Rozwój islamu i podboje arabskie.

Stosunek do
ludności

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Ibn Ishak o narodzinach islamu, [w:] Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z
propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. S.B. Lenard, M.
Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997.
Manteuffel Tadeusz, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1974.
Fragment 2, [w:] Michałowski Roman, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012.
Fragment 3, [w:] Michałowski Roman, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012.
Fragment 1, [w:] Michałowski Roman, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012.
Koran, Sura 22.
 Rozwój islamu i podboje arabskie. Stosunek do ludności

Pielgrzymi w Świętym Meczecie w Mekce.

Źródło: Muhammad Mahdi Karim, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Każdego roku dziewiątego dnia dwunastego miesiąca wedle muzułmańskiego kalendarza do

Mekki przybywają miliony pielgrzymów. Przybywają z różnych stron świata. Niektórym
podróż ta zajmuje ledwie kilka godzin, innym tygodnie. W islamie każdy dorosły człowiek ma
obowiązek przynajmniej raz w życiu odbyć pielgrzymkę do Mekki, najświętszego miejsca dla
wyznawców Allaha. Przez pięć dni ubrani w tradycyjne zwiewne szaty muzułmanie okrążają
wielki czarny relikwiarz, zwany Al‐Kaba, w którym kryje się największa świętość – Czarny
Kamień. Kiedyś ponoć był biały, ale zmienił barwę, wchłaniając wszystkie ludzkie grzechy.
Po siedmiokrotnym okrążeniu Al‐Kaby pielgrzymi wyruszają dalej śladami Abrahama. Na
koniec swojego pobytu w Mekce składają ofiarę ze zwierząt. Dym z tysięcy ofiarnych ognisk
unosi się wysoko nad miastem i miesza z głośnymi nawoływaniami kapłanów.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wyjaśnisz, dlaczego każdego roku w Mekce gromadzą się miliony muzułmanów.

Wskażesz, w jakiej części Europy i z jakich powodów można spotkać pozostałości
cywilizacji arabskiej.
Przeanalizujesz, dlaczego religię stworzoną przez Mahometa nazywa się islamem,
a wyznawców muzułmanami.
Przeczytaj

Ludzie pustyni
Islam narodził się na leżącym pomiędzy Europą a Azją Półwyspie Arabskim. Liczący ponad 2
mln km2 obszar zajmują w większej części pustynie. W czasach starożytnych przebiegały
tamtędy szlaki handlowe wiodące z północy na południe, krzyżowały się różne wpływy
i religie: chrześcijaństwo, judaizm, hinduizm. Zamieszkujący półwysep beduini prowadzili
koczowniczy tryb życia i zajmowali się głównie hodowlą i handlem. Arabowie byli
zorganizowani w plemiona i tworzyli szereg niewielkich rywalizujących ze sobą królestw.
W tym regionie wyraźne były wpływy Bizancjum i Persji - dwóch wielkich imperiów,
z którymi sąsiadowali Arabowie.


Europa i Bliski Wschód w V-VI w.
Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Poddani Bogu
Mahomet (Muhammad), przyszły twórca islamu, urodził się ok. 570/571 r. w Mekce.
Wcześnie osierocony, wychowany został przez wuja i żył w niedostatku. Dzięki małżeństwu
z dużo starszą od siebie wdową po zamożnym kupcu osiągnął stabilizację finansową.

Ibn Ishak o narodzinach islamu

“
Kiedy Mahomet miał lat czterdzieści, posłał go Bóg jako proroka […].
Jego dar proroczy zaczął się od tego, że miewał on prawdziwe
objawienia we śnie […] i że jął kochać ponad wszystko samotność.
Prorok zwykł był jeden miesiąc corocznie przepędzać w miejscowości
Hira [na skraju Pustyni Libijskiej – przyp. K.S.-S.] […]. Skoro więc
przyszedł rok jego posłannictwa, udał się jak zwyczajnie z rodziną swą
[tam]. W nocy […] przyniósł mu Gabriel rozkaz Boga. Spałem,
opowiada sam Mahomet, kiedy on przyniósł mi jedwabną, zapisaną
tkaninę i powiedział: „Czytaj!”. Odparłem: „Nie potrafię czytać”. Wtedy
spowił mię w tkaninę, tak iż czułem się bliski śmierci, po czym
wypuścił i powiedział powtórnie: „Czytaj!” [...]. Zapytałem teraz, co
mam czytać […], a wtedy rzekł: „Czytaj w imieniu Pana twego, który
stworzył człowieka z gruzła krwi; czytaj, twój Pan jest tym
najmiłosierniejszym, który za pośrednictwem pióra poucza człowieka,
czego tenże nie wiedział”. […]. Następnie obudziłem się i […]
wyszedłem z jaskini […]; wtem doszedł mię głos z niebios, który mi
mówił: „Mahomecie! Ty jesteś posłańcem Boga, a ja jestem Gabriel”.

Omów, na czym polegała objawienie, którego Mahomet doznał, i w jakich okolicznościach

ono nastąpiło.
Źródło: Ibn Ishak o narodzinach islamu, [w:] Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami
metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 17.

Stworzona przez Mahometa nowa religia – islam („poddanie się”) – opierała się na wierze
w jednego Boga – Allaha. Nawiązywała ona do dwóch innych wielkich religii
monoteistycznych – judaizmu i chrześcijaństwa. Podobnie jak one islam wzywał do
posłuszeństwa jednemu Bogu oraz zapowiadał dzień Sądu Ostatecznego, a objawienie,
jakiego doznał Mahomet, stanowiło według wyznawców islamu, dopełnienie misji proroków
Starego Testamentu i Chrystusa. Nowa religia opierała się na tzw. pięciu filarach.
 Pięć filarów

wyznanie wiary

„Nie ma boga prócz Boga (jedynego), a Mahomet jest jego Prorokiem”

modlitwa pięć razy dziennie

raz w życiu pielgrzymka do Mekki (hadżdż)

post w miesiącu ramadan od wschodu do zachodu słońca

jałmużna

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.


Mekka uznawana jest za najświętsze miejsce w islamie. Szczególnym kultem otacza się Czarny Kamień
(hadżar), czczony już w czasach przedmuzułmańskich. Znajduje się on w ogromnym relikwiarzu, nakrytym
jedwabną tkaniną, zwanym Al-Kaba.
Źródło: Al Jazeera English, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Objawienie i słowa Mahometa zostały zapisane w Koranie i przekazane w muzułmańskiej

tradycji – Sunnie.
Koran z XII w., egzemplarz przechowywany w Muzeum w Teheranie. Koran składa się ze 114 rozdziałów,
zwanych surami. Według tradycji Koran został objawiony Mahometowi przez Allaha za pośrednictwem anioła
Gabriela. Za życia Proroka powstało tylko kilka fragmentów, resztę spisano dopiero po jego śmierci. Z tego
powodu zaczęło krążyć kilka różnych wersji Koranu. W połowie VII w. uznano jedną z tych wersji za
obowiązującą. Koran w islamie jest nie tylko świętą księgą, ale także źródłem prawa i dziełem literackim.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Powrót Mahometa do Mekki, miniatura z tureckiego eposu z XIV w. pt. Doskonałe życie Proroka (Siyer-i Nebi).
Dzieło to składa się z sześciu tomów i zawiera 814 miniatur ukazujących życie Mahometa. Na miniaturach –
w związku z zakazem ukazywania Proroka – twarz Mahometa jest zamazana. Scharakteryzuj ubiór osób
przedstawionych na miniaturze.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Początkowo islam spotkał się z wrogością i Mahomet musiał z grupą swoich zwolenników
uciekać z Mekki do miejscowości Jasrib, zwanej odtąd Medyną. Ucieczka ta (hidżra) mająca
miejsce w 622 r. uznawana jest za początek ery muzułmańskiej. W Medynie większość
mieszkańców przeszła na islam i powstała tam pierwsza wspólnota wiernych. Wkrótce islam
wyparł wszystkie kulty pogańskie i stał się na Półwyspie Arabskim religią dominującą.

Z czasem wśród wyznawców islamu doszło do podziału na szyitów i sunnitów. Podział ten
dokonał się na tle konfliktu dynastycznego w państwie arabskim. Szyici uznają prawa do
władzy Alego, zięcia Mahometa i jego potomków. Sunnici zaś temu zaprzeczają. Nazwa tego
odłamu pochodzi od Sunny, czyli tradycji, którą uznaje się za drugie, obok Koranu, źródło
religii muzułmańskiej.

Kolorem jasnozielonym oznaczone są tereny, na których dominują sunnici, a ciemnozielonym – te, na których
przeważają szyici. Określ na podstawie mapy, w którym kraju żyje dziś najwięcej szyitów.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Zipola, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

„Zwalczajcie tych, którzy nie wierzą”

Mahomet zjednoczył Arabów i zmobilizował ich do ekspansji. W ciągu zaledwie kilkunastu
lat Arabowie zajęli tereny należące do Bizancjum: Egipt, Syrię, Palestynę, zadali też
ostateczną klęskę imperium perskiemu. W kolejnych dziesięcioleciach wojska
muzułmańskie zajęły całą Afrykę Północną oraz Hiszpanię wizygocką. W 732 r. ich ekspansja
na zachodzie została zahamowana dzięki zwycięstwu odniesionemu przez Franków w bitwie
pod Poitiers. Na wschodzie armia arabska dotarła aż do granic Chin. Arabowie zagrozili
nawet Konstantynopolowi, stolicy cesarstwa bizantyjskiego, zostali jednak stamtąd odparci
w 711 r. W ciągu niecałego stulecia następcom Proroka udało się stworzyć wielkie imperium.
Po śmierci Mahometa władza przechodziła kolejno na jego czterech towarzyszy zwanych
„kalifami sprawiedliwymi”. Ostatnim spośród nich był Ali, zięć Mahometa, mąż jego córki
Fatimy, zamordowany w 661 r. Po jego śmierci władzę w państwie arabskim zaczęli
sprawować przedstawiciele dynastii Umajjadów. Panowali oni do 750 r., gdy władzę przejęli
Abbasydzi. Ostatni z Umajjadów - Abd ar‐Rahman - uciekł do Hiszpanii i utworzył tam
odrębny emirat, który dwieście lat później przekształcił się w kalifat (929 r.). Od ok. VIII w.
ekspansja terytorialna została zahamowana, a świat islamu wszedł w okres rozkwitu
ekonomicznego i  kulturowego (do X w.). Bagdad – po przeniesieniu stolicy z Damaszku –
stał się centrum życia politycznego, naukowego i artystycznego imperium arabskiego.

Ekspansja Arabów w VII–VIII w. Określ, na ilu kontynentach rozciągało się imperium arabskie w VII–VIII w., i je
nazwij.
Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wiele było przyczyn sukcesów Arabów. Przede wszystkim silną motywację stanowiła dla nich
religia, posługująca się hasłem świętej wojny – dżihadu. Kierowała nimi także chęć zysku,
a tereny przez nich podbijane były o wiele bogatsze i lepiej rozwinięte niż ich rodzime
obszary. Przewagę na polach bitew zapewniała Arabom dobrze wyszkolona armia i taktyka
opierająca się na szybkich marszach i manewrach.
Bitwa pod Poi ers (fragment obrazu Charles’a de Steuben), gdzie wojska arabskie pod wodzą Abd ar-Rahmana
zostały pokonane przez wojska Karola Młota, majordoma królestwa frankijskiego. Bitwa ta uważana jest za jedną
z najważniejszych w historii, ponieważ dzięki niej została zatrzymana ekspansja Arabów w Europie. Opinia ta
zdaje się przesadzona, jeśli zważyć, że wyprawa Arabów miała charakter łupieżczy.
Źródło: Charles de Steuben, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zarówno Bizancjum, jak i imperium perskie,

Arabski wojownik w VII w. Armia arabska walczyła
przeważnie konno, wojownicy uzbrojeni byli głównie
w łuki i miecze. Ich taktyka polegała na tym, że
pozorowali ucieczkę, a następnie przechodzili do
ataku na zaskoczonego przeciwnika. Omów
uzbrojenie wojownika.
Źródło: Mohammad adil, Wikimedia Commons, licencja: CC
BY-SA 3.0.
ciężko doświadczone przez kryzysy
gospodarcze oraz wyniszczone długimi
wojnami między sobą, znajdowały się w VII w.
w stanie ogólnego osłabienia. Ułatwiło to
Arabom podbój należących do tych państw
obszarów. Arabowie na podbitych terenach
cieszyli się przychylnością mieszkańców. Nie
stosowali ucisku i prześladowań, lecz starali
się pozyskać do współpracy administrację
perską i bizantyjską. Szczególnie istotne
znaczenie miała tolerancyjna polityka Arabów
w przypadku podboju Egiptu i Syrii, gdzie
w ludność w większości wyznania
monofizyckiego poddawana była represjom ze
strony cesarzy bizantyjskich. Ani żydów, ani
chrześcijan nie zmuszano do przejścia na
islam; jako niewierni byli obciążani tylko
dodatkową daniną (dżizja). Z czasem
następował proces przejmowania przez ludy
podbite kultury, języka i obyczajów arabskich
 (arabizacja) oraz przechodzenia na islam
(islamizacja).

Zarządzanie tak ogromnym obszarem, jakim było imperium arabskie, okazało się niezwykle
trudne. Od ok. IX zaczęła postępować dezintegracja poszczególnych prowincji imperium:
usamodzielniły się Maghreb, Egipt oraz kraje w Azji Centralnej. Do tego w późniejszym
okresie dochodziły bunty poddanych, kryzys gospodarczy i wzrost potęgi sąsiadów, wśród
nich głównie Turków seldżuckich. Ostatecznie kalifat bagdadzki upadł w połowie XI w.,
a w świecie islamu rozpoczął się okres dominacji Turków.

Słownik
islam

(arab., poddanie się [Bogu]) religia monoteistyczna, zapoczątkowana przez Mahometa

i zakładająca wiarę w jedynego Boga – Allaha; to druga po chrześcijaństwie religia na
świecie; obecnie w islamie dominują trzy główne nurty: sunnizm, szyizm i charydżyzm

muzułmanin

(z arab. muslim – poddany Bogu) wyznawca islamu; wśród muzułmanów terminem

częściej używanym jest mahometanin

Koran

(z arab. kur’an – czytanie, recytacja) święta księga islamu, zawierająca słowa objawione
Mahometowi przez archanioła Gabriela, spisana w latach 610–632. Według tradycji jej
twórcą był sam Allah; Koran został spisany w języku staroarabskim i początkowo był
przeznaczony do recytacji

szyityzm

(z arab. szi'a – stronnictwo [Alego]) jeden z trzech wielkich odłamów islamu, który powstał
w wyniku konfliktu związanego z sukcesją po śmierci Mahometa; szyici wierzyli, że prawa
do władzy mają tylko potomkowie Mahometa, czyli jego córki Fatimy i jej męża Alego

sunnizm

(z arab. sunna – zwyczaj, tradycja) jeden z trzech wielkich odłamów współczesnego

islamu; sunnici po śmierci Mahometa uważali, że władzę po nim powinien przejąć
najszlachetniejszy z jego towarzyszów; uznają tradycję muzułmańską (Sunnę) jak źródło
wiary; obecnie stanowią większość w islamie (ok. 90 proc.)

ramadan
(arab. ramadan – palący) dziewiąty miesiąc w kalendarzu muzułmańskim, podczas którego
wedle tradycji doszło do objawienia Mahometa; w tym miesiącu obowiązuje post
uznawany za jeden z filarów islamu

filary islamu

(arkan ad‐din, arkan‐al‐Islam) pięć zasad islamu, do przestrzegania których jest

zobowiązany każdy muzułmanin: wyznanie wiary, modlitwa pięć razy dziennie, post,
pielgrzymka przynajmniej raz w życiu do Mekki oraz jałmużna

kalifat

(z arab. chilafa) termin używany na określenie ustroju politycznego w świecie islamu,

w którym głową państwa jest kalif z ogromną władzą; odpowiednik europejskiego
cesarstwa

beduini

(z arab. bedewin, od badw – pustynia) koczownicze lub półkoczownicze plemiona

zamieszkujące tereny Półwyspu Arabskiego, dziś także obszary Bliskiego Wschodu oraz
Afryki Północnej, trudniące się głównie hodowlą

Arabowie

(arab. Arab – w pierwotnym znaczeniu: koczownik) społeczności zamieszkujące tereny

Półwyspu Arabskiego w czasach Mahometa; dzięki podbojom zasiedliły tereny dawnego
imperium perskiego, Afrykę Północną i Bliski Wschód

dżihad

(arab., zmaganie, walka) termin istniejący przed pojawieniem się islamu i przez niego
zaadoptowany; oznacza „świętą wojnę”, czyli podejmowanie działań – także o charakterze
militarnym – mających na celu wzmocnienie muzułmanów kosztem wyznawców innych
religii

hidżra

(arab., wywędrowanie, ucieczka, inaczej: hegira) termin używany na określenie ucieczki

Mahometa z Mekki do Jasribu (późniejszej Medyny) w 622 r.; wydarzenie to wyznacza
początek tzw. ery muzułmańskiej

bitwa pod Poi ers

bitwa stoczona w 732 r. pomiędzy wojskami arabskimi a armią majordoma Karola Młota,
zakończona zwycięstwem Franków i wycofaniem się muzułmanów; uznaje się, że dzięki
temu zwycięstwu Europa została uratowana przed inwazją Arabów
 Umajjadzi

dynastia arabska rządząca nad światem islamu od 661 do 750 r., a następnie do 1031
w Al‐Andalus (państwo muzułmańskie w Hiszpanii)

Abbasydzi

dynastia arabska z ośrodkiem władzy w Bagdadzie, panująca nad światem islamu od 750 r.;
przez następne dwa stulecia przeżywała rozkwit, potem została zdominowana przez
Turków seldżuckich, w końcu zaś obalona po zdobyciu Bagdadu przez Mongołów w 1258
r.

Al-Kaba

największa świątynia i sanktuarium w Mekce; jest to ogromny relikwiarz, nakryty

jedwabną tkaniną haftowaną wersetami z Koranu, w który wmurowany jest tzw. Czarny
Kamień, czyli hadżar

Słowa kluczowe
islam, muzułmanin, podboje Arabów, Mahomet, kalif, Bizancjum i świat islamu

Bibliografia
Święty Koran wraz z interpretacją i tłumaczeniem, Islam International Publications LTD
1996, sura 22.

Michałowski R., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.

Manteuffel T., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 1974.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla

nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa
1997.
Mapa interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z mapą interaktywną i wykonaj dalsze polecenia.

Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2
Podaj, które współczesne państwa znajdują się na obszarach opanowanych przez Arabów
w VII–VIII w. Wskaż obszary dawnego imperium arabskiego, które obecnie nie należą do świata
islamu.

Polecenie 3
Określ, z jakimi trudnościami może się wiązać zarządzanie tak rozległym państwem.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Do podanych niżej opisów dopasuj odpowiednie pojęcia.

szyici, hidżra, hadżdż, sunnita, Umajjadzi, dżizja

Termin określający muzułmanów, którzy uznają pierwszych czterech kalifów, jako

prawowiernych następców proroka Muhammada, a swoją wiarę opierają na słowach Proroka
przekazanych w Koranie i za pośrednictwem tradycji – ..................
Pielgrzymka do Mekki, do której odbycia zobowiązany był przynajmniej raz w życiu każdy
dorosły muzułmanin – ..................
Ucieczka proroka Mahometa z Mekki do Medyny w 622 r. n.e., od tej daty rozpoczyna się
kalendarz muzułmański – ..................
Muzułmanie, którzy nie uznają czterech pierwszych kalifów, wierząc, że władzę powinni
sprawować członkowie rodziny Proroka, potomkowie jego córki Fa my i jej męża Alego –
..................
Ćwiczenie 2 醙

Zapoznaj się z mapą oraz z tekstem i wykonaj polecenia.

Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

“
Tadeusz Manteuffel

Historia powszechna. Średniowiecze

Na okres rządów Karola Młota przypadła inwazja Arabów, którzy – po

opanowaniu wizygockiej Septymanii – zaatakowali z kolei Akwitanię.
Dzielnica ta, broniąca się dotychczas przed uznaniem zwierzchnictwa
Karolowego, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa zdecydowała się
zaapelować do jego pomocy. Napadniętym udzielono jej natychmiast.
I oto […] doszło do decydującej bitwy między armiami – arabską,
spieszącą ku Loarze, i frankijską, usiłującą zatrzymać najeźdźców w tym
marszu. […] Zwycięstwo […] zostało przez historiografię zachodnią
uznane za punkt zwrotny w ekspansji arabskiej na terenie Galii.

Źródło: Tadeusz Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1974, s. 100.

Rozstrzygnij, czy zamieszczony powyżej opis odnosi się do bitwy zaznaczonej na mapie
numerem 1, 2, 3, 4, czy 5.
  2

 3

 4

 5

 1

Uzasadnij swój wybór, podając trzy argumenty.

Określ, jakie były konsekwencje tej bitwy.

Ćwiczenie 3 輸

Zapoznaj się z fragmentami Historii powszechnej Romana Michałowskiego i wykonaj polecenie.

“ Fragment 1

Nie dało się odległymi prowincjami rządzić bezpośrednio z Bagdadu,

dlatego też kalif zmuszony był udzielać gubernatorom bardzo szerokich
kompetencji. Mieli oni w swoich rękach wojsko i kontrolowali całość
wpływów podatkowych. O uniezależnienie się było w tej sytuacji łatwo,
zwłaszcza w odległych krajach, dokąd wojskowa ekspedycja karna
kierowana przez Bagdad mogła dotrzeć tylko z największym trudem. […]
wiele kłopotów sprawiały ciągle powtarzające się bunty w centralnych
prowincjach imperium, w Iraku, Syrii i Arabii […]. Wszystkie owe bunty
nie tylko uniemożliwiały na wiele lat dopływ podatków, lecz także
zmuszały kalifat do wydawania pokaźnych kwot pieniężnych na pokrycie
kosztów wojennych.

Źródło: Fragment 1, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012, s. 198.

“ Fragment 2

Z pewnością poważną rolę odegrała wielka wola walki, jaką wykazywali

Arabowie, motywowani podwójnie: religijnym nakazem prowadzenia
świętej wojny oraz chęcią materialnego zysku. Do tego należy dodać
sposób prowadzenia działań wojennych, polegających na szybkich
marszach i manewrach, w którym muzułmanie celowali. Duże znaczenie
miały wewnętrzne trudności pokonanych państw. Przede wszystkim oba
były wyczerpane ciężkimi i długimi wojnami, jakie prowadziły przeciwko
sobie. Niewątpliwym faktem był kryzys gospodarczy, jaki przeżywały
w VI–VII w.

Źródło: Fragment 2, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012, s. 79.
“ Fragment 3

[Ogromne] konsekwencje miała głęboko przeżywana konstatacja, że

objawienie zostało przekazane przez Boga po arabsku. Okoliczność ta
napełniała ludy Półwyspu dumą i poczuciem wyższości […]. Po drugie
nowa religia podbudowała pozycje Mahometa jako przywódcy
politycznego. Czerpał on bowiem swój autorytet z objawienia niebios
[…]. Po trzecie wreszcie uniwersalizm islamski wyrażający się
w przekonaniu, że każdy człowiek ma obowiązek służenia Bogu
Jedynemu, połączony z postulatem świętej wojny, dostarczał bodźca […].

Źródło: Fragment 3, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012, s. 78.

Do przytoczonych fragmentów dopasuj odpowiednie tytuły.

Przyczyny zwycięstw i podbojów

fragment 3
Arabów

fragment 1 Przyczyny ekspansji

fragment 2 Kryzys i rozpad imperium arabskiego

Ćwiczenie 4 醙

Źródło ilustracji: wikipedia.com, Bilkent University, domena publiczna.

Ćwiczenie 5 醙

Zapoznaj się z fragmentem Koranu, a następnie wykonaj polecenia.

“ Koran, Sura 22

Na wojnę, na wojnę, odważni!

Zwycięstwo, zwycięstwo, wytrwali!
Raj, raj dla pragnących!
Piekło, piekło dla tych, którzy uciekają w popłochu.
Wojna święta jest najtrwalszą podstawą wiary […]
Schodami prowadzącymi do najwyższego raju.
Kto słucha rad Boga, stoi między dwoma upragnionymi miejscami:
szczęściem zwycięstwa na tym świecie
lub zwycięstwem męczennika w zaświatach.
Najgorsze z tych miejsc jest dla was najwspanialsze.
Więc wspomagajcie Boga! Walka jest twierdzą,
która nas ochroni przed zgubą.
„Bóg wspomoże tego, kto wspomaga Boga, Bóg jest potężny i mocny”

Źródło: Koran, Sura 22.

Wskaż właściwe dokończenie zdania. Zasada religii muzułmańskiej, do której autor odwołuje
się w cytowanym fragmencie, określana jest mianem…

 mihrabu.

 szariatu.

 dżihadu.

 hidżry.

Wyjaśnij, w jaki sposób zasada ta wpłynęła na dzieje imperium arabskiego.

Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z mapami i wykonaj polecenie.

Mapa A

Źródło: ContentPlus.sp.z o.o. na podstawie Javierfv1212, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Mapa B

Źródło: ContentPlus.sp.z o.o. na podstawie Tyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Mapa C

Kolorem zielonym oznaczono teren Cesarstwa Bizantyńskiego

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Mix321, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Przeanalizuj mapy Półwyspu Iberyjskiego w okresie wczesnego średniowiecza i rozstrzygnij,

która z nich przedstawia sytuację najwcześniejszą.

 mapa C

 mapa A

 mapa B

Uzasadnij odpowiedź.
Ćwiczenie 7 難

Przeanalizuj drzewo genealogiczne dynas i Karolingów oraz mapę przedstawiającą podboje

arabskie w VII-IX w., a następnie wykonaj polecenie.

Drzewo genealogiczne dynas i Karolingów (fragment).

Źródło: Contentplus.pl na podstawie drzewa genealogicznego dynas i Karolingów, Wikimedia Commons, domena publiczna,
licencja: CC BY-SA 3.0.

Podboje Arabów.
Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.
Określ, czy podane stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Ekspansja arabska dotarła □ □

do Europy, gdy na tronie
państwa Franków zasiadał
Pepin Krótki.

Do końca VII w. ekspansja □ □

arabska koncentrowała się
wyłącznie na obszarach
należących
w starożytności do
imperium rzymskiego.

W bitwie pod Poi ers □ □

pokonał Arabów dziad
Karola Wielkiego.

Ćwiczenie 8 難
Wyobraź sobie, że jesteś kronikarzem na dworze króla Wizygotów Roderyka i opisujesz ostatnie
lata istnienia królestwa. Od południa zbliżają się Arabowie pod wodzą Tarika Ibn Zijada, których
sprowadził niezadowolony z wyboru Roderyka na króla Agila, syn zmarłego władcy Wi za.
Podczas krwawej bitwy pod Guadalete twój chlebodawca zginął lub zaginął bez wieści, a całe
państwo znalazło się pod panowaniem arabskim.
Dla nauczyciela

Autor: Dorota Czarny

Przedmiot: Historia

Temat: Rozwój islamu i podboje arabskie

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

V. Bizancjum i świat islamu.

Uczeń:

3) przedstawia główne kierunki ekspansji arabskiej.

zakres rozszerzony

V. Bizancjum i świat islamu.

Uczeń:

2) charakteryzuje etapy ekspansji Arabów i ocenia ich politykę wobec ludności podbitej.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, dlaczego każdego roku w Mekce gromadzą się miliony muzułmanów;

opisuje zasięg podbojów arabskich;
wskazuje, w jakiej części Europy i z jakich powodów można spotkać pozostałości
cywilizacji arabskiej;
wyjaśnia, dlaczego religię stworzoną przez Mahometa nazywa się islamem,
a wyznawców muzułmanami.

Strategie nauczania:
 lekcja odwrócona,
konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

prezentacja,
mapa mentalna,
dyskusja,
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych.

Formy zajęć:

praca indywidualna,
praca w grupach,
praca w parach,
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki,

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale,
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją

Uczniowie mają za zadanie zapoznać się z tekstem zawartym w e‐materiale. Chętni lub
wybrani (cztery grupy trzy-, czteroosobowe) przygotowują krótką prezentację na temat
powstania religii islamskiej:

grupa 1 – narodziny islamu,

grupa 2 – Mahomet – twórca religii islamskiej,
grupa 3 – nowa religia – muzułmanie,
grupa 4 – podział wyznawców islamu i zwalczanie niewierzących.

Każda z grup otrzymuje szczegółowe wytyczne co do prezentacji, aby treści w nich zawarte
nie powtarzały się i zachowały ciągłość chronologiczną. Uczniowie mogą wykorzystać do
ich przygotowania zasoby e‐materiału oraz inne dostępne źródła informacji. Sposób
prezentacji jest dowolny: multimedialny, w formie plakatu, mapy mentalnej itp.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

2. Nauczyciel poleca uczniom, aby przygotowali się do prezentacji. Uczniowie, którzy nie
biorą w nich udziału, otrzymują pytania, na które będą musieli odpowiedzieć po
 wysłuchaniu wszystkich grup:

Dlaczego religię stworzoną przez Mahometa nazywa się islamem, a wyznawców

muzułmanami?
Jakie były przyczyny oraz zasięg podbojów islamskich?
Jakie były przyczyny sukcesów Arabów?
W jakiej części Europy można spotkać pozostałości cywilizacji arabskiej? Jakie są to
pozostałości?

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie prezentują przygotowane przez siebie zagadnienia z zachowaniem

kolejności chronologicznej omawianych wydarzeń. Nauczyciel daje każdej z grup 5–6
minut na prezentację.
2. Po wysłuchaniu wszystkich prezentacji nauczyciel wyznacza czas trzem osobom, które
nie brały w nich udziału, na udzielenie odpowiedzi na jedno z zadanych pytań.
3. W tym czasie nauczyciel rysuje schemat mapy mentalnej, na której uczniowie będą
zapisywać swoje odpowiedzi i spostrzeżenia.
4. Uczniowie odpowiadają na pytania, uzasadniają i uzupełniają nawzajem swoje
wypowiedzi, w razie konieczności nauczyciel koryguje odpowiedzi uczniów.
5. Nauczyciel poleca uczniom, aby w parach lub indywidualnie wykonali ćwiczenia 2, 6 i 8.
Uczniowie wspólnie z nauczycielem omawiają odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania nauczyciel prosi uczniów, aby zapoznali się z mapą

interaktywną i wspólnie wykonali dołączone do niej polecenie 2: „Określ, z jakimi
trudnościami może się wiązać zarządzanie tak rozległym państwem”. Uczniowie
proponują swoje odpowiedzi i krótko dyskutują.
2. Nauczyciel ocenia pracę grup, które przygotowały prezentację oraz dokonuje oceny
słownej pracy klasy.

Praca domowa:

1. Wykonaj pozostałe ćwiczenia, niezrealizowane podczas lekcji.

2. Na podstawie poznanego materiału ułóż pięć pytań, które mogłyby się znaleźć na
kartkówce.

Materiały pomocnicze:

Święty Koran wraz z interpretacją i tłumaczeniem, Islam International Publications LTD

1996, sura 22.

Michałowski R., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.

Manteuffel T., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 1974.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla
nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa
1997.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Nauczyciel może wykorzystać mapę interaktywną jako wprowadzenie do lekcji.