‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ؛ ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪي اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‬

‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ﺳﻲوﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪ ،1397‬ﺻﺺ ‪138‬ـ‪115‬‬

‫رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي«‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﻫﻤﺘﻴﺎن‪ 1،‬آزاده ﭘﻮده‬
‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد از آﺛﺎر داﺳﺘﺎﻧﻲ ادﺑﻴﺎت ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﻲآﻳـﺪ و ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان آن را از ﺟﻤﻠﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﻴﺎران داﻧﺴﺖ‪ .‬اﺻﻞ اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن و وﻗـﺎﻳﻊ آن‬
‫ﮔﺰارﺷﻲ از اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان در ﺑﺨﺸﻲ از روزﮔﺎر ﺻﻔﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ رﺳﻮم و‬
‫آﻳﻴﻦﻫﺎي ﻋﻴﺎران در آن ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎص اﺷﺎره دارد‪ ،‬آداﺑـﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﺣـﺎل ﺑـﻪ آن‬
‫اﺷﺎرهاي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬آداب ﻣﺒﺎرزات و ﺟﻨﮓﻫﺎي آﻧﻬﺎ از ﺟﻤﻠﻪ رﺳﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﻗﺎﻟﺐ داﺳﺘﺎن ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﻋﻴـﺎران ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻟﻔـﻆ‬
‫»ﻳﺘﻴﻢ« از آﻧﻬﺎ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي داﺳﺘﺎن‪ ،‬اﻓﺮادي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪهاﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻏﻴﺮرﺳـﻤﻲ در ﻣﻮاﻗـﻊ ﺿـﺮورت در ﺟﻨـﮓﻫـﺎي رﺳـﻤﻲ ﺷـﺮﻛﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ و ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ اﻳﻦ ﻃﺒﻘﻪ و آداب و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ آﻧﺎن‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ دارد و ﺑﺎ آداب ﺟﻨـﮓﻫـﺎي رﺳـﻤﻲ ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺿﻤﻦ ﺑﺮرﺳﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ ﺟﻨﮕﺎوران ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﻴﺖﻫـﺎي‬
‫داﺳﺘﺎن‪ ،‬آداب و رﺳﻮم و اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮرﺳﻲﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬ﻋﻴﺎران‪ ،‬ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ‪ ،‬اﺑﺰارﻫﺎي رزﻣﻲ‬

‫‪ .1‬اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪) ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺴﺌﻮل(؛‬

‫)‪(m.hemmatiyan@gmail.com‬‬
‫‪ .2‬داﻧﺶآﻣﻮﺧﺘﻪ دﻛﺘﺮاي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪(a.poudeh@gmail.com) .‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ 1396/11/27 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻳﻴﺪ‪1397/7/3 :‬‬
 ‫‪ | 116‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر )ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ( داﻧﺸﻲ ﻫﻤﮕﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺷﺎﻣﻞ آداب و رﺳﻮم‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻗﺼﻪﻫﺎ و‬
‫داﺳﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬اﻧﻮاع ﺑﺎزيﻫﺎ و ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ روزﻣﺮهي ﻣﺮدم ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﮔﺮدد‪ 1.‬داﺳـﺘﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﻮده )ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود و اﻣﺮوزه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻋﻠﻮﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧـﺼﻮص‬
‫در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻛﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ داﺳـﺘﺎنﻫـﺎ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺒﻌـﻲ ﻏﻨـﻲ ﺑـﺮاي ﻛـﺴﺐ اﻃـﻼع درﺑـﺎره زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺮدم و آداب و رﺳﻮم آﻧﺎن درﻣﻲآﻳﺪ‪ 2.‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ روﺷﻦ ﺷـﺪن‬
‫ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪي اﻳﺮاﻧﻲ در زﻣﺎنﻫﺎي دور ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي اﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ را ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﭘﺮدهي اﺑﻬﺎم‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺣﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از دوران ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﺷـﺎه‬
‫ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻲ ﭘﺲ از روزﮔﺎر ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‪،‬‬
‫اﻣﺎ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺧﺎﻃﺮه دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ او ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ ﺑﻮده‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ در اواﺧﺮ دوران ﺻﻔﻮي ﻗﺼﻪﮔﻮﻳﺎن دورهﮔﺮد ﻳﺎ دروﻳﺸﺎن ﻧﻘﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷـﺎﻫﺎن‬
‫ﺻﻔﻮي ﺑﻮدهاﻧﺪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم واﮔﻮﻳﻪ ﻛﺮده ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ 3.‬ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺻـﻔﻮﻳﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﺮان را ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪر‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻏﺮب و ﻫﺠﻮم ازﺑﻜﺎن از ﺷﺮق ﺳﺮ ﭘـﺎ ﻧﮕـﻪ دارد‪ ،‬و ﻃﺒﻴﻌـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻘـﺎﻻن و‬
‫ﻗﺼﻪﺧﻮاﻧﺎن ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم و ﺗﺒﺪﻳﻞ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺆﻣﻦ و ﻓﺪاﻛﺎر ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎن داﺳﺘﺎنﻫﺎي آﻧﺎن از ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮي اﺳﻼم و ﺧﻮاري ﻛﻔـﺮ را‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ 4.‬اﻧﻄﺒﺎق ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻴﻨﻲ و ذﻫﻨﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑـﺎ اﻃﻼﻋـﺎت‬

‫‪ .1‬اﺣﻤﺪ ﺗﻤﻴﻢداري‪ ،(1390) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻪﻛﺎﻣﻪ‪ ،‬ص‪.6 .‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﺠﻮب‪ ،(1387) ،‬ادﺑﻴﺎت ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﻳـﺮان‪ ،‬ﺑـﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﺣـﺴﻦ ذواﻟﻔﻘـﺎري‪ ،‬ج‪ ،2-1 .‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ص‪.136 .‬‬
‫‪ .3‬اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬و ﻣﻬﺮان اﻓﺸﺎري )ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ(‪ ،(1388) ،‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ص‪.19 .‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﺠﻮب‪» ،(1341) ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻓﺎرﺳﻲ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴـﺎت و ﻋﻠـﻮم‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬س‪ ،10 .‬ش‪ ،1 .‬ص‪.92 .‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪117‬‬

‫ﻣﻨﺪرج در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ دﻳﮕﺮ داﺳﺘﺎنﻫـﺎي‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺑﺮآﻣﺪه از دل ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻧﺸﺌﺖﮔﺮﻓﺘﻪ از واﻗﻌﻴﺎت روزﮔﺎر ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺟـﺎري‬
‫‪1‬‬
‫در ﺑﻄﻦ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻗﺘﻀﺎي اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻮن‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻴﺎلﭘﺮوري در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺧﻼل ﺳﻄﻮر داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪي ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻦ در ﺑﺎب ﻓﺘﻮت‪ ،‬ﻛﺮم‪ ،‬ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬اﻳﺜـﺎر‪،‬‬
‫دﻻوريﻫﺎ و اﻣﺜﺎل آن ﻣﻮج ﻣﻲزﻧﺪ‪ .‬داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﻤﺘﺮ از واﻗﻌﻴﺎت دور‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ اﻳﺠﺎز‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎ دﻗـﺖ ﻧﻈـﺮ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم ﺟﺰﺋﻴـﺎت رواﻳـﺎت و ﻣﻄﺎﻟـﺐ را ﺷـﺮح‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ‪ 2.‬در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻧﻴﺰ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ آداب و رﺳـﻮم‬
‫ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮاي رزم ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﻨﻄﺒﻖ‬
‫ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ ﻛـﻪ در ﺿـﻤﻦ داﺳـﺘﺎن ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد آﻣـﺪه اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬
‫واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ دورهي ﺻﻔﻮي ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺟﻮد ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻧﻮﭼـﻪﻫـﺎ ﻛـﻪ در‬
‫ﺗﻜﻴﻪﻫﺎ آﻣﻮزشﻫﺎي ﺧﺎص ﻣﻲدﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن داراي زﻣﻴﻨـﻪﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﺻـﺒﻐﻪي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ در اﻳﺮان دورهي ﺻﻔﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در دوره ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﺳﺒﺐ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‬
‫ﺧﺎص اﻳﻦ ﺷﺎه و ﺗﻮﺟﻪ او ﺑﻪ ﭘﺮورش ﻋﻴ‪‬ﺎران و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن‪ ،‬ﺣﻮادث و داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻧﻘﻞﺷـﺪه در‬
‫اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن را ﻗﻮت ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺻـﺒﻐﻪي داﺳـﺘﺎﻧﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﺟﻨﺒﻪﻫﺎﻳﻲ ﺧﻴﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ در آن دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧـﺸﺎﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ از وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲـﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دوران ﺻﻔﻮﻳﻪ را در ﻣﻴﺎن ﺣﻮادث اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑـﺎ‬
‫‪3‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺬﻛﻮر در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ دوران ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪.‬‬
‫از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻴﻮهي داﺳﺘﺎنﭘﺮدازي در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮهي داﺳـﺘﺎن در‬

‫‪ .1‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺶ‪ ،‬و آﻣﻨﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ‪» ،(1391) ،‬اﻫﻤﻴـﺖ ادﺑﻴـﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳـﻚ در ﺑﺎزﻧﻤـﺎﻳﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي«‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬س‪ ،2 .‬ش‪ ،2 .‬ﺻﺺ‪.52 .‬‬
‫‪» .2‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻓﺎرﺳﻲ«‪ ،‬ص‪.90 .‬‬
‫‪ .3‬رك‪» .‬اﻫﻤﻴﺖ ادﺑﻴﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳﻚ در ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒـﺴﺘﺮي«‪،‬‬
‫ص‪.45 .‬‬
 ‫‪ | 118‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫داﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﺣﻮادث ﺑﺮﻳﺪه ﺑﺮﻳﺪه و ﻧﺎﺗﻤﺎم ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل اﺧﻼق ﻓﺘﻮت و ﻋﻴﺎري از داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﺗﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي داﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ﺧﻮرﺷﻴﺪﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﻪﭘﺮي آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫داﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرزات و ﻣﺎﺟﺮاﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺸﻖ و ﻋﺸﻖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮي اﺳﺖ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن »ﺑﻨﻴﺎن ﻛﺎر ﻋﻴﺎري و ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ ﻋﻴﺎران ]ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺷﺨـﺼﻴﺖ اﺻـﻠﻲ‬
‫داﺳﺘﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻤﻚ[ ﺷﻴﺮﻳﻦﻛﺎري و ﻧﻴﺮﻧﮓﺑﺎزي اﺳﺖ ]‪ [...‬ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﻧﻮاع ﺣﻴﻠﻪﻫـﺎ و‬
‫ﺗﺮدﺳﺘﻲ و ﭼﺮبزﺑﺎﻧﻲﻫﺎ روش ﻋﺎدي و ﻣﺮﺳﻮم ﻋﻴﺎران اﺳﺖ«‪ 1.‬و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺗـﺎرﻳﺦ ﺳﻴـﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫»ﻋﻴﺎري ﻣﺸﺨﺼﻪي ﻓﺮد ﻓﺪاﻛﺎر و ﻫﻮﺷﻴﺎر ﺑﻮده ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻏﻮﻏﺎﻫﺎ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮده و‬
‫ﻳﺎ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺟﻠﺪي و ﻓﺮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺮج ﻣـﻲداد«‪ 2.‬اﻣـﺎ داﺳـﺘﺎن ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد از آﻏـﺎز ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺒﺎرزات و دﻻوريﻫﺎي ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮ آﺟﺮﭘﺰ ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ و ازﺑﻜﺎن ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺎ ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓﻫﺎ اداﻣﻪ دارد‪ .‬راوي در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻋﺸﻖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻤﻚ‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﺷﻜﻞدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﻴﺮ اﺻﻠﻲ داﺳـﺘﺎن ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬و ﻗـﺪرت و ﭘﻬﻠـﻮاﻧﻲ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي اول داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮ و ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻋﻴﺎري آﻧـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ از ﻓﻨﻮن و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﻋﻴﺎري ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ را در آن ﭘﺮرﻧﮓ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك ﻫﺮ دو داﺳـﺘﺎن‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزات ﻋﻴﺎران در ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻫﺎن و ﺑﺮاي آﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺮدم‬
‫ﻣﻈﻠﻮم‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻴﺎري را در ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺘﻮت ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬در ﻫﺮ دو داﺳﺘﺎن ﻧـﺎﺟﻮاﻧﻤﺮديﻫـﺎﻳﻲ از‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي اﺻﻠﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از اﺻـﻮل ﻓﺘـﻮت ﺑـﻪ دور اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ اﺻـﻄﻼﺣﺎت و‬
‫اﻋﺘﻘﺎداﺗﻲ ﻛﻪ در ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪﻫﺎ درﺑﺎره اﺻﻮل ﻓﺘﻮت‪ 3‬آﻣﺪه در ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ و‬

‫‪ .1‬ﻣﻬﺮان اﻓﺸﺎري‪ ،(1384) ،‬ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺗﺎزه‪ ،‬ﻧﻮ ﺑﻪ ﻧﻮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎﻳﻮن ﻣﺰداﭘﻮر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ص‪.17 .‬‬
‫‪ .2‬ﻣﻬﺪي اﺑﻮاﻟﺤﺴﻨﻲ ﺗﺮﻗﻲ‪ ،(1390) ،‬زورﺧﺎﻧﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ص‪ ،22 .‬ﺑﻪ ﻧﻘـﻞ‬
‫از ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺴﺘﺎن‪ ،1352 ،‬ص‪.161 .‬‬
‫‪ .3‬ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ از اﺻﻮل ﻓﺘﻮت‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪﻫﺎي زﻳﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬رﺳﺎﻳﻞ ﺟﻮاﻧﻤﺮدان ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻔﺖ ﻓﺘـﻮتﻧﺎﻣـﻪ‪ (1) :‬ﺗﺤﻔـﻪ اﻻﺧـﻮان ﻋﺒـﺪاﻟﺮزاق ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ؛ )‪ (2‬ﻓﺘـﻮتﻧﺎﻣـﻪ‬
‫ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ آﻣﻠﻲ؛ )‪ (3‬و )‪ (4‬دو ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪ از ﺷـﻬﺎباﻟـﺪﻳﻦ ﺳـﻬﺮوردي؛ )‪ (5‬ﻓﺘـﻮتﻧﺎﻣـﻪ ﻧﺠـﻢاﻟـﺪﻳﻦ‬
‫زرﻛﻮب؛ )‪ (6‬ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪ از ﻛﺘﺎب زﺑﺪه اﻟﻄﺮﻳﻖ دروﻳﺶ ﻋﻠﻲ ﻛﺮﻛﻬﺮي؛ )‪ (7‬ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪ ﭼﻴﺖﺳﺎزان‪.‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪119‬‬

‫از آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺠﺎل ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺨﺸﻲ از ادﺑﻴﺎت داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺰو ادﺑﻴﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ ﻫـﻢ‬
‫در ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺻﻮل داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺴﻲ در اﻳﻦ ﺣﻮزه ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ آداب و رﺳﻮم و‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻘﺶ ﻣـﺆﺛﺮي دارد‪ .‬داﺳـﺘﺎن‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد از داﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺟﺰو ادﺑﻴﺎت ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد و ﻫﻢ‬
‫از داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﻴﺎري داﻧﺴﺖ‪ .‬در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن زﻧـﺪﮔﻲ ﺷﺨـﺼﻴﺖ اﺻـﻠﻲ‪ ،‬ﺷـﺮح‬
‫ﻛﺎﻣﻠﻲ از آداب و رﺳﻮم ﻋﻴﺎران و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و روشﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕـﻲ آﻧﻬـﺎ آورده ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﺛﺎر ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﻴﺎران اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺟﺰﺋﻴﺎت درﺑـﺎره آداب و اﺑـﺰار‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻴﺎران و ﺣﺘﻲ ﻧﺤﻮه ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن اﻳﻦ اﺑﺰارﻫـﺎ ﺻـﺤﺒﺖ ﻧـﺸﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺿﺮورت آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ آداب ﻋﻴﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺨـﺸﻲ از ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ﺗـﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر‬
‫درﺑﺎرهي ﻓﻨﻮن و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻴﺎران ﺑﺤﺚ ﺷﻮد و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕـﻲ آﻧﻬـﺎ و ﻣﻮاﺿـﻊ و‬
‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي اﺳﺘﻔﺎده از آﻧﻬﺎ دﻗﻴﻘﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي آن ﺗﺎ ﻛﻨـﻮن ﭼﻨـﺪ ﭘـﮋوﻫﺶ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪي زﻫﺮا دﻫﻘﺎن دﻫﻨﻮي و ﻳﺪاﷲ ﺟﻼﻟﻲ ﭘﻨﺪري ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻋﻨﺼﺮ رواﻳﺖ در ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در آن وﻳﮋﮔﻲﻫـﺎي رواﻳـﺖ در‬
‫اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 1.‬ﻳﺎ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي دﻳﮕﺮ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »ﺑﺮرﺳـﻲ ﺳـﺎﺧﺖ داﺳـﺘﺎن‬
‫ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪي ’ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‘«‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ آﺗﺶ ﺳﻮدا ﻋﻮاﻣﻞ داﺳﺘﺎﻧﻲ را در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 2.‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺶ و آﻣﻨـﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻤـﻲ در ﻣﻘﺎﻟـﻪ »اﻫﻤﻴـﺖ‬

‫ب‪ .‬ﻓﺘﻮتﻧﺎﻣﻪ ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ از واﻋﻆ ﻛﺎﺷﻔﻲ ﺳﺒﺰواري‪.‬‬

‫ج‪ .‬ﭼﻬﺎرده رﺳﺎﻟﻪ در ﺑﺎب ﻓﺘﻮت و اﺻﻨﺎف‬
‫د‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪.‬‬
‫‪ .1‬زﻫﺮا دﻫﻘﺎن دﻫﻨﻮي‪ ،‬و ﻳﺪاﷲ ﺟﻼﻟﻲ ﭘﻨـﺪري‪» ،(1390) ،‬ﺑﺮرﺳـﻲ ﻋﻨـﺼﺮ رواﻳـﺖ در ﻗـﺼﻪ ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد‬
‫ﺷﺒﺴﺘﺮي«‪ ،‬ادبﭘﮋوﻫﻲ‪ ،‬ش‪.17 .‬‬
‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ آﺗﺶ ﺳﻮدا‪» ،(1386) ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻨﺼﺮ رواﻳﺖ در ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي«‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‬
‫و اﺳﻄﻮرهﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ش‪ ،8 .‬ﺻﺺ‪.27-1 .‬‬
 ‫‪ | 120‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫ادﺑﻴﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳﻚ در ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي«‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻋﻴﺎران در دورهي ﺻﻔﻮﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﻮادث اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را از ﻟﺤﺎظ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲـﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در آن دورهي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺧﺎص درﺑﺎرهي ﻋﻴﺎران و آداب آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠـﻪ اﺳـﺖ ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬
‫»آﻳﻴﻦ ﻋﻴﺎري« از اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺣﺎﻛﻤﻲ در ﻣﺠﻠﻪ ﺳﺨﻦ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻت »آﻳﻴﻦ ﻋﻴﺎري«‬
‫از ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮي در ﻣﺠﻠﻪ ﺳﺨﻦ درﺑﺎرهي اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ و آداب و رﺳﻮم آﻧﻬﺎ ﻣﻔﺼﻞ و‬
‫ﻣﺸﺮوح ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي »آﻳﻴﻦ ﻋﻴﺎري و وﺳﺎﻳﻞ و ﻟـﻮازم ﻋﻴـﺎران« از‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﺠﻮب ﻧﻴﺰ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي دﻳﮕﺮ در اﻳﻦ ﺑﺎره اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ آﻳـﻴﻦ‬
‫ﻋﻴﺎري ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻴﺎنﺷﺪه در ﻛﺘﺎب ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر اﺳﺘﻨﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻪ در ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً درﺑﺎرهي داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﭼﻪ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ‬
‫درﺑﺎرهي آﻳﻴﻦ ﻋﻴﺎري‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻓﻨﻮن و اﺑﺰار ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻴﺎران ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣـﻞ ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﺑﻴـﺎن‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻳﻜﻲ از ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﺧﺎﻧﻠﺮي‪ ،‬در ﺣﺪ ﻧﻴﻢ ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﭽﻪ در داﺳﺘﺎن‬
‫ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺣﻴﻠﻪﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎص ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻗـﺼﻪي‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد و ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر درﺑﺎرهي ﺗﻤـﺎم ﻓﻨـﻮن ﺟﻨﮕـﻲ و اﺑﺰارﻫـﺎ و‬
‫ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺎران در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﻴﻖ و ﺟﺰءﺑﻪﺟﺰء ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﻛﻪ در ﺿﻤﻦ داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷـﻮد ﺻـﺮﻓﺎً ﻣﺨـﺼﻮص‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﻋﻴﺎري ﺑﻮده و در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ آن زﻣﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ و ﺑﺎ ذﻛـﺮ ﺟﺰﺋﻴـﺎت از‬
‫آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ آداب و رﺳﻮم در دﻳﮕﺮ ﻛﺘﺎبﻫـﺎي ﻋﻴـﺎري‬
‫ﭼﻮن داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴ‪‬ﺎر ﻳﺎ ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ادﺑﻲ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﺜﻼً در ﻛﺘـﺎب ﻋـﺎﻟﻢآراي‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ ﺷﺮح ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد اﻳﺮان ﺑﺎ ازﺑﻜﺎن در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ درﺑـﺎره‬
‫آداب و ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕﻲ و اﺑﺰاري ﻛﻪ در ﺳﭙﺎه دو ﻃﺮف ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﺪه ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﻧﻴﺎﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ 1.‬در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻌﻲ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪي زواﻳﺎي اﻳﻦ آداب ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ واﻗﻌﻴـﺎت‬

‫‪ .1‬رك‪ .‬اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻴﻚ ﺗﺮﻛﻤﺎن‪ ،(1334) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﺻﺺ‪ ،526 ،525 ،508 .‬و‪ :...‬ﻧﻴﺰ رك‪ .‬ﺧﺎﻧﺒﺎﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﻲ‪ ،(1353) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈـﺎﻣﻲ اﻳـﺮان‪ ،‬دوره ﺻـﻔﻮﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ارﺗﺸﺘﺎران‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺺ‪.98 ،97 ،94 .‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪121‬‬

‫ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫‪ .2‬ﺧﻼﺻﻪي داﺳﺘﺎن‬
‫ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد رواﻳﺘﻲ ﺣﻤﺎﺳﻲـﻣﺬﻫﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ آن ﻣﺒﺎرزات و دﻻوريﻫﺎي‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ازﺑﻜﺎن و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ داﺳﺘﺎن و ﺧﻼﺻﻪاي از وﻗـﺎﻳﻊ آن‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺼﻪ از آن ﺟﺎ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮي ﭘﺲ از ﺷـﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳـﺐ ﺑـﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺧﺎن‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ازﺑﻜﺎن‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﻣﺮاي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻠﺨﺎل ﺧﺎن ﺑﺮاي آوردن‬
‫ﺳﺮ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ اﻳﺮان رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﺑﻲﺧﺒﺮ از اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ‪ ،‬از او اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ او و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻏﻠﺐ ﻋﻴﺎران و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن دوره اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺻﻨﻒ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن ﺷـﻬﺮي ﻫـﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻧﺎم ﺧﻮد ﻧﺎم ﺻﻨﻒ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه دارﻧـﺪ‪ 1.‬از ﺟﻤﻠـﻪ اﻳـﻦ ﻋﻴـﺎران‬
‫ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ آﺟﺮﭘﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ .‬در‬
‫آﻏﺎز داﺳﺘﺎن روزي ازﺑﻜﺎن در ﺣﻤﻠﻪاي ﺧﻮاﻫﺮزادهي او ﻣﻴﺮﺣﺴﻴﻦ را ﻣﻲدزدﻧﺪ و ﭘـﺪر او را‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﺗﻔﺎق ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﺳﻴﺪﻣﻴﺮﺑﺎﻗﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﭘﺪر ‪ 904‬ﻧﻔـﺮ از‬
‫ازﺑﻜﺎن را در ﭼﺎل آﺟﺮﭘﺰي ﺑﺴﻮزاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺣﺎﻛﻢ ازﺑﻜﺎن راﻫﻲ ﺑﻠﺦ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﻣﺒﺎرزات ﺑﻪ ﺑﺪﺧﺸﺎن و ﺧﻄﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﺮ آﻧﭽـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲآورد‬
‫رواﻧﻪي ﺧﺰاﻧﻪ ﺷﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻗﺪرداﻧﻲ ﺑﺮاي او ﺗﻜﻴﻪاي‪ 2‬ﻣﻲﺳﺎزد و دﺳـﺘﻮر‬
‫آﻣﻮزش ﺗﻌﺪادي ﻳﺘﻴﻢ و ﻧﻮﭼﻪ‪ 3‬را ﺑﻪ او ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻋﺒﻴـﺪاﷲ‪ ،‬ﭘـﺴﺮ او ﻋﺒـﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ‬

‫‪ .1‬ﻫﺎﻧﺮي ﻛﺮﺑﻦ‪ ،(1363) ،‬آﻳﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﻮ‪ ،‬ص‪193 .‬؛ ﻧﻴﺰ رك‪ .‬زورﺧﺎﻧﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ص‪.20 .‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮاﻧﻤﺮدي ﺑﺎ ﺗﺼﻮف از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻣﻨﻈﻮر از واژهي »ﺗﻜﻴـﻪ«‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻛﺎرﺑﺮد زاوﻳﻪ و ﻟﻨﮕﺮ در ﻣﻴﺎن اﻫﻞ ﺗـﺼﻮف را‬
‫دارد‪ ،‬ﻛﻪ اﻫﻞ ﻓﺘﻮت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻮﻓﻴﺎن در آن ﮔﺮد ﻣﻲآﻣﺪهاﻧﺪ و اﺻﻮل ﻓﺘﻮت و ﻋﻴـﺎري را ﻣـﻲآﻣﻮﺧﺘـﻪاﻧـﺪ )رك‪.‬‬
‫زورﺧﺎﻧﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ص‪.(23-20 .‬‬
‫‪ .3‬ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن را ﻳﺘﻴﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻳﺘﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻮﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻧﻴﺰ ﻳﺘـﻴﻢ ﭘﻬﻠـﻮان ﻣـﺴﻴﺢ‬
‫دﮔﻤﻪﺑﻨﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه و ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻳﺘﻴﻢﻧﺎﻣـﻪ اﺳـﺖ )ﻣﻬـﺮان اﻓـﺸﺎري‪ ،‬و‬
 ‫‪ | 122‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫ﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﻠﻨﺪر ﺧﺎن را ﺑﺮاي ﺧﻮنﺧـﻮاﻫﻲ ﭘـﺪر ﺑـﻪ اﺻـﻔﻬﺎن‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﺨﺶ داﺳﺘﺎن‪ ،‬اﻓﺮاد زﻳﺎدي وارد داﺳﺘﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳـﻚ ﻗـﺼﻪاي‬
‫دارﻧﺪ و ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهي داﺳﺘﺎن در داﺳـﺘﺎن ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻗﻬﺮﻣﺎن اﺻﻠﻲ داﺳﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ازدواجﻫﺎي ﻣﻜـﺮر دارد و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ داﺳـﺘﺎن‬
‫ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر دﻻوران زﻳﺎدي از ﻫﺮ ﺷﻬﺮ در ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ او ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ و ﻧﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﺎه زﻳﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﻓﺮادي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ وارد داﺳﺘﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او ﻛﻪ ﺧﺪﻣﺘﻜﺎر ﻳﻜﻲ از دﻻوران اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻜﻤﻪﺑﻨﺪ در ﺗﺒﺮﻳﺰ اﺳﺖ‪ ،‬روزي از‬
‫ﻃﻌﻨﻪي زن آن دﻻور ﻛﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎه ﺑﺎﺷـﻲ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻋـﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﺧﺎﻧـﻪ را ﺗـﺮك‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و راﻫﻲ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻧﻮﭼﻪﻫﺎي ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮ ﻛﻪ آوازهي او در ﻫﻤﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎ‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﻮد ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺣﻀﻮر ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺣﺴﻴﻦ در داﺳﺘﺎن آﻏﺎز ﻣـﻲﺷـﻮد و ﺷـﺮح‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎ و دﻻوريﻫﺎي او ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮ ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن ﻣـﺬﻛﻮر در اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن را‬
‫ﺗﺤﺖاﻟﺸﻌﺎع ﻗﺮارﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻧﺎم داﺳﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺳﻢ او ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ ﻛـﺮد‬
‫در ﺳﻴﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻠﺦ و ﭼﻴﻦ و ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺗﺤـﺖ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ازﺑﻜﺎن ﺳﻔﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن ﺷـﺮح ﻣﺒـﺎرزات و دﻻوريﻫـﺎي ﺳـﻴﺪﺑﺎﻗﺮ و‬
‫ﻧﻮﭼﻪﻫﺎي او ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد و ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻔﺮﻫﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن از ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﻲﺷـﻮد و درﺑـﺎرهي‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از دﻻوريﻫﺎ و ﺟﻨﮓﻫﺎي آﻧﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ذﻛﺮ ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﻣﻴﺮاﺳـﻤﺎﻋﻴﻞ ﻛـﻪ در‬
‫ﭘﺎﻳﺎن داﺳﺘﺎن ﺣﻜﺎﻳﺎﺗﻲ از ﻣﺒﺎرزات او در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺳﺠﺴﺘﺎن و ﻣﺼﺮ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺷﺎه‬

‫ﻣﻬﺪي ﻣﺪاﻳﻨﻲ‪ ،(1388) ،‬ﭼﻬﺎرده رﺳﺎﻟﻪ در ﺑﺎب ﻓﺘﻮت و اﺻﻨﺎف‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺸﻤﻪ‪ ،‬ص‪ .(25 .‬در ﺟﺎي دﻳﮕـﺮي‬
‫درﺑﺎره واژه ﻳﺘﻴﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺎران در آن ﺑﻴﺘﻮﺗﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎي ﺧـﻮد را‬
‫ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ ’ﻳﺘﻴﻢﺧﺎﻧﻪ‘ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﭘﺲ از ورود در ﺟﺮﮔﻪي ﻋﻴﺎران ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺧﻮد را اداره ﻛﻨﻨﺪ و ﻧـﻪ ﭘـﺪر و ﻣـﺎدر و ﻧـﻪ‬
‫ﻫﻴﭻﻛﺲ در زﻧﺪﮔﻲ آﻧﺎن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ از ﻧﻮ زاده ﺷﺪه و ﻳﺘﻴﻢ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ« )آﻳﻴﻦ ﺟـﻮاﻧﻤﺮدي‪ ،‬ص‪.‬‬
‫‪.(157‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪123‬‬

‫اﻳﻦ دو ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫‪ .3‬ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي رزﻣﻲ ﻋﻴﺎران‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن درﺑﺎرهي رﻓﺘﺎر ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي آن‪ ،‬روش ﻣﻘﺎﺑﻠﻪي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﻣﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر و ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎن ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن درﺑﺎرهي ﻋﻴﺎران و آداب و اﻋﻤﺎل آﻧﻬﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﻴﺎران ﺗﻠﻘـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﻋﻴـﺎران را ﮔـﺮوهﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﭼﺎﺑﻚ‪ ،‬زﻳﺮك‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻤﺮد‪ ،‬ﭘﺮﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺷﺠﺎع ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺿﺮورت ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺸﻮر در ﺟﻨﮓﻫﺎ‬
‫در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎﻫﺎن و ﺳﺮداران ﺳﭙﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻘﺶ آﻧﻬﺎ در ﭘﻴﺮوزيﻫﺎ و ﺷﻜﺴﺖﻫﺎ و رﺑـﻮدن‬
‫ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن و زﻧﺎن و اﻋﻤﺎﻟﻲ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﺳﺮداران ﺟﻨﮕﺠﻮي ﻟﺸﻜﺮ ﺗﻌﺪادي از ﻋﻴﺎران را ﻧﻴﺰ در اﺧﺘﻴـﺎر داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﻮاﺿﻊ دﺷﻮار ﺟﻨﮓﻫﺎ از ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ 1.‬آداب و رﺳﻮم ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫ﻣﺬﻛﻮر در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن آداب و رﺳـﻮم ﺟﻨﮕـﻲ ﻋﻴـﺎران و اﺑﺰارﻫـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎ از آن ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺎرهي آداب و اﺑﺰار ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻴﺎران در داﺳﺘﺎن‬
‫ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ درﺑﺎره اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ از ﻣﻄﺎﻟﺐ داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر اﺳﺖ‪ .‬در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﻨﻮن و اﺑﺰارﻫـﺎ و‬
‫ﺷﻴﻮه و ﻣﻮاﺿﻊ ﻛﺎرﺑﺮد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻖ ﺷﺮح داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس آﻧﭽﻪ در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻴﻮهﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﻋﻴﺎران ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻔﺼﻞ و دﻗﻴﻖ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي و ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1-3‬ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزم ﻋﻴﺎران‬

‫در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد از ﺟﻤﻠﻪ آداﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي رزمﻫﺎي ﻋﻴﺎران ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﺷـﻮد ﺷـﻴﻮهﻫـﺎ و‬

‫‪» .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ« ﺻﻔﺎ در‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻴﻐﻤﻲ‪ ،(1341-1339) ،‬دارابﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻘﺪﻣـﻪ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت‬
‫ذﺑﻴﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ج‪ ،2 .‬ص‪.777 .‬‬
 ‫‪ | 124‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺗﻮان رزﻣﻲ دﺷﻤﻦ و از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن اﻣﻜﺎﻧـﺎت و وﺳـﺎﻳﻞ‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﺟﻨﮕﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﻛﻪ ﺟﺰو ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺒﺎرزاﺗﻲ آﻧﻬـﺎ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ‬
‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن رﺳﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎ و ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ .1-1-3‬دزدي از ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻠﻲ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرزات دﻻوران و ﺟﻨﮓﻫﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ازﺑﻜﺎن رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزات ﺳﻔﺮ ﺟﻨﮓآوران و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﻲ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ و اﻋﻼم ﺣﻀﻮر ﺧﻮد در آن دﻳﺎر اﺳﺖ‪ .‬زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﺷﻤﻦ وارد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﻗﺪرت ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﻃﻠﺒﻴﺪن ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ دﺳﺘﺒﺮد ﻣﻲزدﻧﺪ‪ .‬درﺑﺎره اﻳﻦ رﺳﻢ و ﻣﺮاﺣـﻞ اﻧﺠـﺎم آن در‬
‫داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﻴﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﺳﻢ ﺑﺎرﻫﺎ در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺗﻜﺮار ﺷـﺪه‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﻫﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪاي از آن اﺷﺎره رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺮاﺣﻞ آن ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫اﺣﺎﻃﻪ ﺑﺮ ﻛﻞ داﺳﺘﺎن و ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ اﻳﻦ رﺳﻢ ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬
‫زﻳﺮ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺿـﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ‪ :‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻻوران ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﺷﻤﻦ وارد ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در آﻏـﺎز‬
‫ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺿـﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ و راهﻫـﺎي دررو را ﺑﺮرﺳـﻲ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫»اﻳﺸﺎن ﮔﺮدش ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﺑﺎزارﻫﺎ و ﻣﺤﻠﻪﻫﺎ ]را[ ﺑﻠﺪﻳﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪«.‬‬
‫ب‪ .‬دﺳﺘﺒﺮد ﺑﻪ ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ‪ :‬ﭘﻬﻠﻮان و ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن در ﺷﺐ ﻣﻘﺮر ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﻛﻤﻨـﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻨﺠﺮهي ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و وارد آن ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن اﮔﺮ ﻛـﺴﻲ در آﻧﺠـﺎ ﺣـﻀﻮر‬
‫داﺷﺘﻪ او را ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻳﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻲﻫﻮش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﮔﻮش و دﻣﺎﻏﺸﺎن را ﻗﻄﻊ و ﺷﺎل دﺳـﺘﻤﺎل‬
‫را ﭘﺮ از زر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻓﺮار ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ ...‬ﻛﻤﻨﺪ را ﺑﻨﺪ ﻛﺮده ﺑـﺎﻻ آﻣـﺪه و ﭘﻨﺠـﺮهي ﻓـﻮﻻد را ﻛﻨـﺎر ﮔـﺬارده داﺧـﻞ‬
‫ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﺪ‪ ،‬دﻳﺪ ده ﻧﻔﺮ ﻋﻤﻠﻪﺟﺎت در آﻧﺠﺎ در ﺧﻮاباﻧـﺪ‪ ،‬ﭘـﻴﺶ رﻓـﺖ و‬

‫‪ .1‬اﻳﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬و ﻣﻬﺮان اﻓﺸﺎري )ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ(‪ ،(1388) ،‬ﻗﺼﻪ ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد ﺷﺒـﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﭼـﺸﻤﻪ‪ ،‬ص‪.‬‬
‫‪.167‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪125‬‬

‫اﻳﺸﺎن را ﺑﻲﻫﻮش ﻛﺮد‪ ،‬ﮔﻮش و دﻣﺎغ اﻳﺸﺎن را ﺑﺮﻳﺪه ‪ ...‬و ﺷـﺎل دﺳـﺘﻤﺎل را‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫‪1‬‬
‫ﭘﺮ از زر ﻛﺮده ﺑﺮداﺷﺖ و روي در ﻛﺎرواﻧﺴﺮا ﻧﻬﺎد ‪...‬‬
‫ج‪ .‬اﻧﺪاﺧﺘﻦ دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ‪ :‬دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻮده ﻛﻪ دزدان ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ ﻧﺎم ﺧـﻮد را در آن‬
‫ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ دﺳﺘﺒﺮد زده اﺳﺖ‪ .‬از ﺧﻼل داﺳﺘﺎن و دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺖ از داﺳﺘﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه آﮔﺎه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫)‪ (1‬در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ذﻛﺮ ﻧﺎم ﺧﻮد‪ ،‬ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻧﻴﺰ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ ...» :‬ﺳـﻴﺪ‬
‫ﭼﻮن ﻧﻈﺮ ﻛﺮد دﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن اﻳﺮان ‪ ...‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﻛﺪام در ﮔﻮﺷﻪ و ﻛﻨﺎري ﺑﻪ ﮔﻴﺮ ﻣﻦ‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ داﻧﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻛﺎر ﻛﻨﻢ ‪«...‬‬
‫)‪ (2‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد دﺳـﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ ﻣـﻲاﻧﺪاﺧﺘـﻪاﻧـﺪ‪ ...» :‬ﻫـﺮ ﻛـﺪام‬
‫‪3‬‬
‫دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ روي در ﻣﺮدم ﺧﻮد ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪«.‬‬
‫)‪ (3‬ﮔﺎه دﻻوران ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﮕﺮي دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ او را ﻣـﺘﻬﻢ ﺟﻠـﻮه دﻫﻨـﺪ‪...» :‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ را ﻛﺸﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺎل ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮدهاﻧﺪ و دﺳـﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ ﺑـﻪ اﺳـﻢ ﺣﻴـﺪر اﻧﺪاﺧﺘـﻪاﻧـﺪ و‬
‫‪4‬‬
‫رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪«.‬‬
‫د‪ .‬دﻓﻦ ﻛﺮدن دﺳﺘﺒﺮدﻫﺎ‪ :‬دﻻوران ﭘﺲ از ﺧﺎرج ﺷﺪن از ﺿـﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬دﺳـﺘﺒﺮدﻫﺎ را در ﻣﺤـﻞ‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﺧﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺗﺎق ﻛﺎرواﻧﺴﺮاﻳﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ در آن ﺳـﺎﻛﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻳـﺎ در ﻣﺤـﻞ اﻣـﻦ‬
‫دﻳﮕﺮي دﻓﻦ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ...» :‬و روي در ﺳﺮدم ﺧﻮد ﻧﻬﺎد و دﺳﺘﺒﺮدﻫﺎ را در ﻣﻴﺎن اﻃﺎق دﻓـﻦ‬
‫‪5‬‬
‫ﻛﺮد‪«.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﺘﻦ ﻳﻚ دﺳﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ‪...» :‬ﻛﺎﻏﺬي دﻳﺪ اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬دﻳـﺪ‬
‫‪6‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاي اﺣﻄﺎس وﻻﻳﺖ ﻛﺴﻲ را ﻣﺰن و ﺑﺪﻧﺎم ﻣﻜﻦ‪ ،‬ﻛﺮده ﻛﺮدهي ﺣﺎﺟﻲ ﻣﻼ اﺣﻤﺪ‪«.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.251 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.236 .‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.260 .‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.304 .‬‬
‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.314 .‬‬
‫‪ .6‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.231 .‬‬
 ‫‪ | 126‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫‪ .2-1-3‬ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮدن‬

‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻋﻴﺎران در ﻣﺒﺎرزاﺗﺸﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻬﺎرﺳﻮي ﺷﻬﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ ﻣﻜﺎن اﺻﻠﻲ ﻣﺒﺎرزات در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﭼﻬﺎرﺳﻮي ﺷﻬﺮ ـ ﻣﺤﻞ ﻛﺸﻴﻚ اﺣﻄﺎس ـ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ رﺳـﻢ در داﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺮاﺣـﻞ آن ﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن ﺻﺪاي ﻃﺒﻞ و آﻏﺎز ﻣﺒﺎرزه‪ :‬ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﺪاي ﻃﺒﻞ ﺳﻮم در ﺷﻬﺮ‬
‫ﻣﻲﭘﻴﭽﻴﺪه‪ ،‬ﻣﺒﺎرزان ﻏﺮق در ﺳﻼح از ﭘﻨﺎﻫﮕـﺎه ﺧـﻮد ﺑﻴـﺮون ﻣـﻲآﻣـﺪه و راﻫـﻲ ﭼﻬﺎرﺳـﻮ‬
‫ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﻳﻦ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﭼﻬﺎر ﻣﺸﻌﻞ روﺷﻦ ﺑﻮده و اﺣﻄﺎس ﺷﻬﺮ در آن ﻧﮕﻬﺒـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻲداده اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻮن ﺷﺐ ﺑﺮ ﺳﺮ دﺳﺖ درآﻣﺪ و ﻃﺒﻞ اول و دوﻳﻢ و ﺳﻴﻮم را زدﻧﺪ ]ﺳﻴﺪ[ ﺑـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﻳﺎران اﺳﻠﺤﻪ ﭘﻮﺷﻴﺪه داﺧﻞ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺷﺪه ‪«...‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻃﺒﻞ ﺳﻮم را ﻣﻲزدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ از ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ...» :‬ﺗﺎ ﺷﺎم ﺷﺪه و ﺳﻪ ﺳﺎﻋﺖ از ﺷـﺐ‬
‫‪2‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﻏﺮق در ﺳﻼح ﺷﺪه ‪ ...‬ﺗﺎ ﺑﺮ دﻫﺎﻧﻪي ﭼﻬﺎرﺳﻮ رﺳﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺸﻌﻞ زدهاﻧﺪ ‪«...‬‬
‫ﮔﺎه دﻻور‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ورود ﺑﻪ ﭼﻬﺎرﺳﻮ‪ ،‬دو ﻛﻒ ﭘﺎ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲزده و ﺧﻮد را ﺑﻪ وﺳﻂ ﭼﻬﺎرﺳـﻮ‬
‫ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪه اﺳﺖ‪ ...» :‬ﺳﻴﺪ از آﻧﺠﺎ ﻫﺮ دو ﻛﻒ ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ زد‪ ،‬ﺧـﻮد را در ﻣﻴـﺎن‬
‫‪3‬‬
‫ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪«.‬‬
‫ب‪ .‬آﻏﺎز ﻣﺒﺎرزه‪ :‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻻور وارد ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﻲﺷـﺪ‪ ،‬و ﮔـﺎﻫﻲ ﻗﺒـﻞ از ورود‪ ،‬ﺷـﺐ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻴﺮي ﻣﻲﮔﻔﺘﻪ و ﮔﺎه اﺻﻄﻼح »ﻋﺸﻖ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ« را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲﺑـﺮده و از ﻃـﺮف ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺣﻄﺎس ﺷﻬﺮ ﺑﻮده ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه دﺷﻤﻦ ﺑﻪ او ﺗﻌﺎرف و ﺧﻮشآﻣـﺪﮔﻮﻳﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن دﻻور ﻧﺎم ﺧﻮد را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﻲراﻧﺪه ﻳﺎ دﺷﻤﻦ از او ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪه و‬
‫ﭘﺎي ﺧﻮد را ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻪ و اﺑﺘﺪا ﻣﻔـﺎﺧﺮه ﻣـﻲﻛـﺮده و ﺳـﭙﺲ ﻣـﺸﻐﻮل ﻣﺒـﺎرزه‬
‫ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.97 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.236 .‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.92 .‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪127‬‬

‫‪ ...‬ﺑﻌﺪ از دﻣﻲ ﻫﺮﻣﺰ ﺑﻪ دﻫﻨﻪي ﭼﻬﺎرﺳﻮ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ در ﻣﻴـﺎن ﭼﻬﺎرﺳـﻮ ﻛـﺮد‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫دﻻوري دﻳﺪ ﺑﺮ ﻛﺮﺳﻲ ﻗﺮار دارد ﻏﺮق در ﺳﻼح ﺟﻮاﻫﺮﻧﺸﺎن ﺑﻲﻣﺤﺎﺑﺎ داﺧـﻞ‬
‫ﺷﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد ﻛﻪ اﺣﻄﺎس ﺷﺐ ﺑﺨﻴﺮ‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺣﺴﻴﻦ ﺳﺮ را ﺑﺎﻻ‬
‫ﻛﺮد دﻻوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ درآورد‪ .‬ﮔﻔـﺖ ﻛﻴـﺴﺘﻲ ﮔﻔـﺖ اﮔـﺮ ﺷـﻨﻴﺪه ﺑﺎﺷـﻲ ﻣـﻨﻢ‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻈﺮﻛﺮدهي اوﺟﺎق آل ﻋﺜﻤﺎن ﻫﺮﻣﺰ ﻗﺮﻧﻲ‪...‬‬
‫‪ ...‬ﺗﺎ داﺧﻞ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺷﺪ ‪ ...‬ﺷﺐ ﺑﺨﻴﺮي ﮔﻔﺖ ﭘﺎ را ﭼﭗ و راﺳﺖ ﮔـﺬارد‪ ،‬و‬
‫‪2‬‬
‫ﮔﻔﺖ ﺧﻮش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ارادهي ﺳﺮﺗﺮاﺷﻲ ﻣﺎ دارد ﺑﻴﺎﻳﺪ‪...‬‬
‫اﺣﻄﺎس در ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﺮاﻗﺐ اوﺿﺎع ﺷﻬﺮ و اﻣﻨﻴﺖ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن اﺣﻄـﺎس‬
‫)اﺣﺪاث(‪ 3‬ﻫﻤﺎن داروﻏﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﻨﺪ ﺟﺎ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪ ...» :‬ﮔﻔﺖ ﻣﺎ اﻣﺮوزه وارد‬
‫ﺷﺪﻳﻢ و او را داروﻏﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻟﺤﺎل در ﺳﺮ ﭼﻬﺎرﺳﻮق ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ 4«.‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﻘـﺎم اﺣﻄﺎﺳـﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻘﺎم ﻣﻴﺮﺷﺒﻲ در آن دوران ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﻮن دده اﺻﻼن داﺧﻞ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺷﺪ دﻳﺪ ﻛـﻪ ﻏﻼﻣـﻲ او را آواز داد ﻛـﻪ ﺑﻴـﺎ‬
‫‪5‬‬
‫اﺣﻄﺎس ﻣﻴﺮﺷﺐ ﺗﻮ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﭘﻼن ﭘﺎﺷﺎ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد ﺟﻮان ﻛﻴﺴﺘﻲ در ﺑﺎﻻي ﻛﺮﺳﻲ‪ .‬اﺣﻄﺎﺳـﻲ ﻳـﺎ ﻣﻴـﺮ‬
‫‪6‬‬
‫ﺷﺒﻲ‪.‬‬
‫اﺣﻄﺎس ﻛﻼه و ﻳﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ داﺳـﺘﺎن‪ ،‬راوي‬
‫اﺷﺎره ﺑﻪ اﻳﻦ دارد ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺣﻄﺎﺳﻲ ﺑﺮﺳـﺪ ﺑـﻪ او ﺧﻠﻌـﺖ و‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي اﺣﻄﺎﺳﻲ ﻣﻲداده اﺳﺖ‪» :‬ﺷـﺎه ﺧﻠﻌﺘـﻲ و رﻗـﻢ اﺣﻄﺎﺳـﻲ او را ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺧﻠﻌـﺖ را‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.171 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.117 .‬‬
‫‪ .3‬در دورهي ﺻﻔﻮﻳﻪ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ داروﻏﮕـﻲ و ﺷـﺤﻨﮕﻲ ﺷـﻬﺮﻫﺎ را ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪه داﺷـﺘﻨﺪ اﺣـﺪاث )اﺣﻄـﺎس(‬
‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ واژه ﻋﺮﺑﻲ و ﺟﻤﻊ ﺣﺪث در ﻣﻌﻨﻲ ﺟﻮان اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﺣﺪاث در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻔـﺮد و‬
‫ﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﭼﻬﺎرده رﺳﺎﻟﻪ در ﺑﺎب ﻓﺘﻮت و اﺻﻨﺎف‪ ،‬ص‪.(27 .‬‬
‫‪ .4‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ص‪.196 .‬‬
‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.211 .‬‬
‫‪ .6‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.175 .‬‬
 ‫‪ | 128‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫ﭘﻮﺷﻴﺪه رﻗﻢ را ﺑﺮ ﺳﺮ زده داﺧﻞ ﭼﻬﺎر ﺳﻮ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻃﺒﻞ را ﺑﻪ اﺳـﻢ او ﺑـﻪ ﻧـﻮازش‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫‪1‬‬
‫درآوردﻧﺪ‪«.‬‬
‫اﺣﻄﺎﺳﺎن ﻛﺮﺳﻲ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺑـﺮ آن ﻣـﻲﻧﺸـﺴﺘﻪاﻧـﺪ و ﻫﻤﻴـﺸﻪ‬
‫ﺗﻌﺪادي ﺳﺮﺑﺎز در ﺑﺮاﺑﺮ او و ﻳﺎ دور ﺗﺎ دور او ﻣﻲاﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪» :‬دﻳﺪ ﻛﻪ اﻟﻨﮕـﻲ ﻗﺒـﺎ در ﺑـﺎﻻي‬
‫‪2‬‬
‫ﻛﺮﺳﻲ ﻗﺮار دارد و ﺑﻪ ﻗﺪر ﺻﺪ ﻧﻔﺮ دور ﺗﺎ دور او اﻳﺴﺘﺎدهاﻧﺪ‪«.‬‬
‫ج‪ .‬ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺒﺎرزه و ﭘﺎﻳﺎن آن‪ :‬درﺑﺎرهي ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺒﺎرزه و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ آن ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﮔﻮﻳﺎ اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﻣﺒﺎرزه ﺗﻴﻎﺑﺎزي و آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي آن ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و در اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻴﻦ ﻛﺎر را ﺑﺎ ﻣﻀﺮاب و ﺳﭙﺮﺑﺎزي و ﮔﺎه ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﮔﻔﺖ اول ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻢ ‪ ...‬از ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻣﺮادي ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪ دﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻀﺮاب ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ‪ ...‬ﻫﺮ دو ﺳﭙﺮ ﺑﺮ دﺳﺖ ﻛـﺸﻴﺪه و ﻗﺒـﻪي‬
‫ﺳﭙﺮ ﺳﺮ ﺳﭙﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ زدﻧﺪ و ﻫﺮ دو ﺑﻪ ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮد ﺳﻴﺪ در دو ﻗﺴﻤﺖ از اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن ﻣﺮاﺣـﻞ ﺷﻤـﺸﻴﺮﺑﺎزي در ﭼﻬﺎرﺳـﻮ را ﭼﻨـﻴﻦ ذﻛـﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮﺑﺎزي ﮔﺬاردﻧﺪ‪ .‬اول ﭘﺲ و ﭘﻴﺶ‪ ،‬دوﻳﻢ ﺑـﺪ و ﻧﻴـﻚ‪ ،‬ﺳـﻴﻢ ﺑـﻪ ﻣـﺪارا‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ ﺷﻤﺎرا‪ ،‬ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ ﻛﻼﻓﻪ‪ ،‬ﺷﺸﻢ ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮه‪ ،‬ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﭼﻬﺎرﺧﺎﻧﻪ‪«.‬‬
‫)‪ (2‬ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮ ﺳﺮ ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﻌﻤﻮﻻً دو ﺻﻮرت داﺷﺘﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬رﺳﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ در ﻣﺮﺣﻠﻪي آﺧﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺸﺘﻲ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺣﺮﻳﻒ را ﺑﺮ زﻣـﻴﻦ‬
‫زد و ﺑﺮ روي ﺳﻴﻨﻪي او ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺳﺮش ﺑﺮﻳﺪه ﺷﻮد و ﻳﺎ اﺳﻴﺮ ﺷﻮد‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﺣﻖ ﺑﻮدن ﺑﺮﻧﺪه اذﻋﺎن ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ او درﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﻴﺮوز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و دﺷﻤﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ ...‬دررﺑﻮدش و ﺑﺮ زﻣﻴﻨﺶ زد و ﺑﺮ روي ﺳﻴﻨﻪاش ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬و ﻫﺮ دو دﺳﺘﺶ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻢ ﻛﻤﻨﺪ ﻣﺤﻜﻢ ﺑﺮﺑﺴﺖ ﭘﻴﭽﻚ ﮔﻔﺖ دﺳﺘﻢ را ﺑﺎز ﻛﻦ ﻛﻪ داﻧﺴﺘﻢ ﺧﺪاي ﺗﻮ‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.97 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.318 .‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.319 ،252 .‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪129‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺑﺮﺣﻖ اﺳﺖ ‪ ...‬ﭘﻴﭽﻚ از ﺳﺮ ﺻﺪق ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ ‪...‬‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ب‪ .‬ﮔﺎه ﻳﻜﻲ از ﻣﺒﺎرزان ﺗﻮان اداﻣﻪ ﺟﻨﮓ را از دﺳﺖ ﻣﻲداده و ﻳﺎ ﺣﺮﻳﻒ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻧﻤﻲﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﻌﻞ و ﻳﺎ ﻣﺸﻌﻞﻫﺎ را در ﭼﺸﻢﺑﺮﻫﻢزدﻧﻲ ﺧﺎﻣﻮش ﻣﻲﻛﺮده ﺗﺎ دﻳﺪه ﻧـﺸﻮد‪ ،‬و ﭘـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮار ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻴﺪ ﺗﻴﻎ را ﺣﻮاﻟﻪي اﻳﺸﺎن ﻧﻤﻮده ﺳـﻪ ﻧﻔـﺮ دﻳﮕـﺮ را ﮔـﺮدن زد ﺑـﺎز‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻴﺮﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻴﺪ ﻣﺸﻌﻞ را ﺧﺎﻣﻮش ﻛﺮده و زد ﺑﺮ ﻳﻚ ﻃﺮف ﭼﻬﺎرﺳﻮ و ﺑﻪ در رﻓﺖ‪«.‬‬
‫ج‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺎرزات ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ از ﺟﺎﻧﺐ ﻳﻜﻲ از دو ﻃﺮف ﻣﺒﺎرزه ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﺣﻮاس ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺣﺘﻲ ﭘﻬﻠﻮان داﺳﺘﺎن را ﭘﺮت ﻣﻲﻛـﺮدهاﻧـﺪ و ﺿـﺮﺑﻪ را ﻣـﻲزدهاﻧـﺪ‪:‬‬
‫»ﮔﻔﺖ ﭘﻬﻠﻮان ﺗﻮ دﻳﺸﺐ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻮدي اﻣﺸﺐ رﻓﻴﻖ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهاي‪ .‬ﺣـﺴﻴﻦ ﮔﻔـﺖ واﷲ ﻣـﺎ رﻓﻴـﻖ‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ ‪ ...‬ﺣﺴﻴﻦ رو را ﺑﺮﮔﺮداﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ آن ‪ ...‬ﺷﻤﺸﻴﺮ را ﻛﺸﻴﺪه ﺑﺮ ﻓﺮق ﺣـﺴﻴﻦ‬
‫‪3‬‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ‪«.‬‬
‫ﻳﺎ وﻗﺘﻲ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ در ﺟﻨﮓ ﺗﻦﺑﻪﺗﻦ ﺗﻮان ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺎد‬
‫ﻳﺎ دﺳﺖ زدن ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ‪» :‬ﻣﻼ ﺣﺎﺟﻲ ﻣﺤﻤﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺴﻴﺢ ﺑﺮاﺑﺮي ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮل ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ دﺳﺖ ﺑﺮﻫﻢ زده ﺑﻪ ﻗﺪر دوﻳﺴﺖ ﻧﻔـﺮ دور‬
‫‪4‬‬
‫آن دﻻور را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻜﺎن و ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺒﺎرزه در ﺳﻤﻚ ﻋﻴـﺎر ﺑـﺎ ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد‬
‫‪5‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻤﻚ ﺳﺨﻨﻲ از ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻧﻴﺴﺖ و در آن ﺑﻪ زدن ﭼﻬﺎر ﻃﺒﻞ اﺷﺎره ﺷـﺪه‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﺘﻔﺎده از اﺑﺰار ﺟﻨﮕﻲ و ﮔﺎه ﻧﻮع آن ﺑﺎ داﺳﺘﺎن ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد ﻣﺘﻔـﺎوت‬
‫‪6‬‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.73 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.61 .‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.144 .‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.267 .‬‬
‫‪ .5‬ﻓﺮاﻣﺮز ﺑﻦ ﺧﺪاداد اﻻرﺟﺎﻧﻲ‪ ،(1369-1362) ،‬ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮوﻳـﺰ ﻧﺎﺗـﻞ ﺧـﺎﻧﻠﺮي‪5 ،‬‬
‫ج‪ ،.‬ﺗﻬﺮان‪ :‬آﮔﺎه‪ ،‬ج‪ ،2 .‬ص‪.60 .‬‬
‫‪ .6‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4 .‬ص‪.106 .‬‬
 ‫‪ | 130‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫‪ .3-1-3‬ﺷﺒﻴﺨﻮن زدن‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﺗﺮﻓﻨﺪ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻋﻴﺎران ﺑﺮاي ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮ ﻛﺮدن ﺣﺮﻳﻒ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺷﺒﻴﺨﻮن‬
‫زدن ﻳﺎ ﻧﺒﺮد در ﺷﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪي ﻣﺒﺎرزات اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ داﺳـﺘﺎن ﺳـﻤﻚ‬
‫ﻋﻴﺎر‪ ،‬در ﺷﺐ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ دﻣﻴﺪن ﺻﺒﺢ در ﻫﺮ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ دو ﻃـﺮف ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد و ﺑﺎ اﻣﺎن دادن ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اداﻣﻪي آن ﺑﻪ ﺷﺐ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﻛﻮل ﻣﻲﺷﻮد‪» :‬ﻫـﺮ دو‬
‫ﺑﻪ ﺗﻴﻎﺑﺎزي ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺻﺒﺢ ﺳﻴﺪ ﺑﺮ ﻋﻘﺐ ﺟـﺴﺘﻦ ﻧﻤـﻮده ﮔﻔـﺖ ﺻـﺒﺢ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫وﻋﺪهي ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻓﺮداﺷﺐ‪ .‬ﮔﻔﺖ ﺧﺪا ﻫﻤﺮاﻫﺖ ﺑﺮو و ﻓﺮدا ﺷﺐ‪«.‬‬
‫در ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ از داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺒﺎرزان روزﻫﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻧﻤـﻲﭘﺮدازﻧـﺪ دﺧﺎﻟـﺖ‬
‫ﻣﺮدم آن ﺷﻬﺮ در ﻣﺒﺎرزه ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﮔـﺮ ﺻـﺒﺢ ﺷـﻮد‬
‫ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻲ ﻣﺒﺎرزﺷﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ در درﮔﻴﺮي دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬و در ﻣﺮام ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن در ﺟﻨﮓ ﺗﻦﺑﻪﺗﻦ ﻧﺎﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻛـﺴﻲ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻃـﺮفﻫـﺎ‬
‫ﻛﻤﻚﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮔﻔﺖ اﻟﺤﺎل روز اﺳﺖ و ﻣﺮدم از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ درﻣﻲآﻳﻨـﺪ و ﻣـﺮا ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫ﻣﺮدي ﻣﺮا رواﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﻲ و ﺣﺮف ﻧﻤﻲزﻧﻲ ﺗﺎ ﻓﺮداﺷﺐ ﺟﻨـﮓ ﺧـﻮد را ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻛﻨﻴﻢ و اﮔﺮ ﻧﺎﻣﺮدي ﺑﻴﺎ و دﺳﺖ ﻣﺮا ﺑﺒﻨﺪ‪ .‬اﻟﻤﺎس ﮔﻔﺖ ﻣﺎ ﻧﺎﻣﺮد ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑـﺮو و‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﺮدا ﺷﺐ ﺑﻴﺎ و ﺟﻨﮓ ﺧﻮد ﺗﻤﺎم ﻛﻦ‪.‬‬

‫‪ .4-1-3‬ﺗﺮاﺷﻴﺪن رﻳﺶ و ﺳﺒﻴﻞ دﺷﻤﻦ‬

‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ روشﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﺗﻀﻌﻴﻒ روﺣﻴﻪي دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺮاﺷﻴﺪن‬
‫رﻳﺶ و ﺳﺒﻴﻞ دﺷﻤﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﺑﻪ آن اﺷﺎرهاي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳـﺎس آﻧﭽـﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﻋﻴﺎران در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻻوران داﺳﺘﺎن در دو ﺣﺎﻟﺖ رﻳﺶ و‬
‫ﺳﺒﻴﻞ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻣﻲﺗﺮاﺷﻴﺪهاﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻻوران ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺨﺮﻳـﺐ و ﺗﺤﻘﻴـﺮ ﺣـﺎﻛﻤﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ و ﻳـﺎ ﻛـﺸﻮري ﺳـﻔﺮ‬

‫‪ .1‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ص‪.72 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.386 .‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪131‬‬

‫ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺗﺎق ﻣﺨﺼﻮص ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ او را ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲآورﻧﺪ رﻳﺶ و ﺳﺒﻴﻞ او را ﻣﻲﺗﺮاﺷﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﻗﺪرت ﺧﻮد و ﻳﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣـﺎل ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎي اﻓـﺮاد‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎس اﻋﻢ از وزﻳﺮ و اﻣﺮا و اﺣﻄﺎس و‪ ...‬و ﺣﺘﻲ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻋﺎدي ﻣﻲرﻓﺘﻨـﺪ و‬
‫دﺳﺘﺒﺮد ﻣﻲزدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ ﻛﻪ رﻳﺶ و ﺳﺒﻴﻞ ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ اﻋﻤﺎل دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادهاﻧﺪ‬
‫و اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ داﺋﻢ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن داﺳﺘﺎن ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد و در ﻫﺮ ﺑﺎر از ﻳﻚ و ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺷﻴﻮه اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻪ رﻳﺶ ﺗﺮاﺷﻴﺪن ﻣﻲرﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﻦ رﺳﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺘﻌﺮﺿﻴﻦ ﺑﺎ ﻛﻤﻨﺪ از دﻳﻮار وارد ﺧﺎﻧﻪي ﻓﺮدي ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و اﻫﻞ ﺧﺎﻧـﻪ و ﺧـﻮد آن ﻓـﺮد را ﺑـﺎ‬
‫روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻴﻬﻮش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﺑﺎﻏﭽﻪﺳﺮا رﻓﻊ ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ او را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪ او را ﺑﺮ درﺧﺖ ﻣﻲﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ و اﻳﻦ ﻗﺪر ﭼﻮب ﺑﺮ او ﻣـﻲزدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺮ ده ﻧـﺎﺧﻦ ﭘـﺎﻳﺶ‬
‫ﻣﻲاﻓﺘﺎده و ﮔﺎه دﻣﺎغ و ﮔـﻮش او را ﻫـﻢ ﻣـﻲﺑﺮﻳـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از آن رﻳـﺶ و ﺳـﺒﻴﻞ او را‬
‫ﻣﻲﺗﺮاﺷﻴﺪهاﻧﺪ و آﻧﭽﻪ از زر و ﺳﻴﻢ در آﻧﺠﺎ ﺑـﻮده ﺑﺮﻣـﻲداﺷـﺘﻪ و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ دﺳـﺘﺒﺮدﻧﺎﻣﭽﻪ‬
‫ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻪ و ﻣﻲﮔﺮﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻛﻤﻨﺪﻫﺎ را ﺑﻨﺪ ﻛﺮده و داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻛـﺴﺎن او را ﺑـﻲﻫـﻮش ﻛـﺮده در‬
‫ﺑﺎﻻي ﺳﺮ او آﻣﺪه او را ﺑﻲﻫﻮش ﻛﺮده ﺑﺮداﺷﺘﻪ در دﺳﺖ ﺧﻠﻮق آﻣﺪه رﻳﺶ و‬
‫ﺳﺒﻴﻞ او را ﺗﺮاﺷﻴﺪه‪ ،‬ﭼﻮب ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ او زدﻧﺪ‪ .‬ده ﻧﺎﺧﻦ او را درآوردﻧـﺪ ‪...‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺎرﮔﻴﺮي ﺧﻮد را ﻧﻤﻮده روي در ﺳﺮدم ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .5-1-3‬ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ دادن ﺑﻪ دﺷﻤﻦ‬
‫ﻳﻜﻲ از روشﻫﺎ و آداﺑﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺎران در ﻣﺒﺎرزات از آن ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ ﺑﻴﻬﻮش ﻛـﺮدن ﻃـﺮف‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ دادن از آداب ﻋﻴﺎران ﺑﻮده و در داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﻴﺎري ﺑﻪ ﺧﺼﻮص‬
‫در ﺳﺮاﺳﺮ داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر از روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻳﻦ آداب ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳـﻤﻚ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﻛﻴﺴﻪ داروﻳﻲ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﻛﻪ داروي ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ در آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻤﻚ ﺑﻴﻬﻮﺷـﺎﻧﻪ را‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.291 .‬‬

 ‫‪ | 132‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫در ﻣﻴﺎن ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ‪ 1،‬در ﭘﺲ ﮔﻮش‪ 2،‬در ﻣﻴﺎن اﻧﮕﺸﺘﺎن‪ 3‬و ﻳﺎ ﻛﻒ ﭘﺎ‪ 4‬ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﻛﺮده و آن را در‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﺷﺮاب‪ 5،‬ﻏﺬا‪ 6،‬ﺣﻠﻮا‪ 7‬و ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﻤﻊ‪ 8‬ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪ و ﻳﺎ آن را ﺑﺮ اﻧﮕﺸﺘﺎن دﺳﺖ‪ 9،‬در ﺑﻴﻨﻲ‪ 10‬و ﻳﺎ‬
‫ﺑﺮ دﺳﺘﺎرﭼﻪ‪ 11‬ﻣﻲﻣﺎﻟﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ درون ﺗﺮﻧﺞ ﺑﻮيدار را ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻲﻛﺮده و ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ را‬
‫‪12‬‬
‫در آن ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫درﺑﺎره اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ در دارابﻧﺎﻣﻪ ﺑﻴﻐﻤﻲ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪:‬‬
‫»ﺧﻮاﺟﻪاي ﺑﺎزرﮔﺎن را ﻗﺪري داروي ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ از اﻓﻴﻮن ﻣﺼﺮي و از ﺧﺮﺑﻨﮕﻪ و ﺗﻔﺖ ﻳﺰدي و‬
‫‪13‬‬
‫ﺑﻴﺦ ﻛﺒﺮ ﻣﺼﺮي ﻣﻌﺠﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻗﺪري در ﻃﻌﺎم آﻟﻮد‪«.‬‬
‫اﻣﺎ اﻳﻦ دارو را ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺷﺮاب ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در رواﻳﺖ ﺣﺴﻴﻦ ﻛـﺮد ﻧﻴـﺰ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﻘﻠﻴـﺪ از‬
‫ﺣﻜﺎﻳﺎت ﻋﻴﺎري‪ ،‬ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت از اﻳﻦ رﺳﻢ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬دارو در ﺷﺮاب رﻳﺨﺘﻦ‪ :‬ﻣﻄﺎﺑﻖ داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺘﺪاولﺗـﺮﻳﻦ روش ﺑـﺮاي ﺑﻴﻬـﻮش‬
‫ﻛﺮدن دارو رﻳﺨﺘﻦ در ﺷﺮاب اﺳﺖ‪ .‬در داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﺑﻴﻬـﻮش ﻛـﺮدن از‬
‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪» .‬درﺑﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﺮاب ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻲداد ﻗﺪري دارو در ﭘﻴﺎﻟﻪ ﻛـﺮده و ﺑـﻪ‬
‫‪14‬‬
‫ﺧﻮرد اﻳﺸﺎن داد و اﻳﺸﺎن را ﺑﻲﻫﻮش ﻛﺮده‪«.‬‬

‫‪ .1‬ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر‪ ،‬ج‪ ،2 .‬ص‪.123 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،5 .‬ص‪.444 .‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3 .‬ص‪.324 .‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،5 .‬ص‪.183 .‬‬
‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1 .‬ص‪.176 .‬‬
‫‪ .6‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3 .‬ص‪.85 .‬‬
‫‪ .7‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1 .‬ص‪.310 .‬‬
‫‪ .8‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3 .‬ص‪.319 .‬‬
‫‪ .9‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3 .‬ص‪.331 .‬‬
‫‪ .10‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4 .‬ص‪.225 .‬‬
‫‪ .11‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،5 .‬ص‪.550 .‬‬
‫‪ .12‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،5 .‬ص‪.504 .‬‬
‫‪ .13‬دارابﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ص‪.27 .‬‬
‫‪ .14‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ص‪.343 .‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪133‬‬

‫ب‪ .‬دارو در آب رﻳﺨﺘﻦ‪ ...» :‬از ﻗﻀﺎ ﺳﻴﺪ آب ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬دارو را در آب ﻛـﺮده و ﺑـﻪ ﺧـﻮرد‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺳﻴﺪ داد‪ .‬ﺳﻴﺪ ﻋﻄﺴﻪ زده ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪ‪«.‬‬
‫ج‪ .‬دارو در ﺷﺮﺑﺖ رﻳﺨﺘﻦ‪» :‬ﭘﺲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻗﺪري ﺷﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﭘﻬﻠﻮان زﻣﺎن درﺳﺖ ﻛﺮده‬
‫‪2‬‬
‫و ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺜﻘﺎل داروي ﺑﺴﻴﺎر ﺻﺤﻴﺢ اﻋﻠﻲ ﻧﺸﺎن در او ﻛﺮده و ‪«...‬‬
‫د‪ .‬دارو در ﺣﻠﻮا ﻛﺮدن‪» :‬ﻣﺤﺐ ﻗﺪرﺗﻲ ﺣﻠﻮا درآورد و ﺑﻪ او ﺧﻮراﻧﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﺪر ﺻـﺪ ﮔـﺎم ﻛـﻪ‬
‫‪3‬‬
‫رﻓﺘﻨﺪ در ﺑﻴﻦ راه از ﻳﻚ دراز ﺑﻪ دراز اﻓﺘﺎده ‪«...‬‬
‫ﻫ‪ .‬ﺣﺐ ﻧﺒﺎت آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ دارو‪» :‬ﻳﻮزﺑﺎﺷﻲ ﭼﻨﺪ ﺣﺐ ﻧﺒﺎت ﺑﻪ ﻣﺮد داد‪ ،‬ﻳﻜـﻲ را ﺧـﻮرد در دم‬
‫‪4‬‬
‫ﺑﻲﻫﻮشﮔﺮدﻳﺪ‪«.‬‬
‫و‪ .‬ﻧﻘﻞ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ دارو‪» :‬اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮري‪ .‬ﮔﻔﺖ ﻧﻘـﻞ ‪ ...‬اﻳـﺸﺎن‬
‫‪5‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮردﻧﺪ ﻓﻲاﻟﻔﻮر ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪﻧﺪ‪«.‬‬
‫ز‪ .‬دارو در ﺟﻮز رﻳﺨﺘﻦ‪ :‬ﮔﻮﻳﺎ ﺟﻮز را ﺧﺎﻟﻲ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧـﺪ و داروي ﺑـﻲﻫﻮﺷـﻲ را وﺳـﻂ آن‬
‫ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ روش ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻛﺎررﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﺟﻮز را ﺑﻪ ﺣﺴﻴﻦ داد و ﺣﺴﻴﻦ دو ﺳﻪ دﻓﻌﻪ ﻛﻪ ﺑﻮﻳﻴﺪ دﻳﺪ ﻛﻪ از ﺳﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺗﺎ ﺣﻘﻪي ﻧﺎن او ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﭼﻮب ﺧﺸﻚ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ در آن ﺟﻮز ﻛﺮد دﻳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺟﻮز را ﺧﺎﻟﻲ ﻛﺮدهاﻧـﺪ و ﻣـﺸﺒﻚ ﻛـﺮده ﭘـﺮ از دارو ﻧﻤـﻮدهاﻧـﺪ ‪ ...‬ﻛـﻪ‬
‫‪6‬‬
‫ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪ‪.‬‬
‫ح‪ .‬دارو ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺸﻌﻞ رﻳﺨﺘﻦ‪ :‬در ﻣﻮاﺿﻌﻲ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي را ﺑﻲﻫـﻮش ﻛﻨﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻳﻦ ﺗﺮﻓﻨﺪ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ داروي ﺑﻲﻫﻮﺷﻲ را ﺑﺮ روي ﻣﺸﻌﻞ ﻣﻲرﻳﺨﺘﻨـﺪ و در‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺜﻼً ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬دود دارو ﻫﻤﻪ را ﺑـﻲﻫـﻮش ﻣـﻲﻛـﺮد‪» :‬داﺧـﻞ‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.58 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.393 .‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.370 .‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.376 .‬‬
‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.83 .‬‬
‫‪ .6‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.325 .‬‬
 ‫‪ | 134‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺷﺪه ﺷﺶ ﻣﺜﻘﺎل داروي ﺑﻲﻫﻮﺷﻲ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺸﻌﻞ رﻳﺨﺘﻪ‪ ،‬دود دارو در ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﺑﻠﻨـﺪ‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺷﺪه ‪ ...‬ﻫﻤﻪ ﻋﻄﺴﻪ زده ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪﻧﺪ‪«.‬‬
‫ﻋﻴﺎران ﺑﺎ وﺳﺎﻳﻞ دﻳﮕﺮي ﭼﻮن ﺷﭙﺮك و ﻧﻴﭽﻪ ﻋﻴﺎري ﻧﻴﺰ ﺑﻴﻬﻮش ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺨـﺶ‬
‫اﺑﺰارﻫﺎ درﺑﺎرهي ﺷﻴﻮه ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ دو وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ط‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻮش آوردن‪ :‬در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻫﻴﭻ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻮش آوردن‬
‫اﻓﺮاد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺘﻮن دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ دارو اﺷﺎره ﺷﺪه درﺑﺎره ﻧﺤﻮهي ﺑﻪ‬
‫ﻫﻮش آوردن ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬در داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻓـﺮاد ﺑﻴﻬـﻮش ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻤﻚ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻫﻮش آوردن آﻧﻬﺎ از دو روش اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻳـﺎ آب در ﺑﻴﻨـﻲ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﺮده و ﻳﺎ داروﻳﻲ در ﺣﻠﻖ آﻧﺎن ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﺟﻨﺒﺎﻧﺪه ﺗﺎ ﻗﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻮش ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪» :‬در ﺣﺎل آب در ﺑﻴﻨﻲ ﺳﺮخﻛﺎﻓﺮ اﻓﻜﻨﺪ‪ ،‬و او را ﺑﻤﺎﻟﻴﺪ‪ ،‬و ﺑﺠﻨﺒﺎﻧﻴـﺪ ﺗـﺎ ﻗـﻲ‬
‫‪2‬‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﻮش ﺑﺎزآﻣﺪ‪«.‬‬

‫‪ .6-1-3‬ﻧﻮع ﻛﺸﺘﻦ در ﻣﺒﺎرزات‬

‫در اﻳﻦ رواﻳﺖ اﻧﻮاع ﻛﺸﺘﻦ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ دو روش آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻜﺮار ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ رﺳﻢ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬دو ﻧﻴﻢ ﻛﺮدن از ﻛﻤﺮ‪» :‬ﺳﻲ ﺣﻤﻠﻪ در ﻣﻴﺎن اﻳﺸﺎن رد و ﺑﺪل ﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺮﺑﺎﻗﺮ آن ﭼﻨﺎن ﺑﺮ‬
‫‪3‬‬
‫ﻛﻤﺮش زد ﻛﻪ دو ﻧﻴﻢ ﺷﺪه ‪«...‬‬
‫ب‪ .‬ﺳﺮ ﺑﺮﻳﺪن‪» :‬ﻳﻚ ﺷﺐ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮادر ﻣﺤﺮاب ﺧﺎن ﺷﺪه ﺳـﺮ او را ﮔـﻮش ﺗـﺎ ﮔـﻮش‬
‫ﺑﺮﻳﺪه ﺑﺮ روي ﺳﻴﻨﻪاش ﮔﺬارده ‪ 4«...‬در داﺳـﺘﺎن ﺳـﻤﻚ ﻧﻴـﺰ ﺳـﺮ ﺑﺮﻳـﺪن ﭘﺮﻛـﺎرﺑﺮدﺗﺮﻳﻦ و‬
‫‪5‬‬
‫اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.65 .‬‬

‫‪ .2‬ﻓﺮاﻣﺮز ﺑﻦ ﺧﺪاداد اﻻرﺟﺎﻧﻲ‪ ،(1343) ،‬ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣـﻪ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮوﻳـﺰ ﻧﺎﺗـﻞ ﺧـﺎﻧﻠﺮي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه‪ ،‬ج‪ ،1 .‬ص‪.312 .‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ص‪.56 .‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪138 .‬‬
‫‪ .5‬ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر‪ ،1369 ،‬ج‪ ،4 .‬ص‪.135 .‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪135‬‬

‫از دﻳﮕﺮ اﻧﻮاع ﻛﺸﺘﻦ در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دار زدن‪ ،‬ﺗﻴﺮﺑﺎران ﻛﺮدن‪ ،‬ﺷـﻜﻢ ﭘـﺎره‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ﻛﺮدن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻴﻼخ ﻗﺼﺎﺑﻲ ﻛﺸﻴﺪن و‪ ...‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﻓﺠﻴﻊﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﺸﺘﻦ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﻜﻞﻣﻲﮔﻴﺮد ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺪﺑﺪﻳﻦ ﻣﻘﺮاض را ﺑﻴﺮون آورده و ﮔﻮﺷﺖ او را ذرهذره ﻣﻘﺮاض ﻣﻲﻛﺮد و ﺑـﻪ‬
‫دﻫﻨﺶ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺖ ‪ ...‬ﭘﺲ ﻗﺪﺑﺪﻳﻦ ﺟﻮاﻟﺪوز ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي او ﻣﻲزد و از ﻣﻘـﺮاض‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮردش ﻣﻲداد و آﺧﺮ ﻛﺎرد ﺑﻴـﺮون آورده و دﺳـﺘﺶ را‬
‫ﺑﺮﻳﺪ ‪ ...‬ﺗﺎ ﺑﻨﺪ از ﺑﻨﺪش ﺟﺪا ﻛﺮده ‪ ...‬ﭘﺲ اﺳﺘﺨﻮانﻫﺎي او را ﻛﻪ ﺳـﻮا ﻛـﺮده‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻮد ‪ ...‬در ﻣﻴﺪان ﻫﻔﺖ ارگ آورده و رﻳﺨﺖ‪.‬‬
‫‪ .2-3‬اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم در ﻣﺒﺎرزات‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻋﻴﺎران در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن وﺳﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﻫﻤـﺮاه داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻣﺒﺎرزاﺗـﺸﺎن از آﻧﻬـﺎ ﺑﻬـﺮه‬
‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬از آن ﺟﻠﻤﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬ﻣﻬﺮهي ﻃﺮاري‪ :‬ﻃﺮار ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻴﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻴـﺴﻪﺑـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ 2،‬ﻣﻬـﺮه ﻃـﺮاري ﮔﻮﻳـﺎ‬
‫وﺳﻴﻠﻪاي ﺑﻮده ﻛﻪ در دﻫﺎن دﺷﻤﻦ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺻﺪاﻳﻲ از او درﻧﻴﺎﻳﺪ‪» :‬ﺑﻌﺪ از آن ﻣﻬـﺮهي‬
‫‪3‬‬
‫ﻃﺮاري در دﻫﻦ او اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﻛﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺻﺪا ﺑﻜﻨﺪ‪«.‬‬
‫ب‪ .‬ﺷﻤﻌﭽﻪي ﻋﻴﺎري‪ :‬ﮔﻮﻳﺎ ﺷﻤﻊ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑـﻮده ﻛـﻪ ﻋﻴـﺎران ﺑـﺮاي وارد ﺷـﺪن در ﺟﺎﻫـﺎي‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻐﺎر و ﻧﻘﺐ از آن ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﭼﻮن داﺧﻞ ﻣﻐﺎر ﺷﺪ ‪ ...‬ﺷﻤﻌﭽﻪي ﻋﻴـﺎري‬
‫روﺷﻦﻛﺮد‪ 4«.‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﻫﻮش آوردن ﺣﺮﻳـﻒ ﻧﻴـﺰ آن را ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻛﻪ آوردهاﻧﺪ ﻫﻤﺎن ﻛﺎرﺑﺮد ﺑـﺎﻻ را دارد و رﺑﻄـﻲ ﺑـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻮش آوردن‬
‫ﻧﺪارد‪» 5:‬ﺗﺎ داﺧﻞ ﻣﻐﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺎ ﺷﻤﻌﭽﻪي ﻋﻴﺎري را ﺑﻴﺮون آورده و روﺷﻦ ﻛﺮده و اﻳـﺸﺎن‬

‫‪ .1‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ص‪.96 .‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﺑﺮﻫﺎن‪ ،(1391) ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ذﻳﻞ »ﻃﺮار«‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ص‪.202 .‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.387 .‬‬
‫‪ .5‬رك‪» .‬اﻫﻤﻴﺖ ادﺑﻴﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳﻚ در ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒـﺴﺘﺮي«‪،‬‬
‫ص‪.49 .‬‬
 ‫‪ | 136‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫‪1‬‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻮش آورد‪«.‬‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫ج‪ .‬ﺷﭙﺮك ﻋﻴـﺎري‪ :‬ﮔﻮﻳﺎ وﺳﻴﻠﻪاي ﺑـﻮده ﻣﺨـﺼﻮص ﻋﻴـﺎران ﻛـﻪ داروي ﺑـﻲﻫﻮﺷـﻲ در آن‬
‫ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ و در دﻣﺎغ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻲﺗﺮﻛﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪» :‬آﻫﺴﺘﻪ‪...‬از ﺟﻴﺐ ﺧﻮد ﺷﭙﺮك ﻋﻴﺎري را‬
‫‪2‬‬
‫درآورده و در دﻣﺎغ ﻓﺘﻨﻪ ﺗﺮﻛﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻋﻄﺴﻪ زده ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪ‪«.‬‬
‫د‪ .‬ﻧﻴﭽﻪي ﻋﻴﺎري‪ :‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از ﻧﺎﻣﺶ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ وﺳﻴﻠﻪاي ﺑﻮده ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺗﻜﻪﺗﻜﻪ‬
‫ﺑﻮده و آن را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و در آن داروي ﺑﻲﻫﻮﺷﻲ ﻣـﻲرﻳﺨﺘـﻪاﻧـﺪ و در دﻣـﺎغ‬
‫ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﻒ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻲﻫﻮش ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﭘﻴﺶ آﻣﺪ و ﻧﻴﭽﻪي ﻋﻴﺎري را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻛـﺮد و ﻗـﺪري دارو در او‬
‫رﻳﺨﺖ و آورده‪ ،‬در ﻣﺤﺎذي دﻣﺎغ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ ﺧﺎن‪ ،‬در اﺛﻨﺎي ﻧﻔـﺲ ﻛـﺸﻴﺪن‬
‫ﭘﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭼﻮن ﻣﻐﺰ در ﻛﺎﺳﻪي ﺳﺮ او ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﻏﻠﻄﻴﺪه ﺑﻲﻫﻮش‬
‫‪3‬‬
‫ﺷﺪه‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر از وﺳﺎﻳﻞ ذﻛﺮﺷﺪه ﻧﺎﻣﻲ ﺑﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬از دﻳﮕﺮ وﺳﺎﻳﻞ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮده ﮔﻠﻴﻢ و ﺷﺎل دﺳﺘﻤﺎل )ﮔﻮﻳﺎ ﮔﻠﻴﻢ و ﻳﺎ ﭘﺎرﭼﻪي ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑـﻮده ﻛـﻪ دﺳـﺘﺒﺮدﻫﺎ را در آن‬
‫ﻣﻲرﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ(‪ 4،‬ﺗﻴﻎ‪ ،‬ﺧﻨﺠﺮ‪ ،‬زره‪ ،‬ﻣﻀﺮاب‪ ،‬ﻛﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻤـﺎن‪ ،‬ﻓﻼﺧـﻦ‪ ،‬اﻧﮕـﺸﺘﺮي‪ ،‬ﻣﺎﺳـﻮره دارو‪،‬‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﺳﻨﮓ ﭼﺨﻤﺎق و ﻟﺒﺎس ﻣﺒﺪل ﻧﻴﺰ ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪ .4‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻗﺼﻪي ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰو ادب ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺸﻬﻮر و ﭘﺮاﻗﺒﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺼﻪ ﺷﺮح ﺑﺮﺧﻲ از اﻗﺪاﻣﺎت و آداب و ﻓﻨﻮن ﺟﻨﮕـﻲ‬
‫اﻓﺮادي ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻳﺘﻴﻢ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺮاﻳﻦ و ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را از ﻋﻴﺎران ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫آورد‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺮاد ﮔﺎه ﺑﻪ ﺿﺮورت ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺸﻮر در ﻛﻨﺎر ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن رﺳﻤﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ در‬

‫‪ .1‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ص‪.331 .‬‬

‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.200 .‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.345 .‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.265 ،234 .‬‬
 ‫| رزم ﻋﻴﺎران‪ :‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس داﺳﺘﺎن »ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي« | ‪137‬‬

‫ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﺰار و ﻓﻨﻮﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎ ﻓﻨﻮن‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫و اﺑﺰار ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﺟﻨﮓﻫﺎي رﺳﻤﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮح آداب و رﺳـﻮم ﺧـﺎص‬
‫رزمﻫﺎي اﻳﻦ ﮔﺮوهﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﺧﻼل ﻗـﺼﻪي‬
‫ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ دﺳـﺘﻪﺑﻨـﺪي ﺷـﺪه و ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺬﻛﻮر در اﻳﻦ ﻗﺼﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن در داﺳﺘﺎن ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر ذﻳﻞ ﻫﺮ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﺮاﺣﻞ و ﺟﺰﺋﻴﺎت آن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺮرﺳﻲﺷﺪه در اﻳﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ‬
‫در دو ﺑﺨﺶ ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزم ﻋﻴﺎري و اﺑﺰارﻫﺎي ﻣﺮﺳﻮم در ﻣﺒﺎرزات دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزﻣﻲ ﻋﻴﺎران ﺷﺶ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬دزدي از ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ؛ ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬
‫ﭼﻬﺎرﺳﻮ ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮدن؛ ﺷﺒﻴﺨﻮن زدن؛ ﺗﺮاﺷﻴﺪن رﻳﺶ و ﺳﺒﻴﻞ دﺷﻤﻦ؛ ﺑﻴﻬﻮﺷﺎﻧﻪ دادن؛ و ﻧـﻮع‬
‫ﻛﺸﺘﻦ در ﻣﺒﺎرزات‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺷﻴﻮهﻫﺎي رزم وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ و ﻣﺮاﺣﻠﻲ دارد ﻛﻪ در ﻣـﺘﻦ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺷﻮاﻫﺪي از ﻣﺘﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺨﺶ دوم درﺑﺎره وﺳﺎﻳﻞ ﻣﺮﺳﻮم در ﻣﺒﺎرزات ﺻﺤﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ داﺳـﺘﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﺑﺰارﻫﺎي رزﻣﻲ ﻋﻴﺎران اﺷﺎره ﺷﺪه و ﺷﻴﻮهﻫﺎ و ﻣﻮاﺿﻊ ﻛﺎرﺑﺮد آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻗﻴﻖ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﻦ اﺑﺰارﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﻪ ﻣﻬـﺮهي ﻃـﺮاري؛ ﺷـﻤﻌﭽﻪي ﻋﻴـﺎري؛ ﺷـﭙﺮك‬
‫ﻋﻴﺎري؛ و ﻧﻴﭽﻪي ﻋﻴﺎري اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﺑﺰارﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻄﻠﺐ زﻳﺎدي درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺻﺮﻓﺎً از آﻧﻬﺎ ﻧﺎم ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﭘﺮده ﮔﻠﻴﻢ‬
‫و ﺷﺎل دﺳﺘﻤﺎل‪ ،‬ﺗﻴﻎ‪ ،‬ﺧﻨﺠﺮ‪ ،‬زره‪ ،‬ﻣﻀﺮاب‪ ،‬ﻛﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎن‪ ،‬ﻓﻼﺧـﻦ‪ ،‬اﻧﮕـﺸﺘﺮي‪ ،‬ﻣﺎﺳـﻮره دارو‪،‬‬
‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ و ﺳﻨﮓ ﭼﺨﻤﺎق و ﻟﺒﺎس ﻣﺒﺪل‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرهي ﺷﻴﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻓﻨﺪﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ اﻳﻦ اﻓﺮاد در داﺳﺘﺎن ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﻫﻴﭻ ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺴﺠﻢ دﺳـﺘﻪﺑﻨـﺪي ﻧـﺸﺪه و‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي آن ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ | 138‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪| 35‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬
‫‪Downloaded from chistorys.ir at 10:05 +0430 on Monday June 24th 2019‬‬

‫‪ -‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻨﻲ ﺗﺮﻗﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ ،(1390) ،‬زورﺧﺎﻧﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻻرﺟﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﺮز ﺑﻦ ﺧﺪاداد‪ ،(1343) ،‬ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧـﺎﻧﻠﺮي‪ ،‬ج‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه‪.‬‬
‫‪ -‬اﻻرﺟﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﺮز ﺑﻦ ﺧﺪاداد‪ ،(1369-1362) ،‬ﺳﻤﻚ ﻋﻴﺎر‪ ،‬ﺑـﺎ ﻣﻘﺪﻣـﻪ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﭘﺮوﻳـﺰ ﻧﺎﺗـﻞ‬
‫ﺧﺎﻧﻠﺮي‪ 5 ،‬ج‪ ،.‬ﺗﻬﺮان‪ :‬آﮔﺎه‪.‬‬
‫‪ -‬اﺳﻜﻨﺪر ﺑﻴﻚ ﺗﺮﻛﻤﺎن‪ ،(1334) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻓﺸﺎر‪ ،‬اﻳﺮج‪ ،‬و ﻣﻬﺮان اﻓﺸﺎري )ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ(‪ ،(1388) ،‬ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻓﺸﺎري‪ ،‬ﻣﻬﺮان‪ ،(1384) ،‬ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺗﺎزه‪ ،‬ﻧﻮ ﺑﻪ ﻧﻮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻛﺘﺎﻳﻮن ﻣﺰداﭘﻮر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻓﺸﺎري‪ ،‬ﻣﻬﺮان‪ ،‬و ﻣﻬﺪي ﻣﺪاﻳﻨﻲ‪ ،(1388) ،‬ﭼﻬـﺎرده رﺳـﺎﻟﻪ در ﺑـﺎب ﻓﺘـﻮت و اﺻـﻨﺎف‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬
‫ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬آﺗﺶ ﺳﻮدا‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ‪» ،(1386) ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻨﺼﺮ رواﻳـﺖ در ﻗـﺼﻪي ﺣـﺴﻴﻦ ﻛـﺮد ﺷﺒـﺴﺘﺮي«‪،‬‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و اﺳﻄﻮرهﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ش‪ ،8 .‬ﺻﺺ‪.27-1 .‬‬
‫‪ -‬ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ‪ ،(1391) ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﻴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺒﺎﺑﺎ‪ ،(1353) ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان‪ ،‬دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ ارﺗﺸﺘﺎران‪.‬‬
‫‪ -‬ﺑﻴﻐﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ،(1341-1339) ،‬دارابﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣـﻪ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت ذﺑـﻴﺢ اﷲ‬
‫ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﻤﻴﻢداري‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،(1390) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻪﻛﺎﻣﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺶ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل‪ ،‬و آﻣﻨﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ‪» ،(1391) ،‬اﻫﻤﻴﺖ ادﺑﻴـﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮرﻳـﻚ در ﺑﺎزﻧﻤـﺎﻳﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺎ ﻣﺮوري ﺑﺮ ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد ﺷﺒﺴﺘﺮي«‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬س‪ ،2 .‬ش‪،2 .‬‬
‫ﺻﺺ‪.54-41 .‬‬
‫‪ -‬دﻫﻘﺎن دﻫﻨﻮي‪ ،‬زﻫﺮا‪ ،‬و ﻳﺪاﷲ ﺟﻼﻟﻲ ﭘﻨﺪري‪» ،(1390) ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻨﺼﺮ رواﻳﺖ در ﻗﺼﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﻛﺮد‬
‫ﺷﺒﺴﺘﺮي«‪ ،‬ادبﭘﮋوﻫﻲ‪ ،‬ش‪.17 .‬‬
‫‪ -‬ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻧﺮي‪ ،(1363) ،‬آﻳﻴﻦ ﺟﻮاﻧﻤﺮدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﻮ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺤﺠﻮب‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ‪» ،(1341) ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻓﺎرﺳﻲ«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت‬
‫و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬س‪ ،10 .‬ش‪ ،1 .‬ﺻﺺ‪.112-68 .‬‬
‫‪ -‬ﻣﺤﺠﻮب‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮ‪ ،(1387) ،‬ادﺑﻴﺎت ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷـﺶ ﺣـﺴﻦ ذواﻟﻔﻘـﺎري‪ ،‬ج‪،2-1 .‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭼﺸﻤﻪ‪.‬‬