Professional Documents
Culture Documents
عیاران
عیاران
.1ﻣﻘﺪﻣﻪ
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر )ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ( داﻧﺸﻲ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺷﺎﻣﻞ آداب و رﺳﻮم ،ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ،ﻫﻨﺮ ،ﻗﺼﻪﻫﺎ و
داﺳﺘﺎنﻫﺎ ،اﻧﻮاع ﺑﺎزيﻫﺎ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮهي ﻣﺮدم ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﮔﺮدد 1.داﺳـﺘﺎنﻫـﺎي
ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻮده )ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود و اﻣﺮوزه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ
از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ .ﺑﻪ ﺧـﺼﻮص
در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ داﺳـﺘﺎنﻫـﺎ
اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺒﻌـﻲ ﻏﻨـﻲ ﺑـﺮاي ﻛـﺴﺐ اﻃـﻼع درﺑـﺎره زﻧـﺪﮔﻲ
اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮدم و آداب و رﺳﻮم آﻧﺎن درﻣﻲآﻳﺪ 2.ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ روﺷﻦ ﺷـﺪن
ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ،ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮاﻧﻲ در زﻣﺎنﻫﺎي دور ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ،ﺗﺤﻘﻴﻖ
و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي اﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ را ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﭘﺮدهي اﺑﻬﺎم
ﻣﺎﻧﺪه ﺣﻞ ﻛﻨﺪ.
داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از دوران ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﺷـﺎه
ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻲ ﭘﺲ از روزﮔﺎر ﺷﺎه ﻋﺒﺎس،
اﻣﺎ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﺎﻃﺮه دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮده ،ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و ﻣﻤﻜـﻦ
اﺳﺖ در اواﺧﺮ دوران ﺻﻔﻮي ﻗﺼﻪﮔﻮﻳﺎن دورهﮔﺮد ﻳﺎ دروﻳﺸﺎن ﻧﻘﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷـﺎﻫﺎن
ﺻﻔﻮي ﺑﻮدهاﻧﺪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم واﮔﻮﻳﻪ ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ 3.ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺻـﻔﻮﻳﺎن
ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮد ،و ﻓﻘﻂ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﺮان را ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر
ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻏﺮب و ﻫﺠﻮم ازﺑﻜﺎن از ﺷﺮق ﺳﺮ ﭘـﺎ ﻧﮕـﻪ دارد ،و ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻘـﺎﻻن و
ﻗﺼﻪﺧﻮاﻧﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم و ﺗﺒﺪﻳﻞ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺆﻣﻦ و ﻓﺪاﻛﺎر ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑـﻪ
ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ .ﻗﻬﺮﻣﺎن داﺳﺘﺎنﻫﺎي آﻧﺎن از ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮي اﺳﻼم و ﺧﻮاري ﻛﻔـﺮ را
ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ 4.اﻧﻄﺒﺎق ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻴﻨﻲ و ذﻫﻨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ،در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑـﺎ اﻃﻼﻋـﺎت
ﻣﻨﺪرج در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ،ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ دﻳﮕﺮ داﺳﺘﺎنﻫـﺎي
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺑﺮآﻣﺪه از دل ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻧﺸﺌﺖﮔﺮﻓﺘﻪ از واﻗﻌﻴﺎت روزﮔﺎر ﺧﻮد اﺳﺖ ،ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺟـﺎري
1
در ﺑﻄﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ،ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻗﺘﻀﺎي اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻮن ،ﺑﺎ ﺧﻴﺎلﭘﺮوري در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ.
در ﺧﻼل ﺳﻄﻮر داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪي ﻗﺪﻳﻢ ،ﺳﺨﻦ در ﺑﺎب ﻓﺘﻮت ،ﻛﺮم ،ﺷﺠﺎﻋﺖ ،اﻳﺜـﺎر،
دﻻوريﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﻮج ﻣﻲزﻧﺪ .داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﻤﺘﺮ از واﻗﻌﻴﺎت دور
ﺷﻮﻧﺪ و ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ اﻳﺠﺎز ،ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎ دﻗـﺖ ﻧﻈـﺮ ،ﺗﻤـﺎم ﺟﺰﺋﻴـﺎت رواﻳـﺎت و ﻣﻄﺎﻟـﺐ را ﺷـﺮح
ﻣﻲدادﻧﺪ 2.در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻧﻴﺰ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮد ،از ﺟﻤﻠـﻪ آداب و رﺳـﻮم
ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮاي رزم ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ،ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﻨﻄﺒﻖ
ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ داﻧﺴﺖ ،اﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ ﻛـﻪ در ﺿـﻤﻦ داﺳـﺘﺎن ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﺑـﺎ
واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ دورهي ﺻﻔﻮي ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ ،ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺟﻮد ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻧﻮﭼـﻪﻫـﺎ ﻛـﻪ در
ﺗﻜﻴﻪﻫﺎ آﻣﻮزشﻫﺎي ﺧﺎص ﻣﻲدﻳﺪهاﻧﺪ.
ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن داراي زﻣﻴﻨـﻪﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﺻـﺒﻐﻪي
ﺗﺎرﻳﺨﻲ در اﻳﺮان دورهي ﺻﻔﻮي اﺳﺖ .ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در دوره ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي
ﺧﺎص اﻳﻦ ﺷﺎه و ﺗﻮﺟﻪ او ﺑﻪ ﭘﺮورش ﻋﻴﺎران و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ،ﺣﻮادث و داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻧﻘﻞﺷـﺪه در
اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن را ﻗﻮت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ .ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺻـﺒﻐﻪي داﺳـﺘﺎﻧﻲ اﻳـﻦ
ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﻳﻲ ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ در آن دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد ،اﻣـﺎ ﻧـﺸﺎﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ از وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي
اﺟﺘﻤﺎﻋﻲـﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دوران ﺻﻔﻮﻳﻪ را در ﻣﻴﺎن ﺣﻮادث اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑـﺎ
3
اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺬﻛﻮر در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ دوران ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد.
از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻴﻮهي داﺳﺘﺎنﭘﺮدازي در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮهي داﺳـﺘﺎن در
.1ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺶ ،و آﻣﻨﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ» ،(1391) ،اﻫﻤﻴـﺖ ادﺑﻴـﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳـﻚ در ﺑﺎزﻧﻤـﺎﻳﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ
اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« ،ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ،س ،2 .ش ،2 .ﺻﺺ.52 .
» .2ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻓﺎرﺳﻲ« ،ص.90 .
.3رك» .اﻫﻤﻴﺖ ادﺑﻴﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳﻚ در ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒـﺴﺘﺮي«،
ص.45 .
| 118ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ،ﺷﻤﺎره | 35
داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ،ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﺣﻮادث ﺑﺮﻳﺪه ﺑﺮﻳﺪه و ﻧﺎﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ.
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل اﺧﻼق ﻓﺘﻮت و ﻋﻴﺎري از داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﺗﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد اﺳﺖ.
ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي داﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﺧﻮرﺷﻴﺪﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﻪﭘﺮي آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ،و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن
داﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرزات و ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ و ﻋﺸﻖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮي اﺳﺖ اداﻣﻪ
ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ .در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن »ﺑﻨﻴﺎن ﻛﺎر ﻋﻴﺎري و ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ ﻋﻴﺎران ]ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺷﺨـﺼﻴﺖ اﺻـﻠﻲ
داﺳﺘﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻤﻚ[ ﺷﻴﺮﻳﻦﻛﺎري و ﻧﻴﺮﻧﮓﺑﺎزي اﺳﺖ ] [...ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﻧﻮاع ﺣﻴﻠﻪﻫـﺎ و
ﺗﺮدﺳﺘﻲ و ﭼﺮبزﺑﺎﻧﻲﻫﺎ روش ﻋﺎدي و ﻣﺮﺳﻮم ﻋﻴﺎران اﺳﺖ« 1.و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺗـﺎرﻳﺦ ﺳﻴـﺴﺘﺎن،
»ﻋﻴﺎري ﻣﺸﺨﺼﻪي ﻓﺮد ﻓﺪاﻛﺎر و ﻫﻮﺷﻴﺎر ﺑﻮده ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻏﻮﻏﺎﻫﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮده و
ﻳﺎ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺟﻠﺪي و ﻓﺮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺮج ﻣـﻲداد« 2.اﻣـﺎ داﺳـﺘﺎن ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد از آﻏـﺎز ﺑـﺎ
ﻣﺒﺎرزات و دﻻوريﻫﺎي ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮ آﺟﺮﭘﺰ ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ و ازﺑﻜﺎن ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺎ ﭘﺎﻳـﺎن
اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ اداﻣﻪ دارد .راوي در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻋﺸﻖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ،
اﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻤﻚ ،ﻋﺸﻖ ﺷﻜﻞدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻴﺮ اﺻﻠﻲ داﺳـﺘﺎن ﻧﻴـﺴﺖ ،و ﻗـﺪرت و ﭘﻬﻠـﻮاﻧﻲ
ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي اول داﺳﺘﺎن ،ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮ و ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ،ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻋﻴﺎري آﻧـﺎن اﺳـﺖ ،ﻛـﻪ
اﻟﺒﺘﻪ از ﻓﻨﻮن و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﻋﻴﺎري ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ .ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن،
ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ را در آن ﭘﺮرﻧﮓ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ .وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك ﻫﺮ دو داﺳـﺘﺎن
اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزات ﻋﻴﺎران در ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻫﺎن و ﺑﺮاي آﻧﺎن اﺳﺖ ،ﻧﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم
ﻣﻈﻠﻮم .اﮔﺮ ﻋﻴﺎري را در ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺘﻮت ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ،در ﻫﺮ دو داﺳﺘﺎن ﻧـﺎﺟﻮاﻧﻤﺮديﻫـﺎﻳﻲ از
ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي اﺻﻠﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از اﺻـﻮل ﻓﺘـﻮت ﺑـﻪ دور اﺳـﺖ ،اﻣـﺎ اﺻـﻄﻼﺣﺎت و
اﻋﺘﻘﺎداﺗﻲ ﻛﻪ در ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪﻫﺎ درﺑﺎره اﺻﻮل ﻓﺘﻮت 3آﻣﺪه در ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ و
.1ﻣﻬﺮان اﻓﺸﺎري ،(1384) ،ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺗﺎزه ،ﻧﻮ ﺑﻪ ﻧﻮ ،ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎﻳﻮن ﻣﺰداﭘﻮر ،ﺗﻬﺮان :ﭼﺸﻤﻪ ،ص.17 .
.2ﻣﻬﺪي اﺑﻮاﻟﺤﺴﻨﻲ ﺗﺮﻗﻲ ،(1390) ،زورﺧﺎﻧﻪ در اﻳﺮان ،ﺗﻬﺮان :دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ،ص ،22 .ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ
از ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺴﺘﺎن ،1352 ،ص.161 .
.3ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ از اﺻﻮل ﻓﺘﻮت ،در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪﻫﺎي زﻳﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ:
اﻟﻒ .رﺳﺎﻳﻞ ﺟﻮاﻧﻤﺮدان ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻔﺖ ﻓﺘـﻮتﻧﺎﻣـﻪ (1) :ﺗﺤﻔـﻪ اﻻﺧـﻮان ﻋﺒـﺪاﻟﺮزاق ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ؛ ) (2ﻓﺘـﻮتﻧﺎﻣـﻪ
ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ آﻣﻠﻲ؛ ) (3و ) (4دو ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪ از ﺷـﻬﺎباﻟـﺪﻳﻦ ﺳـﻬﺮوردي؛ ) (5ﻓﺘـﻮتﻧﺎﻣـﻪ ﻧﺠـﻢاﻟـﺪﻳﻦ
زرﻛﻮب؛ ) (6ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪ از ﻛﺘﺎب زﺑﺪه اﻟﻄﺮﻳﻖ دروﻳﺶ ﻋﻠﻲ ﻛﺮﻛﻬﺮي؛ ) (7ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪ ﭼﻴﺖﺳﺎزان.
| رزم ﻋﻴﺎران :ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ ،ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | 119
از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺠﺎل ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد.
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﺑﺮرﺳﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺨﺸﻲ از ادﺑﻴﺎت داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺰو ادﺑﻴﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ ﻫـﻢ
در ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺻﻮل داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﻲ در اﻳﻦ ﺣﻮزه ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ آداب و رﺳﻮم و
وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻘﺶ ﻣـﺆﺛﺮي دارد .داﺳـﺘﺎن
ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد از داﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺟﺰو ادﺑﻴﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد و ﻫﻢ
از داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﻴﺎري داﻧﺴﺖ .در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ،ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن زﻧـﺪﮔﻲ ﺷﺨـﺼﻴﺖ اﺻـﻠﻲ ،ﺷـﺮح
ﻛﺎﻣﻠﻲ از آداب و رﺳﻮم ﻋﻴﺎران و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و روشﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕـﻲ آﻧﻬـﺎ آورده ﺷـﺪه
اﺳﺖ .در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﺛﺎر ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻴﺎران اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺟﺰﺋﻴﺎت درﺑـﺎره آداب و اﺑـﺰار
ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻴﺎران و ﺣﺘﻲ ﻧﺤﻮه ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن اﻳﻦ اﺑﺰارﻫـﺎ ﺻـﺤﺒﺖ ﻧـﺸﺪه اﺳـﺖ .ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ
ﺿﺮورت آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ آداب ﻋﻴﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨـﺸﻲ از ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ﺗـﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺟﺎﻣﻌـﻪ
اﻳﺮان ،در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن ،ﺑـﺮاي ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر
درﺑﺎرهي ﻓﻨﻮن و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻴﺎران ﺑﺤﺚ ﺷﻮد و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕـﻲ آﻧﻬـﺎ و ﻣﻮاﺿـﻊ و
ﺷﻴﻮهﻫﺎي اﺳﺘﻔﺎده از آﻧﻬﺎ دﻗﻴﻘﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد.
درﺑﺎرهي ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي آن ﺗﺎ ﻛﻨـﻮن ﭼﻨـﺪ ﭘـﮋوﻫﺶ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ
اﺳﺖ .از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪي زﻫﺮا دﻫﻘﺎن دﻫﻨﻮي و ﻳﺪاﷲ ﺟﻼﻟﻲ ﭘﻨﺪري ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺑﺮرﺳﻲ
ﻋﻨﺼﺮ رواﻳﺖ در ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ،ﻛﻪ در آن وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎي رواﻳـﺖ در
اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ 1.ﻳﺎ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »ﺑﺮرﺳـﻲ ﺳـﺎﺧﺖ داﺳـﺘﺎن
ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪي ’ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‘« ،ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ آﺗﺶ ﺳﻮدا ﻋﻮاﻣﻞ داﺳﺘﺎﻧﻲ را در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب
ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ 2.ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺶ و آﻣﻨـﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ در ﻣﻘﺎﻟـﻪ »اﻫﻤﻴـﺖ
ادﺑﻴﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳﻚ در ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي«
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﻴﺎران در دورهي ﺻﻔﻮﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﻮادث اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را از ﻟﺤﺎظ
ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲـﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در آن دورهي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ .ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ
ﺻﻮرت ﺧﺎص درﺑﺎرهي ﻋﻴﺎران و آداب آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ .از آن ﺟﻤﻠـﻪ اﺳـﺖ ﻣﻘﺎﻟـﻪ
»آﻳﻴﻦ ﻋﻴﺎري« از اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺣﺎﻛﻤﻲ در ﻣﺠﻠﻪ ﺳﺨﻦ .ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻت »آﻳﻴﻦ ﻋﻴﺎري«
از ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮي در ﻣﺠﻠﻪ ﺳﺨﻦ درﺑﺎرهي اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ و آداب و رﺳﻮم آﻧﻬﺎ ﻣﻔﺼﻞ و
ﻣﺸﺮوح ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ .ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي »آﻳﻴﻦ ﻋﻴﺎري و وﺳﺎﻳﻞ و ﻟـﻮازم ﻋﻴـﺎران« از
ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﺠﻮب ﻧﻴﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎره اﺳﺖ .در ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ آﻳـﻴﻦ
ﻋﻴﺎري ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻴﺎنﺷﺪه در ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﭼﻪ در ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً درﺑﺎرهي داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﭼﻪ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ
درﺑﺎرهي آﻳﻴﻦ ﻋﻴﺎري ،درﺑﺎرهي ﻓﻨﻮن و اﺑﺰار ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻴﺎران ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣـﻞ ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﺑﻴـﺎن
ﻧﺸﺪه اﺳﺖ .ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﺧﺎﻧﻠﺮي ،در ﺣﺪ ﻧﻴﻢ ﺻﻔﺤﻪ ،ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﭽﻪ در داﺳﺘﺎن
ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﻴﻠﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎص ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻗـﺼﻪي
ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر درﺑﺎرهي ﺗﻤـﺎم ﻓﻨـﻮن ﺟﻨﮕـﻲ و اﺑﺰارﻫـﺎ و
ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺎران در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﻴﻖ و ﺟﺰءﺑﻪﺟﺰء ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ
ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ در ﺿﻤﻦ داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷـﻮد ﺻـﺮﻓﺎً ﻣﺨـﺼﻮص
ﮔﺮوهﻫﺎي ﻋﻴﺎري ﺑﻮده و در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن زﻣﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ و ﺑﺎ ذﻛـﺮ ﺟﺰﺋﻴـﺎت از
آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ .ﺣﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ آداب و رﺳﻮم در دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎبﻫـﺎي ﻋﻴـﺎري
ﭼﻮن داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﻳﺎ ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ادﺑﻲ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳـﺖ .ﻣـﺜﻼً در ﻛﺘـﺎب ﻋـﺎﻟﻢآراي
ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺷﺮح ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﻳﺮان ﺑﺎ ازﺑﻜﺎن در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي آورده ﺷﺪه اﺳﺖ ،اﻣﺎ درﺑـﺎره
آداب و ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ و اﺑﺰاري ﻛﻪ در ﺳﭙﺎه دو ﻃﺮف ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﺪه ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﻧﻴﺎﻣـﺪه
اﺳﺖ 1.در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻌﻲ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪي زواﻳﺎي اﻳﻦ آداب ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ واﻗﻌﻴـﺎت
.1رك .اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻴﻚ ﺗﺮﻛﻤﺎن ،(1334) ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻋﺒﺎﺳﻲ ،ﺗﻬﺮان :اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ ،ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺘﻌﺪد ،از ﺟﻤﻠـﻪ
ﺻﺺ ،526 ،525 ،508 .و :...ﻧﻴﺰ رك .ﺧﺎﻧﺒﺎﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﻲ ،(1353) ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈـﺎﻣﻲ اﻳـﺮان ،دوره ﺻـﻔﻮﻳﻪ ،ﺗﻬـﺮان:
ﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ارﺗﺸﺘﺎران ،ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺘﻌﺪد ،از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺺ.98 ،97 ،94 .
| رزم ﻋﻴﺎران :ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ ،ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | 121
.2ﺧﻼﺻﻪي داﺳﺘﺎن
ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد رواﻳﺘﻲ ﺣﻤﺎﺳﻲـﻣﺬﻫﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ آن ﻣﺒﺎرزات و دﻻوريﻫﺎي
اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ازﺑﻜﺎن و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ اﺳﺖ .ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ داﺳﺘﺎن و ﺧﻼﺻﻪاي از وﻗـﺎﻳﻊ آن
ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ:
ﻗﺼﻪ از آن ﺟﺎ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي ﭘﺲ از ﺷـﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳـﺐ ﺑـﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ
ﻣﻲرﺳﺪ .ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺧﺎن ،ﺣﺎﻛﻢ ازﺑﻜﺎن ،ﻳﻜﻲ از اﻣﺮاي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻠﺨﺎل ﺧﺎن ﺑﺮاي آوردن
ﺳﺮ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ اﻳﺮان رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ .ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ،ﺑﻲﺧﺒﺮ از اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ،از او اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ
و ﺑﻪ او و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ.
اﻏﻠﺐ ﻋﻴﺎران و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن دوره اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺻﻨﻒ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن ﺷـﻬﺮي ﻫـﺴﺘﻨﺪ و
ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﺎم ﺧﻮد ﻧﺎم ﺻﻨﻒ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه دارﻧـﺪ 1.از ﺟﻤﻠـﻪ اﻳـﻦ ﻋﻴـﺎران
ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ آﺟﺮﭘﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲآﻳـﺪ .در
آﻏﺎز داﺳﺘﺎن روزي ازﺑﻜﺎن در ﺣﻤﻠﻪاي ﺧﻮاﻫﺮزادهي او ﻣﻴﺮﺣﺴﻴﻦ را ﻣﻲدزدﻧﺪ و ﭘـﺪر او را
ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ .ﻫﻤﻴﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺳﻴﺪﻣﻴﺮﺑﺎﻗﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﭘﺪر 904ﻧﻔـﺮ از
ازﺑﻜﺎن را در ﭼﺎل آﺟﺮﭘﺰي ﺑﺴﻮزاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺣﺎﻛﻢ ازﺑﻜﺎن راﻫﻲ ﺑﻠﺦ ﺷـﻮد.
ﺳﻴﺪ ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﻣﺒﺎرزات ﺑﻪ ﺑﺪﺧﺸﺎن و ﺧﻄﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮ آﻧﭽـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲآورد
رواﻧﻪي ﺧﺰاﻧﻪ ﺷﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ .ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺪرداﻧﻲ ﺑﺮاي او ﺗﻜﻴﻪاي 2ﻣﻲﺳﺎزد و دﺳـﺘﻮر
آﻣﻮزش ﺗﻌﺪادي ﻳﺘﻴﻢ و ﻧﻮﭼﻪ 3را ﺑﻪ او ﻣﻲدﻫﺪ .ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ ،ﭘـﺴﺮ او ﻋﺒـﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ
.1ﻫﺎﻧﺮي ﻛﺮﺑﻦ ،(1363) ،آﻳﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ،ﺗﻬﺮان :ﻧﻮ ،ص193 .؛ ﻧﻴﺰ رك .زورﺧﺎﻧﻪ در اﻳﺮان ،ص.20 .
.2ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ﺑﺎ ﺗﺼﻮف از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻨﻈﻮر از واژهي »ﺗﻜﻴـﻪ« ،ﻛـﻪ
ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﻫﻤﺎن ﻛﺎرﺑﺮد زاوﻳﻪ و ﻟﻨﮕﺮ در ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﺗـﺼﻮف را
دارد ،ﻛﻪ اﻫﻞ ﻓﺘﻮت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻮﻓﻴﺎن در آن ﮔﺮد ﻣﻲآﻣﺪهاﻧﺪ و اﺻﻮل ﻓﺘﻮت و ﻋﻴـﺎري را ﻣـﻲآﻣﻮﺧﺘـﻪاﻧـﺪ )رك.
زورﺧﺎﻧﻪ در اﻳﺮان ،ص.(23-20 .
.3ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن را ﻳﺘﻴﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻳﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻮﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ .ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻧﻴﺰ ﻳﺘـﻴﻢ ﭘﻬﻠـﻮان ﻣـﺴﻴﺢ
دﮔﻤﻪﺑﻨﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه و ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻳﺘﻴﻢﻧﺎﻣـﻪ اﺳـﺖ )ﻣﻬـﺮان اﻓـﺸﺎري ،و
| 122ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ،ﺷﻤﺎره | 35
ﺧﺎن ،ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﻠﻨﺪر ﺧﺎن را ﺑﺮاي ﺧﻮنﺧـﻮاﻫﻲ ﭘـﺪر ﺑـﻪ اﺻـﻔﻬﺎن
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ .از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ داﺳﺘﺎن ،اﻓﺮاد زﻳﺎدي وارد داﺳﺘﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳـﻚ ﻗـﺼﻪاي
دارﻧﺪ و ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ ،ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهي داﺳﺘﺎن در داﺳـﺘﺎن ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﺷـﻮد .اﻣـﺎ
ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺻﻠﻲ داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ازدواجﻫﺎي ﻣﻜـﺮر دارد و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ داﺳـﺘﺎن
ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر دﻻوران زﻳﺎدي از ﻫﺮ ﺷﻬﺮ در ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ او ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ و ﻧﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﺎه زﻳﺎد
ﻣﻲﺷﻮد.
از اﻓﺮادي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ وارد داﺳﺘﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد
اﺳﺖ .او ﻛﻪ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﻳﻜﻲ از دﻻوران اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻜﻤﻪﺑﻨﺪ در ﺗﺒﺮﻳﺰ اﺳﺖ ،روزي از
ﻃﻌﻨﻪي زن آن دﻻور ﻛﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه ﺑﺎﺷـﻲ ،ﺑـﺎ ﻋـﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺧﺎﻧـﻪ را ﺗـﺮك
ﻣﻲﻛﻨﺪ و راﻫﻲ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﻮﭼﻪﻫﺎي ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮ ﻛﻪ آوازهي او در ﻫﻤﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎ
ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﻮد ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد .از اﻳﻨﺠﺎ ﺣﻀﻮر ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺣﺴﻴﻦ در داﺳﺘﺎن آﻏﺎز ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺷـﺮح
ﺟﻨﮓﻫﺎ و دﻻوريﻫﺎي او ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮ ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن ﻣـﺬﻛﻮر در اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن را
ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮارﻣﻲدﻫﺪ ،ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻧﺎم داﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺳﻢ او ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻲﺷﻮد .ﺣﺴﻴﻦ ﻛـﺮد
در ﺳﻴﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻠﺦ و ﭼﻴﻦ و ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺗﺤـﺖ
ﺣﻜﻮﻣﺖ ازﺑﻜﺎن ﺳﻔﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ .در اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن ﺷـﺮح ﻣﺒـﺎرزات و دﻻوريﻫـﺎي ﺳـﻴﺪﺑﺎﻗﺮ و
ﻧﻮﭼﻪﻫﺎي او ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد و ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ
ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد .در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﻲﺷـﻮد و درﺑـﺎرهي
ﺑﺮﺧﻲ از دﻻوريﻫﺎ و ﺟﻨﮓﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ذﻛﺮ ﻣﻲﺷـﻮد ،از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣﻴﺮاﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﻛـﻪ در
ﭘﺎﻳﺎن داﺳﺘﺎن ﺣﻜﺎﻳﺎﺗﻲ از ﻣﺒﺎرزات او در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺳﺠﺴﺘﺎن و ﻣﺼﺮ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺷﺎه
ﻣﻬﺪي ﻣﺪاﻳﻨﻲ ،(1388) ،ﭼﻬﺎرده رﺳﺎﻟﻪ در ﺑﺎب ﻓﺘﻮت و اﺻﻨﺎف ،ﺗﻬﺮان :ﭼﺸﻤﻪ ،ص .(25 .در ﺟﺎي دﻳﮕـﺮي
درﺑﺎره واژه ﻳﺘﻴﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ» :ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺎران در آن ﺑﻴﺘﻮﺗﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎي ﺧـﻮد را
ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ ’ﻳﺘﻴﻢﺧﺎﻧﻪ‘ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ .ﺑﺴﻴﺎر اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ
ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﭘﺲ از ورود در ﺟﺮﮔﻪي ﻋﻴﺎران ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺧﻮد را اداره ﻛﻨﻨﺪ و ﻧـﻪ ﭘـﺪر و ﻣـﺎدر و ﻧـﻪ
ﻫﻴﭻﻛﺲ در زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ،ﮔﻮﻳﻲ از ﻧﻮ زاده ﺷﺪه و ﻳﺘﻴﻢ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ« )آﻳﻴﻦ ﺟـﻮاﻧﻤﺮدي ،ص.
.(157
| رزم ﻋﻴﺎران :ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ ،ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | 123
» .1ﻣﻘﺪﻣﻪ« ﺻﻔﺎ در :ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻴﻐﻤﻲ ،(1341-1339) ،دارابﻧﺎﻣﻪ ،ﺑـﺎ ﻣﻘﺪﻣـﻪ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت
ذﺑﻴﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ ،ﺗﻬﺮان :ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب ،ج ،2 .ص.777 .
| 124ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ،ﺷﻤﺎره | 35
ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺗﻮان رزﻣﻲ دﺷﻤﻦ و از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن اﻣﻜﺎﻧـﺎت و وﺳـﺎﻳﻞ
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﺟﻨﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ .اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻛﻪ ﺟﺰو ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ آﻧﻬـﺎ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ
ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن رﺳﻤﻲ اﺳﺖ .اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎ و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻛﺎر
ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ .از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد.
.1-1-3دزدي از ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ
ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ،ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻠﻲ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرزات دﻻوران و ﺟﻨﮓﻫﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ
ﻣﻴﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ازﺑﻜﺎن رخ ﻣﻲدﻫﺪ .اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزات ﺳﻔﺮ ﺟﻨﮓآوران و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن
ﻧﺎﻣﻲ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ و اﻋﻼم ﺣﻀﻮر ﺧﻮد در آن دﻳﺎر اﺳﺖ .زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ
اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﺷﻤﻦ وارد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ،ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﻗﺪرت ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه
ﻃﻠﺒﻴﺪن ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ،ﺑﻪ ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ دﺳﺘﺒﺮد ﻣﻲزدﻧﺪ .درﺑﺎره اﻳﻦ رﺳﻢ و ﻣﺮاﺣـﻞ اﻧﺠـﺎم آن در
داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﻴﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ .اﻳﻦ رﺳﻢ ﺑﺎرﻫﺎ در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺗﻜﺮار ﺷـﺪه ،اﻣـﺎ
ﻫﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪاي از آن اﺷﺎره رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺮاﺣﻞ آن ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ .ﺑـﺎ
اﺣﺎﻃﻪ ﺑﺮ ﻛﻞ داﺳﺘﺎن و ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ،ﻣﺮاﺣﻞ اﻳﻦ رﺳﻢ ﺑﻪ ﺻـﻮرت
زﻳﺮ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﻲﺷﻮد.
اﻟﻒ .ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺿـﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ :زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻻوران ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﺷﻤﻦ وارد ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ،در آﻏـﺎز
ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺿـﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ و راهﻫـﺎي دررو را ﺑﺮرﺳـﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ:
1
»اﻳﺸﺎن ﮔﺮدش ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﺑﺎزارﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ ]را[ ﺑﻠﺪﻳﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ«.
ب .دﺳﺘﺒﺮد ﺑﻪ ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ :ﭘﻬﻠﻮان و ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن در ﺷﺐ ﻣﻘﺮر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﻛﻤﻨـﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ
ﭘﻨﺠﺮهي ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و وارد آن ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ .ﭘﺲ از آن اﮔﺮ ﻛـﺴﻲ در آﻧﺠـﺎ ﺣـﻀﻮر
داﺷﺘﻪ او را ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻳﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻲﻫﻮش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻮش و دﻣﺎﻏﺸﺎن را ﻗﻄﻊ و ﺷﺎل دﺳـﺘﻤﺎل
را ﭘﺮ از زر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﺮار ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ:
...ﻛﻤﻨﺪ را ﺑﻨﺪ ﻛﺮده ﺑـﺎﻻ آﻣـﺪه و ﭘﻨﺠـﺮهي ﻓـﻮﻻد را ﻛﻨـﺎر ﮔـﺬارده داﺧـﻞ
ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﺪ ،دﻳﺪ ده ﻧﻔﺮ ﻋﻤﻠﻪﺟﺎت در آﻧﺠﺎ در ﺧﻮاباﻧـﺪ ،ﭘـﻴﺶ رﻓـﺖ و
.1اﻳﺮج اﻓﺸﺎر ،و ﻣﻬﺮان اﻓﺸﺎري )ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ( ،(1388) ،ﻗﺼﻪ ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد ﺷﺒـﺴﺘﺮي ،ﺗﻬـﺮان :ﭼـﺸﻤﻪ ،ص.
.167
| رزم ﻋﻴﺎران :ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ ،ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | 125
اﻳﺸﺎن را ﺑﻲﻫﻮش ﻛﺮد ،ﮔﻮش و دﻣﺎغ اﻳﺸﺎن را ﺑﺮﻳﺪه ...و ﺷـﺎل دﺳـﺘﻤﺎل را
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
1
ﭘﺮ از زر ﻛﺮده ﺑﺮداﺷﺖ و روي در ﻛﺎرواﻧﺴﺮا ﻧﻬﺎد ...
ج .اﻧﺪاﺧﺘﻦ دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ :دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻮده ﻛﻪ دزدان ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ﻧﺎم ﺧـﻮد را در آن
ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ دﺳﺘﺒﺮد زده اﺳﺖ .از ﺧﻼل داﺳﺘﺎن و دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪﻫـﺎﻳﻲ
ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺖ از داﺳﺘﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه ،ﺧﻮاﻧﻨﺪه آﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ
) (1در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ،ﻋﻼوه ﺑﺮ ذﻛﺮ ﻧﺎم ﺧﻮد ،ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻧﻴﺰ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ ...» :ﺳـﻴﺪ
ﭼﻮن ﻧﻈﺮ ﻛﺮد دﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن اﻳﺮان ...اﮔﺮ ﻳﻚ ﻛﺪام در ﮔﻮﺷﻪ و ﻛﻨﺎري ﺑﻪ ﮔﻴﺮ ﻣﻦ
2
ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ داﻧﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻛﺎر ﻛﻨﻢ «...
) (2ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد دﺳـﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ ﻣـﻲاﻧﺪاﺧﺘـﻪاﻧـﺪ ...» :ﻫـﺮ ﻛـﺪام
3
دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ روي در ﻣﺮدم ﺧﻮد ﻧﻬﺎدﻧﺪ«.
) (3ﮔﺎه دﻻوران ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﮕﺮي دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ او را ﻣـﺘﻬﻢ ﺟﻠـﻮه دﻫﻨـﺪ...» :
ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﻛﺸﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺎل ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮدهاﻧﺪ و دﺳـﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﺣﻴـﺪر اﻧﺪاﺧﺘـﻪاﻧـﺪ و
4
رﻓﺘﻪاﻧﺪ«.
د .دﻓﻦ ﻛﺮدن دﺳﺘﺒﺮدﻫﺎ :دﻻوران ﭘﺲ از ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﺿـﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ،دﺳـﺘﺒﺮدﻫﺎ را در ﻣﺤـﻞ
اﺳﺘﻘﺮار ﺧﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺗﺎق ﻛﺎرواﻧﺴﺮاﻳﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ در آن ﺳـﺎﻛﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻳـﺎ در ﻣﺤـﻞ اﻣـﻦ
دﻳﮕﺮي دﻓﻦ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ...» :و روي در ﺳﺮدم ﺧﻮد ﻧﻬﺎد و دﺳﺘﺒﺮدﻫﺎ را در ﻣﻴﺎن اﻃﺎق دﻓـﻦ
5
ﻛﺮد«.
ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﺘﻦ ﻳﻚ دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ...» :ﻛﺎﻏﺬي دﻳﺪ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ .ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻧﻤـﻮد ،دﻳـﺪ
6
ﻧﻮﺷﺘﻪاي اﺣﻄﺎس وﻻﻳﺖ ﻛﺴﻲ را ﻣﺰن و ﺑﺪﻧﺎم ﻣﻜﻦ ،ﻛﺮده ﻛﺮدهي ﺣﺎﺟﻲ ﻣﻼ اﺣﻤﺪ«.
ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻋﻴﺎران در ﻣﺒﺎرزاﺗﺸﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻬﺎرﺳﻮي ﺷﻬﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ.
در واﻗﻊ ﻣﻜﺎن اﺻﻠﻲ ﻣﺒﺎرزات در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﭼﻬﺎرﺳﻮي ﺷﻬﺮ ـ ﻣﺤﻞ ﻛﺸﻴﻚ اﺣﻄﺎس ـ ﺑﻮده
اﺳﺖ .ﺑﺎ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ رﺳـﻢ در داﺳـﺘﺎن ،ﻣﺮاﺣـﻞ آن ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻪ
ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد.
اﻟﻒ .ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن ﺻﺪاي ﻃﺒﻞ و آﻏﺎز ﻣﺒﺎرزه :ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﻃﺒﻞ ﺳﻮم در ﺷﻬﺮ
ﻣﻲﭘﻴﭽﻴﺪه ،ﻣﺒﺎرزان ﻏﺮق در ﺳﻼح از ﭘﻨﺎﻫﮕـﺎه ﺧـﻮد ﺑﻴـﺮون ﻣـﻲآﻣـﺪه و راﻫـﻲ ﭼﻬﺎرﺳـﻮ
ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ .ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﻳﻦ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﭼﻬﺎر ﻣﺸﻌﻞ روﺷﻦ ﺑﻮده و اﺣﻄﺎس ﺷﻬﺮ در آن ﻧﮕﻬﺒـﺎﻧﻲ
ﻣﻲداده اﺳﺖ» :ﭼﻮن ﺷﺐ ﺑﺮ ﺳﺮ دﺳﺖ درآﻣﺪ و ﻃﺒﻞ اول و دوﻳﻢ و ﺳﻴﻮم را زدﻧﺪ ]ﺳﻴﺪ[ ﺑـﺎ
1
ﻳﺎران اﺳﻠﺤﻪ ﭘﻮﺷﻴﺪه داﺧﻞ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺷﺪه «...
ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻃﺒﻞ ﺳﻮم را ﻣﻲزدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ از ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ،ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ
در ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ...» :ﺗﺎ ﺷﺎم ﺷﺪه و ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ از ﺷـﺐ
2
ﮔﺬﺷﺖ ﻏﺮق در ﺳﻼح ﺷﺪه ...ﺗﺎ ﺑﺮ دﻫﺎﻧﻪي ﭼﻬﺎرﺳﻮ رﺳﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺸﻌﻞ زدهاﻧﺪ «...
ﮔﺎه دﻻور ،ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ،دو ﻛﻒ ﭘﺎ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲزده و ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺳﻂ ﭼﻬﺎرﺳـﻮ
ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪه اﺳﺖ ...» :ﺳﻴﺪ از آﻧﺠﺎ ﻫﺮ دو ﻛﻒ ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ زد ،ﺧـﻮد را در ﻣﻴـﺎن
3
ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﮔﺮﻓﺖ«.
ب .آﻏﺎز ﻣﺒﺎرزه :زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻻور وارد ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﻲﺷـﺪ ،و ﮔـﺎﻫﻲ ﻗﺒـﻞ از ورود ،ﺷـﺐ ﺑـﻪ
ﺧﻴﺮي ﻣﻲﮔﻔﺘﻪ و ﮔﺎه اﺻﻄﻼح »ﻋﺸﻖ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ« را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲﺑـﺮده و از ﻃـﺮف ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻛـﻪ
ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺣﻄﺎس ﺷﻬﺮ ﺑﻮده ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ .ﮔﺎه دﺷﻤﻦ ﺑﻪ او ﺗﻌﺎرف و ﺧﻮشآﻣـﺪﮔﻮﻳﻲ
ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ .ﭘﺲ از آن دﻻور ﻧﺎم ﺧﻮد را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲراﻧﺪه ﻳﺎ دﺷﻤﻦ از او ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪه و
ﭘﺎي ﺧﻮد را ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻪ و اﺑﺘﺪا ﻣﻔـﺎﺧﺮه ﻣـﻲﻛـﺮده و ﺳـﭙﺲ ﻣـﺸﻐﻮل ﻣﺒـﺎرزه
ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ.
...ﺑﻌﺪ از دﻣﻲ ﻫﺮﻣﺰ ﺑﻪ دﻫﻨﻪي ﭼﻬﺎرﺳﻮ رﺳﻴﺪ .ﻧﻈﺮ در ﻣﻴـﺎن ﭼﻬﺎرﺳـﻮ ﻛـﺮد
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
دﻻوري دﻳﺪ ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﻗﺮار دارد ﻏﺮق در ﺳﻼح ﺟﻮاﻫﺮﻧﺸﺎن ﺑﻲﻣﺤﺎﺑﺎ داﺧـﻞ
ﺷﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد ﻛﻪ اﺣﻄﺎس ﺷﺐ ﺑﺨﻴﺮ ،ﻋﺸﻖ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ .ﺣﺴﻴﻦ ﺳﺮ را ﺑﺎﻻ
ﻛﺮد دﻻوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ درآورد .ﮔﻔـﺖ ﻛﻴـﺴﺘﻲ ﮔﻔـﺖ اﮔـﺮ ﺷـﻨﻴﺪه ﺑﺎﺷـﻲ ﻣـﻨﻢ
1
ﻧﻈﺮﻛﺮدهي اوﺟﺎق آل ﻋﺜﻤﺎن ﻫﺮﻣﺰ ﻗﺮﻧﻲ...
...ﺗﺎ داﺧﻞ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺷﺪ ...ﺷﺐ ﺑﺨﻴﺮي ﮔﻔﺖ ﭘﺎ را ﭼﭗ و راﺳﺖ ﮔـﺬارد ،و
2
ﮔﻔﺖ ﺧﻮش ﺑﺎﺷﺪ .ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ارادهي ﺳﺮﺗﺮاﺷﻲ ﻣﺎ دارد ﺑﻴﺎﻳﺪ...
اﺣﻄﺎس در ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﺮاﻗﺐ اوﺿﺎع ﺷﻬﺮ و اﻣﻨﻴﺖ آن ﺑﻮده اﺳﺖ .در اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن اﺣﻄـﺎس
)اﺣﺪاث( 3ﻫﻤﺎن داروﻏﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﻨﺪ ﺟﺎ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد ...» :ﮔﻔﺖ ﻣﺎ اﻣﺮوزه وارد
ﺷﺪﻳﻢ و او را داروﻏﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻟﺤﺎل در ﺳﺮ ﭼﻬﺎرﺳﻮق ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ 4«.ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻘـﺎم اﺣﻄﺎﺳـﻲ ﺑـﺎ
ﻣﻘﺎم ﻣﻴﺮﺷﺒﻲ در آن دوران ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده اﺳﺖ:
ﭼﻮن دده اﺻﻼن داﺧﻞ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺷﺪ دﻳﺪ ﻛـﻪ ﻏﻼﻣـﻲ او را آواز داد ﻛـﻪ ﺑﻴـﺎ
5
اﺣﻄﺎس ﻣﻴﺮﺷﺐ ﺗﻮ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ.
ﻗﺎﭘﻼن ﭘﺎﺷﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد ﺟﻮان ﻛﻴﺴﺘﻲ در ﺑﺎﻻي ﻛﺮﺳﻲ .اﺣﻄﺎﺳـﻲ ﻳـﺎ ﻣﻴـﺮ
6
ﺷﺒﻲ.
اﺣﻄﺎس ﻛﻼه و ﻳﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ .در ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ داﺳـﺘﺎن ،راوي
اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ دارد ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺣﻄﺎﺳﻲ ﺑﺮﺳـﺪ ﺑـﻪ او ﺧﻠﻌـﺖ و
ﻧﺸﺎﻧﻪي اﺣﻄﺎﺳﻲ ﻣﻲداده اﺳﺖ» :ﺷـﺎه ﺧﻠﻌﺘـﻲ و رﻗـﻢ اﺣﻄﺎﺳـﻲ او را ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺧﻠﻌـﺖ را
ﭘﻮﺷﻴﺪه رﻗﻢ را ﺑﺮ ﺳﺮ زده داﺧﻞ ﭼﻬﺎر ﺳﻮ ﺷﺪ .ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻃﺒﻞ را ﺑﻪ اﺳـﻢ او ﺑـﻪ ﻧـﻮازش
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
1
درآوردﻧﺪ«.
اﺣﻄﺎﺳﺎن ﻛﺮﺳﻲ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺑـﺮ آن ﻣـﻲﻧﺸـﺴﺘﻪاﻧـﺪ و ﻫﻤﻴـﺸﻪ
ﺗﻌﺪادي ﺳﺮﺑﺎز در ﺑﺮاﺑﺮ او و ﻳﺎ دور ﺗﺎ دور او ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ» :دﻳﺪ ﻛﻪ اﻟﻨﮕـﻲ ﻗﺒـﺎ در ﺑـﺎﻻي
2
ﻛﺮﺳﻲ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻗﺪر ﺻﺪ ﻧﻔﺮ دور ﺗﺎ دور او اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ«.
ج .ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺒﺎرزه و ﭘﺎﻳﺎن آن :درﺑﺎرهي ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺒﺎرزه و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ آن ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ
ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد:
) (1ﮔﻮﻳﺎ اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻣﺒﺎرزه ﺗﻴﻎﺑﺎزي و آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي آن ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و در اﻳـﻦ
ﺑﻴﻦ ﻛﺎر را ﺑﺎ ﻣﻀﺮاب و ﺳﭙﺮﺑﺎزي و ﮔﺎه ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادهاﻧﺪ:
ﺳﻴﺪ ﮔﻔﺖ اول ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻢ ...از ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻣﺮادي ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ دﺳـﺖ ﺑـﻪ
ﻣﻀﺮاب ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ...ﻫﺮ دو ﺳﭙﺮ ﺑﺮ دﺳﺖ ﻛـﺸﻴﺪه و ﻗﺒـﻪي
ﺳﭙﺮ ﺳﺮ ﺳﭙﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ زدﻧﺪ و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ.
ﺧﻮد ﺳﻴﺪ در دو ﻗﺴﻤﺖ از اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن ﻣﺮاﺣـﻞ ﺷﻤـﺸﻴﺮﺑﺎزي در ﭼﻬﺎرﺳـﻮ را ﭼﻨـﻴﻦ ذﻛـﺮ
ﻣﻲﻛﻨﺪ» :ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮﺑﺎزي ﮔﺬاردﻧﺪ .اول ﭘﺲ و ﭘﻴﺶ ،دوﻳﻢ ﺑـﺪ و ﻧﻴـﻚ ،ﺳـﻴﻢ ﺑـﻪ ﻣـﺪارا،
3
ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﺷﻤﺎرا ،ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ ﻛﻼﻓﻪ ،ﺷﺸﻢ ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮه ،ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﭼﻬﺎرﺧﺎﻧﻪ«.
) (2ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﻌﻤﻮﻻً دو ﺻﻮرت داﺷﺘﻪ:
اﻟﻒ .رﺳﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ در ﻣﺮﺣﻠﻪي آﺧﺮ ،ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺸﺘﻲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ،ﺣﺮﻳﻒ را ﺑﺮ زﻣـﻴﻦ
زد و ﺑﺮ روي ﺳﻴﻨﻪي او ﻧﺸﺴﺖ ،ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺮش ﺑﺮﻳﺪه ﺷﻮد و ﻳﺎ اﺳﻴﺮ ﺷﻮد
ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﺣﻖ ﺑﻮدن ﺑﺮﻧﺪه اذﻋﺎن ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ او درﺑﻴﺎﻳﺪ .در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ،ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن
ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و دﺷﻤﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻲﺷﻮد:
...دررﺑﻮدش و ﺑﺮ زﻣﻴﻨﺶ زد و ﺑﺮ روي ﺳﻴﻨﻪاش ﻧﺸﺴﺖ .و ﻫﺮ دو دﺳﺘﺶ را
ﺑﻪ ﺧﻢ ﻛﻤﻨﺪ ﻣﺤﻜﻢ ﺑﺮﺑﺴﺖ ﭘﻴﭽﻚ ﮔﻔﺖ دﺳﺘﻢ را ﺑﺎز ﻛﻦ ﻛﻪ داﻧﺴﺘﻢ ﺧﺪاي ﺗﻮ
1
ﺑﺮﺣﻖ اﺳﺖ ...ﭘﻴﭽﻚ از ﺳﺮ ﺻﺪق ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ ...
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ب .ﮔﺎه ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎرزان ﺗﻮان اداﻣﻪ ﺟﻨﮓ را از دﺳﺖ ﻣﻲداده و ﻳﺎ ﺣﺮﻳﻒ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻧﻤﻲﺷـﺪه
اﺳﺖ .ﻣﺸﻌﻞ و ﻳﺎ ﻣﺸﻌﻞﻫﺎ را در ﭼﺸﻢﺑﺮﻫﻢزدﻧﻲ ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﻛﺮده ﺗﺎ دﻳﺪه ﻧـﺸﻮد ،و ﭘـﺎ ﺑـﻪ
ﻓﺮار ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ» :ﺳﻴﺪ ﺗﻴﻎ را ﺣﻮاﻟﻪي اﻳﺸﺎن ﻧﻤﻮده ﺳـﻪ ﻧﻔـﺮ دﻳﮕـﺮ را ﮔـﺮدن زد ﺑـﺎز
2
ﺧﻴﺮﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .ﺳﻴﺪ ﻣﺸﻌﻞ را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮده و زد ﺑﺮ ﻳﻚ ﻃﺮف ﭼﻬﺎرﺳﻮ و ﺑﻪ در رﻓﺖ«.
ج .ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺎرزات ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ از ﺟﺎﻧﺐ ﻳﻜﻲ از دو ﻃﺮف ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪه اﺳﺖ.
ﻣﺜﻼً ﺣﻮاس ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﺘﻲ ﭘﻬﻠﻮان داﺳﺘﺎن را ﭘﺮت ﻣﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ و ﺿـﺮﺑﻪ را ﻣـﻲزدهاﻧـﺪ:
»ﮔﻔﺖ ﭘﻬﻠﻮان ﺗﻮ دﻳﺸﺐ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻮدي اﻣﺸﺐ رﻓﻴﻖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاي .ﺣـﺴﻴﻦ ﮔﻔـﺖ واﷲ ﻣـﺎ رﻓﻴـﻖ
ﻧﺪارﻳﻢ ...ﺣﺴﻴﻦ رو را ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ آن ...ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﻛﺸﻴﺪه ﺑﺮ ﻓﺮق ﺣـﺴﻴﻦ
3
اﻧﺪاﺧﺖ«.
ﻳﺎ وﻗﺘﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ در ﺟﻨﮓ ﺗﻦﺑﻪﺗﻦ ﺗﻮان ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺎد
ﻳﺎ دﺳﺖ زدن ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ» :ﻣﻼ ﺣﺎﺟﻲ ﻣﺤﻤﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﺎ
ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺮاﺑﺮي ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ .ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ دﺳﺖ ﺑﺮﻫﻢ زده ﺑﻪ ﻗﺪر دوﻳﺴﺖ ﻧﻔـﺮ دور
4
آن دﻻور را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮدﻧﺪ«.
ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻜﺎن و ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺒﺎرزه در ﺳﻤﻚ ﻋﻴـﺎر ﺑـﺎ ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد
5
ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ .در ﺳﻤﻚ ﺳﺨﻨﻲ از ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻧﻴﺴﺖ و در آن ﺑﻪ زدن ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻞ اﺷﺎره ﺷـﺪه
و ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار ﺟﻨﮕﻲ و ﮔﺎه ﻧﻮع آن ﺑﺎ داﺳﺘﺎن ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد ﻣﺘﻔـﺎوت
6
اﺳﺖ.
.3-1-3ﺷﺒﻴﺨﻮن زدن
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﺗﺮﻓﻨﺪ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻋﻴﺎران ﺑﺮاي ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﺮدن ﺣﺮﻳﻒ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺷﺒﻴﺨﻮن
زدن ﻳﺎ ﻧﺒﺮد در ﺷﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ .ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪي ﻣﺒﺎرزات اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن ،ﻣﺎﻧﻨـﺪ داﺳـﺘﺎن ﺳـﻤﻚ
ﻋﻴﺎر ،در ﺷﺐ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ دﻣﻴﺪن ﺻﺒﺢ در ﻫﺮ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ دو ﻃـﺮف ﺑﺎﺷـﻨﺪ
ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﺑﺎ اﻣﺎن دادن ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اداﻣﻪي آن ﺑﻪ ﺷﺐ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﻛﻮل ﻣﻲﺷﻮد» :ﻫـﺮ دو
ﺑﻪ ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺻﺒﺢ ﺳﻴﺪ ﺑﺮ ﻋﻘﺐ ﺟـﺴﺘﻦ ﻧﻤـﻮده ﮔﻔـﺖ ﺻـﺒﺢ اﺳـﺖ،
1
وﻋﺪهي ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻓﺮداﺷﺐ .ﮔﻔﺖ ﺧﺪا ﻫﻤﺮاﻫﺖ ﺑﺮو و ﻓﺮدا ﺷﺐ«.
در ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ از داﺳﺘﺎن ،ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزان روزﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﻤـﻲﭘﺮدازﻧـﺪ دﺧﺎﻟـﺖ
ﻣﺮدم آن ﺷﻬﺮ در ﻣﺒﺎرزه ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ .زﻳﺮا ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﺻـﺒﺢ ﺷـﻮد
ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻲ ﻣﺒﺎرزﺷﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ در درﮔﻴﺮي دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ
ﻛﺮد ،و در ﻣﺮام ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن در ﺟﻨﮓ ﺗﻦﺑﻪﺗﻦ ﻧﺎﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻛـﺴﻲ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻃـﺮفﻫـﺎ
ﻛﻤﻚﻛﻨﺪ:
ﮔﻔﺖ اﻟﺤﺎل روز اﺳﺖ و ﻣﺮدم از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ درﻣﻲآﻳﻨـﺪ و ﻣـﺮا ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ .اﮔـﺮ
ﻣﺮدي ﻣﺮا رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ و ﺣﺮف ﻧﻤﻲزﻧﻲ ﺗﺎ ﻓﺮداﺷﺐ ﺟﻨـﮓ ﺧـﻮد را ﺗﻤـﺎم
ﻛﻨﻴﻢ و اﮔﺮ ﻧﺎﻣﺮدي ﺑﻴﺎ و دﺳﺖ ﻣﺮا ﺑﺒﻨﺪ .اﻟﻤﺎس ﮔﻔﺖ ﻣﺎ ﻧﺎﻣﺮد ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ ،ﺑـﺮو و
2
ﻓﺮدا ﺷﺐ ﺑﻴﺎ و ﺟﻨﮓ ﺧﻮد ﺗﻤﺎم ﻛﻦ.
ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺗﺎق ﻣﺨﺼﻮص ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
در ﻣﻴﺎن ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ 1،در ﭘﺲ ﮔﻮش 2،در ﻣﻴﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎن 3و ﻳﺎ ﻛﻒ ﭘﺎ 4ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﻛﺮده و آن را در
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﺷﺮاب 5،ﻏﺬا 6،ﺣﻠﻮا 7و ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﻤﻊ 8ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪ و ﻳﺎ آن را ﺑﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ 9،در ﺑﻴﻨﻲ 10و ﻳﺎ
ﺑﺮ دﺳﺘﺎرﭼﻪ 11ﻣﻲﻣﺎﻟﻴﺪه اﺳﺖ .ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ درون ﺗﺮﻧﺞ ﺑﻮيدار را ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻲﻛﺮده و ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ را
12
در آن ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ.
درﺑﺎره اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ در دارابﻧﺎﻣﻪ ﺑﻴﻐﻤﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳـﺖ:
»ﺧﻮاﺟﻪاي ﺑﺎزرﮔﺎن را ﻗﺪري داروي ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ از اﻓﻴﻮن ﻣﺼﺮي و از ﺧﺮﺑﻨﮕﻪ و ﺗﻔﺖ ﻳﺰدي و
13
ﺑﻴﺦ ﻛﺒﺮ ﻣﺼﺮي ﻣﻌﺠﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ داﺷﺖ ،ﻗﺪري در ﻃﻌﺎم آﻟﻮد«.
اﻣﺎ اﻳﻦ دارو را ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺷﺮاب ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ .در رواﻳﺖ ﺣﺴﻴﻦ ﻛـﺮد ﻧﻴـﺰ ،ﺑـﻪ ﺗﻘﻠﻴـﺪ از
ﺣﻜﺎﻳﺎت ﻋﻴﺎري ،ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت از اﻳﻦ رﺳﻢ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮارﻧﺪ:
اﻟﻒ .دارو در ﺷﺮاب رﻳﺨﺘﻦ :ﻣﻄﺎﺑﻖ داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ،ﻣﺘﺪاولﺗـﺮﻳﻦ روش ﺑـﺮاي ﺑﻴﻬـﻮش
ﻛﺮدن دارو رﻳﺨﺘﻦ در ﺷﺮاب اﺳﺖ .در داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﺑﻴﻬـﻮش ﻛـﺮدن از
ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ» .درﺑﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﺮاب ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻲداد ﻗﺪري دارو در ﭘﻴﺎﻟﻪ ﻛـﺮده و ﺑـﻪ
14
ﺧﻮرد اﻳﺸﺎن داد و اﻳﺸﺎن را ﺑﻲﻫﻮش ﻛﺮده«.
ب .دارو در آب رﻳﺨﺘﻦ ...» :از ﻗﻀﺎ ﺳﻴﺪ آب ﺧﻮاﺳﺖ .دارو را در آب ﻛـﺮده و ﺑـﻪ ﺧـﻮرد
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
1
ﺳﻴﺪ داد .ﺳﻴﺪ ﻋﻄﺴﻪ زده ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪ«.
ج .دارو در ﺷﺮﺑﺖ رﻳﺨﺘﻦ» :ﭘﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻗﺪري ﺷﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﭘﻬﻠﻮان زﻣﺎن درﺳﺖ ﻛﺮده
2
و ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺜﻘﺎل داروي ﺑﺴﻴﺎر ﺻﺤﻴﺢ اﻋﻠﻲ ﻧﺸﺎن در او ﻛﺮده و «...
د .دارو در ﺣﻠﻮا ﻛﺮدن» :ﻣﺤﺐ ﻗﺪرﺗﻲ ﺣﻠﻮا درآورد و ﺑﻪ او ﺧﻮراﻧﻴﺪ .ﺑﻪ ﻗﺪر ﺻـﺪ ﮔـﺎم ﻛـﻪ
3
رﻓﺘﻨﺪ در ﺑﻴﻦ راه از ﻳﻚ دراز ﺑﻪ دراز اﻓﺘﺎده «...
ﻫ .ﺣﺐ ﻧﺒﺎت آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ دارو» :ﻳﻮزﺑﺎﺷﻲ ﭼﻨﺪ ﺣﺐ ﻧﺒﺎت ﺑﻪ ﻣﺮد داد ،ﻳﻜـﻲ را ﺧـﻮرد در دم
4
ﺑﻲﻫﻮشﮔﺮدﻳﺪ«.
و .ﻧﻘﻞ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ دارو» :اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮري .ﮔﻔﺖ ﻧﻘـﻞ ...اﻳـﺸﺎن
5
ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮردﻧﺪ ﻓﻲاﻟﻔﻮر ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪﻧﺪ«.
ز .دارو در ﺟﻮز رﻳﺨﺘﻦ :ﮔﻮﻳﺎ ﺟﻮز را ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧـﺪ و داروي ﺑـﻲﻫﻮﺷـﻲ را وﺳـﻂ آن
ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ .اﻳﻦ روش ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻛﺎررﻓﺘﻪ اﺳﺖ:
ﭘﺲ ﺟﻮز را ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ داد و ﺣﺴﻴﻦ دو ﺳﻪ دﻓﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﻮﻳﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ از ﺳﺮ زﺑﺎن
ﺗﺎ ﺣﻘﻪي ﻧﺎن او ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﭼﻮب ﺧﺸﻚ ﮔﺮدﻳﺪ .ﻧﻈﺮ در آن ﺟﻮز ﻛﺮد دﻳـﺪ ﻛـﻪ
ﻣﻴﺎن ﺟﻮز را ﺧﺎﻟﻲ ﻛﺮدهاﻧـﺪ و ﻣـﺸﺒﻚ ﻛـﺮده ﭘـﺮ از دارو ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ ...ﻛـﻪ
6
ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪ.
ح .دارو ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺸﻌﻞ رﻳﺨﺘﻦ :در ﻣﻮاﺿﻌﻲ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي را ﺑﻲﻫـﻮش ﻛﻨﻨـﺪ،
ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻳﻦ ﺗﺮﻓﻨﺪ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ داروي ﺑﻲﻫﻮﺷﻲ را ﺑﺮ روي ﻣﺸﻌﻞ ﻣﻲرﻳﺨﺘﻨـﺪ و در
ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺜﻼً ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ .دود دارو ﻫﻤﻪ را ﺑـﻲﻫـﻮش ﻣـﻲﻛـﺮد» :داﺧـﻞ
ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺷﺪه ﺷﺶ ﻣﺜﻘﺎل داروي ﺑﻲﻫﻮﺷﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺸﻌﻞ رﻳﺨﺘﻪ ،دود دارو در ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺑﻠﻨـﺪ
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
1
ﺷﺪه ...ﻫﻤﻪ ﻋﻄﺴﻪ زده ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪﻧﺪ«.
ﻋﻴﺎران ﺑﺎ وﺳﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮي ﭼﻮن ﺷﭙﺮك و ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻴﺎري ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻬﻮش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺨـﺶ
اﺑﺰارﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺷﻴﻮه ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ دو وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻣﻲﺷﻮد.
ط .ﺑﻪ ﻫﻮش آوردن :در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻫﻴﭻ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻮش آوردن
اﻓﺮاد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ،اﻣﺎ در ﻣﺘﻮن دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ دارو اﺷﺎره ﺷﺪه درﺑﺎره ﻧﺤﻮهي ﺑﻪ
ﻫﻮش آوردن ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ :در داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻓـﺮاد ﺑﻴﻬـﻮش ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ،
ﺳﻤﻚ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻫﻮش آوردن آﻧﻬﺎ از دو روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ :ﻳـﺎ آب در ﺑﻴﻨـﻲ آﻧﻬـﺎ
ﻣﻲﻛﺮده و ﻳﺎ داروﻳﻲ در ﺣﻠﻖ آﻧﺎن ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪ ،ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺟﻨﺒﺎﻧﺪه ﺗﺎ ﻗﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑـﻪ
ﻫﻮش ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ» :در ﺣﺎل آب در ﺑﻴﻨﻲ ﺳﺮخﻛﺎﻓﺮ اﻓﻜﻨﺪ ،و او را ﺑﻤﺎﻟﻴﺪ ،و ﺑﺠﻨﺒﺎﻧﻴـﺪ ﺗـﺎ ﻗـﻲ
2
ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﻮش ﺑﺎزآﻣﺪ«.
از دﻳﮕﺮ اﻧﻮاع ﻛﺸﺘﻦ در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دار زدن ،ﺗﻴﺮﺑﺎران ﻛﺮدن ،ﺷـﻜﻢ ﭘـﺎره
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ﻛﺮدن ،ﺑﻪ ﻣﻴﻼخ ﻗﺼﺎﺑﻲ ﻛﺸﻴﺪن و ...اﺷﺎره ﻛﺮد .ﻓﺠﻴﻊﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﺸﺘﻦ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻛـﻪ ﺑـﻪ
دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﻜﻞﻣﻲﮔﻴﺮد ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ:
ﻗﺪﺑﺪﻳﻦ ﻣﻘﺮاض را ﺑﻴﺮون آورده و ﮔﻮﺷﺖ او را ذرهذره ﻣﻘﺮاض ﻣﻲﻛﺮد و ﺑـﻪ
دﻫﻨﺶ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ ...ﭘﺲ ﻗﺪﺑﺪﻳﻦ ﺟﻮاﻟﺪوز ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي او ﻣﻲزد و از ﻣﻘـﺮاض
ﮔﻮﺷﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮردش ﻣﻲداد و آﺧﺮ ﻛﺎرد ﺑﻴـﺮون آورده و دﺳـﺘﺶ را
ﺑﺮﻳﺪ ...ﺗﺎ ﺑﻨﺪ از ﺑﻨﺪش ﺟﺪا ﻛﺮده ...ﭘﺲ اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎي او را ﻛﻪ ﺳـﻮا ﻛـﺮده
1
ﺑﻮد ...در ﻣﻴﺪان ﻫﻔﺖ ارگ آورده و رﻳﺨﺖ.
.2-3اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم در ﻣﺒﺎرزات
ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﻴﺎران در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن وﺳﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻣﺒﺎرزاﺗـﺸﺎن از آﻧﻬـﺎ ﺑﻬـﺮه
ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ،از آن ﺟﻠﻤﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد.
اﻟﻒ .ﻣﻬﺮهي ﻃﺮاري :ﻃﺮار ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻴﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻴـﺴﻪﺑـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ 2،ﻣﻬـﺮه ﻃـﺮاري ﮔﻮﻳـﺎ
وﺳﻴﻠﻪاي ﺑﻮده ﻛﻪ در دﻫﺎن دﺷﻤﻦ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺻﺪاﻳﻲ از او درﻧﻴﺎﻳﺪ» :ﺑﻌﺪ از آن ﻣﻬـﺮهي
3
ﻃﺮاري در دﻫﻦ او اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺻﺪا ﺑﻜﻨﺪ«.
ب .ﺷﻤﻌﭽﻪي ﻋﻴﺎري :ﮔﻮﻳﺎ ﺷﻤﻊ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑـﻮده ﻛـﻪ ﻋﻴـﺎران ﺑـﺮاي وارد ﺷـﺪن در ﺟﺎﻫـﺎي
ﺗﺎرﻳﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻐﺎر و ﻧﻘﺐ از آن ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ» :ﭼﻮن داﺧﻞ ﻣﻐﺎر ﺷﺪ ...ﺷﻤﻌﭽﻪي ﻋﻴـﺎري
روﺷﻦﻛﺮد 4«.اﻟﺒﺘﻪ در ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻫﻮش آوردن ﺣﺮﻳـﻒ ﻧﻴـﺰ آن را ﺑـﻪ ﻛـﺎر
ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ ،اﻣﺎ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻛﻪ آوردهاﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﻛﺎرﺑﺮد ﺑـﺎﻻ را دارد و رﺑﻄـﻲ ﺑـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻮش آوردن
ﻧﺪارد» 5:ﺗﺎ داﺧﻞ ﻣﻐﺎر ﺷﺪﻧﺪ ،ﻣﻴﺎ ﺷﻤﻌﭽﻪي ﻋﻴﺎري را ﺑﻴﺮون آورده و روﺷﻦ ﻛﺮده و اﻳـﺸﺎن
1
را ﺑﻪ ﻫﻮش آورد«.
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
ج .ﺷﭙﺮك ﻋﻴـﺎري :ﮔﻮﻳﺎ وﺳﻴﻠﻪاي ﺑـﻮده ﻣﺨـﺼﻮص ﻋﻴـﺎران ﻛـﻪ داروي ﺑـﻲﻫﻮﺷـﻲ در آن
ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ و در دﻣﺎغ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻲﺗﺮﻛﺎﻧﺪهاﻧﺪ» :آﻫﺴﺘﻪ...از ﺟﻴﺐ ﺧﻮد ﺷﭙﺮك ﻋﻴﺎري را
2
درآورده و در دﻣﺎغ ﻓﺘﻨﻪ ﺗﺮﻛﺎﻧﺪ .ﭼﻨﺪ ﻋﻄﺴﻪ زده ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪ«.
د .ﻧﻴﭽﻪي ﻋﻴﺎري :ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ وﺳﻴﻠﻪاي ﺑﻮده ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻜﻪﺗﻜﻪ
ﺑﻮده و آن را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و در آن داروي ﺑﻲﻫﻮﺷﻲ ﻣـﻲرﻳﺨﺘـﻪاﻧـﺪ و در دﻣـﺎغ
ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﻒ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻲﻫﻮش ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ:
ﺣﺴﻴﻦ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و ﻧﻴﭽﻪي ﻋﻴﺎري را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻛـﺮد و ﻗـﺪري دارو در او
رﻳﺨﺖ و آورده ،در ﻣﺤﺎذي دﻣﺎغ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ ﺧﺎن ،در اﺛﻨﺎي ﻧﻔـﺲ ﻛـﺸﻴﺪن
ﭘﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻮن ﻣﻐﺰ در ﻛﺎﺳﻪي ﺳﺮ او ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺖ .ﺑﺮ ﺧﻮد ﻏﻠﻄﻴﺪه ﺑﻲﻫﻮش
3
ﺷﺪه.
اﻟﺒﺘﻪ در ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر از وﺳﺎﻳﻞ ذﻛﺮﺷﺪه ﻧﺎﻣﻲ ﺑﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ .از دﻳﮕﺮ وﺳﺎﻳﻞ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ
ﭘﺮده ﮔﻠﻴﻢ و ﺷﺎل دﺳﺘﻤﺎل )ﮔﻮﻳﺎ ﮔﻠﻴﻢ و ﻳﺎ ﭘﺎرﭼﻪي ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑـﻮده ﻛـﻪ دﺳـﺘﺒﺮدﻫﺎ را در آن
ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ( 4،ﺗﻴﻎ ،ﺧﻨﺠﺮ ،زره ،ﻣﻀﺮاب ،ﻛﻤﻨﺪ ،ﻛﻤـﺎن ،ﻓﻼﺧـﻦ ،اﻧﮕـﺸﺘﺮي ،ﻣﺎﺳـﻮره دارو،
ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﺳﻨﮓ ﭼﺨﻤﺎق و ﻟﺒﺎس ﻣﺒﺪل ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺑﺮد.
.4ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي
ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰو ادب ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻣﻪ
ﻣﺮدم ﻣﺸﻬﻮر و ﭘﺮاﻗﺒﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ .اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﺷﺮح ﺑﺮﺧﻲ از اﻗﺪاﻣﺎت و آداب و ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕـﻲ
اﻓﺮادي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻳﺘﻴﻢ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺮاﻳﻦ و ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را از ﻋﻴﺎران ﺑﻪ ﺷﻤﺎر
آورد .اﻳﻦ اﻓﺮاد ﮔﺎه ﺑﻪ ﺿﺮورت ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺸﻮر در ﻛﻨﺎر ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن رﺳﻤﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ در
ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ .اﺑﺰار و ﻓﻨﻮﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ ﻓﻨﻮن
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
و اﺑﺰار ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﺟﻨﮓﻫﺎي رﺳﻤﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده اﺳﺖ .ﺷﺮح آداب و رﺳـﻮم ﺧـﺎص
رزمﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﺧﻼل ﻗـﺼﻪي
ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ ،ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ دﺳـﺘﻪﺑﻨـﺪي ﺷـﺪه و ﺑـﺮ اﺳـﺎس
ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺬﻛﻮر در اﻳﻦ ﻗﺼﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن در داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ذﻳﻞ ﻫﺮ
ﺑﺨﺶ ﻣﺮاﺣﻞ و ﺟﺰﺋﻴﺎت آن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ .ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺮرﺳﻲﺷﺪه در اﻳﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ
در دو ﺑﺨﺶ ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزم ﻋﻴﺎري و اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم در ﻣﺒﺎرزات دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ .از
ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزﻣﻲ ﻋﻴﺎران ﺷﺶ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ :دزدي از ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ؛ ﺑـﺮ ﺳـﺮ
ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮدن؛ ﺷﺒﻴﺨﻮن زدن؛ ﺗﺮاﺷﻴﺪن رﻳﺶ و ﺳﺒﻴﻞ دﺷﻤﻦ؛ ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ دادن؛ و ﻧـﻮع
ﻛﺸﺘﻦ در ﻣﺒﺎرزات .اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزم وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ و ﻣﺮاﺣﻠﻲ دارد ﻛﻪ در ﻣـﺘﻦ
ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺷﻮاﻫﺪي از ﻣﺘﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪ.
در ﺑﺨﺶ دوم درﺑﺎره وﺳﺎﻳﻞ ﻣﺮﺳﻮم در ﻣﺒﺎرزات ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ .در اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن ﺑـﻪ
ﺑﺮﺧﻲ از اﺑﺰارﻫﺎي رزﻣﻲ ﻋﻴﺎران اﺷﺎره ﺷﺪه و ﺷﻴﻮهﻫﺎ و ﻣﻮاﺿﻊ ﻛﺎرﺑﺮد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﻴﻖ
آﻣﺪه اﺳﺖ .از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ اﺑﺰارﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﻪ ﻣﻬـﺮهي ﻃـﺮاري؛ ﺷـﻤﻌﭽﻪي ﻋﻴـﺎري؛ ﺷـﭙﺮك
ﻋﻴﺎري؛ و ﻧﻴﭽﻪي ﻋﻴﺎري اﺷﺎره ﻛﺮد .اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه
اﺳﺖ ،اﻣﺎ ﻣﻄﻠﺐ زﻳﺎدي درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ ،ﻟﺬا ﺻﺮﻓﺎً از آﻧﻬﺎ ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد :ﭘﺮده ﮔﻠﻴﻢ
و ﺷﺎل دﺳﺘﻤﺎل ،ﺗﻴﻎ ،ﺧﻨﺠﺮ ،زره ،ﻣﻀﺮاب ،ﻛﻤﻨﺪ ،ﻛﻤﺎن ،ﻓﻼﺧـﻦ ،اﻧﮕـﺸﺘﺮي ،ﻣﺎﺳـﻮره دارو،
ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﺳﻨﮓ ﭼﺨﻤﺎق و ﻟﺒﺎس ﻣﺒﺪل.
ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرهي ﺷﻴﻮهﻫﺎ ،ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ اﻳﻦ اﻓﺮاد در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد
آﻣﺪه اﺳﺖ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﻫﻴﭻ ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺴﺠﻢ دﺳـﺘﻪﺑﻨـﺪي ﻧـﺸﺪه و
وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي آن ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ.
| 138ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ،ﺷﻤﺎره | 35
ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣĤﺧﺬ
Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019
-اﺑﻮاﻟﺤﺴﻨﻲ ﺗﺮﻗﻲ ،ﻣﻬﺪي ،(1390) ،زورﺧﺎﻧﻪ در اﻳﺮان ،ﺗﻬﺮان :دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ.
-اﻻرﺟﺎﻧﻲ ،ﻓﺮاﻣﺮز ﺑﻦ ﺧﺪاداد ،(1343) ،ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ،ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧـﺎﻧﻠﺮي ،ج.
.2ﺗﻬﺮان :داﻧﺸﮕﺎه.
-اﻻرﺟﺎﻧﻲ ،ﻓﺮاﻣﺮز ﺑﻦ ﺧﺪاداد ،(1369-1362) ،ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ،ﺑـﺎ ﻣﻘﺪﻣـﻪ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮوﻳـﺰ ﻧﺎﺗـﻞ
ﺧﺎﻧﻠﺮي 5 ،ج ،.ﺗﻬﺮان :آﮔﺎه.
-اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻴﻚ ﺗﺮﻛﻤﺎن ،(1334) ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻋﺒﺎﺳﻲ ،ﺗﻬﺮان :اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ.
-اﻓﺸﺎر ،اﻳﺮج ،و ﻣﻬﺮان اﻓﺸﺎري )ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ( ،(1388) ،ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي ،ﺗﻬﺮان :ﭼﺸﻤﻪ.
-اﻓﺸﺎري ،ﻣﻬﺮان ،(1384) ،ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺗﺎزه ،ﻧﻮ ﺑﻪ ﻧﻮ ،ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎﻳﻮن ﻣﺰداﭘﻮر ،ﺗﻬﺮان :ﭼﺸﻤﻪ.
-اﻓﺸﺎري ،ﻣﻬﺮان ،و ﻣﻬﺪي ﻣﺪاﻳﻨﻲ ،(1388) ،ﭼﻬـﺎرده رﺳـﺎﻟﻪ در ﺑـﺎب ﻓﺘـﻮت و اﺻـﻨﺎف ،ﺗﻬـﺮان:
ﭼﺸﻤﻪ.
-آﺗﺶ ﺳﻮدا ،ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ» ،(1386) ،ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻨﺼﺮ رواﻳـﺖ در ﻗـﺼﻪي ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد ﺷﺒـﺴﺘﺮي«،
ادﺑﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و اﺳﻄﻮرهﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ،ش ،8 .ﺻﺺ.27-1 .
-ﺑﺮﻫﺎن ،ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ،(1391) ،ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ ،ﺗﻬﺮان :اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ.
-ﺑﻴﺎﻧﻲ ،ﺧﺎﻧﺒﺎﺑﺎ ،(1353) ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان ،دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ ،ﺗﻬﺮان :ﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ارﺗﺸﺘﺎران.
-ﺑﻴﻐﻤﻲ ،ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ،(1341-1339) ،دارابﻧﺎﻣﻪ ،ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣـﻪ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت ذﺑـﻴﺢ اﷲ
ﺻﻔﺎ ،ﺗﻬﺮان :ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب.
-ﺗﻤﻴﻢداري ،اﺣﻤﺪ ،(1390) ،ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ ،ﺗﻬﺮان :ﻣﻪﻛﺎﻣﻪ.
-ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺶ ،ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل ،و آﻣﻨﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ» ،(1391) ،اﻫﻤﻴﺖ ادﺑﻴـﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳـﻚ در ﺑﺎزﻧﻤـﺎﻳﻲ
ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« ،ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ،س ،2 .ش،2 .
ﺻﺺ.54-41 .
-دﻫﻘﺎن دﻫﻨﻮي ،زﻫﺮا ،و ﻳﺪاﷲ ﺟﻼﻟﻲ ﭘﻨﺪري» ،(1390) ،ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻨﺼﺮ رواﻳﺖ در ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد
ﺷﺒﺴﺘﺮي« ،ادبﭘﮋوﻫﻲ ،ش.17 .
-ﻛﺮﺑﻦ ،ﻫﺎﻧﺮي ،(1363) ،آﻳﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ،ﺗﻬﺮان :ﻧﻮ.
-ﻣﺤﺠﻮب ،ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ» ،(1341) ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻓﺎرﺳﻲ« ،ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت
و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ،س ،10 .ش ،1 .ﺻﺺ.112-68 .
-ﻣﺤﺠﻮب ،ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ،(1387) ،ادﺑﻴﺎت ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﻳﺮان ،ﺑﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﺣـﺴﻦ ذواﻟﻔﻘـﺎري ،ج،2-1 .
ﺗﻬﺮان :ﭼﺸﻤﻪ.