał
światu nieprzemijalną Księgę nad Księgami.
(…) Żydzi w każdym pokoleniu dążyli do tego,

by powrócić do swej dawnej ojczyzny. (…) dzięki
nim zakwitła pustynia, odrodził się język hebrajski,
zbudowano wsie i miasta. Stworzyli świetnie pro-
sperującą społeczność, która sama zarządza swoją
gospodarką i kulturą, kocha pokój, ale wie, jak się
bronić (…).
Państwo Izrael pozostanie otwarte dla żydow-

skiej imigracji (…); będzie wspierać rozwój kraju
dla pożytku wszystkich jego mieszkańców; oparte
zostanie na poszanowaniu wolności, sprawiedli-
wości i pokoju, zgodnie z wyobrażeniami biblij-
nych proroków; zapewni równość praw społecz-
nych i politycznych niezależnie od wyznania, rasy
i płci; zagwarantuje wolność wyznania, sumienia,
prawo do kultywowania języka, edukacji i kultury;
będzie chronić miejsca święte wszystkich religii;
pozostanie wierne zasadom Karty Narodów Zjed-
noczonych.
Wyciągamy dłoń do wszystkich sąsiadujących

państw i ich mieszkańców, oferując pokój i dobre
sąsiedztwo. Wzywamy do ustanowienia więzów
współpracy i wzajemnej pomocy z suwerennym na- Hatikwa – hymn narodowy Izraela

rodem żydowskim zamieszkałym na swojej ziemi”.
( z Deklaracji Niepodległości
Państwa Izrael)
Flaga Izraela nawiązuje do żydow-

skiego szala modlitewnego (tałesu).
Znajduje się na niej niebieska gwiaz-
da Dawida (Magen Dawid).
Oficjalnym godłem Państwa Izrael

jest menora, świecznik, którego
kształt wywodzi się jakoby od morii,
znanej już w czasach antycznych ro-
Dopóki w naszych dusz głębinie,
śliny o siedmiu łodygach. Gałęzie Serce żydowskie żywo bije,
oliwne po obu stronach symbolizują Oko ku wschodowi się obraca,
I do Syjonu wciąż powraca.
tęsknotę Izraela za pokojem.
Nadzieja nasza nie zginie,
Wszak dwa tysiące lat przetrwała,
Być narodem wolnym w swojej krainie,
W kraju Syjonu i Jerozolimy.
Hymn „Nadzieja nasza” według tłumaczenia Szoszany Raczyńskiej

STRUKTURA POLITYCZNA PREZYDENT Zalman Szazar

(1963 r. – 1973 r.)
Prezydenci Izraela Izrael jest demokracją parlamentarną Prezydent nosi tytuł nasi, starożytne- – polityk, uczony,
opartą o zasadę trójpodziału: na władzę go zwierzchnika Sanhedrynu, najwyższej historyk, pisarz, poeta.
Chaim Weizmann ustawodawczą, wykonawczą i sądowni- władzy ustawodawczej i sądowniczej Ży-
Efraim Kacir
(1949 r. – 1952 r.) czą. Naczelnymi organami władzy są pre- dów mieszkających w Ziemi Izraela. Pre-
(1973 r. – 1978 r.)
– przywódca zydent, Kneset (parlament), rząd (rada zydent jest głową państwa, a jego urząd
– uznany biochemik.
syjonistyczny, uznany ministrów) oraz sądownictwo. symbolizuje jedność narodową ponad
naukowiec. Władza wykonawcza (rząd) jest pod- podziałami partyjnymi. Prezydent jest Icchak Nawon
dana kontroli władzy ustawodawczej wybierany przez Kneset zwykłą większo- (1978 r. – 1983 r.)
Icchak Ben-Zwi (Knesetu), a niezawisłość sądów jest ścią głosów spośród kandydatów nomi- – polityk, dyplomata,
(1952 r. – 1963 r.) gwarantowana prawem. nowanych ze względu na ich autorytet pisarz.
– szef Agencji i zasługi dla państwa. Od 1998 roku pre-
Chaim Herzog
Żydowskiej, historyk. zydent wybierany jest na jedną siedmio-
(1983 r. – 1993 r.)
letnią kadencję.
– prawnik, generał,
Głowa państwa
dyplomata, pisarz.
prezydent Obowiązki prezydenta mają głównie
charakter reprezentacyjny i formalny. Ezer Weizman
Władza Władza Sądownictwo Prawo wymienia wśród nich otwieranie (1993 r. – 2000 r.)
ustawodawcza wykonawcza pierwszego posiedzenia nowego Kne- – dowódca sił
setu, powierzenie posłowi misji tworze- powietrznych, polityk,
przewodniczący nia rządu, przyjmowanie listów uwie- przedsiębiorca.
premier system sądów
parlamentu rzytelniających przedstawicieli obcych
Mosze Kacaw
Kneset rząd prokurator państw, podpisywanie traktatów i ustaw
(2000 r. – 2007 r.) –
generalny przyjętych przez Kneset. Do prerogatyw
działacz społeczny,
komisje ministerstwa prezydenta należy też mianowanie, na
polityk.
parlamentarne podstawie rekomendacji odpowiednich
narodowy instytucji, ambasadorów, sędziów i Pre- Szymon Peres
burmistrzowie audytor, zesa Banku Izraela. Do prezydenta należy (2007 r. – )
i przewodniczący rzecznik praw też prawo łaski, którego realizacja wy- – mąż stanu,
rad miejskich obywatelskich maga jednak opinii ministra sprawiedli- dwukrotny premier,
rady miejskie wości. Prezydent uczestniczy w uroczy- laureat pokojowej
stościach państwowych, a także spełnia nagrody Nobla.
Elektorat
zadania nieformalne: przyjmuje wnioski obywateli WŁADZA USTAWODAWCZA:

oraz wspiera swoim patronatem organizacje i kam-
panie społeczne. KNESET
Naczelnym organem ustawodawczym Izraela
jest Kneset – jednoizbowy parlament. Kneset wziął
swoją nazwę i liczbę członków (stu dwudziestu) od
Kneset ha-Gedola (Wielkiego Zgromadzenia), rady
Żydów zwołanej przez proroków Ezdrasza i Nehe-
miasza w V wieku p.n.e.
O składzie Knesetu decydują powszechne wybo-

ry. W czasie pierwszej sesji parlamentarzyści zostają
zaprzysiężeni, następuje wybór przewodniczącego
i wiceprzewodniczącego. Kadencja Knesetu trwa
Szymon Peres, prezydent Izraela z reguły cztery lata, ale w każdej chwili może on
Biuro Prasowe Rządu / A. Ohayon zostać rozwiązany przez premiera lub ulec samo-
rozwiązaniu. Do czasu ukonstytuowania się nowe-
go składu Knesetu po wyborach, pełnię władzy po-
siada poprzedni.
Siedziba Knesetu
w Jerozolimie,
widziana
od południa.
Ministerstwo
Turystyki
Kneset działa podczas sesji plenarnych oraz za WŁADZA WYKONAWCZA: RZĄD

pośrednictwem 15 komisji stałych. W trakcie sesji
plenarnych toczą się debaty nad projektami legi- Władzę wykonawczą w państwie sprawuje rząd
slacyjnymi zgłaszanymi przez rząd lub poszczegól- (rada ministrów) zajmujący się sprawami wewnętrz-
nych członków Knesetu. Mogą też dotyczyć polityki nymi i zewnętrznymi, łącznie z kwestiami bezpie-
i działalności rządu. Obrady są prowadzone w języ- czeństwa narodowego. Zakres kompetencji rządu
ku hebrajskim, ale parlamentarzyści mogą również jest bardzo szeroki; może zajmować się wszystkimi
mówić po arabsku, gdyż oba są językami oficjalny- sprawami, o ile tylko nie są zastrzeżone dla innego
mi. Dostępne jest tłumaczenie symultaniczne. organu władzy.
Proces legislacyjny w Knesecie składa się z trzech Każdy rząd ustala własny tryb pracy i procedury
czytań (w przypadku projektów ustaw zgłaszanych podejmowania decyzji. Zazwyczaj oznacza to obra-
w sprawach jednostkowych – czterech). Podczas dy raz w tygodniu, ale w razie potrzeby mogą być
pierwszego czytania projekt ustawy prezentowany
jest na posiedzeniu plenarnym, następuje krótka
debata na temat jego treści, po której dokument Premierzy Izraela Szymon Peres
jest kierowany do dalszej dyskusji i ewentualnych (1984 r. – 1986 r.)
poprawek w odpowiedniej komisji. Po zakończe- Dawid Ben Gurion Icchak Szamir
niu pracy nad projektem komisja przesyła go pod (1948 r. – 1954 r.) (1986 r. – 1992 r.)
obrady plenarne do drugiego czytania. Członkowie Mosze Szeret Icchak Rabin
komisji mogą wówczas przedstawić swoje zdania (1954 r. – 1955 r.) (1992 r. – 1995 r.)
odrębne. Po zakończeniu ogólnej debaty każdy ar- Dawid Ben-Gurion Szymon Peres
tykuł ustawy jest poddawany głosowaniu. Jeśli nie (1955 r. – 1963 r.) (1995 r. – 1996 r.)
ma potrzeby zwrócenia projektu komisji, od razu Lewi Eszkol Benjamin Netaniahu
następuje trzecie czytanie i głosowanie nad całością (1963 r. – 1969 r.) (1996 r. – 1999 r.)
ustawy. Przegłosowana ustawa zostaje podpisana Golda Meir Ehud Barak
przez prowadzącego obrady, a następnie opubliko- (1969 r. – 1974 r.) (1999 r. – 2001 r.)
Icchak Rabin Ariel Szaron
wana w dzienniku ustaw z podpisem prezydenta,
(1974 r. – 1977 r.) (2001 r. – 2006 r.)
premiera, przewodniczącego Knesetu oraz mini-
Menachem Begin Ehud Olmert
stra odpowiedzialnego za wdrożenie danego aktu
(1977 r. – 1983 r.) (2006 r. – 2009 r.)
prawnego. Na koniec dokument zostaje opatrzony Icchak Szamir Benjamin Netaniahu
przez ministra sprawiedliwości państwową pieczę- (1983 r. – 1984 r.) (2009 r. – )
cią i staje się prawem.
zwoływane dodatkowe posiedze- z reguły cztery lata, chociaż może

nia. Rząd może także działać za zostać skrócona, jeśli premier ustą- Prokurator Generalny
pośrednictwem komitetów resor- pi, straci możliwość sprawowania
towych. urzędu lub umrze, a także na sku- Prawnymi aspektami wła-
tek przegłosowania wotum nieuf- dzy wykonawczej zajmu-
Formowanie rządu: Ponieważ ności przez Kneset. je się prokurator general-
żadna partia nigdy nie uzyskała tylu ny. Tylko on reprezentuje
miejsc w Knesecie, by móc rządzić Jeśli premier nie jest w stanie państwo w najważniej-
samodzielnie, wszystkie dotychcza- dłużej wypełniać swojej funkcji szych sprawach karnych,
sowe gabinety były tworzone na z któregoś z wymienionych powo- cywilnych i administracyj-
Ministerstwo bazie koalicji kilku partii. dów, rząd wyznacza jednego ze nych. Rząd nie może po-
Spraw swoich członków (posła Knesetu) dejmować działań, które
Zagranicznych
Izraela Po konsultacjach prezydent wskazuje członka na pełniącego obowiązki premie- zdaniem prokuratora ge-
T. Griffith Knesetu, któremu powierza misję sformowania ra. W przypadku udzielenia wotum neralnego są niezgodne
rządu. Wskazany poseł musi w ciągu 28 dni przed- nieufności rząd i premier pozostają z prawem, o ile sąd nie
stawić Knesetowi do zatwierdzenia listę ministrów na stanowiskach do czasu sformo- stwierdzi inaczej.
oraz exposé. Wszyscy ministrowie muszą być oby- wania nowego rządu. Choć prokurator general-
watelami i mieszkańcami Izraela oraz członkami ny nominowany jest przez
Knesetu. Wybory premiera, działa niezależ-
Wybory są powszechne, bez- nie od bieżącej polityki.
Zatwierdzeni ministrowie podlegają w ramach pośrednie, równe, tajne i propor-
wykonywania swoich obowiązków premierowi cjonalne. Cały kraj stanowi jeden
i odpowiadają za swoje działania przed Knesetem. okręg wyborczy. Prawo do głosowania przysługu-
Większość ministrów kieruje odpowiednim resor- je wszystkim obywatelom, którzy ukończyli 18 lat.
tem; ministrowie bez teki mogą być powoływani Wyborcy oddają głos na partię polityczną, która ma
do zajęcia się specjalnymi projektami. Premier może ich reprezentować w Knesecie.
być jednocześnie szefem któregoś z ministerstw.
Dzień wyborów jest świętem państwowym. Wy-
Ministrowie, za zgodą premiera i rządu, mogą borcom, którzy znaleźli się tego dnia z dala od swo-
wyznaczyć wiceministra. On także musi być człon- ich komisji wyborczych, zapewniany jest darmowy
kiem Knesetu. transport. Możliwość głosowania w specjalnie zor-
ganizowanych komisjach wyborczych mają też żoł-
Kadencja rządu, podobnie jak Knesetu, trwa nierze, pacjenci w szpitalach, więźniowie, a także
marynarze na statkach handlowych i Izraelczycy na WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

misjach zagranicznych.
Za przeprowadzenie wyborów odpowiedzial- Niezawisłość sądów jest gwarantowana przez

na jest Centralna Komisja Wyborcza, w skład któ- prawo. Prezydent mianuje sędziów na podstawie
rej wchodzą przedstawiciele partii zasiadających rekomendacji komitetu, w którego skład wchodzą
w Knesecie z sędzią Sądu Najwyższego jako prze- sędziowie Sądu Najwyższego, przedstawiciele pale-
wodniczącym. Regionalne komisje wyborcze nadzo- stry i osoby publiczne. Nominacje są bezterminowe,
rują prawidłowe funkcjonowanie lokalnych komisji ale w wieku 70 lat sędziowie obligatoryjnie prze-
wyborczych, w których zasiadają przedstawiciele co chodzą w stan spoczynku.
najmniej trzech partii reprezentowanych w odcho-
dzącym Knesecie. Prawo ziemi
Po uzyskaniu niepodległości (1948 r.)
Frekwencja w dotychczasowych wyborach wahała Izrael przyjął rozporządzenie o prawie
się pomiędzy 77% a 90% uprawnionych. Świadczy i administracji. Określono w nim, że
to o dużym zainteresowaniu Izraelczyków polityką akty prawne obowiązujące dotychczas
lokalną i krajową. na terytorium kraju pozostają w mocy,
o ile nie są sprzeczne z zasadami ujęty-
Wybory do Knesetu opierają się na głosowaniu mi w Deklaracji Niepodległości Izraela
na partie, nie poszczególnych kandydatów. Liczne lub aktami uchwalonymi przez Kneset.
ugrupowania startujące w wyborach reprezentują System prawny obejmuje więc pozo-
pełne spektrum poglądów i przekonań. stałości prawa otomańskiego (obowią-
zującego do 1917 r.), prawa z okresu Budynek Sądu
mandatowego (zawierającego dużą część angiel- Najwyższego
z lotu ptaka
skiego prawa zwyczajowego), elementy żydowskie- Biuro Prasowe
go prawa religijnego oraz regulacje z innych syste- Rządu / A.Ohayon
mów.
Dominującą cechą systemu prawnego Izraela jest

jednak rozwijający się po 1948 roku lokalny system
prawa stanowionego i precedensowego. Kiedy po-
wstało państwo Izrael, Kneset został upoważniony
do uchwalenia serii aktów ustrojowych, które od-
nosiłyby się do wszystkich aspektów życia i w przy-

System sądowy szłości, skodyfikowane, miałyby stać się konstytucją.
Uchwalono wiele takich aktów ustrojowych, regulu-
Sądy specjalne Trybunały administracyjne, sądy pracy, sądy jących fundamenty funkcjonowania państwa – pre-
(1 sędzia) ds. wykroczeń drogowych, ds. nieletnich, sądy zydenta, Knesetu, rządu, wymiaru sprawiedliwości,
wojskowe, sądy miejskie – każdy ze ściśle okre- Sił Obronnych Izraela, urzędu audytora państwo-
śloną właściwością. wego, wolności wyboru i wykonywania zawodu,
czy też godności i wolności człowieka. Ten ostatni
Sądy religijne Kompetencje w kwestiach stanu cywilnego
(1 lub 3 (małżeństwa, rozwody, alimenty, opieka, ad- akt dotyczy naruszeń i ograniczeń prawa jednostki
sędziów) opcja), przekazane do kompetencji poszcze- do życia, nienaruszalności cielesnej, godności.
gólnych wspólnot religijnych: żydowskie sądy
rabiniczne, muzułmańskie sądy szariatowe, Nadrzędna pozycja aktów ustrojowych wobec
druzyjskie sądy religijne, sądy diecezjalne innych aktów legislacyjnych została potwierdzona
dziesięciu uznawanych przez Izrael wspólnot w 1995 roku, kiedy Sąd Najwyższy uzyskał kompe-
chrześcijańskich.
Sądy pokoju Sprawy cywilne i wykroczenia. Urząd audytora państwowego został powołany w 1949 roku
(1 sędzia) ustawą regulującą zasady zapewnienia przejrzystości władzy.
Urząd zapewnia zewnętrzną kontrolę oraz informuje o legalności,
Sądy okręgowe Instancja apelacyjna wobec sądów rejonowych, przewidywalności, gospodarności, efektywności, skuteczności
(1 lub 3 kompetencje w poważniejszych sprawach cy- i uczciwości działań administracji państwowej. Począwszy od
sędziów) wilnych i karnych. 1971 roku audytor występuje również jako rzecznik praw obywa-
telskich. W tej roli przyjmuje skargi obywateli na państwo lub
Sąd Najwyższy Ostateczna instancja odwoławcza dla całego
urzędy publiczne podległe jego badaniom. Audytor państwowy
(1, 3, 5 kraju, sąd kasacyjny – prawo do zajmowa-
jest wybierany na siedmioletnią kadencję w tajnym głosowaniu
lub większa, nia się sprawami wymagającymi interwencji
nieparzysta w obronie sprawiedliwości, upoważnienie do przez Kneset, i tylko przed nim odpowiedzialny. Państwowy au-
liczba sędziów) decydowania o zwolnieniu osób bezprawnie dyt dotyczy działalności ministerstw, instytucji państwowych, do-
zatrzymanych lub uwięzionych, w specjalnym wództw poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, władz lokalnych,
składzie jako jednoinstancyjny organ właściwy firm z udziałem Skarbu Państwa i tak dalej. Dodatkowo audytor
dla orzekania o legalności działań rządu i insty- państwowy posiada kompetencje do kontrolowania finansów
tucji państwowych, a także o zgodności aktów partii politycznych reprezentowanych w Knesecie oraz ich wydat-
prawnych uchwalanych przez Kneset z Aktami ków na kampanie wyborcze. W przypadku znalezienia nieprawi-
Ustrojowymi. dłowości, audytor może wyznaczyć sankcje pieniężne.
tencję oceny ustaw uchwalonych przez Kneset pod Władze lokalne

kątem zgodności z aktami ustrojowymi.
Władze lokalne zapewniają swoim społecznościom
System prawa precedensowego rozwinął się po- dostęp do edukacji, kultury, opieki zdrowotnej i po-
przez orzecznictwo Sądu Najwyższego, chroniące mocy społecznej, utrzymują drogi i parki, dostarczają
– jako najważniejsze wartości izraelskiego systemu wodę, dbają o czystość. Funkcjonują na podstawie
prawnego – wolności obywatelskie: wolność słowa, prawa miejscowego, które uzupełnia regulacje krajo-
zgromadzeń i wyznania, a także równość. W spe- we i musi zostać zaakceptowane przez Ministerstwo
cjalnym składzie Sąd Najwyższy bada wnioski oby- Spraw Wewnętrznych. Niektóre lokalne samorządy
wateli oczekujących naprawienia szkód, powstałych dysponują własnymi trybunałami, w których sądzi się
w wyniku działalności organów państwa. naruszających prawa miejscowe. Finansowanie
władz lokalnych pochodzi z podatków lokalnych
Izraelska policja oraz dotacji z budżetu państwa. Na każdym pozio-
Podobnie jak na całym świecie, zadaniem policji mie samorządu funkcjonuje stanowisko audytora,
w Izraelu jest utrzymanie jakości życia poprzez wal- który przygotowuje sprawozdanie roczne.
kę z przestępczością, wspomaganie władz w wy-
konywaniu ustaw, kontrola ruchu drogowego oraz Prawo rozróżnia trzy rodzaje władz lokalnych:
działania prewencyjne na rzecz bezpieczeństwa samorząd miejski, który zarządza ośrodkami miej-
i ochrony obywateli. skimi z ludnością powyżej 20 000 mieszkańców,
rady lokalne w miastach pomiędzy 2000 a 20 000
Najważniejsza jednostka operacyjna, policja gra- mieszkańców, i rady regionalne, odpowiedzialne za
niczna, zajmuje się głównie ochroną bezpieczeństwa kilka wiosek lub osiedli, skupionych w bezpośred-
wewnętrznego. W jej ramach funkcjonuje oddział nim sąsiedztwie.
antyterrorystyczny. Wysokie zagrożenie incydentami
terrorystycznymi skłoniło zaniepokojonych obywate- Na czele poszczególnych szczebli władz lokalnych
li do żądania udziału w obronie własnych społecz- stoi burmistrz lub przewodniczący oraz rada. Licz-
ności. W ten sposób sformowano ochotniczą straż bę członków rady ustala Ministerstwo Spraw We-
cywilną (1974 r.), która zapewnia bezpieczeństwo wnętrznych w zależności od liczby ludności na da-
osiedlom. Straż dysponuje własnymi centrami do- nym terenie. Obecnie funkcjonują 73 rady miejskie,
wodzenia, uzbrojonymi patrolami i programami 124 rady lokalne i 54 rady regionalne. Rady miejskie
szkoleń. i lokalne dobrowolnie zrzeszają się w Unii Samorzą-
dów Lokalnych, która reprezentuje je wobec rządu.
Organizacja zajmuje się również monitorowaniem
w Knesecie legislacji dotyczącej samorządów i do- SIŁY OBRONNE IZRAELA

radztwem prawnym. Unia jest afiliowana przy or- (CWA HAGANA L-ISRAEL, W SKRÓCIE CAHAL)
ganizacji Zjednoczone Miasta i Samorządy Lokalne
(UCLG), dzięki czemu utrzymuje kontakty z podob-
nymi organizacjami na całym świecie, współpracuje Założony w 1948 roku Cahal to jedna z naj-
przy zawieraniu umów o partnerstwie miast i wy- bardziej zaprawionych w bojach armii na świecie
mianie międzynarodowych delegacji. – musiał bronić kraju w sześciu poważnych kon-
fliktach zbrojnych. Cahal broni suwerenności i in-
Wybory lokalne tegralności terytorialnej Izraela, odstrasza wrogów
Wybory do władz lokalnych są przeprowadzane i zwalcza wszelkie formy terroryzmu, zagrażającego
co pięć lat w tajnym głosowaniu. Uprawnieni do bezpieczeństwu obywateli. Do głównych zadań sił
głosowania są wszyscy mieszkańcy po ukończeniu zbrojnych należy egzekwowanie postanowień po-
17 lat, także ci, którzy nie posiadają izraelskiego kojowych, dbałość – w porozumieniu z władzami
obywatelstwa. Bierne prawo wyborcze przysługuje Autonomii Palestyńskiej – o bezpieczeństwo na Za-
po ukończeniu 21 lat. W wyborach do rad miej- chodnim Brzegu, odgrywanie aktywnej roli w woj-
skich i lokalnych głosy oddaje się na partyjne listy nie z terroryzmem, zarówno na terenie Izraela, jak
kandydatów. Liczba miejsc w radzie dla danej partii i poza jego granicami, oraz podtrzymywanie zdol-
jest proporcjonalna do uzyskanego odsetka głosów. ności odstraszania, by zapobiegać atakom.
Burmistrzowie i przewodniczący rad lokalnych są
wybierani bezpośrednio. Realizację tych celów umożliwia połączenie de-
fensywnej doktryny strategicznej z ofensywnymi
W wyborach do rad regionalnych, każda wioska założeniami taktycznymi. Ze względu na niewielkie
czy osiedle delegują swojego przedstawiciela zwy- terytorium kraju, Cahal musi przejmować inicjaty-
kłą większością głosów. Członkowie rady regional- wę, kiedy tylko uzna to za konieczne, zaś zaatako-
nej wybierają spośród siebie przewodniczącego. wany bezzwłocznie przenieść pole walki na teryto-
rium przeciwnika. Co prawda przeciwnicy zawsze
Wydatki poniesione na lokalne wybory są zwra- przewyższali Cahal liczebnie, Siły Obronne Izraela
cane partiom przez rząd proporcjonalnie do liczby utrzymują jednak przewagę wyposażenia, posłu-
miejsc, jakie dana lista czy frakcja zdobyła w samo- gując się zaawansowanymi systemami uzbrojenia.
rządzie. Wiele z nich opracowuje się i produkuje w Izraelu,
z uwzględnieniem specyficznych realiów i potrzeb
kraju. Głównym zasobem Sił Obronnych Izraela jest
jednak wysokie morale i wyszkolenie żołnierzy.
Z powodu defensywnej doktryny Cahal składa

się z niewielkiej, zdolnej do szybkiego reagowania
stałej armii lądowej (złożonej z poborowych i per-
sonelu zawodowego), oraz stałego lotnictwa i ma-
rynarki. Większość sił stanowią natomiast rezerwi-
ści, regularnie powoływani na ćwiczenia i służbę.
W przypadku wojny lub innej sytuacji kryzysowej
szybka mobilizacja rezerwistów z całego kraju do
właściwych jednostek pozwala w ciągu 72 godzin
zwiększyć stan osobowy armii trzykrotnie.
Trzy rodzaje sił zbrojnych (armia lądowa, mary-

narka, lotnictwo) działają pod połączonym do-
Tomasz Wasiak
Służba w Cahal
Obowiązkowa służba wojskowa: Wszyscy zdatni do służby woj-
skowej mężczyźni i kobiety są powoływani w wieku 18 lat. Męż-
czyźni służą trzy, kobiety zaś dwa lata. Najlepsi studenci uczelni
wództwem, na którego czele stoi szef sztabu gene-
wyższych mogą uzyskać odroczenie. Nowi imigranci, w zależności
ralnego w randze generała broni, odpowiedzialny
od wieku i sytuacji osobistej w chwili przyjazdu do kraju, mogą
przed ministrem obrony. Szef sztabu generalnego
ubiegać się o odroczenie lub skrócenie obowiązkowej służby woj-
mianowany jest przez rząd – na podstawie reko-
skowej.
mendacji premiera i ministra obrony – na trzyletnią
Rezerwa: po zakończeniu obowiązkowej służby wojskowej każdy
kadencję, z reguły przedłużaną o dodatkowy rok.
żołnierz przenoszony jest do jednostki rezerwy i może być powo-
ływany do służby aż do ukończenia 51 roku życia.
Mężczyźni i kobiety służą ramię w ramię na
Żołnierze zawodowi: w miarę potrzeb kadrowych armii ci, którzy
wszystkich szczeblach sił zbrojnych, jako technicy,
odbyli obowiązkową służbę mogą zostać zawodowymi oficerami
specjaliści łączności, operatorzy wywiadu, instruk-
lub podoficerami. Żołnierze zawodowi stanowią trzon struktur
torzy walki, kartografowie, personel administracyj-
dowodzenia i administracji Cahalu. Absolwenci szkół oficerskich
ny i zaopatrzeniowy, informatycy, lekarze czy praw-
i lotniczych oraz wojskowych uczelni technicznych są zobowiąza-
nicy. Coraz więcej kobiet służy także w jednostkach
ni do podpisania kontraktów zawodowych na określony czas.
bojowych.
Siły Obronne Izraela dbają o kulturalne i socjalne

potrzeby żołnierzy, prowadząc działalność rekre-
Kraj
acyjną i edukacyjną, a także zapewniając osobiste
wsparcie. Rekruci z niekompletnym wykształceniem
mają szansę ukończenia szkoły, oficerowie zawo-
dowi są zachęcani do studiowania podczas służby
na koszt Cahalu. Integrację żołnierzy – nowych imi-
grantów ułatwiają kursy hebrajskiego i inne progra-
my adaptacyjne.
Armia od samego początku uczestniczyła ak-

tywnie w budowie państwa Izrael. Także obecnie Geografia 96
prowadzi programy edukacji uzupełniającej dla
cywilów, przyczynia się także do szybszej integracji Środowisko naturalne 102
społecznej nowych imigrantów. W obliczu kryzysu
lub zagrożenia narodowego Cahal reaguje natych- Ochrona środowiska 108
miast, wyznaczając do niezbędnych prac wyszkolo-
ny personel. Infrastruktura 111
Życie w miastach 114
Życie na wsi 120

Kraj
Izrael zajmuje niewielki, wąski pas półpustynnej zie-
mi na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Śród-
ziemnego. Jego historia sięga 3,5 tys. lat, kiedy Żydzi
porzucili koczownictwo, osiedli w Ziemi Izraela i stali
się narodem. Na przestrzeni wieków kraina znana była
pod różnymi nazwami: Erec Israel, Ziemia Izraela; Sy-
jon, od jerozolimskiego wzgórza, które stało się sym-
bolem zarówno samego miasta, jak i całej Ziemi Izra-
ela; Palestyna, nazwa po raz pierwszy użyta przez Rzy-
mian i pochodząca od Filistii; Ziemia Obiecana; Ziemia
Święta. Dla większości współczesnych Izraelczyków
funkcjonuje jednak po prostu jako Haarec – Kraj. Izrael
zamieszkuje ponad 7 milionów ludzi: 5,4 mln Żydów
i 1,4 mln Arabów. Społeczeństwo reprezentuje szero-
kie spektrum stylów życia – od religijnego po świecki,
od nowoczesnego po tradycyjny, miejski i wiejski, gru-
powy i indywidualistyczny.
Bliski Wschód
widziany z pojazdu
kosmicznego Gemini 11
(…) ziemi(a), która opływa w mleko i miód (…)
zdjęcie NASA
nr S66 54893 (Wj 3, 8)
96 l Izrael w FAKTACH Kraj l 97
GEOGRAFIA porty morskie, większość zakładów przemysłowych,

wiele farm i ośrodków turystycznych.
Mała powierzchnia i niewielkie odległości Wzdłuż kraju rozciąga się kilka pasm górskich.
Całkowity obszar Izraela wynosi 22 072 km kwa- Nad doliną Hula na północnym wschodzie wzno-
dratowe, z czego 21 643 przypada na obszar lądu. szą się bazaltowe klify Wzgórz Golan, powstałych
Izrael ma około 470 kilometrów długości i 135 ki- w wyniku prehistorycznych erupcji wulkanicznych.
lometrów w najszerszym miejscu. Od północy gra- Dolomitowo-wapienne wzniesienia Galilei sięgają
niczy z Libanem, od północnego wschodu z Syrią, 500 do 1200 metrów n.p.m. Niewielkie stałe stru-
od wschodu z Jordanią, zaś od południowego za- mienie i stosunkowo obfite opady sprawiają, że zie-
chodu z Egiptem. Zachodnią granicą jest wybrzeże leń obecna jest tu przez cały rok. Mieszkańcy Galilei
śródziemnomorskie. i Golanu zatrudnieni są w większości w rolnictwie,
turystyce i przemyśle lekkim.
Góry od nizin i pustynie od żyznych terenów dzielą
często minuty drogi. Znad brzegów Morza Śród- Dolina Ezdrelon, rozdzielająca wzgórza Galilei
ziemnego nad Morze Martwe można przejechać i Samarii, to najżyźniejszy obszar Izraela, uprawiany
samochodem w półtorej godziny. Wycieczka z Me- przez wiele kibuców i spółdzielni. Falujące wzgórza
tulli na północnym pograniczu do Ejlatu na połu- Samarii i Judei (Zachodniego Brzegu) to mozaika
dniowym krańcu państwa zabierze około sześciu skalistych szczytów i urodzajnych dolin, upstrzo-
godzin. nych srebrno-zielonymi, wiekowymi drzewkami
oliwnymi. Tarasy na zboczach, wprowadzone tu
Ukształtowanie terenu przez starożytnych rolników, wtapiają się w krajo-
Izrael można podzielić na cztery regiony geogra- braz. Dominują niewielkie miasteczka i ludne wsie.
ficzne: trzy południkowo ułożone pasma i duży ob-
szar pustynny na południu. Negew zajmuje około połowy terytorium Izra-
ela. Jego niezbyt liczni mieszkańcy trudnią się rol-
Nizina nadmorska biegnie równolegle do brze- nictwem i przemysłem. Na południu Negew staje
gu Morza Śródziemnego. To piaszczyste wybrzeże się pustynią z niskimi piaskowcowymi wzgórzami
i żyzne tereny sięgające do 40 km w głąb lądu. i równinami przecinanymi kanionami i wąwoza-
mi (wadi), które zimowe ulewy często zamieniają
Na północy plaże ustępują czasem miejsca w rwące strumienie. Jeszcze dalej na południe zo-
ostrym wapiennym i piaskowcowym klifom. Nizi- baczyć można wyższe, nagie i skaliste szczyty, kra-
nę nadmorską zamieszkuje ponad połowa ludno- tery i obsypane głazami płaskowyże. Klimat jest tu
ści Izraela. Tutaj położone są najważniejsze miasta, znacznie suchszy. Trzy kratery erozyjne, z których
największy mierzy 35 x 8 kilome- jest półpustynne. Głównymi źródłami zarobku są tu

trów, sięgają daleko w głąb ziemi, rolnictwo, rybołówstwo, turystyka i przemysł lekki.
odsłaniając pełen zakres kolorów
i odmian skał. Na samym krańcu Rzeka Jordan, płynąca Wielkim Rowem, na prze-
Negewu, niedaleko położonego strzeni 300 km swego biegu pokonuje ponad 700
nad Morzem Czerwonym Ejlatu, metrów różnicy wzniesień. Zasilana strumieniami
wznoszą się poprzecinane suchy- z Góry Hermon, toczy wody przez żyzną dolinę
mi kanionami ostre iglice z szarego Hula i wpada do jeziora Tyberiadzkiego. Następnie
i czerwonego granitu, zaś strome płynie zakolami w stronę Morza Martwego i tam
urwiska lśnią w słońcu barwnymi kończy swój bieg. Jordan jest zwykle
warstwami piaskowca. wąski i płytki, poziom wody podnosi
się jednak w zimie.
Jezioro Tyberiadzkie, wciśnięte
między wzniesienia Galilei i Wzgó- Wadi Araba (Arava) to region sawan-
Albatross
rza Golan, leży na wysokości 212 ny, rozciągający się od Morza Martwe-
metrów poniżej poziomu morza. go do Zatoki Ejlat, izraelskiego okna
Ma 21 km długości i 8 km szero- na Morze Czerwone. Dostosowanie
kości. To największe jezioro Izraela zaawansowanych metod uprawy do
jest głównym źródłem wody pit- tutejszych warunków klimatycznych –
nej w kraju. Na brzegach Jeziora opadów nie przekraczających 25 mm
Tyberiadzkiego znajduje się wiele rocznie i letnich upałów dochodzących
miejsc o znaczeniu historycznym do 40ºC – pozwoliło nawet poza sezo-
Rzeka Jordan
i religijnym, a także osiedla rolni- nem hodować owoce i warzywa, tra- Albatross
cze, przystanie rybackie i ośrodki fiające następnie głównie na eksport.
turystyczne.
Klimat
Dolina Jordanu i Wadi Araba, W Izraelu występują klimaty od umiarkowanego
Widok z wioski Kinneret położone na wschodzie kraju, sta- do zwrotnikowego, z dużym nasłonecznieniem. Są
na jezioro i Wzgórza Golan
Ministerstwo Turystyki
nowią część Wielkiego Rowu Afry- dwie wyraźne pory roku: deszczowa zima od listo-
kańskiego, który miliony lat temu pada do maja i suche lato przez pozostałe pół roku.
przebił skorupę ziemską. Północny Opady deszczu są wysokie na północy i w centrum
kraniec tego regionu jest bardzo kraju, znacznie niższe na północy Negewu i niemal
urodzajny, podczas gdy południe nieobecne na południowych krańcach. Poszcze-
Woda
Morze Martwe to najniższy punkt na Ziemi – Położony na skraju strefy pustynnej Izrael od za-
400 metrów p.p.m. Położone jest na południowym wsze cierpiał na niedobory wody. Dzięki wykopali-
krańcu Doliny Jordanu. Jego wody, najbardziej za- skom archeologicznym na Negewie i w innych czę-
solone i najgęstsze na świecie, zawierają sole po- ściach kraju wiadomo, że mieszkańcy regionu już
tasu, magnezu, bromu, sól kuchenną i wiele in- tysiące lat temu dbali o wodę, czego dowodzą ślady
nych związków. Tempo cofania się różnorodnych systemów zbierania, przechowywa-
Morza Martwego wzrosło w ostatnia i przesyłania wody deszczowej.
nich latach z powodu intensywne-
go parowania (1,6 m rocznie) oraz Odnawialne zasoby wodne Izraela wynoszą ok.
izraelskich i jordańskich inwestycji 1,7 mld metrów sześciennych rocznie, z czego 56%
hydrologicznych, mających na celu używa się do nawadniania upraw, a resztę na po-
zaspokojenie zapotrzebowania na trzeby przemysłowe i komunalne. Główne źródła
wodę, które zmniejszyły zasilanie wody to Jordan, jezioro Tyberiadzkie i kilka mniej-
zbiornika o 75%. Od 1960 roku lu- szych systemów rzecznych. Zbiorniki wód grun-
Albatross
stro Morza Martwego opadło o po- towych i naturalne źródła są użytkowane na tyle
nad 10 metrów. Rozważany jest ostrożnie, aby ich nie osuszyć ani nie zasolić.
projekt połączenia Morza Martwe- Ponieważ zasoby słodkiej wody są już wykorzy-
go ze Śródziemnym za pomocą systemu kanałów stane do maksimum, poszukuje się nowych metod
i wodociągów, co pozwoliłoby przywrócić temu jej pozyskiwania: recykling wody ście-
pierwszemu właściwe rozmiary i poziom wody. kowej, zasiewanie chmur, odsalanie
wody brachicznej i morskiej.
gólne regiony różnią się znacznie między sobą: na Dla wyrównania regionalnych różnic
wybrzeżu zima jest łagodna, a lato wilgotne; na w dostępie do wody, większość źródeł
terenach górzystych (łącznie z Jerozolimą) lato jest słodkiej wody połączona jest w jeden
suche, a zima dość chłodna; dolina Jordanu ma system. Jego centralna arteria, Wo-
gorące, suche lato i ciepłą zimę; na Negewie przez dociąg Krajowy, ukończony w 1964
cały rok panują warunki półpustynne. Skrajności roku, za pomocą sieci wielkich rur,
pogodowe obejmują śnieg na większych wysoko- akweduktów, kanałów, zbiorników,
ściach z jednej strony, a nieznośnie gorące wiosen- tunelów, zapór i stacji pomp trans-
ne i jesienne wiatry, przynoszące straszliwe upały, portuje wodę z północy i centrum na Wodospad na Wzgórzach Golan
z drugiej. półpustynne południe. Albatross
ŚRODOWISKO NATURALNE Wiele kwiatów ogrodowych, takich jak irys, lilia bia-
ła, tulipan czy hiacynt, ma swoje dzikie odpowiedniki
we florze Izraela. Wkrótce po pierwszych deszczach
Fauna i flora października czy listopada kraj pokrywa się zielonym
Świat roślinny i zwierzęcy jest dywanem, który znika wraz z początkiem suchej pory
w Izraelu bogaty i zróżnicowany, letniej. Od grudnia do marca kwitną różowe i białe
między innymi dzięki położeniu cyklameny oraz czerwone, białe i fioletowe anemo-
kraju na styku trzech kontynen- ny, nieco później zakwita błękitny łubin i żółty złocień
tów. Zidentyfikowano do tej pory polny. Wiele lokalnych roślin, takich jak krokusy i ce-
2600 gatunków roślin, od gatun- bulica, to geofity – magazynują substancje odżywcze
ków alpejskich na stokach gór na w bulwach i kłączach, a kwitną pod koniec lata. Nad
północy po saharyjskie w Wadi polami lata około 135 gatunków motyli, mieniących
Araba na południu. Izrael leży na się wszystkimi barwami i wzorami.
północnej granicy występowania
Cyklamen
Biuro Prasowe Rządu / A. Ohayon
roślin takich jak papirus i na połu- W Izraelu można spotkać ponad 500 gatunków
dniowej, jeśli chodzi na przykład ptaków. Niektóre, jak bilbile ogrodowe, mieszkają
o peonię. tu na stałe. Inne, na przykład łyski i szpaki, spędzają
tu zimę, korzystając z łatwo dostępnego jedzenia
Naturalne lasy, złożone głównie w stawach rybnych i na polach. Dwa razy w roku
z dębów palestyńskich, pokrywają miliony ptaków wędrują wzdłuż terytorium Izra-
część Galilei, Góry Karmel i inne ela, wprawiając w zachwyt ornitologów-amato-
górzyste tereny. Wiosną dominuje rów. Trzmielojady, pelikany i inne ptaki wędrowne
róż, biel i żółć posłonków i janow- zapełniają niebo w marcu i październiku. W Izra-
ca kolczastego. elu gniazduje kilka gatunków ptaków drapieżnych
– orły, sokoły i jastrzębie, a także niewielkie ptaki
Krzewy oplata kapryfolium [wi- śpiewające – pokrzewki i mysikróliki.
ciokrzew], a galilejskie strumienie
ocieniają rozłożyste platany. Wzgórzami wędrują delikatne gazele górskie;
Pelikany w lasach żyją lisy, chausy [koty trzcinowe] i inne
Albatross Na wyżynach Negewu z suchymi dolinami dra- ssaki; przez pustynne rozpadliny przeskakują obda-
matycznie kontrastują potężne drzewa atlantyckiej rzone imponującymi rogami koziorożce nubijskie.
pistacji. Wszędzie, gdzie pod ziemią znajduje się Wśród 100 występujących w Izraelu gatunków ga-
trochę wody, rosną palmy daktylowe. dów są kameleony, węże i agamy.
Keren Kajemet, Żydowski Fundusz Narodo-

wy: założony w 1901 roku w celu skupowania zie-
mi dla żydowskich osiedli rolniczych oraz prowa-
dzenia programów rekultywacji i zalesiania. Do
momentu uzyskania niepodległości w 1948 roku
ŻFN – dzięki środkom zbieranym wśród Żydów
z całego świata – wykupił około 100 000 hektarów
gruntów, w większości nieuprawianych od kilku
stuleci, i zasadził na kamienistych stokach izrael-
skich wzgórz 4,5 miliona drzew.
Dzięki 200 milionom drzew na 120 000 hektarach
lasów i zagajników mieszkańcom Izraela nie bra-
kuje możliwości aktywnego wypoczynku i podzi-
wiania natury. ŻNF wciąż zajmuje się zalesianiem
i dbaniem o istniejące lasy, a oprócz tego tworzy
parki i ośrodki rekreacyjne, przygotowuje infra-
strukturę nowych osiedli, prowadzi projekty hy-
drologiczne i aktywnie współuczestniczy w różno-
rodnych działaniach chroniących środowisko na-
turalne.
Ochrona przyrody
Aby chronić dziką przyrodę, w Izraelu wprowa-
dzono bardzo surowe przepisy, zakazujące zbiera-
nia choćby najzwyczajniejszych przydrożnych kwia-
tów. Za ochronę środowiska naturalnego i krajobra-
zu odpowiedzialny jest Urząd ds. Przyrody i Parków
Izraela. Pod nadzorem Urzędu w całym kraju stwo-
rzono 150 rezerwatów i 65 parków narodowych,
Rezerwat Gan
obejmujących łącznie niemal 1000 km2. Około 20 Haszlosza
rezerwatów udostępniono zwiedzającym, tworząc ALBATROSS
centra informacyjne, drogi dojazdowe i szlaki pie- biblijnych, a teraz zniknęły lub grozi im wymarcie.
sze. Przyciągają one co roku ponad dwa miliony tu- Neot Kedumim, rezerwat krajobrazu w centrum
rystów. Jeden z najważniejszych regionów Izraela, kraju, który zbiera i chroni istniejące wciąż rośliny
Góra Karmel, został wpisany na listę rezerwatów wymienione w Biblii, stworzył ogrody pokazujące
biosfery UNESCO. florę poszczególnych regionów starożytnej Ziemi
Izraela. W rejonie Wadi Araba i Góry Karmel funk-
Pod ochroną znajdują się setki cjonuje projekt Hai Bar – reintrodukcji do pierwot-
roślin i zwierząt, wśród nich dęby, nych środowisk zwierząt, które niegdyś przemierza-
palmy, gazele, koziorożce, lampar- ły pustynie i wzgórza Izraela. W tym celu hodowane
ty, sępy. Dla ratowania zagrożonych są strusie, daniele mezopotamskie, oryksy, onagery
gatunków stworzono wiele spe- [osły azjatyckie] i osły somalijskie.
cjalnych programów. Rozstawiono
paśniki dla wilków, hien i lisów, Świadomość ekologiczna budo-
ptakom urządzono bezpieczne wana jest w szkołach i wśród reszty
miejsca lęgowe. Z brzegów Morza społeczeństwa poprzez wycieczki
Śródziemnego regularnie zbiera- z przewodnikami, publikacje, kam-
ne są jaja żółwi morskich, umiesz- panie informacyjne. Towarzystwo
czane następnie w inkubatorach; Ochrony Przyrody w Izraelu, najwięk-
Koziorożec
MFA
młode żółwie wracają do morza. sza organizacja ekologiczna w kraju,
Coroczne migracje 500 milionów ptaków sprawiły, zainicjowała kilkadziesiąt kampanii
że Izrael stał się międzynarodowym centrum badań skierowanych przeciw niszczeniu
i współpracy ornitologicznej. ekosystemów nieprzemyślanymi in-
westycjami budowlanymi. Towarzy- Rezerwat Góry
Dokładne śledzenie tras wędrówek ptaków po- stwo prowadzi działalność edukacyjną za pomocą Karmel
zwala unikać ich zderzeń z samolotami. Zainicjowa- 10 zielonych szkół, 4 ośrodków obserwacji ptaków, ALBATROSS
ny w Izraelu międzynarodowy projekt badawczo- 5 miejskich centrów przyrodniczych i 10 oddziałów

edukacyjny pod hasłem „Ptaki nie znają granic” za regionalnych.
pomocą strony internetowej (http://www.birds.org.il)
włącza do współpracy dzieci z całego świata.
Głębokie poczucie dziedzictwa zainspirowało

wiele projektów ochrony lub ponownego wpro-
wadzenia roślin i zwierząt, które żyły tu w czasach
OCHRONA ŚRODOWISKA kowe paliwo jako źródło energii elektrycznej pozwo-

liło ograniczyć poziom dwutlenku siarki, ale znaczą-
Gwałtowny przyrost liczby ludności oraz rozwój co wzrosła ilość zanieczyszczeń związanych z coraz
rolnictwa i przemysłu przyczyniły się do degradacji intensywniejszym ruchem ulicznym. Aby zwalczyć
środowiska, zwłaszcza na wybrzeżu, gdzie mieszka ten problem, wprowadzono benzynę bezołowiową,
połowa mieszkańców i skoncentrowana jest więk- katalizatory i niskosiarkowe oleje napędowe. Ogól-
szość przemysłu Izraela. Walcząc z zanieczyszcze- nokrajowy system monitoringu dostarcza aktualnych
niem brzegów Morza Śródziemnego i Czerwonego, informacji o stanie zanieczyszczenia powietrza. Izra-
Izrael przyjął wieloaspektowy program kontroli, el stara się także wypełnić swoje zobowiązania mię-
regulacji, egzekwowania przepisów, czyszczenia dzynarodowe dotyczące ochrony warstwy ozonowej
brzegów i współpracy międzynarodowej, głównie i zapobiegania niekorzystnym zmianom klimatu.
w ramach Planu dla Morza Śródziemnego.
Gwałtowny wzrost liczby ludności, jakości życia
Niedobory wody i intensywny rozwój sprawiają, i poziomu konsumpcji sprawił, że co roku produko-
że spadek jakości wody staje się palącym proble- wanych jest 4–5% więcej śmieci. W ostatnich latach
mem. Główne źródła zanieczyszczeń wód grunto- zlikwidowano większość nielegalnych śmietnisk,
wych to nawozy sztuczne, pestycydy, ingresje wody zastępując je bezpiecznymi wysypiskami. Trwają
morskiej oraz ścieki komunalne i przemysłowe. Aby prace nad kompleksowym systemem zarządzania
zmniejszyć zagrożenie dla środowiska i zdrowia pu- śmieciami, który pozwoli koordynować ich produk-
blicznego oraz uzyskać źródło wody dla rolnictwa, cję, recykling, odzyskiwanie surowców i spalanie.
recykling ścieków traktowany jest priorytetowo. Nie- Ostatnio uchwalone regulacje ekologiczne powinny
dawno przyjęty plan zarządzania zasobami wodny- skłonić do przechodzenia na technologie wiążące
mi zakłada odsalanie wody morskiej i brachicznej, się z niską czy wręcz zerową produkcją śmieci.
ulepszenie recyklingu ścieków, efektywną produkcję
i oszczędzanie wody. Wdrożono program rewitali- Zarządzanie substancjami niebezpiecznymi „od
zacji zanieczyszczonych strumieni, które odzyskując kołyski po grób” odbywa się za pomocą systemu
walory ekologiczne i rekreacyjne mają stać się także koncesji, regulacji prawnych i nadzoru nad produk-
dodatkowymi źródłami wody. Jakość wody pitnej cją, użyciem, składowaniem i recyklingiem. Egze-
jest stale monitorowana. kwowanie prawa, wprowadzenie narodowego pla-
nu kryzysowego i systemu skoordynowanej reakcji
Na jakość powietrza negatywnie wpływają sektor na wypadki oraz modernizacja krajowego składowi-
energetyczny, transport i przemysł, intensywnie roz- ska substancji niebezpiecznych powinny zminimali-
wijające się w ostatnich latach. Przejście na niskosiar- zować zagrożenia dla zdrowia i środowiska.
INFRASTRUKTURA
Egzekwowanie przepisów chroniących środo-
wisko jest traktowane priorytetowo, podobnie jak Komunikacja
programy edukacji przyrodniczej od przedszkola Dzięki łączom satelitarnym i pod-
po uniwersytet. Aktywny udział biorą w tym oby- morskim kablom światłowodowym
watele: działacze organizacji walczących ze śmie- Izrael jest częścią najważniejszych
ceniem i złym traktowaniem zwierząt mogą zgła- handlowych, finansowych i na-
szać naruszenia odpowiednich praw. Postawy pro- ukowych sieci danych na świecie.
ekologiczne coraz częściej wspierane są bodźcami Kraj znajduje się wysoko w między-
ekonomicznymi: zarówno w formie dopłat dla firm narodowych rankingach ilości linii
wprowadzających technologie ograniczające zanie- telefonicznych, liczby komputerów
czyszczenie, jak i podatków czy opłat nakładanych i użytkowników internetu w pro-
na trucicieli. Zgodnie z zasadami zrównoważonego porcji do liczby mieszkańców.
rozwoju we wszystkich sektorach gospodarki ogra- Satelitarna stacja przekaźnikowa
nicza się zanieczyszczenia i oszczędniej gospodaru- Izrael jako jedno z pierwszych w Emek Ha’ela
je zasobami. państw na świecie osiągnął stu- Albatross
procentową cyfryzację swojej sieci
telefonicznej, co pozwala zaoferować abonentom
pełen zakres najnowocześniejszych usług. Wskaźnik
nasycenia rynku telefonii komórkowej także należy
do najwyższych na świecie.
Poczta działa w całym państwie i dostarcza prze-

syłki do większości krajów globu. Dział Filatelistycz-
ny wydał ponad 1500 znaczków. Te wizytówki kra-
ju, często projektowane przez czołowych artystów,
stały się poszukiwanymi przez kolekcjonerów klasy-
kami.
Drogi
W państwie o tak niedużych odległościach między
miastami głównym środkiem transportu pozosta-
ją samochody, autobusy i ciężarówki. W ostatnich
latach znacząco rozwinięto i ulep- Porty morskie

szono sieć dróg, dostosowując je Starożytne porty w Jafie (Jafo), Cezarei i Akrze
do gwałtownie rosnącej liczby po- (Akko) zostały zastąpione nowoczesnymi portami
jazdów i doprowadzając do najbar- w Hajfie, Aszdodzie i Ejlacie, które obsługują że-
dziej nawet odizolowanych osiedli. glugę międzynarodową. Port w Hajfie jest jednym
Ukończono większość z 300 km z największych terminali kontenerowych na Morzu
wielopasmowej Autostrady Północ- Śródziemnym, a także ruchliwym portem pasażer-
Południe (Transizraelskiej) drogi nr skim. Aszdod to przede wszystkim port handlowy,
6), pierwszej drogi płatnej w kraju, natomiast Ejlat łączy Izrael z południową półkulą
prowadzącej z Beer Szewy na po- i Dalekim Wschodem. W Aszkelonie działa także
skrzyżowanie w Ayalon łudniu i sięgającej aż do Naharii na terminal naftowy dla tankowców, a w Haderze ma-
Albatross północy. Autostrada pozwala omi- sowce bezpośrednio wyładowują węgiel dla pobli-
nąć najgęściej zaludnione tereny, skiej elektrowni.
zmniejszając zakorkowanie dróg i ułatwiając dojazd
do większości regionów kraju. Chcąc wykorzystać potencjał geograficznego
usytuowania Izraela jako państwa tranzytowego
Kolej dla ruchu pasażerskiego i towarowego w regionie,
Koleje Izraelskie obsługują ruch pasażerski mię- Urząd ds. Portów i Kolei przygotował długofalowy
dzy Tel Awiwem, Jerozolimą, Hajfą, Nahariją, Beer plan zaspokojenia przyszłych potrzeb transporto-
Szewą i Dimoną. Pociągi towarowe docierają także wych. Jako zadania priorytetowe zakłada on mię-
dalej na południe, do portu Aszdod, miasta Asz- dzy innymi rozwój nowoczesnej sieci kolejowej,
kelon i kamieniołomów pod Dimoną. W ostatnich wprowadzenie najnowocześniejszych urządzeń na
latach wzrosła liczba zarówno przewozów towa- każdym etapie operacji lądowych i morskich oraz
rowych, jak i pasażerskich. Aby rozwiązać proble- systemów komputerowych, kontrolujących i nadzo-
my zwiększonego ruchu kołowego, w Tel Awiwie rujących wszystkie usługi.
i Hajfie uruchomiono szybkie koleje dojazdowe,
wykorzystujące zmodernizowane istniejące tory Porty lotnicze
i zintegrowane z transportem autobusowym. Międzynarodowy Port Lotniczy Ben Guriona (25
Wiele przestarzałych wagonów wymieniono już minut samochodem z Tel Awiwu, 50 minut z Je-
na nowoczesne i klimatyzowane, używa się także rozolimy) to główne i największe lotnisko Izraela.
najnowszych urządzeń do remontu torów. W Jero- Przewidując dalszy wzrost liczby pasażerów, termi-
zolimie tworzony jest system lekkiej kolei miejskiej nale powiększono i unowocześniono. Loty czarte-
[szybkich tramwajów]. rowe i krajowe obsługiwane są także przez lotnisko
w Ejlacie na południu oraz niewielkie porty pod Tel ŻYCIE w miastach

Awiwem w centrum kraju i w Rosz Pina na północy.
Około 92% Izraelczyków mieszka na terenach
miejskich. Wiele współczesnych miast i miasteczek,
łącząc stare z nowym, leży w miejscach znanych
już w starożytności – jak choćby Jerozolima, Safed,
Beer Szewa, Tyberiada czy Akka.
Hajfa 264,800
Hadera 78,200
Netania 179,00 Metulla 1,500
Centrum Teatru Herclija 84,400
i Tańca im. Kiriat Szmona 22,200
Suzanne Dellal Ra’anana 73,200 Safed 28,600
– Tel Awiw, Kfar Sawa 82,900 Tyberiada 39,800
dzielnica Bnei Brak 153,300 Karmiel 44,700
Newe Cedek Petach Tikwa 193,900 Nazaret 44,700
Ministerstwo Ramat Gan 134,300
Turystyki Jerozolima 763,600
Tel Awiw-Jafa 392,500 Kiriat Gat 47,900
Bat Jam 128,900 Beer Szewa 187,200
Architektura na przestrzeni wieków Riszon le-Cijon 226,100 Ejlat 46,600
W Izraelu można spotkać najróżniejsze style zabu- Holon 170,600
dowy miejskiej: od historycznych budowli, poprzez so- Rechowot 108,300
lidne gmachy inspirowane dziełami czołowych przed- Lod 67,500
wojennych architektów europejskich i bloki pośpiesz- Aszdod 209,200
Aszkelon 110,400
nie wznoszone w pierwszych latach państwowości dla
nowych imigrantów, aż po starannie rozplanowane
dzielnice mieszkalne, biurowe wysokościowce z beto-
nu i szkła czy nowoczesne luksusowe hotele.
Inne, jak Rechowot, Hadera, Petach Tikwa i Riszon

le-Cijon, to osiedla rolnicze sprzed powstania pań-
stwa, które rozwinęły się w ważne ośrodki miejskie.
Nowe osiedla, takie jak Karmiel czy Kiriat Gat, budo-
wano w pierwszych latach niepodległości, aby ulo-
kować masowo napływających imigrantów, bardziej Miasto zjednoczono ponownie w wyniku wojny sze-
równomiernie rozmieścić ludność kraju i wspierać po- ściodniowej w 1967 roku.
wiązania gospodarki miejskiej z rolną, lokując prze-
mysł na terenach wcześniej niezamieszkałych. Jerozolima, obecnie największe miasto Izraela,
liczy ponad 760 000 mieszkańców. Starożytna i no-
Jerozolima, położona na Wyżynie Judejskiej, jest woczesna, jest niezwykle różnorodna: mieszkańcy
stolicą Izraela, siedzibą władz oraz historycznym, stanowią mieszankę kultur, narodowości, stylów
duchowym i narodowym centrum żydowskiego ży- życia. To miasto, które dba o swoją historię i jed-
ciaod czasu, gdy około 3 tys. lat temu król Dawid nocześnie tworzy przyszłość. O jego trwałości i ży-
uczynił ją swoją stolicą. Uświęcona wotności świadczą pieczołowicie odrestaurowane
w religii i tradycji, poprzez świę- zabytki, starannie rozplanowane tereny zielone, no-
te miejsca i obiekty sakralne, jest woczesne dzielnice handlowe, parki przemysłowe
czczona przez żydów, chrześcijan i rozrastające się przedmieścia.
i muzułmanów na całym świecie.
Tel Awiw-Jafa, nowoczesne miasto na wybrze-
Do 1860 roku Jerozolima była żu śródziemnomorskim, to gospodarcze i finan-
otoczona murami i składała się sowe centrum Izraela, a także główny ośrodek
z czterech dzielnic: żydowskiej, mu- kultury. Swoje siedziby ma tutaj większość orga-
zułmańskiej, ormiańskiej i chrześci- nizacji gospodarczych, giełda, najważniejsze re-
jańskiej. Od tego momentu Żydzi, dakcje prasowe, centra handlowe i wydawnictwa.
Widok z Góry
którzy stanowili już wówczas więk- Tel Awiw, pierwsze w pełni żydowskie nowożytne
Oliwnej szość mieszkańców, zaczęli budować osiedla poza miasto, powstał w 1909 roku jako przedmieście
I. Sztolman murami, tworząc zręby współczesnej Jerozolimy. Jafy (Jafo), jednego z najstarszych ludzkich osie-
Podczas trzydziestu lat brytyjskich rządów manda- dli na świecie. Prawa miejskie uzyskał w 1934,
towych (1918–1948) miasto przeszło ewolucję od a w 1950 roku, kiedy nowe miasto wchłonęło
zapomnianej mieściny na peryferiach Imperium starą Jafę, całą metropolię przemianowano na
Osmańskiego (1517–1917) do kwitnącej metropolii Tel Awiw-Jafa. Obszar wokół starożytnego portu
z nowymi dzielnicami, odzwierciedlającymi specyfikę Jafy zamieniono w dzielnicę artystów i centrum
mieszkających tam grup. Arabski atak na nowo po- turystyczne z galeriami, restauracjami i klubami.
wstałe państwo Izrael spowodował w 1949 roku Telawiwskie „Białe Miasto”, rozległy zbiór moder-
podział Jerozolimy na część izraelską i jordańską, nistycznych budynków powstałych w latach 30.,
przez następnych dziewiętnaście lat oddzielone od 40. i 50., zostało wpisane na listę Światowego
siebie betonowymi murami i drutem kolczastym. Dziedzictwa UNESCO.
Hajfa wznosi się od brzegu Morza Śródziemnego woczesnymi domami i hotelami. Tyberiada, założo-
po stoki Góry Karmel. Zbudowana jest na trzech po- na w I wieku n.e. i nazwana na cześć rzymskiego
ziomach topograficznych: dolne miasto, położone cesarza Tyberiusza, stała się centrum intelektualnym
częściowo na terenach wyrwanych morzu, to han- i siedzibą słynnej akademii rabinicznej.
dlowe centrum i port; średni poziom
zajmuje stara dzielnica mieszkalna; Beer Szewa na północy Negewu leży na prze-
najwyżej zaś gwałtownie rozwijają cięciu dróg prowadzących do Morza Martwego
się nowe osiedla z zadrzewionymi i Ejlatu. To nowe miasto zbudowane w starożytnym
ulicami, parkami, piniowymi lasami miejscu, istniejącym już w czasach patriarchów, trzy
i widokiem na dzielnice przemysłowe i pół tysiąca lat temu. Beer Szewa, nazywana „sto-
i piaszczyste plaże nad brzegami roz- licą Negewu”, jest ważnym ośrodkiem administra-
ległej zatoki. Hajfa, duży port morski, cyjnym i gospodarczym. Znajdują się tu siedziby lo-
to ważny ośrodek handlu międzyna- kalnych władz, a także instytucje opieki zdrowotnej,
rodowego, a także administracyjne edukacji i kultury, obsługujące całe południe kraju.
centrum północy Izraela.
Ejlat, najdalej na południe po-
Safed, położony wysoko w górach Galilei, to popu- łożone miasto kraju, jest oknem
larny letni kurort i atrakcja turystyczna, między innymi Izraela na Morze Czerwone i Ocean
dzięki dzielnicy artystycznej i kilkusetletnim synago- Indyjski. Nowoczesny port, poło-
gom. W XVI wieku Safed był najważniejszym ośrod- żony prawdopodobnie w miejscu
kiem żydowskiej myśli, przyciągając rabinów, uczonych przystani z czasów króla Salomona,
i mistyków. Ich kodyfikacje religijnych obsługuje izraelski handel z Afryką
zasad i praw są do dziś przestrzegane i Dalekim Wschodem. Ciepłe zimy,
przez pobożnych Żydów. widowiskowa rafa, łatwo dostępne
plaże, dobre warunki do sportów
Tyberiada nad Jeziorem wodnych, luksusowe hotele i bez-
Tyberiadzkim znana jest ze pośrednie loty czarterowe z Europy – wszystko to
swoich gorących źródeł. sprawiło, że Ejlat stał się kwitnącym całorocznym
Współcześnie miasto jest ośrodkiem turystycznym. Od kiedy w 1994 roku
ruchliwym centrum tury- zawarto porozumienie pokojowe z Jordanią, Ejlat
stycznym, w którym ar- wraz z sąsiednią Akabą zainicjowały kilka wspól-
cheologiczne pozostałości nych inwestycji, mających na celu przede wszystkim
historii mieszają się z no- przyciągnięcie większej liczby turystów.
ŻYCIE NA WSI Moszaw jest osiedlem wiejskim, w którym po-

szczególne rodziny mają własne gospodarstwa
Około 8% mieszkańców Izraela żyje na terenach i domy. Niegdyś zakupy i sprzedaż plonów odbywa-
wiejskich, we wsiach i w dwóch rodzajach osiedli ły się wspólnie, dziś rolnicy wolą być bardziej nieza-
spółdzielczych: kibucach i moszawach, które powsta- leżni ekonomicznie. W 441 moszawach, dostarcza-
ły na terenie kraju w pierwszych latach XX wieku. jących większość produkcji rolnej Izraela, mieszka
3,5% populacji kraju.
Wsie różnej wielkości zamiesz-
kują głównie Arabowie i Druzowie Jiszuw kehilati (osiedle komunalne) to nowy
(ci ostatni stanowią 1,7% ludności rodzaj wiejskiego osiedla. W każdym ze 107 jiszu-
państwa). Domy i grunty są własno- wów mieszkają setki rodzin. Choć każda rodzina
ścią prywatną, a rolnicy samodziel- jest niezależna ekonomicznie, a większość miesz-
nie uprawiają ziemię i sprzedają kańców pracuje poza osiedlem, poziom dobrowol-
swoje plony. Beduini, mniejszościo- nego zaangażowania w życie społeczności jest bar-
wa, tradycyjnie koczownicza grupa dzo wysoki.
Arabów (ok. 250 000 osób), prze-
chodzą właśnie proces urbanizacji, Naczelną władzę stanowi Zgromadzenie Ogól-
zamieniając tryb życia na osiadły. ne, składające się z głów wszystkich rodzin. Jego
najważniejszym zadaniem jest ustalenie budżetu
Kibuc to samowystarczalna in- wspólnoty podczas corocznego zebrania. Obok
stytucja społeczno-gospodarcza, komisji zarządzających i nadzorczych funkcjonują
w której decyzje podejmują wszyscy także grupy tematyczne, zajmujące się obszarami
jego członkowie, a własność środ- takimi jak edukacja, kultura, młodzież czy finanse.
ków produkcji jest wspólnotowa. O codzienne sprawy wspólnoty dba opłacany sekre-
Obecnie w 267 kibucach żyje 1,7% tariat, realizujący decyzje ciał wybieralnych. Nowi
Izraelczyków. Członkowie kibuców członkowie muszą zostać zaakceptowani przez
wykonują prace w różnych gałę- wspólnotę.
ziach gospodarki; kibuce bowiem,
tradycyjnie podstawa izraelskiego
rolnictwa, są coraz bardziej obecne
w przemyśle, turystyce i usługach.
Wiele kibuców odeszło od modelu kolektywnego
i znajduje się na różnych etapach prywatyzacji.
Ludzie
Społeczność żydowska 126
Grupy mniejszościowe 136
Wolność religijna 142

ludzie
Mieszkańcy Izraela pochodzą ze środowisk zróżnico-
wanych społecznie, etnicznie, religijnie i kulturowo. To
nowe społeczeństwo o starożytnych korzeniach wciąż
ewoluuje i unifikuje się. Spośród 7,6 mln mieszkańców
75,5% stanowią Żydzi, 20,2% Arabowie (głównie mu-
zułmanie), zaś na pozostałe 4,3% składają się Druzo-
wie, Czerkiesi i inne wspólnoty, niewyodrębnione na
podstawie religii. Społeczeństwo jest relatywnie mło-
de, zaangażowane społecznie, religijnie i ideologicz-
nie, przedsiębiorcze i kreatywne. Wszystko to nadaje
impet ciągłemu rozwojowi.
Oto jak dobrze i jak miło, gdy bracia mieszkają razem.

Biblia tysiąclecia. Księga Psalmów 133,1
Zdjęcie dzięki uprzejmości

Muzeum Izraelskiego. Jerozolima
126 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 127
Społeczność żydowska Formowanie się nowego społeczeństwa

Podstawy polityczne, gospodarcze i kulturalne
Długa droga do domu współczesnego społeczeństwa żydowskiego w Izra-
Wygnani z Ziemi Izraela około 2000 lat temu Żydzi elu ukształtowały się w znacznym stopniu w okresie
rozproszyli się, docierając do wielu krajów, głównie brytyjskiego mandatu (1917–1948 r.). Kierowana
w Europie, Afryce Północnej i na Bliskim Wscho- ideologią syjonizmu żydowska wspólnota w Ziemi
dzie. Przez stulecia stworzyli wiele dużych wspólnot Izraela rozwinęła instytucje poli-
żydowskich w bliskich i dalekich krajach, gdzie ich tyczne i społeczne, które rządziły
udziałem były długie okresy pomyślności i dobroby- pomimo braku niepodległości, sku-
tu. Czasem stawali się jednak przedmiotem dotkli- pione na wspieraniu wzrostu i kon-
wej dyskryminacji, brutalnych pogromów, represji, solidacji. Polityczną osią społeczno-
byli zmuszani do wyjazdu. Każda fala prześladowań ści była idea dobrowolności, zaś jej
i przemocy wzmacniała ich wiarę w zawartą w Biblii spoiwem – egalitaryzm.
obietnicę „powrotu z wygnania” i inspirowała gru-
py i jednostki do powrotu do ojczyzny przodków. Osiągnięcie politycznej niepod-
Powstały pod koniec XIX wieku ruch syjonistyczny ległości i masowa imigracja, która
przetworzył tę obietnicę w styl życia, zaś Państwo w ciągu następnych czterech lat
Izrael przełożyło ją na język prawa, oferując oby- (1948–1952 r.), podwoiła liczbę Tel Awiw.
watelstwo każdemu Żydowi chcącemu osiedlić się ludności z 650 000 do około 1,3 mln, zmieniły Na plaży.
w kraju. strukturę i charakter izraelskiego społeczeństwa. Ministerstwo
Turystyki
Tworzyły go dwa główne żywioły: większość zło-
żona z zadomowionej społeczności sefardyjskiej,
dawnych osadników pochodzenia aszkenazyjskie-
go i ocalonych z Holokaustu, oraz znacząca mniej-
szość – niedawni imigranci z muzułmańskich krajów
północnej Afryki i Bliskiego Wschodu.
Większość ludności osiedlającej się przed powsta-
niem państwa miała jasno określone poglądy poli-
tyczne, pionierskiego ducha, wiarę w demokratycz-
ny styl życia. Dla wielu Żydów, którzy żyjąc przez
stulecia w krajach arabskich przystosowali się do
patriarchalnej organizacji społecznej, zintegrowa-
nie z izraelskim społeczeństwem i jego błyskawicz-
nie rozwijającą się gospodarką okazało się trudne. roku 1989 w Izraelu osiedliło się ich ponad milion.
Pod koniec lat 50. te dwie grupy współistniały Wśród nich było wielu wysoko wykwalifikowanych
obok siebie, w zasadzie nie integrując się na pozio- profesjonalistów, znanych naukowców i artystów,
mie społecznym czy kulturalnym. Żydzi pochodzący których specjalistyczna wiedza i talent znacząco
z Afryki i Bliskiego Wschodu wyrażali swoją frustra- przyczyniają się do rozwoju izraelskiej gospodarki,
cję i alienację w antyrządowych protestach, które życia naukowego, akademickiego i kulturalnego.
w latach 60. i 70. stały się miejscem formułowania
żądań większego udziału we władzy, wyrównaw- W latach 80. i 90. przeprowadzono dwie ol-
czego podziału środków i akcji afirmatywnej mającej brzymie operacje lotnicze, mające na celu przesie-
na celu zniwelowanie luki między nimi a głównym dlenie starożytnej wspólnoty żydowskiej z Etiopii.
nurtem izraelskiego społeczeństwa. Oprócz napięć Powszechnie uważa się, że zamieszkiwali oni te te-
spowodowanych różnorodnością społeczną, Izrael reny od czasów króla Salomona. Przejście 50 tys.
stanął także przed wyzwaniem osiągnięcia niezależ- imigrantów od wiejskiego życia w Afryce do indu-
ności gospodarczej oraz obrony przed atakami ze strialnego zachodniego społeczeństwa z pewnością
strony sąsiadujących państw arabskich. zajmie jakiś czas, jednak zapał młodego pokolenia
Wspólny mianownik religii, pamięci historycznej do adaptacji przyspieszy integrację tej długo izolo-
i jedności narodowej okazał się na tyle mocny, by wanej społeczności żydowskiej.
żydowska społeczność sprostała tym wyzwaniom.
Różnorodność religijna
Kolejne Imigracje Od czasów biblijnych Żydzi byli
ludem religii monoteistycznej – ju-
Izrael w dalszym ciągu przyjmował daizmu, obejmującego zarówno
mniejsze lub większe fale nowych elementy religijne, jak i narodowe.
imigrantów, pochodzących zarów- W XVIII wieku większość Żydów
no z wolnych krajów Zachodu, jak mieszkała we wschodniej Europie,
i obszarów niepokojów i biedy. gdzie ograniczali się do życia w get-
Ostatnią falę masowej imigracji sta- tach, mając niewiele okazji do kon-
nowili członkowie dużej wspólnoty taktów ze światem zewnętrznym.
żydowskiej z byłego Związku Ra- W swoich wspólnotach rządzili
dzieckiego, która przez lata walczy- się własnymi regułami, stosując
Imigranci etiopscy przybywający ła o prawo do emigracji do Izraela. kodeks żydowskiego prawa (Hala-
w ramach „Operacji Salomon” Jerozolima. Chasydzi
z Addis Abeby Chociaż około 100 tysiącom udało cha), stworzony i rozwijany przez w ultraortodoksyjnej dzielnicy
GPO/ Ts. Israeli się przybyć już w latach 70., to po stulecia przez uczonych w piśmie. Ministerstwo Turystyki
Duch emancypacji i nacjonalizmu, który zapano-

wał w dziewiętnastowiecznej Europie sprowokował
bardziej liberalne podejście do edukacji, kultury,
filozofii i teologii. Dał również początek kilku ży-
dowskim ruchom – jedne z nich liberalnie trakto-
wały religię, inne łączyły ideologie polityczne z na-
rodowymi. Coraz więcej Żydów rezygnowało zatem
z ortodoksji i związanego z nią stylu życia, a niektó-
rzy spośród nich dążyli do pełnej integracji z resztą
społeczeństwa.
Żydowskie społeczeństwo współczesnego Izraela

składa się z Żydów praktykujących i niepraktykują-
cych, reprezentujących szerokie spektrum postaw –
od ultraortodoksyjnych po świeckie. Granice między
nimi nie są wyraźne. Jeśli stopień ortodoksyjności
I.Sztulman. Dzięki uprzejmości Muzeum Sztuki Żydowskiej im. U. Nahon
mierzyć przestrzeganiem żydowskich praw i zwy-

czajów – 20% stara się przestrzegać wszystkich
nakazów religijnych, 60% dokonuje pewnej selek-
cji w oparciu o własne wybory i tradycje etniczne,
zaś 20% w zasadzie nie praktykuje. Ponieważ jed-
nak Izrael powstał jako państwo żydowskie, szabat
i wszystkie żydowskie święta zostały ustanowione
dniami wolnymi od pracy. W mniejszym lub więk-
szym stopniu obchodzi je i celebruje cała żydowska
populacja Izraela.
Innym wskaźnikiem stopnia przestrzegania zasad

religijnych mógłby być procent rodziców, którzy
zdecydowali się posłać dzieci do szkół religijnych,
lub liczba głosów oddanych w wyborach na partie
religijne. Trudno jednak ocenić wiarygodność takich
statystyk, gdyż niepraktykujący rodzice mogą zapi-
sywać dzieci do szkół religijnych, zaś wielu ortodok- opiniotwórcze starają się poszerzyć zakres obo-
sów głosuje na partie inne niż religijne. wiązywania prawodawstwa religijnego poza spra-
wy stanu cywilnego, nad którymi obecnie mają
Większość społeczeństwa jest laicka, preferuje wyłączną jurysdykcję. Niepraktykujący traktują to
nowoczesny styl życia w różnym stopniu szanując jako wymuszenie i pogwałcenie demokratycznego
i praktykując nakazy religijne. Wśród tej większości charakteru państwa. Jedną z najbardziej aktualnych
jest dużo takich, którzy przestrzegają tradycyjnego jest kwestia wymagań, które trzeba spełnić, by zo-
sposobu życia dostosowanego do współczesnych stać uznanym za Żyda. Środowiska ortodoksyjne
realiów. Niektórzy decydują się przyłączyć do jedne- bronią zasady, że Żydem jest ten,
go z liberalnych prądów religijnych. kto ma matkę Żydówkę lub przej-
dzie konwersję ściśle stosując się do
Wśród praktykującej mniejszości wielu Żydów, za- żydowskiego prawa. Środowiska
równo pochodzenia sefardyjskiego jak i aszkenazyj- laickie z reguły popierają świeckie
skiego, łączy przestrzeganie nakazów religii z uczest- kryterium samoidentyfikacji z ju-
nictwem w życiu społecznym kraju. Postrzegają oni daizmem. Ten konflikt zainicjował
współczesne państwo żydowskie jako pierwszy krok poszukiwanie prawnego uregulo-
na drodze do przyjścia Mesjasza i zbawienia Żydów wania granicy między religią i pań-
w Ziemi Izraela. stwem. Do czasu znalezienia satys-
fakcjonującego rozwiązania nadal
Niektórzy ultraortodoksyjni Żydzi uważają jednak, stosowane są niepisane ustalenia
że suwerenność Żydów w Ziemi może zostać odbu- zawarte w przededniu izraelskiej
dowana dopiero po przyjściu Mesjasza. Skrupulat- niepodległości. Zasada ta, znana
nie przestrzegając żydowskich praw religijnych żyją jako status quo, określa, że nie zo-
w odizolowanych dzielnicach, prowadzą własne staną wprowadzone żadne zmia-
szkoły, ubierają się tradycyjnie, podtrzymują trady- ny, które w sposób fundamentalny
cyjny podział na sfery kobiece i męskie. Styl życia, zmieniałyby status religii.
jaki prowadzą, jest ściśle określony.
Ruch kibucowy
Dynamika wewnątrz-żydowska Wyjątkowy, oparty na ideałach
Ponieważ rozdział państwa i religii nie jest jasno równości i wspólnoty projekt spo-
wytyczony, główną kwestią wewnętrzną stało się łeczny i ekonomiczny, jakim są kibu- Kibuc: obora i młodzi dojarze.
Kibuc: młodzi pracownicy w gaju
to, w jakim stopniu Izrael powinien manifestować ce, wyrósł z pionierskich wspólnot daktylowym.
swoją tożsamość religijną. Ortodoksyjne ośrodki powstałych w kraju na początku Ministerstwo Turystyki
lat 20. Obecnie jest trwałym elementem krajobrazu cowników, którzy nie są członkami kibucu. Jedno-
izraelskiego rolnictwa. cześnie coraz więcej kibucników pracuje poza nim,
ale ich płaca zalicza się do dochodów kibucu.
Na przestrzeni lat ruch kibucowy stworzył do-
brze prosperującą gospodarkę, początkowo przede Dzisiejsze kibuce są wynikiem wysiłku trzech po-
wszystkim opartą na rolnictwie, później wzmoc- koleń. Założyciele, powodowani mocnymi prze-
nioną działalnością o charakterze przemysłowym konaniami i silną ideologią, zbudowali unikalną
i usługowym. Członkowie ruchu kibucowego ak- wspólnotę spółdzielczą. Ich dzieci, urodzone w tak
tywnie uczestniczyli w zakładaniu i budowie pań- skonstruowanej rzeczywistości społecznej, ciężko
stwa. pracowały, by wzmocnić podstawy ekonomicz-
ne, społeczne i samorządowe tej wspólnoty. Naj-
Przed powstaniem państwa i w pierwszych latach młodsze pokolenie, które dorastało w ugruntowa-
formowania się państwowości Izraela kibuce wzięły nym środowisku musi się zmierzyć z wyzwaniami
na siebie zadania przypisane centralnym organom współczesności. Wiele uwagi poświęca się kwestii
państwa w zakresie osadnictwa, imigracji i obrony ewolucji wzajemnych zobowiązań między jednost-
terytorialnej. Kiedy te funkcje przejął rząd, zmniej- ką i społecznością kibucu, oraz następstw, jakie dla
szyło się wzajemne oddziaływanie ruchu kibucowe- społeczności będą miały postępujący rozwój tech-
go i głównego nurtu izraelskiego społeczeństwa. nologii i komunikacji.
Kiedyś kibuce znajdowały się w awangardzie roz-
woju społecznego i instytucjonalnego. Od lat 70. Niektórzy obawiają się, że dostosowanie do zmie-
znacznie jednak osłabła siła polityczna kibucników, niających okoliczności odsuwa kibuce niebezpiecz-
która we wczesnych latach państwowości dawała nie daleko od ich pierwotnych zasad i wartości, inni
im nadreprezentację polityczną. Jednak udział ki- są przekonani, że umiejętność adaptacji i szukania
buców w wytwarzaniu produktu narodowego jest kompromisów jest kluczem do ich przetrwania.
nadal znacząco większy niż wynikałoby to z ich po-
pulacji.
W ostatnich latach ruch kibucowy stał się bardziej

introwertyczny, doceniając indywidualne osiągnię-
cia i dobrobyt. W wielu kibucach zelżała surowa
dyscyplina samowystarczalności ekonomicznej i zła-
godzono zakaz wykorzystywania pracy najemnej,
zatrudniając coraz większą liczbę opłacanych pra-
Grupy mniejszościowe należą oni do wielu kościołów, większość jest zwią-

zana z Kościołami Greckokatolickimi, Prawosławny-
1.8 mln ludzi, czyli prawie 24% populacji Izraela, mi lub Zachodnim Kościołem katolickim.
nie jest Żydami. Chociaż określa się ich wspólnie
jako arabskich obywateli Izraela, to w rzeczywistości Druzowie, których jest 122 tys.,
są to różne grupy, każda z wyraź- zamieszkują w 22 wioskach w pół-
nie indywidualnymi cechami, choć nocnym Izraelu, tworząc odrębną
przeważnie posługują się językiem grupę wyznaniową, etniczną, kul-
arabskim. turową i społeczną. Posługują się
językiem arabskim. Ich religia jest
Arabscy muzułmanie to ponad bardzo hermetyczna, Nowi wy-
1.2 mln ludzi, z których większość znawcy nie są przyjmowani. Jednym
to sunnici, zamieszkujący głównie ze znanych elementów ich filozofii
w małych miasteczkach i wsiach. jest takijja, która zobowiązuje do
Ponad połowa mieszka w północ- kompletnej lojalności w stosunku
nej części kraju. do rządu państwa na terenie które-
go mieszkają. Druzyjska starszyzna w wiosce
Stare Miasto w Jerozolimie: Beit Jann
Via Dolorosa (Droga Krzyżowa) Beduini, również wyznający is- Ministerstwo Turystyki
i suk (targ) w dzielnicy arabskiej. lam, należą do około 30 plemion, Społeczność czerkieska liczy 4000
głównie rozsianych na rozległych ludzi zamieszkujących dwie wioski
terenach południa, choć część zana północy kraju. Choć to sunnici,
mieszkuje także północ. Szacuje nie są Arabami, nie wywodzą się
się, że jest ich około 250 tys. Kiedyś z tego samego kręgu kulturowego
wędrowni pasterze, teraz przecho- co szeroka społeczność muzułmań-
dzą stopniowo od społeczeństwa ska. Uczestniczą w życiu gospodar-
plemiennego do osiadłego trybu czym i państwowym, zachowując
życia i w coraz większym stopniu wyraźną odrębność etniczną. Nie
wchodzą na izraelski rynek pracy asymilują się ani ze środowiskiem
żydowskim, ani ze społecznością
Około 123 tys. arabskich chrze- muzułmańską.
ścijan żyje głównie w miastach, Ministerstwo Turystyki
Beduini w Dolinie Araba szczególnie w Nazarecie, Szfar’a-

Ministerstwo Turystyki mie i Hajfie. Chociaż teoretycznie
Życie arabskiej społeczności Dawne zwyczaje są ciągle częścią codziennego

Kierunki ruchów migracyjnych życia, jednak stopniowe osłabienie plemiennej i pa-
ludności arabskiej ulegały waha- triarchalnej władzy, obowiązkowa edukacja oraz
niom na skutek zmieniającej się udział w demokratycznym życiu kraju coraz szybciej
sytuacji gospodarczej. Pod koniec wpływają na zmianę tradycyjnego światopoglądu
XIX wieku, kiedy żydowska emigra- i stylu życia. Równocześnie status arabskich kobiet
cja pobudziła wzrost gospodarczy, w Izraelu został znacząco zliberalizowany przez
wielu Arabów przyciągnęły do re- prawo gwarantujące równe prawa dla kobiet, zaka-
gionu możliwości znalezienia za- zujące poligamii i małżeństw dzieci.
trudnienia, wyższe dniówki i lepsze
warunki życia. Polityczne zaangażowanie społeczności arabskiej
Arabski ośrodek gminny manifestuje się udziałem w wyborach powszech-
dzięki uprzejmości Fundacji
Większość populacji izraelskich
Jerozolimskiej/ M. Lauber nych i samorządowych. Arabscy obywatele zajmują
Arabów zamieszkuje albo w jed- się sprawami politycznymi i zarządzaniem w ramach
norodnych etnicznie miastach i wioskach w Galilei, własnych samorządów. Poprzez wybranych przedsta-
włączając miasto Nazaret, w rejonie między Haderą wicieli w Knesecie (parlamencie Izraela) ich interesy
i Petah Tikwą oraz na pustyni Negew, lub w mie- są reprezentowane na krajowej arenie politycznej co
szanych ośrodkach miejskich takich jak Jerozolima, daje im możliwość dbania o przywileje grup mniej-
Akka, Hajfa, Lod i Ramla oraz Jafa. szościowych i udział w systemie opieki społecznej.
Społeczność arabska w Izraelu to klasa robotni- Od powstania Izraela (1948 r.) obywatele arabscy
cza w państwie opartym na klasie średniej, pery- są zwolnieni z obowiązkowej służby wojskowej w Si-
feryjna grupa w wysoce scentralizowanym kraju łach Obronnych Izraela (Cahal) ze względu na ich
i mniejszościowa grupa językowa wśród większości rodzinne, religijne i kulturowe powiązania ze świa-
posługującej się hebrajskim. Z zasady nie poddająca tem arabskim (który wystawiał Izrael na częste ataki),
się asymilacji, wyraźnie odrębna tożsamość tej spo- z uwagi na obawę ewentualnej podwójnej lojalności.
łeczności jest wspierana poprzez używanie arab- Z drugiej strony wspierana jest dobrowolna służba
skiego jako drugiego oficjalnego języka w Izraelu, wojskowa i co roku niektórzy członkowie społecz-
odrębny system szkolny dla Arabów i Druzów, arab- ności arabskiej korzystają z takiej możliwości. Od
skie massmedia, literaturę, teatr, oraz utrzymywanie 1957 roku, na żądanie starszyzny, służba wojskowa
niezawisłych sądów wyznaniowych, które orzekają jest obowiązkowa dla druzyjskich i czerkieskich męż-
w sprawach z zakresu stanu cywilnego. czyzn. Stale rośnie również liczba beduinów zaciąga-
jących się na służbę zawodową w armii.
Rozwój stosunków między gru-

Różnorodność i podziały: jako społeczeństwo multietniczne, pami izraelskich Arabów i Żydów
wielokulturowe, wieloreligijne i wielojęzykowe, społeczeństwo jest utrudniony przez głęboko za-
izraelskie stosuje wiele nieformalnych modeli podziałów. Chociaż korzenione sprzeczności w ramach
nie ma oficjalnej polityki rozdziału, poszczególne grupy społecz- doktryny religijnej, wartości i prze-
ne izolują się i podtrzymują swoją odrębność kulturową, religijną, konań politycznych. Mimo że te
ideologiczną, i/lub etniczną. dwie samoizolujące się wspólnoty
Społeczeństwo, pomimo sporej liczby podziałów i nierówności funkcjonują raczej obok siebie,
społecznych oraz mocno podgrzewanej bieżącą polityką atmosfe- przez lata nauczyły się akceptować
ry, jest jednak stosunkowo zrównoważone i stabilne. Niewielki, wzajemnie, zarówno dostrzegając
pomimo stale obecnego potencjału wybuchu niepokojów spo- własną wyjątkowość jak i uznając
dążenia każdej ze stron. Arabsko-żydowskie
łecznych, poziom konfliktów społecznych pomiędzy różnymi gru- przedszkole w Jerozolimie.
pami jest zasługą systemu sądowego i politycznego kraju, cha- YMCA
rakteryzującego się poważnym traktowaniem równości wobec Dzięki uprzejmości Fundacji
Jerozolimskiej. S. Sabella
prawa i w kwestiach obywatelskich.
Jak widać, Izrael jest raczej mozaiką różniących się społeczności,
współżyjących w ramach demokratycznego państwa, niż asymilu-
jącym wielokulturowym tyglem.
Relacje arabsko-żydowskie
Obywatele arabscy, którzy stanowią ponad jedną
szóstą populacji Izraela, funkcjonują na marginesie
konfliktu dwóch światów – Żydów i Palestyńczyków.
Są częścią ludów arabskich ze względu na kulturę
i tożsamość, lecz mimo, że kwestionują określenie
Izraela jak państwa żydowskiego, wiążą swoją przy-
szłość z tym krajem. Z biegiem lat przyjęli hebrajski
jako drugi język, a izraelska kultura stała się dodat-
kowym elementem ich życia. Jednocześnie walczą
o uzyskanie wyższego stopnia partycypacji w życiu
społecznym, większej integracji gospodarczej i ko-
rzyści dla swoich miast i wsi.
Wolność religijna Meczet: muzułmanie zanoszą modlitwy pięć razy

dziennie, kobiety i mężczyźni oddzielnie. Przed wej-
Deklaracja Niepodległości Państwa Izrael (1948 r.) ściem zdejmuje się buty i dokonuje rytualnego obmy-
gwarantuje wszystkim obywatelom wolność wyzna- cia. Muzułmanie modlą się z twarzami zwróconymi
nia. Każda wspólnota religijna ma praw- ku Mekce w Arabii Saudyjskiej. Kierunek ten wskazu-
ną i faktyczną wolność praktykowania, je mihrab (nisza) w ścianie meczetu. Nabożeństwa są
obchodzenia świąt i cotygodniowego prowadzone przez imama, muzułmańskiego prze-
dnia odpoczynku, oraz do decydowa- wodniczącego modlitw. Zazwyczaj w piątek, który
nia w sprawach dotyczących jej samej. według tradycji jest islamskim dniem odpoczynku,
Każda ma swoją własną radę i sąd re- wygłaszane jest publiczne kazanie dla wiernych.
ligijny, uznany przez prawo narodowe,
z jurysdykcją w sprawach religii i stanu Kościół: forma i częstotliwość chrześcijańskich
cywilnego, takich jak śluby i rozwody. mszy różni się w zależności od wyznania, ale wszyst-
Każda grupa religijna ma swoje własne kie obchodzą niedzielę jako dzień odpoczynku, ze
miejsca modlitwy, z utrwalonymi trady- specjalnymi rytuałami. Nabożeństwa są prowadzo-
cją rytuałami i charakterystycznymi, po- ne przez księdza lub duchownego. Kobiety i męż-
wielanymi przez stulecia cechami archi- czyźni modlą się razem. Mszom często towarzyszą
tektonicznymi. muzyka i śpiewy chóralne. Tradycyjnie kościoły bu-
dowane są na planie krzyża.
Synagoga: według tradycji ortodoksyjnej do
modlitwy potrzebny jest minian (kworum 10 doro- Święte miejsca
słych mężczyzn, powyżej 13 roku życia). Modlitwy Każde miejsce kultu i świątynia
odbywają się trzy razy dziennie. Mężczyźni i kobie- znajduje się pod opieką właściwej
ty zazwyczaj siedzą osobno, z nakrytymi głowami. władzy religijnej, zaś swoboda do-
Nabożeństwa mogą być prowadzone przez rabina, stępu i kultu religijnego jest gwa-
kantora lub członka wspólnoty. Rabbi nie jest kapła- rantowane przez prawo.
nem, czy pośrednikiem z Bogiem, ale nauczycielem. Najważniejsze miejsca święte to:
Centralnym punktem każdej synagogi jest Arka Przy-
mierza, zawierająca zwoje Tory, skierowana w stro- Dla Żydów: Kotel (Ściana Pła-
nę Wzgórza Świątynnego w Jerozolimie. Przez cały czu) w Jerozolimie, ostatni zacho-
rok co tydzień czytany jest kolejny fragment Tory. wany fragment Muru świątynnego
Nabożeństwa są szczególnie uroczyste w szabat z czasów Drugiej Świątyni, Grób
(sobota, żydowski dzień odpoczynku) i w święta. Racheli w pobliżu Betlejem, Grota I. Sztulman
Makpela w okolicach Hebronu – ja- Dla bahaitów (niezależna reli-

skinia będąca miejscem pochówku gia światowa, ustanowiona w Per-
patriarchów, Grób Majmonidesa sji w połowie XIX wieku): Światowe
w Tyberiadzie i Rabina Szymona Bar centrum Bahaizmu, Mauzoleum
Johaja w Meron. Baba w Hajfie, Mauzoleum Baha-
’u’llaha, proroka założyciela Baha-
izmu, w pobliżu Akki.
Dla muzułmanów: Al-Haram
al-Szarif w Jerozolimie – kompleks
zabudowań na Wzgórzu Świątyn-
nym, na który składają się Meczet
Jerozolima: Kopuła na skale. Al-Aksa i Kopuła na Skale, Makpe-
la, Meczet al-Dżazzara w Akce.
Dla chrześcijan: Via Dolorosa Hajfa: bahaistyczne ogrody

(Droga Krzyżowa), Wieczernik, Ba- i mauzoleum Baba
zylika Grobu Pańskiego i inne miej- Ministerstwo Turystyki
sca związane z pasją i ukrzyżowa-

niem Jezusa w Jerozolimie, Bazylika
Narodzenia Pańskiego w Betlejem,
Kościół Zwiastowania w Nazaret,
Góra Błogosławieństw i Kafarnaum
nad Jeziorem Tyberiadzkim.
Góra Błogosławieństw: kościół Dla Druzów: Nebi Szueib (grób

z zewnątrz, według tradycji miejsce
wygłoszenia kazania na górze Jethro, teścia Mojżesza) niedaleko
Ministerstwo Turystyki Rogów Hittinu w Galilei.
Zdrowie
i opieka społeczna
Opieka zdrowotna 150
Badania medyczne 156
Działania poza granicami kraju 158
Pomoc społeczna 159
Ubezpieczenie społeczne 162
Wolontariat 163
Zdrowie
i opieka społeczna
Izrael dysponuje najwyższej jakości zasobami i za-
pleczem badawczym, nowoczesną infrastrukturą
szpitalną, i imponującą liczbą zarówno lekarzy
ogólnych jak i specjalistów w przeliczeniu na 1000
mieszkańców. Wysoki standard jakości usług me-
dycznych ma odzwierciedlenie w niskim współczyn-
niku śmiertelności niemowląt (4,7 na 1000 żywych
urodzeń), oraz w godnym pozazdroszczenia wskaź-
niku oczekiwanej dalszej długości trwania życia
(82,5 lat dla kobiet, 78,8 dla mężczyzn). Opieka
zdrowotna dla wszystkich, od niemowlęctwa do
starości, jest zagwarantowana prawnie, a porów-
nanie wydatków na zdrowie w Izraelu i innych kra-
jach rozwiniętych wypada na korzyść Izraela.
Wszyscy synowie Izraela

są współodpowiedzialni jeden za drugiego
Talmud Babiloński, szawuot 39a
150 l Izrael w FAKTACH ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA l 151
Opieka zdrowotna Kliniki te, znane z ofiarnej pracy w trudnych wa-

Podstawy systemu ochrony zdrowia, włączając runkach, z czasem rozrosły się i zostały szpitalami:
w to system opieki profilaktycznej, diagnostycznej Bikur Cholim (zał. 1843 r.), Misgav Ladach (zał.
i leczenia, zostały położone jeszcze w okresie przed 1888 r.) oraz Shaare Zedek (zał. 1902 r.) funkcjonu-
ogłoszeniem niepodległości, przez społeczność ży- ją do dziś oferując najnowocześniejszą technolo-
dowską oraz brytyjskie władze mandatowe, które gię medyczną i usługi zgodne z najnowszymi wy-
administrowały krajem między 1918 i 1948 rokiem. nikami badań. Uniwersyteckie Centrum Medyczne
w Jerozolimie – Hadassa, składające się z wydzia-
Dzięki temu, kiedy powstało Państwo Izrael, in- łów medycznego, pielęgniarskiego, farmaceutycz-
frastruktura medyczna już funkcjonowała, szczepie- nego i dwóch nowoczesnych szpitali, wywodzi
nia ochronne były standardową procedurą, istniały swój początek od dwóch pielęgniarek które
ramy systemu umożliwiającego pracę nad polep- w 1913 roku zostały przysłane do Jerozolimy przez
szeniem warunków środowiskowych. Mimo to amerykańską kobiecą organizację syjonistyczną –
w początkowym okresie funkcjonowania państwa, Hadassa.
służby medyczne musiały ponownie poświęcić
uwagę problemom, które już zostały przezwycię-
żone, żeby wyjść naprzeciw potrzebom zdrowot- Dbaniu o zdrowie populacji służy rozległa sieć
nym setek tysięcy uchodźców z powojennej Europy medyczna, złożona ze szpitali, przychodni oraz
i krajów arabskich. Cel ten został osiągnięty, dzięki centrów profilaktyki i rehabilitacji. Opieka szpi-
intensywnemu wysiłkowi narodowemu obejmują- talna obejmuje wysokozaawansowane proce-
cemu świadczenie specjalnych usług oraz szeroko dury medyczne, począwszy od in vitro, poprzez
zakrojony plan edukacji zdrowotnej i profilaktyki. rezonans magnetyczny, skomplikowane operacje
neurochirurgiczne, po przeszczepy szpiku i trans-
Wieloletnia tradycja: W XIX wieku choroby takie plantacje.
jak dezynteria, malaria, tyfus i jaglica szerzyły się
w Ziemi Izraela, zacofanej i zaniedbanej części Im- Centra zdrowia matki i dziecka zapewniają opiekę
perium Ottomańskiego. Żeby zapewnić szeroki za- kobietom w czasie ciąży i dzieciom w początkowym
kres darmowej opieki medycznej najbiedniejszym okresie życia, oferują badania prenatalne, wczesne
członkom społeczności żydowskiej zamieszkują- wykrywanie fizycznych i umysłowych niepełno-
cym Stare Miasto w Jerozolimie, zakładano kliniki sprawności, szczepienia, bilanse zdrowia dziecka
finansowane przez europejskie gminy żydowskie. i edukację medyczną.
Zarządzanie i struktura
Odpowiedzialność za opiekę zdrowotną spoczy-
wa na Ministerstwie Zdrowia. Do jego zadań należy
przygotowanie rozwiązań prawnych i nadzorowanie
wprowadzania ich w życie, kontrolowanie standar-
dów medycznych w całym kraju, kontrolowanie ja-
kości leków i żywności, wydawanie licencji zawodo-
wych, promocja badań z zakresu medycyny. Minister-
stwo zajmuje się również oceną usług medycznych
i nadzoruje planowanie i budowę nowych szpitali.
Pracownicy służby zdrowia

Blisko 32 tys. lekarzy, 9000 dentystów i 6000 far-
maceutów w Izraelu wykonuje swoją pracę w szpi-
talach, rejonowych przychodniach, lub prowadząc
własną praktykę. Spośród 54 tys. pielęgniarek w kra-
ju, około 72% stanowią pielęgniarki dyplomowane,
pozostałe zdobyły swoje doświadczenie w praktyce.
Do pracy w służbie zdrowia przygotowują czte-

ry szkoły medyczne, dwie stomatologiczne oraz
15 szkół pielęgniarskich, z czego siedem ma upraw-
nienia do nadawania stopni naukowych. Kursy dla
Czerwona Gwiazda Dawida, medyczne służby ratunkowe

Izraela, odpowiadają za sieć punktów ambulatoryjnych, narodo-
wy program krwiodawstwa, banki krwi, kursy pierwszej pomocy
oraz publiczne karetki pogotowia, w tym mobilne jednostki in-
tensywnej terapii. Organizację wspiera około 10000 wolontariu-
szy, często uczniów szkół średnich, którzy pomagają w 109 punk-
tach ambulatoryjnych w całym kraju. Dzięki uprzejmości
szpitala
Shaare Zedek
fizykoterapeutów, prowadzących terapię zajęciową, ich pracowników. Fundusze ubezpieczeniowe do-

dietetyków, jak również laborantów i techników rtg, stają środki w zależności od liczby osób należących
są prowadzone przez wiele różnych instytucji. do funduszu, z uwzględnieniem ich wieku, odległo-
ści od domu do ośrodka zdrowia, oraz innych kryte-
Ubezpieczenie społeczne riów ustalanych przez Ministerstwo Zdrowia.
Ustawa o ubezpieczeniu społecznym stworzy-
ła koszyk standardowych świadczeń medycznych, Problemy zdrowotne
łącznie z leczeniem szpitalnym, przysługujących Problemy zdrowotne ludności w Izraelu są po-
wszystkim mieszkańcom Izraela. Świadczenia me- dobne do tych dominujących w cywilizacji zachod-
dyczne są finansowane przez cztery ogólnokrajowe niej. Narodowym priorytetem stały się badania nad
fundusze ubezpieczeniowe, które są zobowiązane chorobami serca i nowotworami odpowiadającymi
przyjmować zgłaszających się niezależnie od ich za ponad dwie trzecie wszystkich zgonów. Ważnym
wieku i stanu zdrowia. zagadnieniem jest również opieka nad ludźmi stary-
mi, problemy wynikające ze zmian środowiskowych
Głównym źródłem finansowania jest składka i współczesnego stylu życia, oraz wypadki drogo-
zdrowotna/podatek ubezpieczeniowy dochodzący we i w miejscu pracy. Szeroko popularyzowane są
do 4,8% dochodu, pobierany przez Narodowy In- prozdrowotne programy edukacyjne mające na
stytut Ubezpieczeń, oraz wpłaty od pracodawców, celu przypominanie o szkodliwości nałogu palenia,
którzy partycypują w kosztach ubezpieczenia swo- pokazywanie szkodliwych efektów przejadania się
i braku wysiłku fizycznego. Kampanie społeczne są
również często przygotowywane po to by zwięk-
Turystyka medyczna: Izrael szyć świadomość robotników i kierowców na temat
stał się popularnym kierunkiem potencjalnych zagrożeń.
dla pacjentów z całego świata
cierpiących na takie choroby jak
reumatyzm, łuszczyca i astma.
Wielu korzysta ze specjalnych ku-
racji w gorących źródłach w Tybe-
riadzie, bogatych w minerały wo-
dach Morza Martwego lub z su-
Albatross
chego klimatu w Arad, nowozało-

żonym mieście na pustyni Negew.
Badania medyczne wane mikrokomputerami, niezbędne dla precyzyj-

nej diagnostyki i efektywnego leczenia w najcięż-
Rozbudowana infrastruktura badawcza w dzie- szych przypadkach.
dzinie medycyny i medycyny ratunkowej oraz możli-
wości bioinżynieryjne ułatwiają prowadzenie badań Izrael był pionierem w rozwoju i użyciu lasero-
naukowych. wych narzędzi chirurgicznych, oraz różnorodnych
elektronicznych urządzeń medycznych. Należą do
Badania są prowadzone w szko- nich skomputeryzowane systemy monitorujące,
łach medycznych, instytutach badaw- oraz inne systemy ratowania życia i uśmierzania
czych i laboratoriach rządowych, bólu.
oraz w departamentach badań i roz-
woju należących do prywatnych firm
farmaceutycznych, bioinżynieryjnych,
produkujących sprzęt medyczny, lub
zajmujących się przetwarzaniem
żywności. Wysoki poziom tych krajo-
wych placówek badawczych jest do-
ceniany na całym świecie – utrzymu-
Dzięki uprzejmości szpitala
Shaare Zedek
ją one wzajemne kontakty z najważ-
niejszymi zagranicznymi ośrodkami
badawczymi z dziedziny medycyny i nauk ścisłych.
Izrael jest częstym gospodarzem licznych międzyna-
rodowych konferencji medycznych.
Technologie medyczne
Wyrafinowane technologie stały się integralną
częścią nowoczesnych procesów diagnostycznych
i leczenia. Ścisła współpraca między instytucjami
badawczymi a przemysłem doprowadziła do nieby-
wałego postępu w zakresie rozwoju specjalistycz-
nego wyposażenia medycznego. Na cały świat są
eksportowane produkowane w Izraelu tomografy
komputerowe i zaawansowane urządzenia stero-
Działania Pomoc społeczna

poza granicami kraju Wszechstronny system opieki społecznej w Izra-
Przekonanie, że odpowiednia opieka medyczna elu oparty jest na legislacji, która zapewnia szeroki
należy do zbioru uniwersalnych praw człowieka zakres pomocy na poziomie narodowym i wspólno-
i jako taka przekracza granice polityczne i bariery ide- towym. Duża część dostępnych programów ma na
ologiczne, sprawia, że izraelskie szpitale są otwarte celu troskę o starszych, wsparcie samotnych ro-
dla wszystkich potrzebujących ich doświadczenia dziców, dzieci, młodzieży, zapobieganie i leczenie
i wiedzy specjalistycznej. Od lat pacjenci z całego nadużywających substancji psychoaktywnych, oraz
świata, również z krajów które nie utrzymują sto- pomoc dla nowych imigrantów. Programy popraw-
sunków dyplomatycznych z Izraelem, przybywają tu cze obejmują struktury dozoru kuratorskiego, pro-
na specjalistyczne leczenie. W wielu częściach Azji gramy wyrównawcze dla osób które nie ukończy-
i Afryki izraelscy lekarze i pielęgniarki zapewniają ły szkoły, oraz pomoc, również mieszkaniową dla
pomoc w leczeniu chorób, które zostały praktycz- młodzieży w trudnej sytuacji życiowej. Inną dzie-
nie wyplenione w krajach rozwiniętych. Uczestniczą dziną działań są ośrodki rehabilitacyjne, schroniska,
w programach wymiany, prowadzonych również warsztaty oraz punkty doradztwa zawodowego dla
pod auspicjami WHO, dzieląc się swoim doświad- niewidomych i niepełnosprawnych fizycznie. Osoby
czeniem z lokalnym personelem medycznym. Izra- z niepełnosprawnością umysłową znajdują opiekę
elskie służby medyczne uczestniczą również w ak- dzięki różnorodnym programom opartym zarówno
cjach pomocowych w rejonach katastrof. na systemie pobytu dziennego jak i opieki stałej.
Zarządzanie
Zgodnie z Ustawą o opiece społecznej (1958 r.),
we władzach miejskich i lokalnych istnieją departa-
menty odpowiedzialne za opiekę społeczną. 75%
środków budżetowych na ten cel pochodzi z bu-
dżetu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Fi-
nansuje ono i zarządza instytucjami obejmującymi
Wojskowa ekipa
swoim zasięgiem cały kraj, takimi jak ośrodki adop-
poszukiwawczo- cyjne, nadzór kuratorski i czy sieć domów mieszkal-
ratunkowa w akcji nych dla niepełnosprawnych umysłowo.
po trzęsieniu
ziemi w Turcji Ministerstwo wytycza kierunki polityki, inicjuje
GPO/ Y. Saar procesy legislacyjne, wciela w życie regulacje umoż-
liwiające działanie opiece społecznej i nadzoruje stare lata. Stąd wielu starszych obywateli Izraela,
działania oferowane przez organizacje publiczne z których 13% jest niepełnosprawnych, jest zależ-
i prywatne. nych od swoich rodzin i opieki społecznej.
Personel opieki społecznej Zapewnianiem pomocy społecznej zajmują się

Wydziały przygotowujące do pracy w opiece spo- jednostki władz lokalnych, pod kontrolą i nadzorem
łecznej znajdują się na większości uniwersytetów. oraz w oparciu o plany Ministerstwa Pracy i Polityki
Dają możliwość nauki zarówno w systemie studiów Socjalnej. Działania na poziomie lokalnym na rzecz
magisterskich jak i doktoranckich, łączą teorię i ba- starszych mieszkańców kraju są skupione na utrzy-
dania terenowe. Programy prowadzone przez rząd maniu ich samodzielności we własnych domach.
zapewniają szkolenie dla opiekunów dziecięcych Służą temu: oszacowanie potrzeb przez pracownika
i asystentów socjalnych, jak również doszkalanie socjalnego, pomoc rodzinom dbającym o starzeją-
zawodowe w toku pracy. Gminni pracownicy spo- cą się osobę, kluby seniora, posiłki na kółkach – czyli
łeczni są zatrudniani w wielu różnych miejscach – dostarczanie obiadów osobom samotnym, specjal-
biurach pomocy społecznej, ośrodkach gminnych, ne osiedla założone z myślą o osobach starszych,
centrach absorpcji imigrantów, domach matki system opieki dziennej, sprzęt medyczny, system
z dzieckiem, szkołach, fabrykach, szpitalach. transportu. Nacisk kładzie się na pomoc grupom
wysokiego ryzyka, na przykład ludziom samotnym,
Starsi obywatele lub bez dochodów na odpowiednim poziomie.
Opieka i pomoc ludziom starszym stała się głów-
nym elementem izraelskiego systemu służby zdro-
wia i pomocy społecznej. O ile od czasów powsta-
nia państwa populacja zwiększyła się pięciokrot-
nie, to liczba osób powyżej 65 roku życia wzrosła
dziesięciokrotnie. Obecnie ludzie starsi stanowią
prawie 10% 7 milionowej populacji Izraela. Wzrost
ten w dużym stopniu jest wynikiem masowej imi-
gracji ze szczególnym nasileniem w latach 50. i 90.
XX wieku. Na ponad milion imigrantów przyby-
łych z krajów byłego Związku Sowieckiego, ponad
12% miało 65 lat i więcej. Wielu nie miało czasu
ani możliwości uczyć się hebrajskiego, znaleźć pra-
cy, czy zadbać o swoją ekonomiczną przyszłość na
Ubezpieczenie społeczne Wolontariat

Ustawa o ubezpieczeniu społecz- Około 20 % populacji Izraela to aktywni wolonta-
nym (1954 r.) przyznała obywa- riusze w 278 organizacjach publicznych, uzupełnia-
telom szeroki zakres przywilejów, jących system ochrony zdrowia i opieki społecznej.
które zapewnia Narodowy Instytut Stanowią oni personel pomocniczy w szpitalach
Ubezpieczeń (NIU), samodzielne i pogotowiu, Gwardię Cywilną, ochotnicze jed-
ciało funkcjonujące pod egidą Mini- nostki ratownicze. Wolontariusze wchodzą w skład
sterstwa Pracy i Polityki Społecznej. grup zajmujących się walką z rozpowszechnionymi
Jego działalność jest finansowana problemami społecznymi takimi jak nałogi, przemoc
zarówno ze środków budżetowych, domowa i przemoc wobec dzieci, bezpieczeństwo
jak i poprzez obowiązkowe składki drogowe, zachowanie środowiska naturalnego. Inni
wpłacane przez pracowników, pra- koncentrują się na prawach imigrantów lub konsu-
I. Sztulman codawców i samozatrudnionych. Rządowy system mentów, statusem kobiet i dobrobytem żołnierzy.
emerytalno-rentowy jest realizowany przez NIU, przy
dodatkowej pomocy rodzinom i jednostkom, których Różnorodne programy oferują możliwość pracy
dochód jest niższy od ustalonego poziomu minimum. na rzecz Izraela wolontariuszom z innych krajów.
Powszechny zasiłek na dziecko podnosi dochody ro- Z reguły są to programy krótkoterminowe. Wie-
dzin, szczególnie tych z czwórką lub więcej dzieci. le osób przyjeżdża każdego lata by wziąć udział
Poprawka do Ustawy o ubezpieczeniu społecznym w odkrywkowych badaniach archeologicznych,
zagwarantowała długofalową pomoc seniorom za- pracować w kibucach, bądź szeroko pojętej opie-
leżnym od dziennej opieki pielęgniarskiej, zarówno ce społecznej. Dla niektórych młodych niemieckich
w domach, jak i w domach opieki. Narodowy Insty- wolontariuszy opiekowanie się seniorami i chorymi
tut Ubezpieczeniowy zarządza również izraelskim w Izraelu jest pokutą za zbrodnie wojenne jakich
programem ubezpieczeń zdrowotnych. dopuścił się nazistowski reżim wobec Żydów.
W stosunku do poprzednich pokoleń, znacznie

zmienił się skład i charakter wolontariatu. Odkąd
większość izraelskich kobiet pracuje, nie mają dużo
wolnego czasu na poświęcenie się wolontariatowi.
Z kolei wydłużenie średniej długości życia spowo-
dowało pojawienie się rzeszy emerytów, zarówno
kobiet jak i mężczyzn, dysponujących wolnym cza-
sem, chętnych do pomocy w dziedzinach takich jak

medycyna ratunkowa (Czerwona Gwiazda Dawida)
Edukacja
lub organizacjach ekologicznych. Studenci często
w ramach wolontariatu prowadzą zajęcia wyrów-
nawcze dla dzieci i nastolatków z problemami
(mogą za to otrzymywać częściowe stypendium).
Wysiłek wolontariuszy jest koordynowany przez
Narodową Radę Wolontariatu w Izraelu, publiczną
organizację typu non-profit, powstałą przy premie- Wyzwania 168
rze i afiliowaną przy międzynarodowych agencjach
ds. wolontariatu. Edukacja przedszkolna 170
Kampanie społeczne organizowane przez grupy System szkolny 171

wolontariuszy, włączając w to telethony (wielogo-
dzinne akcje charytatywne w telewizji), polegające Administrowanie i struktura 173
na zbieraniu pieniędzy na wybrany cel, są regularną
i akceptowaną cechą życia społecznego w Izraelu. Szkolnictwo średnie 174
Szkolnictwo wyższe 177
Uniwersytety 179
College 182
Edukacja dorosłych 183

Dzięki uprzejmości
Fundacji Jerozolimskiej/
S. Sabella
Edukacja
Edukacja w Izraelu jest drogocennym dziedzictwem.
Oparta na tradycji przekazywanej od wielu pokoleń,
traktowana jako klucz do przyszłości, jest w dalszym
ciągu fundamentalną wartością. System edukacyjny
ma na celu wychowanie dzieci na odpowiedzialnych
członków demokratycznego, pluralistycznego społe-
czeństwa, w którym współżyją ludzie z różnych środo-
wisk etnicznych, religijnych, kulturowych i politycz-
nych. Wychowanie opiera się na wartościach żydow-
skich, miłości do Ziemi, oraz zasadach wolności i tole-
rancji. Priorytetem jest wysoki poziom wiedzy, szcze-
gólną wagę przykłada się do umiejętności z zakresu
technologii i nauk ścis-łych, nieodzownych dla dalsze-
go rozwoju kraju.
Świat cały oddechem dzieci w szkolnej izbie stoi.

(Talmud babiloński: Szabat, 119b)
168 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 169
Wyzwania towanie pomocy do programu nauczania i krótko-

terminowe kursy wyrównawcze dla nowych uczniów
Kiedy powstało państwo Izrael (1948 r.), istniał z przedmiotów, których nie uczono w ich krajach po-
już w pełni rozwinięty system edukacji, stworzony chodzenia, jak hebrajski, czy historia Żydów. Wpro-
przez wspólnotę żydowską. Językiem wykładowym wadzono również kursy szkolące nauczycieli jak
był hebrajski, odrodzony jako język codziennego radzić sobie z młodocianymi imigrantami. Doszkala-
użycia pod koniec XIX wieku. jące kursy dla imigrujących nauczycieli ułatwiają ich
zatrudnienie w placówkach szkolnych w Izraelu.
Jednak, wkrótce po powstaniu państwa, system
edukacyjny musiał się zmierzyć z ogromnym wy- W tym samym czasie Ministerstwo Edukacji anga-
zwaniem jakim była konieczność integracji dużej ilo- żuje się w nieustanny proces dostosowywania progra-
ści dzieci imigrantów z ponad 70 krajów. Niektóre mów edukacyjnych do współczesnych praktyk peda-
z nich przybywały z rodzicami, inne zaś same – było gogicznych, takich jak popieranie równości płciowej,
to spełnienie raison d’etre Izraela jako historycznej polepszanie statusu nauczycieli, rozszerzanie huma-
ojczyzny Żydów. Po masowej imigracji lat 50., głów- nistycznego programu nauczania, oraz promowanie
nie z powojennej Europy i krajów arabskich, w latach studiów technologicznych i nauk ścisłych. Głównymi
60. nastąpił znaczny napływ Żydów z Północnej Afry- celami przyświecającymi działaniom Ministerstwa jest
ki. W latach 70. przybyła pierwsza znacząca grupa zapewnienie równych szans edukacyjnych wszystkim
imigrantów żydowskich ze Związku Sowieckiego. Od dzieciom oraz zwiększenie liczby uczniów zdających
początku lat 90., po upadku komunizmu, przybyło pomyślnie egzaminy wstępne na studia.
stamtąd ponad milion Żydów, a dziesiątki tysięcy
nadal przyjeżdża każdego roku. W dwóch potęż- 12%
nych akcjach w 1984 i w 1991 roku do kraju została 10%
sprowadzona prawie cała żydowska populacja Etio-
pii. Przez lata w Izraelu osiedliło się też wielu Żydów 8%
z państw obu Ameryk i innych krajów Zachodu. 6%
Oprócz konieczności sprostania nagłemu wzro- 4%

stowi zapotrzebowania na sale lekcyjne i nauczycieli, 2%
trzeba było opracować i wdrożyć skuteczne metody
pomagające w aklimatyzacji młodych ludzi z wielu 0%
1990 1992 1994 1996 1998 2003 2004
środowisk w życie szkolne. Specjalnie zaprojektowa-
ne programy dla nowoprzybyłych obejmują przygo- Narodowe nakłady na edukację jako procent PKB
Edukacja przedszkolna System szkolny

Edukacja w Izraelu zaczyna się Obowiązek szkolny zaczyna się
w bardzo wczesnym wieku, by umoż- w wieku 6 lat i trwa do 18 roku ży-
liwić dzieciom jak najlepszy start, cia. Edukacja jest darmowa, zaczy-
szczególnie jeśli chodzi o proces so- na się w szkole podstawowej (klasy
cjalizacji i rozwoju językowego. 1–6), jest kontynuowana w gimna-
zjum (klasy 7–9) i w szkole średniej
Wiele dwulatków i prawie (klasy 10–12). Około 9 % uczniów
wszystkie trzy i czterolatki uczęsz- szkół ponadpodstawowych uczęsz-
czają do jakiejś formy żłobka lub cza do szkół z internatem.
przedszkola. Większość instytucji
jest finansowana przez władze lo- Wielokulturowy charakter izra-
dzięki uprzejmości Fundacji
kalne, niektóre w ramach centrów elskiego społeczeństwa znajdu- Prywatna szkoła ultraortodoksyjna
Jerozolimskiej/ H. Mazor
GPO/A. Ben Gwershom
opieki dziennej są prowadzone je odzwierciedlenie w systemie
przez organizacje kobiece, istnieją oświatowym. Szkoły dzielą się na
też ośrodki prywatne. cztery grupy – publiczne, do któ-
Ministerstwo Edukacji przezna- rych uczęszcza większość uczniów,
cza nadzwyczajne środki na eduka- publiczne szkoły religijne, które
cję przedszkolną w rejonach zanie- kładą nacisk na żydowskie studia,
dbanych. tradycję, obrządki, szkoły arab-
skie i druzyjskie, z nauczaniem
Przedszkola dla pięciolatków są w języku arabskim i skupiające się
darmowe i obowiązkowe. Program na arabskiej i druzyjskiej historii,
ma na celu opanowanie podstawo- oraz szkoły prywatne prowadzo-
wych umiejętności, włączając w to ne pod auspicjami organizacji reli-
Muzeum Ziemi Biblijnej, Jerozolima
ogólne pojęcia języka i liczb, rozwi- gijnych lub międzynarodowych. Szkoła arabska / dzięki uprzejmości
Fundacji Jerozolimskiej/ S. Sabella
janie zdolności poznawczych i kre-
atywnych, promowanie umiejętności społecznych. W ostatnich latach, w związku z rosnącym zainte-
Programy nauczania wszystkich instytucji przedszkol- resowaniem rodziców kwestią edukacji ich dzieci, po-
nych są nadzorowane przez Ministerstwo i zgodne wstały nowe szkoły, które odpowiadają na konkretne
z jego wskazówkami, zapewniają solidne i mocne oczekiwania i są zgodne z poglądami i przekonaniami
podstawy pod przyszłą naukę szkolną. określonych grup rodziców i wychowawców.
Program Administrowanie i struktura

Większość godzin nauki szkolnej jest poświęco-
nych programowi obowiązkowemu. Mimo że te- Ministerstwo Edukacji odpowiada za szkolne pro-
matyka, która musi zostać przerobiona, jest jedno- gramy nauczania, kontroluje standardy edukacyjne
lita dla całego systemu oświaty, każda szkoła może i sprawuje nadzór nad kadrą nauczycielską oraz bu-
wybierać z szerokiego zakresu jednostek lekcyjnych dową szkół. Władze lokalne ponoszą odpowiedzial-
i materiałów dydaktycznych, dostarczanych przez ność za utrzymanie szkół, zakup sprzętu i zaopa-
Ministerstwo Edukacji. W ten sposób szkoły mogą trzenie. Kadra na poziomie przedszkoli i szkół pod-
dopasowywać się do zdolności i specyfiki swoich stawowych jest zatrudniana przez Ministerstwo,
uczniów. Mając na celu wzmocnienie poczucia zaś nauczyciele klas wyższych są zatrudniani przez
przynależności uczniów do społeczeństwa w jakim władze lokalne. Dostają one środki na utrzymanie
żyją, każdego roku, dogłębnie analizuje się wybrane szkół z budżetu Ministerstwa, w zależności od licz-
zagadnienie o znaczeniu narodowym. Tematy doty- by uczęszczających do szkoły uczniów. Rząd i wła-
czą wartości demokratycznych, języka hebrajskiego, dze lokalne pokrywają 80 % niezbędnych nakładów
imigracji, Jerozolimy, pokoju i przemysłu. na edukację, reszta pochodzi z innych źródeł.
Nauka dla dzieci wyjątkowych

Wybitnie uzdolnione dzieci, których osiągnięcia mieszczą się w gór- malne uczestnictwo w społecznym i zawodowym życiu ich wspól-
nych 3 % wyników klasy i zdały testy kwalifikujące, biorą udział w pro- noty. Dlatego dla niektórych tworzone są specjalne ośrodki, podczas
gramach wzbogacających. Mogą to być zarówno pełnowymiarowe gdy inne uczęszczają do normalnych szkół, gdzie mogą być przypi-
specjalne szkoły, jak i zajęcia ponadprogramowe. Klasy dla dzieci sane do klas specjalnych, lub chodzić do zwykłych klas oraz na zaję-
uzdolnionych są zróżnicowane w zależności od poziomu uczniów cia wyrównawcze.
i nauki. Nacisk kładzie się nie tylko na przekazywanie wiedzy i zro- Dbaniem o dzieci specjalnej troski zajmuje się biały personel, psy-
zumienie, ale również na wykorzystywanie idei zdobytych w innych chologowie, pracownicy społeczni, specjaliści od edukacji specjal-
dyscyplinach. Dzieci w ramach takich programów uczą się samo- nej, jak również rodzina i różne społeczne grupy wsparcia. Specjal-
dzielnie zdobywać wiedzę i posługiwać się nią. ny, powołany na mocy ustawy komitet, którego skład osobowy
Dzieci z fizycznymi i umysłowymi niepełnosprawnościami, lub trud- wyznacza minister edukacji, decyduje o uprawnieniach upośledzo-
nościami w nauce są, w zależności od stopnia upośledzenia, umiesz- nych dzieci do specjalnej edukacji, programów i ośrodków, które są
czane w odpowiednich warunkach, które mają umożliwić im maksy- darmowe od lat 3 do 21.
Szkolnictwo średnie Obronne Izraela. Jesziwy – szkoły

średnie, najczęściej z internatem,
Większość szkół średnich oferuje ogólny profil osobne dla chłopców i dziewcząt,
nauczania w naukach ścisłych i humanistycznych. uzupełniają świeckie programy na-
Po otrzymaniu świadectwa maturalnego młodzież uczania o intensywne studia religij-
może kontynuować naukę na wyższych uczelniach. ne i promują przestrzeganie trady-
cji i żydowskiego stylu życia. Liczne
Niektóre szkoły średnie mają sprofilowany pro- szkoły ogólnokształcące oferują
gram nauczania, który daje możliwość zdania ma- naukę rozmaitych zawodów, od
tury i\lub otrzymania dyplomu zawodowego. Szko- księgowości po mechanikę, elek-
ły techniczne przygotowują techników i inżynierów tronikę, hotelarstwo, grafikę użyt-
na trzech poziomach. Dzięki temu niektórzy mogą kową i inne. Lekcja technologii w gimnazjum
GPO / A. Ohayon
przygotowywać się do podjęcia nauki w szkołach
wyższych, inni uczą się by zdobyć dyplom zawo-
dowy, inni zaś nabywają praktyczne umiejętności. Młodzież, która nie uczęszcza do żadnego z po-
Szkoły rolnicze, głównie w okolicach mieszkalnych, wyższych typów szkół, musi na podstawie ustawy
uzupełniają podstawowe kursy przedmiotami zwią- o praktykach/szkolnictwie zawodowym uczyć się
zanymi z agronomią. Szkoły wojskowe szkolą przy- zawodu w jednej z uprawnionych szkół zawodo-
szłych żołnierzy zawodowych i techników w wy- wych. Programy praktyk są opracowywane przez
specjalizowanym zakresie wymaganym przez Siły Ministerstwo Przemysłu, Handlu i Pracy w szkołach
80% Telewizja Edukacyjna (ETV), jednostka w Ministerstwie Edu-

70% kacji produkująca i nadająca programy szkolne do użytku w kla-
sach lekcyjnych oraz programy popularnonaukowe dla wszyst-
60%
kich. ETV współpracuje również ze specjalistami ds. oświaty na
50% uniwersytetach i w seminariach nauczycielskich przy opracowy-
40% waniu nowych metod nauczania. Pomyślana by zapewniać edu-
30% kację każdemu, ETV kieruje swoje produkcje do ludzi w różnym
Procent wieku. Nadaje programy rozwojowe dla dzieci w wieku przed-
17-latków 20%
którzy szkolnym, rozrywkowe programy dla młodzieży, kursy oświatowe
10%
przystąpili dla dorosłych, wiadomości dla wszystkich.
do egzaminu 0%
maturalnego 1991 1195 2003 2006
związanych z sieciami zawodowymi. Nauka trwa trzy Szkolnictwo wyższe

do czterech lat, po dwóch latach nauki w klasach,
przez następny rok lub dwa uczniowie trzy dni spę- Szkolnictwo wyższe odgrywa decydująca rolę
dzają w szkole, zaś w pozostałe pracują. Wachlarz w gospodarczym i społecznym rozwoju kraju. Prawie
zawodów jakich się uczą jest ogromny – od fryzjer- ćwierć wieku przed powstaniem państwa, otwarto
stwa i gotowania po mechanikę i znajomość edytora Technion – Izraelski Instytut Technologiczny w Hajfie
tekstu. (1924 r.). Miał on kształcić inżynierów i architektów.
Uniwersytet Hebrajski został ufundowany (1925
r.) jako ośrodek szkolnictwa wyższego młodzieży
w Ziemi Izraela, a także w celu przyciągnięcia stu-
dentów i naukowców zza granicy. Kiedy Izrael osią-
gnął niepodległość (1948 r.) na oba uniwersytety
zapisało się około 1600 osób. W latach 2009–2010
ponad 280 tys. studentów uczestniczyło w zajęciach
w szkołach wyższych w całym kraju. Spośród tej licz-
by 38 % uczęszcza na uniwersytety, 41 % zapisało
się do college’ów, zaś 21 % bierze udział w kursach
Uniwersytetu Otwartego.
Posiadając pełną swobodę administracyjną i aka-

demicką, szkoły wyższe w Izraelu są dostępne dla
wszystkich, którzy spełniają warunki akademickie.
Nowi imigranci i uczniowie z brakiem wymaganych
kwalifikacji mogą wziąć udział w specjalnych kursach
przygotowawczych, które po pozytywnym ukończe-
niu umożliwiają staranie się o przyjęcie na studia.
Rada szkolnictwa wyższego

Jednostki szkolnictwa wyższego funkcjonują pod
kontrolą Rady szkolnictwa wyższego, której prze-
wodniczy minister edukacji, zasiadają zaś nauczy-
ciele akademiccy, przedstawiciel studentów oraz
community representatives. Rada ma uprawnienia
do nadawania stopni naukowych, doradzania rzą- Uniwersytety

dowi w sprawie rozwoju i finansowania szkolnictwa
wyższego i badań naukowych. Technion – Izraelski Instytut Technologiczny
w Hajfie (zał. 1924 r.) wykształcił znaczną część inży-
Komitet planowania i grantów, składający się nierów, architektów i urbanistów pracujących w kra-
z czterech zasłużonych uczonych z różnych dzie- ju. W ostatnich dekadach utworzono wydział medy-
dzin, oraz dwóch autorytetów z dziedziny bizne- cyny i biotechnologii. Technion jest centrum badaw-
su i sektora przemysłowego, jest ciałem pośredni- czym w zakresie nauk ścisłych i inżynierii, co owocuje
czącym między rządem a instytucjami szkolnictwa postępem w rozwoju przemysłowym kraju.
wyższego w sprawach dotyczących finansowania,
przesyłania propozycji budżetowych i rozdzielania Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie, (zał.
przyznanych kwot. Fundusze publiczne/państwowe w 1925 r.) mieści wydziały, które obejmują pełen
zapewniają 70 % budżetu szkół wyższych, 20 % zakres dziedzin akademickich, od historii sztuki do
pochodzi z opłat za czesne, reszta z różnorodnych zoologii. Na uniwersytecie mieści się też Narodowa
prywatnych źródeł finansowania. Komitet wspiera Biblioteka Izraela. Od początku działalności uniwersy-
również współpracę między różnymi instytucjami. tetu naukowcy związani z Uniwersytetem Hebrajskim
byli czynnie zaangażowani w każdy etap rozwoju
Studenci narodowego Izraela. Tutejsze studia żydowskie mają
Większość izraelskich studentów opinię najbardziej wszechstronnych na świecie.
rozpoczyna naukę w wieku 21 lat, dzięki uprzejmości
po zakończeniu obowiązkowej Instytut Nauki Weizmanna (zał. 1934 r. w Re- Instytutu Nauki
Weizmanna
służby wojskowej trwającej trzy lata howot) początkowo utworzony pod nazwą Instytut
dla mężczyzn i dwa lata dla kobiet. Sieffa, został powiększony w 1949
Aż do początku lat 60. studenci roku i nazwany na cześć dr. Chaima
decydowali się studiować głównie Weizmanna, pierwszego prezydenta
ze względu na potrzebę zdobycia Izraela i uznanego chemika. Dzisiaj
wiedzy. W ostatnich latach są bar- jest znanym centrum badawczym
dziej nastawieni na karierę, wiele dla doktorantów specjalizujących
osób decyduje się na różnorodne się w fizyce, chemii, matematyce
studia zawodowe. Obecnie ponad i nauce o żywych organizmach.
połowa Izraelczyków w grupie wiekowej 20–24 lat, Ich opracowania są wykorzystywa-
zapisuje się na zajęcia w jednej z instytucji pomatu- ne w projektach mających na celu
ralnych lub szkolnictwa wyższego. przyspieszenie rozwoju przemysło-
wego i stworzenie nowych przedsiębiorstw opartych Uniwersytet Hajfy (zał. 1963 r.) jest centrum
na wiedzy ścisłej. W ramach departamentu metodyki akademickim północnej części kraju, umożliwia
nauk ścisłych, w instytucie przygotowuje się progra- szereg studiów interdyscyplinarnych. Centra mię-
my nauczania dla szkół średnich. dzywydziałowe, instytuty i ogólny plan urbanistycz-
ny uniwersytetu – to wszystko ułatwia podejście in-
Uniwersytet Bar-Ilan terdyscyplinarne. Na uniwersytecie działa jednostka
(zał. 1955 r. w Ramat Gan) jest miej- analizująca kibuce jako jednostki społeczne i eko-
scem unikalnego podejścia do pro- nomiczne, oraz centrum poświęcone promocji zro-
gramów dziedzictwa żydowskiego zumienia i współpracy pomiędzy Żydami i Arabami
wzbogaconych o liberalną eduka- w Izraelu.
cję w wielu dyscyplinach, szcze-
gólnie w naukach społecznych. Uniwersytet Ben Guriona na pustyni Ne-

Mieszanie tradycji z nowoczesnymi gew (zał. 1967 r. w Beer Szewie) został założony
technologiami jest znakiem rozpo- by służył mieszkańcom południowego Izraela, oraz
znawczym uniwersytetu. Mieści on wspomagał rozwój społeczny i naukowy pustyn-
instytuty badawcze fizyki, chemii nego regionu kraju. Uniwersytet wniósł znaczny
medycznej, matematyki, ekonomii, wkład w badania nad jałową ziemią w okolicy, zaś
studiów strategicznych, psycholo- jego szkoła medyczna jest pionierem w dziedzinie
gii rozwojowej, muzykologii, Biblii, Talmudu, prawa medycyny zorientowanej wspólnotowo. Na uniwer-
żydowskiego i wiele innych. syteckim kampusie w kibucu Sde Boker mieści się
centrum studiów nad historycznymi i politycznymi
Uniwersytet Tel Awiwu (zał. 1956 r.) powstał aspektami życia i czasami Dawida Ben Guriona,
z połączenia trzech funkcjonujących wcześniej in- pierwszego premiera Izraela.
stytucji, aby wyjść naprzeciw potrzebie istnienia
uniwersytetu w najgęściej zaludnionym rejonie Uniwersytet Otwarty (zał. 1974 r.) wzorowany
kraju – okolicy Tel Awiwu. W chwili obecnej jest to na modelu brytyjskim, proponuje charakterystycz-
największy uniwersytet w Izraelu, z szeroką ofertą ne, nietypowe możliwości uzyskania wyższego wy-
edukacyjną jeśli chodzi o ilość dyscyplin, zarówno kształcenia na poziomie magisterskim. W tym celu
w ramach nauk podstawowych jak i stosowanych. stosuje się elastyczne metody nauczania, oparte
Na uniwersytecie mieszczą się też instytuty specja- w pierwszej kolejności na samodzielnym uczeniu
lizujące się w studiach strategicznych, zarządzaniu się z podręczników, uzupełnione wyznaczanymi
systemem zdrowia, prognozowaniu technologicz- zadaniami i regularnymi seminariami, po których
nym, oraz studiach energetycznych. następują egzaminy końcowe.
College Edukacja dorosłych

Regionalne college proponują kursy akademickie. Ministerstwo Edukacji, oraz instytucje prywatne
Ponieważ działają one pod auspicjami uniwersyte- i publiczne finansują szeroki zakres kursów nakiero-
tów, możliwe staje się rozpoczęcie studiów nieda- wanych na spełnianie indywidualnych potrzeb po-
leko domu i zakończenie ich na głównym kampusie cząwszy od nauki hebrajskiego, poprzez podwyż-
uniwersyteckim. szanie umiejętności dydaktycznych do promowania
dobrego funkcjonowania rodziny i poszerzania wie-
Niektóre wyspecjalizowane instytuty prowadzą dzy ogólnej. Ministerstwo Edukacji zapewnia szko-
zajęcia z różnych dziedzin sztuki, muzyki, tańca, lenia zawodowe dla dorosłych w wielu dziedzinach,
mody, pielęgniarstwa, terapii rehabilitacyjnych, na- dostępne zarówno w dużych miastach jak i w mia-
uczania, sportu. Prywatne college mają w swojej steczkach.
ofercie cieszące się znacznym powodzeniem kursy
z przedmiotów takich jak zarządzanie i administra- Nauka języka hebrajskiego na wielu poziomach,
cja, prawo, komputery, ekonomia oraz pokrewne przy użyciu specjalnej metody „ulpan” pomaga
tematy. W niektórych możliwe są dodatkowe ścież- imigrantom i przedstawicielom innych grup zinte-
ki, które prowadzą do otrzymania certyfikatów lub grować się z głównym nurtem izraelskiego życia.
dyplomów zawodowych z wielu różnych przedmio- Kształcenie uzupełniające pomyślane jako sposób
tów, począwszy od technologii i rolnictwa po mar- redukcji edukacyjnych i kulturowych nierówności
keting i hotelarstwo. wśród dorosłych, jest przystosowane do potrzeb
dorosłych uczniów. Zawodowe kursy doskonalą-
ce, w trybie dziennym i wieczorowym, są dostępne
w ośrodkach prowadzonych wspólnie przez Mini-
sterstwo Pracy i przedsiębiorstwa przemysłowe,
oraz w instytucjach szkoleniowych. W całym kraju
„uniwersytety ludowe” oferują setki zajęć eduka-
cyjnych i warsztatów dla dorosłych, z przedmio-
tów akademickich, oraz sztuk pięknych. Specjalne
audycje radiowe dla imigrantów nadają programy
z cyklu „uniwersytet na fali”.
nauka
i technologia
Początki 188
Profesjonalne kadry 190
Badania i rozwój 192

nauka i technologia
Jak wiele innych niewielkich krajów, Izrael jasno
określił swoje priorytety w dziedzinie nauki i tech-
nologii, aby wzmocnić swoją pozycję na global-
nym rynku. Państwo wspiera powstawanie wzor-
cowych ośrodków, skupionych wokół wybitnych
naukowców, zachowujących jednocześnie wysoki
poziom w wielu dziedzinach badań. W rozwoju
technologii Izrael stawia na najwyższe wyniki po-
przez koncentrację na wybranych polach.
Odsetek mieszkańców zaangażowanych w ba-

dania naukowe i techniczne, a także poziom
wydatków na badania i rozwój w proporcji do
produktu krajowego brutto (PKB) są jednymi
z najwyższych na świecie.
Badania i osiągnięcia naukowe nie są już abstrakcyjnymi inte-

lektualnymi poszukiwaniami (…), ale jednym z głównych
aspektów (…) życia każdego cywilizowanego narodu.
Dawid Ben Gurion, 1962 r.
188 l Izrael w FAKTACH nauka i technologia l 189
Początki w przemyśle zainicjowano w Laboratoriach Morza

Martwego w latach 30., zaś badania podstawowe
Historia badań naukowych w Izraelu ściśle łączy w nauce i technologii – na Uniwersytecie Hebraj-
się z procesem powrotu Żydów do swej ojczyzny. skim (założonym w 1925 r.), w Izraelskim Instytucie
Teodor Herzl (1860–1904), twórca politycznego Technologicznym Technion (zał. w 1925 r. w Haj-
syjonizmu i aktywny promotor idei nowoczesnego fie) i Centrum Badawczym im. Daniela Sieffa (zał.
żydowskiego państwa w Ziemi Izraela, widział je nie w 1934 r. w Rechowot), przemianowanym w 1949
tylko jako fizyczne schronienie, ale też centrum ży- roku na Instytut Naukowy Weizmanna.
cia duchowego, kulturalnego i naukowego.
Kiedy Izrael uzyskał w 1948 roku niepodległość,
Chęć przekształcenia opustosza- infrastruktura naukowa i techniczna kraju była już
łego i gnębionego przez choroby rozwinięta. Z początku skoncentrowano się na pro-
regionu w nowoczesny kraj była jektach ważnych z punktu widzenia państwa, póź-
głównym czynnikiem wpływającym niej stopniowo rozwijały się branże o bardziej komer-
na późniejsze badania naukowe cyjnym charakterze.
i rozwój technologii. Początki agro-
nomii sięgają końca XIX stulecia,
kiedy założono szkołę rolniczą Mi-
kwe Israel (1870 r.). Stacja Agro-
nomiczna, założona w Tel Awiwie
w 1921 roku, przekształciła się
Laboratoria FRUTAROM, 1946 r. w Organizację Badań Rolniczych,
Rządowe Biuro Prasowe / H. Pinn
najważniejszą izraelską instytu-
cję w dziedzinie nauk rolniczych.
Badania medyczne i epidemiologiczne rozpoczęły
się jeszcze przed pierwszą wojną światową wraz
z otwarciem Hebrajskiej Stacji Zdrowia, zaś nabra-
ły impetu w połowie lat 20. wraz z utworzeniem
Instytutu Mikrobiologii oraz wydziałów biochemii,
bakteriologii i higieny na Uniwersytecie Hebrajskim
w Jerozolimie. Dały one początek Centrum Medycz-
nemu Hadassa, najważniejszemu obecnie ośrodko-
wi badań medycznych w Izraelu. Prace rozwojowe
Profesjonalne kadry jest Ada Yonath z Instytutu Naukowego Weizman-

na, którą nagrodzono za jej prace nad rybosomami,
Izraelskie osiągnięcia naukowo-techniczne to głów- jednymi z najbardziej skomplikowanych „maszyne-
nie zasługa licznych wysoko wykwalifikowanych kadr. rii” w ludzkim ciele.
Kiedy wraz z falą imigrantów ze Związku Sowieckiego
na rynek pracy napłynęli liczni naukowcy, inżyniero- Wysoko zaawansowana jest także izraelska elek-
wie i technicy, odsetek najwyższej klasy specjalistów tronika; firmy takie jak Elbit są liderami na przykład
dynamicznie wzrósł. Ta grupa będzie wpływać na na- w dziedzinie pojazdów bezzałogowych. Innym
ukowy i technologiczny rozwój Izraela przez najbliż- szybko rozwijającym się polem są elektroniczne sys-
sze dziesięciolecia. temy bezpieczeństwa; kilkadziesiąt firm zajmuje się
w Izraelu urządzeniami i oprogramowaniem poma-
W ciągu ostatnich lat kilku izraelskim naukowcom gającym w wykrywaniu intruzów i innych zagrożeń.
przyznano Nagrody Nobla. Najnowszą laureatką
Najdynamiczniejszymi sektorami gospodarki hi-
tech są branże związane z naukami biologiczny-
mi: ponad 1000 firm eksportuje leki i urządzenia
medyczne warte 6 mld dolarów rocznie. Jednym
z bardziej znanych izraelskich wynalazków jest Pill-
cam – opracowana przez Given Imaging połykalna
kamera, która pozwala lekarzowi obejrzeć przewód
pokarmowy pacjenta.
Potentat na rynku leków generycznych Teva ode-

grał ważną rolę w obniżaniu cen wielu środków
i opracował liczne nowe farmaceutyki, choćby sto-
sowany w stwardnieniu rozsianym Copaxone.
I. Sztulman
Badania i rozwój Ponad 80% badań zakończonych publikacją – oraz

niemal wszystkie badania podstawowe i kształcenie
Badania naukowe prowadzone kadr – odbywa się w Izraelu na uniwersytetach.
są w Izraelu przede wszystkim na Izraelska Fundacja na rzecz Nauki jest niezależną in-
siedmiu uczelniach wyższych, kil- stytucją, która funkcjonuje jako podstawowe źródło
kudziesięciu rządowych, w publicz- grantów na badania podstawowe. Dotacje Funda-
nych instytutach badawczych oraz cji, powiązane z finansowaniem ze strony uczelni,
w setkach firm sektora cywilnego wspierają ok. 1000 naukowców. Fundacja finansu-
i militarnego. Ważne prace odby- je także projekty specjalne, takie jak udział Izraela
wają się też w ośrodkach medycz- w budowie detektora ATLAS w Wielkim Zderzaczu
I. Sztulman
nych i przedsiębiorstwach usług Hadronów w CERN. Chcąc podwyższyć jakość ba-

publicznych – telekomunikacyj- dań klinicznych, Fundacja zainicjowała także nowa-
nych, energetycznych, zarządzania torski program grantów dla lekarzy-badaczy.
zasobami wodnymi.
Finansowaniem i koordynowaniem projektów zbyt
Głównymi źródłami finansowa- dużych dla jednej instytucji zajmuje się TELEM – ochot-
nia badań są instytucje rządowe nicze forum, w którego skład wchodzą czołowi na-
i publiczne, dostarczające ponad ukowcy z Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Pracy oraz
połowę środków. Większość fun- Ministerstwa Nauki, przewodniczący Akademii Izrael-
duszy na cele cywilne – relatywnie skiej oraz przedstawiciele Rady Szkolnictwa Wyższego,
znacznie więcej niż w większości Ministerstwa Skarbu i innych instytucji. TELEM zaplano-
I. Sztulman
krajów – przeznaczona jest na pro- wał, a tam, gdzie było to konieczne, także sfinansował,
jekty o znaczeniu gospodarczym, wejście Izraela do unijnego Ramowego Programu Roz-
zwłaszcza w sektorze przemy- woju Badań, udział w Europejskim Ośrodku Synchro-
słowym i rolnictwie, Ponad 40 % tronu Atomowego czy podjęcie inicjatywy Internet II.
środków trafia do programów badawczych poprzez
rządowe, krajowe i bilateralne fundusze grantowe, Jedną z miar skuteczności współpracy między
a także poprzez indywidualne granty z Ogólnego uniwersytetami a biznesem może być duża liczba
Funduszu Uniwersyteckiego, zarządzanego przez zgłaszanych przez uczelnie patentów.
Radę Szkolnictwa Wyższego. Reszta funduszy prze-
znaczona jest na różne projekty z dziedziny ochrony Badania i rozwój na uniwersytetach
zdrowia i pomocy społecznej. Podobnie jak na uczelniach całego świata, głów-
nym celem badaczy na izraelskich uniwersytetach jest
rozwój wiedzy naukowej. Głównym czynnikiem postępu technicznego w Izraelu. Instytut

efektem tych prac są książki i arty- Naukowy Weizmanna był jedną z pierwszych insty-
kuły dotyczące wszelkich dziedzin tucji na świecie, która powołała specjalną komórkę
nauki. W Izraelu wydawana jest zajmującą się komercyjnym wykorzystaniem odkryć
nieproporcjonalnie duża część (ok. (w 1958 r.). Dzisiaj podobne zespoły działają przy
1%) światowych publikacji nauko- każdym izraelskim uniwersytecie. Wielki komercyjny
wych. Na wielu polach, na przykład sukces odniosły także pionierskie projekty umiesz-
w chemii i informatyce, odgrywają czania bazujących na nauce parków przemysłowych
Dzięki uprzejmości Instytutu Naukowego im. WeizmannA
one w kręgach naukowych szcze- w pobliżu kampusów. Uczelnie tworzą także firmy,
gólnie istotną rolę. często z udziałem lokalnych i zagranicznych kon-
cernów, nastawione na komercyjne wykorzystanie
W stosunku do wielkości siły robo- konkretnych produktów opartych na wynikach ich
czej Izrael ma znacznie więcej publi- badań.
kujących badaczy z dziedziny biologii,
inżynierii, nauk rolniczych i medycyny Na uniwersytetach funkcjonują interdyscyplinar-
niż inne kraje. Niezwykle wysoki jest ne instytuty badawcze, specjalizujące się w dziedzi-
także odsetek izraelskich publikacji, nach nauki i technologii istotnych dla gospodarki
które powstały we współpracy z na- narodowej i służące jako centra nauk stosowanych
ukowcami z innych państw. dla budownictwa, transportu i edukacji. Wielu
uczonych pełni też rolę doradców do spraw tech-
W celu integracji nauki izrael- nicznych, administracyjnych, finansowych czy za-
skiej z międzynarodowym środo- rządczych.
wiskiem, uczeni zachęcani są do
urlopów naukowych poza Izraelem oraz udziału Badania medyczne
w zagranicznych podoktoranckich projektach ba- Izrael wniósł znaczący teoretyczny i praktyczny
dawczych i konferencjach. Na poziomie rządowym, wkład w rewolucję biotechnologiczną. Zbudował
uczelnianym i wydziałowym prowadzone są pro- także zaawansowaną infrastrukturę badań medycz-
gramy współpracy i wymian z analogicznymi insty- nych, okołomedycznych i bioinżynieryjnych. Prace
tucjami w innych państwach. Izrael często gości też z dziedziny biotechnologii, biomedycyny oraz kli-
międzynarodowe konferencje naukowe. niczne stanowią ponad połowę wszystkich publika-
cji naukowych. Przemysł wykorzystuje ten potężny
Równolegle do prowadzenia badań naukowych, zasób wiedzy, zwiększając inwestycje w branżę me-
uniwersytety są także istotnym i innowacyjnym dyczną.
Izraelscy naukowcy opracowali Badania przemysłowe w Izraelu, skoncentrowane

metody produkcji ludzkiego hor- przede wszystkim na elektronice, są domeną kilku
monu wzrostu i interferonu, białka dużych firm. Te bazujące na wiedzy przedsiębior-
zwalczającego infekcje wirusowe. stwa stały się na przestrzeni lat głównymi praco-
W Izraelu opracowano także Co- dawcami i eksporterami branży przemysłowej.
paxone, skuteczny lek przeciwko
stwardnieniu rozsianemu – od ba- Priorytetem izraelskiej strategii gospodarczej jest
dań podstawowych do produkcji wspieranie rozwoju takich firm, zarówno dużych,
przemysłowej. Inżynieria genetycz- jak i niewielkich. Rząd wspomaga badania prze-
na pozwoliła opracować szeroki mysłowe w zakresie przewidzianym w Ustawie
wachlarz zestawów diagnostycz- o wsparciu dla badań i rozwoju. Realizacją zajmuje
Skan CT nych opartych na przeciwciałach się dyrektor ds. nauki w Ministerstwie Przemysłu,
Za zgodą
szpitala monoklonalnych i inne produkty mikrobiologiczne. Handlu i Pracy, który w 2000 roku sfinansował 1200
Shaare Zedek Międzynarodowo dystrybuowane są opracowane projektów. Produkty oparte na badaniach stanowią
w Izraelu zaawansowane urządzenia diagnostyczne ponad połowę eksportu przemysłowego kraju (nie
i lecznicze: tomografy komputerowe, systemy rezo- licząc diamentów).
nansu magnetycznego, urządzenia USG, medyczne
kamery scyntylacyjne i lasery chirurgiczne. Wśród Elektronika, do końca lat 60. ograniczona do
izraelskich wynalazków jest także stopniowo uwal- urządzeń domowych, rozwinęła się znacząco za-
niający się płynny polimer, który chroni przed po- równo w sektorze cywilnym, jak i wojskowym. Za-
wstawaniem kamienia nazębnego, urządzenie do stosowania wyników badań w komunikacji obejmu-
leczenia zarówno łagodnych, jak i złośliwych prze- ją urządzenia pozwalające digitalizować, obrabiać,
rostów prostaty, użycie botuliny w leczeniu zeza przekazywać i ulepszać obrazy, dźwięk i dane: od
oraz zamknięta w kapsule do połknięcia miniaturo- zaawansowanych central telefonicznych, przez sys-
wa kamera, pozwalająca zdiagnozować schorzenia temy poczty głosowej, aż po szeroki wachlarz urzą-
układu pokarmowego. dzeń sieciowych.
Badania przemysłowe Optyka, elektrooptyka i lasery błyskawicznie

Cywilne nakłady na badania w sektorze prze- rozwijają się jako osobna branża przemysłu. Izrael
mysłowym oraz liczba zaangażowanych w nie na- jest światowym liderem w dziedzinie światłowo-
ukowców i inżynierów niepomiernie wzrosły w cią- dów, elektrooptycznych systemów kontroli układów
gu ostatnich dwudziestu lat. scalonych, sprzętu noktowizyjnego i opartych na
elektrooptyce systemów produkcji zrobotyzowanej.
Produkty komputerowe, zwłaszcza urządzenia umieścił na orbicie kilka satelitów, opracowanych

peryferyjne i oprogramowanie, są w Izraelu zarów- i wyprodukowanych w kraju. Izrael rozwija także,
no opracowywane, jak i produkowane. W branży produkuje i eksportuje wiele powiązanych produk-
drukarskiej i wydawniczej na świecie szeroko stosu- tów: wyświetlacze, komputery pokładowe, awioni-
je się izraelskie stacje graficzne i systemy obrazowa- kę, symulatory lotu. Jest także światowym liderem
nia. Zajęcia szkolne uatrakcyjniane są komputero- technologicznym i produkcyjnym w dziedzinie sa-
wymi pomocami naukowymi, z których wiele trafia molotów bezzałogowych.
też na eksport. Choć część izraelskiego oprogramo-
wania powstała na potrzeby dużych komputerów Badania agronomiczne
typu main frame, większość przeznaczona jest dla Sektor rolniczy jest niemal w ca-
systemów średnich i małych, takich jak terminale łości oparty na badaniach na-
biurowe. To w Izraelu opracowano mysz kompute- ukowych, w czym pomaga ścisła
rową z trzema panelami dotykowymi, pozwalającą współpraca rolników i naukowców.
niewidomym „czytać” tekst i grafikę na ekranie. Wyniki testów laboratoryjnych są
szybko przekształcane w badania
Robotyka, stawiająca pierwsze kroki w późnych na polach eksperymentalnych, zaś
latach 70., produkuje urządzenia wykonujące naj- problemy trafiają do rozwiązania
różniejsze zadania – szlifowanie bezpośrednio do naukowców. Pra-
diamentów, spawanie, pakowanie, ce agronomiczne prowadzone są
prace budowlane i inne. Prowadzi przede wszystkim przez Organi-
się badania nad zastosowaniem zację Badań Rolniczych, działającą Naukowiec w Centrum Badań
Rolniczych im. Volcaniego
w robotach systemów sztucznej in- w ramach Ministerstwa Rolnictwa. Biuro Prasowe Rządu / A. Ohayon
teligencji. Większość instytutów zajmujących
się badaniami rolniczymi utrzymuje bliskie kontakty
Aeronautyka, ściśle związana z FAO, Organizacją ONZ ds. Żywności i Rolnictwa, co
z wojskiem, przyniosła wiele odkryć, pozwala na stałą wymianę wiedzy z innymi krajami.
które miały także zastosowanie cy-
wilne. Pierwszym produkowanym Izraelskie krowy dają statystycznie najwięcej mle-
Płk. Ilan Ramon (pierwszy z prawej) –
w Izraelu samolotem pasażerskim ka na świecie. Przeciętna mleczność wzrosła z 6300
pierwszy izraelski astronauta. jest Arava, zaś Westwind to luksu- litrów rocznie w 1970 roku do ponad 10 000 litrów
Zginął wraz z sześciorgiem sowy prywatny odrzutowiec. Izrael- obecnie – dzięki naukowym metodom rozrodu
amerykańskich kolegów
w katastrofie promu Columbia. ski Przemysł Lotniczy we współpra- i testom genetycznym prowadzonym w Instytucie
NASA zdjęcie nr MSFC-0300309 cy z Izraelską Agencją Kosmiczną im. Volcaniego. Zbierając nasienie i komórki jajowe
krów najlepszych linii hodowlanych Izrael nie tylko Opracowano i zastosowano w praktyce także wiele
podnosi jakość własnych hodowli, ale też dzieli się innowacyjnych narzędzi do orki, siewu, sadzenia,
swoimi osiągnięciami z innymi państwami. zbiorów, sortowania i paczkowania.
Izraelscy agronomowie byli pionierami w mikro- Rolnictwo skorzystało także na badaniach nauko-
nawadnianiu, biotechnologii rolniczej, solaryzacji wych z innych dziedzin – implementując zautoma-
gleby i stałym wykorzystywaniu wody przemysłowej tyzowane hodowle tkanek roślinnych, biologiczne
w rolnictwie. Osiągnięcia te miały swoje odzwiercie- środki owadobójcze, nasiona odporne na choroby
dlenie w produktach komercyjnych: od genetycznie czy bionawozy.
modyfikowanych nasion, przez biopestycydy, aż po
światłodegradowalne plastiki i zarządzane kompu- Badania w energetyce
terowo systemy nawadniania i nawożenia. Pozytywnym skutkiem braku konwencjonalnych
źródeł energii w Izraelu był intensywny rozwój alter-
Potrzeba optymalnego wykorzystania skąpych natywnych technologii: słonecznych, termalnych czy
zasobów wody, nieurodzajnej ziemi i ograniczonej wiatrowych. Izrael jest światowym liderem w dziedzi-
siły roboczej zainicjowała rewolucję w metodach nie wykorzystania energii słonecznej – na przykład do
uprawy. Poszukiwania sposobów na oszczędzanie podgrzewania wody w gospodar-
wody doprowadziły do powstania komputerowych stwach domowych. Zaprojektowa-
systemów nawadniania, między innymi technikami no między innymi nowy rodzaj wy-
mikroirygacji, kiedy woda kierowana jest bezpo- soko wydajnego odbiornika, który
średnio do strefy korzeniowej. Z metody tej ko- zwiększy skalę wykorzystania energii
rzystają teraz rolnicy na całym świecie. Obiecujące słonecznej także w przemyśle.
efekty dały też eksperymenty z elektromagnetycz-
ną obróbką wody dla poprawy zdrowia zwierząt Na polu wykorzystywania energii
i zwiększenia plonów. wiatru ważnym wynalazkiem było
skonstruowanie turbiny z elastycz-
Zaprojektowane i wyprodukowane w Izraelu nym, nadmuchiwanym śmigłem.
komputery są szeroko stosowane do kierowania Opracowano także technologię
Pole zwierciadeł w Instytucie
pracami na farmach: dozują nawozy w zależności przechwytywania i magazynowania Weizmanna
od zmiennych środowiskowych, przygotowują pa- energii słonecznej za pomocą zbior- Dzięki uprzejmości Instytutu
sze o optymalnych proporcjach kosztów do efek- ników z zasoloną i zmineralizowaną Naukowego im. Weizmanna
tów hodowlanych czy utrzymują właściwą tempe- wodą. Trwają testy elektrowni geo-
raturę i wilgotność w pomieszczeniach dla drobiu. termalnych, które pobierają ciepło
z głębi Ziemi i wytwarzają parę, która napędza tur-

biny. Zespół naukowców z Technionu pracuje nad
Gospodarka
wykorzystaniem suchego powietrza i wody (nawet
słonej lub brachicznej) do produkcji energii za po-
mocą wysokich na 1000 metrów kominów.
Wyzwania i osiągnięcia 210
Najważniejsze reformy 213
„Cud gospodarczy” 217
Panorama gospodarki kraju 219
Gospodarka dziś 223
Sektory gospodarki 233

gospodarka
Izrael od 2003 roku kontynuuje proces odbu-
dowy i wzmacniania gospodarki po kryzysie,
który wstrząsnął nią dwa lata wcześniej po wie-
lu latach utrzymywania się jednej z najszybszych
stóp wzrostu PKB na świecie. W roku 2006 pro-
dukt krajowy wzrósł o 5,1% pomimo drugiej
wojny libańskiej, która tymczasowo zmniejszyła
produkt narodowy brutto (PNB) o 0,7 punktu
procentowego. Szybki powrót na ścieżkę rozwo-
ju był zasługą sektora prywatnego, który urósł
o 6,4%. Dzięki temu w 2006 roku PKB na głowę
mieszkańca wyniósł 20 138 dolarów.
Kto ziemię uprawia, ma dosyć chleba! (…).

(Księga przysłów 12, 11)
206 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 207
W latach 2006–2007 Izrael realizował założo- dzenia państwo było wtedy najsilniejsze od chwili
ne cele makroekonomiczne: bardzo niski, czasem powstania. Okiełznano deficyt budżetowy i znacznie
wręcz ujemny poziom inflacji, niski deficyt budżeto- ograniczono dług publiczny, przede wszystkim dzięki
wy i ograniczony wzrost wydatków budżetowych. radykalnym cięciom wydatków i zwiększeniu wpły-
Jednocześnie udało się przyciągnąć wielu zagra- wów podatkowych. Izrael pozostawał atrakcyjnym
nicznych inwestorów, znacznie rozwinąć eksport miejscem dla inwestycji zagranicznych i po raz pierw-
i po raz pierwszy osiągnąć dodatni bilans handlo- szy w swej historii uzyskał dodatni bilans handlowy.
wy. Takie trendy utrzymywały się w pierwszej poło-
wie 2007 roku, zaś prognozy mówiły o utrzymaniu Kryzys mógł przynieść kres tym wspaniałym cza-
tempa wzrostu przy zerowej inflacji, niskim deficy- som, ale izraelski wzrost gospodarczy okazał się na
cie budżetowym i stabilnością w każdym aspekcie. tyle trwały, że przetrwał skutki finansowej zapaści
2008 roku.
Pod koniec 2008 roku, kiedy globalni finanso-
wi giganci zachwiali się, a rynki na całym świecie Izrael radzi sobie z recesją
znalazły się na krawędzi katastrofy, nikt nie potrafił Wskazuje się na trzy przyczyny siły izraelskiej go-
przewidzieć, jaki będzie los kruchej, opartej na eks- spodarki w obliczu tak poważnych wyzwań.
porcie gospodarki izraelskiej. Z czasem okazało się
jednak, że gospodarcza siła Izraela nie wynika tylko Pierwsza to konserwatywny sektor bankowy. Roz-
z rozwoju podczas lat dobrej koniunktury, ale także budowana regulacja i niewielkie tradycje bankowe
z odporności na niesprzyjające warunki. sprawiły, że izraelskie banki trzymały się z dala od
ryzykownych instrumentów, które okazały się ka-
Teraz, kiedy globalna gospodarka powoli wychodzi tastrofalne dla banków w USA i Wielkiej Brytanii.
z kryzysu, Izrael szybko odzyskał impet. Najszybciej Co więcej, kiedy inwestorzy zrobili się nerwowi, po-
można to było zaobserwować na giełdzie, która dy- czucie bezpieczeństwa dała im wysoka kapitalizacja
namiką wzrostu przebiła w 2009 roku wszystkie za- banków w Izraelu.
chodnie rynki kapitałowe. Kolejnymi sygnałami były
zaś wzrost eksportu, malejące bezrobocie i trwały Druga przyczyna to elastyczność rynku pracy
poziom konsumpcji. w obliczu nowej rzeczywistości. Najważniejsi gra-
cze, łącznie z Histadrutem (największą centralą
Dobra sytuacja w przededniu kryzysu związkową Izraela), zrozumieli sens krótkotermi-
Kiedy w 2008 r. skutki kryzysu finansowego prze- nowych obniżek płac na wczesnym etapie kryzysu.
toczyły się przez gospodarki świata, Izrael był dobrze Wraz z rozwojem sytuacji na świecie zwiększało się
przygotowany. Z makroekonomicznego punktu wi- też bezrobocie.
utrzymania stabilnego PKB i pozwoliło izraelskiej go-

OECD spodarce przetrwać kryzys. Gdy świat w 2009 roku
Dzień 10 maja 2010 r. stanie się ważną datą w historii gospodar- zaczął wychodzić z kryzysu, krajowe wydatki zarów-
czej Izraela. Po latach zmagań z różnego rodzaju zagrożeniami no na dobra trwałe, jak i nietrwałe szybko wzrosły,
i wyzwaniami, Izrael dołączył wreszcie do grona najbardziej roz- dodatkowo pomagając w normalizacji.
winiętych gospodarek świata – stał się członkiem Organizacji
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Długofalowy potencjał
Przystąpienie do organizacji będzie miało bardzo poważne skutki, Izraelski „cud gospodarczy” to znacznie więcej
Izrael zaczną bowiem obowiązywać regulacje, dotyczące wszel- niż recesja i wyjście z niej – to historia gospodarki
kich dziedzin – od ochrony środowiska do systemu emerytalnego. zbudowanej od zera, która przeżyła liczne kryzysy
Proces akcesyjny wywołał w Izraelu liczne zmiany, konieczne i poważne niedobory, aby wreszcie stać się odno-
w nowoczesnej gospodarce: redukcję długu publicznego, prowa- szącym sukcesy państwem wolnorynkowym, które-
dzenie zdyscyplinowanej polityki fiskalnej i rozwojowej, obniże- go obywatele cieszą się wysokim poziomem życia.
nie podatków i rozwój rynków kapitałowych.
Wstąpienie do OECD da Izraelowi większy dostęp do niektórych Izrael, w 2010 roku liczący 7,5 mln mieszkań-
funduszy inwestycyjnych, które określoną część środków muszą ców, został doceniony na świecie za swe wyjątkowe
inwestować w krajach rozwiniętych. osiągnięcia w dziedzinie rolnictwa i agrotechnolo-
Członkostwo w organizacji to jednak przede wszystkim wyraz gii, nawadniania, wykorzystania energii słonecznej,
uznania dla ogromnego postępu, jakiego dokonał Izrael podczas przemyśle komputerowym i branży informatycznej.
63 lat swego istnienia. Dzięki intensywnym badaniom, nawet w bardziej
tradycyjnych branżach, Izrael stał się krainą nie tyl-
Kiedy w 2009 roku gospodarka podnosiła się po ko „mleka i miodu”, ale i zaawansowanej techniki:
spowolnieniu, płace i zatrudnienie szybko wróci- informatyki, telekomunikacji, biotechnologii, far-
ły do poprzedniego poziomu, chociaż rynki pracy makologii, nanotechnologii.
w Europie i USA nie reagowały tak szybko.
Porozumienia o wolnym handlu, podpisane w cią-
Tym jednak, co rzeczywiście podczas kryzysu wy- gu ostatnich trzydziestu lat ze Stanami Zjednoczony-
różniło Izrael makroekonomicznie, była siła kon- mi, UE i niektórymi państwami Ameryki Południowej,
sumpcji krajowej. Kiedy zaczęła się recesja, Izraelczy- pomogły w rozwoju eksportu usług i produktów,
cy zmniejszyli wydatki na dobra trwałe, ale w więk- którego wartość w 2008 roku przekroczyła 80 mld
szości utrzymali przedkryzysowy popyt na dobra nie- dolarów, i pozwoliły na udział w międzynarodo-
trwałe, sięgając po oszczędności, by wyrównać spa- wych przedsięwzięciach gospodarczych, co także
dek dochodów. To okazało się głównym czynnikiem przyczyniło się do przyśpieszenia wzrostu.
WYZWANIA I OSIĄGNIĘCIA do 5,8 mld dolarów w 1997, 10,7 mld dolarów

w 2005 i 16,9 mld dolarów w 2006 roku.
Ostatnie osiągnięcia • Eksport produkcji przemysłowej wzrósł w ciągu
• Rok 2000 był pierwszym z zerową inflacją i jedno- ostatnich 20 lat niemal sześciokrotnie: z 6 mld
czesnym spadkiem deficytu handlowego. Bilans dolarów w 1985 r. do 39,8 mld w 2008 r. i 34,1
handlowy poprawiał się dalej, w 2009 roku scho- mld w 2006 r.
dząc poniżej miliarda dolarów (mniej niż 1% war- • W 2010 roku Izrael ogłosił odkrycie dużych złóż
tości całego handlu). gazu ziemnego na swoich wodach terytorial-
• W maju 2010 roku Izrael wstąpił do OECD, do- nych. Może to oznaczać, że ograniczy swoją za-
wodząc, że stał się jedną z czołowych gospoda- leżność od importowanych paliw, a nawet zosta-
rek świata. nie eksporterem gazu.
• Izrael przyjął w ciągu dziesięciu lat 1,2 miliona
imigrantów. Liczba pracowników zwiększyła się Historyczne wyzwania
z 1,65 mln w 1990 do 3 mln w 2010 roku. Największym osiągnięciem Izraela jest utrzymanie
• Udało się zwalczyć inflację: z rocznej stopy 445% tak wysokiego tempa rozwoju pomimo konieczności
w 1984 do 21% w 1989 i 0% w 2000 roku radzenia sobie z niezwykle kosztownymi wyzwaniami.
W 2005 roku nastąpił niewielki wzrost, do 2,1%, • O chrona bezpieczeństwa narodowego: obecnie
aby w 2006 spaść poniżej zera, do -0,1%. Dzięki Izrael wydaje na obronę 8% PKB (dla porówna-
temu bank centralny mógł w czasie kryzysu fi- nia: w latach 70. było to ponad 25%, zaś w 80.
nansowego lat 2007–2010 obniżyć stopy pro- – 23%). Nawet w okresach względnego spokoju
centowe niemal do zera, utrzymując inflację musi utrzymywać zdolność odstraszania.
w założonym przedziale 3–5%. • P rzyjęcie dużej liczby imigrantów: przygarnianie
• Zadłużenie zagraniczne zostało wyeliminowane. wygnańców to w zasadzie sens istnienia państwa
Choć jeszcze w 1985 roku stanowiło 160% PKB, żydowskiego. Od momentu powstania Izrael
a w 1995 – 25%, w 2001 spadło poniżej 3%, by przyjął ponad 3 mln imigrantów – pięć razy wię-
osiągnąć zero w 2003 roku. Od tego momentu cej, niż cała społeczność żydowska kraju w chwi-
Izrael stał się wierzycielem – światowa gospodar- li uzyskania niepodległości 1948 roku. Tylko
ka jest winna izraelskiej więcej niż izraelska jej. w ciągu pierwszych czterech lat ludność Izraela
W 2010 roku wierzytelności Izraela sięgały 50 uległa podwojeniu – do kraju napłynęło 700 000
mld dolarów netto. imigrantów, głównie uchodźców z powojennej
• Stale rośnie skala inwestycji zagranicznych, napę- Europy i krajów arabskich.
dzając PKB i wzrost eksportu – roczna stopa wzro- Napływająca od 1990 roku kolejna fala 1,2 mln
stu zwiększyła się z 175 mln dolarów w 1987 roku imigrantów (940 000 z samego ZSRR) wymagała
znacznych nakładów na ich fizyczne i społeczne NAJWAŻNIEJSZE REFORMY

przyjęcie. Znacznie jednak szybciej niż poprzednie
fale, ci przybysze wkrótce wpłynęli na wzrost PKB, Uwolnienie szekla
choć jednocześnie sprawili, że w 1992 roku bez- Nowy izraelski szekel (ILS, NIS) jest obecnie „twar-
robocie osiągnęło rekordowe 11,2%. Jeszcze przed dą” walutą, którą bez ograniczeń handluje się na
wybuchem kryzysu finansowego udało się je obni- międzynarodowych rynkach. To stosunkowo nie-
żyć do mniej niż 6%. dawna zmiana po latach kontrolowania kursu, któ-
• Budowa nowoczesnej infrastruktury: choć re było jednak konieczne dla przetrwania i rozwoju
w 1948 roku funkcjonowała podstawowa sieć gospodarki – i stosowane także w wielu innych kra-
dróg, system transportowy, porty, wodociągi, jach po drugiej wojnie światowej.
elektryczność i telekomunikacja, były one dalece
niewystarczające i wymagały olbrzymich nakła- Poważne niedobory obcych walut w pierwszych
dów na rozwój. Bez tych inwestycji wzrost go- latach niepodległości wynikały przede wszystkim
spodarczy nigdy nie nastąpiłby na taką skalę. z ogromnej przewagi importu nad eksportem. Wy-
• Dostarczanie wysokiej jakości usług publicznych magało to „racjonowania” walut – pożytkowania
(opieki zdrowotnej, edukacji, pomocy społecz- ich wyłącznie na najpotrzebniejsze rzeczy (żywność,
nej): Izrael dba o dobrobyt swoich obywateli, paliwo, sprzęt wojskowy). Maszyny przemysłowe
zwłaszcza tych najsłabszych, dlatego na te cele i surowce trafiły na tę listę dopiero później. Obywa-
przeznaczana jest coraz większa część środków. tele otrzymali z kolei prawo wywożenia za granicę
Budżety z ostatnich lat kładły szczególny nacisk ledwie 10 dolarów na osobę.
na edukację i inne programy, których celem jest
inwestowanie w przyszłych pracowników i niwe- Pod koniec lat 50. zezwolono na import nie-
lowanie nierówności zarobkowych. których dóbr „luksusowych”, a limit walutowy dla
podróżujących za granicę podniesiono do 100 do-
larów. W latach 60. nastąpiło dalsze rozluźnienie
restrykcji importowych, które w kolejnej dekadzie
zniesiono całkowicie – w dalszym ciągu regulując
jednak import za pomocą zaporowych ceł. Skut-
kiem podpisania porozumień o wolnym handlu
z USA i Unią Europejską było obniżenie opłat cel-
nych. W latach 80. stopniowo podnoszono także
osobiste limity wywozowe: z 500 do 3000 dolarów.
Kolejnym etapem liberalizacji było zezwolenie na
lokowanie pieniędzy na zagranicznych kontach i in- w 1985 roku 1000 szekli zamieniono na 1 nowy
westycjach, zaś w drugiej połowie lat 90. całkowicie izraelski szekel (ILS). W lipcu 2010 roku średni kurs
zniesiono wszystkie ograniczenia walutowe. nowego szekla wynosił 0,25 USD.
Kurs walutowy Ograniczenie budżetu krajowego

Po zniesieniu ograniczeń obrotu walutami obcy- Niezwykłe okoliczności izraelskiego wzrostu go-
mi kurs szekla regulowany jest na międzynarodo- spodarczego, z którymi rządy musiały sobie radzić
wym rynku walutowym. Nie zawsze tak było. Jak w pierwszych dwóch dekadach istnienia państwa,
we wszystkich niemal państwach po drugiej wojnie, sprawiły, że Izrael znalazł się wysoko na liście krajów
kurs szekla był sztywny, zmieniany (dewaluowany) z dużym budżetem w stosunku do PKB. Bywało, że
okresowymi decyzjami rządu. wręcz przekraczał on PKB, ale w 1980 roku został
ograniczony do 95%, w 1990 do 64%, w 2005 do
W 1948 roku izraelska lira (IL) była równa jedne- 49%, zaś w 2008 roku – do 43,6%, co mieści się
mu funtowi szterlingowi (wówczas 4 dolary amery- w średniej krajów OECD.
kańskie); w 1949 roku została zdewaluowana wraz
z funtem do 2,80 USD. Od tamtego momentu lira W latach 90. nacisk położono na cięcia wydat-
była dewaluowana jeszcze wielokrotnie – do 1,80 IL ków publicznych i ograniczanie deficytu budżeto-
za 1 USD w 1954, 3 IL za 1 USD w 1962, 4,20 IL za wego. Celem było sprowadzenie relacji deficytu
1 USD w 1971 i 6IL za 1 USD w 1974 roku Miało to i PKB do poziomu występującego w rozwiniętych
na celu, aby wraz z innymi elementami polityki go- gospodarkach Zachodu – dzięki czemu zmniejszo-
spodarczej zmniejszyć dysproporcję między ekspor- no tę wartość do jednej czwartej stanu z począt-
tem a importem i zrekompensować zagranicznym ku dekady. Po znaczącym wzroście w 2001 roku,
partnerom handlowym stopę izraelskiej inflacji za- proporcja ta ponownie spadła, do 6% w 2003
gregowaną od momentu poprzedniej dewaluacji. i 5% w 2004 roku, zaś w 2007 roku deficyt bu-
dżetowy sprowadzono praktycznie do zera. Kryzys
W 1975 roku Izrael, zgodnie ze zmianą trendu finansowy wymusił odejście od programu reduk-
w OECD, zezwolił na „pełzającą dewaluację”, nie- cji deficytu; rząd określił jego górny pułap na lata
przekraczającą 2% miesięcznie. Ten system funk- 2009–2010 na 6%, zatwierdzając jednocześnie
cjonował przez dwa lata, do chwili wprowadzenia plan ponownej redukcji, gdy tylko gospodarka się
pierwszych liberalizacji. Wartość dewaluacji była od ustabilizuje.
tej chwili ustalana codziennie przez Bank Izraela,
zgodnie z fluktuacjami rynkowymi. W 1980 roku do- Program reform gospodarczych przyjęty przez
konano denominacji: 10 lir stało się 1 szeklem, zaś rząd w 2003 roku oznacza dalsze zmniejszanie
budżetu, obniżanie podatków i zwiększanie efek- „CUD GOSPODARCZY”

tywności gospodarki.
W ciągu pierwszych 25 lat ist-
Prywatyzacja nienia Izrael osiągnął niezwykle
Choć rząd wciąż zobowiązany jest do wspiera- wysokie, sięgające 10% rocznie
nia inicjatyw gospodarczych, polityka ekonomicz- tempo wzrostu PKB, przyjmując
na prowadzona od lat 90. skutecznie zmniejszyła jednocześnie kolejne masowe fale
bezpośredni udział państwa w gospodarce. Niemal imigrantów, budując nowoczesną
zlikwidowano dotowanie podstawowych produk- gospodarkę i infrastrukturę niemal
tów, a także zaostrzono warunki przyznawania od zera, prowadząc cztery wojny
I. Sztulman
subsydiów wspierających inwestycje zagraniczne i chroniąc bezpieczeństwo naro-
i eksport. Zainicjowano także szeroko zakrojoną dowe. Uznano to za „gospodarczy
kampanię prywatyzacyjną, w wyniku której sprze- cud”. W rzeczywistości sukces ten
dano setki państwowych firm. należy przypisać przede wszystkim dobremu wyko-
rzystaniu sporych inwestycji kapitałowych z zagra-
W pierwszej dekadzie realizowania tej strategii nicy – głównie w środki produkcji – w połączeniu
prywatyzowano głównie niewielkie przedsiębior- z szybkim i produktywnym włączaniem imigrantów
stwa, w ostatnich latach proces nabrał jednak przy- w życie kraju.
spieszenia – do budżetu wpłynęły 3 mld dolarów
ze sprzedaży znacznie większych firm: banków, linii Kolejne sześć lat (między 1973 a 1979 r.) przynio-
lotniczych El Al, spedytora i armatora morskiego sło jednak spowolnienie gospodarcze – podobnie
Zim, firmy telekomunikacyjnej Bezeq i większości jak w większości rozwiniętych krajów, które ucier-
sektora chemicznego. piały na skutek kryzysów naftowych lat 1973–74
i 1979–80 – i tempo wzrostu PKB spadło do 3,8%
rocznie. W latach 80. skurczyło się do poziomu
3,1%. W latach 90. tempo wzrostu podniosło się
powyżej 5% (osiągając nawet 7,7% w 2000 r.), po
czym wróciło do 5,2% w połowie pierwszej dekady
XXI wieku.
Oczywiście takie tempo wzrostu nie było możliwe

do utrzymania podczas globalnej recesji, ale Izrael
był jednym z niewielu rozwiniętych krajów, których
PKB w 2009 roku wzrósł (o 0,7%). Wraz ze zdro- PANORAMA GOSPODARKI KRAJU
wieniem światowej gospodarki także izraelskie tem-
po wzrostu powróciło do swych zwykłych wartości, Bilans płatności
w początkach 2010 roku osiągając 3%. Wieczny problem deficytu handlowego był do
niedawna ceną, jaką Izrael płacił za cud szybkiego
W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku PKB na gło- rozwoju w warunkach trudnych narodowych wy-
wę mieszkańca wzrósł o ponad 60%, w 2007 roku zwań. Rozziew między wysokim importem a znacz-
osiągając 25 800 dolarów rocznie, zaś w 2008 roku nie mniejszym eksportem obrazował gospodarczą
– 27 143 dolary. zależność od zagranicznych zasobów. Podstawo-
wym celem polityki ekonomicznej wszystkich kolej-
W 2006 roku tempo wzrostu gospodarczego Izra- nych rządów było zatem osiągnięcie „gospodarczej
ela było w porównaniu z innymi rozwiniętymi go- niezależności”, sytuacji, w której wpływy z eksportu
spodarkami stosunkowo wysokie. Średnio w 30 kra- pokryją koszty importu i deficyt zniknie – co wresz-
jach OECD wyniosło wówczas 3,2% – o 1,9 punktu cie udało się w ostatnich latach.
procentowego mniej niż w Izraelu.
Przez pierwszych 48 lat Izraela deficyt wzrósł
45-krotnie (według obecnych cen): z 222 mln USD
w 1949 roku do 10,1 mld USD w 1996 roku. W mia-
rach względnych w tym samym okresie systematycz-
nie malał, co dowodziło stopniowego rozwiązywa-
nia problemu: podczas gdy w 1950 roku wpływy
z eksportu pokryły zaledwie 14% importu, w 1960
wielkość ta wyniosła już 51%, a w 1996 roku osią-
gnęła 79%. Od tego momentu także wartości bez-
względne zaczęły maleć: do 4,7 mld USD w 2001
i zaledwie 0,7 mld USD w 2005 roku, co stanowiło
mniej niż jeden procent całej wartości handlu.
W ciągu ostatnich ponad 60 lat Izrael wydał na

pokrycie deficytu handlowego około 176 mld USD
(wg dzisiejszych cen). Niemal dwie trzecie z tej zaku-
mulowanej wartości pokryły jednostronne transfery:
sumy przywiezione przez imigrantów, zagraniczne
emerytury, darowizny żydowskich organizacji na ce produkcji i paliwa – z tego 54%

świecie na potrzeby instytucji służby zdrowia, edu- pochodziło z Europy, 17% z Ame- Dług zagraniczny netto
kacji czy pomocy społecznej, oraz granty obcych rzą- ryki Północnej i Południowej, 16% w latach 1954–2009
dów, przede wszystkim USA. Resztę sfinansowano z Azji i 13% z pozostałych krajów. (w mln USD, wg obecnych cen)
pożyczkami od osób fizycznych, banków i rządów Rok Całkowity dług

innych państw, spłacanymi przez Izrael od począt- Izrael importuje przede wszystkim zagraniczny netto
ków swego istnienia. z Europy (w 2009 r. – 48,3% całego
importu), Azji (21%) i USA (12%). 1954 356
Z tych przyczyn izraelski dług zagraniczny rósł co- Najważniejszymi odbiorcami eks- 1960 543
rocznie aż do roku 1985, kiedy to po raz pierwszy portu są kraje Europy (32% ekspor- 1970 2,223
pożyczono mniej niż udało się spłacić. Ten pozy- tu, zaś w liczbach bezwzględnych 1975 6,286
tywny trend odwrócił się na kilka lat i w 1995 roku 47,8 mld USD), USA (35%) i Azja 1980 11,344
zadłużenie zagraniczne osiągnęło rekordową war- (20%). Przez większość lat 90. izra- 1985 18,051
tość 20,8 mld USD. W ostatnim dziesięcioleciu dług elski eksport dóbr przemysłowych 1990 15,122
spadł aż do zera, a od 2002 roku przyjął wartości do USA przewyższał import stam- 1995 20,788
dodatnie – innymi słowy, Izrael stał się wierzycie- tąd, zaś od 2000 roku nadwyżka 2000 7,353
lem, któremu „świat” winien jest więcej, niż Izrael utrzymuje się nawet, jeśli pominąć 2002 0
„światu”. Różnica ta w 2010 roku wyniosła 50 mld wartość eksportu diamentów. 2005 -23,173
USD netto. 2009 -54,949
Przyłączenie się do Układu Ogól-
Handel zagraniczny nego w sprawie Taryf Celnych
Przy niewielkiej gospodarce i relatywnie ograni- i Handlu (GATT) i ustanowienie strefy wolnego
czonym rynku wewnętrznym rozwój Izraela zależy handlu produktami przemysłowymi z Europejską
głównie od eksportu. W rozwijanie produkcji eks- Wspólnotą Gospodarczą (1975 r.) oraz strefy bez
portowej zaangażowane były niemal całe zaso- ograniczeń produktowych z USA (1985 r.) poprawi-
by kreatywne państwa. Jej wartość w ciągu 56 lat ły konkurencyjność izraelskiego eksportu. Produkty
urosła 3 tysiące razy (wg obecnych cen): z 13 mln z Izraela mogą bez cła wejść do obrotu na terenie
USD w 1950 do 52 mln USD w 1955, 1,4 mld UE i USA. Pozwala to producentom z Izraela brać
USD w 1975, 5,6 mld USD w 1985, 30,8 mld USD pod uwagę rynek niemal 110 razy większy niż ro-
w 2000 i 346 mld USD w 2009 roku. dzimy i przyciąga inwestorów, którzy chcieliby eks-
portować do Europy bez konieczności płacenia ceł.
W ostatnich latach ponad 85% wartości importu W specjalnych strefach ekonomicznych, pozwalają-
– w 2009 roku ok. 47,3 mld USD – stanowiły surow- cych na bezcłowy eksport produktów do UE i USA,
powstało także wiele firm izraelsko-jordańskich GOSPODARKA DZIŚ

i izraelsko-egipskich.
Choć stan globalnej gospodarki pozostaje chwiej-
Aby zmaksymalizować szanse na sukces, izrael- ny i jest zapewne zbyt wcześnie na ogłaszanie zwy-
skie firmy szukały na międzynarodowych rynkach cięstwa nad najpoważniejszą recesją od czasów
specjalistycznych nisz. Współpraca z zagranicznymi Wielkiego Kryzysu, minęło już wystarczająco dużo
firmami polega często na połączeniu izraelskiego czasu, by ocenić czynniki, które pomogły Izraelowi
know-how z zagranicznym potencjałem produk- miękko przejść zawirowania.
cyjnym i udziałem w rynku. Wspólne projekty po-
jawiły się między innymi w branży elektronicznej, Jako pierwszy należy wymienić konserwatywny cha-
informatycznej, sprzętu medycznego, drukarskiej rakter izraelskich banków, dzięki któremu nie uczest-
i grafiki komputerowej. Wiele z tych przedsięwzięć niczyły one w rynku ryzykownych kredytów subprime,
otrzymuje pomoc w zgromadzeniu kapitału ze które zatopiły kilka wielkich firm Wall Street, zaś ich
strony bilateralnych rządowych funduszy wspiera- rezerwy wystarczyły, by upewnić inwestorów o bez-
nia badań i rozwoju: BIRD (współpraca ze Stanami pieczeństwie sektora finansowego w Izraelu.
Zjednoczonymi), CIIRDF (Kanada), SIIRD (Singapur),
BRITECH (Wielka Brytania), KORIL-RDF (Korea Płd.) W 2008 roku Izrael miał za sobą pięć lat szybkie-
czy VISTECH (australijski stan Victoria). go wzrostu – ponad 5% rocznie – co w walce z re-
cesją dawało mu silną pozycję wyjściową. Okiełzna-
50 000 no deficyty, sprowadzając je w 2007 roku niemal do
Eksport i import dóbr
45 000 (z wyłączeniem diamentów) zera, zaś stosunek zadłużenia do PKB spadł z ponad
100% do rekordowych 77%, dając rządowi większą
40 000
swobodę wydatków podczas trudnego okresu.
35 000
30 000 Inflacja, niegdyś zmora Izraelskiej gospodarki,
25 000 od czasów katastrofalnego kryzysu lat 80. została
20 000 dzięki radykalnym działaniom wzięta w karby, co
15 000 zwiększyło poczucie bezpieczeństwa inwestorów
10 000 i przeciętnego Izraelczyka.
5 000
0 Izrael rozwinął kilka różnych branż eksportowych,
1960 1970 1980 1990 2000 2009 zwłaszcza w dziedzinie produkcji hi-tech, co dało u pro-
Import Eksport gu kryzysu bardziej zrównoważony bilans handlowy.
Izrael wobec recesji Polityka Banku Izraela wzmocniła także szekel, co

Główną bronią Izraela w walce z kryzysem była było wyzwaniem dla eksporterów. Bank do pew-
agresywna polityka monetarna. Kierowany przez nego stopnia ograniczył jednak aprecjację szekla,
Stanleya Fischera Bank Izraela sprowadził stopy pro- kupując znaczne sumy obcych walut, zwłaszcza
centowe do bezprecedensowo niskich poziomów. dolarów.
Trafne decyzje Fischera – który obniżył stopy jako je-
den z pierwszych szefów banków centralnych i jako Inflacja pod kontrolą
jeden z pierwszych je podwyższył, kiedy kryzys zaczął Od powstania państwa aż do
ustępować – odegrały kluczową rolę w utrzymaniu 2000 roku izraelską gospodarkę
stabilnego PKB pomimo nagłego spadku eksportu. gnębiły rosnące ceny, choć skut-
Izrael był jedną z niewielu rozwiniętych gospodarek ki tego były łagodzone mechani-
świata, które w 2009 roku zanotowały wzrost. zmami waloryzacyjnymi. Wszystkie
zobowiązania pieniężne, płace,
Agresywna polityka monetarna pozwoliła rządo- czynsze, rachunki oszczędnościo-
wi uniknąć znacznego zwiększania deficytu. W powe, polisy ubezpieczeniowe czy
I. Sztulman
równaniu z innymi państwami Izrael wydał na ra- progi podatkowe były powiąza-
towanie gospodarki niewiele, dzięki czemu nie stoi ne z bardziej stałymi wartościami
teraz wobec problemu narastającego zadłużenia, (takimi jak suma w walucie obcej
jak niektóre kraje w Europie i na świecie. lub indeks cen towarów i usług konsumpcyjnych),
zmniejszając dotkliwość inflacji. Dzięki temu Izrael-
Szekel, izraelska waluta (wyceniana w lipcu 2010 r. na 0,26 USD) czycy podnosili poziom życia niezależnie od tego,
znana jest od drugiego tysiąclecia p.n.e. jako miara wagi złotych czy inflacja była jedno- (od połowy lat 50. do końca
i srebrnych monet. W Biblii jest mowa o tym, jak Abraham nego- 60.), dwu- (w latach 70.) czy trzycyfrowa (w pierw-
cjuje zakup pola „i pieczary, która na nim się znajduje” w Makpe- szej połowie lat 80.). Oczywiście, inflacja szkodziła
li (Hebronie): „ «(...) daję pieniądze za to pole, przyjmij ode mnie, gospodarce (np. zniechęcając do inwestycji), czemu
a wtedy dopiero pochowam tam moją zmarłą». Efron dał na to sprzyjały owe waloryzacje; przełom nastąpił w po-
Abrahamowi taką odpowiedź: «Panie mój, posłuchaj mnie: ziemia łowie lat 80.
warta czterysta syklów srebra – suma niewielka dla mnie i dla cie-
bie – pochowaj swoją zmarłą!» Abraham przystał na żądanie Efro- Latem 1985 roku po tym jak inflacja poszybowa-
na. Odważył więc Efronowi sumę, którą ten wymienił w obecno- ła z 191% w 1983 do 445% w 1984 roku i realne
ści Chetytów: czterysta syklów srebra, jakie były wówczas w obie- stało się osiągnięcie wartości czterocyfrowych, rząd
gu”. (Księga Rodzaju 23, 13-16) jedności narodowej pod kierownictwem Szymona
Peresa z Partii Pracy z Icchakiem Modai z Likudu
jako ministrem finansów wprowadził radykalny

program stabilizacyjny – w porozumieniu z Hista- Histadrut, Powszechna Federacja Robotników, został założony
drutem – główną centralą związkową, i Komitetem w 1920 r. jako centrala związków zawodowych, której celem było
Koordynacyjnym Pracodawców. Inflacja spadła do reprezentowanie robotników i budowanie przemysłu, aby za-
185% w 1985 roku i 21% w 1989 roku Od tego pewnić im miejsca pracy. Z biegiem lat stała się głównym praco-
czasu malała w dalszym ciągu – do 7% w 1997 dawcą w Izraelu i odgrywała ważną rolę w rozwoju państwa.
roku i – po raz pierwszy – do zera w 2000 roku.
Bezprecedensowy był też pierwszy spadek cen – Dzisiejszy Nowy Histadrut skupia 700 000 osób z 78 związków
w 2003 roku. inflacja miała wartość ujemną, -1,9%. zawodowych. Zajmuje się podpisywaniem umów zbiorowych
W czasie recesji inflacja podniosła się nieco, kiedy i dbaniem o przestrzeganie ich ustaleń. Reprezentuje większość
Bank Izraela obniżył stopy procentowe, by pobu- branż izraelskiej gospodarki: spożywczą, tekstylną, hotelową i tu-
dzić gospodarkę. Bank centralny udowodnił jednak rystyczną, urzędników państwowych, techników, pielęgniarki,
chęć dalszego zwalczania inflacji, będąc pierwszym, emerytów i wiele innych grup. Niektóre zawody reprezentowane
który w obliczu powrotu koniunktury podniósł sto- są przez niezależne związki: inżynierowie, lekarze, naukowcy,
py procentowe. dziennikarze i nauczyciele.
Sektor publiczny Histadrut nie ma już takiej siły jak wcześniej, ponieważ pracowni-
Główną przyczyną inflacji był wysoki poziom kon- cy coraz częściej zatrudniani są poprzez podwykonawców lub na
sumpcji publicznej, a zwłaszcza powstający w jej wy- podstawie umów indywidualnych.
niku duży deficyt budżetowy. Wszystkie środki, zebra-
ne przez rząd na potrzeby budżetu (ze źródeł krajo- mywania wysokiego tempa wzrostu, a wszystko to
wych i zagranicznych, pożyczki publiczne, pośrednie oznaczało potrzebę cięcia rozbudowanych wydat-
i bezpośrednie podatki) nie wystarczały na pokrycie ków publicznych. Proporcja wydatków publicznych
wydatków, co raz za razem zmuszało do finanso- do PKB spadła w ciągu 25 lat o połowę: z 95%
wania inflacyjnego (dodruku pieniędzy). Obciążenie w 1980 roku do 43% w 2009. W 2006 roku w bi-
sektorem publicznym wynikało głównie z olbrzymich lansie płatniczym pojawiła się nadwyżka, a deficyt
wydatków na obronę oraz obsługi długu krajowego budżetowy spadł do 0,9% PKB. Radykalne zaciskanie
i zagranicznego. Dopiero w ostatnich latach udało pasa przerwano na czas recesji, kiedy deficyt wzrósł
się obydwie te sumy zmniejszyć z dwóch trzecich do do 5% PKB – co wciąż oznaczało wydatki znacznie
mniej niż połowy budżetu państwa. niższe niż w wielu zachodnich państwach.
Naprawa gospodarki wymagała zduszenia inflacji, Choć rząd wciąż wspiera prywatne inicjatywy, uda-
zmniejszenia deficytu bilansu płatniczego i utrzy- ło się zmniejszyć jego faktyczne zaangażowanie w
gospodarkę – głównie za sprawą prywatyzacji, która W ostatnich latach wprowadzono liczne reformy
w 2005 roku przyniosła niemal 3 mld USD zysku. systemu podatkowego, aby silniej powiązać Izrael
z gospodarką światową. Cło i podatek od zakupu
System podatkowy dóbr importowanych systematycznie spadały. Poda-
Finansowanie olbrzymich wydatków publicznych tek od osób prawnych stale spada, od 25% w 2010
wymagało poważnych obciążeń podatkowych, które roku do planowanych 18% w 2016 roku. Ogranicza
Izraelczycy musieli przez lata znosić. Izrael należał do się także systematycznie wpływy z podatku od wy-
państw z najwyższym opodatkowaniem na świecie. nagrodzeń – między rokiem 2012 a 2016 mają one
W pierwszej dekadzie niepodległości podatki stano- zmaleć odpowiednio do 42% i 39%.
wiły jedną ósmą PNB, w latach 60. sięgnęły jednej
czwartej, w latach 70. i 80. oscylowały między 30% Konsumpcja prywatna i oszczędności
a 40%, przez lata 90. utrzymywały się na średnim Wartość prywatnej konsumpcji rosła niemal nie-
poziomie nieco poniżej 40%, by w 2000 roku osią- przerwanie od 1950 roku. Roczne tempo wzrostu
gnąć 40,3%. Do 2003 roku obciążenia podatkowe wynosiło w ciągu ostatniego półwiecza średnio 6%.
spadły na poziom 39,3% PKB, po czym trend się Nawet w kryzysowym roku 2009 konsumpcja wzro-
utrzymał i w 2009 roku wyniosły 31,5% – znacznie sła, choć zaledwie o 1,5%. Szczególnie trwały oka-
poniżej średniej dla OECD, która wynosiła 35%. zał się popyt na dobra nietrwałe, który w 2009 roku
wzrósł o 2,5%, co przyczyniło się do stosunkowo
Podatki pośrednie to przede wszystkim 16-pro- łagodnego przebiegu kryzysu w Izraelu.
centowy VAT. Dodatkowo samochody, paliwa i pa-
pierosy obłożone są akcyzą. Import z Unii Euro- Pomimo stałego wzrostu konsumpcji, wartość
pejskiej i USA nie podlega ocleniu, w przeciwień- oszczędności pozostawała bardzo wysoka. Aż do
stwie do dóbr importowanych z wszystkich innych późnych lat 50. przeciętna proporcja osobistych
krajów. oszczędności do zarobków nigdy nie spadała poni-
żej 29%; we wczesnych latach 60. obniżyła się do
Bezpośrednie opodatkowanie dochodów i nie- 21%, ale w 1972 roku ponownie wzrosła do 38%
ruchomości aż do końca lat 50. przynosiło niecałą i pozostała na tym poziomie aż do 1981 roku. Od
jedną czwartą wpływów podatkowych. Wartość ta tego momentu systematycznie spadała aż do po-
wzrosła do około jednej trzeciej we wczesnych la- ziomu 26% w 2009 roku.
tach 70., połowy we wczesnych latach 80. i 45%
w 1986 roku. Od tego momentu obciążenia po- Inwestycje
datkowe spadły do 39% w 1995, zaś w 2006 roku Nawet wysokie oszczędności nie wystarczały
oscylowały między 39% a 42%. na pokrycie olbrzymich inwestycji (rzędu 20–30%
wartości gospodarki), napędzających gwałtowny niż wzrost PKB. W niektórych branżach ta nadwyż-
rozwój. Dlatego większość z nich musiała być finan- ka możliwości produkcyjnych umożliwiła gwałtow-
sowana transferami publicznego i prywatnego ka- ny rozwój w latach 90.
pitału zagranicznego oraz bezpośrednio przez pań-
stwo, przede wszystkim na poziomie rządu. Ogólna Płace i warunki pracy
wartość inwestycji wzrosła z 17 mld USD w 1995 Płace w Izraelu określane są najczęściej w toku
roku do 22,8 mld USD w 2000 roku, po czym przez trójstronnych negocjacji między rządem, wciąż
trzy kolejne lata spadała, by następnie znowu za- największym krajowym pracodawcą, którego staw-
cząć rosnąć i w 2007 roku osiągnąć 24 mld USD. ki płac wpływają na wszystkie branże gospodarki,
Izrael zaczął cieszyć się zainteresowaniem inwesto- Histadrutem (Powszechną Federacją Robotników)
rów wcześniej zupełnie nieobecnych w regionie. i organizacją pracodawców prywatnych.
Choć skala inwestycji spadła w związku z kryzysem,
długofalowy trend to rosnące zaufanie i entuzjazm Porozumienia określają ramowe warunki płacowe
do inwestowania w Izraelu, z jego dynamiczną go- w poszczególnych gałęziach gospodarki, a także
spodarką, opartą na wysokich technologiach. wysokość automatycznego dodatku waloryzują-
cego, który kompensuje wzrost kosztów życia wy-
Wiele prywatnych inwestycji, zarówno krajowych, nikający z inflacji. Płace, zwłaszcza najniższe, nie
jak i zagranicznych, było wynikiem rządowych ini- były więc zbyt elastyczne. Kolejne fale bezrobocia
cjatyw i zachęt. Wynikają one z wielokrotnie nowe- nie wywoływały znaczących obniżek wynagrodzeń.
lizowanej ustawy o wspieraniu inwestycji kapitało- W momentach niedoboru siły roboczej płace rosną
wych. Na podstawie tych przepisów rząd przyciągał jednak z większą elastycznością tam, gdzie najbar-
inwestorów dotowanymi (o obniżonym oprocento- dziej potrzeba pracowników.
waniu) długoterminowymi kredytami, bezpośred-
nimi grantami wyliczanymi jako procent wartości Podczas ostatniego kryzysu rynek pracy okazał się
inwestycji i finansowaniem badań rozwojowych. jednak wyjątkowo elastyczny. Aby uniknąć zwolnie-
nia, wielu pracowników godziło się na zmniejsze-
Stosowano także ulgi i wakacje podatkowe, przynie wymiaru pracy lub obcięcie płacy. To pozwoli-
znawane w zależności od stopnia realizacji przez ło ustabilizować rynek pracy i poprawiło nastroje
daną inwestycję celów polityki społeczno-gospo- konsumentów, co z kolei przełożyło się na wzrost
darczej, takich jak równomierne rozmieszczenie konsumpcji.
ludności czy rozwój eksportu. To wsparcie było
w latach 80. jedną z przyczyn akumulacji kapitału W lipcu 2008 roku średnia płaca wynosiła 8705
(i możliwości produkcyjnych) w tempie szybszym ILS, to jest około 2250 USD. Warunki pracy w po-
szczególnych branżach określane są w negocjacjach SEKTORY GOSPODARKI

między pracodawcami a pracownikami. Minimalne
warunki są jednak określane przez prawo i obejmu- Przemysł
ją maksymalnie 47godzinny tydzień pracy (w 2006 Dzisiejszy Izrael to uprzemysłowione państwo,
r. przeciętnie i tak liczył nieco poniżej 40 godzin), w którym większość produkcji, nawet w tradycyj-
płacę minimalną (w 2008 roku – 3850 ILS, czyli ok. nych branżach, opiera się na ciągłych, zaawanso-
1000 USD), dodatki za nadgodziny i za rozłąkę z ro- wanych badaniach naukowych oraz najnowocze-
dziną, płatny urlop i prawo do zwolnień lekarskich. śniejszych procesach, narzędziach i maszynach. To
efekt niezwykle szybkiego i intensywnego rozwoju.
Współczesny dynamiczny i zróżnicowany sektor

przemysłowy rozwinął się z warsztatów zakłada-
nych od końca XIX wieku w celu produkcji narzędzi
rolniczych i przetwarzania produktów rolnych. Prze-
kształcenie tych warsztatów w bardziej nowoczesne
fabryki dokonało się dzięki dwóm czynnikom: napły-
wowi w latach 30. przedsiębiorców i doświadczo-
nych inżynierów z Niemiec oraz rosnącemu popy-
towi na dobra przemysłowe podczas drugiej wojny
światowej. Stacjonujące w regionie wojska alianckie
wymagały zaopatrzenia, zwłaszcza w ubrania i kon-
serwy, a poza tym z powodu wojny nie można było
sprowadzić z Europy wielu potrzebnych towarów.
Aż do lat 70. większość produkcji przemysłowej

pochodziła z tradycyjnych branż: były to artykuły
spożywcze, tekstylia, meble, nawozy sztuczne, pe-
stycydy, farmaceutyki, chemikalia, wyroby gumowe,
plastikowe i metalowe. W tamtej epoce większość
środków przeznaczano na rozwój rolnictwa, pro-
dukcję i przetwórstwo żywności, budowę infra-
struktury i szybkie tworzenie miejsc pracy dla fal
niewykwalifikowanych imigrantów.
Następna faza industrializacji skoncentrowana W ciągu ostatnich dwudziestu lat produkcja prze-
była na opracowywaniu i produkcji broni potrzebnej mysłowa dokonała olbrzymich postępów w dzie-
do obrony kraju. Przyśpieszyły ją embarga na sprzęt dzinie elektroniki medycznej, technologii rolniczych,
wojskowy, które stanowiły zagrożenie dla istnienia telekomunikacji, wysokoprzetworzonych związków
młodego państwa. Olbrzymie inwestycje w przemysł chemicznych, oprogramowania i sprzętu kompute-
lotniczy i militarny zaowocowały nowymi techno- rowego, cięcia i polerowania diamentów. W 2008
logiami, które stały się podstawą izraelskich branż roku przemysł zatrudniał 384 000 pracowników;
hi-tech: produkcji sprzętu medycznego, elektroniki, udział osób z wyższym wykształceniem wśród nich
oprogramowania i sprzętu komputerowego czy te- był największy na świecie po USA i Holandii. W Izra-
lekomunikacji. W latach 80. do kraju powróciło wie- elu działa 11 000 zakładów przemysłowych; war-
lu Izraelczyków pracujących w Dolinie Krzemowej, tość ich produkcji wyniosła 58 mld USD – z czego
którzy zaczęli otwierać centra badawcze międzyna- połowa trafiła na eksport.
rodowych korporacji takich jak Intel, Microsoft czy
IBM. Przybyła w latach 90. fala wysoko wykwalifiko-
wanych naukowców, inżynierów, techników i lekarzy Główne wskaźniki sektorów gospodarki
z byłego Związku Sowieckiego pozwoliła rozwinąć w 2006 r. (wartości procentowe)
izraelski przemysł do obecnego poziomu, umożli-
wiającego eksport licznych produktów hi-tech. Sektor PKB Liczba Eksport Inwestycje
pracowników
Brak zasobów naturalnych i surowców sprawił, że
Przemysł 21,6 18 74 35
główną przewagą konkurencyjną Izraela są wykwa-
lifikowani pracownicy, instytuty naukowe, centra Rolnictwo 2,5 1,7 3 3
badań i rozwoju. Izraelski przemysł koncentruje się Budownictwo 7,1 5 1 3
na produkcji dóbr wysokiej wartości dodanej, opar-
tych na krajowych odkryciach naukowych i techno- Transport 10,2 6.8 8 32
logicznej innowacyjności. i komunikacja
Komercyjne
W przeciwieństwie do większości rozwiniętych usługi 31,1 35 24 13
gospodarek, gdzie na początku lat 90. liczba osób finansowe i osobiste
zatrudnionych w przemyśle pozostawała stabilna
Służba cywilna 25 34 - 14
lub malała, w Izraelu panowała tendencja odwrot-
na. Ponad 25% spośród zatrudnionych w przemyśle Źródło: Centralne Biuro Statystyczne
związanych jest z produkcją hi-tech.
Przemysł rozwiniętych technologii Z tytułu udziału w tych funduszach rząd izraelski

Największe stopy wzrostu – przeciętnie ok. 8% pobierał w ostatnich latach przyzwoite dywidendy,
rocznie – odnaleźć można w sektorze wysokich tech- wynikające ze spłacania pożyczek przez nowe, odno-
nologii. Wymaga on wysokich umiejętności i kapitału, szące sukcesy firmy. Oprócz sześciu wspomnianych
a także skomplikowanych metod produkcji i znacz- wcześniej funduszy bilateralnych, funkcjonują także
nych inwestycji w badania i rozwój, na co Izrael wy- umowy o wspólnym finansowaniu badań naukowych
daje co roku 4,9% PKB – najwięcej spośród krajów z USA, Kanadą, Włochami, Belgią, Austrią, Francją,
OECD. Poziom izraelskich badań tego rodzaju uwa- Szwecją, Niemcami, Holandią, Irlandią, Portugalią,
żany jest przez ekspertów ONZ za jeden z dziesięciu Hiszpanią, Hong Kongiem, Indiami, Turcją i Chinami.
najwyższych. Częścią tego sukcesu są także instytuty
naukowe, które dostarczają badań podstawowych Era technologii informacyjnych (internet, handel
i ściągają venture capital. w sieci) sprawiła, że gospodarka Izraela, zwłaszcza
jej sektory hi-tech, znalazła się na czele światowych
Istotną rolę przemysłu wysokich technologii poka- przemian w tej dziedzinie. Kilka znanych na świecie
zuje fakt, że w 1965 roku był on odpowiedzialny za izraelskich firm zostało w wielomiliardowych trans-
37% całej produkcji, w 1985 już za 58%, a w 2000 akcjach przejętych przez największe korporacje.
roku – około 70%. Liczba nowo zakładanych firm jest bardzo wysoka,
dzięki połączeniu wielkiej innowacyjności z dostę-
Niemal 80% produktów wysokich technologii trafia na pem do wykwalifikowanych pracowników. Rosną-
eksport, podczas gdy w tradycyjnych gałęziach przemy- ca obecność firm z Izraela na Wall Street i giełdach
słu odsetek ten wynosi 40%. Eksport wysokich techno- europejskich to jeszcze jeden dowód na uznanie,
logii wzrósł czterokrotnie: z 3 mld USD w 1991 roku do jakim cieszy się izraelska branża technologiczna.
12,3 mld USD w 2000 i 29 mld w 2006 roku. Dodat-
kowo sprzedaż zaawansowanych technologicznie usług Branża diamentów
przyniosła 5,9 mld USD. W 2009 roku produkcja sektora Izrael to jedno z czołowych miejsc produkcji i obro-
teleinformatycznego wyniosła 19 mld USD. Dostarczał tu diamentami. Ta branża jest w Izraelu równie złożo-
on 17,3% przemysłowego PKB, zatrudniał 204 000 osób na, co szlif brylantowy. Tutejsze kamienie dają poczu-
i eksportował dobra o wartości 16 milionów USD. cie bezpieczeństwa dzięki gwarancji autentyczności
i tego, że nie są to pochodzące ze stref wojennych
Ponad 90% publicznych środków na badania „krwawe diamenty”.
i rozwój (w 2006 r. było to 7 mld USD) trafiło do
firm wysokich technologii, także za pośrednictwem Izraelski przemysł obróbki kamieni szlachetnych
międzypaństwowych funduszy kapitałowych. jest światowym liderem zarówno pod względem
zaawansowania technologii, jak i poziomu rzemio- Ponieważ izraelscy rolnicy i naukowcy muszą ra-
sła, dzięki czemu możliwe jest uzyskanie najlep- dzić sobie z trudnymi warunkami naturalnymi i nie-
szych proporcji oszlifowanego klejnotu do surowe- doborem wody, ich doświadczenia są szczególnie
go kamienia. Duża produkcja krajowa w połączeniu cenne dla krajów rozwijających się. Sukces Izrael-
z bezcłowym importem surowych i oszlifowanych czyków wynika z ich determinacji, pomysłowości
diamentów gwarantują niskie ceny. Izraelska Gieł- i oddania idei stworzenia kwitnącego rolnictwa.
da Diamentów jest największym na świecie rynkiem Bliska współpraca centrów badawczych i przemy-
handlu tymi klejnotami. Kupujący mogą pod jed- słu stworzyła zorientowaną rynkowo branżę agro-
nym dachem znaleźć wszystko, czego potrzebują nomiczną, która eksportuje na cały świat zaawan-
do sfinalizowania transakcji. sowane rozwiązania rolnicze, zwłaszcza związane
z gospodarką wodną.
Wartość eksportu diamentów w 2008 roku wy-
niosła 9,4 mld USD. Choć w 2009 roku branża moc- Rolnictwo w Izraelu to zakończona sukcesem
no ucierpiała na recesji, wstępne dane pokazują, że historia długiej, ciężkiej walki z przeciwnościami
światowy popyt w 2010 roku podniósł się, a eksport i najlepszego wykorzystania dostępnych gruntów
wraca do pierwotnego poziomu. i skąpych zasobów wody (której część uzyskuje się
obecnie za pomocą odsalania wody morskiej – tech-
W 2009 roku Izrael większość diamentów wyeks- nologii, która stała się eksportowym hitem). Kiedy
portował do USA, niewiele mniej zaś do Hong Kon- w końcu XIX wieku Żydzi zaczęli ponownie osiedlać
gu. Inni ważni odbiorcy to Belgia i Szwajcaria. się w swojej historycznej ojczyźnie, pierwsze wysił-
ki – przede wszystkim ze względów ideologicznych
Rolnictwo – skierowali na przemianę ugorów w żyzne pola. Ta-
Izraelskie rolnictwo charakteryzuje duża intensyw- jemnica rolniczego sukcesu dzisiejszego Izraela leży
ność uprawy, wynikająca z konieczności radzenia w bliskiej współpracy rolników z finansowanymi
sobie z niedoborami zasobów naturalnych, przede przez państwo naukowcami, co pozwala opraco-
wszystkim wody i żyznych gruntów. Stały wzrost wywać i wdrażać nowe zaawansowane metody we
produkcji rolnej możliwy jest dzięki ścisłej współ- wszystkich rodzajach upraw. Inne czynniki sukcesu
pracy naukowców, rolników i związanych z uprawą to innowacje techniczne, nowe metody nawadnia-
sektorów przemysłu. Pozwoliła ona opracować i zania i nowoczesny sprzęt mechaniczny.
stosować wiele nowatorskich metod we wszystkich
gałęziach rolnictwa. Efektem jest istnienie nowo- Od momentu uzyskanie niepodległości w 1948
czesnego rolnictwa w kraju, w którym ponad poło- roku Izrael pomnożył ilość ziemi uprawnej ponad
wę powierzchni stanowi pustynia. dwuipółkrotnie, do niemal 450 tys. hektarów. Po-
wierzchnia nawadnianych gruntów wzrosła ośmio- Budownictwo

krotnie, do 242 tys. ha w połowie lat 80., obecnie W początkach niepodległości 84% budowanych
jednak zmniejszyła się do ok. 200 tys. ha ze wzglę- obiektów stanowiły domy mieszkalne. W następnych
du na niedobory wody i intensywną urbanizację. latach realizowano kolejne projekty infrastrukturalne
W ciągu ostatniego półwiecza liczba osiedli rolni- i udział budownictwa mieszkalnego zmalał do 70–
czych zwiększyła się z 400 do 750, ale odsetek lud- 75%. Oscylował na tych poziomach aż do 1991 roku,
ności żyjącej w nich spadł z 12% do poniżej 5%. kiedy podskoczył do 86% w odpowiedzi na potrzeby
mieszkaniowe nowej fali imigracji. Cały sektor budow-
Większość żywności produkuje się obecnie na lany dostał wówczas bardzo silny impuls rozwojowy,
miejscu, import – głównie zboża, roślin oleistych, co zaowocowało rekordowo wysoką liczbą budowa-
mięsa, kawy, kakao, cukru – spełnia funkcję pomoc- nych mieszkań: 83 500. Od tamtego czasu wskaźnik
niczą. Eksport produktów rolnych znacznie prze- ten systematycznie spadał, w 2004 roku osiągając
wyższa wartością import. Izraelska produkcja rol- 29 000. W roku 1992 oddano do użytku rekordowo
na to przede wszystkim nabiał i drób. Uprawia się wiele, bo 70 100 nowych mieszkań. W 2005 roku
także liczne odmiany kwiatów, owoców i warzyw liczba ta skurczyła się do 31 700. Budownictwo, nie-
– zwłaszcza w cieplejszych regionach, co daje izra- gdyś uważane za czołową branżę gospodarki i baro-
elskim rolnikom sezonową przewagę na rynkach metr jej stanu, zmniejszyło swój udział w PKB z 30%
europejskich. W zimie Izrael staje się szklarnią Euro- w 1950 do zaledwie 5% w 2006 roku.
py, eksportując melony, pomidory, ogórki, paprykę,
truskawki, owoce kiwi, mango, awokado oraz wiele Choć na początku niemal wszystkie projekty bu-
gatunków cytrusów, róż i goździków. dowlane realizowane były z inicjatywy i za pieniądze
państwa, jego udział w branży spadał systematycz-
Między 1950 a 2008 rokiem udział rolnictwa w PKB nie od 67% w 1958 do 16% w 1989 roku. Czaso-
spadł z 11% do 2,6%, zaś w eksporcie – z 60% do wy powrót państwa miał miejsce w początkach lat
mniej niż 2%. Wartość eksportu produktów rolniczych 90., kiedy sektor prywatny nie był w stanie poradzić
w liczbach bezwzględnych wzrosła jednak z 20 mln sobie z szybko rosnącym popytem, wynikającym
USD rocznie w 1950 roku do 1,2 mld USD rocznie z potrzeby zapewnienia mieszkań nagle przybyłym
w 2009 roku – między innymi dzięki innowacyjnym setkom tysięcy imigrantów. Powszechny wzrost po-
metodom uprawy, nowoczesnemu nawadnianiu ziomu życia – oraz zagranicznego popytu na nie-
i technologiom uzdatniania wody oraz nastawieniu ruchomości w Izraelu – objawił się między innymi
rolnictwa na eksport. szybkim rozmnożeniem najbardziej luksusowych
apartamentów, zwłaszcza w modnych dzielnicach
Tel Awiwu czy Jerozolimy.
Izraelskie firmy są światowymi liderami w dziedzi- Turystyka

nie projektowania i produkcji metalowych elemen- Turystów przyciąga do Izraela jego
tów konstrukcyjnych, prefabrykatów i wyposażenia: zróżnicowanie krajobrazowe, liczne
drzwi, okien, urządzeń sanitarnych, armatur, kom- zabytki archeologiczne i miejsca
ponentów hydraulicznych i tym podobnych. Pro- święte, praktycznie nieustające słoń-
dukty te można znaleźć na placach budowy całego ce i nowoczesne ośrodki wypoczyn-
świata. kowe nad Morzem Śródziemnym,
Jeziorem Tyberiadzkim, Morzem
Transport i telekomunikacja Czerwonym i Morzem Martwym.
Transport i telekomunikacja odgrywają znacznie
większą rolę niż wskazywałby na to ich niewielki W roku 2000 kraj odwiedziła re-
udział w statystykach; zapewniają bowiem infra- kordowa liczba 2,4 mln turystów Stara Jafa – turystka na jednej
strukturę innym branżom gospodarki i gospodar- (dla porównania: w 1950 r. było z kamiennych uliczek
stwom domowym. To raczej branża usługowa niż ich 33 000, w 1960 r. – 118 000, Ministerstwo Turystyki
produkcyjna, dlatego też, podobnie jak we wszyst- w 1970 r. – 441 000, w 1980 r. –
kich nowoczesnych gospodarkach, rośnie szybciej 1,18 mln, w 1990 r. – 1,34 mln). Rekord ten został
niż wytwórstwo przemysłowe. W ostatnich latach pobity w 2008 roku, kiedy Izrael przyjął ponad 3
bardzo szybko wzrósł sektor lotniczy transportu – mln turystów.
dzięki równoległemu rozwojowi turystyki – jednak
prawdziwy boom przeżyła telekomunikacja. Liczba gości stale rośnie. W pierwszej połowie
2010 roku było ich już 1,6 mln – 39% więcej niż
W 2006 roku transport i telekomunikacja odpo- w analogicznym okresie roku poprzedniego i 10%
wiadały za 7% PKB, 8% eksportu dóbr i usług oraz więcej niż w 2008 roku.
5% ogółu zatrudnionych. 36% wartości produkcji
branży przypadało na transport lądowy, 20% – lot- Amerykanie stanowią 21% turystów, Rosjanie –
niczy i morski, 39% – na telekomunikację, reszta zaś 15%, zaś większość pozostałych gości pochodzi
– na rozmaite inne usługi. z różnych krajów europejskich.
Od pierwszej połowy lat 50. tonaż floty handlo- Turystyka zapewniła w 2006 roku wpływy wa-
wej wzrósł ponad dziesięciokrotnie, zaś pasażerski lutowe wysokości 2,8 mld USD, co stanowiło 5%
ruch lotniczy – ponad stukrotnie. Podwoiła się dłu- wartości całego eksportu i 16,8% wartości eksportu
gość dróg, liczba autobusów wzrosła trzy razy, zaś usług. W pierwszej połowie 2010 roku przybywają-
ciężarówek – dziesięć. cy do Izraela turyści zostawili tu 1,55 mld USD.
Branża turystyczna, choć odpo-

wiada za niecałe 3% PKB, wykazuje
wartość dodaną w walutach obcych
Kultura
w wysokości 85% (co czyni ją wśród
wszystkich branż eksportowych li-
derem pod względem wartości do-
danej) i daje zatrudnienie 80 000 lu-
dzi. Olbrzymi potencjał tego sektora
będzie dopiero wykorzystany, stano- Teatry i rozrywka 248
wi on bowiem jeden z kluczowych
Jerozolima: zespół jazzowy na jednej elementów izraelskiego programu Rozrywka estradowa 254
z ulic dzielnicy Nahalat Sziwa rozwoju gospodarczego.
Ministerstwo Turystyki Kino 256
Muzyka 262
Taniec 271
Literatura 277
Sztuki wizualne 291
Muzea 303
Archeologia 309
Media 314
Sport 316
Międzynarodowa współpraca 325

i wymiana kulturalna Izraela
Kultura
Izrael jest jednocześnie krajem młodym i starym, nie-
wielkim jeśli chodzi o terytorium, ale z kulturalnie ak-
tywną, wielobarwną populacją. Cztery tysiące lat ży-
dowskiego dziedzictwa, ponad sto lat syjonizmu, oraz
ponad 50 lat istnienia współczesnego państwa złożyły
się na stworzenie wyjątkowej kultury. Wykreowała ona
nową, własną tożsamość, jednocześnie zachowując
wyjątkowość i odrębność 70 różnych grup narodowo-
ściowych, które ją stworzyły. Izraelskie społeczeństwo
to w dużym stopniu społeczeństwo imigracyjne, które
dzięki niezwykłej kreatywności połączyło w jedno wie-
le różnych kulturowych i społecznych wpływów. W po-
dobny sposób miesza się tu tradycja i nowoczesność,
zaś naród usiłuje obrać kurs pomiędzy partykulary-
zmem a uniwersalizmem. Nieustanne poszukiwanie
kulturowej tożsamości objawia się na wiele różnych,
artystycznych i kreatywnych sposobów, które są doce-
niane i traktowane przez wielu ludzi jako część co-
dziennego życia.
Rys. Noam Nadav
że nie samym tylko chlebem żyje człowiek

(księga powtórzonego prawa 8,3)
248 l Izrael w FAKTACH Kultura l 249
Teatry i rozrywka nich latach wiele izraelskich grup teatralnych wyjeżdża

na turneé po Wschodniej i Zachodniej Europie oraz do
W przeciwieństwie do literatury, teatr nie istniał Stanów Zjednoczonych, uczestniczy w międzynarodo-
w czasach starożytnej kultury hebrajskiej. Teatr hebraj- wych festiwalach, między innymi w Edynburgu i Berli-
ski nie wyrósł również z tradycji popularnych w Euro- nie. Często dają też gościnne przedstawienia podczas
pie Wschodniej do wybuchu drugiej wojny światowej ważnych wydarzeń teatralnych w Europie, Stanach
teatrów grających w jidysz. Jego historia zaczyna się Zjednoczonych i innych miejscach na świecie. Działają
razem z założeniem w 1917 roku w Moskwie teatru też półprofesjonalne i amatorskie grupy teatralne wy-
hebrajskiego – Habima (Scena). Działał on zgodnie stawiające sztuki po angielsku i rosyjsku.
z metodą Konstantyna Stanisławskiego. Występowa-
ła w nim między innymi Hana Rubi- Wybitni dramatopisarze, z których kilku zyskało
na/Rovina (1892–1980), późniejsza międzynarodowe uznanie to nieżyjący już Hanoch
pierwsza dama hebrajskiego teatru. Lewin, Joshua (Yehoshua) Sobol, Hillel Mittelpunkt,
W 1931 roku, po kilkuletnich wystę- oraz zmarły niedawno Efraim Kiszon. Główne za-
pach na całym świecie, trupa teatral- wodowe teatry Izraela mają siedziby w czterech naj-
na osiadła na stałe w Tel Awiwie. większych miastach kraju.
Teatr w Izraelu nie jest jednorod- Habima, teatr narodowy, mieści się w złożonym
ny, to mieszanka wpływów współ- z trzech scen (w sumie 1520 miejsc) kompleksie
czesnych i tradycyjnych, rodzimych w Tel Awiwie. Średnia frekwencja wynosi 90%, czę-
i importowanych, eksperymental- ściowo dzięki sprzedaży ponad 30 tys. abonamen-
nych i klasycznych. Również sztuki, tów rocznie. W repertuarze znajdują się zarówno
aktorzy, reżyserzy i producenci po- klasyczne sztuki dotyczące tematów żydowskich,
chodzący z różnych środowisk, łą- dzieła współczesnych dramaturgów piszących po
czą zagraniczne prądy z żywiołem hebrajsku, oraz tłumaczenia międzynarodowych
lokalnym i w ten sposób stopniowo klasycznych dzieł, dramatów i komedii, które cza-
kształtują odrębny teatr izraelski. sem reżyserują znani zagraniczni reżyserzy.
Na bardzo aktywną scenę teatralną
w Izraelu składają się teatry reper- Teatr Cameri, teatr miejski Tel Awiwu od 1970
tuarowe i sceny impresaryjne, oraz roku, był pierwszą sceną teatralną która przedsta-
regionalne i amatorskie kompanie wiała realistyczny portret izraelskiego życia. Nadal
dzięki uprzejmości Teatru Khan wystawiające w całym kraju spektakle przyczynia się do rozwoju teatru hebrajskiego aktu-
w Jerozolimie dla wielu wiernych widzów. W ostat- alnym repertuarem, zawierającym zarówno orygi-
nalne dramaty izraelskie, jak i adaptacje klasycznych jącym współczesne sztuki, również te pochodzące
i współczesnych przebojów scenicznych. Siedziba z innych krajów.
teatru Cameri znajduje się w niedawno oddanym,
nowoczesnym i zaawansowanym technologicznie Teatr Khan jest jedynym stałym teatrem w Jero-
budynku składającym się z czterech scen, który przy- zolimie. Proponuje mieszankę współczesnych i kla-
lega do kompleksu kulturalnego Performing Arts sycznych przedstawień. Mieści się w wyjątkowym,
Center w Tel Awiwie (Centrum Widowiskowe Tel odnowionym kilkusetletnim budynku, który w cza-
Awiwu). Wystawienie Hamleta, z Itay Tiranem grają- sach otomańskich był gospodą.
cym rolę księcia, zyskało uznanie w kraju i za grani-
cą. Nagradzane wykonanie zostało zaprezentowane Teatr Gesher powstał w 1991 roku by zapew-
podczas Festiwalu Szekspirowskiego w Waszyngto- nić miejsce ekspresji artystycznej nowym imigran-
nie w The John F. Kennedy Center for the Performing tom z byłego Związku Sowieckiego. Jako pierwszy
Arts (Centrum Widowiskowe im. Kennedy’ego). proponował najwyższej jakości produkcje w języku
rosyjskim. Dzięki sukcesowi i uznaniu krytyków,
Teatr Miejski w Hajfie jest teatrem repertuaro- obecnie włączył się w główny nurt życia teatralnego
wym wystawiającym zarówno produkcje izraelskie w Izraelu, grając również sztuki po hebrajsku. Jego
jak i klasyczne i współczesne sztuki zagraniczne. zespół reprezentował Izrael na wielu prestiżowych
festiwalach na całym świecie.
Teatr w Beer Szewie jest teatrem repertuaro-
wym grającym sztuki izraelskie oraz tłumaczenia Teatr Clipa został założony w 1995 roku przez
klasycznych i współczesnych sztuk zagranicznych. Idi Hermana, tancerza i reżysera oraz Dymitra Tyul-
panova, rosyjskiego aktora i muzyka. Ich zespół łą-
Teatr Beit Lessin to teatr repertuarowy z siedzi- czy teatr, taniec, design i muzykę. Dwa do czterech
bą w Tel Awiwie, wystawiający dzieła izraelskie oraz razy do roku wystawiane są nowe przedstawienia,
tłumaczenia współczesnych sztuk zagranicznych. najczęściej bez słów. Grane są zazwyczaj jedynie
przez określony czas, zaś niektóre z nich tylko raz,
Teatr Arabski jest profesjonalnym teatrem dla w wyjątkowej lokalizacji.
dorosłych widzów, grającym w języku arabskim
sztuki powstałe w krajach arabskich oraz tłumacze- Teatr dzieci i młodzieży jest adresowany do
nia współczesnych dramatów. trzech różnych grup wiekowych. Wystawia sztuki
w szkołach i centrach kulturalnych na terenie całego
Teatr Beit Hagefen jest profesjonalną sceną kraju, prowadzi kursy dramy i zajęcia teatralne, za-
w języku arabskim dla dzieci i młodzieży, wystawia- pewnia instruktorów na specjalne szkolne warsztaty.
Festiwal w Akce jest festiwalem teatru awan- Gan), w studium aktorskim Nissan Nativ Studio
gardowego, gdzie mają premierę nowe, ekspery- (w Tel Awiwie i Jerozolimie) i w Kibbutz Seminar’s
mentalne sztuki. W ramach festiwalu odbywają się School of Drama.
osobne konkursy dla przedstawień
scenicznych, sztuk wystawianych
pod gołym niebem, oraz teatru
ulicznego i przedstawień zagra-
nicznych.
Festiwal teatralny dla dzieci

ma miejsce w Hajfie. Jest miejscem
premier nowych sztuk, składa się
z konkursu i gościnnych występów
F. Sklar
międzynarodowych grup teatral-

nych.
Teatr Train został założony w Je-

rozolimie w 1981 roku jako teatr
lalkowy. Oferuje różnorodne formy
teatralne: od pełnowymiarowych
przedstawień, poprzez pełne kolo-
rów opowieści dla bardzo małych
dzieci, po uliczne festiwale dla ca-
łych rodzin. Teatr organizuje rów-
nież doroczny międzynarodowy
Festiwal Teatrów Lalkowych.
Nauka gry aktorskiej, reżyserii

i pokrewnych zawodów scenicz-
nych jest możliwa na Uniwersytecie
Plakat Międzynarodowego Festiwalu
w Tel Awiwie, Uniwersytecie He-
Teatru Lalkowego w Jerozolimie brajskim w Jerozolimie, w szkole
dzięki uprzejmości Navon Art Sztuk Teatralnych Beit-Zvi (Ramat
Rozrywka estradowa Einstein, Shlomo Artzi, Matti Caspi, Rita, Dana In-
ternational, Corinne Allal, Chava Alberstein, Shalom
Idea rozrywki „popularnej” zrodziła się w latach Hanoch i Yehudit Ravitz oraz niektóre grupy jak
40., przed powstaniem państwa Izrael wraz z takimi Teapacks, Mashina, Atraf, Etnix, HaChaverim Shel
grupami czy kabaretami frontowymi jak Chizbatron, Natasha (Przyjaciele Nataszy) i Beit HaBubot (Dom
HaMatate (dosł. Miotła) czy Bacal Jarok (dosł. Zielona dla Lalek). Część artystów, na przykład Dudu Fisher,
Cebula). Jednakże większego rozpę- nieżyjąca już Ofra Haza, Rami Kleinstein, Aviv Ge-
du pomysł nabrał w latach 60. wraz fen, David Broza czy Noa (Ahinoam Nini) wyrobili
z uformowaniem trup rozrywko- sobie nazwisko za granicą. W 1998 roku izraelska
wych przypisanych do poszczegól- transseksualistka Dana International wygrała mię-
nych jednostek wojskowych. Wśród dzynarodowy konkurs piosenki Eurowizji i zosta-
czołowych artystów estradowych ła międzynarodową gwiazdą. Jej piosenka „Diva”
kraju, którzy rozpoczęli swoją karierę zajęła 14 miejsce w rankingu najlepszych piosenek
w wojsku są Chaim Topol, Si Hyman, Eurowizji. Niedawno wydany został jej 11. album
Miri Aloni, Dorit Reuveni i Yarde- „Hakol Ze Letova”.
na Arazi. W tym okresie najbardziej
znaną grupą komediową stała się Wielkie adaptacje musicali takich jak „Nędznicy”
HaGashash HaHiver, która wtedy czy „Dźwięki muzyki” w hebrajskim tłumaczeniu,
i przez następne dekady prezento- powróciły na scenę ciesząc się dużym zaintereso-
wała klasyczne izraelskie skecze. Ich waniem publiczności.
Rita GPO/ A. Ben-Gershom
działalność została w końcu uhono-
rowana nagrodą państwową Izraela Rosnącą popularnością cieszy się muzyka Mizrahi,
za życiowe osiągnięcia. styl muzyczny wywodzący się oryginalnie z basenu
Morza Śródziemnego, z silnymi wpływami arabski-
Mimo że telewizja i radio są mi i greckimi. Przedstawicielami tego nurtu są Boaz
głównymi nośnikami rozrywki po- Sharabi, Yehuda Poliker, Sarit Hadad, Avihu Medina,
pularnej, występy na żywo komi- Margalit Tzan’ani, Zehava Ben czy Ofer Levy. Nowe
ków, piosenkarzy, muzyków, ze- nazwiska w tej dziedzinie to Eyal Golan, Amir Be-
społów i innych grup odbywają się nayoun i Miri Mesika.
regularnie w całym kraju.
Nowa generacja komików i stand-up’erów takich
Zespół muzyczny żydów z Buchary Niektórzy wokaliści zyskali status jak Eli Yatzpan i Adi Ashkenazi zdobywa rosnące
Y. Loeff Gershom gwiazd. Zaliczają się do nich: Arik grono zwolenników.
Kino W 2009 roku arabsko-izraelski film „Ajami”, któ-

rego akcja toczy się w zaniedbanej arabskiej dziel-
Kinematografia w Izraelu od nicy w Jafie, został nominowany do Oskara w kate-
swojego powstania w latach 50. gorii najlepszy film zagraniczny. Był to pierwszy film
przeżywa znaczący rozwój. Pierw- z dialogami głównie w języku arabskim, który Izrael
sze fabuły wyreżyserowane przez wysłał na konkurs, oraz trzecia z rzędu nominacja
Izraelczyków, takie jak „Wzgórze do Oskara dla filmu izraelskiego.
24 nie odpowiada” czy „Pierwszych
dziesięciu” starały się, podobnie jak Rok wcześniej „Walc z Baszirem” Ari’ego Folmana
literatura tego okresu, formować zdobył międzynarodowy rozgłos za przedstawie-
heroiczny model bohatera. Wiele nie doświadczeń reżysera z czasu wojny libańskiej
współczesnych filmów pozostaje w 1982 roku. Reżyser odebrał między innymi Złoty
głęboko osadzonych w izraelskim Glob dla najlepszego filmu nieanglojęzyczny oraz
doświadczeniu, mierząc się z ta- nominację do Oskara.
kimi tematem jak życie ocalonych
z Holokaustu i ich dzieci („Lato Inne warte zauważenia filmy ostatnich lat to „Za-
Awii” i sequel „W konarach drzew” chodni Brzeg” Josepha (Yossi) Cedara, o religijno-
oparte o książki Gili Almagor, która syjonistycznej jerozolimskiej rodzinie w latach 80.,
gra główną rolę). Innym powtarza- która walczy o odzyskanie równowagi po śmierci
jącym się tematem jest codzien- ojca, oraz „Złamane skrzydła”, wielokrotnie nagra-
na harówka nowych imigrantów dzany film Nira Bergmana, który również traktuje
(„Sh’Chur” wyreżyserowany przez o radzeniu sobie z następstwami straty w rodzinie
Hanę Azoulay-Hasfari i Shmuela i potrzebie akceptacji. „Na końcu świata w lewo”
dzięki uprzejmości szkoły filmowej Hasfari’ego oraz „Kawa z cytryną” opowiada o nietypowej międzykulturowej przyjaźni
i telewizyjnej Ma’alech
Leonida Gorovetsa). Dominującym w imigranckim miasteczku pośrodku pustyni, zaś
trendem izraelskiej kinematogra- „Awiwa, moja miłość” zdobył 10 nagród w Izraelu,
fii jest potrzeba prezentowania Szanghaju, i Tokio.
izraelskiej rzeczywistości, czy to jeśli chodzi o kon-
frontację izraelsko-arabską („Nad murami” Uri’ego Eytan Fox jest kolejnym popularnym i wartym za-
Barbasha) czy gdy jest to próba pokazania uniwer- pamiętania reżyserem. Jego filmy to „Bańka mydla-
salnego, trochę wyalienowanego i hedonistyczne- na” ukazujący współczesne miejskie życie w Tel
go społeczeństwa („Pieśń Syreny”, „Życie według Awiwie, z konfliktem izraelsko-arabskim w tle, „Yos-
Agfy”, „Opowieści telawiwskie”). si i Jagger” analizujący homoseksualną miłość i po-
żądanie w Cahalu (Siłach Obronnych Izraela) oraz

„Spacer po wodzie”. Fox wyreżyserował również kul-
towy już serial telewizyjny „Florentine” (1997 r.)
o pozbawionych złudzeń młodych izraelczykach
mieszkających w kiepskich dzielnicach Tel Awiwu.
W 2007 roku izraelskie filmy zebrały wiele nagród.

Joseph Cedar wygrał w kategorii najlepszy reżyser,
oraz zdobył 11 innych statuetek na Festiwalu Filmo-
wym w Berlinie za film o pierwszej wojnie libańskiej
„Twierdza Beaufort”. Film był również później no-
minowany do Oskara.
„Gorzki Raj” Drora Shaula, dostał główną nagrodę

w Sundance dla zagranicznego filmu fabularnego.
„Mój Ojciec, Mój Pan” Davida Volach’a, film o wa-
kacjach ultraortodoksyjnej rodziny wygrał główną
nagrodę dla zagranicznego filmu fabularnego na
festiwalu Tribeca. „Meduzy”, film wyreżyserowany
przez pisarza Etgara Kereta wspólnie z Shirą Gef-
fen otrzymał złotą Palmę w Cannes. Niespodziewa-
nym zwycięzcą okazał się film Erana Kolirina „Przy-
jeżdża orkiestra” o egipskiej orkiestrze policyjnej
odwiedzającej Izrael, której członkowie gubią się
i poznają kraj z nietypowej strony. Film zdobył trzy
nagrody w Cannes: międzynarodową nagrodę kry-
tyków, nagrodę młodych, oraz Prix Coup de Couer/
Un Certain Regard. Izraelska aktorka Hana Laszlo
zdobyła nagrodę dla najlepszej aktorki za rolę w fil-
mie izraelskiego reżysera Amosa Gitai „Free Zone”
na 58 Festiwalu filmowym w Cannes w 2005 roku.
Plakat z filmu „Twierdza Beaufort”, nominowanego do Oskara
Również inne izraelskie filmy i filmowcy zdobywały jako najlepszy film nieanglojęzyczny
w ostatnich latach międzynarodowe nagrody. dzięki uprzejmości produkcji filmu „Twierdza Beaufort”
Rynek filmowy rośnie w miarę się ze scenarzystą, reżyserem, lub aktorami danego
jak izraelskie produkcje odnoszą filmu. Od 1984 roku przygotowywany jest doroczny
sukcesy za granicą a coraz więcej przegląd filmowy. Dzięki temu wydarzeniu do kraju
zagranicznych filmów jest krę- zostało sprowadzonych wiele wysokiej klasy filmów
conych lub kooprodukowanych i produkcji wideo. Dużą frekwencję mają edukacyj-
w studiach i na terenie Izraela. Izra- ne kursy dla dorosłych, zaś programy z uczniami
elskie Centrum Filmowe, oddział jerozolimskich szkół mają uczyć analizy krytycznej
Ministerstwa Przemysłu, Handlu popularnego medium. Oddziały Filmoteki działają
i Pracy zajmuje się promowaniem w Tel Awiwie i w Rosz Pinna na północy kraju. Kina
kręcenia filmów w Izraelu zarówno studyjne są nadal popularne w Izraelu, a ogólno-
przez lokalnych jak i zagranicznych krajowa sieć kin Lev oferuje projekcje w przytulnej
producentów. Centrum zapewnia scenerii.
wsparcie i pomoc, od aranżowania
profesjonalnych spotkań do ofero- Żydowskie Archiwum Filmowe Spielberga na Uni-
wania zachęt finansowych. wersytecie Hebrajskim w Jerozolimie jest najwięk-
szą na świecie skarbnicą materiałów filmowych na
Wydarzenie o takim znacze- tematy żydowskie i życia w Izraelu. Prowadzone
niu jak Izraelski Festiwal Filmowy przez Uniwersytet oraz Centralne Archiwum Ruchu
w Filmotece w Jerozolimie, razem Syjonistycznego ma na celu zbieranie, ochronę i ka-
z podobnymi imprezami w Hajfie talogowanie żydowskich filmów, oraz udostępnia-
i Sderot, w połączeniu z przeglą- nie materiałów researcherom, badaczom, twórcom
dzięki uprzejmości szkoły filmowej
i telewizyjnej Ma’alech
dami filmów izraelskich za granicą filmowym i telewizyjnym z całego świata.
pomagają wzmacniać świadomość
izraelskiej kinematografii.
Ostatnio odnowiona Filmoteka jerozolimska skła-

da się z archiwum mieszczącego tysiące filmów, bi-
blioteki, sal kinowych i przestrzeni wystawowych.
Organizowane są tam regularne pokazy, często
w cyklach tematycznych opracowywanych we
współpracy z ambasadami, instytucjami kulturalny-
mi, organizacjami pozarządowymi. Filmoteka stara
się, by publiczność mogła, o ile to możliwe spotkać
Muzyka której kręciło się muzyczne życie kraju, z biegiem lat

uzyskała opinię jednej z wyróżniających się orkiestr
Muzyka zaczęła odgrywać ważną rolę w życiu na świecie. Niedługo potem założono orkiestrę ra-
kulturalnym społeczności żydowskiej w Ziemi Izraela diową (dzisiaj to Jerozolimska Orkiestra Symfonicz-
po pierwszej wojnie światowej. Zarówno niewiel- na), której transmitowane w radio koncerty przycią-
ka grupa wykształconych muzyków, jak i entuzja- gały przed odbiorniki dziesiątki tysięcy słuchaczy.
ści-amatorzy podejmowali próby założenia chóru,
orkiestry symfonicznej, lub nawet zespołu opero- Inne instytucje muzyczne powstałe w kolejnych
wego. Jednak scena muzyczna na profesjonalnym latach to między innymi Izraelska Orkiestra Kame-
poziomie rozwinęła się dopiero w latach 30., kie- ralna, Sinfonietta Beer Sheva, orkiestry z siedziba-
dy do kraju, w obawie przed nazizmem w Europie, mi w Hajfie, Netanji, Cholon, Ramat Gan i Riszon
napłynęło tysiące nauczycieli muzyki i studentów, le-Cijon, oraz Izraelska Orkiestra Kibucowa, której
kompozytorów, instrumentalistów i śpiewaków, członkowie są wybierani spośród członków kibuców
oraz rzesze melomanów. z całego kraju.
Orkiestra Filharmonii Palestyny (dzisiaj Orkiestra We wczesnych latach 80., wysoki poziom arty-
Filharmonii Izraela) została założona z inicjatywy styczny prezentowany przez Nową Operę Izraela
urodzonego w Polsce skrzypka Bronisława Huber- wywołał ożywienie zainteresowania dziełami ope-
mana. Swój pierwszy koncert dała w 1936 roku rowymi, które było ograniczone w związku z roz-
w Tel Awiwie pod batutą Arturo Toscaniniego. Fil- wiązaniem pierwszego stałego zespołu operowego
harmonia natychmiast stała się jedną z osi wokół kilkadziesiąt lat wcześniej.
Od początku lat 90., izraelskie życie muzyczne

ewoluowało w związku z masowym napływem
ponad miliona Żydów z terenów byłego Związku
Sowieckiego. Ta fala imigracji przywiodła do Izraela
wielu profesjonalnych muzyków, instrumentalistów,
śpiewaków i nauczycieli muzyki. Powstały nowe or-
kiestry symfoniczne i kameralne, oraz mniejsze ze-
społy. Dzięki imigrantom zastrzyk muzycznej ener-
gii i talentu trafił w mury szkół, konserwatoriów
Orkiestra Filharmonii Izraela i ośrodków gminnych w całym kraju.
dzięki uprzejmości Orkiestry Filharmonii Izraela
Tradycja muzyki kameralnej, zapoczątkowana Wydarzeniami muzycznymi światowej klasy, które

w latach 30., obejmuje uznane w świecie zespoły odbywają się w Izraelu są Międzynarodowy konkurs
i chóry. W związku z imigracją z lat 90. istniejące harfowy i Konkurs fortepianowy im. Artura Rubin-
grupy rozrosły się, powstały też nowe. Obecnie do steina. Lokalne imprezy takie jak Festiwal muzyczny
czołówki zaliczają się Camerata Rehovot, orkiestra w kibucu Ein Gew, Festiwal muzyki kameralnej w ki-
kameralna korpusu edukacyjnego Sił Obrony Izraela bucu Kfar Blum i Festiwal jazzowy Morza Czerwo-
oraz kobieca orkiestra smyczkowa – Kashtaniot Ca- nego w Ejlacie, przyciągają licznych melomanów.
merata z Ramat HaSzaron. Wiele miast i miasteczek Festiwal Izraela w Jerozolimie, na którym występu-
finansuje chóry. Najważniejsze festiwale poświę- ją grupy z całego świata, łączy muzykę, teatr i ta-
cone muzyce chóralnej to Liturgica w Jerozolimie, niec. Dzięki temu wydarzeniu każdej wiosny miasto
konkursy wokalne w kościołach w rejonie Abu Gosz zmienia się w przyciągający niczym magnes ośrodek
i festiwal Zimriya. kulturalny.
Imprezy muzyczne, zarówno recitale jak i pełne Proces tworzenia specyficznie izraelskiej muzyki
koncerty symfoniczne prezentujące szeroki repertu- trwał od połowy lat 20., kiedy w kraju zaczęli praco-
ar utworów klasycznych są organizowane w histo- wać profesjonalni kompozytorzy. Na ich twórczości
rycznych sceneriach, takich jak odnowiony rzymski odciskały piętno francuskie i rosyjskie tradycje mu-
amfiteatr w Cezarei i Bet Szean, lub w dwóch głów- zyczne, niemiecki nurt romantyczny i post-roman-
nych salach koncertowych – Audytorium Manna tyczny oraz echa późniejszych europejskich kom-
w Tel Awiwie i Jerozolimskim Międzynarodowym pozytorów. Stopniowo jednak wykrystalizował się
Centrum Kongresowym. Mniejsze sceny mieszczą współczesny izraelski styl, zwany stylem śródziem-
się w kompleksie teatralnym w Jerozolimie, nowo nomorskim, łączący tradycyjne wschodnie melodie
zbudowanym Performing Arts Center w Tel Awi- i melodykę starożytnych modlitw.
wie (Centrum Widowiskowe Tel Awiwu), Muzeum
Sztuki Tel Awiwu i Muzeum Izraela, oraz centrach Pierwsze pokolenie izraelskich kompozytorów,
kulturalnych w miastach i kibucach w całym kraju. z których wszyscy urodzili się w Europie, włożyło
Publiczność koncertów w Izraelu jest entuzjastyczna wielki wysiłek by po imigracji tworzyć w nowym ję-
i chętnie okazuje swój zachwyt, cechy te są doce- zyku muzycznym. Paul Ben-Haim używał rozszerzo-
niane przez sławnych muzyków dających gościnne nych tonacji wypracowując styl postekspresjonistycz-
występy. Również światowej sławy izraelscy soliści, ny. Miał nadzieję w ten sposób spoić stare z nowym,
uczestniczący w życiu muzycznym kraju, tacy jak Wschód z Zachodem. Dla Ödöna Pártosza asymilo-
Pinchas Zuckerman, Shlomo Mintz, Daniel Baren- wanie folkloru stanowiło ważny środek kompozytor-
boim i Itzhak Perlman, cenią sobie tę atmosferę. ski. Alexander Uriah Boscovitch jako podstawę me-
tody kompozytorskiej używał popularnych form wy- ków, instrumentalistów i ze-

razu. Josef Tal zainicjował kompozycje elektroniczne, społów kameralnych są często Pieśń pokoju Szir LaSzalom
zaś Mordechaj Seter skupił się na włączeniu w swoje prowadzone przez odwiedza- Pozwól słońcu wstać
dzieła melodii i rytmów Jemenitów. jących Izrael międzynarodo- i dać światło poranka
wych artystów w akademiach najczystsza modlitwa
Drugie pokolenie, najczęściej mniej lub bardziej oraz Jerozolimskim Centrum nie przywróci nas.
bezpośredni uczniowie przedstawicieli pierwszego, Muzycznym. Tego którego świecę zdławiono
tworzyli z myślą o muzycznej ekspresji z którą zosta- Edukacja muzyczna i bada- i którego pochowano w kurzu
nie zintegrowany język hebrajski z jego spółgłoska- nia naukowe w tym zakresie nie obudzi gorzki płacz
mi i charakterystyczną intonacją, odniesieniami do zostały zainaugurowane w ra- nie przywróci go.
liturgii judaizmu i tradycji, i odniesieniami do świata mach szkolnictwa wyższego w Nikt nas nie wróci
Zachodu. Trzecia i najmłodsza grupa kompozyto- latach 60. wraz z otwarciem z czarnego, martwego dołu
rów manifestuje chęć uczestnictwa w międzynaro- katedry muzykologii im. Artura ani zwycięstwo nie rozweseli
dowym świecie kompozycji bez wyraźnego obcią- Rubinsteina na Uniwersytecie ani pieśń pochwalna nie pomoże.
żenia narodowego. Jednocześnie zmagają się oni Hebrajskim w Jerozolimie. Od refren:
z doświadczeniami Holokaustu poprzez muzykę, tamtej pory wydziały muzyko- Więc śpiewaj tylko pieśń pokoju
łamią wewnętrzne ograniczenia muzyczne (tak jak logii otwarto na Uniwersyte- nie szepcz modlitwy
w muzyce Yehudy Polikera), spaja- cie Tel Awiwu i Uniwersytecie lepiej śpiewać pieśń o pokoju
ją wschodnie i zachodnie tradycje Bar-Ilan. Dostępne są dwie donośnym głosem.
Piosenka z daleka muzyczne, używając środków za- główne specjalizacje: muzyka Pozwól słońcu przeświecać
Łzy i śmiech pożyczonych z muzyki popularnej. żydowska lub muzyka którejś przez kwiaty/ nie patrz wstecz
głosy ludzkie gwiazdy z wielu grup etnicznych Izra- zostaw tych co odjechali.
odwieczne Młodzi, utalentowani muzycz- ela, ze szczególnym naciskiem Podnieś oczy z nadzieją
słońce i morze nie Izraelczycy rozpoczynają naukę na muzykę wschodnich/sefar- nie przez celownik
chleb, świat cały w jednym z wielu konserwatoriów, dyjskich wspólnot. śpiewaj pieśń miłosną
gorzkie, słodkie lub ucząc się u któregoś z setek pry- a nie wojenną.
A wszystko co było watnych nauczycieli. Często zdoby- Pierwsi pionierzy przywieźli Nie mów, że dzień nadejdzie
zostawimy za nami wają też doświadczenie wstępując ze sobą pieśni ze swoich kra- spraw to
żeby żyć w pieśni. do orkiestr młodzieżowych. Dalszą jów pochodzenia. Następnie bo to nie sen
edukację zapewniają przyznające tłumaczyli oryginalne sło- a na placach miasta
Słowa: Natan Yonatan stopnie naukowe akademie muzyki wa na hebrajski, lub ustalali wesel się pokojem.
(w wolnym tłumaczeniu) i tańca w Jerozolimie i Tel Awiwie. nowe wersy dla cenionych
Warsztaty mistrzowskie dla śpiewa- melodii. Od tamtego czasu Słowa: Yaacov Rotblit,
muzyka: Yair Rosenblu
(w wolnym tłumaczeniu)
napisano tysiące pieśni i piosenek, które łączą w so- niem pianina, akordeonu czy gitary. Uczestnictwo
bie elementy stylów muzycznych towarzyszących w takim wspólnym śpiewaniu wyzwala poczucie
każdej kolejnej fali imigrantów. Są to tak odległe wspólnoty, wywoływanej przypływem uczuć pa-
tradycje jak arabska czy jemenicka z jednej strony, triotycznych oraz nostalgią za pionierskimi czasami,
zaś współczesny rock i pop z drugiej. Czasem me- pamięcią o walce o niepodległość, wygranych woj-
lodie były dobierane do biblijnych lub tradycyjnych nach, straconych przyjaciołach, powtarzających się
wersów, innym razem do współczesnych utworów mgnieniach nadziei i uczucia.
izraelskich poetów i tekściarzy.
Muzyka współczesna
Chociaż trudno jest zdefiniować typową hebraj- Współczesna scena muzyczna w Izraelu jest
ską piosenkę, izraelczycy rozróżniają utwory napisa- bardzo zróżnicowana i często śmiała. Hiphopowy
ne po hebrajsku, w różnorodnych stylach i na różne zespół Hadag Nahash używa na przykład muzyki
tematy od Szir Iwri (Pieśni Hebrajskiej), której słowa by manifestować polityczny cynizm. Jednym z ich
oddają głos, wartości i nastroje kraju, a której melo- najbardziej znanych hitów jest Szirat Hasticher (Pio-
dia jest nacechowana wpływami słowiańskimi. senka o naklejce) napisana wspólnie z izraelskim
powieściopisarzem Davidem Grossmanem. Tekst
Towarzysząc głównym wydarzeniom historycz- piosenki jest zbiorem tekstów jakie można zobaczyć
nym w życiu narodu żydowskiego przez ostatnie na naklejkach na samochodach. Przeciwstawne slo-
stulecie, pieśni te zarejestrowały marzenia, ból i na- gany polityczne są zestawione ze sobą, tworząc
dzieje. Oprócz wyrażania uniwersalnych uczuć, jak gwałtowny, ironiczny i mocno absurdalny obraz
wszystkie piosenki ludowe, pieśni hebrajskie mocno życia w Izraelu.
podkreślają uczucia typowo izraelskie, takie jak mi-
łość do kraju i jego krajobrazu. Są to pieśni, które Inne zespoły, takie jak projekt Idan Reichela łączą
znają wszyscy, które stały się integralną częścią kul- etiopski dorobek muzyczny z brzmieniami bliskow-
turowego dziedzictwa narodu. schodnimi i tutejszą muzyką liturgiczną. Zespoły
Teapacks, Mashina i Knesiyat Hasachel, oraz woka-
Izraelczycy kochają śpiewać, zarówno piosenki liści Ehud Banai, Shlomo Artzi a nawet Sarit Hadad,
z okresu przed powstaniem państwa jak i te na- mimo że są weteranami głównego nurtu izraelskiej
pisane niedawno. Wspólne śpiewanie odbywa się sceny muzycznej, zdołali utrzymać popularność.
w miejscach publicznych i prywatnych domach,
w stołówkach kibuców i centrach kultury, podczas Wiele nowych nazwisk na izraelskiej scenie popo-
wycieczek pieszych i wokół ogniska, często pod kie- wej pojawiło się dzięki programowi telewizyjnemu
runkiem zawodowych animatorów, z towarzysze- Kahaw Nolad (Narodziny Gwiazdy), który jest odpo-
wiedzią na amerykański format Idola. Ninet Tayeb, Taniec

Harel Moyal i Yehuda Sa’ado to tylko niektórzy spo-
śród tych, którzy rozpoczęli swoją muzyczną karierę
w tym popularnym show. Zwycięzcą w 2007 roku
został Boaz Mauda, którego jemenickie korzenie da
się usłyszeć w jego muzyce.
dzięki uprzejmości
kibucowego
zespołu tańca
współczesnego
W życiu religijnym i społecznym Żydów, od czasów

biblijnych taniec był postrzegany jako sposób wyra-
żania radości i smutku. Nadal jest on nieodłącznym
elementem uroczystości religijnych, narodowych,
wspólnotowych i rodzinnych. Taniec współczesny
rozwinął się w dwóch kierunkach: W stronę tańców
ludowych, które towarzyszyły pierwszym osadni-
kom w odbudowie ich starożytnej ojczyzny i sztuki
tańca, oraz utworzenia sceny tańca artystycznego
co doprowadziło do produkcji scenicznych tworzo-
nych przez zawodowych choreografów, w których
występują wyszkoleni tancerze.
Taniec jako forma sztuki został wprowadzony do

kraju w latach 20. przez nauczycieli i entuzjastów
przybyłych z centrów kulturalnych Europy. Po usta-
nowieniu państw był rozwijany na wysokim poziomie
przez liczne zespoły, które reprezentowały odmienne
kierunki i style. Dzisiaj ponad tuzin profesjonalnych
grup tanecznych, z których większość ma siedzibę ambasadorem izraelskiej kultury. Zatrudnia 65 osób
w Tel Awiwie, występuje w rozmaitych przedstawie- – tancerzy i członków ekipy technicznej. Obecnie dy-
niach na terenie całego kraju i za granicą. rektorem artystycznym jest Ohad Naharin, zaś Sharon
Eyal głównym choreografem.
Balet Narodowy Izraela wyrósł ze studia tańca
klasycznego założonego przez jego dzisiejszych dy- Jak wiele grup tanecznych w Izraelu, Batsheva re-
rektorów artystycznych – Bertę Yampolsky i Hillela alizuje również program edukacyjny i dalekosiężne
Markmana. Jedyny profesjonalny zespół baletu kla- programy, które mają na celu upowszechnić taniec
sycznego w kraju, wystawia klasyczne, neoklasycz- wśród wszystkich warstw izraelskiego społeczeń-
ne i współczesne utwory z choreografią stworzoną stwa. Według słów członków samego zespołu,
przez Yampolsky, oraz balety z choreografią Balan- przedstawienia Batshevy odzwierciedlają energię
china i innych międzynarodowych choreografów, kraju dzięki swojemu ekspresyjnemu, dynamiczne-
mu, innowacyjnemu, emocjonalnemu i estetyczne-
The Kibutz Contemporary Dance Company mu charakterowi.
został założony w 1970 roku przez Yehudit Arnon,
członkinię kibucu Ga’aton w Gali- Vertigo to odnosząca duże sukcesy grupa tańca
lei, niedaleko granicy libańskiej. Ar- współczesnego, którą założyła w 1992 roku para
non przekształciła grupę młodych tancerzy – Noa Wertheim oraz Adi Sha’al. Dając
tancerzy amatorów w jeden z czo- występy na całym świecie, zdobyli kilka nagród
łowych zespołów tańca współcze- międzynarodowych. Wiele pozycji w repertuarze to
snego, który krok po kroku zdo- oryginalne choreografie Wertheim, jak również no-
bywa międzynarodowe uznanie. watorskie projekty taneczne innych artystów. Szkoła
Dzisiaj z zespołem jest związany tańca Vertigo, założona w 1997 roku w Jerozolimie,
Rami Be’er, jego dyrektor artystycz- zapewnia amatorskie i profesjonalne lekcje w zakre-
ny i choreograf. sie klasycznego baletu, tańca współczesnego i im-
prowizowanego.
dzięki uprzejmości kibucowego zespołu
tańca współczesnego
Założony w 1964 roku przez Mar-
thę Graham oraz baronessę Bat- Zespół taneczny Inbal Pinto, która jest zdobywa-
shevę Rothschild Batsheva Dance jącym coraz większe uznanie choreografem i kreato-
Company, był początkowo oparty na metodach pra- rem. Niegdyś członkini zespołu Batshevy, otrzymała
cy Graham, ale zawsze kładł duży nacisk na trening liczne nagrody od kiedy w 1990 roku zajęła się cho-
baletowy. Na przestrzeni czterdziestu lat, zespół stał reografią. Współdziałając z reżyserem Avshalomem
się prawdopodobnie najbardziej znanym na świecie Pollackiem Pinto stworzyła wiele przedstawień mu-
zycznych, z których najbardziej znane – „Ostryga” Taniec ludowy

było wielokrotnie wystawiane w kraju i poza grani- Izraelskie tańce ludowe wywodzą się z połącze-
cami. nia żydowskich i nieżydowskich tańców tradycyj-
nych z wielu stron świata. Podczas gdy w innych
Krajową scenę tańca współczesnego zasilają licz- krajach zachowanie tańców ludowych służy pod-
ne mniejsze grupy i niezależni choreografowie, któ- trzymaniu starych rolniczych tradycji, w Izraelu jest
rych praca jest wysoko ceniona przez miłośników to stale rozwijająca się forma sztuki, ewoluująca od
tańca na całym świecie. Najwybitniejszą z nich jest lat czterdziestych. Wykorzystuje źródła historyczne
Yasmeen Godder, która oprócz wielu nagród w Izra- i współczesne, jak również odniesienia biblijne oraz
elu, w 2001 roku zdobyła w Nowym Jorku nagrodę stylistykę tańca nowoczesnego.
Bessie. Jej taniec jest zbudowany w oparciu o kobie-
ce formy, a jej spektakl „Two playful pink” był wysta- Pierwsi pionierzy przywieźli ze sobą ojczyste tań-
wiany na całym świecie. Inne wschodzące gwiazdy ce, które zostały zaadaptowane do nowego oto-
to między innymi Emanuel Gat i Renana Raz. czenia. Wśród nich, rumuński taniec, hora, który
świetnie uosabiał nowe życie, budowane w Ziemi
Od otwarcia w 1989 roku w Newe Cedek – nowo Izraela. Zamknięty krąg zapewniał równy status
odrestaurowanej dzielnicy Tel Awiwu Centrum uczestników, proste kroki umożliwiały wszystkim
tańca i teatru Suzanne Dellal stało się centralnym wzięcie udziału, a złączone ramiona symbolizowały
ośrodkiem inicjatyw tanecznych w kraju. Również nową ideologię.
w Tel Awiwie mieszczą się Izraelska Biblioteka Tań-
ca oraz Izraelskie Archiwum Tańca. Służą one jako Wybuch szeroko zakrojonego entuzjazmu dla
ośrodki edukacji i badań, publikują dodatkowo tańca, przyniósł powstanie wielu odmian tańca lu-
książki i rocznik izraelskiego tańca. Naukę tańca dowego, które tańczy się do popularnych izraelskich
oferują wydziały tańca na Akademii muzyki i tań- pieśni. Łączą one takie motywy jak arabska debka
ca Rubin w Jerozolimie i Tel Awiwie, studio Bat-Dor z elementami tanecznymi północnoamerykańskiego
w Tel Awiwie i Beer Szewie, szkoła Thelmy Yellin jazzu i rytmów latynoskich, oraz typową dla krajów
w Giwatajim oraz inne liczne szkoły tańca i pracow- śródziemnomorskich rytmiką.
nie w całym kraju.
Tańce ludowe mogą przejawiać się zarówno po-
Wkład Izraela w edukację ruchu obejmuje stoso- przez indywidualne uczestnictwo jak i występy sce-
waną na całym świecie metodę Moshe Feldenkraisa, niczne. Zainteresowanie ogółu tańcami ludowymi
oraz system Eshkola-Wachmana, jeden z trzech po- doprowadziło do pojawienia się profesjonalnego
wszechnie znanych systemów zapisu tańca i ruchu. zawodu animatora tanecznego. Dzięki temu tysią-
ce ludzi uczestniczy regularnie w zajęciach tanecz- Literatura

nych jako formie rekreacji. Od 1988 roku odbywa
się corocznie w Karmiel, mieście w centralnej Ga- Współczesna proza hebrajska, któ-
lilei, trzydniowy Międzynarodowy festiwal tańców ra powstawała w Ziemi Izraela, była
ludowych. Uczestniczą w nich grupy z Izraela oraz z początku dziełem pisarzy-imigran-
całego świata. tów. Chociaż ich korzenie sięgały
do świata i tradycji wschodnioeuro-
Równolegle do izraelskich tańców ludowych, pejskich społeczności żydowskich,
wpływając na nie, funkcjonują tradycyjne tańce w swoich pracach zajęli się przede
poszczególnych grup etnicznych. Tradycje tańców wszystkim twórczymi osiągnięciami
etnicznych starają się przechowywać grupy specjali- na Ziemi Izraela, do której przybyli,
zujące się w tańcach Jemenu, Kurdystanu, Północnej zgodnie z syjonistycznym motto „by
Afryki, Indii, Gruzji, Buchary i Etiopii, oraz zespoły budować i być budowanym przez
przedstawiające tańce arabskie, druzyjskie i czerkie- nią”. Yosef Brenner (1881–1921)
skie. Stanowi to jednocześnie dowód na spełnienie i Szmuel Agnon (1888–1970) którzy
się idei „powrotu wygnanych” oraz pluralistycznej wprowadzili hebrajską prozę w XX
natury izraelskiego społeczeństwa. wiek, przez wielu są uważani za oj-
ców współczesnej hebrajskiej litera-
tury.
W swoim dążeniu do uchwycenia

rzeczywistości, Brenner faworyzował
rabiniczne lub średniowieczne formy
mówionego hebrajskiego, tworząc
w ten sposób nowe idiomy i używa-
jąc dramaturgicznej składni, by uzy-
skać efekt języka potocznego. Cha- alfabet hebrajski
rakterystyczna w tekstach Brennera jest jego iden-

tyfikacja z ciężką fizyczną walką osadników o każdą
piędź surowej i spieczonej ziemi, tak bardzo innej
od ziemi europejskich krajów z których pochodzili,
oraz z wcale nie łatwiejszą pracą na rzecz kształto-
wania tożsamości Żydów w kraju Izraela.
nych. Wyrażał zrozumienie dla ciemnych i irracjo-

nalnych stron ludzkiej psychiki oraz empatię wobec
wewnętrznych wątpliwości dręczących wierzących
i niewierzących Żydów.
Rzeczywistość u Agnona emanuje atmosferą tra-

gizmu, a czasami groteski. Na większość jego twór-
czości wpłynęła wojna i Holokaust. Świat poboż-
nych Żydów został przez niego ukazany ze wszystki-
mi swoimi pragnieniami i napięciami. W 1966 roku
Agnon otrzymał literacką nagrodę Nobla (wespół
z Nelly Sachs).
Rodowici pisarze, którzy zaczęli publikować w la-

tach 40. i 50., są często określani mianem „poko-
lenia wojny o niepodległość”. Wprowadzili oni do
swojego pisania nową mentalność i podejście kul-
turowe, inne od właściwego ich poprzednikom,
Hebrajski tydzień książki, zamienia skwery i parki w całym kraju przede wszystkim dlatego, że hebrajski był ich języ-
w zatłoczone księgarnie
kiem ojczystym, a ich doświadczenie życiowe było
w całości związane z Krajem Izraela. Autorzy tacy
Agnon w swoich dziełach zdecydował się uży- jak S.Yizhar, Mosze Szamir, Hanoch Bartow, Haim
wać więcej współczesnego języka hebrajskiego. Guri, Binjamin Tammuz wahali się między indywidu-
Jego znajomość tradycji żydowskiej, w połączeniu alizmem a zaangażowaniem w życie społeczeństwa
z wpływami dziewiętnastowiecznej i wczesnodwu- i kraju. Prezentowali model realizmu społecznego,
dziestowiecznej literatury, dały podstawy do two- często w heroiczny sposób przedstawiając mieszan-
rzenia literatury pięknej opowiadającej o głównych kę lokalnych i międzynarodowych wpływów.
współczesnych niepokojach duchowych. Do ulu-
bionych tematów należy dezintegracja tradycyj- We wczesnych latach 60. nowe podejścia w prozie
nych sposobów życia, utrata wiary, oraz wynikająca hebrajskiej wypróbowywali młodsi, utalentowani pi-
z tego utrata tożsamości. Był konserwatywnym Ży- sarze, tacy jak A. B.Jehoszua, Amos Oz, Joram Kaniuk
dem i zarazem pisarzem obdarzonym intuicją i wni- i Jaakow Szabtaj. Zerwali oni z ideologicznym zabar-
kliwością w opisywaniu aspektów psychologicz- wieniem literatury i skupili się na przedstawianiu
świata jednostki. W ciągu dwóch na- Jehoszua Kenaz, Alexander i Yonat Sened, Nava Se-
stępnych dekad eksperymenty z nowy- mel i inni). „Patrz pod: miłość” Grossmana, która
mi formami narracji i stylami proza- częściowo opowiadana jest z perspektywy małego
torskimi (od realizmu psychologiczne- chłopca Momika, który widzi jaki wpływ wywarł
go, poprzez alegorię i symbolizm) stały Holokaust na życie jego imigranckiej rodziny, jest
się typowe dla współczesnej literatury. prawdopodobnie najbardziej znanym przykładem.
Towarzyszył temu sceptycyzm odno-
śnie sfery politycznej i ograniczeń spo- Poruszone zostały również nie podejmowane
łecznych. wcześniej tematy, takie jak życie w centrum arab-
skiej wioski (Anton Shammas, pisarz arabsko-chrze-
Lata 80. i 90. ubiegłego stulecia ścijański, oraz Said Kaszua, izraelski arab, dzien-
były czasem intensywnej aktywności nikarz i pisarz), świat ultraortodoksyjnych Żydów,
literackiej, znacznego wzrostu liczby którzy z premedytacją separują się od współcze-
wydawanych tytułów. W tym okre- snego społeczeństwa (Jesel Birsztajn), życie osnute
sie kilku izraelskich pisarzy zyskało wokół jerozolimskiego sądu hasydyjskiego, (Haim
uznanie międzynarodowe – przede Be’er) oraz funkcjonowanie człowieka niewierzące-
wszystkim Oz, Jehoszura, Kaniuk, go w świecie, gdzie świeckie ideologie się załamują
dzięki ale również Aharon Appelfeld, David a fundamentalizm religijny zyskuje na sile (Icchak
uprzejmości Szahar, David Grossman i Meir Shalev. Orpaz-Auerbach). Innym ważnym tematem, który
studia
Rami & Jacky Trzy pokolenia współczesnych autorów piszących opisują pisarze którzy sami pochodzą ze środowisk
w tamtych czasach łączyła wiara w literaturę jako sefardyjskich, jest wyalienowanie
środek ułatwiający czytelnikom zrozumienie siebie i szukanie miejsca w społeczeń-
samych w sensie indywidualnym oraz jako część stwie przez nowych imigrantów
środowiska w jakim żyją. Wielu, a szczególnie Oz, z krajów arabskich (Sami Michael,
Grossman i Shalev, podejmowało również temat Albert Suissa, Dan Benaia Seri). Inni
politycznych i moralnych dylematów związanych poświęcają uwagę uniwersalnym
z życiem we współczesnym Izraelu. kwestiom demokracji i sprawiedli-
wości w kontekście społeczeństwa,
Nowe próby uporania się z tragedią Holokaustu które musi stawić czoło wyzwa-
przyniosły sformułowanie nowych poziomów eks- niom w niemal każdej sferze życia
presji, by odpowiedzieć na fundamentalne pytania narodowego (Icchak Ben-Ner, Ka-
z perspektywy czasu i specyficznego miejsca, łącząc niuk, Grossman, Oz). Odbywające się co dwa lata
dystans z zaangażowaniem (Appelfeld, Grossman, Jerozolimskie Targi Książki / Y. Loeff
Twórczość rosnącej grupy autorek, która wysunę- i prozy publikowana jest w innych językach – arab-
ła się ostatnio na pierwszy plan, dotyczy nie tylko skim, angielskim i francuskim. Od czasu przybycia
tematów ogólnych, ale traktuje też o świecie kobiet ponad miliona imigrantów z dawnego Związku
świadomych swojego miejsca w żydowskiej tradycji Sowieckiego, Izrael stał się największym ośrodkiem
oraz roli w syjonistycznym przedsięwzięciu (Amalia rosyjskojęzycznej twórczości literackiej poza teryto-
Kahana-Karmon, Chana Bat-Szahar, Szulamit Here- rium Rosji.
wen, Szulamit Lapid, Ruth Almog, Savion Liebrecht
oraz Batya Gur). Lapid i Gur są, przy uznaniu kryty- W ostatnich latach, izraelscy wydawcy masowo
ków w Izraelu i za granicą, autorkami pozycji z za- wkroczyli w świat publikacji elektronicznych. Izrael-
kresu literatury detektywistycznej. skie programy, dotyczące wielu dziedzin, są sprze-
dawane na całym świecie.
Ostatnio pojawiło się nowe pokolenie pisarzy,
którzy negują centralne miejsce jakie dotychczas Literatura dziecięca
w literaturze zajmowało wyjątkowe izraelskie do- Literatura dla dzieci obejmuje teksty oryginalne
świadczenie, i odzwierciedlają bardziej uniwersa- oraz przekłady klasycznych tekstów z wielu języ-
listyczne trendy w literaturze. Często ich prace są ków, podejmujące różnorodne tematy i style proza-
surrealistyczne, wyobcowane, szczególne. Niektórzy torskie. Światowy trend bardziej otwartego i jedno-
z tych autorów (Jehudit Katzir, Etgar Keret, Orly Ca- cześnie wyrafinowanego podejścia do języka i treści
stel-Blum, Gadi Taub, Irit Linor i Mira Magen) mają książek dla dzieci, znajduje odbicie w izraelskiej lite-
wierną rzeszę czytelników, wyznających swego ro- raturze dziecięcej.
dzaju kult pisarza, dzięki czemu ich nowe książki
mają zapewnione miejsca na szczycie listy bestselle-
rów, zarówno w kraju, jak i, w nie-
których przypadkach, za granicą.
W ostatnich latach Keret stał się
ulubieńcem dla europejskich czytel-
ników, zaś jego tomiki opowiadań,
między innymi Tęskniąc za Kissin-
gerem zdobyły wiele prestiżowych
nagród literackich.
J. Malcolm
dzięki
Niezależnie od kręgu literatury uprzejmości
studia
hebrajskiej, znacząca część poezji Rami & Jacky
Przez lata wydany został znaczący zasób litera- Specyfiką Izraela są autorzy, którzy z sukcesami
tury dziecięcej dla różnych grup wiekowych. Wy- piszą zarówno dla dzieci jak i dla dorosłych. Wśród
różnia się on dobrze zaprojektowanymi ilustracja- nich są David Grossman (Chłopiec Zyg-Zag, Itamar
mi i okładkami, cechuje wrażliwością w kwestiach chodzi po ścianach) i Etgar Keret (Tata ucieka z cyr-
psychologicznych, oraz ekspresyjnym i obrazowym kiem). Wiele z tych dzieł rozmywa granicę pomię-
użyciem języka. Pozwala to młodemu czytelnikowi dzy powieściami dla dzieci i dorosłych. Izraelskie
identyfikować się z treścią w trakcie lektury. książki dla dzieci są publikowane na całym świecie
w tłumaczeniach na wiele języków.
Pobudzanie do otwartego poszukiwania odpowie-
dzi i zachęcanie do samodzielnego myślenia stało Poezja
się głównym celem współczesnych książek dla dzie- Pisana bez przerwy od czasów biblijnych do dziś,
ci. Chociaż kwestie istotne społecznie i narodowo hebrajska poezja łączy tradycje z wpływami ze-
są nadal obecne, są one teraz traktowane z większą wnętrznymi. Poezja dawna, która porusza tematy
szczerością i otwartością. Niektóre najnowsze książki religijne i narodowe, zawiera również wątki do-
stawiają sobie za cel walkę ze stereotypami w zróżni- świadczenia osobistego, które zdominowały współ-
cowanym społeczeństwie i opisują imigrację Żydów czesną poezję. Odejście od tradycyjnej ekspresji po-
z różnych stron świata. Inne przedstawiają historię etyckiej nastąpiło w czasach Haskali – żydowskiego
i biografie osób, które odegrały ważną rolę w rozwo- oświecenia w Europie (1781–1881), kiedy starano
ju kraju w ciągu ostatniego stulecia, zaczynając od się o pełne prawa obywatelskie dla Żydów i seku-
odrodzenia życia żydowskiego w Ziemi Izraela. laryzację żydowskiego życia, oraz pod koniec XIX
wieku, kiedy na znaczeniu zyskiwał syjonizm, ruch
Od lat 60., książki dla dzieci wzywający do odrodzenia żydowskiego życia naro-
w znacznym stopniu opisują świat dowego w Ziemi Izraela. Najwięksi poeci tamtego
samych dzieci, pomagają oswoić okresu, którzy sami zdecydowali się na imigrację do
tematy takie jak śmierć, rozwód ro- Palestyny we wczesnych latach dwudziestych XX
dziców, samotne rodzicielstwo, nie- wieku to Chaim Nachman Bialik (1873–1934) i Saul
pełnosprawność, dorastanie, oraz Czernichowski (1875–1943).
walkę o swoje miejsce w rodzinie
i społeczeństwie. W tym samym cza- Utwory Bialika, które oddają jego zaangażowanie
sie powstało też wiele książek i hi- w renesans narodowy Żydów, i odrzucają możliwość
storii opartych na wyobraźni, które utrzymania się osadnictwa w Europie Wschodniej,
dzięki uprzejmości izraelskiego
zapewniają czystą fantazję, rozryw- to zarówno długie poematy epickie streszczające
Stowarzyszenia Wolontariuszy kę i ucieczkę do krainy marzeń. rozdziały historii, jak i poezja liryczna odnosząca się
do miłości i natury. Bialik, często nazywany „wiesz-

czem narodowym” i „poetą hebrajskiego renesan-
su” sformułował nowy kanon poetycki, wolny od
przytłaczających odniesień biblijnych, jakich używali
jego poprzednicy. Kanon ten cechowała w dalszym
stopniu klasyczna struktura i jasność wyrażania po-
przez bogate, wyszukane ale współczesne słownic-
two. Jego wierszy, z których niektóre pisane były
z myślą o najmłodszych dzieciach, uczą się na pa-
mięć kolejne pokolenia izraelskich uczniów.
Czernichowski, który tworzył poezję liryczną, jest

autorem pełnych dramatyzmu poematów epickich,
ballad, alegorii, mających na celu naprawę ży-
dowskiego świata poprzez zaszczepienie poczucia
dumy i godności osobistej oraz wzmocnienie świa-
domości piękna przyrody. Czernichowskiego cha-
rakteryzował pozytywny stosunek do rabinicznego
hebrajskiego. Odróżniało to go od słownictwa uży-
wanego przez Bialika, który łączył biblijne wpływy
ze współczesnym stylem mówionym. Obaj poeci,
Bialik i Czernichowski, reprezentują okres przejścia
Plakat
od starożytnej poezji żydowskiej do współczesnego Raphiego Etgara,
etapu rozwoju gatunku. za zgodą artysty
Abraham Szlonski, Natan Alterman, Lea Gold-

berg, Cwi Grinberg stali na czele następnego poko- głównie z rosyjskiego. Wiele utworów Altermana
lenia poetów, którzy tworzyli w latach poprzedzają- było głośnych ze względu na swoje odniesienia
cych utworzenie państwa, oraz w pierwszych latach polityczne, towarzyszyły one każdemu etapowi roz-
niepodległości. woju wspólnoty żydowskiej w Erec. Charakteryzu-
Szlonski stosował potok obrazów oraz ekspe- ją się one bogactwem języka i wielością form po-
rymenty lingwistyczne zarówno w swojej poezji, etyckich, różnorodnością tonacji i rymów, metafor
jak i w licznych tłumaczeniach klasycznej poezji, i symboliki. Grinberg, tworzył wiersze przepełnione
rozpaczą i gniewem, okrutną symboliką i stylistycz- ojczystym. Na ich czele stanęli Je-
ną mocą, odnoszące się do tematów nacjonali- chuda Amichai, Natan Zach, Dan Kiedy otwieram oczy
stycznych i kwestii Holokaustu. Poeci tego okresu Pagis, T. Karmi i Dawid Awidan. Śnieg w górach/ Ponad
jako pierwsi wprowadzili do poezji hebrajskiej rytm Charakterystyczne dla ich twórczo- miejscami modlitwy/ponad
mowy potocznej. Ożywili starożytne słowa i uku- ści korzystanie z niedopowiedzeń, Jerozolimą/ Pójdźcie Jero-
li nowe, nadając antycznemu językowi nową ela- odwrót od doświadczeń kolek- zolimo/ oddajcie mi moje
styczność i koloryt. tywnych, swobodna obserwacja dziecię/Pójdźcie Betlejem/
rzeczywistości i kolokwialny język, oddajcie mi moje dziecię/
Poezja tego okresu znajdowała się pod wpływem sprawiły, że wpływ poezji Puszkina Zaklinam góry/zaklinam
rosyjskiego futuryzmu i symbolizmu, oraz niemiec- i Schillera został zastąpiony współ- wiatr/ zaklinam powódź
kiego ekspresjonizmu, zachowała jednak tendencję czesną poezją angielską i amery- w portach/ oddajcie mi
do klasycznej struktury i melodyki uporządkowa- kańską. Utwory Amichai’a które są moje dziecię/I nawet ty,
nych rymów. Obrazowała krajobrazy i widoki ty- szeroko tłumaczone, znaczą ironia, zgięte sitowie/ cienkie ło-
powe dla krajów urodzenia poetów oraz wizje ich użycie mowy potocznej i metafi- dygi w potoku/ żylasty
nowego kraju w przepełnionej patosem stylistyce. zyczne metafory. Te cechy są cha- krzewie pustynny,/ oddaj-
Wspomnienia „stamtąd” i chęć zapuszczenia ko- rakterystyczne dla poezji większości cie mi moje dziecię/tak jak
rzeni „tutaj” wyrażała, jak pisał Lea Goldberg „ból jego młodszych kolegów, którzy dusza powraca do ciała/
dwóch ojczyzn”. Do wielu wierszy dopisano muzy- ogłosili koniec poezji ideologicz- kiedy otwieram oczy.
kę, dzięki czemu stały się nieodzowną częścią trady- nej i zerwali ostatecznie z tradycją Dalia Rawikowicz,
cji narodowej kraju. zapoczątkowaną przez Altermana tłum. własne
i Szlonskiego, tworzenia według
Pierwszą ważną poetką piszącą po hebrajsku była klasycznej struktury i zadanych ry-
Rachel Bluwstein (1890–1931) znana szeroko jako mów. Wiersze Zacha wydobywają z codziennego,
„Rachel”. Jej prace stanowią podstawę do odnie- mówionego hebrajskiego, nowatorskie, prawie li-
sień i wyznacznik oczekiwań wobec kobiecej poezji turgiczne brzmienie i swoistą muzykę.
w języku hebrajskim. Jej liryczna, zwarta, emocjo-
nalna, oraz intelektualnie skromna i osobista styli- Dzisiejsza poezja hebrajska jest wielogłosem kil-
styka wpłynęła na większość prac jej współczesnych ku pokoleń, gdzie znajduje się miejsce dla poetów
i późniejszych poetek, takich jak Dalia Rawikowicz dwudziestoletnich, obok tych w wieku średnim.
i Maja Bejerano. Przedstawicielem tych ostatnich jest Meir Wiesel-
tier, który tworzy bezpośrednie i slangowe strofy na
W połowie lat 50. wyłoniła się nowa grupa mło- przyziemne tematy, odrzucając romantyzm. W jego
dych poetów, dla których hebrajski był językiem poezji Tel Awiw zostaje podniesiony do rangi symbolu
rzeczywistości. Jair Horowitz, którego powściągliwe Sztuki wizualne

wersy wyrażają delikatny smutek, związany ze świa-
domością nieuchronności śmierci. Jona Wallach Od początku XX wieku na rozwój kreatywny sztuk
zaś używa archetypicznych i religijnych motywów, wizualnych w Izraelu miał wpływ szereg czynników
symboliki freudowskiej a czasami brutalnej sensu- – spotkanie Wschodu z Zachodem, Ziemia Izraela
alności, rytmicznych powtórzeń i długich ciągów oraz jej rozwój, charakter miast, style w sztuce wy-
skojarzeń by zaprezentować siebie w sarkastycznej pływające z zagranicznych ośrodków artystycznych.
tonacji, pełnej kolokwializmów. Inni godni odnoto- W malarstwie, rzeźbie, fotografii i innych formach
wanie współcześni poeci to Asher Reich, Arie Siwan, artystycznych zróżnicowany krajobraz Izraela jest
Ronny Somak i Mosze Dor. częstym bohaterem. Tarasy i grzbiety wzgórz two-
rzą szczególną dynamikę linii i kształtów, pagórko-
Poezja najmłodszego pokolenia została nazna- waty teren Negewu, dominująca zielono-szara ro-
czona indywidualizmem i rozterkami młodych lu- ślinność, czyste, jaśniejące światło dające wyraziste
dzi. Skłaniają się oni ku krótkim formom poetyckim, efekty kolorystyczne, powierzchnie dotknięte przez
pisanym kolokwialnym językiem, bez rymów i nie- morze i piasek. Podsumowując, lokalne krajobra-
rytmicznym. Przykłady takich działań można zna- zy, problemy i polityka leżące w centrum izraelskiej
leźć w wierszach urodzonej w Transylwanii poetki sztuki zapewniają jej unikalność.
Agi Miszol. Poezja w Izraelu ma dużą i lojalną rze-
szę czytelników, a tomiki poezji, z różnych okresów Początek zorganizowanej aktyw-
są sprzedawane w nakładach porównywalnych do ności artystycznej w kraju datuje się
tych w krajach zachodnich, mimo że Izrael jest kra- na 1906 rok, kiedy profesor Borys
jem dużo mniej liczebnym. Schatz (1867–1932) przybył z Buł-
garii i założył Bezalel, akademię
sztuk i rzemiosł w Jerozolimie. Była
to realizacja planu przyjętego na
kongresie syjonistycznym w 1905
roku, mającego na celu zachęcanie
młodych utalentowanych Żydów
do studiowania sztuki w Ziemi Izra-
ela. W 1910 roku, szkoła miała 32
wydziały, 500 studentów, oraz ry-
nek zbytu dla swoich dzieł w całym dzięki uprzejmości Bezalel, akademii
świecie żydowskim. sztuki i designu w Jerozolimie
Oprócz malarzy i rzeźbiarzy, w życiu artystycznym

kraju uczestniczą też zastępy utalentowanych rze-
mieślników (ceramików, złotników i jubilerów, tkaczy,
kaligrafów, szklarzy, itd.). Wielu z nich specjalizuje się
w wytwarzaniu współczesnych interpretacji tradycyj-
nych żydowskich przedmiotów obrzędowych.
Entuzjazm dla sztuki jest rozpowszechniony wśród

ludzi, niezależnie od trybu życia. Izraelczycy wspie-
rają i dopingują artystów chodząc na wystawy – za-
równo retrospektywy wybranych twórców, jak i ob-
szerne, zbiorowe pokazy w państwowych muzeach
i prywatnych galeriach w całym kraju, oraz nabywa-
jąc dzieła lokalnych artystów. Do zwyczajów należy
W stronę Jerozolimy. Obraz Mordechaja Ardona
też regularne odwiedzanie dzielnic artystycznych Muzeum Izraela, Jerozolima/ za zgodą Dr. M. Ardona
w Safed czy Jafo, oraz wioski artystów Ein Hod.
Pierwsza ważna wystawa sztuk pięknych (1921 r.),
Malarstwo która odbyła się w Cytadeli Dawida, na starym mie-
Z początku, celem kształcenia ście w Jerozolimie, została zdominowana przez ma-
w Bezalel było wykreowanie „ory- larzy z Bezalel. Jednak wkrótce potem, anachronicz-
ginalnej sztuki żydowskiej” po- ne, podejmujące wątki narodowe malarstwo z Bez-
przez fuzję europejskich technik alel zostało poddane w wątpliwość przez młodych
z bliskowschodnimi wpływami. Za- buntowników, artystów wywodzących się zarówno
owocowało to malarstwem przed- z kręgów szkoły jak i spośród nowoprzybyłych imi-
stawiającym sceny biblijne, roman- grantów. Rozpoczęli oni poszukiwania języka wyra-
tyczne wyobrażenia przeszłości po- zu dla tego co nazywali sztuką „hebrajską” w od-
łączone były z utopijnymi wizjami różnieniu od „żydowskiej”. Starając się na nowo
dzięki uprzejmości Bezalel, akademii przyszłości. Wizerunki czerpano ze zdefiniować swoją tożsamość kulturową i wyrazić
sztuki i designu w Jerozolimie starożytnych żydowskich wspólnot swoją wizję kraju jako źródła odrodzenia narodo-
wschodnich, oraz lokalnej tradycji wego, wybierali na temat swoich prac rzeczywi-
beduińskiej. Artyści tego okresu to stość Bliskiego Wschodu, ze szczególnym uwzględ-
Samuel Hirszenberg (1865–1908), Maurycy Lilien nieniem światła, i soczystych kolorów krajobrazu,
(1874–1925), Abel Pann (1883–1963). oraz wydobywali egzotykę poprzez obrazowanie
prostego życia arabów. Na obrazach Israela Paldi, Zerwanie kontaktu z Paryżem podczas drugiej
Cijony Tagger, Pinhasa Litwinowskiego, Nahuma wojny światowej i trauma Holokaustu spowodo-
Gutmana i Reuwena Rubina można też zobaczyć, wały, że liczni artyści, łącznie z Mosze Kastelem,
że w większości stosowali prymitywne techniki. Icchakiem Danzigerem i Aharonem Kahaną rozwi-
Do połowy dekady większość ważniejszych arty- nęli ideologię „kananejską”, która szukała identyfi-
stów przeniosła się do nowego, dynamicznie rozwi- kacji z pierwszymi mieszkańcami kraju, odświeża-
jającego się Tel Awiwu (zał. 1909 r.), który po dziś ła starożytne mity i pogańskie motywy w nadziei
dzień pozostaje artystycznym centrum kraju. stworzenia „nowych ludzi hebrajskich”. Wojna
o niepodległość z 1948 roku sprawiła, że artyści,
Sztuka lat 30. znalazła się pod mocnym wpły- na przykład Naftali Bezem i Awraham Ofek rozwi-
wem ruchów awangardowych z początku stule- nęli styl militarny z jasnym przesłaniem społecznym.
cia, z których najpotężniejszym był rozchodzący się Jednak najważniejsza powstała w tamtym okresie
z pracowni Paryża ekspresjonizm. W swoich pra- grupa to „Nowe Horyzonty” stawiająca sobie za
cach malarze tacy jak Mosze Castel, Menachem cel uwolnienie izraelskiego malarstwa od lokalnych
Szemi i Arie Aroch starali się pokazać emocjonalnie ograniczeń i odniesień literackich, tak by stało się
naładowaną, często mistyczną rzeczywistość, uży- częścią europejskiego kręgu współczesnej sztuki.
wając zniekształceń i deformacji. Chociaż tematem W ramach grupy rozwinęły się dwa główne prądy:
pozostawały lokalne krajobrazy i wizerunki, straciły Josef Zaritsky, ważna postać ruchu, skłaniał się ku
one swoją narrację obecną jeszcze 10 lat wcześniej, nastrojowemu liryzmowi, cechującemu się pewnym
zanikły też tematy orientalne i życia muzułmanów. realizmem, obecnością elementów lokalnego krajo-
Kolejny prąd w sztuce – niemiecki ekspresjonizm po- brazu i chłodną tonacją. Jego styl przejęli Awigdor
jawił się w połowie lat 30., razem z napływem arty- Stematsky i Jehezkel Streichman. Drugi trend, sty-
stów imigrujących w obawie przed terrorem zdoby- lizowany abstrakcjonizm, zarówno geometryczny,
wających władzę nazistów. Grupa ta, składająca się jak i formalny, oparty na symbolach, jest wyraźnie
z Hermana Strucka, Mordechaja Ardona i Jakuba widoczny w pracach urodzonego w Rumunii arty-
Steinhardta, razem z przybyłymi 20 lat wcześniej, sty Marcela Janco, który studiował w Paryżu i był
urodzonymi w Niemczech Anną Ticho i Leopoldem jednym z ojców dadaizmu. Grupa „Nowe Horyzon-
Krakauerem, poświęciła się subiektywnemu przed- ty” nie tylko usankcjonowała sztukę abstrakcyjną
stawianiu Jerozolimy i otaczających wzgórz. Artyści w Izraelu, ale była również najbardziej wpływową
ci mieli znaczący wpływ na rozwój lokalnej sztuki, siłą w sztukach wizualnych aż do początku lat 60.
przede wszystkim poprzez przejęcie zarządzania
szkołą Bezazel przez Ardona i Steinhardta. Pod ich Ruchy artystyczne lat 60. stanowią ogniwo po-
opieką dojrzewało kolejne pokolenie artystów. między aktywnością grupy „Nowe Horyzonty”
W przeciwieństwie do elitarnej atmosfery europej-

skości, która otaczała „Nowe Horyzonty”, „Grupa
dziesięciu” utożsamiała się raczej z urodzonymi
w Izraelu „Sabrami” i pokoleniem kompanii sztur-
mowych Palmach. Pod koniec lat 60. do grupy do-
łączyli „realiści” – Ori Reisman i Icchak Mambush.
Wpływ Ardona na szkołę Bezalel, szczególnie

w zakresie doboru tematów i technik, jest wyraźny
w pracach Awigdora Arikha, który wykreował świat
form wypełnionych treścią duchową i symboliczną.
Przejawia się on również w powrocie do przedsta-
wień figuralnych poruszających kwestie Holokaustu
i tradycyjne tematy żydowskie w pracach Josela
Granaty w Safed, Nahum Gutman
Bergnera i Samuela Baka. Radykalnie odmienny jest
dzięki uprzejmości muzeum Nahuma Gutmana,
oraz prof. Menachema Gutmana styl Jacoba Agama, pioniera sztuki optycznej i kine-
tycznej, którego prace są wystawiane w znaczących
a poszukiwaniem indywidualnych środków wyrazu, galeriach Izraela i za granicą.
właściwym dla następnej dekady. Stematsky i Strei-
chman, wykładowcy w instytucie Avni w Tel Awi- Minimalistyczna konwencja sztuki w latach 70.
wie, silnie wpłynęli na drugie pokolenie artystów, prawie zawsze oznaczała amorficzne, czyste formy
takich jak Raffi Lawi, Awiwa Uri, Uri Lifschitz i Lea nawiązujące do lokalnego malarstwa. Prace Larry’e-
Nikel. W poszukiwaniu osobistego stylu, odrzucili go Abramsona i Mosze Gerszuni, oraz kilku innych
subtelną kreskę lirycznego abstrakcjonizmu, two- charakteryzowało zainteresowanie raczej treścią niż
rząc liczne i niejednorodne dzieła łączące ekspresyj- kwestiami formalnymi. Artyści z lat 80. i 90. tworzyli
ne i figuratywne style abstrakcyjne inspirowane za- w atmosferze sprzyjającej indywidualnemu ekspery-
granicznymi tendencjami. mentowaniu. Ich celem było szukanie prawdziwe-
go znaczenia i sensu „izraelskiego ducha” poprzez
Artyści ci sformułowali w późnych latach 50. eksperymenty z materiałami i technikami, oraz tak
„Grupę dziesięciu”, która weszła w spór z domi- różniącymi się od siebie tematami (o charakterze za-
nującą w sztuce tamtego okresu skłonnością uni- równo lokalnym, jak i uniwersalnym) jak litery hebraj-
wersalistyczną i dążyła do tworzenia sztuki, która skiego alfabetu czy ludzki stres i lęk. Najnowsze tren-
czerpie inspirację z izraelskiego krajobrazu i ludzi. dy, widoczne w pracach między innymi Pinhasa Co-
hen-Gana, Deganit Beresz, Gabi Klezmer, Cibi Gewa, łów i monumentalnej skali. Zbiegło się to w czasie
Cwi Goldsteina, Davida Reeba przejawiają się walką z wprowadzeniem żelaza i cortenu jako materiałów
o poszerzenie definicji izraelskiej sztuki, w kwestii te- rzeźbiarskich.
matów i materiałów. Tak rozumiana izraelska sztuka
jest zarówno wyrazem rodzimej kultury, jak i dyna- Potrzeba wystawienia namacalnego pomnika,
micznym elementem składowym sztuki zachodniej . tym, którzy zginęli w wojnach Izraela, zapewniła
rzeźbiarzom nowe pola działania. Począwszy od lat
Rzeźba 60. wiele świetnych pomników, z początku niefi-
Sztuka rzeźby rozkwitła w kraju guratywnych, znalazło swoje miejsce w przestrzeni
dzięki staraniom niewielkiej grupy krajobrazowej Izraela. Przykładem takich pomni-
rzeźbiarzy pracujących na prze- ków jest monument morski w Achziw, zrealizowany
strzeni lat. Awraham Melnikoff w technologii spawanej stali przez Jehiela Szemie-
(znany dzięki masywnej kamiennej go. Przedstawił on nie tylko surowość natury, lecz
statui lwa w Tel Hai) i Zeew Ben- również ludzką zdolność do przemocy i destrukcji.
Zwi zapoznali Izraelczyków z ku- Innym przykładem jest „Pomnik Brygady Negewu”
bizmem, jednak w okresie przed pod Beer Szewą, podkreślający szczególny charak-
powstaniem państwa dominowała ter walki pustynnej.
bardziej akademicka szkoła rzeźby
reprezentowana przez Mosze Zif- Pod wpływem szkoły paryskiej, w szczególności
fera, Aharona Privera i Batii Liszań- ekspresjonizmu, współcześni artyści konceptualni
skiej. tworzą instalacje i formy w prze-
Meskin, aktor.
strzeni przy użyciu różnego rodzaju
Rzeźba Zeewa Pod koniec lat 40. ideologia „kananejska” wy- środków i tworzyw. Mają one wy-
Ben-Zwi warła wpływ na wielu artystów, spośród których rażać ich indywidualne przemyśle-
najważniejszym był Icchak Danziger. Jego posąg nia w kwestii rzeczywistości spo-
asyryjskiego króla Nimroda, wykonany z czerwo- łecznej i politycznej. Kontrowersyj-
nego piaskowca nubijskiego jest próbą syntezy ny zdobywca nagrody izraelskiej –
bliskowschodniej tradycji rzeźbiarskiej i współcze- Igal Tumarkin stosuje grę kształtów
snego postrzegania ludzkiego ciała. Z kolei formy i symboli, by wyrazić swój sprzeciw
składające się na jego rzeźbę owcy, przypominają wobec wojny w abstrakcyjnych
skały pustynne, kanały wodne i namioty Beduinów. formach geometrycznych lub zge-
Kikar Lewana – Biały skwer
Rzeźby w latach 50., stawały się coraz bardziej abs- ometryzowanych formach figura- w Tel Awiwie. Rzeźba Dani’ego
trakcyjne również w wyniku użycia nowych materia- tywnych. Menasze Kadiszman sły- Karavana / Albatross
nie z kolei z ciągłego powtarzania, w geometrycz- potrzebowali zdjęć dla swoich celów, na przykład
nej minimalistycznej konwencji, motywu owiec, na potrzeby Żydowskiego Funduszu Narodowego.
które przywodzić mają na myśl biblijnego barana
ofiarowanego zamiast Izaaka, ale i prywatny wątek Utalentowani reporterzy, tacy jak Tom Gidal, Dawid
symbolizujący bezradną ofiarę. Rubinger, Warner Braun, Borys Karmi, Zew Radowan,
Dawid Harris czy Misza Bar Am, pieczołowicie do-
Kilku izraelskich rzeźbiarzy, na przykłada Tumarin, kumentowali rozwój kraju w pierwszych latach. Nie-
Karavan, Kosso Elul i Izrael Hadany zdobyło między- którzy z nich pracują do dziś. Jednymi z tych, którzy
narodowe uznanie. Ich prace mogą być oglądane przekroczyli niewidzialną granicę pomiędzy fotografią
na całym świecie w kolekcjach publicznych i pry- rozumianą jako dokumentacja a „sztuką”, była Aliza
watnych. Auerbach, która wybrała portret, Neil
Folberg, Doron Horwitz i Szai Ginott,
Fotografia którzy skupili się na przedstawianiu
Dzisiejsza fotografa artystyczna w Izraelu opo- natury, Dawid Darom, specjalista
wiada o świecie zarówno z perspektywy prywatnej fotografii podwodnej, oraz Dubi Tal
– zadając pytania o życie i śmierć, sztukę i iluzję – i Monni Haramati, ekipa specjalizują-
jak i narodowej/politycznej. Charakteryzuje ją intym- ca się w aerofotografii.
ność i zachowanie rezerwy, wewnętrzne skupienie.
Pesi Girsch
Jest to reakcja na nadmiernie romantyczny, infor- W Izraelu powstało kilka waż-
macyjny styl zdjęć, preferowany we wcześniejszych nych miejsc w których wystawia się
okresach. W połowie XIX wieku, lokalna fotografia fotografię, czołowym jest z pew-
pełniła głównie funkcje usługowe, koncentrując się nością biennale w Mishkan Le’O-
na uwiecznianiu miejsc świętych (głównie chrześci- manut w Kibucu Ein Harod, oraz
jańskich). Zdjęcia te służyły jako pamiątki dla piel- nowe Muzeum Fotografii w Tel Hai
grzymów i turystów. w północnej Galilei.
Od 1880 roku datuje się początek dokumento- Ponieważ fotografia jako środek
wania rozwoju wspólnot żydowskich w Palestynie wyrazu artystycznego, w ostatnich
(Ziemi Izraela). Fotografowie portretowali osadni- latach zyskała uznanie jako pełno-
ków pracujących na roli, budujących miasta i mia- wartościowa forma sztuki, dzięki
steczka, tworząc heroiczny mit, oparty o nowocze- wsparciu galerii, kuratorów i kolek-
sną, świecką ideologię. Wychodzili w ten sposób cjonerów w kraju i zagranicą poja- dzięki uprzejmości Bezalel, akademii
naprzeciw oczekiwaniom swoich odbiorców, którzy wiło się sporo nowych fotografów sztuki i designu w Jerozolimie
kreacyjnych. Najbardziej godny uwagi wśród nich jest Muzea

Adi Nes. Urodzony w 1966 roku w Kiriat Gat w ro-
dzinie imigrantów z Kurdystanu i Iranu został zauwa- Ponad 200 muzeów w całym kraju odwiedzają
żony w 1990 roku dzięki „Żołnierzom”. Ta seria zdjęć każdego roku miliony gości. Duże i małe, w miastach
stawia pytania o tożsamość narodową i męskość lub kibucach, są skarbcami eksponatów i zabytków
w homoerotycznej, ambiwalentnej i vouerystycznej archeologicznych, etnograficznych, lokalnej historii,
stylistyce. Jego inny cykl, „Opowieści Biblijne”, wy- sztuki starożytnej i nowoczesnej, oraz rzemiosła za-
korzystuje postaci z Biblii i rekonstruuje wydarzenia równo prymitywnego jak i wyrafinowanego.
w niepokojącym, współczesnym otoczeniu (bez-
domni, bieda). Pokazuje w ten sposób zmiany jakie Muzeum Izraela w Jerozolimie, założone
zachodzą w izraelskim społeczeństwie, odejście od (1965 r.) jako narodowe muzeum kraju, posiada
socjalistycznych wartości na rzecz kapitalistycznego kilka działów: kolekcję Muzeum sztuk pięknych
i konsumpcyjnego stylu życia. Niedawna sprzedaż Bezalel, kolekcję judaików i etnograficzną, wysta-
jednej z jego prac (Ostatnia Wieczerza) na corocznej wę przedmiotów typowych dla poszczególnych
aukcji żydowskiej i izraelskiej sztuki w Sotheby’s za wspólnot żydowskich w Diasporze, galerie sztuki,
264 000 USD, jest uważana za punkt zwrotny w hi- sale odtwarzające dany okres historyczny, szeroki
storii międzynarodowego uznania izraelskiej sztuki. zasób przedmiotów z Afryki, Południowej i Północ-
nej Ameryki, Australii i Oceanii i Dalekiego Wscho-
Prace Barry’ego Frydlendera składają się z dziesiąt- du. W skrzydle archeologicznym muzeum można
ków a czasami setek zdjęć niezauważalnie połączo- zobaczyć artefakty od czasów prehistorycznych do
nych, tak by tworzyły jeden obraz wyprowadzający XV wieku, w ogrodzie rzeźb znajduje się ponad
z równowagi precyzją, czystością i perspektywą. Na
wystawie z 2007 roku, „Miejsce i czas” prezento-
wane były najnowsze fotografie, dokumentujące
warunki życia we współczesnym Izraelu: męskie
spotkania w kawiarni we wschodniej Jerozolimie,
pobożnych ultraortodoksyjnych Żydów (charedim)
na corocznej pielgrzymce, wojskową ewakuację
osadników żydowskich z Gazy. Wystawa została
zorganizowana początkowo w Muzeum Sztuki Tel
Awiwu a następnie przeniesiona do MoMA w No- dzięki
wym Jorku, gdzie była pierwszą indywidualną wy- uprzejmości
Muzeum Izraela,
stawą izraelskiego artysty w tym muzeum. Jerozolima
60 prac. Szczególne miejsce w kompleksie mu- mów o sztuce, oraz sal przeznaczonych na wystawy
zeum zajmuje Sanktuarium Zwojów, w którym pre- czasowe. Pod egidą muzeum działa również Pawi-
zentowane są rzadkie rękopisy Biblii, w tym zwoje lon Sztuki współczesnej Heleny Rubinstein.
z Qumran. W skrzydle młodzieżowym znajdują się
galerie, klasy lekcyjne i warsztaty, w których realizo- Miszkan LeOmanut („Dom Sztuk” zał. 1934 r.)
wane są programy edukacyjne o szerokim zasięgu. w kibucu Ein Harod na północy kraju, pierwsze mu-
Częścią kompleksu muzeum jest również Muzeum zeum na terenach rolniczych, oraz pierwsze mu-
Rockefellera we Wschodniej Jerozolimie, gdzie eks- zeum sztuki ruchu kibucowego, posiada ciekawą
ponowana jest kolekcja obiektów archeologicz- kolekcję żydowskiego malarstwa, rzeźby, oraz sztu-
nych z okolicy, Centrum Sztuki Paley, prowadzące ki ludowej z całego świata, organizuje wystawy spe-
we wschodniej Jerozolimie programy dla arabskich cjalne i prowadzi wiele projektów edukacyjnych
dzieci, oraz Dom Ticho – galeria i popularna kawiar- i badawczych w dziedzinie sztuki.
nia w stuletniej posiadłości w centrum Jerozolimy.
Muzeum przygotowuje również regularnie różno- Muzeum Hajfy (zał. w 1949 r.) mieści Muzeum
rodne, imponujące wystawy czasowe, oraz orga- Sztuki Starożytnej, które specjalizuje się w prezen-
nizuje wykłady, warsztaty, pokazy filmów, koncerty tacji odkryć archeologicznych dokonanych w Izra-
kameralne i lekcje muzealne. elu i basenie Morza Śródziemnego. Inną częścią
składową jest Muzeum Sztuki Współczesnej (zał.
Dla uczczenia 45 rocznicy powstania, Muzeum 1951 r.), z eksponatami z całego świata (od połowy
Izraela przeszło gruntowną przebudowę, która XVIII wieku do dziś). Pod egidą muzeum działają
dwukrotnie zwiększyła jego powierzchnię wysta- również Muzeum Prehistorii, Narodowe Muzeum
wienniczą. Nowy układ ekspozycji zabiera zwiedza- Morskie, oraz Muzeum Sztuki Japońskiej Tikotin,
jących w podróż w czasie, zaczynając od archeolo- mała, lecz dobrze zaprojektowana przestrzeń ofe-
gii i prehistorii 1,5 miliarda lat temu, kończąc na rująca zarówno wystawy stałe jak i czasowe.
sztuce współczesnej.
Muzeum Ziemi Izraela (zał. 1953 r.) w Ramat
Muzeum Sztuki Tel Awiwu (zał. 1932), które Awiw, wyczerpująca skarbnica znalezisk archeolo-
w obecnym budynku znajduje się od 1971 roku gicznych, antropologicznych i historycznych w re-
składa się z głównych galerii prezentujących stałą gionie. Składa się z osobnych pawilonów poświę-
kolekcję klasycznej i współczesnej sztuki, ze szcze- conych szkłu, ceramice, monetom, przedmiotom
gólnym uwzględnieniem sztuki izraelskiej, skrzydła miedzianym i innym, posiada również planetarium.
młodzieżowego, audytorium, gdzie regularnie od- Sekcja „Człowiek i jego dzieła” pokazuje rekon-
bywają się recitale, koncerty kameralne, pokazy fil- strukcje tradycyjnych metod pracy rzemieślników
w warsztatach tkackich, jubilerskich, garncarskich, w sprawach dotyczących żydowskiego życia i dzie-

młynach i piekarniach. Na miejscu znajduje się rów- dzictwa.
nież teren wykopalisk archeologicznych Tell Qasile,
gdzie odkryto 12 kolejnych warstw cywilizacyjnych. Cytadela Dawida. Muzeum historii Jerozoli-
Pod kontrolą muzeum są również Muzeum Historii my (zał. 1988 r.) mieści się w kompleksie Cytadeli,
Tel Awiwu-Jafy i Sala Niepodległości, gdzie prokla- miejscu ważnym pod kątem historycznym i arche-
mowano niepodległość Państwa Izrael w 1948 roku. ologicznym, gdzie dokonano odkryć z czasów Pierw-
Oba muzea znajdują się w centrum Tel Awiwu. szej Świątyni (960–586 r. p.n.e.). Część murów mia-
sta i wieży pochodzi z czasów dynastii Hasmoneuszy
Instytut Sztuki Islamskiej imienia L. A. Mayera (I wiek p.n.e.), zaś podstawa olbrzymiej wieży zosta-
(zał. 1974 r.) w Jerozolimie mieści obszerną stałą ła zbudowana przez Heroda (37–4 r. p.n.e.). Mu-
ekspozycję ceramiki, tkanin, wyrobów jubilerskich, zeum prezentuje 4000 lat historii Jerozolimy, od jej
przedmiotów ceremonialnych i innych, która doku- powstania jako miasta kananejskiego do czasów
mentuje tysiące lat sztuki islamskiej, od Hiszpanii po najnowszych. Ekspozycje są podzielone według
Indie. Gościnnie odbywają się tam również okazjo- okresów historycznych. W każdej sali znajduje się
nalne czasowe ekspozycje. „wykres czasu” z zaznaczeniem najważniejszych wy-
darzeń. Eksponaty nie są przedmiotami zabytkowy-
Beit Hatefutsot (Muzeum Diaspory, zał. 1978 r.) mi, historię miasta obrazują mapy, prezentacje wi-
mieści się na terenie campusu uniwersyteckiego deo, hologramy, rysunki, makiety i modele. Wystawy
w Tel Awiwie. Wystawa jest zbudowane przy udzia- czasowe wykorzystują piękną scenerię, by pokazać
le nowoczesnych technik i ekspozycji audiowizual- rzeźby, instalacje i inne prace nie zawsze powiązane
nych, które pozwalają prześledzić historię żydow- z tematyką muzeum.
skich społeczności w Diasporze na całym świecie,
poprzez wieki. W tym muzeum bez eksponatów, Yad Vashem, Instytut Pamięci Męczenni-
sale są aranżowane tematycznie, zaś każde piętro ków i Bohaterów Holokaustu w Jerozolimie
ma przestrzeń studyjną. Muzeum regularnie orga- jest poświęcony podtrzymywaniu pamięci o sześciu
nizuje czasowe wystawy na tematy żydowskie, wy- milionach Żydów, którzy stracili życie w czasie dru-
stawy objazdowe, które są udostępniane innym giej wojny światowej. Odnowione i powiększone
muzeom, szeroki zakres programów edukacyjnych w 2005 roku, składa się z nowego muzeum histo-
i kulturalnych. Interesującym elementem muzeum rii Holokaustu (w środku znajduje się hol nazwisk
jest chronosfera prezentująca audiowizualny prze- ofiar), muzeum sztuki Holokaustu, pawilonów eks-
gląd żydowskiej historii. Na stronie internetowej pozycyjnych, alei Sprawiedliwych Wśród Narodów
www.bh.org.il można znaleźć porady i wskazówki Świata, archiwum, sanktuarium pamięci z nazwami
obozów zagłady umieszczonymi w podłodze, pa- Archeologia

wilonu-pomnika dzieci, oraz doliny zniszczonych
społeczności. Zaprojektowane przez Mosze Safdie- Badania archeologiczne w Ziemi Izraela trwają
go muzeum ma dostarczyć zwiedzającym wszech- od połowy XIX wieku, kiedy bibliści przeprowadza-
ogarniające, oddziaływujące na wszystkie zmysły li pierwsze pomiary terenu w poszukiwaniu ruin
doświadczenie emocjonalne i intelektualne. miejsc wspomnianych w Biblii. Pod koniec XIX wie-
ku i od początku XX wieku odkryto wiele pagórków
(po hebrajsku tel), składających się z pozostałości
starożytnych osad. Położono fundamenty pod na-
ukowe prace wykopaliskowe.
Aktywność archeologów wzrosła w okresie man-

datu brytyjskiego (1917–1948), oraz znacznie roz-
winęła się od czasu utworzenia Państwa Izrael.
Doświadczenie zdobyte podczas wykopalisk,

wpłynęło na rozwój badań stratygraficznych, oraz
drobiazgowych studiów nad rozwojem form naczyń
i innych przedmiotów, dzięki którym da się oznaczyć
wiek warstwy i samego znaleziska. W ostatnich la-
tach badania archeologiczne zostały rozszerzone
o mniej znane aspekty kultury materialnej starożyt-
ności, takie jak sposób żywienia, choroby, ekono-
mię i handel. Te zdobycze współczesnej archeologii
są stosowane w praktyce w dziesiątkach lokalizacji,
na których co roku prowadzi się wykopaliska.
Zakres badań archeologicznych obejmuje wszyst-

kie ślady przeszłości kraju, od prehistorii do końca
panowania Ottomanów. Obfitość źródeł archeolo-
gicznych świadczy o wielu cywilizacjach, które odci-
snęły swój ślad w ziemi. Wyjątkowe położenie i wa-
runki geograficzne miały wpływ na nawet starsze
kultury: setki tysięcy lat temu obszar ten posłużył stulecia zakopane w ziemi, stanowią namacalne do-
jako pomost dla grup zbieracko-łowieckich któ- wody na łączność między przeszłością, teraźniejszo-
re migrowały z Afryki do Europy. Ich obozowiska ścią oraz przyszłością ludności żydowskiej w swoim
i ślady osadnictwa można znaleźć wzdłuż całej do- kraju.
liny Jordanu, oraz w jaskiniach w paśmie Karmelu
i w Galilei. Ten nieprzerwany łańcuch historii można obser-
wować w wielu lokalizacjach: w biblijnych miastach
W czasach biblijnych, Ziemia była mostem po- Hatzor, Megiddo, Gezer, Samarii, Beer Szewie i Dan,
między bogatymi imperiami Żyznego Półksiężyca: w miastach okresu Drugiej Świątyni – Tyberiadzie,
Mezopotamią (w dzisiejszym Iraku) i Egiptem. Od Seforis, Gamli – oraz w fortecach
czasu okupacji przez Aleksandra Wielkiego, Ziemia Masada i Herodion, gdzie Żydzi
Izraela stała się geograficznym i kulturowym łączni- walczyli o wolność. Na pustyni ju-
kiem między wschodem i zachodem. dejskiej w pobliżu Morza Martwe-
go, odkryto szczątki centrum du-
W toku badań archeologicznych w Izraelu, dużą chowego sekty esseńczyków, oraz
wagę przywiązuje się do faktu, że kraj jest domem zwoje z Qumran, wśród których są
dla spuścizny duchowej trzech wielkich religii mono- najwcześniejsze zachowane teksty
teistycznych. Wykopaliska dobitnie pokazują wspól- biblijne. Z tego samego okresu po-
ne ogniwa historii Żydów, narracji biblijnej i Ziemi chodzą miejsca związane z życiem
Izraela, odkrywając pozostałości dziedzictwa kultu- Jezusa – Kafarnaum i Tabdze, gdzie
rowego Żydów w ich ziemi ojczystej. Ślady te, przez znaleziono również pozostałości Wykopaliska starożytnego Ekronu
kościołów z okresu bizantyjskiego. w Tel Miqne / I. Sztulman
Odsłonięte zostały również fragmenty wspania-

łych rzymskich i bizantyjskich miast – Cezarei, Bet
Szean, Banias oraz Awdat, Haluca, Mamszit, miasta
na pustyni Negew, które dobrze prosperowały w tym
samym okresie. Z czasów panowania władców mu-
zułmańskich pochodzą ślady starożytnego miasta
Widok Ramla, oraz pałac Khirbet al-mafjar (pałac Hiszama)
z lotu ptaka, w Jerychu. Z okresu wypraw krzyżowych zachowało
wykopaliska
w Bet Shean się wiele ruin zamków i pozostałości miast – Akra,
ISA Cesarea, twierdza Belvoir oraz forteca Nimrod.
Jerozolima, stolica Izraela, zna- i dynastia Ottomańska zbudowali minarety, które

lazła się w centrum intensyw- przyozdobiły krajobraz Starego Miasta. Mury Stare-
nych prac archeologicznych, które go Miasta oraz Cytadela przylegająca do Bramy Jafy
ujawniły ślady historii trwającej zostały zbudowane za panowania sułtana Sulejma-
5000 lat. Na terenie Miasta Da- na Wspaniałego (1520–1566).
wida odkryto mury kanneńskiego
miasta, oraz pozostałości budowli W Izraelu jest ponad 20 000 stanowisk arche-
z czasów zjednoczonych królestw ologicznych uznanych i chronionych przez prawo.
Izraela, w tym skomplikowane Co roku, dokonuje się odkryć dziesiątków nowych
podziemne systemy wodno-kanali- lokalizacji na terenie całego kraju, pochodzących
zacyjne. Z czasów Drugiej Świątyni z różnych okresów historycznych. Licencje na bada-
pochodzą budynki przylegające do nia wykopaliskowe są wydawane ekipom krajowym
zachowanego fragmentu Muru i zagranicznym przez Israel Antiquities Authority
Zachodniego, który stoi po dziś (IAA) – urząd, któremu powierzono zadanie zacho-
dzień. Tak samo datuje się również wania i ochrony zabytków starożytności. Zgodnie
pozostałości bogatych rezydencji z prawem archeologicznym w Izraelu, każdy plac
z Wyższego Miasta, znajdującego przygotowywany do budowy, musi zostać przeba-
się w dzisiejszej dzielnicy żydow- dany pod kątem śladów archeologicznych. W razie
Posąg
Dionizosa skiej Starego Miasta, które prze- potrzeby prowadzone są ratownicze wykopaliska.
IAA trwały zniszczenie Jerozolimy przez Rzymian w 70 Państwo ma również prawo własności w stosunku
roku n.e. Wreszcie z tego okresu pochodzą setki do znalezisk ważnych z uwagi na interes publiczny.
wykutych w skałach grobów, niektóre luksusowo Najważniejsze odkrycia są prezentowane w Mu-
dekorowane, co świadczy o bogactwie zniszczo- zeum Izraela w Jerozolimie. Znajduje się tam rów-
nego miasta. W Jerozolimie znajduje się również nież Sanktuarium Zwojów, gdzie przechowywane
wiele kościołów i budowli o charakterze religijnym oraz udostępniane zwiedzającym są zwoje znad
z czasów bizantyjskich, z których najbardziej znany Morza Martwego.
to bazylika Grobu Pańskiego. Z okresu panowania
muzułmańskiego pochodzą meczety na Wzgórzu Dużo wysiłku i środków inwestowanych jest w za-
Świątynnym, oraz centrum administracyjne, które- chowanie i odrestaurowanie starożytnych budowli,
go pozostałości zostały odkopane na południe od dzięki czemu wiele z nich, z różnych okresów, jest
Wzgórza. Wyprawy krzyżowe pozostawiły po so- otwartych dla publiczności.
bie ślady w postaci fragmentów murów miejskich,
kościołów, oraz krytych targowisk. Memelukowie
Media Obronnych Izraela) nadają non-stop muzykę, wia-

domości oraz programy na tematy szczególnie bli-
Bycie informowanym o wydarzeniach w Izraelu, skie żołnierzom. Wielojęzyczne transmisje na falach
na Bliskim Wschodzie i ogólnie na świecie, jest dla krótkich, skierowane do słuchaczy za granicą stano-
Izraelczyków ogromnie ważne. Słuchanie cogodzin- wią stałe i wiarygodne źródło informacji o Izraelu,
nych serwisów radiowych, oglądanie wiadomości Bliskim Wschodzie i Żydach.
telewizyjnych i czytanie przynajmniej jednej gazety
to część codziennego rytuału większości z nich. Początek ery telewizji w Izraelu to rok 1967. Dzi-
siaj dwa państwowe kanały proponują programy
Przywiązanie Izraela do wolności słowa dotyczy edukacyjne, informacyjne oraz rozrywkę w języku
wszystkich rodzajów komunikacji medialnej, jedy- hebrajskim, arabskim i angielskim. Jeden kanał ko-
nie kwestie bezpieczeństwa poddawane są cenzu- mercyjny, który powstał w 1994 roku jest podzielo-
rze wojskowej. Ukazuje się wiele codziennych gazet ny pomiędzy trzech nadawców, a pewne godziny
w języku hebrajskim, kilka po rosyjsku i francusku, zagwarantowane są codziennie na programy edu-
oraz dwie po angielsku – mający długą tradycję kacyjne. Telewizja kablowa, dostępna w większości
„Jerusalem Post” (wcześniej „Palestine Post”), oraz kraju po opłaceniu comiesięcznego abonamentu,
angielskojęzyczna wersja „Ha’aretz”, jednej z głów- pozwala odbierać dziesiątki amerykańskich, euro-
nych gazet w kraju, wydawana we współpracy pejskich, azjatyckich i bliskowschodnich stacji. Nie-
z „International Herald Tribune”. Na rynku jest też zależne izraelskie kanały kablowe oferują sport, fil-
ponad 1000 magazynów, włączając w to tytuły my dla dzieci, oraz filmy fabularne i dokumentalne
skierowane do specjalistycznych grup odbiorców. z wielu dziedzin.
Większość głównych publikacji ma swoje wydania
internetowe. Kol Israel oraz państwowa telewizja funkcjonu-
ją pod kontrolą Izraelskiego Urzędu ds. Radiofonii
Radio i Telewizja i Telewizji (IBA), która działa na podstawie ustawy
Publiczne radio Kol Israel (Głos Izraela) przygo- o IBA (1965 r.), zgodnie z którą nadawcy są nieza-
towuje programy w 17 językach, w ośmiu stacjach leżną instytucją publiczną, zobowiązaną do przed-
radiowych, które nadają zarówno lekką muzykę stawiania różnorodnych poglądów i perspektyw.
rozrywkową i popularną, wykłady akademickie, Zarząd IBA jest wybierany przez rząd na trzyletnią
dyskusje panelowe, po muzykę klasyczną. Audycje kadencję, kadencja dyrektora generalnego urzędu
dostosowane są do różnych grup odbiorców – od trwa pięć lat. Państwowi nadawcy są finansowani
dzieci po seniorów, od nowych przybyszy po wete- z reklam radiowych, płatnych ogłoszeń publicz-
ranów. Galei Cahal oraz Galgalac (stacje radiowe Sił nych, oraz abonamentu.
Sport Koszykówka i piłka nożna

Piłka nożna o włos wyprzedza koszykówkę w ran-
W ciągu 60 lat od powstania państwa, sport od- kingu najpopularniejszych sportów Izraela. Profesjo-
grywał coraz bardziej znaczącą rolę w budowaniu nalne rozgrywki piłkarskie, z 12 drużynami w naj-
pozycji kraju na arenie międzynarodowej i w roz- wyższej, pierwszej lidze przyciągają zainteresowanie
woju wewnętrznym. Pomimo niewielkiej liczby mediów oraz nawet 20 000 widzów na trybunach.
ludności, izraelscy sportowcy, tacy jak gwiazda te- Po blisko dekadzie na szczycie tabeli, era niczym nie
nisa Szahar Peer i piłkarz Jossi Benai zostali zauwa- zagrożonej pozycji Maccabi Hajfa wydaje się odcho-
żeni i zapamiętani w świecie. Również w sportach dzić w przeszłość. Pałeczkę lidera przejmuje Betar
zespołowych, Izraelczycy odnoszą sukcesy zagra- Jerozolima, który w maju 2007 roku wygrał mistrzo-
niczne. Wystarczy wspomnieć drużynę koszykówki stwo kraju po raz pierwszy od dziewięciu lat. Klub
Maccabi Tel Awiw, która zdobyła w ostatniej de- powtórzył sukces w kolejnym roku.
kadzie status jednej z najlepszych
drużyn w Europie. Coraz lepsze Izraelskie kluby piłkarskie rywalizują też w roz-
wyniki osiągają też izraelskie re- grywkach europejskich. W ostatnich latach najlepiej
prezentacje narodowe w piłce radziło sobie Maccabi Hajfa, dochodząc do ćwierć-
nożnej i koszykówce. finałów Ligii Mistrzów w 2003 i 2010 roku.
Niezależnie od profesjonalnej ry- Rośnie znaczenie izraelskich piłkarzy na świato-

walizacji, uprawianie sportu było wych boiskach, ponad dwudziestu gra w tej chwili
dzięki uprzejmości izraelskiego komitetu olimpijskiego
zawsze ważnym hobby dla setek w europejskich klubach. Latem 2007 roku kapitan
tysięcy Izraelczyków. Szacuje się, reprezentacji narodowej Yossi Banayoun przeniósł
że połowa mieszkańców regu- się do FC Liverpool, obrońca Tal Ben Haim przeszedł
larnie pływa, co nie dziwi, biorąc do drużyny Chelsea, a w styczniu 2008 roku Tamir
pod uwagę kilometry pięknego Cohen dołączył do zespołu Bolton Wanderers.
wybrzeża na zachodniej granicy.
Wiele ciepłych miesięcy sprawia, że W koszykówce, niekwestionowanym liderem
chętnie uprawiają sporty na świe- Izraela jest drużyna Maccabi Tel Awiw, wygrywająca
żym powietrzu, zaś wpajane od prawie każde kolejne mistrzostwa. Ostatnio poja-
dzieciństwa współzawodnictwo wili się jednak nowi pretendenci do tytułu. W Eu-
powoduje, że młodzież angażuje ropie Maccabi odniosło liczne sukcesy w Eurolidze,
się w różnego rodzaju aktywności dochodząc do finałów w 2006 i 2008 roku oraz
sportowe. wygrywając rozgrywki w 2004 i 2005 roku.
W 2009 roku, były zawodnik Maccabi Omri Cas- WTA w 2006 roku i dobrze sobie radzi od tamtej
spi, przeszedł do historii jako pierwszy Izraelczyk, pory na turniejach wielkoszlemowych na całym
który zagrał w NBA, po tym jak został wybrany świecie. W 2008 roku dotarła do finału wielkoszle-
w drafcie do Sacramento Kings. mowego Australian Open (w deblu).
Hapoel Jerozolima, również odnosi sukcesy w Eu- Para deblowa Andy Ram i Jonathan Erlich zapew-
ropie, uczestnicząc w Pucharze ULEB (dzisiaj Uleb niła sobie pozycję jednej z najlepszych na świecie,
Eurocup), którego był triumfatorem w 2005 roku. wygrywając w 2008 roku Australian Open. Od 10
Narodowa reprezentacja koszykówki również za- lat pozostają na szczycie światowego rankingu.
pracowała na pozycję drużyny, z którą trzeba się Ram triumfował również dwukrotnie w wielkoszle-
liczyć. W 2009 roku ponownie zakwalifikowała się mowych turniejach w grze mieszanej. W 2006 roku
do rozgrywanych co dwa lata mistrzostw Europy wygrał mikstowy Wimbledon z Rosjanką Wierą
EuroBasket. W imprezie tej Izrael bierze udział od Zwonarjową, a w 2007 roku w parze z Francuzką
1993 roku. Nathalie Dechy zwyciężył we French Open.
Popularna w Izraelu jest koszykówka kobiet, dwie Pomimo, że wśród 100 najlepszych graczy singlo-
drużyny – Elitzur Ramla i Anda Ramat Haszaron – wych według ATP nie ma żadnego Izraelczyka, re-
regularnie toczą walkę o tytuł w lidze. Oba kluby prezentacja osiągnęła imponujące wyniki w Pucha-
uczestniczą również w europejskich rozgrywkach. rze Davisa, awansując we wrześniu 2007 roku do
Zawodniczka Shay Doron stała się Grupy Światowej po raz pierwszy od 13 lat. Nastą-
jednym z najbardziej rozpozna- piło to dzięki wspaniałemu zwycięstwu nad Chile na
walnych izraelskich sportowców oczach 5000 kibiców w centrum tenisowym Ramat
na świecie, kiedy w 2007 roku Hasharon. Ta sama reprezentacja w 2009 roku po
podpisała kontrakt na grę w Sta- raz pierwszy w historii doszła do półfinałów Pucha-
nach w drużynie New Jork Liberty ru Davisa.
w WNBA.
Instytut Wingate
Tenis Ważnym ogniwem w sukcesach i rozwoju izra-
W ostatnich latach, tenisiści elskiego sportu jest Instytut Kultury Fizycznej im.
z Izraela stali się nieodłącznym Orde Wingate’a, narodowe centrum sportu poło-
Spotkanie premiera Ehuda Olmerta
z tenisistką Szahar Peer
elementem każdego światowego żone w pobliżu miasta Netania w centralnym Izra-
w gabinecie premiera w Jerozolimie turnieju. Szahar Peer wdarła się elu. W skład Instytutu wchodzą szkoła dla wybit-
GPO /A. Ohayon do pierwszej dwudziestki rankingu nie uzdolnionych sportowo uczniów, oraz wydział
medycyny sportowej, światowy lider na tym polu. 1924 r.), Elitzur (1939 r.) oraz akademickie stowa-
Rada ds. Wybitnych Sportowców, która decyduje rzyszenie sportowe – ASA (1953 r.).
o przyznawaniu stypendiów umożliwiających uta-
lentowanym sportowcom trenowanie w pełnym Szkoły i ośrodki gminne uczestniczą w lokalnych
wymiarze, również mieści się w Instytucie. Wielu ligach i zawodach. Finały szkolnych zawodów w pił-
sportowców, zarówno kobiet jak i mężczyzn, którzy ce nożnej i koszykówce są transmitowane przez
osiągnęli sukcesy, zaczynało karierę w Wingate. Byli ogólnokrajową telewizję.
wśród nich Peer, Ram oraz Erlich.
Sport jako hobby
Wydział ds. sportu Ministerstwa Nauki, Kultury Izraelczycy są narodem bardzo usportowionym.
i Sportu finansuje szkolenia trenerów i instruktorów W każdy weekend można zobaczyć grupy ludzi grają-
w Wingate, oraz nadzoruje wszelkie aktywności cych w koszykówkę na odkrytych boiskach w parkach
sportowe w Izraelu, koordynuje działalność federa- w całym kraju, uprawiających jogging na ulicach
cji sportowych i organizacji, oraz pomaga rozwijać miast, grających w piłkę nożną. Również plaże za-
programy. pewniają świetne możliwości uprawiania sportu. Izra-
el ma najwyższą w przeliczeniu na jednego mieszkań-
Sport wśród młodzieży ca ilość osób z licencją płetwonurka (50 000). Przycią-
Sport nie jest oczywiście zarezerwowany jedy- ga ich wyjątkowa podwodna fauna i flora Morza
nie dla nadzwyczajnie uzdolnionych. Od początku Czerwonego. Bardzo popularne są windsurfing i nar-
państwowości do rozwoju kultury fizycznej przy- ty wodne. Lokalną grą plażową jest matkot, w którą
wiązuje się duże znaczenie, zachęcając młodych gra się odbijając piłkę paletkami.
ludzi do angażowania się w sport. Ma to na celu
promocję zarówno zdrowego stylu życia, jak i zdro- Z dala od plaż, wysoko na liście popularnych ak-
wego współzawodnictwa. Co tydzień setki tysięcy tywności jest również bieganie długodystansowe.
młodych Izraelczyków gra, uprawia i bierze udział Tysiące ludzi uczestniczy w dorocznym maratonie
w rywalizacji w sportach tak różnych jak piłka noż- wokół Jeziora Galilejskiego, który ma start i metę
na i koszykówka, kajakarstwo, żeglarstwo czy wspi- w Tyberiadzie, na północy kraju. Wielu trenuje też
naczka skałkowa. triatlon oraz jazdę na rowerze. Pole golfowe w Ce-
zarei przechodzi w tej chwili modernizację. Zimą
Największe organizacje sportowe prowadzą sieć narciarzy przyciąga góra Hermon na północy kra-
klubów w całym kraju, należą też do nich najwięk- ju. Inne rozpowszechnione sporty to tenis stołowy,
sze drużyny sportowe. Najbardziej znane z nich to boks, zapasy, podnoszenie ciężarów, judo, karate
Maccabi (zał. 1912 r.), Hapoel (1923 r.), Betar (zał. oraz system sztuki walki zwany Kraw-Magą, opra-
cowany przez Cahal. Popularne Co cztery lata Izrael gości imprezę sportową, któ-
sporty zespołowe to siatkówka ra jest jego własną wersją igrzysk olimpijskich – Ma-
i piłka ręczna, profesjonalne ligi kabiady, które od 1932 roku są miejscem spotkania
funkcjonują w obydwu tych dzie- tysięcy żydowskich sportowców z całego świata.
dzinach. Jest to jedna z siedmiu ogólnoświatowych imprez
zatwierdzona przez Międzynarodowy Komitet
Olimpiady i Makabiady Olimpijski.
Izrael był zawsze dumny ze swo-
ich sukcesów olimpijskich, mimo że Uczestnicy współzawodniczą w takich dyscypli-
do 2004 roku nie zdobył złotego nach jak piłka nożna, koszykówka, tenis stołowy,
Yael Arad, judoczka, medalu. Zmieniło się to na Igrzy- netball, oraz biorą udział w wyjątkowej ceremonii
skach w Atenach w 2004 roku, gdy otwarcia na stadionie narodowym w Ramat Gan.
windsurfer Gal Friedman ukończył O wielu najbardziej znanych żydowskich sportow-
zawody w klasie mistral na pierw- cach świat usłyszał po raz pierwszy przy okazji
szym miejscu. Ariel „Arik” Zeevi Makabiad. Jednym z nich był amerykański pływak
zdobył na tej samej olimpiadzie Mark Spitz, który zdobył bezprecedensowe siedem
brązowy medal w judo. W 2008 złotych medali na Olimpiadzie w 1972 roku. Innym,
roku w Pekinie Szahar Zubari zdo- Lenny Krayzelburg, który zdobywał medale w pły-
był brąz w windsurfingu. waniu stylem grzbietowym i w sztafecie na igrzy-
skach w Sydney i w Atenach w 2004 roku.
dzięki uprzejmości Izraelskiego komitetu olimpijskiego
Wcześniej medale zdobywali Yael

Ariel Zeevi, judoka Arad i Oren Smadja (srebro i brąz Nowe sporty
w judo w Barcelonie w 1992 r.) oraz Anglojęzyczni imigranci sprowadzili do kraju
Michael Kalganov (brąz w kajakar- wiele dyscyplin sportowych. Izraelska liga basebal-
stwie szybkim, Sydney, 2000 r.). Sko- la zaistniała w roku 2007. Inne sporty cieszące się
czek o tyczce Alex Averbukh nigdy popularnością to krykiet i futbol amerykański. Dzięki
nie był medalistą olimpijskim, ale imigrantom z Indii, Izrael jest członkiem Międzyna-
zdobył brąz i srebro w 1999 i 2001 rodowego Stowarzyszenia Krykieta (ICA). Imigranci
roku na lekkoatletycznych mistrzo- z południowej Afryki przynieśli ze sobą tradycję rug-
stwach świata, oraz złote medale by i gry w bule. W tej ostatniej grze, lokalna męska
na lekkoatletycznych mistrzostwach drużyna jest jedną z najlepszych na świecie. W lidze
Europy w 2002 i 2006 roku. futbolu amerykańskiego dziesiątki drużyn rywalizu-
Gal Friedman, windsurfer ją co sezon o Puchar Ziemi Świętej.
Sport niepełnosprawnych Międzynarodowa współpraca

Sukcesy niepełnosprawnych sportowców, zdo-
bywanie medali na Olimpiadach Paraolimpijskich
i wymiana kulturalna Izraela
daje tym zawodnikom szczególną możliwość prze- Ogólnoświatowa wymiana w dziedzinie kultury
życia chwili triumfu. Na paraolimpiadzie w Pekinie skupia się na współpracy w kwestiach literatury, ję-
w 2008 roku Izrael wystawił 42 sportowców, któ- zyka, sztuk pięknych, mediów i sportu. Na podsta-
rzy rywalizowali w łucznictwie, lekkoatletyce, ko- wie umów o współpracy kulturalnej, podpisanych
szykówce, kolarstwie, jeździectwie, wioślarstwie, z ponad 70 krajami, oraz nieformalnym kontaktom
żeglarstwie, strzelaniu, pływaniu, tenisie i tenisie z wieloma innymi, prowadzone są studenckie i na-
stołowym. Drużyna wróciła z pięcioma srebrnymi ukowe programy wymiany, organizowane wzajem-
medalami i jednym brązowym. Karen Leibovitz, ne trasy zespołów muzycznych, teatrów, muzyków
która jest najbardziej cenioną izra- i orkiestr, gościnne wystawy sztuk. Współpraca
elską paraolimpijką, zdobyła na obejmuje też udział w targach książek, festiwalach
zawodach w Sydney w 2000 roku filmowych i zawodach sportowych oraz nauczanie
trzy złote medale w pływaniu, dwa języków i tradycji kulturalnych krajów współpracu-
razy była mistrzynią świata, pięć jących.
razy triumfowała na mistrzostwach
Europy.
Izraelskie stowarzyszenie sportu

niepełnosprawnych (ISAD) prowa-
dzi szereg zajęć w wielu dyscypli-
M. Freidin nach, takich jak koszykówka, tenis,
siatkówka, badminton, tenis stołowy, strzelectwo,
jazda konna, łucznictwo, pływanie i żeglarstwo.
Treningi sportowe oferują również kluby sportowe
Beit Halohem dla niepełnosprawnych weteranów
armii, oraz organizacja Ilan działająca na rzecz osób
niepełnosprawnych w wyniku wypadków i chorób.
Pośród
narodów świata
Ameryka Północna 330
Ameryka Środkowa i Południowa, Karaiby 335
Zachodnia Europa 337
Europa Środkowa i Wschodnia oraz Euroazja 339
Afryka 341
Azja i Pacyfik 343
Bliski Wschód i Północna Afryka 345
Watykan 352
Stosunki polsko-izraelskie 354
Organizacja Narodów Zjednoczonych 361
Żydzi na świecie 364

Pośród narodów świata
Państwo Izrael, członek Organizacji Narodów Zjed-
noczonych od 1949 roku, utrzymuje stosunki z więk-
szością krajów świata. Mając w pamięci stulecia prze-
śladowań, druzgocące doświadczenie Holokaustu oraz
ciągnący się od dziesięcioleci konflikt arabsko-izraelski,
polityka zagraniczna Izraela jest ukierunkowana na po-
pieranie pokoju w regionie, przy jednoczesnym za-
pewnianiu bezpieczeństwa kraju oraz wspieraniu
współpracy międzynarodowej.
Flagi przed
budynkiem ONZ
w Nowym Jorku Gorącym pragnieniem Izraela jest utrzymanie dobrych
S. Azran stosunków z wszystkimi krajami, ich rządami i ludami
(Dawid Ben Gurion, 1952 r.)
330 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 331
AMERYKA PÓŁNOCNA Wierząc, że silny Izrael jest warunkiem sine qua

non osiągnięcia pokoju w regionie, Stany Zjedno-
Stany Zjednoczone czone zdecydowały się wspierać utrzymanie tech-
W tym samym czasie, kiedy Sta- nologicznej przewagi sił izraelskich nad armiami
ny Zjednoczone zaczynały rozwijać państw arabskich. Traktaty zawarte pomiędzy Izra-
stosunki dyplomatyczne i polityczne elem i Egiptem, oraz Izraelem i Syrią, które miały
z Izraelem, dołączyły one również zmniejszyć napięcie w regionie (1973–74 r.), poro-
do wprowadzonego przez kraje zachodnie embarga zumienia w Camp David (1978 r.) oraz izraelsko-
na sprzedaż broni na Bliski Wschód, wierząc że przy- egipski traktat pokojowy (1979 r.) podpisywane były
niesie to odczuwalne zmniejszenie napięć w regio- dzięki obecności i pomocy administracji prezydenta
nie. Po 1952 roku dążenie administracji prezydenta Nixona, a następnie Cartera.
Eisenhowera do zwiększenia wpływów wśród krajów
arabskich, w celu zapewnienia stabilizacji na Bliskim Rządy Reagana przyniosły nie tylko rozkwit stosun-
Wschodzie, zapowiadało radykalne odejście od po- ków bilateralnych, ale również ich sformalizowanie
lityki prezydenta Trumana, który skłaniał się w więk- i skonkretyzowanie. Podpisanie memorandum o wza-
szym stopniu ku Izraelowi. jemnym zrozumieniu (1981 r.) w połączeniu z wcze-
Relacje pomiędzy Waszyngtonem i Jerozolimą zacie- śniejszymi zobowiązaniami stworzyło podstawy do
śniły się ponownie dopiero pod koniec lat 50. w związ- powołania szeregu wspólnych zespołów konsulta-
ku z rozczarowaniem Amerykanów polityką egipskiego cyjnych i planujących. W rezultacie szybko osiągnię-
prezydenta Gamala Abdela Nassera. W czasie kadencji to praktyczne porozumienia w kwestiach cywilnych
Kennedy’ego dotychczasowa polityka amerykańska i wojskowych. Te ramy wzajemnej współpracy zostały
w sprawie sprzedaży broni została zrewidowana, co następnie ujęte w szerszym memorandum (1988 r.).
zaowocowało zniesieniem embarga.
Za czasów George’a Busha seniora, amerykańska
Pod koniec kadencji prezydenta Johnsona, w póź- administracja poparła izraelską inicjatywę pokojo-
nych latach 60., amerykańska polityka zagraniczna wą (1989 r.) oraz współsponsorowała konferencję
opierała się na przekonaniu o konieczności zaan- pokojową w Madrycie (1991 r.), która doprowadzi-
gażowania się w zagwarantowanie prawa Izraela ła do zorganizowania rozmów pokojowych w Wa-
do istnienia w bezpiecznych i uznanych międzyna- szyngtonie.
rodowo granicach. Cel ten miał zostać osiągnięty
poprzez bezpośrednie negocjacje z sąsiadującymi Amerykańska dyplomacja za czasów prezydentury
z Izraelem państwami arabskimi. Clintona odegrała ważną rolę w bliskowschodnim
procesie pokojowym, aktywnie wspierając porozu- cy wojskowej, procesu pokojowego i wojny Izraela
mienia między Izraelem i Palestyńczykami, rozmo- z terroryzmem jest charakterystyczne dla postawy
wy na temat traktatu pokojowego między Izraelem Kongresu i cementuje przyjaźń amerykańsko-izrael-
i Jordanią, negocjacje z Syrią. Stany Zjednoczone ską. Cenne było przyjęcie uchwały (1995 r.), która
starały się również promować współpracę regio- uznawała zjednoczoną Jerozolimę za stolicę pań-
nalną i działać na rzecz zniesienia bojkotu gospo- stwa Izrael i wzywała administrację prezydencką do
darczego Izraela. Kontynuując politykę podtrzymy- przeniesienia ambasady Stanów Zjednoczonych do
wania jakościowej przewagi militarnej Izraela, USA tego miasta. „Specjalne stosunki” dotyczą kwestii
wspierały też minimalizację zagrożeń izraelskiego gospodarczych, politycznych, strategicznych i dyplo-
bezpieczeństwa narodowego w trakcie trwania matycznych. Obecnie Izrael otrzymuje corocznie po-
procesu pokojowego. moc gospodarczą i wojskową wartą około 2,6 mld
USD. Wzajemna wymiana gospodarcza została
Administracja prezydenta George’a W. Busha wzmocniona dzięki ustanowieniu amerykańsko-
podjęła kilka ważnych kroków, by wesprzeć Izrael izraelskiej umowy o wolnym handlu (1985 r.).
w jego wojnie z terroryzmem, zaś Izrael podzielał
plany prezydenta Busha w kwestii osiągnięcia po- Rośnie liczba wspólnych przed-
koju z Palestyńczykami. sięwzięć finansowanych przez
izraelski lub amerykański przemysł.
Kolejne administracje różniły się sposobem defi- Kilka amerykańskich stanów nawią-
niowania stopniowo pogłębiających się, niezmien- zało międzystanową współpracę
nie przyjacielskich stosunków pomiędzy Izraelem z Izraelem w kwestiach między in-
a Stanami Zjednoczonymi. Mówiono o Izraelu nymi kultury i rolnictwa.
w kontekście „podstawowej doktryny” amerykań-
skiej polityki zagranicznej, podkreślano „specjalne Stany Zjednoczone z reguły stają
stosunki” pomiędzy krajami, aż po deklaracje „ame- po stronie Izraela na forum między-
rykańskiego zobowiązania” wobec Izraela. Na po- narodowym, uniemożliwiając prze- Była Sekretarz Stanu USA
Condoleezza Rice z minister spraw
czątku lat 80. Izrael był postrzegany w Stanach jako forsowanie w Organizacji Narodów zagranicznych Izraela Tzipi Livni
„strategiczny atut”, zaś w 1987 roku, dzięki aktom Zjednoczonych oraz w pokrewnych ambasada amerykańska w Izraelu/
prawnym przyjętym w poprzednim roku, zyskał sta- instytucjach antyizraelskich rezolu- Matty Stern
tus „głównego sojusznika spoza NATO”. cji. Oba kraje współpracują w za-
kresie wymiany informacji wojskowych i wywia-
Poparcie jakiego Izraelowi udzielają kongresmani, dowczych, wojny z terroryzmem i walki z handlem
jest ponadpartyjne. Wsparcie dla corocznej pomo- narkotykami. Przyjaźń międzypaństwowa cieszy się
poparciem społeczności amerykańskich Żydów oraz AMERYKA ŚRODKOWA

szerokich warstw amerykańskiego społeczeństwa.
I POŁUDNIOWA,
Kanada KARAIBY
Kanada uznała Izrael de jure w 1949 roku. Od Kiedy 29 Listopada 1947 roku
wielu lat Izrael i Kanada utrzymują pełne stosun- Zgromadzenie Ogólne ONZ po-
ki dyplomatyczne, oparte o wspólnotę demokra- dejmowało decyzję w sprawie powstania dwóch
tycznych wartości. Ożywiona wymiana kulturowa państw, jednego żydowskiego i jednego arabskie-
i naukowa wzmacnia powiązania dwustronne obu go, na terenie brytyjskiego mandatu w Palestynie,
krajów. Kanadyjsko-izraelskie stosunki gospodarcze 13 z wtedy 20 państw latynoamerykańskich gło-
zostały zacieśnione po wejściu w życie dwustronnej sowało za. W latach 50. i 60. relacje z krajami re-
umowy o Wolnym Handlu (CIFTA). Kanadyjski rząd gionu zostały zacieśnione, w dużym stopniu dzięki
wyraża swoje poparcie dla Izraela na arenie mię- programom pomocowym. Izrael chętnie dzielił się
dzynarodowej, opowiadając się z reguły po stronie swoimi doświadczeniami i osiągnięciami w zakre-
pro-izraelskiej w dyskusjach na forum ONZ. sie rolnictwa, medycyny, organizacji spółdzielni
i kooperatyw, rozwoju rolnego, regionalnego i spo-
łecznego. Tysiące stażystów uczestniczyło w pro-
gramach nauki w Izraelu. Zmiany na arenie mię-
dzynarodowej, do jakich doszło w latach 60.i 70.
doprowadziły do osłabienia poparcia, jakiego kraje
te udzielały Izraelowi w toku prac ONZ i innych or-
ganizacji systemu Narodów Zjednoczonych.
Dzisiaj Izrael utrzymuje pełne stosunki dyplo-

matyczne z wszystkimi krajami Ameryki Południo-
wej i Środkowej oraz Karaibów z wyjątkiem Kuby.
Stosunki te znajdują odzwierciedlenie w owocnej
współpracy w sferze politycznej, gospodarczej i kul-
turalnej. Zawartych zostało wiele dwustronnych
umów o współpracy w rozmaitych dziedzinach.
Obroty handlowe rosną regularnie. Układ o wol-

nym handlu pomiędzy Izraelem i Meksykiem, za-
warty w 2000 roku, sprawił że wymiana handlo- ZACHODNIA EUROPA

wa zyskała nowy wymiar. Eksport między innymi
artykułów chemicznych, oprogramowania, płodów Kraje zachodniej Europy są najbar-
rolnych, maszyn i elektroniki oraz import do Izraela dziej naturalnym partnerem handlo-
głównie mięsa, ziarna zbóż, kukurydzy, cukru, ka- wym Izraela. Powstanie strefy wol-
kao, kawy oraz metali stale rosną. Izraelskie banki, nego handlu (1975 r.) w stosunkach
firmy budowlane oraz przedsiębiorstwa zajmujące z Europejską Wspólnotą Gospodar-
się planowaniem i rozwojem rolnictwa aktywnie in- czą przyniosło znaczące zwiększe-
westują w regionie. nie eksportu do Europy, oraz na-
wet wyraźniejszy wzrost eksportu
Wielu obywateli Izraela odwiedza kraje Ameryki dóbr europejskich do Izraela. Efekt
Południowej i Środkowej, są to głównie młodzi lu- wzrostu w handlu został wzmoc-
dzie dla których jest to pewien rytuał przejścia, zwią- niony poprzez nawiązanie bliskich
zany z końcem obowiązkowej służby wojskowej. powiązań biznesowych pomiędzy
przedsiębiorcami oraz inwestorami,
zakładanie spółek typu joint ventu-
res. Sprzyjało też temu podjęcie wy-
siłków na rzecz zacieśnienia więzów Premier Ehud Olmert z kanclerz
Niemiec Angelą Merkel
ekonomicznych z krajami członkow- GPO/Amos Ben Gershom
skimi Europejskiego Stowarzyszenia
Wolnego Handlu (EFTA). Umowa Izraela z Unią Eu-
ropejską o stowarzyszeniu w ramach Europejskiej
Polityki Sąsiedztwa weszła w życie w 2000 roku
umożliwiając podniesienie intensywności rozmów
politycznych, oraz bliższe stosunki gospodarcze.
W połowie lat 90. Izrael przystąpił do ramowego
programu rozwoju badawczego i technologiczne-
go UE. W listopadzie 2007 roku, powstało forum
dialogu Unia – Izrael dla biznesu, w celu wspiera-
nia i promowania współpracy sektorów prywatnych
obu stron. W grudniu 2004 roku, ostatecznie przy-
jęty został wspólny plan działań w ramach Europej-
skiej Polityki Sąsiedztwa.
Wspólnie ze Stanami Zjednoczonymi, Rosją oraz EUROPA ŚRODKOWA

Organizacją Narodów Zjednoczonych, Unia Euro- I WSCHODNIA ORAZ
pejska jest członkiem „Kwartetu” który angażuje się
w poszukiwania rozwiązania konfliktu arabsko-izra-
EUROAZJA
elskiego w procesie pokojowym. Przemiany demokratyczne w kra-
jach Europy Środkowej i Wschod-
niej, przyniosły niezwłocznie od-
nowienie stosunków dwustronnych tych państw
z Izraelem. Od tego momentu są zacieśniane,
szczególnie w kwestiach gospodarczych, kultural-
nych, w turystyce i jeśli chodzi o współpracę na are-
nie międzynarodowej. Umowy gospodarcze z tymi
krajami są o tyle ważne, że większość jest jednocze-
śnie członkami Unii Europejskiej lub stara się o peł-
ne członkostwo.
Ponieważ przed drugą wojną światową kraje te

stanowiły centrum życia żydowskiego, wspomnienie
Holokaustu jest istotnym czynnikiem we wzajem-
nych relacjach. Kwestie z którymi trzeba się mierzyć
obejmują: odzyskanie znacjonalizowanych po woj-
nie dóbr osób prywatnych i instytucji publicznych
przez prawowitych właścicieli, lub ich spadkobier-
ców, docenienie „Sprawiedliwych Wśród Narodów
Świata”, którzy ryzykowali życie by ratować Żydów
pod rządami nazistów, oraz współpracę z rządami
poszczególnych krajów regionu przy zwalczaniu
przejawów antysemityzmu.
Stosunki Izraela z państwami Euroazji (byłego

Związku Sowieckiego) nabrały rozmachu, szczegól-
nie w sferze politycznej, gospodarczej i kulturalnej.
Wizyty na szczeblu oficjalnym i nowe umowy dwu-
stronne stanowią solidne podstawy rozwoju tych AFRYKA

relacji i wyjątkowej dynamiki powiązań handlowych
i inwestycyjnych. Relacje międzypaństwowe zyskują Relacje Izraela z krajami Afryki
nowy wymiar dzięki ponad milionowi obywateli by- subsaharyjskiej datują się na połowę
łego Związku Sowieckiego żyjących obecnie w Izra- lat 50., pierwsze kontakty miały nie-
elu, którzy tworzą żywy pomost pomiędzy Izraelem rzadko miejsce jeszcze przed uzyska-
a swoimi krajami pochodzenia. niem niepodległości przez państwa
tego regionu. W 1956 roku nawiązano kontakty dy-
Relacje z Federacją Rosyjską mają dla Izraela zna- plomatyczne z Ghaną, a następnie z kolejnymi pań-
czenie strategiczne ze względu na aktywne zaanga- stwami na południe od Sahary. Na początku lat 70.
żowanie Rosji, jako członka „Kwartetu”, w działania Izrael utrzymywał pełne stosunki dyplomatyczne z 33
dyplomatyczne na Bliskim Wschodzie, oraz pozycję państwami w regionie. Kontakty te w dużym stopniu
Rosji w negocjacjach z Iranem w sprawie jego pro- wynikały z poczucia pokrewieństwa i podobieństwa
gramu nuklearnego. losów jaką odczuwały kraje afrykańskie w stosun-
ku do nowopowstałego państwa Izrael, gotowego
Izrael buduje coraz lepsze stosunki z państwami dzielić się zdobytym doświadczeniem i służyć radą.
Kaukazu. Pomoc w ramach programu MASHAV W tym okresie nawiązano wiele korzystnych dla obu
w dziedzinach zdrowia publicznego, zaawansowa- stron kontaktów gospodarczych, między innymi za-
nego rolnictwa, gospodarowania wodą i przeciw- łożono wiele spółek zagranicznych.
działania pustynnieniu, spotyka się w tych krajach
z dużym zainteresowaniem. Innymi ważnymi płasz- W wyniku wojny Jom Kippur w 1973 roku, po
czyznami współpracy jest ochrona żydowskiego której nastąpił globalny kryzys naftowy większość
dziedzictwa w krajach euroazjatyckich, podtrzymy- krajów Afryki subsaharyjskiej ochłodziło swoje dy-
wanie pamięci o Holokauście oraz walka z antyse- plomatyczne kontakty z Izraelem. Zadecydowały
mityzmem. o tym dwie główne okoliczności: obietnica taniej
ropy oraz pomocy finansowej ze strony państw
arabskich oraz podporządkowanie się przyjętej z ini-
cjatywy Egiptu rezolucji OJA (Organizacji Jedności
Afrykańskiej) wzywającej do zamrożenia stosunków
z Izraelem. Jedynie Malawi, Lesoto i Suazi utrzyma-
ły pełne stosunki dyplomatyczne z Izraelem, a kilka
innych krajów zachowało ograniczone kontakty po-
przez biura przy obcych ambasadach.
Mimo to współpraca na pewnym poziomie została AZJA I PACYFIK

utrzymana, studenci z Afryki uczestniczyli w szkole-
niach i kursach w Izraelu, zaś izraelscy eksperci wy- Izrael utrzymuje stosunki dwustron-
jeżdżali do Afryki. ne z większością państw w Azji. Ro-
snąca siła gospodarcza i znaczenie
Od lat 80. kontakty dyplomatycz- polityczne tych państw miały wpływ
ne z państwami Afryki subsaharyj- na pogłębienie związków w sferze
skiej były stopniowo odnawiane. politycznej, kulturalnej, oraz przede wszystkim go-
Proces ten intensyfikował się w mia- spodarczej. Współpraca technologiczna w dziedzinie
rę jak postępowały rozmowy poko- badań naukowych i rozwoju, rolnictwa, rozwoju re-
jowe pomiędzy Izraelem i jego arab- gionów wiejskich oraz edukacji odgrywa ważną rolę
skimi sąsiadami. Do końca lat 90. w zacieśnianiu kontaktów Izraela z krajami rozwija-
oficjalne stosunki zostały na nowo jącymi się w regionie.
ustanowione z 39 rządami państw
leżących na południe od Sahary. Stosunki izraelsko-chińskie zostały nawiązane
Minister spraw zagranicznych Tzipi w 1992 roku. Od tamtej pory kraje rozwijają stop-
Livni z ambasadorami państw
arabskich w Izraelu/ Flash 90 Izrael i kraje subsaharyjskie są dziś niowo wzajemne kontakty. Punkty kulminacyjne sta-
zaangażowane w dialog polityczny, nowiły historyczna wizyta prezydenta Chin w Izra-
wyrażający się wzajemnymi wizytami głów państw elu w 2000 roku oraz podróże trzech prezydentów
i ministrów w rządzie. Dynamicznie rozwija się także Izraela do Pekinu.
współpraca kulturalna i na szczeblu akademickim, re-
alizowane są różnorodne projekty dotyczące rolnictwa, Od połowy lat 80. Izrael i Japonia pogłębiają sto-
pomocy medycznej, programy szkoleń zawodowych, sunki dwustronne, czego dowodem jest podpisa-
a w razie potrzeby również pomoc humanitarna. nie kolejnych umów międzyrządowych oraz wizyty
oficjalne premierów obu krajów. Japonia odgrywa
Izrael z zainteresowaniem przyglądał się proce- znaczną rolę w wielostronnym procesie pokojowym.
sowi politycznej i gospodarczej integracji w Afryce,
oraz powstaniu Unii Afrykańskiej. Chęć współpra- Stosunki dyplomatyczne z Indiami, których począ-
cy, w imię przyjaźni i solidarności, z powstającymi tek datuje się na 1992 rok uległy zintensyfikowaniu
w Afryce instytucjami i organizacjami była wyraża- na wszystkich polach począwszy od końca lat 90.
na wielokrotnie. W ten sposób otwiera się kolejny W 2003 roku premier Izraela udał się z pierwszą w hi-
rozdział w historii szczególnych relacji Izraela z kon- storii oficjalną wizytą do New Delhi. W roku 2000,
tynentem afrykańskim. Izrael odnowił stosunki dyplomatyczne ze Sri Lanką.
Stosunki z Południową Koreą ustanowio- BLISKI WSCHÓD

ne w 1962 roku, od kilku lat przeżywają rozkwit
w każdym aspekcie. W 2007 roku odbyły się wizyty
I PÓŁNOCNA AFRYKA
ministrów spraw zagranicznych obu krajów. Egipt
Traktat pokojowy między Izra-
Izrael utrzymuje dobre relacje z wieloma pań- elem i Egiptem został podpisany
stwami członkowskimi ASEAN. W przypadku kra- w 1979 roki kończąc w ten sposób
jów takich jak Myanmar, Tajlandia czy Filipiny, histo- trzydziestoletni okres nieprzejedna-
ria kontaktów dyplomatycznych sięga 50 i więcej lat nej wrogości i pięciu kosztownych
wstecz. Inne związki międzypaństwowe rozwinęły wojen. Traktat poprzedziły wizyta
się stosunkowo niedawno, po nawiązaniu stosun- egipskiego prezydenta Anwara Sa-
ków dyplomatycznych z Mongolią, Kambodżą, La- data w Jerozolimie (1977 r.) na za-
osem. Kontakty izraelsko-wietnamskie rozwijają się proszenie Premiera Izraela Mena-
intensywnie od 1993 roku, szczególnie jeśli chodzi chema Begina oraz podpisanie po-
o współpracę gospodarczą, handlową i rolniczą. rozumień w Camp David (1978 r.).
Coroczne spotkania polityczne na szczeblu mini- Porozumienia te stanowiły podsta-
sterstw spraw zagranicznych odbywają się regular- wę dla porozumień pokojowych
nie od 2005 roku. pomiędzy Egiptem a Izraelem, oraz Premier Ehud Olmert z egipskim
prezydentem Hosni Mubarakiem
Nepal i Izrael mają długą wspólną historię bliskich w stosunkach Izraela z innymi kra- GPO/Moshe Milner
i bardzo przyjacielskich stosunków, zapoczątkowa- jami ościennymi. Uznawano w nich
nych na początku lat 60. Minister spraw zagra- potrzebę rozwiązania kwestii palestyńskiej, propo-
nicznych Nepalu pierwszy raz odwiedził Jerozolimę nując pięcioletni okres przejściowej autonomii dla
w 2007 roku, ogłaszając w trakcie tej wizyty otwar- palestyńskich mieszkańców Judei i Samarii (Zachod-
cie ambasady w Tel Awiwie. ni Brzeg) oraz strefy Gazy. Prezydent Sadat i premier
Begin zostali wspólnie uhonorowani Pokojową Na-
Od wielu lat Izrael ma nawiązane pełne stosunki grodą Nobla za te osiągnięcia.
dyplomatyczne z Australią i Nową Zelandią. Izrael
dzieli się swoim doświadczeniem na wielu płaszczy- Porozumienie pokojowe zawarte między Izraelem
znach z 12 niepodległymi państwami na wyspach i Egiptem składa się z kilku głównych elementów:
Pacyfiku, z którymi ostatnio ustanowione zostały zakończenia stanu wojny oraz aktów i gróźb użycia
bezpośrednie kontakty. przemocy, ustanowienia stosunków dyplomatycz-
nych, ekonomicznych, oraz kulturalnych, zniesienia
barier w handlu i jeśli chodzi o swobodę poruszania
się. Wreszcie obejmowało też wycofanie sił Izraela Jordania

z półwyspu Synaj, przy zachowaniu strefy zdemili- Układ pokojowy pomiędzy Jordanią i Izraelem,
taryzowanej i innych uzgodnień dotyczących bez- podpisany na przejściu granicznym Akaba–Ejlat (paź-
pieczeństwa. Izrael zakończył wycofywanie wojsk dziernik, 1994 r.) poprzedziło spotkanie króla Husaj-
z półwyspu zgodnie z warunkami traktatu (1982 r.) na z premierem Icchakiem Rabinem, które odbyło się
rezygnując z baz wojskowych o znaczeniu strate- trzy miesiące wcześniej w Waszyngtonie. Wtedy obaj
gicznym oraz innych korzyści w zamian za pokój. liderzy ogłosili koniec stanu wojny między swoimi
krajami.
Egipt w związku z zawarciem pokoju, spotkał się
początkowo z ostracyzmem wśród innych państw Chociaż formalnie w stanie woj-
arabskich. Stopniowo jednak odnowiły one stosunki ny przez 46 lat, Izrael i Jordania
dyplomatyczne z Egiptem oraz ponownie otworzy- przez cały czas utrzymywały pouf-
ły ambasady w Kairze. Siedziba główna Ligi Państw ne kontakty i zawierały obustronnie
Arabskich, która w ramach reakcji została przeniesio- korzystne porozumienia.
na do Tunisu, powróciła do Kairu na początku lat 90.
Konferencja madrycka w 1991
Z uwagi na ponad 30 lat nieufności i wrogości, roku umożliwiła jawne rozmowy
normalizacja stosunków pomiędzy Izraelem i Egip- dwustronne, zakończone formal-
tem jest procesem długotrwałym i mozolnym. nym traktatem (1994 r.), w któ-
Mimo to oba kraje ustanowiły ambasady i konsula- rym oba kraje zobowiązywały się Premier Ehud Olmert i król Jordanii
Abdullah II
ty, regularnie odbywają się spotkania ministrów i na powstrzymać od aktów wrogości, GPO/Amos Ben Gershom
szczeblu wysokich urzędników. zapewnić, że żadne zagrożenie dla
sąsiada nie będzie miało źródła na
W wyniku kolejnej fali palestyńskiego terrory- jego terytorium. Oprócz tego zadeklarowano dąże-
zmu w sierpniu 2000 roku relacje uległy znaczne- nie do zapobiegania terroryzmowi, oraz wspólne
mu ochłodzeniu, Egipt odwołał do kraju swojego działanie dla osiągnięcia bezpieczeństwa i współ-
ambasadora, który powrócił na placówkę dopiero pracy na Bliskim Wschodzie poprzez rezygnację
w 2005 roku. Mimo to handel i współpraca w in- z gotowości do użycia siły na rzecz środków bu-
nych dziedzinach były kontynuowane, połączona dowy zaufania. Inne postanowienia obejmowały
komisja wojskowa spotyka się w dalszym ciągu re- podział istniejących zasobów wody, swobodę prze-
gularnie. Stosunki uległy poprawie w związku z wy- kraczania granic dla obywateli obu krajów, wysiłki
cofaniem się Izraela ze strefy Gazy, w które zresztą na rzecz złagodzenia problemu uchodźców, oraz
Egipt wniósł swój wkład. współpracę na rzecz rozwoju doliny rzeki Jordan.
Granice międzynarodowe wytyczone w traktacie sadora. Od tego czasu sytuacja uległa stopniowej
w nawiązaniu do granic z okresu brytyjskiego man- poprawie i Jordania przywróciła ambasadora na
datu (1922–1948 r.) zastąpiły linię demarkacyjną stanowisko w 2005 roku.
z 1949 roku.
W czerwcu 2003 roku król Abdullah II był gospo-
W momencie ratyfikacji traktatu pokojowego na- darzem szczytu w Akabie, w którym uczestniczyli pre-
wiązane zostały pełne stosunki dyplomatyczne. Od zydent Bush, premier Szaron oraz przewodniczący
tego czasu kontakty między Izraelem i Jordanią sta- Autonomii Palestyńskiej Mahmoud Abbas. W kwiet-
le się rozwijają. niu 2004 roku król odwiedził ówczesnego premiera
Szarona w jego rezydencji na pustyni Negew.
Wprowadzenie w życie traktatu pokojowego było
połączone z podpisaniem i ratyfikacją 12 dwustron- Kraje Zatoki Perskiej
nych porozumień w sferze gospodarki, nauki i kultu- W następstwie porozumień z Oslo, kraje Zatoki
ry. Te umowy służą jako podstawy pokojowych relacji Perskiej wyraziły zainteresowanie nawiązaniem sto-
między Izraelem i Haszemidzkim Królestwem Jorda- sunków z Izraelem po raz pierwszy od 1948 roku.
nii. Najlepszym wyrazem zażyłości tych kontaktów Po wstępnych rozmowach na ten temat nastąpiła
jest ustanowienie specjalnych stref ekonomicznych seria wizyt i rewizyt urzędników wysokiego szczebla.
(kwalifikowane strefy przemysłowe, ang. Qualifying W maju 1996 roku Izrael otworzył biura handlowe
Industrial Zones – QIZs). Umożliwiają one Jorda- w Omanie i Katarze. Miały one za zadanie rozwi-
nii, dzięki pośrednictwu Izraela, eksportowanie do jać współpracę gospodarczą, handlową i naukową
USA dóbr wartych ponad miliard dolarów rocznie ze szczególnym uwzględnieniem takich zagadnień
z pominięciem wprowadzonych przez Waszyngton jak wykorzystywanie zasobów wody, turystyka i rol-
ograniczeń ilościowych oraz celnych. Ponadto Izrael nictwo, przemysł chemiczny, oraz zaawansowane
współpracuje z Jordanią przy dwóch projektach rol- technologie.
nych oraz w dziedzinie zdrowia publicznego.
W wyniku kolejnej fali palestyńskiego terroryzmu
W kwietniu 2000 roku Izrael odwiedził król Ab- w 2000 roku relacje z krajami Zatoki Perskiej uległy
dullah II, który objął tron po śmierci swojego ojca, ochłodzeniu. Biuro handlowe Izraela w Omanie zo-
króla Husajna w marcu 1999 r. stało zamknięte.
W wyniku kolejnej fali palestyńskiego terroryzmu Kraje Magrebu

(sierpień 2000 r.) relacje uległy znacznemu ochło- W 1994 roku trzy arabskie kraje Północnej Afryki –
dzeniu, Jordania odwołała do kraju swojego amba- Maroko, Mauretania i Tunezja – dołączyły do grona
tych państw arabskich, które wybrały drogę pokoju du na żyjącą w Izraelu dużą populację imigrantów
i zgody międzynarodowej, decydując się na nawią- z krajów Afryki Północnej. Pozostali oni emocjonal-
zanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem. nie związani z krajami, gdzie ich rodziny żyły przez
wiele stuleci. Ich przywiązanie jest kapitałem który
Kontakty Izraela z Marokiem, dotychczas okazjo- może prowadzić do głębszych relacji i przysłużyć się
nalne, zostały sformalizowane w momencie otwar- w praktyce procesowi pokojowemu.
cia w stolicy Maroka, Rabacie biura łącznikowego (li-
stopad 1994 r.). Cztery miesiące później rząd Maroka W wyniku kolejnej fali palestyńskiego terroryzmu
otworzył swoje biuro w Izraelu, w ten sposób de fac- w 2000 roku Maroko i Tunezja zerwały stosunki dy-
to nawiązując dwustronne stosunki dyplomatyczne. plomatyczne z Izraelem. Niektóre relacje handlowe
i turystyczne oraz kontakty na innych polach zostały
Podczas szczytu w Barcelonie (listopad 1995 r.) mimo to podtrzymane.
Islamska Republika Mauretanii oraz Izrael zawarły
w obecności ministra spraw zagranicznych Hiszpa-
nii porozumienie o utworzeniu specjalnych sekcji
w hiszpańskich ambasadach w Tel Awiwie i Nawak-
szut. Po inauguracji misji w Tel Awiwie (maj 1996 r.)
Mauretania wyraziła pragnienie pełnej normalizacji
stosunków z Izraelem.
W październiku 1999 roku Mauretania stała się

trzecim krajem arabskim (po Egipcie i Jordanii), który
nawiązał pełne stosunki dyplomatyczne z Izraelem.
Wypełniając plan wypracowany przez Izrael, Tu-

nezję i Stany Zjednoczone w styczniu 1996 roku,
Izrael otworzył biuro łącznikowe w Tunisie (kwie-
cień 1996 r.) zaś sześć tygodni później Tunezja od-
wzajemniła się otwierając misję w Tel Awiwie (maj
1996 r.).
Stosunki dyplomatyczne z umiarkowanymi krajami
Magrebu są szczególnie ważne ze względu na rolę
jaką te kraje grają w świecie arabskim, oraz ze wzglę-
Watykan W listopadzie 1997 roku została podpisana w Je-

rozolimie umowa określająca status Kościoła kato-
Nawiązanie pełnych oficjalnych stosunków dyplo- lickiego i jego hierarchii wobec izraelskiego prawa.
matycznych pomiędzy Izraelem a Stolicą Apostolską Akt ten stanowi pierwsze w historii, oficjalne – de
(na zasadach określonych w Umowie Podstawowej jure – uznanie Kościoła katolickiego przez rząd spra-
podpisanej w Jerozolimie w grudniu 1993 r.) może wujący władzę w Ziemi Świętej.
być postrzegane jako krok o wyjątkowym znaczeniu
w procesie zmiany podejścia Kościoła katolickiego W marcu 2000 roku papież Jan Paweł II przybył
do judaizmu i Żydów. Ten historyczny proces został z prywatną pielgrzymką do Ziemi Świętej, w trak-
zapoczątkowany deklaracją Nostra Aetate, przygo- cie której spotkał się z prezydentem Ezerem We-
towaną w ramach Drugiego Soboru Watykańskiego izmanem oraz premierem Ehudem Barakiem. Inne
w 1965 roku. punkty pielgrzymki obejmowały spotkania z naczel-
nymi rabinami oraz wizytę w Yad Vashem oraz przy
W dokumencie zapisano „wy- Ścianie Płaczu. Wizyta podkreślała postęp w proce-
jątkową naturę związków między sie budowania porozumienia pomiędzy judaizmem
Kościołem katolickim a Żydami...” i Kościołem katolickim.
oraz zobowiązanie do „stosownej
współpracy w zwalczaniu wszelkich
form antysemityzmu oraz wszyst-
kich przejawów rasizmu i nietole-
rancji religijnej, promowanie wza-
jemnego zrozumienia pośród na-
rodów, tolerancji wśród wspólnot,
Papież Jan Paweł II przed Ścianą oraz szacunku dla ludzkiego życia
Płaczu w Jerozolimie
i godności”. Kolejnym elementem
GPO/ Amos Ben Gershom
była deklaracja zaangażowania się
w działania na rzecz „pokojowego
rozwiązywania sporów między państwami i między
narodami, wykluczenia przemocy i terroryzmu z ży-
cia międzynarodowego”. Dodatkowe zobowiązania
dotyczyły między innymi statusu chrześcijańskich
miejsc świętych, kwestii związanych ze swobodą
wyznania, pielgrzymek do Ziemi Świętej.
STOSUNKI POLSKO-IZRAELSKIE tensywne działania podjęły organizacje syjonistycz-

ne i dzięki nieoficjalnym porozumieniom z polskimi
Trwałe i głębokie relacje, jakie łączą obecnie Pol- władzami duża fala żydowskich uchodźców opuści-
skę i Izrael, obejmują ścisłą współpracę w sferach ła kraj. Do końca 1946 roku emigrowało z Polski
polityki, obronności, gospodarki, kultury i edukacji. około 70 tys. Żydów.
Związki te opierają się na obopólnych interesach, Polityka aktywnego wspierania żydowskiej emi-
wspólnych wartościach i zbliżonej ocenie sytuacji gracji zmieniła się jesienią 1946 roku, między inny-
na arenie międzynarodowej, ale są także naturalną mi z powodu narastających z tego powodu napięć
kontynuacją niemal 1000 lat wspólnej polsko-ży- w stosunkach z Wielką Brytanią i Czechosłowacją.
dowskiej historii. Poniższy rozdział to spojrzenie na W pierwszych miesiącach 1947 roku granice za-
rozwój relacji Polski i Izraela na przestrzeni lat. mknięto i Żydzi mogli wyjechać z Polski tylko na
podstawie polskiej wizy uznanej przez brytyjskie
Żydowska imigracja do Ziemi Izraela władze mandatowe.
Migracja Żydów do Palestyny była jednym z wy- Od 1955 roku stopniowo wzrastała zarówno licz-
zwań, jakie stanęły przed Polską po zakończeniu ba próśb ze strony Żydów o zezwolenie na emigra-
drugiej wojny światowej. Pomimo wielkich cierpień, cję, jak i liczba pozytywnych decyzji: w 1955 roku
jakie spotkały naród żydowski w wyniku niemieckie- o paszport wystąpiło 2500 Żydów, zaś rok później
go planu eksterminacji, brytyjskie władze mandato- ich liczba wynosiła już 19 000. Łącznie pod koniec
we utrzymały liczbę pozwoleń wydawanych żydow- lat 50. Polskę opuściło kolejnych 40 000 osób,
skim imigrantom na niskim poziomie. Ta sytuacja z których wiele stanowili repatrianci ze Związku So-
stała się inspiracją do powoływania programów wieckiego. Jednym z głównych powodów żydow-
nielegalnej imigracji, a także stworzenia organizacji skiej emigracji był antysemityzm.
Bricha (Ucieczka). Żydowskie organizacje pomaga- Polska wspierała żydowskie aspiracje do własne-
jące imigrantom były bardzo aktywne także w Pol- go państwa. Pierwsze oficjalne wystąpienie Edwar-
sce, ponieważ polscy Żydzi ocaleni z Holokaustu da Osóbki-Morawskiego, pod koniec 1945 roku,
szukali sposobów na opuszczenie Europy i dostanie wyrażało poparcie dla koncepcji budowy niezawi-
się do Ziemi Izraela. Pomiędzy 1944 rokiem a latem słego państwa żydowskiego. Premier Morawski od-
1946 roku Polskę opuściło około 100 000 Żydów. niósł się także do wciąż wówczas trwającej żydow-
Latem 1946 roku w wyniku pogromu w Kielcach skiej emigracji, deklarując, że polski rząd nie będzie
w relacjach polsko-żydowskich nastąpiła poważna stawiał przeszkód, choć ma nadzieję, że ci, którzy
zmiana. Duża część społeczności żydowskiej pod pozostaną, będą czuli się dobrze w Polsce.
wpływem strachu przed wybuchem antysemityzmu Poparcie dla tej idei wyrażano w prasie i oficjal-
zdecydowała się wyjechać z Polski. W tej sytuacji innych wystąpieniach (także na forum ONZ). Polskie
władze zezwoliły na szkolenie rekrutów do syjoni- protokolarne, zaś Ministerstwo Spraw Wewnętrz-
stycznych organizacji zbrojnych, które później walnych zorganizowało na Okęciu antyizraelską de-
czyły o niepodległość Izraela. Na przełomie 1947 monstrację, której uczestnicy okazywali wyjeżdżają-
i 1948 roku w Bolkowie na Dolnym Śląsku w takich cym dyplomatom jawną wrogość.
ćwiczeniach wojskowych wzięło udział około 2500 Wkrótce potem rozpoczęła się antysemicka na-
Żydów. gonka. W marcu 1968 roku władze zaczęły nękać
Polska zajęła proizraelskie stanowisko w dwóch klu- obywateli żydowskiego pochodzenia, naciskając na
czowych momentach: podczas głosowania w ONZ natychmiastowe opuszczenie kraju. Ocenia się, że
29 listopada 1947 roku poparła koncepcję podziału w rezultacie z Polski wyjechało 13 000–30 000 Żydów.
terytorium mandatowego na część żydowską i arab- Tak duża fala poważnie osłabiła społeczność żydow-
ską, zaś po proklamowaniu niepodległości Izraela ską w Polsce. Co więcej, tematy związane z Żydami
w maju 1948 roku była jednym z pierwszych krajów, stały się czymś w rodzaju tabu, zamykając możliwość
które uznały nowe państwo i nawiązały z nim stosun- otwartej debaty na niemal dwadzieścia lat.
ki dyplomatyczne. Pierwsza izraelska misja dyploma- Przełamanie milczenia na temat kwestii polsko-
tyczna trafiła do Polski 29 września 1948 roku. żydowskich i próby ponownego nawiązania stosun-
ków dyplomatycznych z Izraelem nastąpiły dopiero
Stosunki polsko-izraelskie do 1967 roku w latach 80. Oficjalne przywrócenie stosunków dy-
Kraje bloku wschodniego w swojej polityce wobec plomatycznych miało miejsce w lutym 1990 roku.
Izraela uzależnione były od nastawienia ZSRR wobec
państwa żydowskiego. Stopniowe pogarszanie się Relacje polsko-izraelskie po przywróceniu
relacji izraelsko-sowieckich po 1951 roku spowodo- stosunków dyplomatycznych
wało podobną zmianę w stosunkach Polski i Izraela. Przełom demokratyczny w Polsce miał głęboki
Wraz ze wzrostem zaangażowania Związku Sowiec- i różnoraki wpływ na relacje polsko-izraelskie i pol-
kiego w świecie arabskim, Polska także zaczęła roz- sko-żydowskie, doprowadzając przede wszystkim
wijać relacje z tymi państwami. do normalizacji stosunków między obydwoma pań-
Najbardziej jaskrawym wyrazem tej negatywnej stwami. Odnowienie stosunków dyplomatycznych
postawy polskich władz były wydarzenia z czerwca nastąpiło w lutym 1990 roku, ale już w 1986 roku
1967 roku. W reakcji na wybuch wojny sześciodnio- w Tel Awiwie i Warszawie otwarto tak zwane przed-
wej Polska zerwała stosunki dyplomatyczne z Izra- stawicielstwa interesów. Pierwszym ambasadorem
elem na ponad dwadzieścia lat. Zamknięciu izrael- Izraela w Polsce został Mordechaj Palzur.
skiej ambasady towarzyszyły incydenty, które zapo- Już w maju 1991 roku prezydent Lech Wałęsa od-
wiadały antysemicką kampanię, jaka rozpętała się wiedził Izrael. W ważnym wystąpieniu w Knesecie
rok później. Izraelscy dyplomaci natrafili na bariery zarysował polską perspektywę na relacje między Po-
lakami i Żydami. Od tamtego czasu miało miejsce Urzędu Statystycznego w 2010 roku Izrael odwie-
wiele wizyt oficjalnych delegacji i obecnie politycz- dziło ponad 128 000 Polaków, co plasuje Polskę na
ne związki Polski i Izraela są na tyle ścisłe, że zade- szóstym miejscu spośród państw europejskich. Ruch
cydowano o organizowaniu co roku międzyrządo- turystyczny w przeciwnym kierunku także rośnie.
wych konsultacji; pierwsze miały miejsce w lutym Według polskiego Ministerstwa Sportu i Turystyki
2011 roku w Jerozolimie. w 2009 roku do Polski przyjechało ponad 75 000
Ważną rolę w relacjach dwustronnych odgrywa Izraelczyków.
wymiana handlowa. Od czasu wznowienia stosun- Podczas wizyty prezydenta Wałęsy w 1991 roku
ków dyplomatycznych nastąpiło znaczące pogłę- podpisano porozumienia dotyczące wymiany mło-
bienie i poszerzenie zakresu współpracy gospodar- dzieżowej oraz współpracy kulturalnej, naukowej
czej. W 1991 roku weszło w życie kilka porozumień i edukacyjnej. Choć wymiana młodzieży była wów-
ułatwiających handel polsko-izraelski m.in. podpi- czas utrudniona, współpraca naukowa i kulturalna
sano porozumienie o wspieraniu i obustronnej rozwijała się błyskawicznie od samego początku.
ochronie inwestycji oraz porozumienie o unikaniu Umowa wprowadzała rządowe wsparcie dla tłuma-
podwójnego opodatkowania. W 1997 roku zawar- czenia i wydawania książek, wizyt artystów i współ-
to także istotną umowę o wolnym handlu, ułatwia- pracy naukowców. Ważnym elementem była współ-
jącą wymianę handlową. Pozostawała ona w mocy praca muzeów, zwłaszcza związana ze wspólną hi-
do 2003 roku, kiedy rozwiązała ją strona polska. storią Polaków i Żydów oraz Holokaustem.
Wiele izraelskich firm inwestuje w Polsce, oprócz Wymiana kulturalna między obydwoma krajami
tego Izrael eksportuje do Polski sprzęt elektroniczny, znacząco wzmocniła się w nowym millenium.
maszyny, materiały chemiczne oraz towary medycz- W 2000 roku otwarto Instytut Polski w Tel Awiwie.
ne. Łączna wysokość eksportu wyniosła w 2009 Kolejne lata przynosiły coraz więcej wspólnych pro-
roku 202 mln USD. Z drugiej strony Polska sprzeda- jektów w dziedzinie literatury, muzyki, teatru, tańca
je w Izraelu towary o wartości 170 mln USD (w 2009 i filmu. Szczytowym punktem tej współpracy był Rok
roku), głównie maszyny i pojazdy oraz produkty Polski w Izraelu, odbywający się od kwietnia 2008
oparte na surowcach naturalnych. roku do czerwca 2009 roku. Podczas 140 wydarzeń
Od wczesnych lat 90. ożywił się ruch turystyczny z różnych dziedzin twórczości z polską kulturą zapo-
między obydwoma krajami. W 1991 roku narodowi znało się ponad 180 000 widzów. Jednocześnie izra-
przewoźnicy otworzyli regularne połączenia lotni- elscy twórcy prezentowali się w Polsce podczas 100
cze między Warszawą i Tel Awiwem. Od tego mo- różnych imprez, w tym na największych festiwalach.
mentu liczba Polaków odwiedzających Izrael i Izra- Mimo formalnego zakończenia Roku Polskiego, wie-
elczyków przylatujących do Polski systematycznie le projektów zaowocowało dalszą współpracą arty-
wzrastała. Według danych izraelskiego Centralnego stów i instytucji z obydwu państw.
Izrael i Polska robią wiele, aby roz- Organizacja Narodów

wijać nie tylko współpracę politycz-
ną, ale także budować relacje mię-
Zjednoczonych
dzy obywatelami obydwu państw. Państwo Izrael zostało przyjęte do Organizacji
Realizowany jest bogaty program Narodów Zjednoczonych (ONZ) jako 59. członek
spotkań młodzieży. Co roku tysiące 11 maja 1949 roku. Od tego czasu Izrael uczest-
izraelskich uczniów szkół średnich niczył w licznych operacjach ONZ, oraz starał się
przyjeżdża do Polski na wycieczki wspierać organizacje systemu ONZ zajmujące się
edukacyjne śladami miejsc związa- zdrowiem, pracą, żywnością oraz rolnictwem, edu-
nych z Holokaustem. Dodatkowo kacją i nauką. Izrael odgrywa ważną rolę w pracach
Premierzy Donald Tusk i Benjamin program tych wycieczek obejmuje organizacji działających pod auspicjami ONZ, które
Netaniahu podczas spotkania
w Warszawie w styczniu 2010 r. zapoznanie się z Polską współcze- zajmują się tak różnymi kwestiami jak lotnictwo cy-
FOT. Grzegorz Rogiński (CIR) sną i dziejami Żydów w tym kraju. wilne, imigracja, telekomunikacji czy meteorologia,
Wiele wycieczek wprowadza także handel po status kobiet.
do swojego programu spotkania
z polskimi uczniami. Do roku 2010
Światowa Organizacja Syjonistyczna została założona na
spotkało się w ten sposób już 15
pierwszym kongresie syjonistycznym (1897 r.) w celu ułatwiania
000 młodych Polaków i Izraelczy-
powrotu Żydów do ojczyzny przodków, Ziemi Izraela. Organizacja
ków. Izrael nie prowadzi tak dużego
miała też działać na rzecz odrodzenia żydowskiego życia narodo-
programu spotkań młodzieży z żad-
wego w kraju. Podstawowy cel Światowej Organizacji Syjoni-
nym innym państwem. W maju
stycznej został osiągnięty w 1948 roku wraz z ustanowieniem
2009 roku podpisano porozumienie
uznawanego międzynarodowo państwa żydowskiego – Państwa
w sprawie wymiany młodzieżowej,
Izrael. Od tego czasu Światowa Organizacja Syjonistyczna funk-
aby jeszcze wzmocnić te relacje
cjonuje jako łącze między Izraelem a Żydami w Diasporze. Promu-
Prezydent RP Lech Kaczyński i Szymon i ułatwić wyjazdy polskich wycieczek
Peres podczas oficjalnej wizyty. je działania, które podkreślają jedność Żydów na całym świecie
Warszawa, kwiecień 2008 r. do Izraela.
oraz centralną rolę jaką odgrywa Izrael w życiu żydowskim. Uła-
FOT. www.prezydent.pl
twia imigrację, opiekuje się programami edukacyjnymi w gmi-
nach żydowskich na całym świecie oraz broni praw Żydów, gdzie-
kolwiek żyją.
Wybierany demokratycznie Światowy Kongres Syjonistyczny, naj-
wyższe ciało Światowej Organizacji Syjonistycznej, zbiera się co
4–5 lat w Jerozolimie.
Przez 50 lat Izrael nie przynależał do żadnej gru- Izraelskie starania przedstawienia żydowskiej per-
py regionalnej ONZ. W kwietniu 2000 roku został spektywy na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ
tymczasowo przyjęty do grupy regionalnej Europy przyniosły efekt w postaci zwołania specjalnej sesji
Zachodniej (WEOG) do czasu aż będzie mógł przy- Zgromadzenia Ogólnego z okazji 60. rocznicy wy-
stąpić do Grupy Azjatyckiej. Od tego momentu zwolenia nazistowskich obozów zagłady w Euro-
przedstawiciele Izraela mogą wybierać i być wybie- pie. W rezultacie przyjęcie rezolucji Zgromadzenia
rani do władz najważniejszych instytucji ONZ. Dzię- Ogólnego zostało włączone w doroczne obchody
ki przynależności do WEOG przedstawiciel Izraela Dnia Pamięci o Holokauście.
został wybrany na wiceprzewodniczącego 60. Ge-
neralnego Zgromadzenia Ogólnego ONZ.
Niektóre rezolucje ONZ miały kluczowe znaczenie

dla Izraela. Należą do nich rezolucje Rady Bezpie-
czeństwa nr 242 (22 listopada 1967 r.) oraz nr 338
(22 października 1973 r.), które stworzyły ramy dla
rozwiązania konfliktu arabsko-izraelskiego.
Przez lata, Organizacja Narodów Zjednoczonych

aktywnie działała na rzecz zaprzestania użycia
przemocy w stosunkach Izraela i arabskich krajów
ościennych, wyznaczając mediatorów, patronując
kolejnym rozejmom i zawieszeniom broni oraz roz-
lokowując w regionie siły pokojowe ONZ.
Przez wiele lat Organizacja Narodów Zjednoczo-

nych była traktowana jako pole walki w kampanii
politycznej przeciwko Izraelowi. 21 państw arab-
skich, dzięki pomocy ze strony krajów muzułmań-
skich oraz sojuszników z ruchu państw niezaanga-
żowanych ustanowiły „automatyczną większość”,
gwarantującą przyjmowanie antyizraelskich rezolu-
cji podczas obrad Zgromadzenia Ogólnego.
ŻYDZI NA ŚWIECIE historii, idei i zainteresowań, są uczestnikami toczą-

cego się dialogu, dotyczącego szerokiego wachla-
Od momentu pierwszego wygnania (w 586 r. rza tematów.
p.n.e.) i w konsekwencji rozproszenia narodu ży-
dowskiego po świecie, pomiędzy Żydami mieszka- Żydzi na świecie, uznając centralne miejsce Izra-
jącymi w Ziemi Izraela i tymi, którzy żyją poza nią ela w żydowskim życiu, uczestniczą w budowaniu
wytworzyła się wyjątkowa, żywa więź. Choć roz- państwa poprzez społeczne, polityczne i finansowe
dzieleni przez wieki ogromnymi odległościami, Ży- wsparcie, a także osiedlając się w Izraelu i dodając
dzi pozostali jednym narodem, związani wspólną swe umiejętności i kulturowe korzenie do tamtejszej
historią, religią i ojczyzną, a także zbiorowym od- mozaiki. Długą tradycję pomocy wzajemnej wśród
daniem idei fizycznego i duchowego przetrwania Żydów ucieleśnia złożona sieć organizacji, dbają-
narodu. Utworzenie państwa Izrael w 1948 roku cych o różne żydowsko-izraelskie interesy.
było spełnieniem żywionego od dwóch tysięcy lat
marzenia o powrocie do ziemi przodków, by tam Izrael ze swojej strony stale dba o wzmacnianie
odnowić życie narodowe i odzyskać suwerenność. społeczności żydowskich i więzi z nimi – pomagając
potrzebującym, promując związane z Izraelem wy-
Ostatnie wyliczenia oceniają liczbę Żydów na darzenia, organizując kursy hebrajskiego, stwarza-
świecie na ponad 13 milionów, z czego 41% miesz- jąc możliwości inwestycyjne i zachęcając zarówno
ka w Izraelu. Wszyscy Żydzi dzielą pewien zakres pojedyncze osoby, jak i całe grupy do odwiedzania
kraju.
Obecnie Agencja Żydowska dla Izraela (Sochnut) działa
na rzecz rozwoju kontaktów między Państwem Izrael a Żydami na Izrael przywiązuje także dużą wagę do bezpie-
całym świecie. Powołana przez Światową Organizację Syjonistycz- czeństwa żydowskich społeczności na całym świe-
ną (1929 r.), by zapewnić reprezentację społeczności żydowskiej cie. W odpowiedzi na niedawne nasilenie oznak an-
w Ziemi Izraela wobec brytyjskich władz mandatowych, rządów tysemityzmu Izrael we współpracy z organizacjami
obcych państw i organizacji międzynarodowych. Po uzyskaniu żydowskimi oraz rządami państw europejskich, USA
niepodległości przez Izrael, niektóre zadania zostały delegowane i innych krajów podjął walkę z rasizmem, zwłaszcza
na Sochnut oraz Światową organizację syjonistyczną. Należały do antysemityzmem.
nich imigracja, absorpcja nowych imigrantów, osiedla rolnicze,
zapewnienie imigrantom mieszkań, edukacja oraz praca z mło-
dzieżą i rewitalizacja miast. W ostatnich latach wiele z tych zadań
przejął rząd.
Projekt graficzny:
GJ-studio Grażyna Janecka
Zdjęcie na okładce:
Maciej Janecki
Zdjęcia:
str. 5, 67, 93, 147 – Maciej Janecki
str. 123 – www.goisrael.com
str. 245 – Tomasz Wasiak
Wydawnictwo Jeden Świat

Warszawa, 2011
www.jeden świat.pl
Statystyki:
Central Bureau of Statistics (o ile nie podano inaczej)

Izrael W Fakt Ach

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Izrael W Fakt Ach

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Spis treści

ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA 147

ISRAEL MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS

Okres Drugiej Świątyni – powrót do Syjonu 14

CZASY BIBLIJNE Exodus z Egiptu (ok. 1300 p.n.e.)

W ciągu ponad dwustu lat istnienia

ludność wygnana i rozproszona. Po-

Zesłanie do Babilonii, które nastąpiło po zburzeniu

OKRES DRUGIEJ ŚWIĄTYNI żydowską teokracją. Kiedy ci panujący w Syrii władcy,

Menora na monecie machabejskiej

Menora na dwóch fragmentach

Motyw menory na mozaice

Menora stojąca w pobliżu Knesetu,

Menora na Łuku Tytusa

Pod panowaniem rzymskim

Ostatni, krótki okres żydowskiej nieza- OBCA DOMINACJA

Kopuła Krzyżowcy (1099–1291)

podatku pogłównego i od nieruchomości. trzymających się ufortyfikowanych miast i zamków.

Restrykcje wprowadzone wobec nie-muzułmanów

Kiedy krzyżowcy otworzyli szlaki podróżne z Euro- Pod panowaniem ottomańskim

w mieście i na wsi oraz zwiększenia różnorodności ży- Kultura

było Białej Księgi, a Białą Księgę będziemy

kiem tajnymi i często niebezpiecznymi dro- komitetu, zakładającej podział kraju na

Biuro Prasowe Rządu / H. Pinn

Hajfa Izrael ogłosił niepodległość 14 maja

jąc Izrael do obrony odzyskanej na zie-

imigrantka Kampania sueska – 1956.

trójstronnego sojuszu wojskowego między Egiptem, Sy-

rów, nauczycieli, agronomów, specjalistów od nawad- Jordanii na wschodzie i wyparcie syryj-

dzone prawo do samoobrony, 5 czerwca „wojnę na wyczerpanie” – sporadyczne, statyczne dzia-

kiedy Egipt i Izrael odnowiły porozumienie o zawiesze- Druga wojna libańska

częły się następnie pod auspicjami USA,

roku deklaracji, która zakończyła trwający Beer Szewa

26 października 1994 roku na przejściu Synaj Ejlat

granicznym Arawa, pomiędzy izraelskim Arabia

Premier Icchak Wyzwania wewnętrzne Egipt

GPO / Y. Sa’ar milion imigrantów, głównie z byłego Pokój z Egiptem i Jordanią

PROCES POKOJOWY i Jerychu zostały wprowadzone w życie w maju 1994

powiedzialność Izraela za bezpieczeństwo i porządek czył się jednak wydaniem trójstronnego

regionu. W styczniu 1992 roku odbyła się w Moskwie NAJWAŻNIEJSZE DATY

Okres Drugiej Świątyni 313–636 Panowanie bizantyjskie

538–142 Okres Perski i Hellenistyczny ok. 390 Ukończenie Talmudu Jerozolimskiego

63 p.n.e. –313 n.e. rządy rzymskie 1517–1917 Rządy Imperium Ottomańskiego

1917 Ponad czterystuletnie panowanie 1929 Masakra Żydów w Hebronie dokonana

Pierwsze wybory do Knesetu. 1982 Zakończenie trójetapowego

utworzenie w Izraelu sekcji interesów Izrael i OWP podpisują Memorandum

po wyborach 28 marca Olmert formuje

(…) wybawienie, gdzie wielki doradca. (Prz 11, 14)

(…) Żydzi w każdym pokoleniu dążyli do tego,

Państwo Izrael pozostanie otwarte dla żydow-

Wyciągamy dłoń do wszystkich sąsiadujących

współpracy i wzajemnej pomocy z suwerennym na- Hatikwa – hymn narodowy Izraela

Flaga Izraela nawiązuje do żydow-

Oficjalnym godłem Państwa Izrael

Hymn „Nadzieja nasza” według tłumaczenia Szoszany Raczyńskiej

STRUKTURA POLITYCZNA PREZYDENT Zalman Szazar

zadania nieformalne: przyjmuje wnioski obywateli WŁADZA USTAWODAWCZA:

O składzie Knesetu decydują powszechne wybo-

Kneset działa podczas sesji plenarnych oraz za WŁADZA WYKONAWCZA: RZĄD

zwoływane dodatkowe posiedze- z reguły cztery lata, chociaż może

marynarze na statkach handlowych i Izraelczycy na WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

Za przeprowadzenie wyborów odpowiedzial- Niezawisłość sądów jest gwarantowana przez

Dominującą cechą systemu prawnego Izraela jest

538–142 Okres Perski i Hellenistyczny ok. 390 Ukończenie Talmudu Jerozolimskiego

1917 Ponad czterystuletnie panowanie 1929 Masakra Żydów w Hebronie dokonana

Pierwsze wybory do Knesetu. 1982 Zakończenie trójetapowego

utworzenie w Izraelu sekcji interesów Izrael i OWP podpisują Memorandum

po wyborach 28 marca Olmert formuje