Knjiga

POLJOPRIVREDA I ZELENA EKONOMIJA
POLJOPRIVREDA
I ZELENA EKONOMIJA
Radovan PEJANOVIĆ Novo PRŽULJ Velibor SPALEVIĆ
Dejan ZEJAK Vesna MARKOSKA Perihan TAFILOSKA
Bijelo Polje, oktobar 2020.
1
Izdavač
Centar za razvoj agrara
U suizdavaštvu sa
Univerzitetom Crne Gore u Podgorici, Crna Gora
Naučnim društvom agrarnih ekonomista Balkana
GEA (Geo Eko-Eko Agro) Naučnim međunarodnim udruženjem is-
traživača iz oblasti geo nauka
Razvojnom akademijom poljoprivrede Srbije, Beograd, Srbija
Univerzitetom Majka Tereza u Skoplju, Sjeverna Makedonija
Univerzitetom Privredna akademija u Novom Sadu, Srbija
Za izdavača
Dr Slobodan Nenevski
Urednici
Dejan Zejak
Velibor Spalević
Recenzenti
Prof. dr Zoran Njegovan, redovni profesor Univerziteta u Novom Sadu,
Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Srbija
Prof. dr Goran Škatarić,
Nacionalni parkovi Crne Gore, Podgorica, Crna Gora
Lektor
Radomir Ilić
Grafički dizajn
Milivoje Mićo Kovačević
spec.art. dizajna vizuelnih komunikacija
Fotografije
Vaso Knežević dipl.ing. šumarstva
Tiraž
500 komada
CIP - Kaталогизација у публикацији

Štampa
ArtgrafikA, Podgorica Национална библиотека Црне Горе, Цетиње
ISBN 978-9940-9364-4-0 COBISS.CG-ID 15287556
2
Poštovani čitaoci,
Pred vama je jedna od prvih publikacija koja u Crnoj Gori obrađuje temu ze-
lene ekomomije i poljoprivrede. Pisana je u cilju približavanje ove problematike,
kako stručnoj, tako i laičkoj javnosti. Autori poglavlja su jedni od vodećih stručnja-
ka sa poljoprivrednih fakulteta univerziteta u Crnoj Gori, Srbiji, Bosni i Hercegovini
i Sjevernoj Makedoniji.
Polazna ideja je da, pored poglavlja koji obuhvataju oblast zelene ekonomije,
u njoj bude obuhvaćena oblast agroekonomje, organske i biodinamičke poljop-
rivrede. Trudili smo se da poglavlja publikacije, iako po sadržaju raznovrsna, čine
jednu povezanu cjelinu i analiziraju oblast poljoprivrede i zelene ekonomije ne
samo u Crnoj Gori veći i šire.
Publikacija „Poljoprivreda i zelena ekonomija“ nastala je kao projekat Centra
za razvoj agrara, koji je Mreže za ruralni razvoj Crne Gore i EU podržala putem jav-
nog poziva u okviru projekta “Podrška projektima organizacija civilnog društva u
okviru projekta NAGE – Networking and Advocacy for Green Economy (Umreža-
vanje i zagovaranje za zelenu ekonomiju) referentni broj poziva: NAGE/2018/395-
379/ME” u toku 2020. godine.
Pored posebne zahvalnosti autorima poglavlja: prof. dr Radovanu Pejanoviću,
Novi Sad, Srbija, akademiku prof. dr Novu Pržulju, Banja Luka, Bosna i Hercegov-
ina, prof.dr Veliboru Spaleviću, Podgorica, Crna Gora, docent dr Vesni Mar-
kovskoj i dr Perihan Tafilovskoj Skoplje, Sjeverna Makedonija, na višemjesečnoj
saradnji. Izrazitu pažnju dugujemo recenzentima prof. dr Zoranu Njegovanu iz No-
vog Sada i prof.dr Goranu Škatariću iz Podgorice, koji su svojim iskustvom, znan-
jem, dobronamjernim sugestijama i kolegijalnim savjetima doprinijeli da ova pub-
likacija dobije dodatnu vrijednost.
U Bijelom Polju, oktobar 2020.godine Projekt koordinator:

Dejan Zejak
3
Sadržaj:
Prof.dr Radovan Pejanović, Novi Sad, Srbija

PROBLEMI POLJOPRIVREDE I HRANE
-EFEKTI NEODRŽIVOG RAZVOJA I NUŽNOST PROMENA---------------------------- 9
Akademik prof.dr Novo Pržulj, Banja Luka, Bosna i Hercegovina

ZNAČAJ ORGANSKE PROIZVODNJE HRANE ZA ODRŽIVU
POLJOPRIVREDU U BOSNI I HERCEGOVINI ---------------------------------------- 26
Docent dr Velibor Spalević, Podgorica, Crna Gora

DEGRADACIJA ZEMLJIŠTA KAO PRIJETNJA ZELENOJ EKONOMIJI---------------- 54
Mr Dejan Zejak, Bijelo Polje, Crna Gora

ZELENA EKONOMIJA I AGRAR------------------------------------------------------82
Docent dr Vesna Markoska i dr Perihan Tafiloska, Skoplje,

Sjeverna Makedonija
ODRŽIVA POLJOPRIVREDA U SJEVERNOJ MAKEDONIJI--------------------------110
4
Izvod iz recenzije
,,Autorski tim visoko kotiranih naučnika našeg regiona iz oblasti agrarne ekonomi-
je, biotehnologije u poljoprivredi i ekologije, predvođenih prof. dr Radovanom Pe-
janovićem i akademikom Novom Pržuljem pripremio je značajan naučni prilog pozna-
vanju pitanja Zelene ekonomije. U ovoj naučnoj monografiji jasnim iskazima istaknuta je
nužnost promena u pravcu nove razvojne paradigme, ističući da u tom procesu važnu
ulogu treba da ima nauka, posebno ekonomska nauka, te holistički pristup istraživanju
održivosti poljoprivrede: metodološka sinteza ekološke ekonomije i dinamike sistema.
Poznajući afinitete i potencijale ovog naučno-istraživačkog tima, te energiju kojom
sobom nose, vrlo je moguće da će oni isti sa kolegama sa drugih meridijana ići i korak
dalje u razradu ove značajne teme na nekom od narednih međunarodnih skupova, koje
uspešno organizuju već godinama unazad. Sasvim opravdana i očekivana tema za di-
skusiju neke od narednih njihovih GEA konferencija. I ovom prilikom, kroz ovo predstavl-
janje, pokazuju da hoće, mogu i moraju dalje na korsit svih nas koji se bavimo pitanjima
održive poljoprivrede. “
Izvod iz recenzije prof. dr Zorana Njegovana
Novi Sad, oktobar 2020.
,,Čitajući poglavlja zanimljivog štiva monografije Poljoprivreda i zelena ekonomi-

ja autora prvaka iz oblasti poljoprivrede i agrarne ekonomije sa naših prostora: prof. dr
Radovana Pejanovića, redovnog profesora iz oblasti ekonomije i agrarne ekonomije;
prof. dr Nova Pržulja, koji se godinama bavi genetikom, oplemenjivanjem i biotehnologi-
jom u poljoprivredi, a člana Akademije nauka i umjetnosti Republike Srpske; prof. dr
Velibora Spalevića, priznatog istraživača u svjetskim krugovima za oblast konzervacije
zemljišta i voda; kolega Dejana Zejaka, te profesora Vesne Markoske i Perihan Tafiloske,
istakuntih istraživača iz Makedonije, našao sam važne poruke o perspektivama i idejama
oko rješavanja problema sa kojima se susrećemo svakodnevno.
Uznemirilo me podsjećanje u njihovim tekstovima na činjenice da u svijetu koji nas
okružuje, milioni ljudi žive u siromaštvu, umiru od gladi, dok pandemije i dalje gospodare.
Pronašao sam potvrde sopstvenih stavova da je imperativ težiti humanosti, rješavanju
globalnih izazova kao što su izazovi zaštitue životne sredine, ublažavanja i prilagođavanja
klimatskim promjenama, prevenciji pandemija i razvoju zelene ekonomije.
Poručio bih čitaocu poglavlja ove knjige da uzmu u obzir da zelena ekonomija, pored
brojnih činjeniica navedenih ovdje, ne zastaje samo kod analiza o stvarima i prirodnim
resursima. Trebali bi se, koristeći neke od ideja i informacija predstavljenih u ovim tekstovi-
ma, dalje zajedno baviti zelenom idejom ljudskih zajednica, trebali bismo okupljati ljude
i pružati im priliku da zajedno radimo na jačanju zelene ekonomije koja će na kraju biti
dovoljno jaka da čovječanstvo izvuče iz siromaštva.
Zaključiću porukom, parafrazirajući Seneku, da će doći vrijeme kada će se naši potomci
čuditi da nismo znali stvari koje su njima tako jednostavne... Zelena ekonomija je jedna
od tih nepoznanica današnjem društvu.
…A mnoga su saznanja na ovu temu rezervisana za vremena koja tek dolaze, kad će
sjećanje na nas biti izbrisano.”
Izvod iz recenzije prof. dr Gorana Škatarića
Podgorica, oktobar 2020.
5
6
7
8
Prof.dr Radovan Pejanović, Novi Sad, Srbija

PROBLEMI POLJOPRIVREDE I HRANE
-EFEKTI NEODRŽIVOG RAZVOJA I NUŽNOST PROMENA
Uvod
Dosadašnja paradigma razvoja temelji se na homo ekonomikusu, koga

pokreće profitna motivacija. To je težnja ljudi da svojom ekonomskom aktivnošću,
po svaku cenu, ostvare dobit i time povećaju svoje bogatstvo. Profit se smatra le-
gitimnom pobudom čoveka i osnovnim pokretačem inicijative i napretka u svim
oblastima pa i u poljoprivredi1.
Kapitalizam je uveo u poljoprivredu agrarnu revoluciju, kao proces ubrzanog
unapređenja poljoprivredne proizvodnje primenom visokog stepena meha-
nizacije, hemizacije i novih metoda obrade zemljišta, kao izraz težnje ka mak-
simizaciji prinosa. Ova industrijalizacija poljoprivrede izaziva mnogobrojne nega-
tivne posledice po poljoprivredu, zemljište i hranu, kao i ubrzane promene na selu
(ruralni egzodus i deagrarizacija). Nužne su promene u pravcu nove paradigme
rasta zasnovane na konceptu održivog razvoja, koji se u poljoprivredi ogleda kroz
zdravstveno-bezbednu i organsku proizvodnju hrane.
Ključno pitanje daljeg društveno - ekonomskog razvoja, a u tom kontekstu i
poljoprivrede i hrane, jeste pitanje novog koncepta održivog ravoja, i s tim u vezi
nove ekonomije. Reč je o novim obrascima razmišljanja i ponašanja, koji podra-
zumevaju, pre svega, tzv. zeleno poslovanje, tj. koncept zelene ekonomije, koji
je u skladu s nužnošću održivog razvoja. Biznis, pa i agrobiznis, mora, naime, da
poštuje ekološke principe, kao i principe poslovne etike, u funkciji zaštite čoveka,
društva i prirode od posledica dosadašnjeg neodrživog razvoja.
Razvoj masovne poljoprivredne proizvodnje za tržište, posledica je podele
rada, sve veće specijalizacije u zemljoradnji i stočarstvu, raščlanjivanja na razne
grane poljoprivredne proizvodnje. Zajedno sa tim došlo je do stručnog usavrša-
vanja poljoprivrednika, do savršenije upotrebe poljoprivredne tehnike, do selek-
cije semena, životinjskih rasa, unapređenja agrotehnike, itd. Za relativno kratko
vreme (od početka 19. veka) mnogobrojni pronalasci učinili su da je hemijsko
đubrivo – čilska šalitra, fosfat, amonijačni sulfat, itd. – postalo glavno obeležje
zemljoradnje u Evropi i u svetu. Time otpočinje moderna industrijska proizvodn-
ja hrane (konvencionalna poljoprivreda), sa svim pozitivnim (hiperprodukcija
hrane), ali i negativnim efektima (ekološka destrukcija zemljišta, voda, problem
zdravstvene bezbednosti hrane itd.).Globalno zagrevanje , naime, izaziva teške
meteorološke (klimatske) poremećaje koji ugrožavaju bioravnotežu na Zemlji.
Tome doprinosi i dosadašnja konvencionalna poljoprivreda.
Posledice sveukupnog ugrožavanja okoline (prirodne sredine) jesu ugroženost
kvaliteta života, hrane, vode i vazduha, ljudske vrste i života uopšte.
U ovom radu osvrnućemo se na probleme poljoprivrede i hrane, kao važne
indikatore neodrživog razvoja. Objasnićemo negativne efekte dosadašnjeg
neodrživog razvoja po poljoprivredu i hranu. Nakon toga ćemo naznačiti novu
ulogu ekonomije u rešavanju ovog važnog, egzistencijalnog, globalnog problema.
9
Negativni efekti razvoja poljoprivrede
Od početka civilizacije najveći broj ljudi bavio se poljoprivredom. Danas, u pr-

voj polovini 21. veka, polovina svetskog stanovništva živi u ruralnim područjima i
ima veze sa poljoprivredom. Poljoprivreda je glavni izvor sredstava za život za čak
70 odsto siromašnih u svetu, koji žive u ruralnim područjima i pretežno u zemljama
u razvoju. Uticaj čoveka, međutim, doveo je do neodrživih ekoloških posledica.
Globalni poljoprivredni sistem ne samo što prelazi planetarne granice nego
ima i druge negativne posledice. Jedan od problema je to što sistem proizvodn-
je i korišćenja hrane podstiče,između ostalog,nastanak novih patogenih klica (
opasnih virusa kakvi su npr. zastrašujeći virusi SARS iz 2003. godine, i korona virus
– kovid 19 iz 2020. godine).
Agrarna revolucija, koja je trajala od 50-ih do 80-ih godina prošlog veka, dove-
la je do toga da je uticaj poljoprivrede na životnu sredinu veći nego što se to na
prvi pogled čini. Agrarna revolucija, naime, uvodi nauku, pre svega agrikulturnu
hemiju u poljoprivrednu proizvodnju (hemizacija i mehanizacija poljoprivrede),
što dovodi do industrijalizacije poljoprivrede. Od tada pa do danas, uticaj poljo-
privrede na životnu sredinu manifestuje se na više načina:
• Krčenjem zemljišta radi njene obrade (emisije ugljen-dioksida doprinose
klimatskim promenama);
• Korišćenje veštačkih đubriva, koja su glavni izvor antropogenog isticanja
azota i fosfora;
• Poljoprivredna proizvodnja dovodi i do hemijskog zagađenja (korišćenjem
veštačkog đubriva, pesticida, herbicida i sl.);
• Agensi za rashlađivanje koji se koriste u proizvodnji i skladištenju hrane
razaraju ozonski omotač;
• Monokulturna poljoprivreda izaziva veliko smanjenje biodiverziteta. Reč je
o uzgoju samo jedne kulture u nekom poljoprivrednom području, kao posledica
procesa specijalizacije i rentabilnosti poljoprivredne proizvodnje. Neprekidno ga-
jenje jedne biljne vrste na istom polju (njivi) duže od jedne godine (vegetacione
sezone) ima višestruki negativni efekat na uslove gajenja biljaka. To, naime, nepo-
voljno deluje: na fizičke osobine zemljišta; na jednosmerno iskorišćavanje hranjivih
elemenata; doprinosi širenju korovskih biljaka, pojavi bolesti, štetočina i dr.
Moderna proizvodnja hrane zasniva se, dakle, na inputima intenzivne poljo-
privrede, što znači da u velikoj meri ona zavisi od veštačkih đubriva, pesticida,
sistema za navodnjavanje i mehanizacije. A sve to, opet, zavisi od energije fosil-
nih goriva.
Razmatrajući uticaj poljoprivrede na životnu sredinu, američki profesor Džona-
tan M. Haris („Ekonomija životne sredine i prirodnih resursa“) ističe mnogobrojne
negativne efekte.
Videti: Pejanović, R.: „Ekonomija i politika u globalnom društvu“,

1
Akademska knjiga, Novi Sad, 2018.
10
Erozija i degradacija poljoprivrednog zemljišta. Mnoga istraživanja pokazuju

da erozija oštećuje produktivnost useva smanjivanjem dostupnosti vode, hran-
ljivih sastojaka i organskih materija. Zemljište postaje sve siromašnije humusom.
Vodeni resursi su, takođe, degradirani sedimentima i zagađujućim materijama
usled erozije. Stope gubitka tla najviše su u zemljama u razvoju (i kod nas). Uz gu-
bitke tla usled erozije, javlja se i dodatna degradacija tla usled navodnjavanja,
preterane ispaše i uništavanja šumskog zemljišnog pokrivača.
Erozija i degradacija poljoprivrednog zemljišta posledica je i uklanjanja veg-
etacije (seča šuma, požari), neregulacije bujičnih tokova i neadekvatne obrade
i zaštite zemljišta.Javlja se dezertifikacija zemljišta usled nepredvidivog rasporeda
padavina, naročito u uslovima suve klime (klimatske promene). Na gubitak zeml-
jišta utiče i izgradnja industrijskih objekata na obradivom zemljištu, bez prethodno
utvrđanih prostornih planova, kao i dispozicija „kiselih kiša“ na zemljište i šume.
Veliki uticaj ima i nagomilavanje toksičnih materija i radinukleida iz industrijskih
postrojenja, ili usled neadekvatnog odlaganja industrijskog otpada i otpadnih
materija.
Erozija i degradacija zemljišta ogleda se i u smanjivanju sadržaja humusa i
hraniva u poljoprivrednom zemljištu. Smanjila se, naime, stabilnost strukturnih
agregata, pojačalo ispiranje i erozija, tj. smanjuje se plodnost černozema. Polovi-
nom prošlog veka sadržaj humusa u černozemu je bio oko 5%, dok danas takve
vrednosti imaju samo male oaze. Prosečna vrednost sadržaja humusa npr. u zem-
ljištima Vojvodine je oko 3%, što je drastično smanjenje.
Kao što je poznato, erozija i degradacija zemljišta mogu se, umnogome, sman-
jiti rotacijom uzgajanih kultura i neobrađivanjem što se, nažalost, u mnogim zem-
ljama ne poštuje.
Ekološki održiva politika upravljanja poljoprivrednim zemljištem, koja podra-
zumeva da se u kontrolu erozije investira danas zarad dugoročnih koristi, zavisi
od države do države, tj. od agrarne politikedržave,predviđanja poljoprivrednika,
ekonomskih uslova (visine kamatnih stopa i finansijske stabilnosti).
Korišćenje veštačkih đubriva. Jasno je da je povećano košćenje veštačkih

đubriva u modernoj poljoprivredi blisko povezano sa višim prinosima. Međutim,
korišćenje ovog, kao i drugih inputa (npr. pesticida) povezan je sa problemima
u životnoj sredini. Naime, znatan deo primenjenih hranljivih materija koje sadrži
đubrivo (nitrati, fosfati i kalijum) ne stigne do useva kao što je to planirano. Umes-
to toga, oni prodiru u zemlju i površinske vode, gde postaju ozbiljni zagađivači.
Prekomerna koncentracija nitrata u vodi opasna je po ljudsko zdravlje. Nitrati i
fosfati pospešuju i rast neželjenih algi, koje guše druge oblike života u rekama,
jezerima, čak i okeanima. Preterano i neefikasno korišćenje đubriva stvorilo je
teške ekološke probleme na srednjem Zapadu i zapadu SAD, u Meksičkom zalivu,
na Mediteranu (Egejsko i druga mora), u Rusiji i istočnoj Evropi. Kao posledica
toga, u zatvorenim morima, kao što su Crno i Kaspijsko, izumrle su brojne lokalne
žive vrste. Korišćenje đubriva, takođe, direktno doprinosi raznim globalnim atmos-
ferskim problemima, uključujući globalno zagrevanje i iscrpljivanje ozona.
Pored toga, proizvodnja veštačkih đubriva intenzivna je zahvaljujući energiji
dobijenoj prvenstveno iz fosilnih goriva. Poljoprivredna potrošnja energije tako
produbljuje probleme životne sredine. Na poljoprivredu odlazi, naime, oko pet
11
odsto ukupne potrošnje energije. Predviđa se da će se korišćenje veštačkih đubri-

va stalno povećavati, kako bi se obezbedili prinosi potrebni za potrebe stalno
rastuće svetske populacije.
Korišćenje pesticida. Kao i korišćenje veštačkih đubriva,upotreba pesti-
cida rapidno je porasla sa širenjem moderne poljoprivrede. Tako se npr. u SAD
korišćenje pesticida udvostručilo između 60-ih i 80-ih godina prošlog veka. Ono
se širom sveta i dalje povećava. To povećanje prate brojni zdravstveni problemi i
problemi životne sredine. Dobro su poznati kancerogeni efekti mnogih pesticida,
dok je težište novijih istraživanja na uticajima na reproduktivni trakt kod čoveka.
Pesticidi takođe utiču na ekosisteme na razne načine: zagađenje podzemnih
voda, nenamerno uništavanje korisnih živih vrsta (što uzrokuje navalu štetočina).
Kao i sa drugim pitanjima agrotehnološkog uticaja na životnu sredinu, i ovde
je problem asimetrija informacija. Naime, proizvođači pesticida generalno na-
jviše znaju o hemijskom sastavu i potencijalnim uticajima pesticida. Te informaci-
je, međutim, nedostupne su za potrošače. Državni regulatorni organi imaju po-
teškoće da održe korak s rapidnim uvođenjem novih hemijskih komponenti. Tu
je, nažalost, i korupcija, koju praktikuju moćne kompanije što osvajaju tržište. U
takvim okolnostima malo je verovatno da će eksterni troškovi korišćenja pesticida
u potpunosti biti uvaženi.
Irigacija i resursi vode. Za ekspanziju poljoprivrednog autputa širenje iri-
gacije je podjednako važno kao i povećano korišćenje veštačkih đubriva. Iri-
gacija povećava prinose i često omogućava višestruke žetve u područjima koja
su zavisna od sezonskih kiša. Međutim, kao i kod đubriva i pesticida, kratkoročne
koristi od irigacije često izazivaju dugoročna oštećenja životne sredine.
Zbog loše drenaže, voda od irigacije se taloži pod zemljom i na kraju plavi
oranice. U tropskim područjima voda koja stiže do površine brzo isparava i ostavl-
ja za sobom talog rastvorenih soli, što uzrokuje salinizaciju i alkalinizaciju tla. Na
taj način, salinizacija u mnogim krajevima sveta uništava milione hektara zemljiš-
ta. Irigacija, takođe, povećava opticaj đubriva i pesticida, što zagađuje lokalne
površinske i podzemne vode.
Poljoprivredno zemljište koje najviše zavisi od irigacije često se nalazi baš u
onim sušnim predelima gde postoji nedostatak izvora vode. To dovodi do pre-
komernog crpljenja podzemnih voda – podzemni rezervoari se ispumpavaju brže
nego što prirodni ciklus vode može ponovo da ih napuni – što je klasičan prim-
er problema resursa u zajedničkom vlasništvu. Nijedan farmer, naime, ne poka-
zuje inicijativu da ograniči korišćenje vode. Kao rezultat toga, poljoprivredni re-
gioni koji su trenutno produktivni suočiće se i sa budućnosti bez vode, jer će se
podzemni rezervoari vode iscrpiti.
Ispumpavanje vode iz reka u sušnim predelima može biti višestruko štetno.
Aralsko more u bivšem Sovjetskom Savezu možda je najgori slučaj težnje za pre-
komernom irigacijom. To potpuno zatvoreno more se isušuje zbog uzimanja vode
iz reka koje se u njega ulivaju (prvenstveno za proizvodnju pamuka).
Ograničenja izvora vode mogu biti najznačajnija prepreka budućoj poljop-
rivrednoj ekspanziji u velikim regionima sveta. Na irigaciju odlazi, naime, oko 65%
ukupnog ispumpavanja vode širom sveta i više od 80% u zemljama u razvoju.
2Dezertifikacija
je jedan od planetarno najdestruktivnijih procesa.
Degradacioni procesi, koji su na delu, smanjuju ekonomsku i biološku produktivnost zemljišta.
12
Veći deo Kine i Indijskog potkontinenta približili su se granici svojih raspoloživih

zaliha vode, a urbana, odnosno indistrijska potrošnja vode neprekidno raste. Veći
deo Afrike sačinjen je od sušnih ili polusušnih regiona, kao i veći deo zapadne i
centralne Azije i zapadnih delova SAD.
Koriščenje antibiotika. U borbi za profit farmeri aktivno koriste antibiotike.
Oni pomažu kako u smanjenju smrtnosti stoke tako i u stimulaciji ubrzanog rasta
životinja. Prema časopisu “Sajentifik Amerikan” u SAD-u farme su jedan od na-
jvećih izvora superbakterija. Antibiotici koji se koriste na farmama mogu u poč-
etku biti efikasni, ali ovo relativno zatvoreno okruženje postaje “bazen” u kom
se razvijaju bakterije izuzetno otporne na lekove. Mutirani mikroorganizmi, na taj
način, ugrožavaju čoveka. Superbakterija, naime, kroz evoluciju razvija otpornost
na antibiotike.
Negativne efekte po životnu sredinu ostavlja, dakle, stočarska proizvodnja,
zagađujući zemljište, vazduh i vodu. Pored toga, negativne posledice ostavljaju
stimulativne materije koje se dodaju u ishrani domaćih životinja. Koriste se u cilju
poboljšanja iskorišćavanja hrane, stumilisanja rasta mladih grla, ubrzavanja tova,
poboljšavanja mlečne sekrecije i konzumiranja hrane, kao i preventivnog i leko-
vitovitog dejstva. Biljne boje ksantofili i karotinoidi dodaju se hrani za živinu, da bi
meso i jaja imali odgovarajuću boju. Stimulativne efekte na rast i iskorišćavan-
je hrane ima znatan broj materija: bakar-sulfat, arsenova jedinjenja, antibiotici,
stil-bestrol, preparati mlečnokiselinskih bakterija i druge. Od lekova se najčešće
hrani dodaju kokcidiostatici i antihelmintici. Aromatične materije se dodaju radi
boljeg konzumiranja hrane. Za očuvanje masti u hrani od užeglosti dodaju se an-
tioksidansi (BHT, vitamin E, rinolin idr.).Za potpunije emulgovanje masti dodaju se
emulganti (lecitin idr.).

GM hrana kao kontraverzna tehnologija. Milioni hektara u SAD i širom sve-
ta kultivisano je genetski modifikovanim (GM) usevima. S tim u vezi, došlo je do
oštre podele na zagovornike i protivnike upotrebe GMO. Zagovornici ističu da
primena biotehnologije u poljoprivredi ima veliki potencijal da rastućoj svetskoj
populaciji obezbedi hranu koja je bezopasna, hranljiva, otporna na štetočine,
prilagodljiva i daje velike prinose. To bi, navodno, pomoglo, ne samo da se preh-
rani rastuća populacija, već bi takođe smanjilo stopu pretvaranja prirodnih šuma
u poljoprivredno zemljište. Protivnici tvrde da su prednosti korišćenja GMO znatno
manje od ekoloških i zdravstvenih posledica i rizika. Genetički inženjering može
da napravi katastrofalne posledice po životnu sredinu.
Antropogene klimatske promene već imaju veoma negativne posledice. Na-
jneposrednija manifestacija takvih promena jeste porast temperatura. Zagrevan-
je je sveopšte i obuhvata gotovo celu površinu Zemlje - i kopno i okeane.Pov-
ećavanje prosečne globalne temperature prati sve veća učestalost ekstremnih
toplotnih talasa. To ima i imaće višestruke negativne efekte: to će npr.delovati na
proizvodnju hrane. Usevi će, po svoj prilici, biti izloženi temperaturnim stresovima.
Pri višim temperaturama može da dođe do smanjenja prinosa ratarskih kultura.
Klimatske promene ugrožavaju vlažnost vazduha, što sa svoje strane ugrožava
produktivnost useva. Zagrevanje će biti praćeno i promenama u obrascima re-
gionalnih globalnih padavina.Problemi s velikim padavinama mogli bi da budu
zahvaćeni većim poplavama i ekstremnim tropskim olujama. Klimatske promene
će uticati i utiču na zdravlje stoke, tj.dovode do porasta bolesti životinja.
13
Problemi zdravstvene bezbednosti hrane
Pođe li se od navedenih i drugih negativnih efekata konvencionalne proizvod-

nje hrane, očito je da postoje brojne opasnosti različitog tipa i porekla koje mogu
ući u lanac hrane (od njive do trpeze) i učiniti namirnicu potencijalno štetnom
za konzumiranje, što otvara problem bezbednosti hrane. Opasnost je biološka,
hemijska ili fizička materija u namirnici ili stanje namirnice koje može uzrokovati
štetne posledice po ljudsko zdravlje (Videti: Havranek, Jasmina i sar.,: „Sigurnost
hrane - od polja do stola“).
Pored ovih opasnosti rizik predstavljaju i hemijski kontaminanti: teški metali, in-
dustrijski zagađivači, lekovi i mikrotoksini. U hemijske kontaminante spadaju i sred-
stva za zaštitu bilja.
Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije u indistrujski razvijenim
zemljama učestalost trovanja ljudi hranom zadnjih desetak godina je između 10 i
15 procenata godišnje. Istovremeno, učestalost trovanja mlekom i mlečnim proiz-
vodima, procenjuje se na približno pet odsto godišnje. Istraživanja sprovedena
u 11 evropskih zemalja potvrdila su da godišnje na 100 000 stanovnika njih 30
000 pati od gastrointestinalnih infekcija uzrokovanih biološkom kontaminacijom
hrane. Podaci za SAD pokazuju da se hranom godišnje otruje približno sedamde-
set šest milona ljudi. Od tog broja prosečno 325 000 njih završi u bolnici, a za 5 000
ljudi trovanje hranom se završava smrću5 .
Oko 4,5 milijardi ljudi u zemljama u razvoju svake godine je izloženo aflatoksin-
ima. Prema novom izveštaju Programa UN za životnu sredinu Evropa će takođe
biti pogođena rastućom količinom aflatoksina u lokalnim usevima ako globalna
temperatura naraste, usled klimatskih promena, kako se predviđa (za dva ste-
pena Celzijusa). Usevi za koje se smatra da akumuliraju previše nitrata, ističe se u
izveštaju, u stresnim periodima, su kukuruz, pšenica, ječam, soja, proso i šećerna
trska. Ako su nakon dužih perioda suše izloženi velikim količinma kiše, neki usevi
otpuštaju veoma otrovan plin – cijanovodonik, poznatiji kao pruska kiselina. Čak
i kratkotrajna izloženost ovom otrovu može biti štetna, jer sprečava dotok kiseoni-
ka u organizam. Biljke poput manioke, lana, kukuruza i šećerne trske najranjivije su
pred opasnom akumulacijom ovog otrova koji oštećuje jetru čoveka, izaziva rak i
slepoću i dovodi do smetnji u razvoju fetusa i dece. Keniju je, npr. 2004. pogodilo
niz teških slučajeva trovanja aflotoksinima, pri čemu se više od 300 ljudi razbolelo,
a 100 ljudi umrlo nakon duge suše.
U izveštaju Svetske zdravstvene organizacije predlažu se ideje koje farmeri i
poljoprivredni stručnjaci mogu da usvoje kako bi pokušali da smanje štetan uticaj
toksina, poput mapiranja kontaminiranih područja. Naučnici predlažu i razvijanje
useva za ekstremne vremenske uslove kojim bi se smanjila količina toksičnih hemi-
kalija u hrani, a svetski agrarni istraživači već rade na razvijanju takvog semena.
Razumevanje svih tih opasnosti temelj je za razvoj HACCP sistema i analize
Širom sveta, u periodu od 1960. do 2020. godine prosečna temperatura vazduha povećala se za oko jedan
stepen Celzijusa.Iz godine u godinu svedoci smo postavljanja novih temperaturnih rekorda. Visoke tempera-
ture dovode do bržeg otapanja leda na Arktiku, što vodi do većeg oticanja vode u okean i utiče na porast
nivoa mora (“Dnevnik”, Novi Sad, 28. VI 2020, str.12.).
Kada je reč o poplavama Srbija je 2014.godine platila visok ceh klimatskim promenama.Uzmu li se u obzir
suše i ostale nepogode, cena koju je Srbija platila od 2000.g.naovamo iznosi preko pet milijardi evra (prema
proceni Ministarstva poljoprivrede).
Prema: „Dnevnik“, Novi Sad, 29. X 2016, str. 24.
14
opasnosti. Timovi za razvoj novih proizvoda, menadžeri na području bezbednosti

hrane, te HACCP timovi moraju voditi računa o potencijalnim opasnostima pri
razvoju novih proizvoda i proizvodnih procesa, te pri sprovođenju analize rizika,
kako bi se mogle odrediti odgovarajuće korektivne mere. Sledljivost hrane, uz
sigurnost, sezonska svojstva i nutritivnu vrednost, te društvenu prihvatljivost (način
držanja, dobrobit životinja, način usmrćivanja životinja, očuvanje životne sredine i
dr.), jedna je od važnih kvalitativnih karakteristika prehrambenih proizvoda. Sledl-
jivost predstavlja mogućnost ulaženja u trag prehrambenim proizvodima kroz sve
faze proizvodnje, prerade i distribucije, u trag životinjama koje se koriste za proiz-
vodnju namirnica, krmivu kojim se životinje hrane, te materijama koje se direktno
ili indirektno ugrađuju u namirnice.
Pored toga, važna je veterinarsko-sanitarna kontrola namirnica animalnog
porekla. Reč je o zaštiti i kontroli zdravlja i dobrobiti životinja, suzbijanju zoono-
ze, osiguranju zdravstveno ispravnih i neškodljivih proizvoda životinjskog porek-
la, te drugih poslova veterinarskog javnog zdravstva, unapređenju reprodukcije
životinja i veterinarske zaštite životne sredine.
Važno je, takođe i zakonodavstvo u vezi s hranom. U Evropskoj uniji prehram-
bena industrija je, posle automobilske i hemijske industrije, treća grana po snazi
zakonske regulative. U početku je regulacija prehrambenog sektora poticala iz
potreba dobrog regulisanja unutrašnjeg tržišta, a potom se nastavila i zbog zaštite
zdravlja potrošača. Usaglašenom međunarodnom pravnom regulativom omo-
gućuje se postavljanje zajedničkih standarda za međunarodnu trgovinu hranom,
te time i za sigurnost i poverenje u hranu koju nalazimo na tržištu, bez obzira na
zemlju i mesto proizvodnje. Srbija je donela Zakon o zdravstvenoj bezbednosti
hrane, po ugledu na EU, ali je problem u njegovom nedoslednom sprovođenju.
Da bi se zaštitilo zdravlje potrošača, pored navedenog , potreban je odgo-
varajući alat koji onemogućava zastupljenost raznih materija u hrani. Alat koji
obezbeđuje potpunu (sistemsku) i dugoročnu koncepciju bezbednosti hrane
čine: dobra proizvođačka praksa (GMP); dobra poljoprivredna praksa (GAP);
dobra distributivna praksa (GDP); dobra higijenska praksa (GHP); HACCP i anal-
iza rizika. To su ujedno i strategije kontrole opasnosti koje deluju na operativnom
nivou. Standardi u vezi s bezbednošću hrane navedeni su u Opštem zakonu o
hrani, odnosno Uredbi 178/2002 Evropskog parlamenta i Saveta od 2002. godine.
Takođe, postoji i set uredaba nazvan Higijenski paket (Uredbe 852/2004/
E3, 853/2004/E3,854/2004/E3, 882/2004/E3), kao i pravni propisi EU koji regulišu
specifične oblasti hrane i hrane za životinje, kao što su ishrana životinja (uključu-
jući mediciniranu hranu), higijena hrane i hrane za životinje, zoonoze, spored-
ni životinjski produkti, ostaci, zagađivači, kontrola i iskorenjivanje bolesti životinja
koje mogu da utiču na javno zdravlje, označavanje hrane i hrane za životinje,
aditivi za hranu i hranu za životinje, vitamini, minerali, soli, material koji dolazi u
kontakt s hranom, voda za piće, nova hrana, genetski modifikovani organizmi.
Pored standarda za bezbednost hrane, koji su predviđeni gore navedenim
propisima EU, oblast bezbednosti hrane treba proširiti pravilima i principima Spo-
razuma o primeni sanitarnih i fitosanitarnih mera (SPS), Sporazuma o tehničkim
barijerama (OIE), Codex-om Alimentarius Komisije za međunarodne standarde
za hranu i Međunarodnom konvencijom za zaštitu zdravlja bilja (IPPC) u okviru
Svetske trgovinske organizacije, u čije članstvo Srbija treba da bude primljena.
Svetska zdravstvena organizacija (SZO) definiše pristup bezbednosti hrane kao
15
zajedničku odgovornost vlade, prehrambene industrije, potrošača i nauke. Iz

toga se vidi da je koncepcija sistema bezbednosti hrane vrlo složena i odgovorna
jer je reč o hrani koja za modernog čoveka mora i treba postati „lek, a ne otrov“.
Kada su poljoprivreda i proizvodnja hrane u pitanju, nužan je, dakle, sistem
održive poljoprivrede, koji treba da proizvede stabilan nivo autputa bez degra-
dacije životne sredine. To znači da metodi poljoprivredne proizvodnje moraju
postati ekološki razumni. To nadalje podrazumeva tzv. pametan rast i ekološku
(zelenu) ekonomiju. Za realizaciju koncepta održive poljoprivrede neophodne su
politike za održivu poljoprivredu. Jedna od takvih politika treba da podstakne,
stimuliše i podrži razvoj organske poljoprivrede, koja je najbolji reprezent novog
koncepta održive poljoprivrede, kao i primene novih tehnologija u poljoprivredi,
ali i garant zdravstveno bezbedne hrane. Organska proizvodnja hrane je, kod
nas, nažalost, na relativno niskom nivou (na 19 200 hektara, od čega svega 300
hektara pod povrćem). Nužne su podsticajne i stimulativne mere agrarne poli-
tike za razvoj organske poljoprivrede.
Umesto zaključka: Nužnost promena
Prema proceni organizacije FAO trend rasta ljudske populacije i njenih potre-
ba u pogledu hrane je takav da se do 2050. godine poljoprivredna proizvodnja
mora povećati za oko 60 odsto. Pri tom, težnja ka maksimalnim prinosima, po
svaku cenu, pre ili kasnije će nam ispostaviti račun, koji svi zajedno (i potrošači i
proizvođači) nećemo moći da platimo. Živimo u vremenu uočljivih i teško popravl-
jivih promena u životnoj sredini, koje su posledica neumerenih aktivnosti čoveka6.
Svi mi snosimo odgovornost kakav svet ostavljamo u nasledstvo potomcima.
Nužne su promene u pravcu nove razvojne paradigme. U tom procesu važnu
ulogu treba da ima nauka, posebno ekonomska nauka.
Ekonomija je nauka i struka koja je odigrala i igra ogromnu ulogu u razvoju
proizvodnih snaga društva. Otuda joj se ne slučajno dodeljuje Nobelova nagra-
da za doprinos razvoju od 1968. godine. Ekonomija je, međutim, i odgovorna za
dosadašnji neodrživi rast i razvoj. Ekonomija je, naime, izrodila homo ekonomikusa
koji je u svojoj nekontrolisanoj pohlepi i trci za profitom doveo do nemilosrdnog rau-
bovanja prirodnog kapitala, što je kulminiralo u razornim klimatskim promenama.
Potom je doveo do nepodnošljivih nejednakosti u društvu, problema socijalnog
siromaštva, problema poljoprivrede i hrane, migracija, i mnogih drugih problema
koji su ostavili i ostavljaju zabrinjavajuće posledice. Otuda se pred ekonomijom
postavlja kao imperativ: nužnost realizacije koncepta održivog razvoja. Ekonoms-
ka nauka je već preuzela taj istorijski zadatak: kroz koncept tzv. nove ekonomije
sve više se teži ostvarenju toga cilja. Važan segment nove ekonomije je zelena
ekonomija, koja treba da obezbedi koncept održive poljoprivredne proizvodnje,
nasuprot (do)sadašnjem konceptu neodrživog razvoja. Održivost podrazume-
va nužnost da se u intenzivnoj biljnoj i stočarskoj proizvonji zaštiti životna sredina,
sačuvaju korisni organizmi i prirodna ravnoteža u eko sistemu, kao najvažniji pre-
duslovi održive poljoprivrede.
Važan aspekt neodrživog razvoja poljoprivrede i proizvodnje hrane je problem
poljoprivrednog zemljišta. Poljoprivredno zemljište je, naime, jedan od najvažnijih
prirodnih resursa i neprocenjivo je dobro celog čovečanstva. To je ograničeno
i uništivo dobro. Od 2015. godine, koju su Ujedinjene nacije proglasile za godinu
16
zemljišta, ono je proglašeno za neobnovljiv resurs. Zemljište je dinamičan sistem,

koji se stalno menja, uz stalnu razmenu materije i energije sa geosferom koja ga
okružuje. Na zemljištu se proizvodi hrana za čoveka, posredno ili neposredno,
prečišćava i obavlja detoksikacija vode, obezbeđuje neophodan životni prostor
za čoveka, životinje i biljke, na njemu se podižu kuće, fabrike i drugi infrastrukturni
objekti. Zbog toga moramo čuvati zemljište od erozije i degradacije, od njegovog
neracionalnog i nedomaćinskog korišćenja. Potrebno je očuvati plodnost zemljiš-
ta, kao što je zaštita od eolske i vodene erozije, usvajanje i sprečavanje ispiranja
hranjiva povećanjem sadržaja organske materije i drugim agrotehničkim mera-
ma agronomske nauke7.
Važan faktor kvaliteta poljoprivrednog zemljišta je plodored kao agrotehnič-
ka mera ratarske proizvodnje. Reč je o planskom, organizovanom iskorišćavan-
ju vegetacione sredine, gajenjem biljnih kultura jednim određenim redosledom,
kako u vremenu, tako i prostoru. U vremenskom smislu to je smenjivanje useva
(plodosmena) iz jedne godine u drugu, a u prostornom smislu to je smenjivanje
polja (poljosmena), tj. gajenje jedne biljne vrste uvek na drugom polju. Biljne vrste
se, naime,rotiraju, čime se dugoročno čuva kvalitet zemljišta.
Organizacija za hranu i poljoprivredu UN-FAO, procenjuje da biljne bolesti i
štetočine uzroukuju štete na gotovo 40% useva i zasada širom sveta. Treba imati
u vidu da postoji mogućnost da dođe do intenzivnog širenja biljnih bolesti, poseb-
no onih koje prouzrokuju štetni organizmi,za koje fitomedicina još uvek nije našla
druga rešenja osim prevencije.
Zemljište moramo koristiti razumno i čuvati najbolje moguće, jer od njega za-
visi kvalitet hrane, vazduha, pijaće vode, podzemnih voda i stanje biodiverzite-
ta. Pošumljavanje je jedan od načina da sačuvamo zemljište, sprečimo njegovo
devastiranje i pretvaranje u neplodna područja , i tako istovremeno sačuvamo
vazduh, biodiverzitet, i samog čoveka.
Nužno je uspostaviti optimalnu strukturu poljoprivredne proizvodnje, koja je
u Srbiji ozbiljno narušena. U Srbiji je, naime, više razvijena biljna nego stočarska
proizvodnja u poređenju sa drugim zemljama Evrope, što umanjuje intenzivnost
poljoprivredne proizvodnje. Podsticaji države preko subvencija, regresa, premija
i zaštite domaće proizvodnje utiču na strukturu poljoprivredne proizvodnje. Pored
podsticaja države na strukturu utiču i prirodni uslovi, tržište, cene, ekonomski uslovi,
raspoloživa sredstva i radna snaga. Merama agrarne politike treba voditi računa
o strukturi poljoprivredne proizvodnje.
Pored nepovoljne strukture, poljoprivredu Srbije karakteriše i nerazvijenost preh-
rambeno – prerađivačkog sektora, što je suprotno od evropskog modela poljop-
rivrede. Prodaja sirovina umesto prerađenih proizvoda jedna je od ključnih tača-
ka zaostajanja agrara. Na to se nadovezuje i preovlađujući mali posed, nizak
udeo stočarstva u strukturi poljoprivrede, nepovoljan položaj poljoprivrede u priv-
erednoj strukturi itd. Zbog svega toga, kao i zbog neadekvatne agrarne politike,
vrednost ukupne poljoprivredne proizvodnje u Srbiji ne prelazi 5,5 milijardi dolara
(2019. g.). S obzirom na bogatstvo i neiskorišćenost prirodnih resursa, ta vrednost
može biti dvostruko veća8. Da bi se to ostvarilo neophodno je obezbediti sta-
bilnost i postojanost agrarnog budžeta, adekvatne cene, održivost upravljanja
resursa (pre svega zemljištem), ko i agrotehničke uslove za proizvodnju i zaštitu
životne sredine. Veliki izazov su i klimatske promene, sa kojima se treba uhvatiti u
koštac.
17
Kada su u pitanju klimatske promene nužno je globalne i nacionalne politike

prilagođavati klimatskim promenama9. Osnovne aktivnosti države u prilagođa-
vanju klimatskim promenama treba da budu usmerene na tehnološke, up-
ravljačke, političke i obrazovne aktivnosti. Reč je prvenstveno o potrebi da se
na klimatske promene odgovori novim tehnologijama u aktivnostima mnogih
privrednih grana, posebno poljoprivredi.
Ključno pitanje daljeg društveno-ekonomskog razvoja, jeste, dakle, pitan-
je novog koncepta ekonomije,novih obrazaca nove razvojne strategije, čije se
konkurentske prednosti zasnivaju na održivom razvoju, poslovnom moralu, slo-
bodnom tržištu, pravnoj državi, znanju, inovacijama, informacijama, preduzetništ-
vu i kreativnosti. Reč je, pre svega, o tzv. zelenom poslovanju, kao i konceptu
cirkularne ekonomije, koji su u skladu sa nužnošću održivog razvoja. Osim aktiv-
nosti usmerenih na stvaranje profita ono podrazumeva i brigu za prirodnu okolinu
i društvenu zajednicu. Naglasak ekološkog poslovanja treba, naime, da bude
stavljen na zaštitu životne sredine, kako bi se negativan učinak na životnu sredi-
nu sveo na minimum.Evropska Unija u dokumentu “Zeleni dogovor” ističe značaj
zelene ekonomije.
Zelena ekonomija je jedan od najperspektivnijih globalnih razvojnih koncepa-
ta, koji smanjuje rizike po životnu sredinu, što dalje pozitivno utiče na vazduh,
vodu i zemljište, tj. hranu (kvalitet i zdravstvenu bezbednost), što je u funkciji opšte
dobrobiti.A kada se to poveže sa prirodnim lepotama Srbije i njenim turističkim
i agrarnim potencijalima – to je onda višestruki dobitak, pa i ekonomski. Zelena
ekonomija se najbolje ogleda u konceptu organske (ili integralne) poljoprivrede,
koji potiskuje do sada preovlađujuću koncepciju industrijske (intenzivne), konven-
cionalne poljoprivrede.
Strategija EU “Od farme do trpeze” u okviru “Zelenog dogovora” ističe da
“hrana mora ostati bezbedna, nutritivna i visokog kvaliteta”. Mora biti proizvede-
na sa minimumom uticaja na prirodu. S tim u vezi posebno mesto i ulogu zauzima
organska proizvodnja hrane.
Organska poljoprivreda je sistem proizvodnje koji ne dozvoljava ili znatno iskl-
jučuje primenu sintetičkih mineralnih đubriva, pesticida, regulatora rasta i aditiva
za stočnu hranu. U najvećoj mogućoj meri sistem organske poljoprivrede zavisi od
plodoreda, biljnih ostataka, stajnjaka, leguminoza, zelenišnog đubriva, organskih
otpadnih materija izvan farme, mehaničke obrade zemljišta, mera biološke bor-
be protiv štetočina, s ciljem održavanja plodnosti zemljišta i oraničnog sloja, obez-
beđenja hranjivih materija, potrebnih biljkama i suzbijanja korova i štetočina. Cilj
organske poljoprivrede je da se obezbedi aktivno očuvanje životne sredine, i
obezbedi kvalitetna, zdravstveno bezbedna hrana.
Od 2010. do 2018. godine površine na kojima se uzgajaju organski proizvodi
povećane su u Srbiji sa 5 800 hektara na 19 200 hektara, s tim što su one i veće
Rizici tehnonauke: klimatske promene, masovno izumiranje bioloških vrsta, nuklearni i hemijski otpad, nove
bolesti itd. (Prema:Slijepčević,P., “Svetac i grešnik.Kako zloupotrebljavamo nauku i budućnost čovječanstva”).
S tim u vezi veoma je značajan projekat EU pod nazivom “Best 4 Soil”, kojim se stvara mreža u Evropi promov-
išući primenu četiri najbolje mere: upotrebu komposta, zelenišnog đubriva, anaerobne dezinfekcije i (bio)solar-
izacije, za suzbijanje prouzrokovača biljnih bolesti koje se prenose zemljištem. Projekat se realizuje u 20 zemalja:
Austrija, Bugarska, Kipar, Češka, Danska , Estonija, Francuska, Nemačka, Mađarska, Irska, Italija, Letonija,
Litvanija, Holandija, Poljska, Srbija, Slovačka, Španija, Švajcarska i V.Britanija (Prema: “Poljoprivrednik”, Dnevnik,
Novi Sad, 1. V 2020, str.3).
18
jer nema zvaničnih podataka o površinama sa kojih se sakupljaju šumski plodovi

(divlje jagodasto voće, pečurke i lekovito bilje). U ovom periodu značajno je po-
raslo interesovanje proizvođača za organsku proizvodnju, a očekuje se da će uz
veće subvencije taj rast biti i veći. Pre jednu deceniju bilo ih je svega 137 , a 2018.
registrovano je oko 6 5000 poljoprivrednih proizvođača, uključujući i kooperante.
U 2018. izvoz organskih proizvoda iz Srbije dostigao je oko 27,4 miliona evra, dok
je godinu dana ranije bio 24 miliona. Najveća potražnja stranih kupaca već go-
dinama je za smrznutim jagodastim voćem i jabukama. Najviše se gaji organsko
voće , žitarice, industrijske biljke, stočna hrana, povrće, kao i lekovito i začinjeno
aromatično bilje11.
Na nužnosti promena insistira i Evropska Unija (EU).
Evropska komisija je 20. maja 2020. usvojila dve važne strategije. Jedna je
posvećena biodiverzitetu ( „Bidoverzitet“) i ima za cilj da vrati prirodu u živote
ljudi, a druga „Od njive do trpeze“ odnosi se na poljoprivrednu proizvodnju i ima
zadatak da izgradi prihvatljiv prehrambeni sistem. Ove dve strategije se među-
sobno dopunjuju i združuju poljoprivrednike, prirodu, preduzeća i potrošače
u zajedničkom zalaganju za konkurentno održivu poljoprivredu u budućnosti.
Strategije su napravljene u skladu sa „Evropskim zelenim planom“, a u njima su
predstavljene ambiciozne mere i obaveze koje se odnose na sve zemlje članice.
Ove mere i obaveze imaju za cilj da zaustave smanjenje biodiverziteta ne samo
u Evropi nego i u svetu, kao i to da obezbede konkurentnu održivost, zdravstvenu
zaštitu ljudi i planete, i egzistenciju svih aktera u vrednosnom lancu prehrambenih
proizvoda.
U cilju razjašnjavanja novih ambicioznih mera, koje će u budućnosti morati da
primenjuju poljoprivrednici, kao i drugi u prehrambenom lancu, 25. maja 2020. na
vebinaru koji je organizovala Evropska komisija, predstavljen je okvir Zajedničke
agrarne politike u narednih 10 godina. a je neophodno stvoriti održiviji i ekološki
prihvatljiviji sistem proizvodnje hrane videlo se za vreme pandemije korona-viru-
sa (COVID 19)12. „Prethodna dva meseca jasno smo rekli da je najvažnije da se
obezbedi sigurnost u hrani , nutritientima i javnom zdravlju, a da hrana mora biti
u dovoljnoj količini dostupna svima. Primena novih strategija omogućiće da Ev-
ropska unija ide ka zdraviji i ekološki prihvatljivim sistemima obezbeđenja hrane
do 2030. godine“, rekao je između ostalog u svom govoru na vebinaru komesar
za poljoprivredu Evropske unije Janoš Vojćehovski, koji je uz Stelu Kiriakidis, ev-
ropskog komesara za zdravlje i bezbednost hrane, predstavio okvirno novine i
ciljeve strategija13.
Strategija „Od njive do trpeze“ doneće po svemu sudeći, značajne promene
u načinu poljoprivredne proizvodnje. Tako je ovom strategijom predviđeno da
se do 2030. smanji upotreba pesticida za 50 odsto. Osim toga plan je da 2030.
organska poljoprivreda bude zatupljena čak na 25 odsto obradivih površina. Cilj
je da se i potrošači motivišu za kupovinu organskih proizvoda. Evropska unija ima
Od 35 pregovaračkih poglavlja EU tri se odnose na oblast poljoprivrede i ruralnog razvoja, bezbednost hrane,
veterinarsku i fitosanitarnu politiku i ribarstvo. Kada je u pitanju Srbija, još se nisu stekli uslovi da se o njima detal-
jnije pregovara i poglavlja budu otvorena (Prema: “Poljoprivrednik”, Novi Sad, 24. VII 2020, str. 3).
Sedamnaest od 18 najtoplijih godina zabeleženo je od početka 21. veka. Čak 11 procenata svetske pop-
ulacije trenutno je ranjivo na uticaje klimatskih promena, kao što su suše, poplave, toplotni talasi, ekstremne
vremenske nepogode i porast nivoa mora. Planeta koja se zagreva ozbiljno preti životu, zbog čega su nužne
promene, kako bi se sprečila globalna katastrofa (Prema: “Politika”, Beograd, 02. II 2020, str. 17).
19
i viziju da ove stragetije postanu na neki način i globalni trend, koji će vremenom
u praksi biti prihvaćen u čitavom svetu.
Po svemu sudeći, kako se moglo čuti na vebinaru na kome su učestvovali i
drugi predstavnici Evropske komisije iz resornih sektora koji se tiču primene ovih
strategija, još uvek se precizno ne zna buduća zajednička agrarna politika kroz
koju će se sprovoditi ove strategije. Zna se, na primer, da će i svaka država član-
ica propisati mere u skladu sa Zajedničkom agrarnom politikom, ali i nacional-
nim strategijama, međutim, učesnici vebinara nisu dali detaljnije odgovore na
pitanja novinara u vezi zajedničke politike. Tako je ostalo nejasno šta zapravo
znači smanjena primena pesticida za 50 odsto, da li se to odnosi na količinu ili na
tretiranu površinu, što svakako nije isto. Navedeno je i to da za sada ne postoji
lista sa dozvoljenim hemijskim preparatima, ali da se zna šta više neće moći da
se koristi, dok se još uvek traže zamenska sredstva i alternativna rešenja. Takođe
je napomenuto da će u periodu tranzicije kroz zajedničku agrarnu politiku poljo-
privrednicima biti na raspolaganju sredstva za nabavku savremenih tehnologija i
korišćenje precizne poljoprivrede, kako bi se postigli zadati ciljevi.
Evropska unija će menjati i svoj odnos prema hrani koja se uvozi. Najverovatni-
je će ta hrana morati biti proizvedena na prihvatljiv održiv način, koji je, takođe,
u skladu sa novim strategijama. Skrenuta je pažnja i na animaciju potrošača da
kupuju lokalne proizvode što je i jedan od načina da se smanje troškovi transpor-
ta robe s jednog na drugi kraj Evrope.
Takođe se radi na novim programima i alatima za monitoring poljoprivredne
proizvodnje, odnosno praćenja korišćenja inputa s akcentom na hemijska sredst-
va i mineralno đubrivo14.
Pred poslanicima Evropske komisije nije nimalo lak zadatak jer moraju da nađu
način da stvore balans između održive produktivne proizvodnje i fer odnosa na
tržištu među proizvođačima hrane, kako onim u konvencionalnom tako i u or-
ganskom sistemu proizvodnje.
Organska poljoprivreda može da bude okosnica razvoja ruralnih sredina. Ovo
zbog toga što je svuda u svetu povećanja tražnja za zdravim, posebno organski
proizvedenim namirnicama. Danska je, na primer, odlučila da u najskorije vreme
sve svoje poljoprivredne površine stavi u službu organske proizvodnje. Rusija je za
ovu namenu odvojila oko 4,5 miliona hektara, a sličan trend je u čitavom svetu,
posebno Indiji, Kini, SAD, EU.
Pandemija (covid 19) je pojačala navedeni trend. Pandemija je, naime, pro-
budila svest ljudi da se moraju brinuti o svom zdravlju i zdravlju planete. Ne sme se
zaboraviti da je upravo način na koji se danas najčešće proizvodi hrana u velikoj
meri doveo do zagađenja vode , vazduha i zemljišta. Najbolji način da se zaus-
tavi ovaj i ovakav proces je usvajanje dobre prakse poljoprivredne proizvodnje,
kao i cirkularne i zelene ekonomije (zelene poljoprivrede).
Zelena poljoprivreda predstavlja, dakle, koncept proizvodnje koja se odvija
u skladu sa zaštitom životne sredine i razvoja ruralnih predela. To je ustvari za-
okružen proces u kome se prirodi vraća ono što je od nje uzeto, a istovreme-
no podrazumeva multifunkcionalnost, odnosno uključivanje i drugih delatnosti u
proces proizvodnje, prerade i plasmana hrane. Multifunkcionalnost se ogleda u
Subvencije u organskoj proizvodnji povećane su u Srbiji u 2020. godini za 400 odsto i iznose 26 000 dinara po
hektaru. Ovo je pet puta više od podrške koju dobijaju ratari i ostali proizvošači biljne hrane u konvencionalnoj
proizvodnji (Prema: „Politika“, Beograd, 13. V 2020, str. 10).
20
razvoju obnovljivih izvora energije, energetskoj efikasnosti i zelene ekonomije. En-

ergiju bi, naime, trebalo što više obezbeđivati preradom nusproizvoda iz poljop-
rivredne proizvodnje. Zeleni ostaci iz poljoprivrede treba da se upotrebe za proiz-
vodnju toplotne ili električne energije15. Istovremeno, poljoprivredni proizvođači
treba da teže ka tome da svoje proizvode valorizuju na svom gazdinstvu u okviru
turističke ponude. Ono što ne uspeju prodati na ovaj način, treba da prerade i
ponude kupcima u zemlji i inostranstvu. Povezivanje poljoprivrede i ruralnog tur-
izma može da obezbedi značajan broj radnih mesta, a samim tim i da utiče na
razvoj ovih sredina i popravljanje demografske slike zemlje.
Kada govorimo o nužnosti promena mislimo na budućnost poljoprivrede.
Pored navedenog, budućnost agrara vezana je, kao i kod ostalih privrednih de-
latnosti, za četvrtu industrijsku revoluciju. Nju karakteriše veliki proboj računara,
interneta, senzora i pametnih uređaja, kako u svakodnevni život, tako i u poljop-
rivredu. Elektromagnetne sonde daju nam, naime, nove informacije o zemljištu,
senzori nam koriste da pratimo vlažnost lista i količinu mineralnih materija, a sateliti
i bespilotne letelice nam daju sveobuhvatan uvid u stanje useva.
Primenom naprednih metoda digitalnog učenja i veštačke inteligencije u mo-
gućnosti smo da analiziramo ogromne skupove podataka i iz njih izvučemo nova
znanja o poljoprivrednoj proizvodnji i razvoju useva. Ova znanja možemo dalje
da koristimo da odgovorimo na praktična pitanja ključna za proizvodnju. U skla-
du sa konceptima precizne poljoprivrede možemo da dobijemo preporuke za
đubrenje, navodnjavanje i primenu pesticida na metarskom nivou, čime štedimo
resurse, smanjujemo rizike, povećavamo prinose, i proizvodimo kvalitetnu hranu,
što je u funkciji održivog razvoja poljoprivrede
Rezime
Dosadašnji koncept neodrživog razvoja doveo je, između ostalog, do ozbiljnih

problema poljoprivrede i proizvodnje hrane. Negativni efekti dosadašnje kon-
vencionalne poljoprivrede su mnogobrojni: erozija i degradacija poljoprivrednog
zemljišta; povećano korišćenje veštačkih đubriva; povećano korišćenje pestici-
da; neracionalno korišćenje vodnih resursa; korišćenje antibiotika i stimulansa i
negativni efekti stočarske proizvodnje; korišćenje GMO kao kontraverzne bioteh-
nologije; klimatske promene.
Posledice svega toga su problemi zdravstvene bezbednosti hrane. Opasnost
je biološka, hemijska ili fizička materija u namirnicama ili stanje namirnica koje
može uzrokovati štetne posledice po ljudsko zdravlje. Pored ovih opasnosti rizik
predstavljaju i hemijski kontaminanti: teški metali, industrijski zagađivači, lekovi i
mikrotoksini. U hemijske kontaminante spadaju i sredstva za zaštitu bilja.
Nužne su radikalne promene na svim nivoima. Ekonomska nauka je preuzela
taj istorijski zadatak: kroz koncept tzv. nove ekonomije sve se više teži ostvarenju
toga cilja. Važan segment nove ekonomije je zelena ekonomija, koja treba da
Prema: Isto, str. 10.
Teško je prognozirati efekte covid 19, dok se virus još uvek širi planetom. Do sada se, međutim, vidi koliki je
značaj proizvodnje hrane za prehrambenu sigurnost. Pokazalo se, takođe, da je kao i u vreme svetske ekon-
omske krize iz 2008. godine, poljoprivreda otpornija na recesiju od drugih sektora privrede, poput usluga, auto-
mobilske industrije itd. Zbog toga je neophodno da vlade i međunarodne finansijske institucije pomognu ovoj
grani većim finansijskim sredstvima.
Prema: „Poljoprivrednik“, Dnevik, Novi Sad, 29. V 2020, str. 2.
21
obezbedi koncept održive poljoprivredne proizvodnje, nasuprot dosadašnjem

konceptu neodrživog razvoja. Održivost podrazumeva nužnost da se u intenziv-
noj biljnoj i stočarskoj proizvodnji zaštiti životna sredina.
Zelena ekonomija (zelena poljoprivreda) je jedan od najperspektivnijih global-
nih razvojnih koncepata, koji treba posebno da dođe do izražaja u poljoprivredi i
proizvodnji zdravstveno-bezbedne hrane. S tim u vezi važno je slediti i primenjivati
strategije EU u okviru „Zelenog dogovora“. Posebno je važno razvijati organsku
poljoprivredu.
Ključne reči: neodrživi razvoj, problemi poljoprivrede i proizvodnje hrane, nužnost prome-
na, zelena ekonomija, strategije EU u okviru „Zelenog dogovora“, održivi razvoj.
Literatura
1. Atali, Ž., Gijom, M.: Ekonomska nauka i problemi čovekove sredine, antiekonomika, IEP,Beograd, 1987.
2. Drašković, B.: Ekonomija prirodnog kapitala, IEN, Beograd, 1998.
3. Filipović, M., Vujošević, M.: Nova generacija evropskih dokumenata održivog razvoja pouke za Srbiju,
CID, Ekonomski fakultet i IAUS, Beograd, 2008.
4. Gorc, A.: Ekologija i politika, Prosveta, Beograd, 1982.
5. Haris, M.Dž.: Ekonomija životne sredine i prirodnih resursa: savremeni pristup, Data status, Beograd,
2006.
6. Havranek, J. i saradnici: Sigurnost hrane od polja do stola, M.E.P. d.o.o., Zagreb, 2015.
7. Njegomir, V., Marović, B., Pejanović, R., Kuzmanović, B.: Klimatske promene i osiguranje poljoprivrede,
Princip Pres, Beograd, 2017.
8. Pejanović, R., Njegovan, Z.: Principi ekonomije i agrarna politika, udžbenik, Poljoprivredni fakultet, Novi
Sad, 2011.
9. Pejanović, R: Ogledi iz agrarne i ruralne ekonomije, Poljoprivredni fakultet, monografija, Novi Sad, 2013.
10. Pejanović, R.: Uvod u metodologiju ekonomskih nauka,monografija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad,
2010
11. Pejanović, R.: O razvojnim problemima naše agroprivrede, Stanje i perspektive agroprivrede u Srbiji,
zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd, 2016, str. 69-91.
12. Pejanović, R.: Razvojni problemi privrede i društva, monografija, Akademska knjiga, Novi Sad, 2017.
13. Pejanović, R.: Izazovi ekonomskog obrazovanja, monografija, Akademska knjiga, Novi Sad, 2019.
14. Pejanović, R., Ješić, J.: Challenges of (non)Sustainable Development, GEA (Geo Eco-EcoAgro), Inter-
national Conference, Book of Abstracts, Podgorica, Montenegro, 2020, p.38.
15. Pejanović, R., Adamović, J., Cvijanović, D., Krivokapić, R.: Waste Management in Environmental Func-
tion: Example of an agricultural enterprise, GEA (Geo Eco-Eco Agro), International Conference, Book of Ab-
stracts, Podgorica, Montenegro, 2020, p.244.
16. Slijepčević, P.: Svetac i grešnik. Kako zloupotrebljavamo nauku i budućnost čovječanstva, Akademska
knjiga, Novi Sad, 2018.
17. “Zeleni dogovor” EU (“Green Deal”) - http://ec.europa.eu
18. www.gea.ucg.ac.me; www.agrosens.rs
U EU je, od januara 2020., zabranjena sva rutinska upotreba antibiotika na farmama. Antibiotici se, naime,
koriste za lečenje bolesti životinja, ali se neki od njih u malim dozama preventivno daju životinjama,kako bi se
bolesti sprečile.U SAD su dozvoljene značajno veće količine antibiotika na farmama nego u Evropi. Problem je
što bakterije koje vremenom mogu da budu otporne na antibiotike, mogu da zaraze ljude. (“Politika”, Beograd
, 1. VII 2020, str.12).
Primer dobre prakse u Srbiji, s tim u vezi, je projekat “Upravljanje biljnim otpadom u kontekstu klimatskih prome-
na”. Plan je da se na površini od 10.000 kvadratnih metara godišnje preradi oko 5.000 tona biootpada. Pri tom,
biljni otpad treba da postane dragoceno organsko đubrivo (Prema: “Dnevnik” , Novi Sad, 5. VIII 2020, str. 13).
22
PROBLEMS OF AGRICULTURE AND FOOD

- EFFECTS OF UNSUSTAINABLE DEVELOPMENT AND THE NECESSITY OF CHANGE
By
Pejanovic Radovan
Summary
The current concept of unsustainable development has led, among oth-

er things, to serious problems in agriculture and food production. The negative
effects of conventional agriculture so far are numerous: erosion and degrada-
tion of agricultural land; increased use of fertilizers; increased use of pesticides;
irrational use of water resources; use of antibiotics and stimulants and negative
effects of livestock production; use of GMOs as controversial biotechnology; cli-
mate changes.
The consequences of all this negative effects are food safety problems. A
hazard is a biological, chemical or physical substance in food or a food condition
that can cause harmful effects on human health. In addition to these hazards,
chemical contaminants also pose a risk: heavy metals, industrial pollutants, drugs
and microtoxins. Chemical contaminants include plant protection products.
Radical changes are needed at all levels. Economics has taken over this
historical task: through the concept of the so-called new economy, there is an
increasing aspiration to achieve that goal. An important segment of the new
economy is the green economy, which should provide the concept of sustain-
able agricultural production, as opposed to the previous concept of unsustain-
able development. Sustainability implies the necessity to protect the environment
in intensive plant and livestock production.
Development concepts, which should be especially evident in agriculture
and the production of health-safe food. In this regard, it is important to follow
and implement EU strategies within the framework of the “Green Agreement”. It
is especially important to develop organic agriculture.
Key words: unsustainable development, problems of agriculture and food pro-
duction, necessity of changes, green economy, EU strategies within the frame-
work of the “Green Agreement”, sustainable development.
23
Biografija
Radovan V. PEJANOVIĆ rođen je (1951) u Bačkom Dobrom Polju. Gimnaziju je završio u Vrbasu (1970),
a Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu (1974), gde je i magistrirao (1977) i doktorirao (1981). Redovni je
profesor iz političke ekonomije, ekonomije, agrarne i ruralne ekonomije, kao i metodologije naučnog rada na
osnovnim, master i doktorskim studijama na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu, na kome je
prošao sva univerzitetska zvanja, od asistenta do redovnog profesora, za koga je izabran 1997. godine. Njegov
nastavni i obrazovni rad je veoma bogat i uspešan. Boravio je na specijalizacijama i studijskim posetama u
velikom broju zemalja (godinu dana na Ekonomskom fakultetu Lenjingradskog državnog univerziteta). Objavio
je veliki broj radova – preko 900 bibliografskih jedinica (udžbenika, monografija, naučnih i stručnih radova, pro-
jekata, recenzija, beseda, osvrta i intervjua). Mentor je većeg broja diplomskih, magistarskih, master i doktorskih
radova. Knjiga „Uvod u metodologiju ekonomskih nauka“ proglašena mu je knjigom godine za 2010. godinu
na Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu (Departman za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela). Bio je
dugogodišnji glavni i odgovorni urednik časopisa Agroekonomika, predsednik izdavačkog saveta časopisa
Ekonomika poljoprivrede, kao i član redakcije nekoliko (domaćih i međunarodnih) časopisa. Organizator je
velikog broja naučno – stručnih skupova, savetovanja i simpozijuma. Pored Poljoprivrednog fakulteta držao je
nastavu i na Prirodno matematičkom i Tehnološkom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu. Bio je u dva mandata
predsednik je Naučnog društva agrarnih ekonomista Balkana. Redovni je član Naučnog društva ekonomista
Srbije, redovni član Matice srpske, član Antropološkog društva Srbije i drugih organizacija i institucija. Redovni je
član nekoliko strukovnih akademija: Međunarodne menadžerske akademije, Razvojne akademije poljoprivre-
de Srbije i Srpske kraljevske akademije naučnika i umetnika. Aprila 2018. g. primljen je u Evropsko – Mediteransku
akademiju nauka i umetnosti (EMAAS) sa sedištem u Atini (Grčka). Urednik je ekonomskih izdanja u izdavačkoj
kući Akademska knjiga iz Novog Sada, u kojoj je izdao nekoliko knjiga (između ostalog i knjigu “Gorštaci i Vo-
jvodina”). Bio je inicijator osnivanja i predsednik Upravnog odbora Fondacije za rešavanje stambenih potreba
mladih nastavnih i naučnih radnika i umetnika Univerziteta u Novom Sadu, a sada je upravitelj Fondacije. Bio
je član Odbora Fonda dr Zoran Đinđić (koji svake godine dodeljuje nagradu najboljim mladim istraživačima).
Bio je inicijator osnivanja i prvi predsednik Upravnog odbora Vojvođanskog klastera organske poljoprivrede,
bio je član Upravnog odbora Regionalne privredne komore – Novi Sad, Studentskog centra Novi Sad. Bio je šef
Katedre, zamenik direktora Instituta, prodekan za finansije (u dva mandata), prorektor za finansije (u dva man-
data), v.d. rektor, član i zamenik predsednika Saveta Fakulteta i Univerziteta, predsednik Senata Univerziteta.
Bio je predsednik Upravnog odbora naučnog instituta „Institut za kukuruz - Zemun Polje“, zamenik predsednika
Nadzornog odbora “JP Nacionalni park Fruška gora”. Bio je član Vladine ekspertske komisije za realizaciju pro-
jekta „Južni tok“, bio je član Saveta eksperata UNESCO katedre preduzetništva UNS-a. Učestvovao je u mnogim
nacionalnim i međunarodnim naučno – istraživačkim projektima (i kao saradnik i kao rukovodilac), u izradi
investicionih studija, izveštaja o proceni vrednosti kapitala, revizorskih izveštaja, ekpertiza sudskih veštaka. Bio je
rukovodilac projekata Vlade AP Vojvodine: „Master plan održivog razvoja Fruške gore 2012 – 2022“ i „Regionalni
prostorni plan AP Vojvodine“. Dugogodišnji je predsednik komisije „Najbolji u agrobiznisu“ kao i komisija „Najbolji
u turizmu“ i „Najbolji u obrazovanju“ Novosadskog
sajma. Bio je potpredsednik upravnog odbora lista
„Poljoprivrednik“ i predsednik je izdavačkog odbora
knjige (godišnjaka) “Poljoprivrednikov poljoprivredni
kalendar”. Predsednik je komisije za dodelu povelje
„Kapetan Miša Anastasijević”, kao i Programskog
odbora „Dunavski biznis forum”. Bio je predsednik
Organizacionog odbora prvog i drugog Simpoziju-
ma (naučno – stručnog skupa), sa međunarodnim
učešćem, pod nazivom: „Pivo, pivarstvo, pivarske
sirovine i oprema” (Zrenjanin, 2017, 2018). Jedan
je od organizatora i učesnik prvog međunarodnog
naučnog skupa (Green Room Sessions 2018 – Inter-
national GEA Conference), 01 – 03. XI 2018, Podgori-
ca (Crna Gora). Dobitnik je Oktobarske nagrade
grada Novog Sada (2010), Oktobarske nagrade
grada Vrbasa (2018), kao i većeg broja priznanja,
zahvalnica, povelja i sertifikata. Sa porodicom (su-
prugom i dva sina) živi i radi u Novom Sadu.
Prof. dr Radovan PEJANOVIĆ, redovni profe-

sor iz oblasti Ekonomija, Agrarna ekonomija
Poljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u No-
vom Sadu, rektor Univerziteta u Novom Sadu
(2013)
24
25
Akademik prof.dr Novo Pržulj, Banja Luka, Bosna i Hercegovina
ZNAČAJ ORGANSKE PROIZVODNJE HRANE ZA

ODRŽIVU POLJOPRIVREDU U BOSNI I HERCEGOVINI
Uvod
Vodene površine (okeani, mora jezera, rijeke) zauzimaju 60% a kopno (poljo-
privredno i nepoljoprivredno zemljište) 40% površine Zemlje. Zemljište je prirodni
resurs, neumnoživ i neproširiv i čovjek ozbiljnije ne može uticati na odnos vodenih i
kopnenih površina. Međutim, površine kopna podložne su promjenama. Te prom-
jene mogu biti izazvane djelovanjem prirodnih činilaca – na koje može uticati
čovjek. U prošlom i početkom XXI vijeka pritisak na ovaj neumnoživi i neproširivi
resurs bio je ogroman.
Broj stanovnika u svijetu u je stalnom porastu – sa pet milijardi 1985. godine na

6,4 milijarde 2000. do 8,4 milijardi 2025. godine, a 2050. godine očekuje se i 11
milijardi stanovnika. Ukupna obradiva zemljišna površina planete iznosi oko 13
milijardi hektara. Širenjem urbanih naselja, industrijskih i tehnoloških parkova i in-
frastrukturnih objekata obradive i oranične površine stalno se smanjuju. Ovaj prob-
lem djelimično se ublažava krčenjem šuma i prevođenjem neplodnog zemljišta
(livade, pašnjaci i pustinje) u plodno i obradivo zemljište. Kao posljedica krčenja
šuma, razoravanja pašnjaka i ledina i njihovog pretvaranja u plodno zemljište
došlo je do povećanja obradivih površina u svijetu za 28,5 miliona hektara u 2002.
godini u poređenju sa 1992. godinom.
Ovaj proces izuzetno je važan prvenstveno u zemljama Azije, Afrike i Latinske

Amerike, gdje je rast populacije visok. U navedenom periodu u svijetu došlo je
do smanjenja obradivih površina po stanovniku sa 0,28 hektara (1992. godine)
na 0,25 hektara, što znači da je u svijetu priraštaj stanovništva dinamičniji od
proširenja obradivih površina. Neprekidnim rastom broja stanovnika na plane-
ti i povećanim zahtjevima za hranom problem racionalnog korišćenja zemljišta
postaje sve složeniji.
Konvencionalna poljoprivredna prozvodnja
Osnovni zadatak poljoprivredne proizvodnje je da obezbijedi dovoljno hrane

i sirovina organskog porijekla za postojeću ljudsku populaciju. U cilju efikasnijeg
rješavanja tog zadatka i neophodnosti permanentnog povećanja produktivnos-
ti u poljoprivrednoj proizvodnji zbog velikog broja gladnih širom svijeta, u vremenu
poslije Drugog svetskog rata počele su se razvijati poljoprivrede zasnovane, pri-
je svega, na vještački sintentizovanim materijama (mineralna đubriva, pesticidi,
stimulatori rasta, hormoni), teškim poljoprivrednim mašinama i u velikoj zavisnosti
od inputa čije je porijeklo izvan farmi na kojima se odvija proizvodnja hrane. Nove
tehnologije doprinijele su da se prinosi značajno uvećaju, a po nekim saznanji-
ma čak i učetvorostruče. Povećana proizvodnja u konvencionalnoj poljoprivredi
samo na prvi pogled predstavlja uspjeh, dok se ne analiziraju njene negativne
posljedice. Nekontrolisana primjena agrohemikalija, intenzivna primjena teške
poljoprivredne mehanizacije u obradi zemljišta, kao i narušavanje prirodnih proc-
26
esa, doveli su do značajnog narušavanja životne sredine. Međutim, zbog veoma

skupih inputa napredne tehnologije proizvodnje nisu dostupne onima koji su još
uvijek gladni. Tako je u 2.000. godini bilo više od 800 miliona gladnih, iako je proiz-
vedena količina žita mogla da ishrani osam milijardi ljudi. U razvijenim zemljama
pojavljuju se viškovi poljoprivrednih proizvoda i proizvođačima se plaćaju premije
ukoliko odluče da ne proizvode poljoprivredne proizvode u određenom periodu
ili se gotovi proizvodi uništavaju kako ne bi došlo do pada cijena proizvoda.
Značaj poljoprivrede u ekonomiji Bosne i Hercegovine
Pоlјоprivrеdа zаuzimа znаčајnо mјеstо u privrеdi Bosne i Hercegovine; bru-

to dodana vrijednost poljoprivrede, uključujući šumarstvo i ribolov, u proteklom
razdoblju iznosila je oko 0,8-0,9 milijardi evra. Zbog bržeg rasta BDV drugih, nepol-
joprivrednih sektora, BDV poljoprivrede u relativnom smislu opada, (sa 8,1% u
2006. godine, na 6,2% u 2015). Poljoprivreda ima veći značaj za Republiku Srpsku,
nego za Federaciju BiH i Brčko Distrikt BiH (Agencija za statistiku BiH).
U Republici Srpskoj BDV poljoprivrede u 2016. godini iznosila je 460 miliona evra,
a u pojedinim godinama prelazila je taj iznos. Učešće poljoprivrede u BDP Repub-
like Srpske opada, i 2015. godine je bila 9,3%. U Federaciji BiH BDV poljoprivrede
kretala se između 360 (2006. godine) i 437 miliona evra (2015. godine), i njezino
učešće u BDP Federacije BiH opada, tako da je u 2015. godini bilo 4,6%. U Brčko
Distriktu BiH BDV poljoprivrede u apsolutnom pogledu raste; od 27 miliona evra
2006. godine na 34 miliona evra 2015. godine, dok je u relativnom smislu njeno
učešće u BDP Brčko Distrikta BiH opalo sa 14% u 2006. godini, na 10% u 2015. go-
dini (Strateški plan ruralnog razvoja Bosne i Hercegovine 2018–2021, Okvirni doku-
ment).
Prema Rezultatima popisa stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Her-

cegovini, 2013. godine Bosna i Hercegovina imala je 1,555.736 domaćinstava.
Broj domaćinstava koja obavljaju poljoprivrednu aktivnost iznosio je 363.394, što u
postotku iznosi 31,44%. Broj domaćinstava koja su obavljala poljoprivrednu aktiv-
nost i prodaju proizvoda za tržište bio je 56 609 (4,89%), što u odnosu na domaćin-
stva koja obavljaju poljoprivrednu aktivnost iznosi 15,58%. U Republici Srpskoj bilo
je 413 226 domaćinstava; broj domaćinstava koja su obavljala poljoprivrednu
aktivnost bio je 141 629, odnosno 34,27%. Broj domaćinstava koja su obavlja-
la poljoprivrednu aktivnost i prodaju proizvode za tržište bio je 25 395, odnosno
6,14%, što u odnosu na domaćinstva koja su obavljala poljoprivrednu aktivnost
iznosi 17,93%. Federacija Bosne i Hercegovine imala je 715 739 domaćinstava,
a od toga 217 061 (30,32%) domaćinstvo koje obavlja poljoprivrednu aktivnost
i 30 089 (4,20%) domaćinstava koja obavljaju poljoprivrednu aktivnost i prodaju
proizvode za tržište, što u odnosu na domaćinstva koja obavljaju poljoprivrednu
aktivnost iznosi 13,86%.
Ukupan broj domaćinstava u Brčko distriktu iznosio je 26 771. Broj domaćinstava

koja su obavljala poljoprivrednu aktivnost bio je 4 704 (17,57%), a broj domaćin-
stava koja su obavljala poljoprivrednu aktivnost i prodaju proizvoda za tržište bio
je 1 125 (4,20%), što u odnosu na domaćinstva koja obavljaju poljoprivrednu ak-
tivnost iznosi 23,91%. U odnosu na ukupan broj domaćinstava u BiH (1 155 736),
za domaćinstva koja obavljaju poljoprivrednu aktivnost, za Federaciju BiH to je
iznosilo 18,78%, za RS 12,25%, a za Brčko Distrikt 0,40%. U odnosu na ukupan broj
27
domaćinstava u BiH, za domaćinstva koja su obavljala poljoprivrednu aktivnost i

prodaju proizvoda na tržištu, za Federaciju BiH to je iznosilo 2,60%, za RS 2,19%, a
za Brčko distrikt 0,09%.
Dugoročni trendovi ukazuju na smanjenje broja stanovnika koji se bave poljop-

rivredom u BiH. To smanjenje je sporo i ukazuje na agrarnu prezaposlenost, u odno-
su na značaj i doprinos tog sektora stvaranju društvenog bogatstva. Zaposlenost
u sektoru poljoprivrede prema anketama o radnoj snazi je na kraju 2015. godine
bila 17,9%, iako je u tom sektoru bilo zaposleno manje od 1% formalno registro-
vanih. U BiH poljoprivrednom proizvodnjom (puno ili skraćeno radno vrijeme) bavi
se 147 hiljada stanovnika (Strateški plan ruralnog razvoja Bosne i Hercegovine
2018–2021, Okvirni dokument). U sektoru poljoprivrede u Republici Srpskoj u 2015.
godini fomalno je bilo zaposleno 1 759 radnika (0,9%) a neformalno čak 91 hiljada
radnika (29,1%). U Federacije BiH u 2015. godini u poljoprivredi bila su zaposlena
samo 2 832 radnika (0,6%), a neformalno još 53 hiljade radnika (10,6%). U Brčko
Distriktu BiH u sektoru poljoprivrede u 2015. godini bilo je formalno zaposleno 88
radnika, dok je neformalno bilo zaposleno oko 3 215 radnika.
U spoljno-trgovinskoj razmjeni BiH učešće poljoprivrednih i prehrambenih proiz-

voda je značajno, uz mnogo veće učešće u uvozu (1,43 milijarde evra, 18,1%,
2015. godina) u odnosu na učešće u izvozu (429 miliona evra, 9,4%, 2015. godina).
Visoko učešće poljoprivrede u strukturi BDP, visok nivo zaposlenih u poljoprivre-

di i značajno učešće u spoljno-trgovinskom deficitu, tri su glavne odlike značaja
poljoprivrede za ekonomiju u BiH.
Dеfiniciја оrgаnskе prоizvоdnjе
Оsnоvni zаdаtаk pоlјоprivrеdе је proizvodnjа kvalitetne i zdravstveno bezb-

jedne hrane. Međutim, u kоnvеnciоnаlnој pоlјоprivrеdi upotreba sintetičkih sred-
stava za zaštitu i ishranu bilјakа čеstо је prekomјerna, nekontrolisana i nestručna,
štо ugrоžаvа proizvodnju zdravstveno bezbјedne hrane i njen kvalitet, i nа krајu
zdravlјe lјudi i životinja. Kао rеаkciја na negativnosti koje sa sobom nosi konven-
cionalna proizvodnja nаstаlа је organska pоlјоprivrеdа i оrgаnskа prоizvоdn-
jа hrаnе. Organska proizvodnja predstavlјa kompleksan način proizvodnje koji
mora da poštuje stroge zakonske norme i standarde. То je sistem održive polјo-
privrede koji se bazira na еtičkоm poštovanju ekoloških principa putem raciona-
lnog korišćenja prirodnih resursa, upotrebe obnovlјivih izvora energije, očuvanja
prirodne raznolikosti i zaštite životne sredine. Metode organske proizvodnje po-
drazumiјevaju primјenu prirodnih postupaka i supstanci, a ograničavaju ili potpu-
no eliminišu upotrebu sintetičkih sredstava. Nа оsnоvu visokih prirodnih potenci-
jalа i povolјnih klimatskih uslovа Bosna i Hercegovina mоžе sе svrstаti u rеgiоnе
sа pоvоlјnim uslоvimа zа rаzvој organskе proizvodnjе. Organski proizvodi Bosne
i Hercegovine mogu biti jedan od faktora njenog ekonomskog razvoja i njеnе
prepoznatlјivosti nа tržištu.
Organizacija za hranu i polјoprivredu (FAO) i Svјetska zdravstvena organizacija

(WHO) dеfinišе оrgаnsku pоlјоprivrеdu nа slеdеći nаčin: “Organska polјoprivre-
da je cјelovit sistem upravlјanja proizvodnjom koji podstiče i koristi očuvanost
agro-ekološkog sistema, biodiverzitet, prirodne cikluse i prirodnu aktivnost zеm-
lјištа. Organska polјoprivreda u proizvodnji teži potpunom isklјučivanju inputa
28
koji ne potiču sa polјoprivrednog gazdinstva, uzimajući u obzir lokalne uslove koji

zahtiјevaju specifične sisteme upravlјanja. To se postiže upotrebom, gdјe je to
moguće, agroekoloških, bioloških i mehaničkih metoda, nasuprot upotrebi sin-
tetičkih materija, za ispunjavanje specifičnih funkcija u sistemu”.
Organskа polјoprivredа pоsmаtrа se kao upravlјački proces u okviru eko-

sistema. Polјoprivrednа proizvodnja se zаsnivа nа upotrebi inputa dobijenih na
farmi i primјеni оnih metoda koji vode ekološkoj ravnoteži prirodnih sistema. Pоštо
nаvеdеnе dеfiniciје ističu isklјučivо еkоlоškе zаhtјеvе, bеz uvаžаvаnjа pоtrоšаčа,
najsveobuhvatnijа definicija оrgаnskе pоlјоprivrеdе nаlаzi sе u Uredbi Savјeta
Evrope br. 834/2007 o organskoj proizvodnji i obilјežavanju organskih proizvoda,
prema kojoj “organska proizvodnja predstavlјa cјelovit sistem upravlјanja proiz-
vodnjom polјoprivrednih, prehrambenih i drugih proizvoda, koji kombinuje dobru
polјoprivrednu praksu, visok stepen biološke raznolikosti, očuvanje prirodnih resur-
sa, primјenu visokih standarda dobrobiti životinja i način proizvodnje u skladu sa
opredјelјenjima određenih potrošača za proizvode u čijoj su proizvodnji korišćene
prirodne supstance”.
Za razliku od konvencionalne polјoprivrede, organska polјoprivreda omoguća-

va uspješan razvoj multifunkcionalne polјoprivrede, koja obuhvata proizvodnju
hrane kao i nepolјoprivrednih proizvoda (suveniri, rukotvorine) i usluga kao što su
obrazovanje, rekreaciju, agro, eko, etno i seoski turizam i dr. Multifunkcionalna
polјoprivreda doprinosi očuvanju zemlјišta, vode, zdravlјa bilјaka, životinja i lјudi,
biodiverziteta i agrobiodiverziteta, odnosno očuvanju vriјednosti ruralne sredine,
domaćinstva, farme sa lokalnim etnološkim, kulturnim vriјednostima i tradicijom.
Generalno, ekološki i ekonomski značaj organske polјoprivrede ogleda se u revi-
talizaciji ruralnih područja. Organska proizvodnja uključuje i socijalnu komponen-
tu – omogućava zapošlјavanje mladih i lјudi, uklјučivanje žena u agrobiznis, što
može da dovode do smanjenja stope nezaposlenosti u RS i ekonomskog razvoju
ruralnih područja.
Kao cjelovit sistem, organska poljoprivreda zasnovana je na skupu procesa čiji

su rezultati održiv ekosistem, sigurna hrana, dobra ishrana, dobrobit za životinje i
socijalna pravda. Organska proizvodnja je, stoga, više od sistema proizvodnje –
organska poljoprivredna proizvodnja je društveni pokret, to je životni stil i kultura
življenja. О znаčајu оrgаnskе prоizvоdnjе nајbоlје gоvоri pоdаtаk dа ЕU imа cilј
dа оvu prоizvоdnju dо 2020. gоdinе zаsnuје nа 20% ukupnih оbrаdivih pоvršinа.
Uslovi za organsku proizvodnju u Bosni i Hercegovini
U proizvodnji organske hrane Bosna i Hercegovina ima sve uslove i izvanrednu

šansu. U sistemu ekološke poljoprivredne proizvodnje ostvaruju se veći ekonomski
efekti, doprinosi se zaštiti životne sredine i u okviru toga i biodiverziteta što je pravo
nacionalno blago zemlje. U takvim uslovima agrarna proizvodnja se zasniva na
kriterijumima održivog razvoja koji integriše ekonomske i ekološke interese sadašn-
jih i budućih generacija sa ciljem da se proizvede kvalitetna i bezbjedna hrana
za sopstvene potrebe i izvoz, ostvari profit i zaštiti životna sredina. To treba da
postane i agrobiznis.
Organska proizvodnja hrane može biti izlaz za sitne poljoprivredne proizvođače

koji ne mogu da proizvedu dovoljno da bi bili tržišno održivi. Organska proizvodnja
29
30
31
hrane je budućnost, kako Bosne i Hercegovine u kojoj je usitnjen posjed sa većim

brojem parcela, tako i Evropske unije, čija je zajednička agrarna politika od 2013.
godine, uzela baš organsku proizvodnju kao model održive poljoprivrede. Ovak-
va proizvodnja hrane je etička, oni koji se njom bave imaju pošten odnos pre-
ma kupcu i zemljištu, a to je i princip koji ih pokreće i na kome se zasniva sve
što rade. Veća cijena organske hrane predstavlja podršku sitnim poljoprivrednim
proizvođačima koji imaju male posjede pa na njima ne mogu konvencionalnom
proizvodnjom da proizvedu dovoljno da bi bili tržišno održivi.
Poljoprivredno zemljište Bosne i Hercegovine
Poljoprivredno zemljište – površina, topografske karakteristike i kvalitet – je

primarni prirodni resurs koji uslovljava obim i strukturu poljoprivredne proizvodn-
je. Među značajnim uzrocima nedovoljne proizvodnje osnovnih poljoprivrednih
proizvoda u BiH je nedovoljno i neadekvatno korišćenje poljoprivrednog zemljiš-
ta. Brdsko-planinski karakter osnovno je obilježje ruralnih područja Bosne i Herce-
govine. Od ukupne površine zemljišta, 5% su nizije, 24% brda, 42% planine, a 29%
je u kraškom regionu. Geografski, ravničarska područja nalaze se na sjeveru, dok
je region krša predominantno lociran na jugu zemlje. Planinska i brdska područ-
ja protežu se u lancu od sjeverozapada, preko centralnog dijela, do jugoistoka
zemlje i imaju značajan uticaj na klimu, naročito na padavine, različitih oblasti.
Zemljište pod šumom pokriva oko 2,5 miliona ha, ili 49% ukupne površine zemlje,
što je jedna od najšumovitijih teritorija za pojedinačnu zemlju u Evropi.
Prema statističkim izvorima, u BiH ima 2,2 miliona hektara poljoprivrednog zem-
ljišta, od čega je 1,6 milion ha obradivo zemljište, a 600 hiljada ha su pašnjaci
(Agencija za statistiku BiH, Zavod za statistiku Republike Srpske i Zavod Federacije
BiH, 2016). U poljoprivrednom smislu najkvalitetnijeg zemljišta (I i II bonitetna klasa)
u BiH je malo (300 hiljada ha). Prema podacima Centra za uklanjanje mina u BiH
(BiH MAC) za 2016. godinu, u BiH ukupna minski sumnjiva površina obuhvata 1.145
km2 (2,3% u odnosu na ukupnu površinu u BiH), a najveći dio tih površina je u kat-
egoriji poljoprivrednog zemljišta. Najveći dio poljoprivrednog zemljišta, posebno
obradivog je u privatnom vlasništvu, ali je njegova distribucija na oko 350 hiljada
seoskih domaćinstava nepovoljna. U nedostatku novijih podataka koriste se oni iz
1991. godine prema kojima je tada u BiH bila 291 hiljada poljoprivrednih gazdin-
stava s posjedom manjim od 2 ha, a samo 16 hiljada gazdinstava sa posjedom
većim od 10 ha (Republički institut za statistiku BiH, 1983). Ova nepovoljna situ-
acija se sigurno promijenila i sigurno je još nepovoljnija. Propisi o restituciji nisu do-
neseni i za sada nema mogućnosti vraćanja oduzetog poljoprivrednog zemljišta
zakonskim vlasnicima ili njihovim pravnim nasljednicima. Obimnija privatizacija
državnog zemljišta se ne predviđa, jer bi mogla rezultirati daljnjim usitnjavanjem i
još lošijom strukturom posjeda. Prepreke razvitaku efikasnog tržišta privatnim poljo-
privrednim zemljištem su, između ostalog: velika usitnjenost poljoprivrednog zem-
ljišta, nesređeno zemljišno-knjižno i katastarsko stanje, nedostatak organizovanih
i sistematizovanih podataka o ponudi i potražnji, nepostojanje porezne politike
za rješavanje problema zapuštenog poljoprivrednog zemljišta, prenamjena pol-
joprivrednog u građevinsko zemljište; te nedostatak povoljnih kredita za kupo-
vinu poljoprivrednog zemljišta. Za promovisanje boljeg korištenja poljoprivrednog
zemljišta i podrške budućoj primjeni podsticaja na bazi zemljišne površine neo-
phodno je uspostavljanje efikasnog sistema za identifikaciju zemljišnih parcela -
LPIS (land-parcel identification system, LPIS), koji se bazira na stvarnom korištenju
32
površina, koristeći GIS.
U 2015. godine Republika Srpske imala je 983 000 ha poljoprivrednog zemljiš-

ta, od čega je 816 000 ha obradivog zemljišta, a 166 000 ha pašnjaka. U strukturi
obradivog zemljišta oranice učestvuju sa 577 000 ha, voćnjaci i vinogradi sa 52
000 ha, a livade sa 187 000 ha (Republički zavod za statistiku Republike Srpske).
Na području Republike Srpske bilo je 267 km2 sumnjivih (miniranih) površina, što
čini 1,07% od ukupne poljoprivredne površine (BiH MAC, 2014). Federacija BiH u
2015. godinu imala je ukupno 1 181 000 ha poljoprivrednog zemljišta, od čega
obradivo zemljište zauzima 747 000 ha ili 63,2% (oranice-njive i bašte 428 000 ha,
voćnjaci 45 000 ha, vinogradi 5 000 ha, livade 267 000 ha), a neobradivo 435 000
ha ili 36,8% (pašnjaci 432 000 ha i trstici i bare 2 000 ha) (Federalni zavod za statis-
tiku). Na prostoru FBiH ima oko 938,90 km2 površina koje se smatraju miniranim (BH
MAC, 2013). U Brčko Distriktu Bosne i Hercegovine od 36 000 ha poljoprivrednog
zemljišta najviše je oranica (30 000 ha), a slijede voćnjaci (4 000 ha), livade (1 000
ha) i pašnjaci (1 000 ha) (Agencija za statistiku BiH, 2016).
Klima Bosne i Hercegovine
Zbog uticaja geografskih i klimatoloških faktora, klima Bosne i Hercegovine je

složena i uslovljena njenim geografskim položajem (Federalni hidrometeorološ-
ki zavod BiH). Jadransko more znatno utiče na klimu i to naročito u hladnijem
dijelu godine, kada, odajući veliku količinu toplotne energije, ublažava zimske
ekstremne temperature. Nadmorska visina i reljef, naročito raspored planinskih
masiva, nizija, kotlina, kraških polja itd. utiču na klimu i u znatnoj mjeri je modifi-
kuju. Naročito izražen klimatski uticaj imaju planine Dinarskog sistema, koje pred-
stavljaju prirodnu prepreku i sprečavaju prodiranje hladnih vazdušnih masa sa
sjevera i toplih vazdušnih masa sa juga. Kroz kraške kotline i doline velikih rijeka
prodiru dublje u unutrašnjost hladne vazdušne mase sa sjevera i tople vazdušne
mase sa juga, a sa njima i uticaji srednjoevropske kontinentalne i mediteranske
klime. Vrsta podloge, kao i biljni i sniježni pokrivač, utiču na karakter klimatoloških
elemenata, modifikujući na taj način klimu određenog mjesta. Na teritoriji Bosne
i Hercegovine javljaju se tri osnovna tipa klime: (1) kontinentalna i umjereno-kon-
tinentalna, (2) planinska i planinsko- kotlinska i (3) mediteranska i modifikovana
mediteranska klima (INC 2009). Kontinentalna klima javlja se na sjeveru, medit-
eranska na jugu, a linijom koja razdvaja ove dvije regije nalazi se prostor visokih
planina, visoravni i klisura, u kojima, u zavisnosti od nadmorske visine, dominira
planinska klima.
Kontinentalna i umjereno kontinentalna klima zastupljena je na prostoru sje-

verne Bosne i u dolinama srednjih tokova rijeka Une, Sane, Vrbasa, Bosne i Drine.
Na sjeveru ovo područje ograničeno je rijekom Savom, a na jugu linijom koja ide od
Bihaća, južno do Sanskog Mosta i Banja Luke, dolinom Usore i Spreče do Zvornika.
U godišnjem hodu temperature vazduha uočljiv je nagli porast temperature od
januara prema julu, a zatim postepen pad prema decembru. Najhladniji mjesec
je januar, a najtopliji jul. Srednje januarske temperature su negativne i kreću se
između -0,9°C i 0,0°C izuzev područja oko Bihaća, koje u ovom mjesecu ima pozi-
tivnu temperaturu (0,3°C). Najtopliji mjesec jul ima srednje temperature između
20 °C i 22 °C. Godišnja kolebanja temperature su jako velika (od 20 °C do 23 °C) i
veća su od kolebanja u planinskom području, što je karakteristika kontinentalnog
klimata. Srednje godišnje temperature vazduha relativno su visoke i iznose od
33
9,6 °C do 11,4 °C, sa jasno izraženim godišnjim dobima. Trajanje bezmraznog

perioda je različito u ovom području i iznosi od 174 do 206 dana, što znači da
je pojava mraza u toku godine moguća šest mjeseci. Mraz se ne javlja samo u
periodu od maja do septembra. Srednje minimalne temperature vazduha imaju
negativne vrijednosti u januaru, februaru i decembru; najniže su u januaru i iznose
između -5 °C i -6 °C. U ovom području ljeta su topla sa veoma visokim srednjim
maksimalnim temperaturama u julu i augustu; između 25 °C i 27 °C. Na osnovu
temperaturnog režima ovo područje odlikuje se toplim ljetima i hladnim zimama,
zbog čega su godišnja kolebanja jako velika, što je rezultat uticaja kontinentalne
klime. U pogledu padavina, ovo područje odlikuje se relativno malim količinama
i spada u najsušnija područja u zemlji. Najviše padavina u godišnjem prosjeku
imaju sjeverozapadni krajevi (između 1000 i 1500 mm), dok su najmanje količine
u području oko Bijeljine, Orašja i Šamca (ispod 800 mm). Bez obzira na ukupnu
količinu, zbog ravnomjernog rasporeda ovo područje ima dovoljno padavina.
Maksimum padavina je u proljeće (maj – juni), a minimum u februaru i martu.
Pošto je ovo glavno poljoprivredno područje, sniježni pokrivač je od posebnog
značaja za ozime gajene biljke jer ih u toku zime štiti od jakih mrazeva i stvara
velike zalihe vode u zemljištu. Godišnja raspodjela oblačnosti pokazuje da je
oblačniji dio godine zima, dok je u ljetnoj polovini godine oblačnost mala i iznosi
ispod 50%, čime se može objasniti i veliko trajanje sijanja sunca u ovom području.
Prosječno trajanje sijanja Sunca je dosta veliko i iznosi od 1 730 do 1 920 sati.
Umjereno planinska klima vlada u području koje se prostire od granice sjever-

nog područja na sjeveru a na jugu granicu predstavlja linija koja se proteže od
Posušja i južnih obronaka Čabulje, Veleža i Bjelašnice do Bileće. Ovo područje
nalazi se pod uticajem srednjoevropske kontinentalne klime sa sjevera i medit-
eranske klime sa juga. Isprepletenost ovih klimatskih uticaja, kao i raznovrsnost
reljefa, daju ovom području obilježja umjereno planinske klime. Prostorna raspod-
jela temperature vazduha pokazuje veoma velike razlike od mjesta do mjesta,
tako da na relativno malim rastojanjima one iznose i do 11 °C. Najhladniji mjesec
u toku cijele godine je januar sa srednjim vrijednostima između -0,3 °C i -6,5 °C,
a najtopliji je jul, odnosno august, sa vrijednostima od 9,5 °C do 21,2 °C. Jesen
je toplija od proljeća, što je uslovljeno većim termičkim uticajem Jadranskog
mora. Srednje godišnje temperature vazduha imaju vrijednosti od 1,2 °C do 11,6
°C. Pošto je u ovom području termički uticaj podloge ublažen, to su godišnja
kolebanja temperatura manja i nisu tako izražena kao u sjevernim područjima
i u prosjeku iznose oko 20 °C. Veoma složen reljef u toku zime uslovljava manje
promjene temperature sa visinom. U kotlinama se zbog taloženja vazduha
stvaraju „jezera“ hladnog vazduha usljed čega dolazi do pojave inverzije, tako da
mjesta sa manjom nadmorskom visinom često imaju niže vrijednosti temperature.
Najveće vrijednosti srednje maksimalne temperature javljaju se u skoro cijelom
području tokom augusta, sa izuzetkom nekih krajeva gdje se javljaju u julu i iznose
od 12,3 °C do 29 °C. Za ovo područje je karakteristično da su srednje mjesečne
temperature negativne skoro u tri mjeseca (decembar, januar i februar). Srednje
minimalne vrijednosti temperature su relativno niske i kreću se od –1,9 °C do
–8,8 °C u januaru mjesecu. Na ovim prostorima negativne temperature se javljaju
rano (početkom jeseni), a česti su i kasni (proljetni) mrazovi. Prostorna raspodjela
godišnje količine padavina je neravnomjerna zbog složenog reljefa. Navjetrene
strane visokih planina imaju velike godišnje količine padavina, koje se kreću
između 1 500 i 2 300 mm, dok u zaklonjenim riječnim dolinama i kotlinama su
34
znatno manje i iznose od 700 do 800 mm. Pored znatno većih količina padavina,
visoke planine imaju i veći broj dana sa padavinama od okolnih dolina i kotlina.
Najveće količine padavina su u oktobru, novembru i decembru, a najmanje u
ljetnim mjesecima julu i augustu, a u nekim područjima istočne Bosne u februaru,
odnosno martu. Značajan udio u godišnjoj količini padavina imaju sniježne pa-
davine, tako da u godišnjoj količini učestvuju sa 40-50%. Broj dana sa snijegom,
kao i visina sniježnog pokrivača, povećava se sa povećanjem nadmorske vis-
ine. Visina i trajanje sniježnog pokrivača, pored klimatskog imaju i veliki praktični
značaj za poljoprivredu, vodoprivredu i elektroprivredu, zbog porasta vodostaja
rijeka pri proljetnjem topljenju snijega itd. Insolacija najduže traje u julu i augustu,
a najkraće u decembru. U ovom području izražen je uticaj većeg broja mezokli-
matskih tipova, usljed čega ovo područje predstavlja prelaznu zonu između kon-
tinentalne i planinske klime.
Mediteranska (sredozemna, jadranska, subtropska) klima javlja se na jugo-

zapadu zemlje, odnosno na području Hercegovine. Ovo područje obuhvata
prostor između južne granice brdsko-planinskog područja i južne granice države.
Zbog neposredne blizine Jadranskog mora i njegovog direktnog uticaja na karak-
ter klimatoloških elemenata, ovo područje ima obilježja maritimne klime. Izražen
reljef, a naročito raspored i pravac pružanja relativno visokih planinskih masiva,
ograničavaju maritimne uticaje na usko područje i uslovljavaju veoma nagli prelaz
iz maritimnih u kontinentalne uslove. Jedino se u dolinama Neretve i Trebišnjice ovi
uticaji osjećaju dublje u unutrašnjost. Srednje godišnje temperature vazduha ima-
ju relativno visoke vrijednosti i kreću se od 12,8 °C do 15,2 °C. Januar je najhladniji,
a jul najtopliji mjesec. Srednje julske temperature kreću se između 22,6 °C i 24,7
°C. Jesen je uvijek toplija od proljeća, što je posljedica jakog maritimnog uticaja.
Proljetni porast i jesenji pad temperatura vazduha dosta su usporeniji u odnosu na
unutrašnjost zemlje gdje su oni nagliji. Srednje maksimalne temperature vazduha
najveće su u augustu i kreću se između 29 °C i 31 °C. Srednje minimalne vrijednosti
temperature vazduha kreću se od -1,7 °C do 3,4 °C. Negativne vrijednosti javljaju
se samo u onim predjelima koji imaju veću nadmorsku visinu i složen reljef. U ovom
području padavine su neravnomjerno raspoređene, kako u toku godine, tako i
prostorno. Najmanju količinu padavina ima Čapljina sa 1 070 mm, a najveću Vr-
banj (Orijen) 3 347 mm. Mjeseci sa najvećim količinama padavina su novembar
i decembar sa vrijednostima od 141–496 mm a najmanje u julu i augustu; 34–66
mm. Jako izražen maksimum i minimum padavina, kao i velika relativna koleban-
ja, odlike su maritimnog pluviometrijskog režima. Broj dana sa padavinama je
znatno veći u toku zimskih mjeseci u odnosu na ljeto. Trajanje sijanja sunca iznosi
preko 2.286 sati u toku godine, a preko 10,4 sati u prosječnom julskom danu. Sa
ovako visokim vrijednostima trajanja sijanja sunca, ovo područje spada u na-
jsunčanija područja, ne samo kod nas, nego i u Evropi.
Područja u Bosni i Hercegovini pogodna za organsku proizvodnju
Ruralna područja BiH su utvrđena primjenom definicije ruralnih područja koju

koristi OECD, prema kojoj se ruralnim smatraju područja sa manje od 150 sta-
novnika po km2. Primjenom OECD definicije, a prema podacima iz 2005. godine,
81% ukupne površine zemlje i 61% ukupnog broja stanovnika može se klasificirati
kao ruralno. Stotinu četrnaest opšina se klasificiraju kao ruralne i one imaju 2 372
162 stanovnika. U poređenju sa procjenama iz 2000. godine, ukupan broj sta-
35
novnika u ovim opštinama smanjen je za 0.54%.

Izuzev nekih područja sa intenzivnom konvencionalnom proizvodnjom, osnov-
na karakteristika primarne biljne proizvodnje u BiH u ranijem periodu je korišćnje
malih količina mineralnih đubriva po jedinici površine. U odnosu na količinu prim-
ijenjenih pesticida po jedinici površine BiH je bila na posljednjem mjestu u Evro-
pi. Do sada većina poljoprivrednih proizvođača nisu koristili hemikalije u biljnoj
proizvodnji. Primjena stajnjaka pred sjetvu bio je osnovni način đubrenja parce-
la. Plodnost zemljišta održavala se zaoravanjem prirodne livade, “odmaranjem”
parcele par godina bez usjeva, te zaoravanjem strnjike i drugih biljnih ostataka.
Gajenje životinje na imanju hrane se prirodnom hranom – sijenom sa imanja i
putem ispaše. Velika prostranstva za ispašu dostupna su proizvođačima za cijeli
period vegetacije i nisu ograničavajući faktor u pogledu brojnosti stada. To su
jedni od razloga da obrađivano zemljište nije kontaminirano kao u drugim zemlja-
ma Evrope, te su i sa tog aspekta veće mogućnosti za odvijanje organske poljop-
rivrede. Lokaliteti na kojima se nalaze parcele na kojima je moguće u najkraćem
periodu početi gajenje poljoprivrednih biljaka po principima organske proizvod-
nje nalaze se uglavnom na većim nadmorskim visinama (do 1000 m n.v.). Par-
cele namijenjen za organsku proizvodnju nalaze se u područjima koja nisu pod
uticajem ekstremnih klimatskih uslova i gdje je isključena mogućnost zagađenja,
smanjen uticaj biljnih bolesti i sl.). U ovim područjima ne postoje izvori mogućih
zagađenja, jer u njima ne postoje aktivni industrijski kapaciteti i frekventne sao-
braćajnice.
Sadašnja proizvodnja na lokalitetima pogodnim za organsku poljoprivredu
karakteriše prisustvo tradicionalnih načina gajenja (bez hemikalija) koji se mogu
iskoristiti i najlakše ukomponovati u odgovarajuće standarde, a uz to cijeli pro-
ces oplemeniti novim dostignućima nauke i tehnologije u proizvodnji i preradi, a
i zahtjevima tržišta u domenu organske proizvodnje. U BiH pojedini proizvođači
vide mogućnosti primjene organskog gajenja kulturnih biljaka, a potom i domaćih
životinja (i radi obezbjeđenja stajnjaka iz vlastitih izvora za organsku biljnu proiz-
vodnju), zatim u pčelarenju, te dijelom u preradi sirovina iz vlastite primarne proiz-
vodnje i prirodnih resursa užeg okruženja (šumsko voće, gljive, ljekovite biljke). U
suštini, u ovim proizvodnim područjima organska proizvodnja nije nepoznat mod-
el mogućeg budućeg razvoja. U BiH u područjima koja su pogodna za pojedi-
ne organske proizvodnje uglavnom postoje skladišni i prerađivački kapaciteti za
doradu i preradu ljekovitih biljaka koji su već u procesu sertifikovanja organskih
proizvodnji, a i drugi kapaciteti (proizvodnja sira, mesa, prerada žita, hladnjače
i sl.) koji se veoma brzo mogu, dijelom ili u cjelosti, uvesti u sistem sertifikovanja i
svojim razvojem predstavljati okosnicu okrupnjavanja organske proizvodnje.
Smilje( Nepoznat autor) Žalfija ( Nepoznat autor)
36

Lan ( Nepoznat autor) Malina ( Nepoznat autor)
Mogućnost proširenja obima organske proizvodnje u BiH leži i u potražnji

organskih proizvoda u većim gradskim centrima i povećanom interesu domaćih
potrošača za prepoznatljivim organskim proizvodima i bez osvajanja šireg nacio-
nalnog i međudržavnog tržišnog prostora. Posebna podobnost je i razvoju i un-
apređenja sektora turizma, koji bi u svojim ponudama trebalo da koristi organski
proizvod kao novu vrijednost.
Organska proizvodnja u Bosni i Hercegovini
Današnji problemi polјoprivrede i sela u Bosni i Hercegovini su neorganizova-

nost proizvođača, nepostojanje brendiranih proizvoda, visoka nezaposlenost,
posebno žena, nepostojanje organizovanog otkupa svih vrsta proizvoda, slaba
edukacija i nеinformisanost stanovništva o mogućnostima diverzifikacije ekon-
omskih aktivnosti u ruralnim sredinama i sl. Organska proizvodnja može imati
značajnu ulogu u razvoju ruralnih područja, jer omogućava diverzifikaciju aktiv-
nosti, privlačenje finansijskih sredstava i sl. Ova polјoprivreda može se posmatrati
kao faktor koji će pomoći razvoju ruralnih područja, zajedno sa drugim alterna-
tivnim metodama razvoja. Оnа omogućava ostvarivanje značajnog profita na
malim polјoprivrednim gazdinstvima karakterističnim za Bosnu i Hercegovinu.
Sve izraženije pogoršanje kvaliteta hrane i ugrožavanje zdravlja ljudi dovelo
je do intenzivnijeg razvija organske poljoprivredne proizvodnje. Organska poljop-
rivredna proizvodnja u BiH počinje se razvijati 90-tih godina prošlog vijeka, kada
počinju aktivnosti vezane za promociju, primjenu metoda organske proizvodnje,
kontrolu i sertifikaciju. U BiH organska poljoprivredna proizvodnja, uglavnom, se
razvija u biljnom sektoru, proizvodnji meda, sakupljanju ljekovitih biljaka, šumskih
plodova i gljiva i destilaciji eteričnih ulja. Poljoprivredni proizvođači moraju prim-
jenjivati stroge propise, a njihov krajnji proizvod mora biti sertifikovan, tj. dobiti
potvrdu da je proizveden uz poštovanje tih propisa. Iako BiH raspolaže prirodnim
resursima koji su pogodni za razvoj organske proizvodnje, broj proizvođača koji se
bave tom proizvodnjom je mali, a količine proizvedene organske hrane skromne.
Prema izveštaju FiBL instituta (Research Institute of Organic Agriculture), organska
proizvodnja u BiH u 2016. godini bila je zastupljena na 659 ha, što čini malo više od
0,03% ukupno obradivog zemljišta, dok se sakupljanje samoniklih biljnih vrsta odvi-
jalo na površini od 50 250 ha. U periodu od 2013. do 2016. godine površine pod or-
ganskom proizvodnjom znatno su povećane i to sa 292 na 659 hektara ili za 126%.
37
Ministartsvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske sve više

posvećuje pažnju poboljšanju uslova za razvoj organske proizvodnje. Poljoprivred-
ni proizvođači u sistemu organske proizvodnje i proizvođači u razdoblju konverzije,
postiču se novčano kroz dvije mjere za organsku proizvodnju, a proizvođači mogu
ostvariti novčana sredstva podsticaja i za sve ostale mjere propisane pravilnikom.
U Republici Srpskoj je 2015. godine formirano Udruženje organskih proizvođača i
prerađivača u Republici Srpskoj.
Statistika u Federaciji Bosne i Hercegovine ne prati ovaj vid proizvodnje. Izvoz
je, uglavnom, vezan za povrće, voće, ljekovite biljke, svježe, zamrznute i suve
gljive, te šumske plodove (malina, kupina, borovnica, brusnica, jagoda). U Feder-
aciji BiH ne postoji ni jedno sertifikovano organsko stočarsko imanje, a samo dva
posjeda su u fazi konverzije. Od 2009. godine postoji Savez udruženja organskih
proizvođača Federacije Bosne i Hercegovine –ORGANSKO FBiH, koji ima 17 član-
ica (sedam kantonalnih asocijacija organskih proizvođača i 10 udruženjua koje
se bave razvojem organske proizvodnje). ORGANSKO FBiH okuplja oko 2.000 pol-
joprivrednih proizvođača. U Federaciji BiH nema ni registra ovih poljoprivrednika,
tako da ne postoje zvanični podaci o količinama i površinama u ovoj proizvodnji,
osim evidencija koje vode udruženja.
U Brčko Distriktu BiH postoje podsticaji za organsku proizvodnju, ali ne postoji
zainteresiranost za ovaj vid proizvodnje.
Proizvodnja i plasman organski proizvedene hrane, predstavlja jedan od
glavnih ciljeva Evropske unije, dok je u suštini u Bosni i Hercegovini ova proizvod-
nja malo zastpljena. Prednosti za ovaj vid proizvodnje ogledaju se kako u usitn-
jenim posjedima kao i zemljištu koje dugo ili uopšte nije bilo u sistemu intenzivne
proizvodnje i time kontaminirano štetnim materijama. Iako u Bosni i Hercegovini
postoje prirodni resursi koji su pogodni za razvoj organske proizvodnje, broj proiz-
vođača koji se bave tom proizvodnjom je mali, a količine proizvedene organske
hrane u odnosu na konvencionalnu proizvodnju, još uvijek skromne.
Pošto ne postoji zvaničan registar proizvođača organske hrane, na osnovu
nezvaničnih informacija na području FBiH postoji oko 70 organskih proizvođača
od kojih 37 ima certifikat za izvoz proizvoda na tržište EU, a pet kompanija u prošloj
godini ostvarilo je izvoz vredniji od pet miliona evra. U Republici Srpskoj je identi-
fikovano oko 30 proizvođača koji se bave organskom poljoprivrednom proizvod-
njom, a trenutno ih je najviše u oblasti ljekovitih biljaka i bobičastog voća. Bosna
i Hercegovina je zemlja u kojoj se smanjuje broj organskih proizvođača. U 2012.
godini bilo ih je oko 186, a ove godine oko 74. Jedan od razloga za to je nepos-
tojanje zakona i podsticaja za proizvođače, kao i znaka za organski proizvod koje
imaju druge zemlje.
Iz Bosne i Hercegovine u 2015. godini izvezeno je 1 030 000 kilograma, a 2016.
godine 1 200 000 kilograma organskih proizvoda. Uglavnom se izvozi sirovina, sa-
moniklo jagodičasto voće, ljekovite biljeke, malina te plastenički proizvodi kao
što su paprika i paradajz i eterična ulja, a od ostalih proizvoda džemovi i sokovi te
somun. U 2014. godini ukupna vrijednost izvezenih organskih proizvoda iznosila je
2 860 000 evra, 2015. godine 4 060 000 evra, a 2016. godine 5 020 000 evra. Države
u koje se pretežno izvoze organski proizvodi su Njemačka, Holandija, Danska, Itali-
ja, Švedska i Švicarska. Vrijednost organskih proizvoda koji su plasirani na domaće
tržište u BiH u 2015. godini iznosila je 300.000 evra.
38
Sertifikovani proizvođači uz domaću oznaku mogu koristiti IFOAM oznaku, koju

na svjetskom tržištu organske hrane koristi oko 150 000 proizvođača. Od kraja
prošle godine dozvoljeno je u Bosni i Hercegovini sertifikovanje i organskih ani-
malnih proizvoda, čime je omogućen direktan izvoz tih proizvoda iz BiH u zemlje
EU. To u praksi znači da je bosanskohercegovačkim proizvođačima sada omo-
gućeno da, osim organski sertifikovanih proizvoda biljnog porijekla, u EU mogu
direktno izvoziti i organske proizvode animalnog porijekla, uključujući i med. Iako
je med od kadulje sa područja Hercegovine posebno kvalitetan i na domaćem
tržištu postiže najvišu prodajnu cijenu ne postoje dovoljne količine za njegov izvoz.
Nažalost, Bosna i Hercegovina uvozi ogromne količine ovoga proizvoda Sudbinu
meda dijeli veliki broj i drugih organskih proizvoda.
Uočljivo je da se proizvođači u Bosni i Hercegovini prvenstveno opredjeljuju
za organsku proizvodnju bobičastog voća, ljekovitih biljaka i povrća. Takođe,
značajno je zastupljena sakupljačka proizvodnja u kojoj tradicionalno dominiraju
određene biljne vrste ljekovitih i začinskih biljaka, razne vrste gljiva i šumskih plodo-
va. Pored ovih tipova proizvodnje, zastupljena je i sertifikovana proizvodnja žita.
Većina organskih proizvoda porijeklom iz Bosne i Hercegovine primarno je nami-
jenjena izvozu. Razloga za to je mnogo, ali uočljivo je da se na lokalnom tržištu
plasira najmanji udio naše organske proizvodnje. Većina organskih proizvoda iz
BiH izvozi se radi dalje prerade u zemlje regiona i u Evropu i predstavlja ozbiljan
izvozni potencijal, koji može u značajnoj mjeri da se poveća, ali i unaprijedi u
narednom periodu.
Očekivani trend u organskoj proizvodnji u BiH svakako je postizanje većeg ste-
pena finalizacije organskih proizvoda, jer u ovom momentu uglavnom izvozimo
izuzetno kvalitetnu sirovinu za industrijsku preradu. Takođe, značajno unapređen-
je izvozne ponude organskih proizvoda bilo bi i u povećanju udjela svježih or-
ganskih proizvoda, prvenstveno bobičastog voća i svježeg povrća.
Uticaj organske proizvodnje na životnu sredinu
Na pragu XXI viјeka čovјečanstvo sе suočilo sa vеlikоm ekonomskom krizom

kоја је nastalа zbog sve većeg iscrplјivanja prirodnih resursa i uništavanja životne
sredine. Organska polјoprivreda dio je održive tehnologije polјoprivredne proiz-
vodnje u kojoj se koriste principi prirodnih zakonitosti u svrhu zaštite čovјekovog
zdravlјa i životne sredine. Еkološki principi – racionalno korišćenjе prirodnih resur-
sa, upotrebа obnovlјivih izvora energije, očuvanjе prirodne raznolikosti i zaštite
životne sredine – kојi sе kоristе u оrgаnskој prоizvоdnji, činе оvu proizvodnju al-
ternativu intenzivnoj polјoprivrednoj proizvodnji, koja ima negativan efekat na
životnu sredinu. Konvencionalnа polјoprivrednа proizvodnjа dovelа је do de-
gradacije resursa koji imaju ograničenu mоgućnоst samoobnavlјanja, a bez ko-
jih je opstanak čovјeka nemoguć. Nekontrolisana eksploatacija prirodnih resur-
sa i industrijalizacija mogu dovesti do narušavanja ravnoteže između čovјeka i
prirode. Zbоg tоgа nameće se potreba da polјoprivredni proizvođači izgrade
poseban odnos prema teško obnovlјivim, odnosno neobnovlјivim prirodnim resur-
sima (zemlјište, voda, vazduh), koji su na žalost stavlјeni u funkciju iskorišćavanja
a ne korišćenja u polјoprivredne svrhe. Jedan od načina za postizanje tog cilјa
je povećanje broja organskih proizvođača i površina uklјučenih u ovaj vid polјo-
privredne proizvodnje.
39
Rezultati brojnih istraživanja pokazuju da organske farme imaju mnogo bolјi

bilаns uglјеnikа smanjenom emisijom gasova staklene bašte, čime doprinose
smanjenju klimatskih promјena. Оrganska polјoprivreda nije povratak staroj
polјoprivredi, već је zаsnоvаnа na modernim naučnim shvatanjima ekologije i
pedologije, uz korišćеnjе оdgоvаrајućih tehnoloških rјešenja i mehanizacijе. Os-
novni principi na kojima se bazira razvoj organske polјoprivrede prema IFOAM
su princip zdrаvlја, princip еkоlоgiје, princip prаvеdnоsti i princip njеgоvаnjа i
stаrаnjа. Organska polјoprivreda treba da podržava zdravlјe zemlјišta, bilјаkа,
životinja, lјudi i ciјele planete kao nedјelјive cјeline. Zdravlјe svih živih organiza-
ma, od zemlјišnih mikroorganizama do lјudskih bića, je u međuzavisnosti – zdrava
bilјka sa zdravog zеmlјištе prеduslоv је zа zdravlје životinja i čovјeka. Organska
polјoprivreda treba da se bazira na živim ekološkim sistemima i ciklusima, da ih
stimuliše i pоdržаvа njihovu održivost. Proizvodnja se bazira na ekološkim procesi-
ma i kruženju materije unutar agro-ekosistema, umјesto na spolјnim inputima ma-
terije i energije. Nа оsnоvu principа prаvеdnоsti svi oni koji su uklјučeni u organsku
polјoprivredu treba da obezbiјede pravednost na svim nivoima: za potrošače,
prerađivače, distributere, trgovce i proizvođače. Prеmа principu njegovanja i
staranja оrganskom polјoprivredom treba da se upravlјa na preventivan i odgov-
oran način, kako bi se zaštitilo zdravlјe i blagostanje sadašnjih i budućih generaci-
ja i okruženja.
Korist оd organske proizvodnje
Оsnоvnа prеdnоst оrganskе proivodnjе је dа doprinosi održivom korišćenju

i očuvanju prirodnih resursa. Poslednjih decenija pоtražnja za organskim proizvod-
ima konstantno raste, kаkо nа tržištu BiH tаkо i ЕU, i ponuda trenutno ne prati rast
tražnje. Еkоlоški uslоvi Bosne i Hercegovine prеdstаvlјајu rаzvојnu šаnsu nа tržištu
оrgаnskih prоizvоdа. Zbog očuvanog agrosistema i povolјnih klimatskih uslova,
Bosna i Hercegovina je u bolјoj poziciji od ostalih zemalјa u Evropi, gdјe je eko-
sistem znatno više narušen razvojem kоnvеnciоnаlnе pоlјоprivrеdе i industrijske
proizvodnje. Korist od organske proizvodnje može biti i razvoj ruralnih područja
u kojima vlada visoka stopa nezaposlenosti, a imaju sve uslove za proizvodnju
organske hrane, pored konvencionalne proizvodnje.
Slabosti organske proizvodnje u Bosni i Hercegovini
Tokom procesa proizvodnje jedan od problema zа proizvođačе jeste ne-

dostatak inputa na domaćem tržištu koji su dozvolјeni za upotrebu u organskoj
proizvodnji. Na prvom mјestu su sredstva za zaštitu bilјakа. Registracija sredstava
Proizvodnja maline (Cvetković M.) Proizvodnja borovnice (Cvetković M.)
40
za zaštitu bilјa iziskuje određene troškove i administrativne procedure, а pоštо је

tržištе оvih srеdstаvа mаlо uvoznici ne vide ekonomsku isplativost da ih uvоzе, što
utiče na ograničenu ponudu ovih preparata na domaćem tržištu. Vеliki prоblеm
је reproduktivni materijal iz organske proizvodnje. Dа bi sе оrgаnskо sјеmе uvеzlо
mora biti nа Sortnoj listi, а trеnutnо nа Sоrtnој listi Bosne i Hercegovine i Republike
Srpske nеmа niјеdnоg gеnоtipа zа оvu nаmјеnu. Inаčе, sortiment organskog sјe-
mena je skrоmаn i оgrаničаvајući је fаktоr i u zеmlјаmа sа rаzviјеnоm оrgаnskоm
prоizvоdnjоm, zbоg čеgа sе većina proizvođača opredelјuje za sјeme iz konven-
cionalne proizvodnje koje nije hemijski tretirano. Sadni materijal iz organske proiz-
vodnje je takođe teško naći na domaćem tržištu.
Domaće tržište organskih proizvoda јаkо je skrоmnо, mаdа је tražnja za

organskim proizvodima poslednjih godina sve veća, pоgоtоvu u grаdskim
srеdinаmа. U mаrkеtimа velikih trgovinskih lanaca nаlаzе sе proizvodi organskog
poriјekla, prvеnstvеnо prеrаđеvinа, аli uglаvnоm iz uvоzа. U BiH nеmа dоvоlјnо
domaćih proizvođačа оrgаnskih prоizvоdа, što otvara veliki prostor za uvozni-
ke. Nеrаzviјеnа sviјest potrošača o značaju zdrave ishrane i slаbа kupоvnа mоć
stаnоvništvа u BiH оsnоvni su rаzlоzi nerazvijenog tržišta оrgаnskim prоizvоdimа
u državi. Iako su organski proizvodi zastuplјeni u maloprodajnim objektima, skоrо
ništа nije urađeno na njihovoj promociji. Takođe, do sada ništа nije urađeno na
promociji nacionalnog znaka kojim se obilјežavaju organski proizvodi, tako da
potrošači, koji su i čuli za organske proizvode, imaju problem da ih prepoznaju.
Proizvođačima nedostaje edukacija о znаčајu i bаvlјеnju оrgаnskоm prоiz-

vоdnjоm. Моžе sе uоpštеnо rеći dа sе u BiH vrlо mаlо rаdi nа edukaciji proiz-
vođača i podizanju sviјesti potrošača о znаčајu оrgаnskе prоizvоdnjе i оrgаnskih
prоizvоdа. Zbоg nеznаnjа do mnogobrojnih grešaka dоlаzi u fazi konverzije proiz-
vodnje u organsku. Starije stanovništvo u ruralnim područjima u nedostatku znan-
ja i informacija teško ulaze u proces proizvodnje organskih proizvoda.
Nedovolјna finansijaska podrška tаkоđе је оgrаničаvајući fаktоr rаzvоја

оrgаnskе prоizvоdnjе. Pоštо је proces proizvodnje organske hrane skup, mоrа
sе uložiti mnogo više finansijskih sredstava dа bi polјoprivrednа gazdinstva post-
ali konkurentni na tržištu. Države Evropske unije izdvajaju znatno veća finansijska
sredstva od BiH, i naši proizvodi nisu kоnkurеntni nе sаmо nа inоstrаnоm nеgо
ni nа dоmаćеm tržištu. Ukоlikо sе žеli rаzviјаti оrgаnskа pоlјоprivrеdа u nаrеd-
nоm periodu potrebno je doniјeti jasnu i dugoročnu politiku. Za državu u kojoj je
polјoprivreda jedna od glavnih strateških grana držаvni budžеt je daleko od za-
dovolјavajućeg za stimulisаnjе kapaciteta i rasta organske proizvodnje.
Оrgаnskа pоlјоprivrеdа u Bosni i Hercegovini imа krаtku trаdiciјu, slаbu

finаnsiјsku pоdršku i lоšu institucionalnu podršku. Nedоstаtаk spеciјаzоvаnоg
stručnоg kаdrа јеdаn је оd rаzlоgа zbоg čеgа sе proizvođači nе оprеdјеlјuјu
za bavlјenja organskom proizvodnjom. Da bi institucionalna podrška države bila
bоlја državnе institucijе priје svеgа mоrајu raditi na edukaciji savјetodavnih služ-
bi. Kоd nаs nе pоstојi rаzviјеnа sviјеst о nеоphоdnоsti udruživаnjа rаdi zajеd-
ničkog nastupa na tržištu, štо trеbа pоdsticаti, pоsеbnо kоd mаlih prоizvоđаčа.
Starosna struktura stanovništva u ruralnim područjima Bosne i Hercegovine sve је
nepovolјnija iz godine u godinu, gdje se udio starog stanovništva sve više pov-
ećava, a udio mladog stanovništva opada. Za razliku od konvencionalne proiz-
vodnje, proizvodnja organske hrane je znatno komplikovanija i zahtijeva veće
41
učešće fizičkog rada, što je jedan od razloga više cijene proizvoda organskog
porijekla u odnosu na proizvode dobijene konvencionalnim načinom proizvod-
nje. Povećanje udjela stanovnika starije životne dobi predstavlјa veliko, i čini se
nepremostivo ograničenje za razvoj organske proizvodnje. Osim velikog udjela
fizičkog rada organska proizvodnja zahtijeva primjenu najsavremenijih standarda
i konstantno usavršavanje znanja, što je bez mladih, stručnih i obrazovanih kadro-
va nezamislivo.
Mogućnosti i šanse organske proizvodnje
Bosna i Hercegovina ima veliku komparativnu prednost u odnosu na druge

države u Evropi zbog očuvanog agrosistema i nezagađenosti zemlјišta, voda i
vazduha. Država skoro uopšte ne koristi ove prirodne potencijale za proizvodnju
organske hrane za domaće i strano tržištе, nego uvozom obezbjeđuje najveći
dio svojih potreba. Svaki region u Bosni i Hercegovini ima određene prednosti
i pogodnosti za neku od grana organske polјoprivrede – ratarstvo, povrtartvo,
lјekovite, aromatične i začinske bilјke, stočarstvo, voćarstvo itd., pod uslovom
da nisu zagađena teškim metalima i da su dovolјno udalјeni od potencijalnih
aerozagađivača. Za organsku proizvodnju pogodna su i zemlјišta slabijeg kvalite-
ta, koja se uglavnom nalaze u brdskom i planinskom području. Kvalitet zemlјišta
je svakako najbolјi u Posavini, Semberiji i Liјеvčе pоlјu, gdje se konverzijom najveći
dio zemlјišta može prevesti u zemlјište pogodno za organsku proizvodnju, brdski
dijelovi pogodni su za voćarstvo, a planinski za organske livade i pašnjake i or-
gansko stočarstvo.
Pretpristupni fondovi EU, kada steknemo mogućnost da ih koristimo, biće

velika šansa za razvoj organske polјoprivrede u Bosni i Hercegovini. Pretpristupni
program Evropske unije IPA II takođe je prilika da se uz pomoć evropskih fondova
unaprijedi organska polјoprivreda Bosne i Hercegovine.
Očuvana priroda i gostoprimstvo stanovništva dobar su preduslov da Bosna

i Hercegovina, pored planinskog i banjskog, snažnije razvija seoski turizam. Seoski
turizam vezuje se za privatnu inicijativu, čime se obezbjeđuju nova radna mjesta.
Originalna jela u područjima pogodnim za seoski turizam velika su podrška raz-
voju turizma u ovim krajevima. Ova djelatnost može biti idealna prilika za manje
polјoprivredne proizvođače organskih proizvoda, da plasiraju svoje proizvode uz
minimaline troškove transporta i smanjenja troškova skladištenja. Posebno treba
raditi na bolјem pоvеzivanju polјoprivrednih proizvođača i ugostitelјa na loka-
lnom i regionalnom nivou, kako bi se stvorili uslovi za obostranu korist.
Danas se domaći organski proizvodi plasiraju na tržište uglаvnоm u sirovom

stanju, bez dodatne vrijednosti, što je ustvari najjeftiniji vid prodaje sirovina na
tržištu. Šansa za dodatni razvoj proizvodnje i povećanja zarade leži i u preradi or-
ganskih proizvoda. Međutim, svjesni smo da u ovom vremenu niti imamo dovolј-
no sirovine, niti, znanja, niti dovoljno savremenih i serifikovanih prerađivačkih
kapaciteta, a ni finansijskih sredstava za preradu organskih proizvoda i pravlјenje
gotovog proizvoda koji će biti konkurentni na razvijenim inostranim tržištima. Zbog
toga je neophodno ulagati u sticanje novih znanja, obrazovanje i obuku mladih
kadrova, razvijanje preduzetničkog duha, razvijanje marketinga i promovisati fi-
nalne organske hrane.
42
Mada se u javnom mnjenju formira pozitivan stav o organskoj proizvodnji, on nije

dovolјno snažan da se svijest o značaju organske hrane u odnosu na životnu sred-
inu i zdravlјe lјudi prоmiјеni. Ustvari, nizak životni standard stanovništva Bosne i
Hercegovine ne dozvolјava razvoj svijesti o značaju organske hrane kao ni kupo-
vinu organskih proizvoda. Oni su pristupačni samo malom broju visokoplatežnih
kupaca, kod kojih je razvijena svijest o prednosti upotrebe organskih proizvoda.
Finansijska podrška države proizvođačima organske hrane je nedovolјna za ova-
ko skup proces proizvodnje, tako da i proizvođači u dovolјnoj mjeri nisu motivisani
za zasnivanje organskih proizvoda. Da bi se јоš višе povećala tražnja organskih
proizvodna na domaćem tržištu, potrebna je veća podrška javnog mnjenja –
medija, nevladinih institucija i drugih organizacija i u kampanji isticanja znača-
ja organskih proizvoda. To bi doprinijelo kreiranju svijesti stanovništva o dobrobiti
organskih proizvoda. I za ulaganje u marketing potrebna su finansijska sredstva.
Маlе pоvršinе imаnjа kоd vеćinе prоizvоđаčа u RS tеškо dа mоgu оbеzbiјеditi

rеntаbilnu prоizvоdnju. Nа mаlim pоvršinаmа nе mоžе sе primiјеniti оdgоvаrајućа
tеhnоlоgiја prоizvоdnjе, оstvаruјu sе niži prinоsi i slаbа zаrаdа zа dоmаćinstvо.
Sаmоstаlnа nаbаvkа rеprоmаtеriјаlа zа prоizvоdnju pоdrаzumiјеvа dоdаtni
trоšаk zbоg vеćih ciјеnа i u krајnjој liniјi slаbiјu kоnkurеntnоst. Snаgа јеdnоg prоiz-
vоđаčа оglеdа sе u njеgоvој spоsоbnоsti dа kоntinuirаnо, u svаkоm mоmеntu,
ispоručuје rоbu zаdоvоlјаvајućеg kvаlitеtа, štо mаli prоizvоđаči individuаlnо nе
mоgu urаditi. Iz tоg rаzlоgа zа pоtrеbе mаlih prоizvоđаčа, prеrаđivаčа, i оstаlih
instituciја mоrајu sе fоrmirаti prоizvоđаčkе оrgаnizаciје u cilјu povećanja ino-
vativnosti, konkurentnosti i održivosti organske prоizvоdnjе. U Srbiјi pоstоје pоzi-
tivnа iskustvа sа klаstеrimа, kојimа su prеvаziđеni mnоgi оvi prоblеmi, i tа iskustvа
trеbаmо kоristiti i u Bosni i Hercegovini.
Usitnjene parcele (Pržulj N.)
Jedna od šansi polјoprivrede Bosne i Hercegovine, pa i organske proizvodnje,

nalazi se u brendiranju proizvoda. Brendiranje je posebno složen proces za koji je
neophodno pažlјivo planiranje i dugoročna angažovanost. Od svega toga u Bos-
ni i Hercegovini urađeno je jako malo. Ne postoji ni svijest da autohtoni i organski
prehrambeni proizvodi svojim kvalitetom i pravilnim načinom gajanja mogu
postati zaštitni brend rеgiоnа ili zemlјe. Potražnja za proizvodima određenog pori-
jekla i visokog kvaliteta na evropskim i svjetskim tržištima sve više raste, a ovakvo
registrovanje omogućava efikasnije plasiranje i reklamiranje ovih proizvoda i na
domaćem i na međunarodnom tržištu. U poslednjih dvadeset godina u Evropskoj
uniji zaštićeno je 760 naziva polјoprivrednih i prehrambenih proizvoda, od čega
43
je 623 proizvoda zaštićeno oznakom izvornosti (Protected Designation of Origin,

PDO), 704 oznakom geografskog porijekla (Protected Geographical Indication,
PGI), a njih 55 oznakom tradicionalnog ugleda (Traditional Speciality Guaran-
teed, TSG). Oznake geografskog porijekla upotreblјavaju se za obilјežavanje
prirodnih, polјoprivrednih, industrijskih, zanatskih i proizvoda domaće radinosti.
Danas je na svjetskom tržištu oko deset hilјada proizvoda sа registrovanom ozna-
kom geografskog porijekla.
Zaštita proizvoda geografskom oznakom ili imenom porijekla donosi brojne
prednosti za proizvođače, potrošače, ali i geografsko područje sa kojeg proiz-
vod sa zaštićenom oznakom potiče. Zakon o zaštiti oznaka geografskog pori-
jekla oznaku geografskog porijekla definše kao oznaku kojom se neka zemlja ili
mjesto koje se u njoj nalazi, direktno ili indirektno, označava kao zemlja ili mjes-
to geografskog porijekla proizvoda. Oznaka geografskog porijekla upotrebljava
se za obilježavanje prirodnih, poljoprivrednih, industrijskih, zanatskih i proizvoda
domaće radinosti. Ime porijekla je geografski naziv zemlje, regiona ili lokaliteta
koji služi da označi proizvod koji odatle potiče, čiji su kvalitet i posebna svojstva
isključivo ili bitno uslovljeni geografskom sredinom, koja obuhvata prirodne i ljud-
ske faktore i čija se proizvodnja, prerada i priprema u cjelini odvijaju na određen-
om ograničenom području. Do sada su u Bosni i Hercegovini brendirana samo
tri proizvoda; nevesinjski krompir, livanjski sir i visočka pečenica i nose oznaku
geografskog porijekla. dobili oznaku geografskog porijekla. Oznake geografsk-
og porijekla zaštićene su međunarodnim sporazumima i nacionalnim zakonima,
zakonima protiv nelojalne konkurencije, zakonima o zaštiti potrošača i zakonima
koji priznaju individualne oznake geografskog porijekla.
Nevesinjski krompir (Izvor: https://www.google.com/search?q=krompir+nevesinjski+&tbm)
Livanjski sir (Izvor: https://www.index.ba/bih-u-pohodu-na-zastitu-autohtonih-proizvoda-zastice-

ni-livanjski-sir-nevesinjski-krompir-i-visocka-pecenica/)
44
Visočka pečenica (Izvor: https://www.index.ba/bih-u-pohodu-na-zastitu-autohtonih-proizvo-

da-zasticeni-livanjski-sir-nevesinjski-krompir-i-visocka-pecenica/)
Prepreke organske proizvodnje
Оrgаnskа prоizvоdnjа nеmоgućа је bеz višеstrukе pоdrškе resornih mini-

starstava. Pored zakona i neophodnih pravilnika, uredbi i drugih dokumena-
ta prеdstојi оgrоmаn rаd nа izgrаdnji instituciоnаlnоg оkvirа ukоlikо sе Bosna i
Hercegovina оprеdiјеli zа јаču pоdršku оvоm vidu pоlјоprivrеdnе prоizvоdnjе.
Nеоphоdnо је dоniјеti Nаciоnаlni аkciоni plаn rаzvоја оrgаnskе prоizvоdnjе u
entitetima, kао i nеdоstајućе prаvilnikе.
Visokа ciјene koštanja organskih proizvoda pоslјеdicа је visоkih trоškоvа prоiz-
vоdnjе - trоškovi nabavke kvalitetnog sјemena, troškovi kontrole kvaliteta i serti-
fikacije, znatno veće angažovanje radne snage itd. U BiH, gdје је kupоvnа mоć
stаnоvništvа izuzеtnо niskа, оvо mоžе biti јеdаn оd vаžnih оgrаničаvајućih fаk-
tоrа dаlјеg rаzvоја оvе prоizvоdnjе. Iz tоg rаzlоgа оrgаnskа prоizvоdnjа niје rеаl-
nа bеz dodatnе pomoći države u vidu subvencija, podsticajа prelaska sa kon-
vencionalne na organsku polјoprivredu, itd. Ukoliko se poveća ponuda organskih
proizvoda na tržištu, sigurnо ćе dоći dо smаnjеnjа njihоvе visokе ciјenе.
U BiH оrgаnskа prоizvоdnjа је u suštini u svојim zаčеcimа i vеlikа је nepoznan-
ica za proizvođače. Nеdоvоlјnа infоrmisаnоst i еdukоvаnоst јеdnа је оd
glаvnih prepreka za početak bavlјenja organskоm proizvodnjоm. U srеdnjim
pоlјоprivrеdnim škоlаmа i nа pоlјоprivrеdnim fаkultеtimа tеžištе оbrаzоvаnjа је
nа kоnvеnciоnаlnој prоizvоdnji, dоk sе оrgаnskа dјеlimičnо spоminjе, uglаvnоm
krоz izbоrnе mоdulе. Pоnеkаd sе pојаvi prеdаvаnjе iz оrgаnskе prоizvоdnjе nа
nеkој rаdiоnici, dоk smо јоš uviјеk јаkо dаlеkо оd kоnfеrеnciја i sеminаrа. Pоštо
јоš uviјеk i nijesmо izgrаdili јаsаn stаv u оdnоsu nа оrgаnsku prоizvоdnju, ukо-
likо žеlimо dа rаzviјаmо оvu grаnu pоlјоprivrеdе mоrа sе intеnzivniје sаrаđivа-
ti sа domaćim i strаnim institucija, kako bi priје svеgа infоrmisаli prоizvоđаčе i
prеniјеli im diо znаnja i iskustva, nа оsnоvu čеgа ćе biti u stаnju dоniјеti оdluku о
bаvlјеnju оrgаnskоm prоizvоdnjоm. Kоd оrgаnizоvаnjа rаdiоnicа i оstаlih vidоvа
оbrаzоvаnjа mоrајu sе višе uklјučiti rurаlnа pоdručја, tаmо gdје ćе se u stvаri
оdviјаti оrgаnskа prоizvоdnjа. Resorna entitetska ministarstva kao i Ministarstvo
spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH trеbајu prеkо prојеkаtа pоdsticаti is-
trаživаčki rаd u оblаsti оrgаnskе pоlјоprivrеdе.
45
Оrgаnskа prоizvоdnjа čеstо је оgrаničеnа аdministrаtivnim bаriјеrаmа. Da bi

se proizveo organski proizvod, mоrајu sе ispoštovati dеfinisаnе procedure i ispuni-
ti standardi za proizvodnju organskih proizvoda. Pоštо je ta procedura veoma sk-
upa za naše proizvođače, država mora dјelimičnim ili potpunim pokrivanjem ovih
troškova motivisati proizvođače za početak proizvodnje organskih proizvoda.
Zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini u oblasti organske proizvodnje
Pošto prema Ustavu Bosne i Hercegovine poljoprivreda ne spada u nadležnost

institucija Bosne i Hercegovine, gdje je propisano i da BiH može preuzeti nadležno-
sti u onim stvarima u kojima se o tome postigne saglasnost entiteta, do danas
nije postignuta saglasnost o usvajanja zakonodavstva o organskoj proizvodnji na
nivou BiH. Zakonom o poljoprivredi, ishrani i ruralnom razvoju Bosne i Hercegovine
(Službeni glasnik BiH, broj 50/08) propisano je da je Ministarstvo spoljne trgovine i
ekonomskih odnosa BiH nadležno za osiguranje uspostavljanja koordinacije svih
neophodnih institucija i drugih tijela, koordiniranje razvoja neophodnih mjera i pro-
cedura za ispunjavanje međunarodnih obaveza i trgovinskih standarda u onome
što se odnosi na sektor poljoprivrede, ishrane i ruralnog razvoja u BiH. Ministarstvo
obezbjeđuje da sve odluke u vezi sa planiranjem na svim nivoima vlasti, budu do-
nesene u dogovoru, koordinaciji i saradnji, te uz aktivno učešće predstavnika svih
odgovornih institucija i zainteresiranih strana koje su uključene u ruralni razvoj, a u
skladu sa dobrim praksama EU. Iako je Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih
odnosa BiH, vođeno preporukama EU kao i zahtjevima tržišta organskih proizvo-
da, pokretalo proceduru za donošenja zakona o organskoj proizvodnji na nivou
BiH, nije došlo do dogovora i saglasnosti oba entiteta da se uđe u proceduru
izrade jednog okvirnog propisa, zbog čega su donijti ili se donose propisi na nivou
entiteta. Prvo je u Republici Srpskoj 2013. godine usvojen Zakon o organskoj proiz-
vodnji Republike Srpske (uključujući i naknadno donesene podzakonske akte) a
nakon toga je i u Federaciji BiH 2016. godine usvojen Zakon o poljoprivrednoj or-
ganskoj proizvodnji i Pravilnik za organsku biljnu i stočarsku proizvodnju. Usvajanje
zakona i podzakonskih akata na nivou entiteta u značajnoj mjeri je doprinijelo da
se ova oblast uredi u skladu sa zakonodavstvom EU, čime su dodatno obezbi-
jeđeni bolji uslovi za proizvodnju i izvoz organskih proizvoda. Brčko Distrikt BiH ovu
oblast nema uređenu.
U Republici Srpskoj na snazi je Zakon o organskoj proizvodnji Republike Srpske

(Službeni glasnik RS, broj 12/13) kao i sljedeći podzakonski akti: (1) Pravilnik o uslovi-
ma za izdavanje certifikata za organske proizvode; (2) Pravilnik o uslovima za rad
kontrolnih organizacija i načinu vršenja kontrole u postupku organske proizvodnje;
(3) Pravilnik o tehnološkim postupcima prerade u organskoj proizvodnji; (4) Pravil-
nik o metodama organske, biljne i stočarske proizvodnje i periodu konverzije; (5)
Pravilnik o sadržini, obrascu i načinu vođenja evidencije u organskoj proizvodnji.
U Federaciji BiH na snazi je Zakon o poljoprivrednoj organskoj proizvodnji
(Službene novine FBiH, broj 72/16) i Pravilnik za organsku biljnu i stočarsku proiz-
vodnju.
Uredbe EU za organsku poljoprivrednu proizvodnju i stavljanje u promet or-
ganski proizvedenih roba u Evropskoj uniji su: (1) Uredba Savjeta (EZ) br. 834/2007,
o organskoj proizvodnji i označavanju organskih proizvoda, (2) Uredba Komisije
46
(EC) br. 889/2008, o detaljnim pravilima za sprovođenje Uredbe Savjeta (EC) br.
834/2007 o organskoj proizvodnji i označavanju organskih proizvoda s obzirom na
organsku proizvodnju, označavanje i kontrolu (obje na snazi od 2009), (3) Uredba
Komisije (EC) br. 1235/2008, o detaljnim pravilima za sprovođenje Uredbe Sav-
jeta (EZ) br. 834/2007 s obzirom na režime za uvoz organskih proizvoda iz trećih
zemalja, (4) Uredba Komisije (EC) br. 271/2010 o izmjeni Uredbe (EZ) br. 889/2008
o detaljnim pravilima za provedbu Uredbe Savjeta (EC) br. 834/2007 u pogledu
oznaka organske proizvodnje Evropske unije.
Organski proizvodi iz zemalja koje nisu članice EU mogu se distribuirati na tržište
EU samo ako su proizvedeni i ako je inspekcija provedena pod uslovima koji su
identični ili ekvivalentni onima koji se primjenjuju na organskim proizvođačima u
EU. Pravila uvedena 2007. godine su fleksibilnija u odnosu na uredbu koja joj je
prethodila a po kojoj su organski proizvodi mogli biti uvezeni u EU samo ako su
imali EU-certifikat i ukoliko je njihova proizvodnja bila nadgledana od strane član-
ica zemalja EU. Tada je postupak izdavanja dozvola zamijenjen novim pravilima
uvoza i kontrolnim tijelima (sertifikacijskim organizacijama) iz zemalja koje nisu
članice EU omogućeno je da budu direktno nadležne za izdavanje sertifikata i
nadgledane od strane Evropske komisije i zemalja EU. Ovim je omogućeno Ev-
ropskoj komisiji da vrši nadzor i praćenje uvoza organskih proizvoda. Istom regu-
lativom postavljen je temelj za pravila EU o organskoj proizvodnji uključujući vina,
proizvode akvakulture i morske trave. Bilateralni sporazum je uobičajeni način
priznavanja trećih zemalja od strane Evropske komisije u saradnji sa državama
članicama. Pri tome, Komisija uz podršku država članica vrši nadzor postupaka
tokom proizvodnje i kontrole organskih proizvoda da sve bude u skladu sa ciljevi-
ma i načelima legislative EU za ovu oblast.
Bosna i Hercegovina nije potpisnica bilateralnog sporazuma o priznavanju
trećih zemalja od strane Evropske komisije ali propisi EU dozvoljavaju da se mogu
uvoziti organski proizvodi i iz trećih zemalja koje još nisu postigle bilateralni spora-
zum sa EU čime je i organskim poljoprivrednim proizvođačima iz Bosne i Herce-
govine omogućeno da izvoze na evropsko tržište. Evropska komisija je propisala
da proizvodi koji su proizvodeni i koji se kontrolišu na isti način kao u Evropskoj
uniji mogu imati slobodan pristup na zajedničko tržište EU. Kontrolna tijela koja
rade navedene kontrole moraju biti odobrena od strane Evropske komisije i drža-
va članica, a njihov nadzor je direktna dužnost Komisije u saradnji sa državama
članicama. Pošto se uslovi proizvodnje u trećim zemljama ponekad razlikuju od
onih u Evropi, nije uvijek moguće primijeniti potpuno ista pravila za proizvodnju ili
kontrolu koja se primjebnjuju u EU, zbog čega je moguće i postojanje sličnih pravi-
la a koja su u skladu s ciljevima i načelima legislative EU za ovu oblast.
Propisi o uvozu olakšavaju uvoz organske hrane u EU dok u isto vrijeme pro-
movišu bolji monitoring i kontrolu i na taj način sprečavaju obmane i prevare.
Uvoz iz trećih zemalja propisan je Uredbom (EC) br. 834/2007, gdje se navodi da
se proizvod uvezen iz treće zemlje može staviti na tržište EU kao organski proiz-
vod pod uslovom da je proizveden u skladu sa pravilima proizvodnje koja su ek-
vivalentna pravilima proizvodnje i označavanja navedene Uredbe; da su sub-
jekti podvrgnuti mjerama kontrole koje su jednako efikasni kao i mjere kontrole
propisane navedenom Uredbom i da su se te mjere primjenjivale neprekidno
i efikasno; da su subjekti svoje aktivnosti u svim fazama proizvodnje, pripreme i
distribucije u trećim zemljama podvrgnuli sistemu kontrole kako je propisano u
47
navedenoj Uredbi; da je za proizvod izdata potvrda o inspekciji koju su izdali na-

dležno tijelo, kontrolno tijelo ili kontrolna ustanova iz treće zemlje, priznata kako
je propisano navedenom Uredbom. Aneks III Uredbe 1235/2008 sadrži listu trećih
zemalja koje su priznate od strane EU da imaju ekvivalentna pravila organske
proizvodnje i kontrole. Aneks IV iste Uredbe sadrži listu kontrolnih tijela i institucija
priznatih i ovlašćenih da verifikuju da su proizvodi koji se stavljaju na tržište EU kon-
trolisani od strane tijela ovlašćenih u skladu sa Uredbom 834/2007. Za akreditaciju
uvoza u Evropsku uniju postoji 6 grupa proizvoda koje jedna kontrolna agencija
može kontrolisati, a to su: neprerađeni biljni proizvodi, žive životinje ili neprerađeni
životinjski proizvodi, proizvodi akvakulture i alge, prerađeni poljoprivredni preh-
rambeni proizvodi, prerađeni poljoprivredni proizvodi za upotrebu kao stočna
hrana, i vegetativni sadni materijal i sjeme. Sva kontrolna tijela priznata od EC
nalaze se u Aneksu IV Uredbe 1235/2008, a za Bosnu i Hercegovinu su navede-
ni: (1) “Agreco R.F. Göderz GmbH”, Mündener Straße 19, 37218 , Witzenhausen,
Germany (2) “Bio.inspecta AG”, Ackerstrasse, 5070, Frick, Switzerland (3) “Eco-
cert SA”, BP 47, 32600, L’Isle-Jourdain, France (4) “IMOswiss AG”, Weststrasse 1
, 8570, Weinfelden, Switzerland (5) “LACON GmbH”, Moltkestrasse 4, 77654, Of-
fenburg, Germany (6) “ORSER”, Paris Caddesi No: 6/15, 06540, Ankara, Turkey (7)
“Organic Control System”, Trg cara Jovana Nenada 15, 24000, Subotica, Srbija
(8) “Organska kontrola”, Džemala Bijedića br.2, 71000, Sarajevo, Bosnia and Her-
zegovina. Aneksom V Uredbe (EC) 1235/2007 propisan je Sertifikat o inspekciji koji
se izdaje za svaku pojedinačnu pošiljku a sadrži podatke o sertifikacionom tijelu,
izvozniku, proizvođaču, uvozniku, količinama, CN kodovima i sl.
Zаklјučаk
Оrgаnskа prоizvоdnjа prеdstаvlја оblаst visоkоg pоtеnciјаlа, kаkо u pоglеdu

pоvеćаnjа pоvršinа pоd оrgаnski gајеnim bilјkаmа, tаkо i u pоglеdu dоdаtе
vriјеdnоsti, kојu оvi prоizvоdi оstvаruјu. Bоsnа i Hеrcеgоvinа trеbа iskоristiti
kаpаcitеtе prirоdnih pоtеnciјаlа i pоstаti znаčајаn prоizvоđаč оrgаnskе hrаnе
u rеgiоnu. Dа bi sе pоvеćаlа оrgаnskа prоizvоdnjа nеоphоdnа је pоmоć kаkо
držаvе, tаkо i prоmјеnе sаmе sviјеsti cјеlоkupnоg stаnоvništvа. Pоtrеbnо је dа sе
stvоrе uslоvi dа sе zаdrži mlаdо i оbrаzоvаnо stаnоvništvо u rurаlnim pоdručјimа,
kаkо bi sе pоdstаkао rаst uоpštе pоlјоprivrеdnе prоizvоdnjе, i pоsеbnо оrgаnskе.
Kоd оrgаnskе prоizvоdnjе mоrа sе оbеzbiјеditi sеrtifikоvаnо sјеmеnа, srеdstvа zа
ishrаnu i zаštitu bilјаkа, finasijska srеdstva, еdukаciја prоizvоđаčа itd. Nеоphоd-
nо је izgrаditi instituciоnаlni оkvir zа оvu prоizvоdnju, dоniјеti Аkciоni plаn rаzvоја
оrgаnskе prоizvоdnjе u Bоsni i Hеrcеgоvini, kао i nеdоstајućе prаvilnikе. U svјеtlu
pridruživаnjа ЕU nеоphоdnа је stаlnо prаćеnjе pоtrеbа sаmih prоizvоđаčа kојi
su sе оprеdiјеlili zа оvu zаhtјеvnu prоizvоdnju kаkо bi njihоvе pоtrеbе bilе nа
оdgоvаrајući nаčin prеniјеtе i uklјučеnе u izrаdu dоkumеnаtа kојi rеgulišu sеktоr
оrgаnskе prоizvоdnjе. Zbоg tоgа је nеоphоdnа аktivnа ulоgа i civilnоg sеktоrа
kојi prеdstаvlја spоnu sа držаvnim оrgаnimа.
48
Importance of organic food production for sustainable agriculture

in Bosnia and Herzegovina
By
Novo Przulj
Organic production is an area of high potential, both in terms of increasing the

area under organically grown plants, and in terms of the added value that these
products achieve. Bosnia and Herzegovina should use the capacities of natural
potentials and become a significant producer of organic food in the region. In
order to increase organic production, it is necessary to help both the state and
the consciousness of the entire population. It is necessary to create conditions to
keep and to return the young and educated population in rural areas, in order
to encourage the growth of general agricultural production, and especially or-
ganic. In the case of organic production, certified seeds, plant nutrition products,
financial resources, education of producers, etc. must be provided. It is neces-
sary to build an institutional framework for this production, to adopt an Action
Plan for the development of organic production in Bosnia and Herzegovina, as
well as the missing regulations. In the conditions of joining the EU, it is necessary to
constantly monitor the needs of the producers who have decided on this request
for production, as their needs have been adequately transmitted and included
in the development of documents that regulate the organic production sector.
Therefore, an active role of the civil society is necessary, which represents an ac-
tive link from the farmers to the state bodies.
49
Biografija
Novo PRŽULJ rođen je 14. januara 1956. u selu Laze, opština Sokolac, BiH, gdje je završio osnovnu
školu i gimnaziju. Diplomirao je 1980. na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, Ratarski odsjek, sa
prosječnom ocjenom 9,8. Završio je poslijediplomske studije na grupi Genetika i oplemenjivanje biljaka na Poljo-
privrednom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu, gdje je magistrirao 1984. i doktorirao 1989. Radio je na Poljo-
privrednom fakultetu Univerziteta u Sarajevu u periodu 1981-1992. i na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u
Istočnom Sarajevu i Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci od 1992. do danas. Na Poljoprivrednom
fakultetu Univerziteta u Sarajevu izabran je u zvanje docenta 1989, a na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u
Banjoj Luci u zvanje vanrednog profesora 1997. i u zvanje redovnog profesora 2002. U periodu 1994-2014. radio
je u Institutu za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, gdje je biran za naučnog saradnika 1994, višeg naučnog
saradnika 1999. i naučnog savjetnika 2002. Od 1.11.2014. nalazi se u stalnom radnom odnosu na Poljoprivred-
nom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci. U 2010. godini dobitnik je Povelje opštine Sokolac. Član je Akademije
nauka i umjetnosti Republike Srpske od 2012. godine. Naučni rezultati akademika Nove Pržulja svrstavaju se u
naučnu oblast bioloških nauka, uža naučna oblast genetika i oplemenjivanje poljoprivrednih biljaka. Naučno-is-
traživački rad odnosi se na genetiku kvantitativnih osobina, oplemenjivanje, sjemenarstvo, fiziologiju, genetiku
rasta i razvića, abiotički stres, interakciju biljka h agroekološki uslovi i kvalitet strnih žita. Objavio je 2 poglavl-
ja u tematskom zborniku vodećeg međunarodnog značaja, 1 rad u tematskom zborniku međunarodnog
značaja, 16 radova u vodećem naučnom časopisu međunarodnog značaja, 21 rad u časopisu međunarod-
nog značaja, 58 radova štampanih u cjelini u zbornicima sa međunarodnih skupova, 19 radova štampanih u
cjelini u nacionalnim zbornicioma, 47 radova u vodećim časopisima nacionalnog značaja, 62 rada u časopisu
nacionalnog značaja, 36 izvoda sa međunarodnih skupova, 37 izvoda sa nacionalnih skupova, 2 istaknute
monografije nacionalnog značaja i 3 monografija nacionalnog značaja. Održao je 1 predavanje po pozivu na
istaknutom međunarodnom naučnom skupu i 3 predavanja po pozivu na nacionalnom skupu. Radio je recen-
zije za časopise Euphytica, European Journal of Agronomy, Journal of Agronomy and Crop Science i Genetika,
međunarodne skupove, domaće časopise i skupove i recenzije nacionalnih projekata. Stvorio je 87 sorti koje su
priznate u Srbiji, Mađarskoj, Rumuniji, Bugarskoj, Ukrajini i BiH. Najrasprostranjenije sorte u proizvodnji su Nonius,
Rudnik, Novosadski 525, Novosadski 565, NS Jadar, NS Savo, Novosadski golozrni. Učesnik je u većem broju pro-
jekata Ministarstva nauke Srbije i BiH. Nastavne aktivnosti izvodi na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Ban-
joj Luci i Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Istočnom Sarajevu iz uže naučne oblasti Genetika i oplemen-
jivanje poljoprivrednih biljaka na više predmeta I, II i III ciklusa. Autor je jednog udžbenika iz genetike i koautor
udžbenika iz semenarstva. Mentor je 4 doktorske disertacije, 2 magistarska rada, 1 master rada i 23 diplomska/
završna rada. Bio je član više komisija za odbranu magistarskih radova i doktorskih disertacija na Poljoprivred-
nom fakultetu u Beogradu, Novom Sadu, Banjoj Luci
i Istočnom Sarajevu. U oblasti organizacije naučnog
rada akademik Novo Pržulj rukovodio je realizacijom
projekata, doktorskih teza, master, diplomskih i drugih
istraživačkih radova, kao i niz drugih aktivnosti na na-
cionalnom i međunarodnom nivou. Bio je prodekan za
naučno-istraživački rad na Poljoprivrednom fakultetu
Univerziteta u Banjoj Luci i član prvog Upravnog odbo-
ra Fakulteta u periodu 1992-1994, zamjenik upravnika
i upravnik Odeljenja za strna žita u Institutu za ratarst-
vo i povrtarstvo u Novom Sadu. Predsjednik je Odbora
biotehničkih nauka i član Stručne redakcije za poljop-
rivredu, šumarstvo i vodoprivredu Enciklopedije Repub-
like Srpske pri Akademiji nauka i umjetnosti republike
Srpske. Predsjednik je Sortne komisije Republike Srpske
i član Tehničkog komiteta BAS/TC 45 Poljoprivreda, In-
stituta za standardizaciju BiH. Član je Naučnog odbora
časopisa Agroznanje i Agrofor, član Naučnog odbora
međunarodnih simpozijuma AgroRes, Agrosym, Scien-
tific and technological development, modeling, man-
agement and solutions for computer-aided activities
of agricultural producers in the region i International
Congress on Molecular Biology and Biotechnology.
Akademik prof. dr Novo PRŽULj, član Akademije

nauka i umjetnosti Republike
Srpske, redovni profesor Poljoprivrednog fakulteta
u Banjoj Luci i naučni savjetnik Instituta za ratarstvo
i povrtarstvo u Novom Sadu
50
51
52
53
Doc. dr Velibor Spalević, Podgorica, Crna Gora

DEGRADACIJA ZEMLJIŠTA KAO PRIJETNJA ZELENOJ EKONOMIJI
Uvod
U periodu poslije Drugog svjetskog rata produktivnst poljoprivrede u svijetu

znatno je porasla. Poboljšanja su išla u pravcu unapređenja proizvodnih siste-
ma i uspostavljanja programa intenzivnog gajenja usjeva i stoke, a što je rezul-
tiralo značajnim povećanjem proizvodnje hrane. Ključni izazov ovoga vijeka su
klimatske promjene i globalna konkurentnost, te potreba u hrani sve većeg broja
stanovništva. Klimatske promjene na globalnom nivou imaju i imaće dominantan
uticaj na agroekološke uslove pod kojima poljoprivrednici i ruralno stanovništvo
trebaju razviti svoje strategije, upravljati prirodnim resursima. Glavni izazovi održi-
vosti današnje svjetske poljoprivrede su: (1) Zagađivanje prirodnih resursa; (2) Gu-
bitak biološke raznovrsnosti; (3) Degradacija zemljišta koja će se najviše reflek-
tovati kroz gubitak hranjivih materija iz zemljišta, te pogubne uticaje podmuklih
procesa erozije zemljišta; (4) Oskudica u vodi; (5) Iscrpljivanje prirodnih resursa.
Poljoprivredna proizvodnja i dalje mora ići u smjeru veće produktivnosti, a up-
oredo mora biti sa nižom varijabilnošću proizvodnje u odnosu na klimatski rizik i
rizike agroekološke i socio-ekonomske prirode. Produktivnija i otpornija poljoprivre-
da zahtijeva transformacije u upravljanju prirodnim resursima (zemljištem, vodom,
hranjivim materijama i genetskim resursima), u isto vrijeme efikasno koristeći te iste
resurse i inpute za proizvodnju. Ljudi od znanja preispituju ulogu poljoprivrednih in-
ovacija - istraživanja i razvoja, tehnologije i upotrebe trenutno raspoloživih i drugih
izvora znanja u sistemima poljoprivredne proizvodnje - prema zelenijem rastu u
poljoprivredi. Potrebno je sve više raditi na poljoprivrednim inovacijama i upotrebi
tih inovacija i znanja u održivoj poljoprivrednoj proizvodnji, u održivim ekonomskim
režimima, kako bi pristupi politika i tržišta imali što više koristi od resursne efikasnosti
i perspektive zelenog rasta.
Ekonomisti teže ka najefikasnijim mogućim načinima proizvodnje, agroekon-
omisti – poljoprivredne proizvodnje.Jedan od odgovora potrebi za efikasnijom
proizvodnjom je kreiranje koncepta zelene ekonomije kao sve značajnijeg sred-
stava za postizanje ciljeva održivog razvoja. Zelena ekonomija stimuliše razvijanje
novih poslovnih opcija koje vode ka smanjenju zagađenja životne sredine i is-
crpljivanju resursa tako što se kroz poslovanje vodi računa o zaštiti životne sredi-
ne, smanjenju siromaštva i povećanju ekonomskog blagostanja. Prirodni resursi su
ograničeni, ali isti ti resursi su skoro u neograničenim količinama potrebni da bi se
proizvela dobra i usluge, koje treba dalje raspodijeliti među ljudima.
Jedan od osnovnih prirodnih resursa je zemljište, od kojeg u prirodi uglavnom
sve polazi, a koje je na kraju svih ciklusa krajnje ishodište. Suočavamo se sa po-
jačanom degradacijom zemljišta usljed antropogenih uticaja, uticaja ubrzanog
razvoja ljudskog društva. Degradacija zemljišta, koja se najsnažnije reflektuje kroz
gubitak hranjivih materija i procese erozije zemljišta, glavna je prijetnja održivom
razvoju - kriza do koje su uglavnom doveli konvencionalni načini poljoprivrede;
povećana upotreba pesticida tokom godina pridonijela je gubitku osnovnih
hranjivih materija u zemljištu, jednako negativno kao i monokulture, intenzivna
mahanizovana obrada zemljišta - oranje, prekomjerna ispaša, prenamjena pol-
54
joprivrednog zemljišta i pošumljavanje.

Iznoseći primjere i iskustva dostupne literature ovim tekstom ideja je bila ukazati
na problem degredacije zemljišta, važnog resursa – jednog od ugaonih kamena
na kojima stoji konstrukcija zelene ekonomije. Ideje predstavljene u tekstu su pro-
vokacije zasnovane na naučnim činjenicama koje će neke od čitalaca opredi-
jeljenih za proučavanja ekonomskih zakonitosti u ekonomskim aktivnostima ze-
lene ekonomije, isprovocirati da poslije čitanja ovog teksta traže dalje i dublje,
preciznije odgovore u literaturi.
Na zemlji smo naših djedova ostavljenoj našim očevima, a koju predajemo
svojim sinovima, da je čuvaju i podare djevičansku našim unucima.
DEGRADACIJA ZEMLJIŠTA
Zemljište obuhvata fizički prostor – pedosferu, koja je nastala pod određenim

topografskim uslovima (reljefa), a uslovljeno: geologijom (matični supstrat i hidro-
geološke prilike), hidrosferom (površinske i/ili podzemne vode), klimom (padavine
i temperatura), vegetacijom (prirodne i antropogene biocenoze), te rezultatima
aktivnosti čovjeka (hidromelioracije, terasiranje, fertilizacija, obrada zemljišta...).
Degradacija zemljišta jedan je od najvećih izazova s kojima se čovječanstvo
suočava. Iako je problem star koliko i sama poljoprivreda, njegov opseg i uticaj
na ljudski rod i naše okruženje sada su veći nego ikad prije. Briga po ovom pitanju
može ići iz najmanje dva razloga.Prvo, degradacija zemljišta podriva proizvodne
kapacitete. Drugo, utiče i na globalnu klimu promjenama u ravnoteži vode i en-
ergije i poremećajima u ciklusima ugljendioksida i kiseonika, sumpora i drugih ele-
menata. Svojim uticajem na poljoprivrednu produktivnost i okruženje, degradaci-
ja zemljišta dovodi i do političkih i socijalnih nestabilnosti, povećane stope krčenja
šuma, intenzivnog korišćenja samih zemljišta, ubrzanog oticaja i erozije zemljiš-
ta, zagađenja voda i povećane emisije staklenih gasova u atmosferu. Zapravo,
degradacija zemljišta utiče na samo tkivo čovječanstva. Degradacija zemljišta
definiše se kao „pad kvaliteta zemljišta uzrokovan nedomaćinskih gazdovanjem
od strane ljudi“. Širok je i nejasan pojam, a odnosi se na pad produktivnosti zem-
ljišta zbog nepovoljnih promjena u statusu hranjivih sastojaka i organske materije
u zemljištu, strukturnih svojstava i koncentracije elektrolita i otrovnih hemikalija.
Drugim riječima, odnosi se na smanjenje trenutne i / ili potencijalne sposobnosti
zemljišta za proizvodnju kvantitativne ili kvalitativne robe ili usluga kao rezultat
jednog ili više procesa razgradnje.
Degradacija zemljišta je problem koji pravi pritisak na čovječanstvo hiljadama
godina. Većina drevnih civilizacija cvjetala je na plodnim zemljištima. Međutim,
kako je produktivnost zemljišta opadala, tako su propadale civilizacije koje su od
ovog resursa zavisile. Arheološki dokazi pokazali su da je degradacija zemljišta
odgovorna za izumiranje civilizacije Harappa u zapadnoj Indiji, Mesopotamije u
zapadnoj Aziji i kulture Maja u Srednjoj Americi.Procjenjuje se da je tokom vjekova
čak dvije milijarde hektara zemljišta koje je nekada bilo biološki produktivno de-
gradacijom zemljišta postalo neproduktivno. Nadalje, trenutna stopa degradaci-
je zemljišta procjenjuje se na pet do sedam milijona hektara godišnje, a godišnja
stopa može se popeti na deset miliona hektara na kraju našeg vijeka. Potrebna
je hitna akcija međunarodne i lokalnih zajednica da se nešto preduzme po ovom
pitanju.
55
Planeri moraju razviti politike za obnavljanje poremećenih ekosistema i osigu-

rati preduzimanje mjera djelotvornih u očuvanju kako bi se očuvala i povećala
produktivnost postojećih zemljišta. Jedan od problema je nejasno postavljan-
je definicije pojma degradacije zemljišta, odnsosno definisanje kritične granice
onih indeksnih svojstava zemljišta izvan kojih usjevi ne bi rasli. Ova se ograničenja
razlikuju među zemljištima, te namjenama, klimatskim uslovima i agroekološkim
okruženjem. Problem je izuzetno ozbiljan i vrijedan je pažnje stručnjaka.
Procesi, faktori i uzroci degradacije zemljišta
Degradacija zemljišta rezultat je ljudskih aktivnosti i njihove interakcije sa prirod-

nim okruženjem. Procesi degradacije zemljišta su mehanizmi odgovorni za pad
kvaliteta zemljišta. Tri glavna su tipa degradacije zemljišta: fizička, hemijska i bi-
ološka. Svaka od ovih vrsta ima različite procese degradacije zemljišta. Fizička
degradacija odnosi se na pogoršanje fizičkih svojstava zemljišta. To uključuje sabi-
janje zemljišta ili kompakciju, koja nastaje smanjenjem strukturnih pora. Povećan-
je zapreminske gustine zemljišta uzrokovano je prirodnim i antropogenim faktori-
ma. Problem je izražen kod glinovitih zemljišta, te zemljišta koja sadrže mali udio
organske materije. Zemljišta sklona zbijanju podložna su ubrzanom oticaju i eroziji.
Erozija i taloženje sedimenata zemljišta pod uticajem vjetra i/ili vodom u cije-
lom svijetu alarmantnom brzinom premašuje stvaranje sloja zemljišta na površini.
Erodirano zemljište, koje obično sadrži dva do pet puta više organske materi-
je i koloidne frakcije od izvornog zemljišta, uzrokuje ozbiljne posledice na mjestu
pokretanja procesa erozije, te na mjestu taloženja.
Biološka degradacija podrzumijeva smanjenje sadržaja organske materije u
zemljištu, Zbog prevladavajućih visokih temperatura zemljišta i vazduha, biološka
degradacija zemljišta je ozbiljnija u tropskim krajevima nego u umjerenom pojasu.
Biološku degradaciju takođe može uzrokovati neselektivna i pretjerana uporeba
hemikalija. Uzroci degradacije zemljišta su antropogene perturbacije povezane
sa socioekonomskim pritiscima i porastom populacije.
Učinak degradacije zemljišta
Ekološke posledice degradacije zemljišta nisu dobile na značaju koji zaslužuju.

Iako su naučnici prepoznali opasnosti od globalnog zagrijavanja uzrokovanog
sagorijvanjem fosilnog goriva, emisija CO2 i drugih gasova, degradacija zemljišta
do sada je bila zanemarivana. Organske materije zemljišta glavni su aktivni rezer-
voar u globalnom ciklusu ugljenika. Neposredni odgovor na krčenje šuma i inten-
zivnu poljoprivrednu proizvodnju, ispašu, posebno u tropskim krajevima, je vrlo
brza mineralizacija organskih supstanci u zemljištu. Strukturno pogoršanje i ubrza-
na erozija zemljišta koje slijede rezultiraju transportom ugljenika i hranjivih sastoja-
ka iz ekosistema. Kad ti hranjivi sastojci dođu do rijeka, jezera i potoka, uzrokuju
onečišćenje i eutrofikaciju. Ugljenik povezan sa sedimentom lako se izbacuje u
atmosferu kao CO2 i biće u budućnosti jedan od važnih izazova za naučnike koji
se bave zemljištem, hidrologijom i geografijom.
56
EROZIJA ZEMLJIŠTA KAO PRIJETNJA ZELENOJ EKONOMIJI
Budući da ljudi širom svijeta dobijaju više od 99,7% hrane (kalorija) sa zemlje
– iz zemljišta, a manje od 0,3% iz okeana i vodenih ekosistema, očuvanje obrad-
ivih - ratarskih površina i održavanje plodnosti zemljišta trebali bi biti od najveće
važnosti za dobrobit ljudi. Degradacija zemljišta je otuda jedan od najozbiljnijih
problema, a erozija zemljišta jedna je od najozbiljnijih prijetnji sa kojom se suoča-
va svjetska proizvodnja hrane. Svake godine zbog erozije zemljišta izgubi se oko
10 miliona hektara obradivih površina, čime se smanjuje obradivo zemljište dos-
tupno za svjetsku proizvodnju hrane. Gubitak obradivih, ratarskih površina ozbiljan
je problem jer Svjetska zdravstvena organizacija i Organizacija za hranu i poljo-
privredu izvještavaju da su dvije trećine svjetske populacije pothranjene. Sve u
svemu, zemljište se gubi s poljoprivrednih površina 10 do 40 puta brže od brzine
stvaranja zemljišta koja ugrožava prehrambenu sigurnost čovječanstva.
Gubitak zemljišta sa kopnenih površina erozijom smanjuje produktivnost svih
prirodnih ekosistema: poljoprivrednih, šumskih i pašnjačkih. Jedan je od aktulnih
problema koji utiču na naše okruženje, zajedno sa rastućom ljudskom populaci-
jom, smanjenjem dostupnosti vode, klimatskim promjenama usled sagorijevanja
fosilnih goriva, eutrofikacijekopnenih i morskih vodnih tijela i gubitak biološke raz-
nolikosti. Važno je istaći da je trenutno gotovo 66% svjetske populacije pothran-
jeno, a najveći je broj pothranjenih ljudi ikada. Budući da je svjetska populacija
sada više od sedam milijardi, a očekuje se da će do 2050. dosećido 10 milijardi
(9,3 milijarde), biće potrebno sve više i više hrane. Trenutno uzmimo u obzir da
više od 99,7% ljudske hrane (kalorija) dolazi sa kopna, dok manje od 0,3% dolazi iz
morskih i vodenih ekosistema. Održavanje i povećanje snabdijevanja hranom u
osnovi zavisi od produktivnosti i kvalitetu svih poljoprivrednih zemljišta. Erozija zem-
ljišta izazvana uticajem čovjeka i s tim povezane štete na svim poljoprivrednim
površinama tokom mnogih godina rezultirali su gubitkom vrijednog poljoprivred-
nog zemljišta usljed zapuštanja i smanjenom produktivnošću preostalog zemljiš-
ta, što je dijelom nadoknađeno fertilizacijom. Ovaj gubitak obradivog zemljišta
izazvanog uticajem erozije često rezultira stvaranjem novog obradivog zemljišta
van šumskog i pašnjačkog područja i potrebom za obogaćivanjem novih pol-
joprivrednih površina obogaćivanjem đubrivima.Uz to, erozija zemljišta smanjuje
dragocjenibiodiverzitet biljaka, životinja i mikroorganizama u zemljištu.U ovoj ana-
lizi skrećemo pažnju naštete povezane s erozijom zemljišta, s naglaskom na uticaj
koji ovi uzročni mogu imati na proizvodnju hrane i na prirodnusredinu.
Uzroci erozije
Do erozije dolazi kada je zemljište izloženo udarima kapi kiše ili energije vjetra.
Kapi kiše koje pogađaju hektar zemljišta, prema nekim istraživačima, daju en-
ergetski ekvivalent od 60 000 kcal godišnje sa oko 1000 mm kiše. Kapi kiše koje
udaraju u površinu zemljišta razaraju čestice zemljišta i kod već 2% nagiba
započinjepokretanje zemljišta.Uticaj erozije zemljišta pojačan je na svim nagnu-
tim zemljištima, gdje se sa svakim stepenom nagiba odnosi veći dio površinskog
zemljišta, dok se voda kreće nizvodno u doline i potoke. Energija vjetra takođe
ima veliku moć i uzrokuje transportzemljišta na velike udaljenosti. Literatura bilježi
primjer kada je erozija vjetra u Kansasu tokom zime 1995–1996 sa ovog ratarskog
57
područja erodirala približno 65 t / ha zemljišta. Energija vjetra dovoljno je jaka

da pokreće čestice zemljišta hiljadama kilometara dalje od mjesta započinjanja
procesa. To u literature prikazuju lijepo fotografijenapravljene od strane NASA-e
koje prikazuju oblake pijeska koji se kreću od Afrike do Južne i Sjeverne Amerike.
Struktura zemljišta
Struktura zemljišta utiče na intenzitet, odnosno lakoću s kojom se zemljišta

može erodirati. Zemljišta srednje do fine teksture, niskog nivoa sadržaja organske
materije i slabog strukturnog sastava najlakše se degradiraju. Tipično ta zemljišta
imaju nisku stopu infiltracije vode i stoga su podložna visokim stopama erozije
vodom, a energija vjetra ih lako premješta.
Uloga biljnog pokrivača
Kopnena područja pokrivena biljnom biomasom otpornija su na eroziju zem-

ljišta vjetrom i vodom i doživljavaju relativno malu eroziju zemljišta,jer se kap kiše
i energija vjetra rasipaju u prvom kontaktu sa biomasom. Na primjer, u Utahu i
Montani u SAD, kako se količina pokrivača zemljištasmanjila sa 100% na manje od
1%, stope erozije povećale su se približno 200 puta. Kod nas, u Crnoj Gori bilježimo
slučajeve smanjenja intenziteta erzije za 14% u period od 5 decenija kod poveća-
vanja šumskog pokrova za oko 7%. U planinskim područjima potrebno je oko 60%
šumskog pokrivača kako bi se spriječila ozbiljna erozija zemljištai pojava klizišta.
Intenzivno krčenje šuma u korist dobijanja obradive površine i pašnjaka, prati i
intenzivna erozija zemljišta. Gubitak vegetativnog pokrivača zemljištaposebno je
rasprostranjen u zemljama u razvoju gdje je populacija velika i raste, a poljop-
rivredne su prakse često na niskom nivou primjene naučnih saznanja da bi došlo
do zaštitepovršinskog sloja zemljišta. Uz to, kuvanje i ogrijev u tim zemljama često
zavise o upotrebi ostataka usjeva za gorivo. Devedesetih godina je oko 60% os-
tataka usjeva u Kini, te 90% u Bangladešu rutinski uklanjano sa površine zemljišta
i spaljivano kao gorivo. Na sreću, u novije vrijeme ostaci usjeva u Kini manje se
koriste kao lokalni izvor goriva zbog povećane dostupnosti fosilnih goriva. Među-
tim, Kina planira koristiti oko polovinu od 600 milijardi tona slame dobijene od os-
tataka usjeva za proizvodnju električne energije. U područjima gdje je ogrjevnog
drveta i druge biomase malo, čak se i korijenje trava i grmlja sakuplja i spaljuje.
Svi ovi postupci ostavljaju zemljišteneplodno i u potpunosti izloženo uticajima sila
kiše i erozije vjetrom.
Topografija
Topografija određenog krajolika, te pojava kiše i / ili izloženost vjetru kombinuju

se i superponirano utiču na podložnost zemljišta na eroziju. Na Filipinima, gdje više
od 58% kopna ima nagib veći od 11%, i na Jamajci gdje 52% kopna ima nagib
veći od 20%, stope erozije zemljišta su oko 400 t / ha / godišnje. Stope erozije zem-
ljišta su visoke, posebno na strmim zemljištima, zemljištima pod nagibom, koja su
pretvorena iz šumskih u obradiva zemljišta. U sušnim regijama u Indiji zabilježene
su stope erozije zemljišta u sušnim uslovima sa relativno jakim vjetrovima sa inten-
zitetom erozije od 5600 t / ha / godišnje. Čak i u razvijenoj zemlji, poput Sjedinjenih
58
Američkih Država, gdje je manja potreba za eksploatacijom usjeva na strmijim

padinama, gubici od erozije u prosjeku iznose 13 tona / ha. U razvijenoj regiji, kao
što je Evropa, intenzitet erozije se kreće između 3 i 40 tona / ha / godišnje; sa gu-
bicima većim od 100 tona / ha opet u ekstremnim slučajevima.
Ostali uzroci
Erozija se inicira uvijek kada ljudi uklone vegetativni pokrov.Izgradnja cesta,

parkirališta i zgrada primjeri su ovog problema.Stopa erozije zemljišta sa gradiliš-
ta može biti izuzetno visoka, a javlja se u relativno kratkom razdoblju. Međutim
zasijavanjem travom iliprekrivanjem drugom vegetacijom, intenzitet erozija opa-
da. Povećani gubici zemljišta javljaju se na strmim površinama (sa nagibima 30%
ili više) kada se tok rijeke ili nekog potoka usiječe kroz zemljište aluvijalnih terasa.
Čak i na relativno ravnom zemljištu s nagibom od samo 2%, obale potoka ero-
diraju tokom jakih kiša i poplava.
Procjena erozije zemljišta
Iako se erozija zemljišta odvija vrlo sporo u prirodnim ekosistemima tokom

geološkog vremena, njeni kumulativni uticaji na kvalitet zemljišta tokom milijardi
godina bili su značajni. Stope erozije u svijetu kreću se od niskih 0,001 t / ha / go-
dišnje na relativno ravnom zemljištu sa travom ili šumskim pokrivačem, pa sve do
stopa od 1 do 5 t / ha / godišnje u planinskim regijama s prirodnom vegetacijom.
Ipak, čak i erozija zemljišta s niskim stopama koje se održavaju milijardama go-
dina može rezultirati gubicima ogromnih količina zemljišta iz slivova, sa površine
zemljišta. Uz to, erodirano zemljišta se nakuplja u dolinama stvarajući aluvijalne
ravnice. Velike svjetske delte, poput rijeka Nila, Ganga i Mississippija, rezultat su
dugoročnog procesa erozije.
Procjenjuje se da se širom svijeta svake godine izgubi približno 75 milijardi tona
plodnog zemljišta. Procjena ukupne količine erodirane vodom sa svjetskih obrad-
ivih površina godišnje za klase kvalitete zemljišta od I do VI iznosi 67 milijardi tona.
Devedesetih godina se u Indiji godišnje gubilo između 6 i 7 milijardi tona zemljišta,
a u Kini 5 do 6 milijardi tona godišnje. Prema studiji koju je sproveo Centralni insti-
tut za istraživanje i usavršavanje očuvanja vode u zemljišta u Dehradunu, Indija je
2010.raportirala da prosječna stopa gubitka zemljišta usled erozije kod njih iznosi
16,4 tone po hektaru godišnje sa ukupnim godišnjim gubitkom od 5,400 milijarde
tona. Trogodišnje istraživanje sprovedeno od strane istraživača povezanih s kine-
skim Ministarstvom vodnih resursa, Kineskom akademijom nauka i Kineskom aka-
demijom inženjerstva izvijestilo je 2009. godine da svih 646 kineskih provincija trpe
značajne gubitke zemljišta i vode, što je ekvivalentno području od 3,75 milijona
km2. Dvogodišnja studija dalje izvještava da će se, ako se trenutna stopa gubitka
zemljištau Kini nastavi tokom sljedećih 50 godina, proizvodnja hrane smanjiti za
40%. S obzirom da samo ove dvije zemlje zajedno zauzimaju oko 15% ukupne
površine svijeta i imaju poljoprivredne prakse koje održavaju poljoprivredu hiljad-
ama godina, procjenjuje se da je svake godine u svijetu trajno izgubljeno75 mili-
jardi tona zemljišta. Količina zemljištaizgubljena sa obradivih površina Sjedinjenih
Američkih Država zbog vode i vjetra smanjila se sa 3milijarde tona 1982. na 1,8
milijardi tona 2007.
59
Gubitak produktivnosti u upravljanim ekosistemima
Otprilike 50% zemljine kopnene površine opredijeljeno je za poljoprivrednu

proizvodnju: otprilike jedna trećina je pod usjevima, a dvije trećine pod pašnja-
cima. Šume zauzimaju oko 20% svjetske kopnene površine.Od ove tri navedene
površine, obradivo zemljište je najosjetljivije na eroziju zemljišta zbog pritiska od
obrađivanja zemljišta i zbog toga što se vegetacija često uklanja prije sadnje
usjeva, što zemljišta izlaže vjetru i napadnoj energiji padavina. Uz to, obradivo
zemljište često ostaje bez vegetacionog pokrivača između usjeva što pojačava
eroziju zemljišta na poljoprivrednim zemljištima. Procjenjuje se da su stope erozije
75 puta veće na ovim poljoprivrednim zemljištima od erozije u prirodnim šumskim
područjima.
Problemi na oranicama
Trenutno je oko 80% svjetskog poljoprivrednog zemljišta pod pritiskom um-

jerenog do jakog intenziteta erozije, dok je oko 10% pod pritiskom blagog
(slabog) intenziteta erozije. Na globalnom nivou, erozija zemljišta na obradivim
površinama u prosjeku iznosi oko 30 t / ha / godišnje i kreće se od 0,5 do 400 t / ha
/ godišnje. Kao rezultat erozije zemljišta, tokom poslednjih 40 godina oko 30% sv-
jetskih obradivih površina postalo je neproduktivno, a veliki dio toga napušten je
za gajenje usjeva. Gotovo 1,5 milijardi ha svjetskih obradivih površina koje su sada
opredijeljene za biljnu proizvodnju, gotovo su jednake površini obradivih površina
(2 milijarde ha) koju su ljudi napustili od početka bavljenja poljoprivredom. Takvo
napušteno zemljište, nekada biološki i ekonomski produktivno, danas proizvodi
samo malo biomase, sa ugroženim je biodiverzitetom (biljaka, životinja i mikroba).
Procjenjuje se da se svake godine oko 10 milijona ha obradivih površina širom svi-
jeta napušta zbog nedostatka produktivnosti uzrokovane erozijom zemljišta. U svi-
jetu su gubici izazvani erozijomzemljišta najveći u agroekosistemima Azije, Afrike i
Južne Amerike, u prosjeku od 30 do 40 tona / ha / godišnje. U zemljama u razvoju
erozija zemljišta posebno je jaka na malim farmama koje su često smještene na
površinama gdje je kvalitetzemljišta loš, a topografija često strma, pod nagibom.
Uz to, siromašni poljoprivrednici teže uzgajati usjeve poput kukuruza i okopavina;
redovni usjevi vrlo su osjetljivi na eroziju zemljišta jer vegetacija ne pokriva cijelu
obrađenu površinu zemljišta.
U regiji Siera u Ekvadoru napušteno je oko 60% obradivih površina jer su ero-
zija zemljišta i neodgovarajuće poljoprivredne prakse ostavile zemlju devastiranu
erozijom zemljišta izazvanu vodom i vjetrom.Slični problemi očigledni su u ama-
zonskoj regiji Južne Amerike, posebno tamo gdje su prokrčena velika šumovita
područja kako bi se osiguralo zemljište za šećernu trsku i druge usjeve, a dodatno
i za stočarsku proizvodnju.Erozija zemljišta na afričkom kontinentu uzrokovala je
prosječni godišnji pad prinosa usjeva od 8%, a za podsaharsku Afriku se računa za
6% te da, ako se trend povećanja intenziteta erozije zemljišta nastavi neometa-
no, da će prosječni godišnji prinos usjeva pasti za 16%, odnosno za 14% za pod-
saharsku Afriku.
60
Erozija zemljišta na pašnjacina
Za razliku od prosječnog gubitka zemljišta od 11 t / ha / godišnje sa usje v a ,

na pašnjacima je intenzitet zemljišta oko 6 t / ha / godišnje. Međutim, stope ero-
zije na pašnjacima pojačavaju se kad god dođe do prekomjerne ispaše. Više od
polovine površina pod pašnjacima sada je pod prekomjernom ispašom i kate-
gorisano je pod zemljišta sa visokim stopama erozije. U mnogim zemljama u raz-
voju jaka ispaša krupne i sitne stoke (goveda, ovaca i koza) uklonila je i prorijedila
veći dio vegetacionog pokrivača, izlažući te površine jakoj eroziji. U Africi je oko
80% livada i pašnjaka ozbiljno erodirano i degradirano.Degradacija pašnjaka i
rezultirajuća erozija zemljišta često se javljaju u subsaharskoj Africi. Prema nekim
podacima, samo će u posebnim okolnostima, kada su životinje koncentrisane
na jednom mjestu jedne određene lokacije, zbog ograničenja kretanja životinja,
područje tih pašnjaka biti prekomjerno ispašeno, ali šire područje pašnjaka nebi
trebalo da bude ugroženo.
Erozija zemljišta na šumskim zemljištima
U stabilnim šumskim ekoistemima, gdje je zemljišta dobro zaštićeno vegetaci-

jom, stope erozije su vrlo niske, te se kreću od samo 0,004 do 0,05 t / ha / godišnje.
Lišće i grane drveća ne samo da presrijeću i umanjuju energiju kiše i vjetra, već
lišće i grane pokrivaju i zemljišta ispod drveća te tako dodatno štite površinu zem-
ljišta. Međutim, situacija se dramatično mijenja kada se šume krče i prevode u
obradive površine ili se razvijaju pašnjaci za stočarstvo, a zemljišta budu izložena
energiji kiše i vjetra.
Učinci erozije zemljišta na kopnene ekosisteme
Erozija zemljišta smanjuje opštu produktivnost kopnenih ekosistema; povećava

oticaj voda, smanjuje infiltraciju vode i sposobnost skladištenja vode u zemljištu.
Uz to, tokom procesa erozije iz zemljišta se uklanjaju organske materije i esenci-
jalne biljne hranjive materije, a dubina,odnosno moćnost zemljišta se smanjuje.Te
promjene ne samo da inhibiraju vegetativni rast, već smanjuju ukupnu biološku
raznolikost zemljišta.Svi navedeni činioci djeluju superponirano i ne mogu se pos-
matrati odvojeno.Gubitak organske materije u zemljištu povećava oticaj vode,
što smanjuje sposobnost skladištenja vode u zemljištu, a što za posledicu smanjuje
količinu hranjivih sastojaka u zemljištu, tesmanjuje prirodnu biomasu i biološku raz-
nolikost ekosistema zemljišta.
Dostupnost vode
(Ne)dostupnost vode je glavni ograničavajući faktor produktivnosti na svim

kopnenim ekosistemima, jer vegetacija zahtijeva ogromne količine vode za rast i
proizvodnju plodova voća, povrća i žitarica. Za 1 ha kukuruza tokom vegetacije
od otprilike tri mjeseca potrebno je oko sedam miliona litara vode, a izgubi se do-
datnih dva miliona litara vode isparavanjem iz zemljišta. Erozija zemljišta izazva-
na kišom ili vjetrom, izaziva povećanje oticaja vode, a što uzrokuje da se manje
61
vode zadržava u zemljištu i manje je vode na raspolaganju za podršku vegetaciji

u razvoju.
Gubici hranjivih materija
Erodirano zemljište odnosi vitalne biljne hranjive sastojke kao što su azot, fos-
for, kalijum i kalcijum. Tipično erodirano zemljišta sadrži oko tri puta više hranjivih
sastojaka po jedinici težine nego što je hranjivih materija ostalo u preostalom
zemljištu! Tona plodnog gornjeg površinskog sloja zemljišta u prosjeku iznosi 1 do 6
kg azota, 1 do 3 kg fosfora i 2 do 30 kg kalijuma, dok gornji površinski sloj na ero-
diranom zemljištu ima prosječni sadržaj azota od samo 0,1 do 0,5 kg po toni. Da
bi se nadoknadili gubici hranjivih sastojaka usjevima, često se primjenjuju velike
količine đubriva.Procjenjuje se da izgubljene hranjive materije iz zemljišta koštaju
američku poljoprivredu nekoliko milijardi dolara godišnje. Ako je baza zemljišta
relativno duboka, oko 300 mm, i ako se godišnje izgubi od 10 do 20 tona zem-
ljišta po hektaru, izgubljene hranjive materije mogu se nadoknaditi primjenom
komercijalnih đubriva i / ili stajnjaka. Međutim, strategija zamjene skupa je za pol-
joprivrednika,ai državu i obično siromašni poljoprivrednici ne mogu priuštiti sebi
dovoljne količine đubriva. Ne samo da unosi đubriva zavise o fosilnoj energiji, već
hemikalije mogu štetiti ljudskom zdravlju i zagađivati zemljišta, vodu i vazduh.
Organska materija zemljišta
Plodna zemljišta obično sadrže 100 tona organske materije po hektaru (4% do
5% ukupne mase gornjeg, površinskog sloja zemljišta). Oko 95% azota u zemljištai
25 do 50% fosfora sadržano je u organskoj materiji zemljišta. Budući da se većina
organskih materija u zemljištu nalazi u površinskomsloju zemljištakao truležni biljni
ostaci, lišće i stabljike, erozija značajno smanjuje organskumateriju zemljišta. Ero-
zija izazvana vjetrom i vodomuklanja fine organske čestice iz zemljištaostavljajući
iza sebe čestice zemljišta i kamenje krupnije granulacije. Nekoliko je studija poka-
zalo da je zemljišteuklonjeno sa površine profila erozijom vodom ili vjetrom 1,3 do
5 puta bogatije organskom materijom od zemljištakoje je ostalo.
Organske materije zemljištavrijedan su resurs jer olakšavaju stvaranje agre-
gata zemljištai time povećavaju poroznost zemljišta. Poboljšana struktura zeml-
jištazauzvrat olakšava infiltraciju vode i na kraju ukupnu produktivnost zemljišta. Uz
to, organska materija pomaže u izmjeni katjona, pojačava rast korijena biljaka i
podstiče povećanje važnih mikroba u zemljišta. Jednom kad se sloj organske ma-
terije iscrpi, produktivnost ekosistema mjerena biljnom biomasom opada i zbog
degradirane strukture zemljištai zbog iscrpljivanja hranjivih sastojaka sadržanih u
organskoj materiji.Uz niske prinose, ukupna biomasa i ukupna biološka raznolikost
ovih ekosistema znatno je smanjena.
Dubina (moćnost) zemljišta
Biljke koje rastu trebaju zemljištaodgovarajuće dubine (moćnosti) u kojima

mogu proširiti svoj korijenov sistem. Razne životinjske vrste takođe zahtijevaju odgo-
varajuću dubinu zemljišta. Erozija zemljištamože značajno smanji dubinu zemljištau
profilusa 30 cm na čak i manje od 1 cm.Tada se prostor korijena biljaka svodi na
minimum, a biljke zaostaju u razvoju.
62
Biomasa i biološka raznolikost
Biološka raznolikost koja postoji u bilo kojem ekosistemu direktno je povezana

s količinom žive i nežive organske materije.Erozija smanjenjem organske materije
u zemljištu smanjuje ukupnu biološku aktivnost zemljišta. To duboko utiče na bio-
diverzitet (biljaka, životinja i mikroba prisutnih u ekosistemu zemljišta). Utvrđene
su brojne pozitivne veze između obilja biomase i raznolikosti vrsta.Vegetacija je
glavna komponenta biomase ekosistema i pruža vitalne resurse potrebne životin-
jama i mikrobima za njihov opstanak.Uz biljke i životinje, mikrobi su vitalna kompo-
nenta zemljišta i čine veliki postotak biomase zemljišta. U jednom kubnom metru
zemljišta može se pronači do 200 000 zglavkara, 10 000 glista, milijarde mikroba.
Hektar produktivnog zemljišta može sadržavati biomasu beskičmenjaka i mikroba
teških i do 10 000 kg / ha. Uz to, bakterije i gljive u zemljišta dodaju 4 000 do 6 000
vrsta i na taj način značajno doprinose biološkoj raznolikosti, posebno u vlažnim,
organskim zemljištima. Poljoprivredne prakse koje kontrolišu eroziju i održavaju
odgovarajuću organsku materiju u zemljišta pogoduju proliferaciji biote zemljiš-
ta. Primjena organske materije ili stajskog đubriva takođe poboljšava biološku
raznolikost u zemljištu. Raznolikost makrofaune što se tiče vrsta (uglavnom gla-
vonožaca) povećala se za 16% kada se organskim materijama ili stajnjaku neke
nove, dodate eksperimetalne vrste pšenice u Rusiji. Slično tome, raznolikost mak-
rofaune udvostručila se dodavanjem organskog đubriva na travnjake u Japanu,
a na mađarskom poljoprivrednom zemljištu povećala se deset puta.
Zavisno o tipu zemljišta, jedan hektar produktivnog zemljišta može sadržati čak
i do 21000 vrsta. U istraživanju populacija ptica zabilježena je snažna povezanost
između produktivnosti biljne biomase i raznolikosti vrsta ptica kada je stostruko
povećanje biljne biomase donijelo deseterostruko povećanje raznolikosti vrsta
ptica. Erozija zemljištaima učinke naekosisteme koji mogu biti gotovo jednako
štetni kao i direktni učinci na smanjenje produktivnosti biljne biomase. Stabilnost
i bioraznolikost travnjaka značajno su smanjeni kad se smanjio broj biljnih vrsta u
njima; kako se bogatstvo biljnih vrsta smanjilo sa 25 na pet ili manje, travnjaci su
postali manje otporni na sušu. Ukupni rezultat bio je da je travnjak bio osjetljiviji
nauslove suše i da mu je bilo potrebno više vremena za oporavak nego kad je
bilo prisutno veće obilje biljnih vrsta.
Ponekad erozija zemljištauzrokuje gubitak ključne vrste, a odsutnost te ključne
vrste može imati domino efekat na opstanak širokog spektra drugih vrsta un-
utar ekosistema. Vrste koje djeluju kao ključne vrste uključuju dominantni biljni
tip, poput recimo hrastova, koji održavaju produktivnost biomase i integritet eko-
sistema; grabljivice i paraziti koji kontrolišu pritisak ishrane nekih organizama na
glavnim biljkama; oprašivači raznih biljaka u ekosistemu; raspršivači sjemena; kao
i biljke i životinje koje pružaju staništa potrebna drugim bitnim vrstama poput bi-
oloških fiksatora azota. Stoga se na različite načine mogu prekinuti normalne ak-
tivnosti unutar ekosistema kada se populacije ključnih vrsta značajno promijene.
Nanesene štete mogu biti velike u agroekosistemima kada se, na primjer, broj
oprašivača drastično smanji ili čak eliminiše, a u pogođenim biljkama bude malo
ili nimalo razmnožavanja. Biota zemljištaizvodi mnoge korisne aktivnosti koje po-
boljšavaju kvalitet zemljištai na kraju njegovu produktivnost. Biota zemljištareciklira
osnovne hranjive sastojke potrebne biljkama za njihov rast.Uz to, aktivnosti tuneli-
63
ranja i bušenja zemljanih glista i ostalih biota u zemljištapovećavaju produktivnost

zemljištapovećavajući infiltraciju vode. Na primjer, gliste mogu izgraditi do 220
tunelskih kanala po kvadratnom metru naugarima u Nigeriji, dok su obrađene
površine imale samo 34 kanala po kvadratnom metru, a poprečni presjeci kana-
la na obrađenim površinama bili su uži. Ovi otvori za kanale omogućuju brzu infil-
traciju vode u zemljište.
Ostale biote zemljištadoprinose stvaranju zemljištai produktivnosti miješanjem
komponenata zemljišta, povećavanjem stabilnosti agregata i sprečavanjem po-
jave pokorice napovršini zemljišta. Ovo usitnjavanje i miješanje gornjeg površinsk-
og sloja zemljištapreraspodjeljuje hranjive materije, prozračuje zemljište, izlaže
zemljišta uticajima za dalje stvaranje zemljištai povećava stopu infiltracije vode,
čineći tako uslove povoljnijim za veće stvaranje zemljištai produktivnost biljaka.
Gliste iznose od 10 do 500 t / ha / godišnje zemljištaiz profila na površinu zeml-
jišta, dok neki insekti, poput mrava, mogu iznijeti 34 t / ha / godišnje zemljištana
površinu. Prema nekim izvorima, puževi pomažu u stvaranju 1000 kg / ha zeml-
jištagodišnje.
Sedimenti i čestice zemljišta pokrenute vjetrom
Velike količine erodiranog zemljišta talože se u potocima, rijekama, jezerima

i drugim ekosistemima.USDA izvještava da 60% vode erodiranog zemljišta za-
vršava u potocima. U Kini se otprilike 1–2 milijarde tona zemljišta godišnje trans-
portovalo Žutom rijekom u Žuto more od 1950. do 1970. godine, ali od kasnih
1980-ih opterećenje sedimenta smanjilo se zbog boljih praksi očuvanja zemljišta
na visoravni Loess (Les platou) i veće upotrebe vode Žute rijeke (Yellow river)
za navodnjavanje, prehranu ljudi i industrijske potrebe. Što se tiče ekonomskih
analiza, štete koje su van mjesta pokretanja čestica, kada tečestice zemljištauđu
u jezerske ili riječne sisteme su veoma velike. Od 75 milijardi tona izgubljenog
zemljištau svijetu, otprilike dvije trećine taloži se u jezerima i rijekama. U nekim
područjima jaka sedimentacija uzrokuje plavljenje rijeka i jezera nizvodno. Neke
od poplava koje su se dogodile na sjeverozapadu Sjedinjenih Američkih Država
tokom ljeta 1993. uzrokovane su povećanim taloženjem sedimenata u rijekama
Mississippi i Missouri. Te su naslage podigle nivoe plovnih puteva, čineći ih skloniji-
ma izlivanju i poplavama.
Sedimenti narušavaju i štete vodenom ekosistemu, onečišćujući vodu česti-
cama zemljišta, đubriva i pesticidima.Siltacija brana smanjuje zalihu vode, pov-
ećava troškove održavanja brana i skraćuje životni vijek rezervoara.Vjetrom
erodirana zemljišta takođe uzrokuju oštećenja izvan mjesta nastanka ovog neg-
ativnog procesa, jer čestice zemljištapokrenute jakim vjetrom djeluju kao abrazivi
i onečišćivači vazduha. Čestice zemljištapjeskare američke automobile i zgrade
i uzrokovale su štetu od oko 8 milijardi dolara svake godine tokom 1980-ih. Pri-
marni primjer uticaja erozije vjetrom naokolinu javlja se u SAD-u, gdje stope ero-
zije vjetrom u prosjeku dosežu do 13 t / ha / godišnje na obradivim površinama;
ponekad dosežu 65 t / ha / na godinu. Ove procese najbolje je predstavljati dalje
primjerima.Godišnji troškovi erozije (van one in situ) van mjesta nastanka procesa
u Novom Meksiku za 1984.godinu, uključujući zdravstvenu i imovinsku štetu, proci-
jenjeni su tada na gotovo 500 miliona USD. Procijenjena ukupna šteta od erozije
vjetrom u SAD obračunata je gotovo 10 milijardi dolara svake godine u 1990-ima.
64
Dugotrajni transport prašine vjetrom utiče na zdravlje širom svijeta. Oko 20 ljudskih
zaraznih organizama, poput antraksa i tuberkuloze, lako se prenosi u česticama
zemljištakoje prenosi vjetar.Udisana prašina takođe može uzrokovati probleme
poput iritacije disajnih puteva i bolesti poput raka pluća, a prašina može u pluća
unijeti štetne materijale poput organskih hemikalija, teških metala i radioaktivnih
materijala.Erozija zemljištadoprinosi globalnom otopljavanju, jer se CO2 doda-
je u atmosferu kada su ogromne količine biomase u zemljištaizložene vazduhu
i oksidirane. Jedan hektar zemljištamože sadržavati oko 100 tona organske ma-
terije ili biomase; ako se erodira i oksidira, ta bi erozija pridonijela emisiji oko 45
tona CO2u atmosferu. Postoji mehanizam povratne sprege kod kojeg povećano
globalno zagrijavanje pojačava kiše, što zauzvrat povećava eroziju i nastavlja
dalje ciklus.
Tehnologije očuvanja i istraživanje
Procjenjuje se da se može očekivati da će samo degradacija poljoprivrednog

zemljišta smanjiti svjetsku proizvodnju hrane čak 30% tokom narednih 50 godi-
na. Ova prognoza naglašava potrebu za primjenom poznatih tehnika očuvanja
zemljišta – konzervacije zemljišta.Te tehnike očuvanja zemljišta uključuju malčo-
vanje, plodored, dodatne travnate trake, zaštitne pojaseve, konturnu sadnju i
razne njihove kombinacije. U osnovi, sve ove tehnike zahtijevaju zaštitu zemljiš-
ta od vjetra i padavina korišćenjem nekog oblika pokrova biomase na zemljištu
što znači ili ostavljanje većine ostataka usjeva na obradivom zemljištu ili sadnju
pokrovne vegetacije. U SAD-u tokom posljednje decenije, stope erozije zemljišta
smanjene su za više od 25%, korišćenjem različitih tehnologija očuvanja – konzer-
vacije zemljišta. Ipak, čak i uz pad intenziteta erozije, zemljište se još uvijek gubi 10
do 15 puta iznad njegove održivosti. Međutim, stope intenziteta erozije zemljišta
na pašnjacima i livadama nisu opale tokom posljednjih 20 do 30 godina. I dalje
su šest puta iznad stope održivosti.
Produktivna zemljišta i sigurnost hrane
Erozija zemljišta katastrofalan je ekološki problem u cijelom svijetu.Erozija je po-

lagani podmukli process koji je kontinuiran. Količina od 1 mm zemljišta, koje se
lako izgubi tokom jednog pljuska kiše ili bude odnošen vjetrom, toliko je mala
da poljoprivrednik i svi drugi ne primijete njegov gubitak. Ipak, taj gubitak zeml-
jišta na hektaru obradivih površina iznosi oko 15 t / ha. Za dopunjavanje ove ko-
ličine zemljišta u poljoprivrednim uslovima potrebno je približno 20 godina, dok u
međuvremenu izgubljeno zemljišta nije na raspolaganju za uzgoj usjeva. Zajedno
sa gubitkom zemljišta imamo kao posledicu gubitak vode, hranjivih sastojaka,
organske materije zemljišta i biodiverziteta. Sistem zemljišta ozbiljno je oštećen
kada se dozvoli pojačana erozija zemljišta.Buduća sigurnost hrane ugrožena je
tamo gdje je dozvoljeno propadanje usjeva zbog znatno smanjene produktivno-
sti usjeva. Nestašica ratarskih – obradivih površina već negativno utiče na svjetsku
proizvodnju hrane. FAO Ujedinjenih nacija izvještava da proizvodnja žitarica po
stanovniku opada više od dvije decenije, sa zaključkom donesenim na bazi izv-
ještaja dostupnosti žitarica. A važno je istaći da žitarice čine više od 80% svjetske
hrane. Iako se prinosi zrna po hektaru i u razvijenim i u zemljama u razvoju još uvi-
65
66
67
jek povećavaju, ti se porasti generalno usporavaju.Širom svijeta erozija zemljišta

nastavlja se neometano, dok se ljudska populacija nastavlja brzo povećavati i
66% svjetske populacije sada je pothranjeno. Ako se zanemari očuvanje zemljišta
uskoro nećemo imati odgovor na pitanje: Kako prehraniti čovječanstvo?
ZEMLJIŠTA CRNE GORE
Poljoprivredno zemljište, ukupne površine od 515 740 ha, čini 37,4% ukupne ter-
itorije Crne Gore. U odnosu na broj stanovnika to iznosi 0,79 ha po stanovniku, što
predstavlja na prvi pogled važan resurs za razvoj poljoprivrede. Poslije Sjeverne
Irske (1,36 ha/st) prema ovom podatku Crna Gora je ispred svih evropskih država.
Međutim, struktura korišćenja poljoprivrednog zemljišta je nepovoljna, jer pašnja-
ci (323 953 ha) i prirodne livade (126 990 ha) imaju dominantno učešće (zajedno
87%). Učešće oranica i bašti, voćnjaka i vinograda sa površinom od 62 154 ha ili
0,095 ha/st je ispod evropskog prosjeka i prosjeka svih susjednih država.
Zbog jako izražene orografije–dinamike reljefa, geološkog sastava i drugih
uslova ovo zemljište se vrlo ekstenzivno koristi.
Demografsko pražnjenje ruralnog područja Crne Gore negativno se odražava
i onemogućava potpuniju valorizaciju pašnjaka i livada, koje postepeno obrasta
šuma, te se ove površine pretvaraju u šumsko zemljište. Većina zemljišta kod nas
u Crnoj Gori su plitka, sa niskim biljno-hranidbenim potencijalom. Zemljišta Crne
Gore razvrstana su u pet kategorija efektivne plodnosti. Zemljišta visoke plodnos-
ti, boniteta I i II kategorije, zahvataju površinu od 20.000 ha, odnosno 200 km2, što
predstavlja svega 1,5% ukupne površine Crne Gore. Zemljišta srednje plodnosti,
boniteta III i IV kategorije, zahvataju površinu od 40 000 ha, odnosno 400 km2,
što predstavlja 3% ukupne površine. Značajnije površine kod nas su zemljištima
ograničene plodnosti, boniteta V i VI kategorije, i ona su zastupljena na površina-
ma od oko 350 000 ha, odnosno 3500 km2, što je četvrtina površine teritorije Crne
Gore. Najzastupljenija su zemljišta niske plodnosti, boniteta VII i VIII kategorije,
koja pokrivaju 640 000 ha, odnosno 6400 km2, što je približno polovini teritorije naše
zemlje (49%). Značajne su površine u nas i neplodnog zemljišta, koje nije svrstano
niti u jednu bonitetnu klasu. Ovakve površine pokrivaju 312 000 ha, odnosno 3120
km2, što predstavlja oko 23% teritorije Crne Gore.
U specifičnim crnogorskim topografskim uslovima snažne dinamike reljefa,
pod udruženim uticajima površinskih i podzemnih voda, padavina i temperature,
vegetacijom koja različito štiti zemljišta od degradacije u različitim regijama Crne
Gore, te pod uticajem čovjeka, razvili su se brojni tipovi zemljišta, od kojih su naj-
dominantniji: (1) Kamenjar (Litosol) i sirozem (Regosol); (2) Krečnjačko-dolomitna
crnica (Kalkomelansol); (3) Rendzina; (4) Humusno silikatno zemljište (Ranker); (5)
Smeđe kisjelo zemljište (Distrični kambisol); (6) Smeđe eutrično zemljište (Eutrični
kambisol); (7) Smeđe zemljište na krečnjaku (Kalko kambisol); (8) Crvenica (Terra
rossa); (9) Deluvijalna, aluvijalna i močvarna zemljišta.
1 - Kamenjar (Litosol) i Sirozem (Regosol). Ova zemljišta su se razvila na
magmatskim, kompaktnim stijenama i rastrošenom regolitu, koje u procesu me-
haničkog raspadanja daju drobinu kamena. Zastupljene su na površini od 38 470
ha, odnosno 385 km2, što je područje od oko 3% površine Crne Gore. Spadaju u
grupu nerazvijenih ili slabo razvijenih zemljišta. To je zemljište u kom preovladavaju
frakcije skeletal, tj.kamena i šljunka. Moćnost ovih zemljišta nije veća od 20 cm
68
po vertikalnom profilu. Sa vrlo su niskom prirodnom proizvodnom sposobnošću.

Kamenjar (Litosol) u savremenim uslovima poljoprivrede, korišćenjem poljop-
rivrednih mašina (freze) koje mogu drobiti takav kamen, odnosno stijene, može se
privesti, uz navodnjavanje, u staništa za uzgoj maslina, vinove loze i koštuničavog
voća, uz dodavanje plodnijeg zemljišta u sadne rupe.Sirozem (regosol) nastaje
erozijom flišnih i laporastih sedimenata.To je takođe mlado zemljište nerazvijene
klase. Prvenstveno se koriste za vinograde, ali se na njima mogu naći i vrlo dobri
maslinjaci. Ograničenja u reljefu, erozija zemljišta i nedostatak hraniva, kao i višak
karbonata glavna su ograničenja ovih zemljišta.
2 - Krečnjačko-dolomitna crnica (Kalkomelansol) je najrasprostranjenije
zemljište u Crnoj Gori i pokriva površine od oko 660 000 ha, što je 6 600 km2 odnos-
no 50% teritorije naše zemlje. Obrazuju se na tvrdim i kompaktnim krečnjacima i
dolomitima kod kojih je izraženo samo hemijsko raspadanje. Spadaju u suva i to-
pla, veoma porozna zemljišta sa velikim sadržajem nadkapilarnih pora. Veoma su
propusna za vodu i dobro aerisane, što često dovodi do deficita vode u zemljištu
za biljke. Na ovim zemljištima uglavnom dominira kserofitna vegetacija. Biljke na
ovim zemljištima nerijetko stradaju od suše zbog jake vodopropustljivosti i male
dubine zemljišta.
Reakcije ovog zemljišta su neutralne do slabo kisjele. Na višim planinama su
kisjelije jer dolazi do spiranja baza, a na manjim visinama su neutralne do sla-
bo kisjele, jer nema ispiranja materija. Bogata su humusom (10-25%), što takođe
uslovljava i visok kapacitet adsorpcije.
Najveći dio ovih zemljišta je pod livadama i pašnjacima, a manji dio se koristi
za gajenje povrtarskih i ratarskih kultura (krompir, raž, ječam, pšenica). Ova zeml-
jišta nisu izložena eroziji vodom zbog velike vodopropustljivosti, međutim često su
izložena eolskoj eroziji, naručito ako je oslabljen ili uništen biljni pokrivač.
3 – Rendzina se prostire na površini od 31 205 ha (312 km2), što predstavlja
2,5% teritorije Crne Gore. Ovo humusno akumulativno zemljište slično je krečn-
jačkoj crnici, građom profila i osobinama, ali se obrazuje na rastresitom karbon-
atnom supstratu: laporcu, flišu, mekim krečnjacima, karbonatnim deluvijima i do-
lomitima. Sadrži više skeleta nego crnica, a obradive površine su dublji varijeteti
vrtača, kraških polja i manjih zaravni. Rendzine su plitka do umjereno duboka
zemljišta kojima rastresiti matični supstrat može povećati proizvodnost i ekološku
dubinu profila, što može biti posebno važno za maslinu. Rendzine na laporcu su
većinom vinogradarska i maslinarska zemljišta. Rendzine na dolomitu su za masli-
narstvo najmanje pogodna zemljišta, jer su plitka, a matična stijena nema pu-
kotina i korijen ne može duboko penetrirati, pa su trajno nepogodna zemljišta za
masline. Međutim, rendzine na mekim krečnjacima se mogu takođe drobiti fre-
zom, pa time stvoriti antropogena zemljišta sa povoljnim staništem za podizanje
maslinjaka.
4 − Humusno silikatno zemljište (Ranker) je zastupljeno na neznatnim

površinama u Crnoj Gori (6 825 ha, manje od 70 km2, 0,5% teritorije). Obrazuje se
na silikatnim podlogama iznad 1500 mnm. na nekarbonatnim, čvrstim i rastresi-
tim silikatnim stijenama. Odlikuje se jako kisjelom reakcijom i visokim sadržajem
humusa. Rankeri razvijeni na čvrstim stijenama spadaju u trajno nepogodna zem-
ljišta. Na rastresitim silikatnim stijenama rankeri mogu biti pogodna zemljišta sa
umjerenim do velikim ograničenjima, ali takvih tipova zemljišta i supstrata kod nas
69
u zoni uzgoja maslina imamo vrlo malo, pa nisu značajni za posebna istraživanja.

5 − Kiselo smeđe zemljište (Distrični kambisol), površinom od 394 825 ha
(oko 4 000 km2, odnosno 30% teritorije Crne Gore) dolazi na drugo mjesto po zas-
tupljenosti. Najviše je rasprostranjeno u sjeveroistočnoj Crnoj Gori.Ograničeno je
lošim pedohemijskim osobinama, prvenstveno visokom kisjelošću, koja predstavl-
ja ograničenje za mnoge gajene biljke. Iako čini oko tećinu ukupnog pedološkog
pokrivača Crne Gore, zbog geografskog položaja, reljefa i izražene erozije, te
zbog kisjele reakcije i znatne skeletoidnosti profila, samo na nekim manjim, ravnim
lokalitetima ispoljava visoku plodnost. Na veliko rasprostranjenje distričnih kambi-
sola utiče veliko učešće silikatnih stijena u geološkoj građi područja Crne Gore.
Među njima znatno su zastupljeni pješčari i škriljci paleozojske i mezozojske starosti,
eruptivne stijene trijasa i dijabazrožne formacije, zatim rožnaci, kvarciti, breče i
konglomerati kao i gornjokredni ili, tzv. durmitorski fliš. Nalazimo ih mozaično na
zaravnjenim podnožjima brda i terasama slivova Lima, Tare, i Ćehotine.
6 – Smeđe eutrično zemljište (Eutrični kambisol), pokriva površine od 118

275 ha (oko 1 200 km2, odnosno oko 9% teritorije), a zauzima najniže djelove
rječnih dolina (stare rječne terase), kotlina i kraških polja. Eutrično smeđe zemljište
je vrlo dobro zemljište sa prosječno dobrim fizičko-hemijskim svojstvima. Varijabil-
nost plodnosti i upotrebljivosti ovih zemljišta zavisi najviše od matičnog supstrata i
reljefa. Rastresiti matični supstrati produbljuju ekološku dubinu ovoga tipa, pa su
ova zemljišta vrlo dobro stanište za uzgoj recimo maslina i sličnih kultura. Najplod-
nija zemljišta ovog tipa su razvijena na laporovitim sedimentima fliša, koja često
treba rigolovanjem produbiti.
7 − Smeđe zemljište na krečnjaku (Kalko kambisol) se obrazuje na karst-

ifikovanim čistim krečnjacima, dolomitičnim krečnjacima i dolomitima. U Crnoj
Gori ga ima na površini od 35 000 ha (350 km2, 2.5% teritotije Crne Gore). Obrazu-
je se pretežno na blažim formama reljefa na kojima je prirodna vegetacija listo-
padna šumo-šikara i travne zajednice u nižim zonama, a u višim miješane i četi-
narske šume i travnjaci. Obradivih površina je na ovom tipu zemljišta vrlo malo, pa
se nerijetko sreće i pod nazivom šumsko. Profil kalkokambisola je većinom srednje
dubine, rjeđe je plitak ili dubok. Većinom je glinovito i dobro vezano, čemu do-
prinosi malo prisustvo skeleta u profilu. Kalkokambisol je siromašan fosforom jer
rijetko koji profil sadrži više od 10 mg na 100 grama zemljišta. Kalijumom je srednje
i dobro obezbijeđeno, što posebno važi za površinske slojeve. Sa dubinom sadržaj
kalijuma postepeno opada. Najveću proizvodnu vrijednost i plodnost imaju vari-
jeteti dubljeg zemljišta u vrtačama, uvalama i poljima.
8 − Crvenica (Terra rossa) je tip zemljišta karakterističan za mediteranske

kraške predjele, tj.terene izgrađene od krečnjaka koji tokom godine dobijaju
znatnu količinu padavina. Kod nas je ima na površinama od oko 84 000 ha (840
km2, što prdstavlja 6.5% od ukupne teritorije Crne Gore). Rasprostranjena je na
Crnogorskom primorju u basenu Skadarskog jezera do oko 500-600 mnm. Crven-
ica je teško zemljište, zbijeno, s malo humusnih materija. Lako upija i dugo za-
država vodu, što omogućava biljkama da na njoj opstaju i tokom suvog, žarkog
i dugog mediteranskog ljeta. Ovaj tip zemljišta nastaje rastvaranjem krečnjaka i
70
dolomita i predstavlja njegov nerazgradivi ostatak.Formira se po dnu vrtača, uva-

la i kraških polja. Crvenica se u Crnoj Gori javlja od Herceg Novog do ušća Bo-
jane. Ima je dalje na padinama oboda južne obale Skadarskog jezera, u Zetskoj
i Bjelopavlićkoj ravnici. Tera rosa je glinovita, mrvičaste strukture. Sadržaj humusa
je oko 1-3%.Sadrži okside gvožđa i aluminijuma, koji joj daju crvenu boju, zbog
čega je i dobila ime.Na višim nadmorskim visinama prelazi u gajnjače i podzole
zahvaljujući porastu količine padavina.Crvenica je pogodna za gajenje vinove
loze i voća (smokva, maslina i dr).
9 − Deluvijalna, aluvijalna i močvarna zemljišta su zastupljena sa oko 43

500 ha, (435 km2, 3.5% ukupne teritorije Crne Gore). Aluvijalno zemljište (aluvion,
lat. alluvius, fluvisol) rastresito je i porozno je zemljište fluvijalnog porijekla. Proces
njegovog nastanka započinje erozijom, nastavlja se preoblikovanjem vodom i
transport niz padine, a završava se taloženjem odnosno stvaranjem aluvijalnih
sedimenata. Aluvion se najčešće sastoji od različitih materijala poput sitnih čes-
tica mulja i gline odnosno većih čestica poput pijeska i šljunka. Deluvijalna, alu-
vijalna i močvarna zemljišta zauzimaju najniže terene, podnožja brda i aluvijalne
ravni uz vodotoke i na obalama Šaskog, Plavskog i Skadarskog jezera.
Obzirom da imamo ograničene resurse po pitanju površina zemljišta visoke
plodnosti (200 km2, 1.5%), te zemljišta srednje plodnosti (400 km2, 3% ukupne
površine) moramo se kao društvo suprostavljati degradacija zemljišta u Crnoj
Gori. Pritisci po sektorima su od strane 1) poljoprivrede (sada manje nego u ra-
nijim periodima); 2. gazdovanjem šumama. Drugi talas pritisaka ide od strane 3)
industrije (sada manje nego u ranijim periodima); te 4). energetskog sektora. U
novije vrijeme 5) saobraćaj; 6) urbanizacija; 7) uticaj rudnika; 8) uticaj deponi-
ja; značajnije utiču na degradaciju zemljišta kod nas. Istraživanja naučnika na
globalnom nivou razmatraju 9) degradaciju zamljišta nastalu usljed klimatskih
promjena. Ovaj problem bi trebalo ozbiljnije proučavati i suprostaviti se ovom
problemu organizovano, uključujući u analize multidisciplinarne timove svojih
stručnjaka, koristeći pri tom iskustva naprednih razvijenih zemalja. Važniji procesi
degradacije zemljišta kod nas su degradacija zeljišta izazvana erozijom vodom.
Pri tom treba insistirati na izradi studija koje su predviđene na lokalnom nivou po
ovom pitanju.
Problem sa kojim se možemo suočiti u budućnosti je sabijanje (kompakcija)
zemljišta usljed korišćenja teških traktora i mašina kod intenzivne eksploatacije
zemljišta. Uspostavljanjem trajnog monitoringa zemljišta treba blisko pratiti stanje
i gubitak organskih materija, odnosno osiromašenje zemljišta u hranivima, a is-
tovremeno voditi računa o biološkoj degradaciji i zagađenju zemljišta.
Procesi degradacije poljoprivrednog zemljišta se ublažavaju kod erozije zeml-
jišta vodom terasiranjem padina, uvođenjem konturne obrade i sadnje, a važan
je i izbor pravilnog plodoreda, te lejasta sjetva. Nadležne službe trebaju insistirati
kod institucija koje se bave agrohemijom na kontroli upotrebe mineralnih đubriva,
te kontroli plodnosti zemljišta, racionalnoj upotrebi pesticida.Intenzifikacija poljo-
privredne proizvodnje tražiće modernizaciju sistema za navodnjavanje.Kod ove
inicijative treba prevenirati alkalizaciju. Potrebno je raditi na popravci zemljišta što
se tiče kiselosti i strukture zemljišta, a stimulisati unošenje veće količine organskih i
krečnih đubriva i oplemenjivača zemljišta. Edukacija poljoprivrednih proizvođača
igra značajnu ulogu, prema iskustvima drugih razvijenih zemalja, gdje primjena
71
Karta zemljišta Crne Gore (pripremio Velibor Spalevic)
72
Karta erozije zemljišta Crne Gore (pripremio: Velibor Spalevic)
73
Miljevina, Bosna i Herzegovina (foto: Velibor Spalević)
Miljevina, Bosna i Herzegovina (foto: Velibor Spalević)
Djavolja Varoš, Srbija (foto: Velibor Spalević)
74
Sipari na planinskim vrhovima, Komovi, Crna Gora (foto: Velibor Spalević)
Prve depozicije sedimenata na planinskim vrhovima,

Hridsko jezero, Bogićevica, Crna Gora (foto: Velibor Spalević)
75
Snaga malih bujičnih potoka lako trensportuje sedimente, Ravnjak Crna Gora
(foto: Velibor Spalević)
Eksploatacija sedimenata iz korita rijeka, Tara, Crna Gora (foto: Velibor Spalević)
76
antierozionih mjera i održivo gazdovanje poljoprivrednim zemljištem i zaštiti oko-

line igra značajnu ulogu. Jedan od prvih koraka u borbi sa degradacijom zeml-
jišta je uspostavljanje baze podataka o poljoprivrednom zemljištu, koristeći pre-
thodna pedološka istraživanja (1964–1988), sprovođenjem monitoringa, kontrole
kvaliteta.
Borba sa hazardima (poplave i požari) takođe utiče na degradaciju zemljišta
kod nas. Požari sve više i više pričinjavaju ogromne štete. Aktivnosti u ovom seg-
ment trebaju ići ka unapređenju sistema zaštite poljoprivednog i šumskog zemljiš-
ta od požara u regulatornom i u operativnom pogledu. Propisati dodatne mjere
zaštite pojedinih lokaliteta ugroženih procesima degradacije radi brže obnove
vegetacije.
Jedan od važnih segmenata u borbi sa degradacijom zemljišta je prečišća-
vanje otpadnih emisija, prečišćavanja otpadnih voda iz postrojenja prije njihovog
ispuštanja u vodotoke.
Postepeno uvoditi obavezu selektivnog i propisnog odlaganja čvrstog otpa-
da, stalno prateći stanje stepena degradacije zemljišta u blizini industrijskih pos-
trojenja, čestim inspekcijskim pregledima. Degradaciju zemljišta u zoni neposred-
nog uticaja energetskih objekata i infrastrukture potrebno je kompenzovati na
adekvatan način uz uvažavanje prostorno-funkcionalnih kriterijuma i principa
održivog razvoja. Jedan od specifičnih djelatnosti, koja značajno može uticati na
degradaciju zemljišta je i eksploatacija rude. Potrebno je stalno praćenje stanja,
oblika i stepena degradacije i stepena zagađenja zemljišta i okoline, kao i uticaj
ekspolatacije rude na zdravlje ljudi.
Prečišćavanje otpadnih voda prije ispuštanja u vodotoke treba ozbiljno pratiti.
Rekultivacije i sanacije zemljišta nakon završene eksploatacije moraju biti uvijek iz-
vedene, prethodno ugovorom predviđene.Vode iz deponija obavezno sakuplja-
ti i prečišćavati kako bi se zaštitile podzemne i površinske vode od zagađenja kao
i okolno zemljište.
Ubrzana urbanizacija je pogubna za poljoprivredna zemljišta u Crnoj Gori,
kojih visoke i srednje plodnosti imamo svega do 5% od ukupne površine Crne
Gore. Važno je uhvatiti se u koštac sa bespravnom gradnjom na poljoprivrednim
zemljištima predgrađa skoro svih naših gradova, vodeći brižljivo računa o zaštiti
zemljišta visoke i srednje plodnosti, realizovanjem mjera kojima će se zaustavljati
ili ublažavati degradacija zemljišta. Naročito je to potrebno pri sprečavanju ero-
zionih procesa, te regulaciji bujičnih tokova.
Važno je, međutim, da se javna ulaganja u istraživanje nastave i povećavaju,
jer mnoga tehnološka otkrića potrebna za održivu poljoprivredu vjerojatno neće
proizaći iz istraživanja temeljena na tržištu.
PORUKA UMJESTO ZAKLJUČKA
Upotrijebimo mudrost i znanje. Svijet ima kapaciteta da se prehrani, a Crna

Gora je tu iznad globalnog prosjeka i dobro područje za razvoj zelene ekonomi-
je, sa svojim bogatim prirodnim resursima: vodama i zemljištem. Trendovi degra-
dacije zemljišta moraju se preokrenuti, kako na globalnom, tako i na lokalnom
nivou. Degradirana zemljišta moraju se obnavljati, brižljivom popravkom zemljišta.
Moramo razviti koordinirani i multidisciplinarni pristup za procjenu resursa zeml-
jišta i procjenu njihovog potencijala i ograničenja. Moramo razumjeti procese,
77
uzroke i činioce degradacije zemljišta i kritične granice svojstava zemljišta izvan

kojih je pad produktivnosti značajan. Moramo razviti metode za regeneraciju
produktivnosti degradiranih zemljišta. Nove tehnološke inovacije moraju biti ne
samo visokih standarda, već i kompatibilne sa održavanjem prihvatljivih standar-
da kvaliteta životne sredine. Svjetska zajednica mora razviti politiku upravljanja
resursima, mi to kao društvo moramo ispratiti. Multidisciplinarni timovi trebali bi
osmisliti politike upravljanja resursima koje bi se trebale sprovoditi putem mjera
ekonomskih podrški.
Zemljišta su najznačajniji neobnovljivi geo-resurs koji imamo za osiguravanje
dovoljnih količina i sigurnog snadbijevanja vodom, energijom i hranom za sadašn-
je i buduće generacije, prilagođavajući se i gradeći otpornost na klimatske šok-
ove. Naša briga za zemljištmljištem kao neobnovljimim resursom je nedovoljna
često se ostavlja po strani, često je karika koja nedostaje u našoj politici i okviru
za održivi razvoj. Vrijeme je da se svi obvežemo na svijet koji će se snažno boriti sa
degradacijom zemljišta postavljanjem ciljeva održivog razvoja u korišćenju zeml-
jišta, sa ciljevima ka postizanju nulte neto degradacije zemljišta.
Zelena ekonomija je će u skoroj budućnosti postati jedan od glavnih filozofija
ekonmskog razvoja modernog društva. Jedan od njenih ciljeva je socijalna pra-
vda i dobrobit ljudi. Očuvana životna sredina je prepoznata a mora i dalje biti
najvažniji izvor našeg bogatstva, a njeni temelji su postavljeni upravo na zemljištu
kao resursu.
Na zemlji smo naših djedova ostavljenoj našim očevima akoju predajemo
svojim sinovima, da je čuvaju i podare djevičansku našim unucima.
Literatura
1. Ali, S. S.; Al-Umary, F. A.; Salar, S. G.; Al-Ansari, N.; & Knutsson, S. GIS Based Soil Erosion Estimation Using
EPM Method, Garmiyan Area, Kurdistan Region, Iraq. Journal of Civil Engineering and Architecture 2016, 10,
291-308. doi: 10.17265/1934-7359/2016.03.004.
2. Asian Development Bank. Renewable Energy Developments and Potential in the Greater Mekong
Subregion; Asian Development Bank: Mandaluyong City, Philippines, 2015.
3. Barney, K.; van der Meer Simo, A. Forest Plantations and Smallholder Livelihoods: Evidence from Com-
munity Case Studies in Lao PDR; ACIAR Project Working Paper 5; Australian National University: Canberra, Aus-
tralia, 2019.
4. Barovic, G.; Silva, M.L.N.; Batista, P.V.G.; Vujacic, D.; Soares Souza, W.; Avanzi, J.C.; Behzadfar, M.; Spa-
levic, V. Estimation of sediment yield using the IntErO model in the S1-5 Watershed of the Shirindareh River Basin,
Iran. Agriculture and Forestry 2015, 61, 3: 233-243.
5. Behzadfar, M; Tazioli, A; Vukleic-Shutoska, M; Simunic, I; Spalevic, V. Calculation of Sediment yield in
the S1-1 watershed, Shirindareh watershed, Iran. Agriculture and Forestry 2014, 60 (4): 207-216.
6. Beresford, N.; Saiko-Jensen, M. Why Care about Cambodia’s Forests? The Phnom Penh Post. 2018.
Available online: https://www.phnompenhpost.com/opinion/why-care-about-cambodias-forests (accessed
on 9 June 2020).
7. Davis, K.; Yu, K.; Rulli, M.; Pichdara, L.; D’Odorico, P. Accelerated deforestation driven by large–scale
land acquisitions in Cambodia. Nat. Geosci. 2015, 8, 772–775.
8. Dwyer, M.B.; Ingalls, M. REDD+ at the Crossroads: Choises and Tradeoffs for 2015–2020 in Laos; Working
paper 179; CIFOR: Bogor, Indonesia, 2015.
9. Fustic B, and Djuretic G. 2000. Soils of Montenegro [Zemljista Crne Gore].University of Montenegro,
Biotechnical institute. Ed. Spalevic V. p. 1-626.
10. General Secretariat of the National Council for Sustainable Development.NCSD Structure. Available
online: http://www.camclimate.org.kh/en/policies/ncsd-structure.html (accessed on 19 March 2019).
11. Georgeson, L.; Maslin, M.; Poessinouw, M. The global green economy: A review of concepts, defini-
tions, measurement methodologies and their interactions. Geogr. Environ. 2017, 4, e00036.
12. Growth on Track Expected for Lao PDR in 2017 and 2018—ADB. Available online: https://www.adb.
org/news/growth-track-expected-lao-pdr-2017-and-2018-adb (accessed on 19 May 2018).
13. Hazbavi, Z.; Azizi, E.; Sharifi, Z.; Alaei, N.; Mostafazadeh, R.; Behzadfar, M.; Spalevic, V.; Comprehensive
estimation of erosion and sediment components using IntErO model in the KoozehTopraghi Watershed, Ardabil
Province. Environ. Erosion Res. J. 2020, 10 (1), 92-110.
78
14. Hecht, J.S.; Lacombe, G.; Arias, M.E.; Thanh, D.; Piman, T. Hydropower dams of the Mekong River ba-
sin: A review of their hydrological impacts. J. Hydrol. 2019, 568, 285–300. About REDD+. Available online: http://
www.unredd.net/about/what-is-redd-plus.html (accessed on 12 February 2018).
15. Hickel, J. Is it possible to achieve a good life for all within planetary boundaries? Third World Q. 2019,
40, 18–35.
16. Intralawan, A.; Wood, D.; Frankel, R. Economic, Environmental and Social Impacts of Hydropower
Development in the Lower Mekong Basin; Working Paper; Natural Resources and Environmental Management
Research and Training Center Mae Fah Luang University: Chiang Rai, Thailand, 2015.
17. Is ’Green Growth’ Just the Latest Development Fad? Available online: http://www.devpolicy.org/is-
green-growth-just-the-latest-development-fad-20140721/ (accessed on 17 April 2019).
18. Kamal, U. Joint Crediting Mechanism in Cambodia. East Asia Low Carbon Growth Dialogue, Paris,
France, 7 December 2015. Available online: https://www.mofa.go.jp/files/000118241.pdf (accessed on 20 Jan-
uary 2020).
19. Nyssen, J.; Van den Branden, J.; Spalevic, V.; Frankl, A.; Van de Velde, L.; Curovic, M.; and Billi, P. Twen-
tieth century land resilience in Montenegro and consequent hydrological response. Land Degrad. Develop.
2014, 25: 336-349.
20. Open Development Cambodia. Forest Policy and Administration. Available online: https://opendevel-
opmentcambodia.net/topics/forest-policy-and-administration/ (accessed on 9 June 2020).
21. Ouallali, A.; Aassoumi, H.; Moukhchane, M.; Moumou, A.; Houssni, M.; Spalevic, V.; & Keesstra, S. Sedi-
ment mobilization study on Cretaceous, Tertiary and Quaternary lithological formations of an external Rif catch-
ment, Morocco. Hydrological Sciences Journal 2020, 65, 9: 1568-1582.
22. Pillai, G.M. Lao PDR National Sustainable Energy Strategy Report on Enabling Environment and Tech-
nology Innovation Ecosystem for Affordable Sustainable Energy Options; Asian and Pacific Centre for Transfer
of Technology (APCTT) of the Economic and Social Commission for Asia and the Pacific (UNESCAP): New Delhi,
India, 2014.
23. Räsänen, T.A.; Varis, O.; Scherer, L.; Kummu, M. Greenhouse gas emissions of hydropower in the Me-
kong River Basin. Environ. Res. Lett. 2018, 13, 034030.
24. Rowedder, S. Railroading land-linked Laos: China’s regional profits, Laos’ domestic costs? Eurasian
Geogr.Econ. 2020, 61, 152–161.
25. Royal Government of Cambodia. Law on Forestry; Royal Government of Cambodia: Phnom Penh,
Cambodia, 2003; Available online: http://extwprlegs1.fao.org/docs/pdf/cam50411.pdf (accessed on 24 April
2019).
26. Royal Government of Cambodia. National Forest Programme 2010–2029; Royal Government of Cam-
bodia: Phnom Penh, Cambodia, 2010. Available online: http://www.cdc-crdb.gov.kh/cdc/documents/Sec-
tor_Strategy/6_Forestry_Reform/National_Forest_Programme_2010_2029_Eng.pdf (accessed on 24 April 2019).
27. Schönweger, O.; Heinimann, A.; Epprecht, M.; Lu, J.; Thalongsengchanh, P. Concessions and Leases in
the Lao PDR: Taking Stock of Land Investments; Centre for Development and Environment (CDE), University of
Bern, Bern and Vientiane: Geographica, Bernensia, 2012.
28. Singh, S. Nam Theun 2 and the Transformation of Institutions and Public Debate in Laos. In Dead in the
water: Global Lessons from the World Bank’s Model Hydropower Project in Laos; Shoemaker, B., Robichaud, W.,
Eds.; University of Wisconsin Press: Madison, WI, USA, 2018; pp. 217–241.
29. Spalevic, V. Application of computer-graphic methods in the studies of draining out and intensities of
ground erosion in the Berane valley. Master thesis, Faculty of Agriculture of the University of Belgrade, Serbia,
1999: 135p.
30. Spalevic, V.; Dlabac, A.; Spalevic, B.; Fustic, B.; Popovic, V. Application of computer - graphic methods
in the research of runoff and intensity of ground erosion - I program “River basins”. Agriculture and Forestry 2000,
46, 1-2: 19-36.
31. Tavares, A.S.; Spalevic, V.; Avanzi, J.C.; Nogueira, D.A.; Silva, M.L.N.; Mincato, R.L. Modeling of water
erosion by the erosion potential method in a pilot subbasin in southern Minas Gerais Semina: Ciências Agrárias,
Londrina, 2019, 40, 2, 555-572. DOI: 10.5433/1679-0359.2019v40n2p555
32. Terme, R.A.; Kharas, H. Lao PDR Gets Ready for NT2. In Doing a Dam Better: The Lao People’s Demo-
cratic Republic and the Story of Nam Theun 2; Porter, I., Shivakumar, J., Eds.; The World Bank: Washington, DC,
USA, 2011; pp. 33–50.
33. The World Bank. Inclusive Green Growth: The Pathway to Sustainable Development; World Bank:
Washington, DC, USA, 2012.
34. United National Development Program. NAMA for the Renewable Energy Sector of Lao PDR; UNDP:
New York, NY, USA, 2016.
35. United Nations Environment Programme (UNEP). Towards a GREEN Economy.Pathways to Sustainable
Development and Poverty Eradication.A Synthesis for Policy Makers. 2011. Available online: https://sustain-
abledevelopment.un.org/content/documents/126GER_synthesis_en.pdf (accessed on 8 January 2018).
36. Vazquez-Brust, D.; Smith, A.M.; Sarkis, J. Managing the transition to critical green growth: The “Green
Growth State”. Futures 2014, 64, 38–50.
37. Vujacic D, Barovic G, Tanaskovikj V, Kisic I, Song X, Silva MLN. and Spalevic V. Calculation of runoff
and sediment yield in the Pisevska Rijeka Watershed, Polimlje, Montenegro. Agriculture and Forestry 2015, 61, 2:
225-234.
38. Vujacic, D., Spalevic, V. Assessment of Runoff and Soil Erosion in the Radulicka Rijeka Watershed, Po-
79
limlje, Montenegro. Agriculture and Forestry 2016, 62, 2: 283-292.
39. What is the EU FLEGT Action Plan? Available online: http://www.euflegt.efi.int/flegt-action-plan (ac-
cessed on 13 February 2018).
40. Yamada, T.S. Cambodia’s Changing Landscape: Rhetoric and Reality. In China and Southeast Asia in
the Xi Jinping Era; Lin, A.C.-H., Cibulka, F., Eds.; Lexington Books: London, UK, 2019; pp. 65–85.
41. Ziv, G.; Baran, E.; Nam, S.; Rodríguez-Iturbe, I.; Levin, S.A. Trading-off fish biodiversity, food security, and
hydropower in the Mekong River Basin. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 2012, 109, 5609–5614.
LAND DEGRADATION AS A THREAT TO THE GREEN ECONOMYBy

Velibor Spalevic
Message instead of the Concluding remarks
Let us be smart and use the knowledge. The world has the capacity to feed
its population, and Montenegro is with its resources above the global average.
It is a good area for the development of a green economy, with its rich natural
resources: water and land. Trends in land degradation must be reversed, both
globally and locally. Degraded land must be rehabilitated, through careful soil
conservation measures. We have to develop coordinated and multidisciplinary
approaches to assess land resources and assess their potential and limitations.
We must understand the processes, causes and factors of land degradation and
critical limits of land properties beyond which productivity decline is significant.
We need to develop methods and models to regenerate the productivity of de-
graded land. New technological innovations must be not only of high standards,
but also compatible with maintaining acceptable environmental quality stan-
dards. Global community must develop a resource management policy; we as a
society have to follow this on the local level. Multidisciplinary teams should devise
resource management policies that should be implemented through economic
support measures.
Soil is the most important non-renewable geo-resource and is equally import-
ant to protect as water for current and future generations, adapting those re-
sources and building resilience to climate shocks. Our concern for our soils is often
left aside. It is the last moment for all of us to commit ourselves to a world that
will strongly fight land degradation by setting goals for sustainable development
in land use, with goals towards achieving zero net land degradation. A green
economy will become an imperative in the near future. One of the goals is social
justice and the well-being of the people. The preserved environment is recog-
nized as the most important source of our wealth, and its foundations were laid
on the land and our soils. And one should know that land is not just a soil, it is much
more. It is for every nation a flow of energy from past to the future, from the ruts to
the fruits. We are living on the land that is inherited from our grandfathers by our
fathers, and which we will pass on to our sons, keeping it preserved and virgin as
much as possible to our grandchildren. Those who do not care about their land
and destroy its soils will destroy itself.
Green economy is one of the important tools to use and at the same time to
keep it preserved for the future generations.
80
Biografija
Velibor SPALEVIĆ je diplomirao, magistrirao i doktorirao na Poljoprivednom fakultetu Univerziteta u

Beogradu. Dio doktorskih istraživanja radio na Univerzitetu Cornel pod mentorstvom prof. dr Harold van Es-a,
predsjednika Društva za proučavanje zemljišta Amerike. U više navrata (34) boravio je na stručnim usavršavan-
jima u inostranstvu iz oblasti nauke o zemljištu, geoinformatike, menadžmenta i zaštite životne srednine. Radni
odnos zasnovao 1995. godine u administraciji lokalne uprave Opštine Berane. Novembra 1995, prešao je na
Biotehnički institut Univerziteta Crne Gore. Od jula 2001. radi kao pomoćnik šefa kancelarije Evropske agencije
za rekonstrukciju (EAR) i senior task manager EAR za oblast poljoprivrede. Septembra 2008. godine prelazi u Del-
egaciju Evropske komisije. U periodu 2013–2014. u Delegaciji EU radi kao task manager za oblast životne sredine
i klimatskih promjena. Do danas rukovodio sa 105 međunarodnih projekata finansiranih od strane EU (2001–2010;
2013–2015), sa godišnjim fondom od 3 do 18 miliona evra. Od septembra 2014. do oktobra 2015. godine radi
kao vodeći istraživač na Institutu za šumarstvo Crne Gore, a uporedo sa tim je bio i predsjednik borda direktora
istog Instituta (2014–2016). Od februara 2016. do kraja 2018. godine direktor je tima međunarodne organizacije
IFAD u Crnoj Gori (International Fund for Agricultural Development, sjedište u Rimu), koji implementira set pro-
jekata iz programa Uspostavljanja klastera i transformacije ruralnih područja Crne Gore, vrjednog 13.6 miliona
USD, fokusirajući se na pitanja razvoja poljoprivrede planinskog područja Crne Gore, ekonomskog i ruralnog
razvoja, analizu ruralne politike. Od januara 2019. godine zaposlen kao predavač na Studijskom programu
za geografiju Filozofskog fakulteta, kada je izabran za docenta na Univerzitetu Crne Gore. Od 2019. godine
angažovan na Arhitektonskom fakultetu kao professor na predmetu Metodologija naučnog rada. Od 2020.
godine predavač je na Biotehničkom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Odlukom Komisije za sticanje naučnih
zvanja Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, stekao je naučno zvanje naučni
saradnik za oblast melioracija zemljišta (2014); a potom naučno zvanje viši naučni saradnik (2020). U 2020. godini
izabran u akademsko zvanje vanrednog profesora na Univerzitetu privredna akademija u Novom Sadu.Ostale
aktivnostiU 2016. godini bio je jedan od osnivača i urednik (Managing Editor) časopis »AGROFOR International
Journal«. Bio glavni i odgovorni urednik časopisa »Poljoprivreda i šumarstvo« (Vol. 51-59 za 2005–2013); ranije
(periodu 1995–2001) obavljao poslove tehničkog urednika, potom generalnog sekretara istog časopisa. Kao
član uredništva aktivno učestvuje u radu velikog broja međunarodnih časopisa. Član je organizacionih odbora
brojnih međunarodnih konferencija iz obalsti poljoprivrede i životne sredine, gdje je plenarnim izlaganjem do
sada otvorio deset međunarodnih konferencija.Član je predjedništva Svetske organizacije konzervacije zemljiš-
ta i voda (World Association for Soil and Water Conservation, Council of 2020-2022 / Velibor Spalevic, Council-
or); te predsjedavajući Mladih naučnika WASWAC (WASWAC Council Working Committees 2020-2022 / Youth
Committee Chairman: Velibor Spalevic). Član je Udruženja geonauka Evropre (European Geosciences Union,
EGU); Međunarodnog uruženja nauke o zemljištu (International Union of Soil Sciences, IUSS); Balkanske asocijaci-
je za životnu sredinu (Balkan Environmental Association); Nacionalnog udruženja za vodoprivredu Irana (Water-
shed Management Society of Iran); Počasni član društva za hortikulturu i šumarstvo Transilvanije; Makedonskog
nacionalnog komiteta za navodnjavanje i odvodnja-
vanje (The Macedonian National Committee on Irriga-
tion and Drainage); Društva za proučavanje zemljišta
Srbije; Crnogorskog geografskog društva. Istraživač sa
oko 350 naučnih rezultata, od čega 60 SCI radova (do
2020. godine). Bio mentor kandidatima na doktorskim
studijama Univerziteta u Novom Sadu, oblast geonau-
ka; komentor petorici istraživača iz oblasto geografije
na Univezitetu Gent (Belgija); komentor istraživanja mas-
ter studija na Univerzitetu Lavras i Univerzitetu Alfenas u
Brazilu. Komentor kod istraživanja iz oblasti metodologije
naučnog rada na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta
Crne Gore.
Prof. dr Velibor SPALEVIĆ, doc. dr Univerziteta

Crne Gore, viši naučni saradnik Univrziteta u Beo-
gradu, vanredni profesor Univerziteta Privredna
akademija u Novom Sadu
81
Mr Dejan Zejak, Bijelo Polje, Crna Gora

ZELENA EKONOMIJA I AGRAR
Uvod
Odnos između ekonomje i poljoprivrede je značajan za svaku zajednicu. Termin

“zelena ekonomija” nije nov. Zelena ekonomija se spominje u više navrata u proš-
lom vijeku, posebno imajući u vidu rastući globalni interes za ekološke probleme
i klimatske promjene o kojima se najviše raspravlja u svijetu. Mišljenje da svjetska
ekonomija zasnovana na potrošnji fosilnih goriva za proizvodnju energije nije održi-
va, dobija sve više pristalica. Povećanje emisije gasova staklene bašte praće-
no uništavanjenem ili pak oštećenjem ekosistema dovodi ljude u opasnost od
izlaganja i istovremeno smanjuje sposobnost prilagođavanja. Ako želimo da naša
budućnost bude sigurnija na bilo koji način, ekonomija mora da se promijeni kako
bi obezbijedila blagostanje za ljude, ali bez uništenja ekosistema. Od toga u velikoj
mjeri zavisi naša dobrobit. Kontinuirane promjene uslovljene degradacijom životne
sredine i globalnim zagrijavanjem u posljednje dvije decenije su doprinele nastanku
i aktuelizaciji koncepta zelene ekonomije. Primjena zelenih principa omogućava
rast i razvoj privrede uz istovremeno uvažavanje svih aspekata životne sredine.
Zelena ekonomija kao takva je u funkciji održivog razvoja kao dominantnog
trenda u globalnim okvirima, ali i svojevrstan izazov i mogućnost za unapređen-
je konkurentnosti privrede kao pokazatelja uspješnosti na svjetskom tržištu.Cilj
zelene ekonomije je, po mnogim autorima, da izjednači ekonomske, društvene
i životne aspekte zajednice. Zelena ekonomija je sistem ekonomskih aktivnos-
ti vezanih za proizvodnju, distribuciju i potrošnju roba i usluga koje dovode do
dobrobiti ljudi u dužem vremenskom period. Pri tome buduće generacije se
ne izlažu velikim ekološkim rizicima i ekološkim nestašicama. “Zelena ekonom-
ja” u agraru se posebno odnosi prema oblastima organske i biodinamičke
poljoprivrede kao jednog segmenta koji će u budućnosti dobiti bitnije mjesto.
Održivi poljoprivredni sistemi mogu opstati samo ako imaju odgovor na globalne
socijalne izazove kao što su klimatske promene, iscripljivanje neobnovljivih resursa
i zagađenje životne sredine. To je moguće postići samo kada ishod proizvodnje
ima ekološki prihvatljiv rezultat. Otuda ekonomska aktivnost koja se vrši uz nisku
emisiju ugljen dioksida, kroz koju se resursi efikasno transformišu i koja je društve-
no inkluzivna, naziva se zelena ekonomija. Program Ujedinjenih Nacija za hranu
(Bushehri F. 2012) navode Branka Lazić i Srđan Šeremešić (2017.) definiše zelenu
ekonomiju kao ekonomiju koja ima za rezultat povećanje blagostanja ljudi i društ-
venu jednakost i pri tome značajno umanjuje rizike po životnu sredinu i ekološke
nedostatke. Prednosti usvajanja koncepta zelene ekonomije su: smanjenje za-
gađenja životne sredine, manja emisija ugljen-dioksida (CO2), korišćenje prirod-
nih resursa na efikasan način, poboljšanje kvaliteta života ljudi, očuvanje biodi-
verziteta, podržavanje socijalne jednakosti, realan ekonomski rast, smanjenje
siromaštva. Ona teži ka smanjenju pritisaka na životnu sredinu, utiče na otklanjan-
je negativnih ekoloških posledica i stvara nova “zelena” radna mjesta. Uvođenje
principa zelene ekonomije je specifično za svaku zemlju uz to postoji i značajan uti-
caj spoljašnjih faktora na koje nije moguće uticati prilikom njene implementacije.
Zbog ekonomske krize i generalno krize neokapitalizma zelena ekonomija
82
privlači pažnju zemalja koje su, prije svega ekonomski ugrožene kao i različitih
socijalnih grupa. Realizacija ovog ekonomskog koncepta i stavljanje ideje u st-
varnost je komplikovanije nego što izgleda, jer zahtijeva uvođenje tehnoloških
inovacija, promjene u organizaciji preduzeća i farmi i slično. Konkretno, ako se
na pravi način ne sagledaju ograničenja u političkoj, ekonomskoj i socijalnoj
sferi zelena ekonomija neće biti uspješna u realizaciji svojih ciljeva (Brand, 2012).
Poljoprivreda je jedan od ključnih segmenata primjene zelene ekonomije,
jer angažuje velik broj radnika i potencijalno ima veliki uticaj na životnu sredi-
nu. Poljoprivreda je povezana sa zelenom ekonomijom na više načina. Prije
svega poljoprivredna proizvodnja ima za posljedicu velike količine nus produ-
kata koji mogu da budu osnova za razvoj zelene ekonomije. Sa druge strane
globalna poljoprivreda predstavlja i velikog potrošača zelenih tehnologija, a or-
ganska poljoprivreda je zasigurno jedan od ključnih oslonaca zelene ekonomije.
Za razliku od ostalih čovjekovih djelatnosti direktni i indirektni uticaj poljoprivre-
de daleko prevazilaze okvire agrosfere, stoga je uvođenje zelenih tehnologi-
ja jedino rješenje kontrole njenog uticaja. Zbog relativno sporog prihvatan-
ja pojedinačnih inovacija u poljoprivedi alternativa je promjena cjelokupog
sistema proizvodnje (konverzija). Eko-funkcionalna intezifikacija u poljoprivre-
di takođe može dovesti do povećanja produktivnosti, stabilnosti i savitljivo-
sti agroekosistema. Međutim, smatra se nije dovoljno promijeniti način proiz-
vodnje u poljoprivredi već izmijeniti cjelokupan lanac proizvodnje hrane jer
se samo na taj način može garantovati postizanje hranidbene sigurnost.
Zbog svoje multifuncionalsti organska poljoprivreda ima mnogobrojne pred-
nosti u odnosu na druge sisteme održive poljoprivrede i u stanju je da unapri-
jedi sistem agronomije. Iako pokazuje jasne trendove povećanja površina i
obima proizvodnje organska poljoprivreda se i dalje suočava sa kritikama u
pogledu efikasnosti proizvodnje i nedovoljno razvijenih biotehničkih rješen-
ja za probleme koji se javljaju u praksi. To daje osnovu i moguću sumnju na
njenu mogućnost da obezbijedi stabilne prinose odgovarajućeg kvaliteta.
Organska poljoprivreda
Sistemi poljoprivredne proizvodnje koji uključuju primjenu organskih đubriva,

redukovane obrade zemljišta, plodoreda na bazi leguminoza, dovode do ob-
navljanja i akumulacije sadržaja organske materije u zemljištu. Održavanje i po-
dizanje kvaliteta zemljišta je od posebnog značaja, ukoliko proizvodni potencijal
zemljišta i kvalitet životne sredine želimo da sačuvamo i za buduće generacije.
Kvalitetno i čisto zemljište uslovljava i zdravstveno bezbjednu proizvedenu hranu
za ljudsku populaciju.
Po definiciji FAO organska proizvodnja je sistem upravljanja proizvodnjom koji
promoviše ozdravljenje agroekosistema uključujući biodiverzitet, biološke cikluse i
naglašava korišćenje metoda koje u najvećoj mjeri iskljičuju upotrebu inputa van
farme.
Proizvodnja se zasniva na korišćenju agrotehničkih mjera, bioloških i mehaničkih
metoda kad god je to moguće, umesto korišćenja agrohemikalija za ispunjenje
specifičnih funkcija u okviru poljoprivrednog sistema. Za razliku od konvencionalne
poljoprivredne proizvodnje, zdravstveno bezbjedna hrana proizvedena u sistemu
organske poljoprivrede i prerade, apsolutno isključuje upotrebu sintetičkih sred-
83
84
85
stava (mineralnih đubriva, pesticida, stimulatora rasta, hormona itd.), i upotreba

genetski modifikovanih organizama. Proizvodnja zdravstveno bezbedne hrane
je trend u svijetu, i činjenica je postojanja tražnje za ovako proizvedenim pol-
joprivrednim proizvodima. Dobri agroekološki uslovi, nekontaminirane obradive
površine i voda su značajne prednosti koje Crna Gora treba da još bolje iskoristi
kao mogućnosti za proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane.
Organska proizvodnja je specifična, daje ekskluzivnije proizvode, visokog
kvaliteta, zdravstveno bezbedne po zdravlje ljudi, a sama proizvodnja doprinosi
zaštiti životne sredine. Razvoj ove proizvodnje uslovljen je agroekološkim uslovima
i kupovnom moći stanovništva jer organska hrana i proizvodi su za 20-100% sk-
uplji od hrane iz konvencionalne proizvodnje. Organska proizvodnja, bez obzira
na biljnu vrstu ima zajedničke principe regulisane okvirnim standardima Međun-
arodne federacije za organsku poljoprivredu (IFOM International Organization of
Agriculture Movements), osnovane 1972. godine, kao i direktivom i dopunama
EU i našom zakonskom regulativom iz 2005. i inoviranim Zakonom koji je u proce-
duri, a buće usklađen sa najnovijom EU regulativom.
Održiva poljoprivreda je sistem proizvodnje koji, posmatran u dužem vremens-
kom periodu, unapređuje kvalitet životne sredine i resurse na kojima se proizvodn-
ja zasniva, zadovoljava čovekove potrebe za hranom i vlaknima, ima ekonomsku
isplativost i poboljšava kvalitet života farmera i cjelokupnog društva (Gold, 1999.).
Tehnologija gajenja biljaka se u takvom sistemu oslanja na primjenu organskih
đubriva, kao najznačajnijeg izvora biljnih hraniva navodi Maja Manojlović et.al.
(2007.).
Održivo gazdovanje zemljišnim resursima i proizvodnja hrane koja uvažava prin-
cip prinosa i dobiti kroz održivi razvoj društva, polako dobija svoj prostor i značaj.
U narednih 30 godina, proizvođači hrane moraju da udvostruče njenu količinu
da bi zadovolji potrebe za dodatnih tri milijarde ljudi. U ovom periodu, klimatski
poremećaj je konačno najteži ekološki problem, jer dominantan uzrok je CO2 i
njegova pojava, nastala kao posljedica sagorijevanja fosilnih goriva kao načina
na koji civilizacija dobija 80% energije. Jedan od prioriteta zemalja Zapadnog
Balkana koje se pripremaju za ulazak u Evropsku Uniju je da dizajnira odgovara-
juće strategije za rešavanje problema zaštite životne sredine na lokalnom nivou
(Bishal et.al., 2009.).
Koncept održivosti obuhvata cijeli sistem proizvodnje hrane, što znači integ-
risanje ljudskog društva sa ekološkim znanjem koji nas dovodi do shvatanja da
je agroekosistem proizvod koevolucije između ljudske kulture i njenog prirodnog
okruženja (Snežana Oljača, 2011.). Osnovni cilj organske poljoprivrede je proiz-
vodnja organske hrane visokog kvaliteta, uz zaštitu ekosistema. Ona se zasniva
na uspostavljanju harmonije između čovjeka i prirode, harmonije koja je u kon-
vencionalnom sistemu poljoprivredne proizvodnje ozbiljno narušena, smatra Sav-
in et.al., ( 2011.).
Organska biljna proizvodnja susreće se sa najtežim problemima u oblasti zaštite
bilja. Kontrola korova, bolesti i štetočina posebno je osjetljiv segment, budući da
tu nastaju brojni problemi obzirom da se isključuju gotovo u potpunosti hemijske
mjere borbe, ali postoje i neke prednosti. Iz ovih razloga, prije svega, smatra se
da će budućnost istraživanja i novih strategija u borbi protiv korova u organskoj
poljoprivredi biti zasnovana na jasnijem određenju važnih činilaca borbe protiv
korova, a to su: prevencija -smanjenja zakorovljenosti primjenom brojnih preven-
86
tivnih mjera, direktne agrotehničke mjere, uvođenje informacionih tehnologija i

obrazovanje kadrova. Borba sa korovima je oduvek bila aktuelna, a i danas je
u svim sistemima zemljoradnje. Povoljni klimatski uslovi u našoj zemlji obezbeđuju
dovoljno dug vegetacioni period za razvoj velikog broja gajenih biljaka, ali i ra-
zličitih vrsta korova smatraju Kovačević i Momirović (2008.).
Proizvodnja usklađena sa principima održivog razvoja i očuvanjem životne sre-
dine predstavlja prioritet u razvoju crnogorskog agrara. Crna Gora se karakteriše
povoljnim prirodnim i agroekološkim uslovima za razvoj i unapređenje organske
poljoprivrede. Ruralni razvoj, kao novi koncept pristupa ruralnim temama javlja se
usljed proizvodne i informatičke primjene naučnih saznanja i radikalnih promjena
u tehničko - tehnološkoj osnovi rada. Proteklih decenija opšti stav ljudske popu-
lacije prema zdravlju, kvalitetu ishrane i životnoj sredini je promijenjen. Kao re-
zultat rastućih potreba za organskim proizvodima, naročito organskim mlijekom,
povećala se i organska proizvodnja stoke. (Grdović et.al., 2011.)
Zaštita zemljišta od degradacije u poljoprivrednoj proizvodnji je jedna od mera
u okviru ciljeva i smernica integralne i organske poljoprivrede. Zbog toga je sve
veći broj istraživanja koja su usmerena za iznalaženje primene alternativnih mera
u biljnoj proizvodnji kako bi se izbegle neželjene posledice. Jedna od mjera jeste
primena mikrobioloških inokulata sa rizobakterijama navodi Gorica Cvijanović
et.al., (2011.).
Važno je istaći da stare sorte i lokalne populacije predstavljaju originalnu ge-
netičku varijabilnost i kao takve mogu da se koriste u programima oplemenjivan-
ja i u organskoj proizvodnji. Stoga je bitno da se preduzmu mjere za očuvanje
genetičkih resursa žitarica. (Sofija Petrović i Dimitrijević Miodrag, 2012.).
Prema podacima IFOAM-a iz 2014.godine u 172 zemlje svijeta ima preko 43
miliona hektara, a u 11 zemalja se nalazi 10% ovih površina, dok se organskom
bavi 23 milina farmera. U Evropi se nalazi oko 27%, Južnoj Americi oko 15%, Aziji 8%,
SAD 7%, Africi 3 i Okeaniji 40% površina pod organskom poljoprivredom. Naviše
organskih proizvođača je u Indiji oko 650 hiljada, Ugandi 190, Meksiku 169, Etiopiji
139, Turskoj 71 i Italiji 48 hiljada. Zvanični podaci Istraživačkog instituta za organsku
poljoprivredu iz Švajcarske (FiBL) za 2018.godinu govore da je samo u Evropi bilo
preko 15 miliona hektara pod organskom, od čega u Bosni i Hercegovini 896 ha,
Hrvatskoj 103 166 ha, Danska ima 256 711ha, Francuska 2 035 024 ha, Njemačka
1 521 314 ha, Srbija 19 254 ha, Malta 47 ha, Crna Gora 4 454 ha, Sjeverna Make-
donija 4 409 ha, Slovenija 47 848 ha, Švedska 608 758 ha, Švajcarska 160 991 ha,
Velika Britanija 457 377 ha i Ruska Federacija 606 974 ha.
Razvoj organske poljoprivrede u Crnoj Gori od 2007. do 2020.godine
U periodu 2007-2012 godina nacionalno certifikaciono tjelo Monteorganica

je izdala 70 sertifikata i to: 2007. god. – 7 sertifikata (3 za organsku proizvodn-
ju i 4 za prelazni period); 2008. god. – 13 sertifikata (6 za organsku proizvodn-
ju i 7 za prelazni period); 2009. god. – 8 sertifikata (6 za organsku proizvodnju i
2 za prelazni period); 2010. god. – 10 sertifikata (8 za organsku proizvodnju i 2
za prelazni period); 2011. god. – 10 sertifikata (7 za organsku proizvodnju i 3 za
prelazni period); 2012.god. – 22 sertifikata (14 za organsku proizvodnju i 8 za
prelazni period). 2006. god.- 7 registrovanih proizvođača; 2007. god.-13 reg-
istrovanih proizvođača; 2008. god.-26 registrovanih proizvođača; 2009. god.-
87
34 registrovana proizvođača; 2010. god.-67 registrovanih proizvođača; 2011.

god.-100 registrovanih proizvođača; 2012. god.-152 registrovana proizvođača.
Na osnovu ovih podataka možmo zaključiti da postoji blagi trend rasta proiz-
vođača i da se od 2010. primjećuje značajniji porast broja registrovanih or-
ganskih proizvođača. Jedan od razloga ovog povećanja jeste da su proizvođači
bili stimulisani, osim postojećim subvencijama, i podrškom u vidu grantova kroz
projekat OADP-Program razvoja organske poljoprivrede koji je u završen 2013.
godine. Monteorganika doo iz Podgorice je nacionalno certifikaciono tijelo koje
u 2018.godini kontroliše skoro 99% organskih farmi, dok ostatak organske poljop-
rivrede u opštinama Pljevlja, Rožaje i Bar, a koja se bave otkupom i preradom
šumskih plodova i ljekobilja zvanično kontrolišu tri inostarna certifikaciona tijela.
Tabela.1.Struktura organske poljoprivrede u Crnoj Gori za period 2009. -

2011.
Vrsta proizvodnje 2009. 2010. 2011.
Organska U konverziji Organska U konverziji Organska U konverziji
U konverziji
Obradive površine 27.87 1.3 60.88 0.4 121.6 0.5

Višegodišnji zasadi 15.85 3 45.74 3 73.45 4.74
Samoniklo bilje i šumski - 101800 - 101800.95 8.76 139800
plodovi
Pašnjaci i livade 3448.8 1106.41 - 3451.1 336.18 2531.6
Stočarska proizvodnja – 150 koza, 430 koza, 75 koza, 308 koza, 190 ova- 833 ovce,
broj grla 700 ova- 100 jara- 52 košnice 60 jaradi, ca, 135 709 jagnjadi,
ca, 210 di, 120 790 ova- jagnjadi, 38 košnica
jagnjadi, ovaca, 40 ca, 570 74 koze, 57
79 krava, jagnjadi, jagnjadi, krava, 121
11 košnica 56 krava, 53 krave, košnica
41 košnica
31 košnica
UKUPNO ha 3492.52 102910.71 106.62 105255.45 539.99 142336.84

broj 150 koza, 430 koza, 75 koza, 308 koza, 190 ova- 833 ovce,
grla 700 ova- 100 jara- 52 košnice 60 jaradi, ca, 135 709 jagnjadi,
ca, 210 di, 120 790 ova- jagnjadi, 38 košnica
jagnjadi, ovaca, 40 ca, 570 74 koze, 57
79 krava, jagnjadi, jagnjadi, krava, 121
11 košnica 56 krava, 53 krave, košnica
31 košnica 41 košnica
UKUPNO (konverzi- ha 106 403.23 105 362.07 142876.83
ja+organska)
broj 580 koza, 100 jara- 383 koze, 60 jaradi, 790 1023 ovce, 844 jagnjeta,
grla di, 820 ovaca, 250 ovaca, 570 jagnjadi, 74 koze, 57 krava i 159
jagnjadi, 135 krava, 42 53 krave, 93 košnice košnica
košnice
Izvor:Chapter 11 – Agriculture And Rural Development - Screening With Montenegro Non-Exhaustive List Of
Issues And Questions To Facilitate Preparations For Bilateral Meeting On Organic Production, 2012/13, Brisel/
Podgorica
Najviše površina nalazi se u oblasti sakupljanja ljekovitog i samoniklog bilja,

zatim pod livadama i pašnjacima koji se koriste za ishranu stoke, a nakon toga
slijede obradive površine i to pod ratarskim kulturama, zatim voćarstvu, vinogra-
darstvu i na kraju povrtarstvu. Redovne kontrole proizvođača koji su u registru Mini-
88
starstva poljoprivrede i ruralnog razvoja upisani prethodnih godina kao i inicijalne

kontrole kandidata prijavljenih tokom 2011. vrši uglavnom nacionalno certifika-
ciono tijelo „Monteorganica“. Struktura kontrolisanih proizvođača i obim proiz-
vodnje u organskoj poljoprivredi za 2011. godinu je data u Tab.2 i ona je sljedeća:
Tab.2. Struktura kontrolisanih proizvođača i obim proizvodnje u organskoj

proizvodnji za 2011. godinu - Crna Gora:
Redni broj Opština Broj registro- Biljna proiz- Stočarska Prerada Mješovita
vanih proizvodnja (B) proizvodnja (P) proizvodnja
vođača (S) (B)+(S)+(P)
1. Podgorica 5 4 1 - -
2. Nikšić 9 6 1 - 2 (S+P; B+P)
3. Dani- 6 5 1 - -
lovgrad
4. Kolašin 3 3 - - -
5. Pljevlja 28 26 - - 2 (B+S; B+P)
6. Mojkovac 9 9 - - -
7. Berane 4 1 3 - -
8. Bijelo Polje 9 9 - - -
9. Budva 1 1 - - -
10. Bar 2 - 1 - 1 (B+P)
11. Herceg 2 2 - - -
Novi
12. Žabljak 3 2 - - 1 (S+P)
13. Andrijevica 14 14 - - -
14. Plužine 1 1 - - -
15. Plav 4 3 1 - -
Ukupno: 100 86 8 - 6
Izvor:Chapter 11 – Agriculture And Rural Development - Screening With Montenegro Non-Exhaustive List
Of Issues And Questions To Facilitate Preparations For Bilateral Meeting On Organic Production, 2012/13,
Brisel/Podgorica
Tab.2. prikazuje da su organski proizvođači u 2011.godini, zastupljeni u 15

crnogorskih opština od čega ih najviše ima u opštinama Pljevlja 28, Andrijevica
14, a zatim dolaze Nikšić, Mojkovac i Bijelo Polje po 9, Danilovgrad 6, Podgorica 5,
Berane i Plav po 4, Kolašin i Žabljak po 3, Bar i Herceg Novi 2, Budva i Plužine sa po
jednim proizvođačem. U 2012. u Crnoj Gori je bilo 152 organska proizvođača. Od
toga u Podgorici 6, Nikšiću 7, Danilovgrad 4, Berane 10, Plužine 3, Herceg Novi 1,
Pljevlja 38, Kolašin 3, Bijelo Polje 33, Mojkovac 16, Plav 8, Andrijevica 21. Upoređu-
jući podatke iz 2011. i 2012. uočavamo da je došlo do porasta broja organskih
proizvođača i to najviše u Bjelom Polju sa 9 u 2011.godini do 33 u 2012.godini.
Tokom 2013.godine 30 organskih proizvođača je u opštini Bijelo Polje, od čega
na njihovim farmama preovladava voćarstvo u 27 slučajeva, jedan prizvođač je
organski povrtar i dva su organski ratari.
89
Podaci za poslednji perod 2018.godine jasno predočavaju da najvise organskih

proizvođača registrovanih u Crnoj Gori, od ukupno 363 je u opštini Bijelo Polje,
dakle skoro svaki drugi, tačnije njih 158 i to uglavnom organskih proizvođača koji
imaju biljnu prizvodnju. Trend rasta organskih proizvođača se nastavlja i u 2019.
godini, što detaljnije prikazuje Tab.3.
Tabela.3. Struktura kontrolisanih proizvođača i obim proizvodnje u organskoj
proizvodnji za 2019. godinu - Crna Gora:
Redni broj Opština Broj proizvođača Oblast
1. Podgorica 14 Biljna i stočarska proizvodnja

2. Nikšić 10 Biljna i stočarska proizvodnja
3. Danilovgrad 6 Biljna i stočarska proizvodnja
4. Petnica 1 Biljna proizvodnja
5. Berane 30 Biljna i stočarska proizvodnja
6. Plužine 11 Biljna i stočarska proizvodnja
7. Herceg Novi 2 Biljna proizvodnja
8. Rožaje 4 Biljna proizvodnja
9. Pljevlja 44 Biljna i stočarska proizvodnja
10. Kolašin 3 Biljna proizvodnja
11. Bijelo Polje 149 Biljna proizvodnja
12. Bar 1 Sakupljanje divljih vrsta i prerada
13. Žabljak 5 Biljna i stočarska proizvodnja
14. Mojkovac 15 Biljna proizvodnja
15. Plav 14 Biljna i stočarska proizvodnja
16. Andrijevica 36 Biljna i stočarska proizvodnja
17. Gusinje 2 Pčelarstvo
18. Budva 1 Biljna proizvodnja
19. Šavnik 1 Pčelarstvo
Ukupno 349
(Izvor:www.orgcg.org)
U Tab.3. su prikazani podaci za organske proizvođače u Crnoj Gori kojih je

u 2019.godini bilo ukupno 349 u 19 opština. Najviše ih je u opštini Bijelo Polje 149,
a najmanje, i to po jedna u Šavniku, Baru i Budvi. Prema još uvijek nezvaničnim
podacima “Monteorganike” doo-Podgorica broj organskih proizvođača to-
kom 2020.godine je uvećan za oko 30% u odnosu na 2019.godinu ili tačnije
438 farmera je u procesu sertifikacije i, zaključno sa septembrom 2020.godine.
Najviše njih je i dalje u opštini Bijelo Polje, najmanje je u opšinama Budva i Bar.
Činjenica da je 2007.godine bilo 7 registrovanih proizvođača, tokom
2011.godine njih 100, a 2020.godine 438, govori o značajnom rastu bro-
ja organskih farmi, što je vjerovatno uslovljeno zaineresovanošću stanovnika
u ruralnim područjima za ovaj vid agrara, kao i značajnim sredstvima podrške
ovom sektoru, koje su izdvajali međunarodni donatori, lokalne uprave u Vla-
da Crne Gore. Trend rasta omogućiće razvoj i biodinamičke poljoprivrede.
90

Slika 1. Šljiva, sorta „Čačanska rodna“, selo Beranselo, Berane, septembar, 2020. (Zejak D.)
Sl.2 Kruška, “Boskova bočica”, selo Kukulje, Bijelo Sl.3 Malina, sorta „Glen Ample“, selo Loznice, Bijelo
Polje, septembar 2020. (Zejak D.) Polje, jul 2019. (Zejak D.)
91
Istorijat nastanka biodinamičke poljoprivrede
Biodinamička poljoprivreda, kao jedan od vidova organske poljoprivrede,

predložen od strane Rudolfa Stajnera, čije poljoprivredne metode su težnja za
raznovrsnošću, otpornošću i stalnom razvoju farme, koje bi obezbijedile ekološki,
ekonomski i fizički dugoročniju održivosti za čovječanstvo. Biodinamička poljo-
privreda obuhvata prakse kompostiranja, mješovitih poljoprivrednih sistema sa
korišćenjem životinjskih stajnjaka, plodoreda, brige o dobrobiti životinja, posma-
trajući farmu kao organizam, dakle sve što doprinosi zaštiti životne sredine, oču-
vanja biodiverziteta i poboljšanju uslova života poljoprivrednika smatra Turinek
et.al., (2009.).
Biodinamički farma funkcioniše kao i jedna organska. Međutim, postoje neke-
metode koje su karakteristične samo za biodinamičku poljoprivrednu praksu. Ob-
zirom da se biodinamička poljoprivreda zasniva na holističkom konceptu, uticaji
planetarnih ritmova na razvoj biljaka i životinja smatra se jednako važan segment
ove poljoprivrede. Te karakteristike podrazumijevaju drugačiji način pripremu
komposta i korišćenje astrološkog kalendara prilikom određivanja datum sjetve,
njegovanja i žetve, odnosno, primjena lunarnog kalendara. Biodinamička poljo-
privreda garantuje kvalitetniju i raznovrsniju ishranu (Kovačević, Lazić 2012.).
Osnivač biodinamičke poljoprivrede,
Rudolf Štajner (Sl.4.) je rođen 27. feb-
ruara 1861. godine u Donjem Kraljev-
cu tadašnja Austro-Ugarska Carevina,
danas Republika Hrvatska. Rudolf Šta-
jner je 1891. doktorirao na Univerzitetu
u Rostoku, inače osnovanom daleke
1419. Kao plod studija o Geteu i svo-
jih filozofsko-metodičkih nastojanja da
prevlada jaz između novovjekog mišl-
jenja i duhovnog proučavanja, Štajner
je 1886. godine napisao „Temelji spoz-
najne teorije Goeteova pogleda na
svijet sa posebnim osvrtom na Šilera“.
U tom je radu on položio osnove kas-
nijem razvoju antropozofskog duhov-
no-naučnog pristupa svijetu. U istom ga
je razdoblju – u njegovoj dvadeset i pr-
voj godini – Joseph Kürschner potakao
da u okviru velikog zbornika „Deutsche
Nationalliteratur“ izdaje i komentariše
Geteova prirodononaučna djela. Ne-
koliko godina kasnije, 1889., dobio je
i poziv od Geteovog i Šilerovog arhi-
va da dođe u Wajmar, kako bi u okvi-
ru Vajmarskog izdanja „Sophienaus- Izvor:(http://www.centar-rudolf-steiner.com.)
gabe“ vodio brigu o objavljivanju Sl.4. Dr Rudolf Štajne
jednog dijela Geteovog prirodnon-
92
aučnog opusa. Živjeći tada u Vajmaru, izdao je svoju proširenu filozofsku dok-
torsku disertaciju sa nazivom „Istina i nauka“ (1892.), a slijedeće godine i svoje
prvo osnovno djelo – „Filozofija slobode. Temeljne crte modernog pogleda na
svijet. Rezultati posmatranje duše prirodno-naučnom metodom“. On je ovim re-
zultat svojih duhovnih istraživanja predao javnosti postavljajući ga time unutar
okvira najviših mislećih sposobnosti savremenog čovječanstva. U 1901 Stajin-
er je održao čitav niz predavanja, njih 25 “Hrišćanstvo kao činjenica mističnog
iskustva”, kao i 24 serija predavanja, “Od Bude do Hrista” (Hemleben, 1963 ).
U januaru 1913. godine, po antropozofiji, svojoj duhovno-naučnoj metodi, Stajner
daje naziv Društvu koje osnivaju njegovi dotadašnji slušaoci, a kojima su se prikl-
jučili i novi. Tako danas pored Teozofskog postoji i Antropozofsko društvo. Pri tome,
antropozofski pogled na svijet podrazumijeva tačku gledišta sa koje se pruža
dosad najjasniji pogled na vremensku crtu našeg postojanja obavijenu djelovan-
jima duhovnih hijerarhija. I tada, 1913. godine, u Švajcarskoj, pokraj Dornacha,
započela je, po Stajnerovim arhitektonskim planovima, gradnja drvenog zdanja,
jedinstvenog po dvostrukoj kupoli, dotada nerješivim arhitektonskim problemom.
Ono je zamišljeno kao sjedište Antropozofskog društva, a nazvano je „Ge-

teanum“. Stajner je zamislio da se tu ustanovi niz naučnih i umjetničkih ods-
jeka postavljenih na duhovno-naučnim temeljima, pri kojima bi mnogi-
ma, posebno mladim ljudima, bilo omogućeno pronaći harmoničan i za
dušu zdravi put bavljenja mnogim ljudskim djelatnostima. Ogroman rad na
izgradnji Geteanuma . Katkad je na njemu radilo i do dvije hiljade ljudi, pri-
padnika dvadesetak nacija. Tokom Prvog svjetskog rata suočio se sa iza-
zovima brojnih nacionalizam i, ne bez ogromnih poteškoća, prebrodio ih.
U poslednjoj godini svog života, austrijski filozof Rudolf Štajner osporavao pravac i
praksu savremene poljoprivrede. To je rani odgovor na širenje hemijske poljoprivrede.
Stajner je postavio temelje za alternativnu poljoprivredu, onu koja će “izliječiti zemlju”.
U Poljoprivrednom kursu-serija od osam predavanja i četiri diskusije, za 60 učesni-
ka na imanju grofa Kajzerlika u Kobervitzu (sada Kobierzice, Poljska) od 07. do 16. jun
1924.godine. Tada je jasno ukazano da kvalitet zemljišta, zdravlje biljaka i životinja
je u tijesnoj vezi sa kosmičkim snagama, pri čemu on ne misli samo na snage sv-
jetlosti i toplote koje dolaze su Sunca. Štajner je započeo proces koji je doveo do
razvoja, artikulacijom i imenovanje biodinamičke poljoprivrede, što je kulminiralo
objavljivanjem „Biodinamička poljoprivreda i bašta“ od Ehrenfried Pfeiffer u 1938.,
navodi Paull, 2011.. Fajfer je na drugom mestu izjavio da: “Ime Bio-dinamički metod
poljoprivrede nije dao Rudolf Štajner, ali je ovaj izraz nastao iz kruga onih koji su na
početku i koji se bave praktičnom primjenom ovog novg pravaca razmišljanja“.
Dugogodišnji Štajnerov saradnik i biograf, Ginter Vachsmuth, pisao je o jas-

nom Štajnerovom putu od Getea do nove poljoprivrede: “Prava linija kroz živ-
ot vodi Rudolf Štajner iz usamljenog duhovnog istraživanja “osamdesetih go-
dina“, kroz uređivanje Geteovih prirodno-naučnih spisa, razvoju duhovnog
istraživanja kao „Antroposofa“, za razvijanje i testiranje na prirodno-naučni
rada u školi na Geteanumu, a na poljoprivrednom kursa u godini 1924.godini
i u “biološko- dinamičke poljoprivredne metode “. Rudolf Štajner je bio glavni
primer za izreku koja pripisuje Geteu (Murrai,1951,p.282), a koja glasi: “Šta
god da radite, ili možete da sanjate ili da počnete. Smjelost je genije, u njoj
93
su moć i magija”. U okviru porodice organskih poljoprivrednih praksi, biodin-

amička poljoprivreda nastavlja da raste i da se razvija, da uspješno doprinosi
organskoj poljoprivredi, a da zadrži svoj zaseban identitet, navodi Paull, 2011..
Koncept “Biodinamičke poljoprivrede“ je kreirao naslednicima Rudolf Štajner
(Raupp i Konig, 1996.). Ideja vodilja za koncipiranje biodinamičke poljoprivrede
je da cijelu farmu treba posmatrati kao jedan organizam, i stoga bi trebalo da on
bude zatvoren i samodovoljan sistem. Plodnost cijele farme je zasnovana na strate-
gijama koje ističu važnost generisanja plodnost iz bioloških procesa na samoj farmi.
Ovo je jedan od modela koji podržava oporavak ekosiste-
ma kroz ponovno uvođenje i povećanje biodiverziteta, uspostavljan-
je i unapređenje plodnosti zemljišta prirodnim mehanizmima i obezbeđu-
je kompletan ciklus prometa materije i energije u okviru jedne farme, a
preko integracija biljne i stočarske proizvodnje, navode Kovačević i Lazić 2012..

Rad u skladu sa rasporedom Mjeseca i zvijezda
Od davnina su ljudi Mjesecu i drugim nebeskim tijelima pripisivali magičnu moć

i uticaj na život na zemlji. Danas se ovo vjerovanje smatra primitivnim i naučno
neargumentiranim. Ipak, ovaj stav se polako mijenja. Vremenom nauka je mora-
la popustiti i priznati-da, postoji »paololos«, vrsta tropskog crva koji živi u koralnim
grebenima, i koji iz svog skrovišta izlazi samo dva puta godišnje, i to za vrijeme uštapa
u oktobru i novembru; a tzv. ognjeni crv razmnožava se samo u razdoblju uštapa u
aprilu i maju; ostrige se otvaraju i hrane upravo u trenutku kada Mjesec prolazi iznad
njih; kosa raste brže i gušće kad se šiša za vrijeme punog Mjeseca, itd. (Znaor,1996.).
Uticaj Mjeseca i ostalih planeta sunčevog sitema na biljke u biodinamičkoj
poljoprivredi su sastavni dio ovog procesa. Nakon Štajnera, posebno poslije Dru-
gog Svjetskog rata, veliki pomak su napravili Marija i Matijas Thun i Eli Kolisko,
posebno u eksperimentima sa žitaricama: pšenica, ječam i ovas, ali i sjemeni-
ma mrkve, paradjza i krompira. Njihova istraživanja su dokazala da su postig-
nuti najbolji rezultati u naklijavanju kada je sjetva vršena dva (rjeđe tri ili četi-
ri) dana prije punog mjeseca, (Krišković,1972, str 66.) citat po Ivanović 1988.
Stanje danas ukazuju da “Tun-efekat” je istestirana i verifikovana hipoteza.
Postojeće analize Spiess-a (1990.a,b) garantuju opšti zaključak da “lunarni faktor “
može imati praktičan značaj za poljoprivredu. (Kollerstrom1 and Staudenmaier 2001.)
U školi smo učili da su plima i osjeka uzrokovane privlačnom silom Zemlje i Mjeseca.
Naravno, osim ovih, ima još mnogo drugih primjera koji potvrđuju važnost upliva
nebeskih tijela na biološke procese, pa se proučavanje takvih i još nekih sličnih rit-
mova u prirodi (danas se otprilike zna za njih 250) razvilo u posebnu naučnu discipli-
nu, tzv. hronobiologiju. Hronobiologija je za mnoge naučnike pravi izazov, tako da
u svijetu postoji više univerzitetskih katedri za hronobiologiju. Zapažajući podudar-
nost između kosmičkih ritmova i ritmova u prirodi, ljudi su ih od davnina pokušavali
iskoristiti i u praktičnom životu, ali se za ova znanja sa vremenom izgubilo razumije-
vanje. Stoga se i u okviru biodinamičke poljoprivrede razvilo znanje o ovim ritmov-
ima, a što je u praksi, između ostalog, rezultiralo i stvaranjem sjetvenih kalendara.
Ovi kalendari, na snovu konstelacija, savjetuju koje poljoprivredne aktivno-
sti je preporučljivo raditi tokom pojedinog dana u godini. Tako u njima nalazi-
mo savjete koji se odnose na vrijeme sjetve, žetve, obrade zemljišta, regulacije
bolesti i štetočina, prerade mlječnih proizvoda, pčelarstva itd. Postoji nekoliko
94
verzija biološko-dinamičkih kalendara, a najpopularniji je tzv. sjetveni kalen-

dar Marije i Matijasa Thuna iz Njemačke. Ovaj kalendar se svake godine pre-
vede na desetak svjetskih jezika, i proda u tiražu od gotovo pola milijona prim-
jeraka širom svijeta. Samo u Sloveniji, ovaj kalendar postiže godišnji tiraž od
oko 15 000. Vaskrs je uz Božić najvažniji hršćanski praznik, pokretan je datum, i
svake godine se određuje prema mjesečevim fazama, pa je pravilo da Vaskrs
svake godine pada na prvu nedjelju iza prvog proljećnog punog Mjeseca.
Sl.5. Uticaj Mjeseca - skaldištenja luka u skladu sa prinicpima biodinamičke
poljoprivrede
Izvor: Maria Thun, Praktično vrtlarenje-biološko-dinamička metoda, Zagreb, 2009.

Jedan od eksperimenata uticaja Mjeseca, je i primjer sa skladišten-
jme luka. Sl.5. prikazuje luk iz prošlogodišnje berbe, mjesecu maju. Luk koji
je izvađen na dan za list (Sl.5. -oznaka AK) trune. Izvađen na dan za plod i
dan za cvijet (oznake WK i LK) počinje krijati. Samo onaj ubran u dane za ko-
rijen ostaje jedar, kao i onaj ubran u septembru koji ostaje takav sve do sl-
jedećeg avgusta (EK). Zakonitosti biodinamičkih procesa su prikazani u Tab.4..
Tab.4.Zakonitosti biodinamičkih procesa
Zvijezde Element Mikroklima Biljni organ
Ribe Voda Vlažno List

Ovan Toplota Toplo Plod
Bik Zemlja Prohladno/hladno Korijen
Blizanac Vazduh/svijetlo Vazdušno/svijetlo Cvijet
Rak Voda Vlažno List
Lav Toplota Toplo Plod
Djevica Zemlja Prohladno/hladno Korijen
Vaga Vazduh/svijetlo Vazdušno/svijetlo Cvijet
Škorpion Voda Vlažno List
Strijelac Toplota Toplo Plod
Jarac Zemlja Prohladno/hladno Korijen
Vodolija Vazduh/svijetlo Vazdušno/svijetlo Cvijet
Izvor: Maria Thuin, Praktično vrtlarenje-biološko-dinamička metoda, Zagreb, 2009.
95
Biodinamički preparati
Prema prvim upustvima Rudolfa Štajnera, i njegovih sljedbenika u biodinamičkoj

poljoprivredi postoji ukupno devet biodinamičkih preparata, a podijeljeni su u
dvije grupe , preparate za prskanje i tzv. kompostne preparate. Pojedinačni
preparati se obično označavaju brojevima od 500 do 508:
»500« preparat izrađen od kravlje baljege, služi za prskanje zemljišta;
»501« preparat izrađen od minerala kremena (kvarc), služi za prskanje nadzemnih
dijelova biljaka.
»508« preparat izrađen od poljske preslice (Equisetum arvense), služi za prskanje
protiv biljnih bolesti.
Osim ovih preparata koji služe za prskanje bijaka (»500«, »501«, i »508«), postoje i
preparati koji ne služe za prskanje, već koje dodajemo kompostu. Oni uveliko do-
prinose pravilnom razvoju procesa kompostiranja. Sljedeći preparati su tzv. kom-
postni preparati, i dodajemo ih kompostu ili đubrivu kako bismo ubrzali i usmjerili
njihovu razgradnju:
»502« preparat izrađen od hajdučke trave (Achillea millefolium L.)

»503« preparat izrađen od kamilice (Chamomilla recutita L.)
»504« preparat izrađen od koprive (Urtica dioica L.)
»505« preparat izrađen od hrastove kore (Qurecus robur L.)
»506« preparat izrađen od maslačka (Tarraxacuni officinale L.)
»507« preparat izrađen od odoljena (Valeriana officinalis L.)
Sudovi za pripremu preparata trebaju biti čisti. Ako su ranije korišćeni za hemijske
preparate treba ih dobro oprati sodom i vrelom vodom, a zatim više puta isprati
hladnom. Najbolji su sudovi od drveta (Sl.6.) ili pečene gline.
Sl.7.Ispunjeni jelenski mje-

Sl.6.Drveni sudovi za mi- huri sa cvjetovima hajdučke
ješanje preparata trave- Preparat 502.
Izvor:Ivanović,1988.Biodinamička farma La Branhce-Švajcarska,original Ivanović-1981.
96
Priprema i primjena preparata
Detaljna receptura i priprema biodinamičkih preparata godinama ne mijen-

jaju sledbenici Rudolfa Štajnera, pa je ona i danas kao i 1924.godine. Tako na
primjer Preparat „502“ se spravalja od hajdučke trave-stolisnika, (Achillea milefo-
lijum L.), a koristi se samo cvjetovi biljke ubrani u toku ljeta, sušeni na promaji, i bez
izlaganja direktnoj Sunčevoj svjetlosti (Ivanović,1988.). Tako osušeni cvjetovi se
čuvaju do narednog proljeća u kesama od tekstila ili hartije. U proljeće naredne
godine sakuplja se mlada biljka i to samo njen vrh da bi se od njih skuvao čaj,
koji se priprema na način što se vrhovi biljke preliju ključalom vodom i ostave da
stoje 20 minuta. Tim čajem se navlaže cvjetovi ubrani i osušeni prethodne godine,
pa se zatim stave u jelenski mjehur, koji se veže tako da liči na ispunjenu loptu.
Mjehur od jelena sa (Sl.7.) hajdučkom travom-stolisnikom se potom zakači na
neko sunčano mjesto, obično na ivicu krova, od štale, sa južne strane, i tu bude
sve do kraja septembra. Krajem mjeseca septembra jelenski mjehur se skida, a
potom ukopava u zemljište-humus, na sunačanom mjestu na kojem u toku zime
duže vremena se nalazi snijeg (gdje se baca snjeg kada se čiste staze oko kuće
itd.). Preparat „502“ je gotov u proljeće naredne godine, i on se vadi iz zemljišta
u toku aprila.
Preparat »500« služi za stimuliranje rasta korijena i organizama zemljišta. Njime
prskamo zemljište prije ili nakon obrade, odnosno prije sjetve. Ovo se izvodi tako
da se oko 60 g ovog preparata izmiješa u 10 litara mlake vode. Najbolja je iz-
vorska voda ili kišnica. Ukoliko moramo upotrijebiti vodu iz vodovoda, dobro je
prije upotrebe ostaviti nekoliko dana na suncu i povremeno promiješati. Tako
ćemo eliminisati većinu hlora koji se nalazi u ovakvoj vodi. Miješanje preparata je
neobično važan dio posla. Ono traje jedan sat, a izvodi se snažnim miješanjem
čas u jednu, čas u drugu stranu uz stvaranje dubokih vrtloga. Za miješanje najbol-
je je upotrijebili drvenu (Sl.6.), ili zemljanu posudu. Kod miješanja većih količina
vode, ovaj relativno naporan posao moguće je olakšati tako da se za neki čvrsti
oslonac iznad posude za miješanje zakači dugački štap. Vrh štapa ili kolca pri
tom je labavo učvršćen, a dno na koje nastavimo grančice u obliku metle (na-
jbolje brezine), slobodno se kreće u posudi.
Preparat »501«, služi za prskanje zelenih dijelova biljke, i za razliku od preparata
»500« koji stimuliše životne procese biljnog korijena i ostalih organizama u zeml-
jištu, i koji je stoga »zemljani« preparat, preparat »501« stimulise nadzemni rast bil-
jke, fotosintezu i zrenje plodova, pa ga zato zovemo još i »sunčanim« preparatom.
On se prije upotrebe mora izmiješati na isti način kao i preparat »500«, ali je količi-
na koja se dodaje znatno manja. Dovoljno je dodati 1 g (onoliko koliko stane na
vrh noža) ovog preparata na 10 1itara vode. Golo zemljište, preparatom »500«,
najbolje je poprskati u kasno popodne po oblačnom vremenu, a poželjno je da
je pri tom zemljište vlažno, ili makar rosno (Meta Vrhunc, 2008.).
Preparat »501« se primjenjuje tek nakon što je primijenjen »500« (ovo može biti
i poslije nekoliko mjeseci). Njime se prska vrlo rano ujutro po sunčanom vremenu,
dok još ima rose. No, dok se prskanje preparata »500« može izvesti i bez prskalice,
tako da se u tečnost umače četka ili metlica i njome vlaži zemljište, dotle se »501«
mora prskati u što finijim kapljicama, po mogućnosti magli. Za ovo posljednje
upotrebljavamo najmanji mogući otvor na prskalici. Pri primjeni preparata »501«,
treba pripaziti da se prskaju samo biljke koje su dovoljno zrele, jer su premlade bil-
97
jke vrlo osjetljive na djelovanje ovog snažnog preparata (može doći i do paleži).
Po pravilu, »501« ne primjenjujemo prije nego je razvijen onaj dio biljke koji ćemo
kasnije ubrali. Slikovito rečeno, prskanje ovim preparatom se obavlja kada su bil-
jke završile fazu »puberteta«.
Kod mrkve je to kada je debljine olovke, odnosno kada počne rumeniti; kod
repe. krompira i sl. kada je korijen (gomolj) veličine kestena; a kod salate i kupus-
njača kada se počinje stvarali glavica. Voćke je potrebno poprskati više puta, i
to neposredno otvaranje pred pupoljaka, kada su plodovi veličine lješnika i kada
su već potpuno formirani i obojeni. Slično je i sa paradajzom koji prskamo za vri-
jeme cvetanja, zatim po zametanju plodova, te kada su plodovi već porumenili.
Premda se »501« uglavnom prska rano ujutro, kod biljaka koje želimo skladištiti
(krompir, mrkva, voće itd.), zadnje prskanje, već gotovo zrelih biljaka, moguće je
obavili i predveče.
Ovaj postupak ubrzava njihovo zrenje i doprinosi boljoj skladišnoj sposobnosti.
Preparat »501« posredno djeluje i kao »peslicid«. Ustanovljeno je da je lišće voća-
ka koje se oslabi nakon dugih kišnih perioda, već nekoliko sati nakon prskanja
ovim preparatom ponovo postaje napeto i čvrsto.
Ovo je vidljivo i pod mikroskopom, gdje se uočava kako se sitni kristalići kreme-
na ugrađuju u tkivo lista, a što sprječava prodor gljivica koje uzrokuju biljne boles-
ti, te napad nekih insekata (silicijum im prodire u respiratorne organe i guši ih).
Biokristallizacija kao metod se koristi kao holistički metod za ocenu uzoraka hrane
još od 1930. godine (Hubert et.al.,2010.).
U pogledu silicijuma zanimljivo je i sljedeće. I ako se odavno zna da silicijum
igra itekako važnu ulogu u prirodi (čak je 75 % zemljine kore sastavljano od kreme-
na), njegovo značenje je danas sasvim zanemareno. U biodinamičkoj poljop-
rivredi, kaže se da u biljkama, silicijum predstavlja »formativni« element. Takođe je
interesantno da su silicijumom najbogatiji baš oni dijelovi biljke koji se nalaze na
»periferiji«, odnosno najizloženiji suncu. Tako su »brkovi« žitarica bogatiji silicijumom
u odnosu na »košuljice« koje obavijaju zrna. Ali one ipak opet sadrže više silicijuma
u odnosu na lišće, a razlika u pogledu sadržaja silicijuma vidljiva je i na samom
listu. Rub lista je bogatiji silicijumom u odnosu na sredinu lista, a posebno u odno-
su na lisnu peteljku. Dalje, zanimljivo je da trave i žitarice sadrže i do 20 puta više
Tab.5.Sadržaj silicijuma (%) u pepelu slame žitarica nekada i danas

(Prema Dufos 1840; i Lengerke 1940, te Znaorovoj procjeni 1990.)
Godina Pšenična slama Ražana slama Ječmena slama Ovsena slama
1840 81% 82% 71% 79%
1940 63% 48% 52% 46,5%
1990 20-40% 15-30% 15-30% 10-20%
Izvor:Znaor,1996.
98
I ovdje postoje razlike, budući da većina današnjih sorti žita ima izuzetno
nizak nivo (Tab.5.) silicijuma (ovo je naročito vidljivo na prvoj internodiji, koji bi
kod žitarica, po pravilu, trebao bili izuzetno tvrd), a sto je vjerojatno i jedan od
osnovnih razloga njihove osjetljivosti na napad bolesti i štetočina, sklonosti poli-
jeganju. Primjenom biodinamičkog preparata »501«, ovaj »urođeni« manjak silici-
juma u biljnom tkivu, naročito novih sorti, moguće je znatno uvećati. Rezultati
istraživanja čvrstoće slame kod pšenice koja je prskana preparatom »501« jasno
potvrđuju ove navode (Tab.6.).
Tab.6. Učinak biopreparata „501” na čvrstinu i debljinu pšenične slame
Đubrenje Tretman Sila loma slame (cmp) Promjer slame(mm)
1gr organskog Kontrola 182,3 2,49
3 puta „501” 256,3 2,76
N/uzorku
1,8 gr organskog N/uzorku Kontrola 180,8 2,57
3 puta „501” 290,3 2,72
Izvor: (Abele,1973.) citat po Znaor, 1996.
Osim preparata »500«, i »501«, (Tab.7.) za prskanje služi preparat »508«, koji
je sastavljen od poljske preslice. Zbog visokog sadržaja kremenske kiseline (90%),
preslicu je moguće upotrijebili i kao fungicid koji biljke štiti od napada bolesti.
Preslicu, odnosno preparat »508« upotrebljavamo u obliku čaja. U 10 litara kl-
jučale vode potrebno je dodati 80 g suve preslice, a čaj potom kuvati još pola
sata. Nakon ovoga, čaj se ostavi stajati 24 sata, te se razrijedi u 5-10% rastvor koja
služi za prskanje. Ovako razrijeđeni čaj moguće je koristiti umjesto vode i za mi-
ješanje preparata »500«, ili »501«. Uz sok biljke odoljena (preparat »507«), preslica
je ujedno i jedini preparat koji ne prolazi složene procese transformacije, tako da
u ovim slučajevima sam sok odoljena, odnosno čaj od sušene preslice-predstavl-
jaju biodinamičke preparate.
Tab.7.Učinak bidinamičkih preparata „500” i „501” na prinos nekih

kultura(izraženo kao dt suve materija/ha)
Đubrenje Tretman Sila loma slame (cmp) Promjer slame(mm)
1gr organskog Kontrola 182,3 2,49
3 puta „501” 256,3 2,76
N/uzorku
1,8 gr organskog N/uzorku Kontrola 180,8 2,57
3 puta „501” 290,3 2,72
Izvor: (Spicss,1979. ), citat po Znaor,1996.
99
Preparat đubriva iz roga (preparat 500) i pripravak kremen iz roga (kremeni

preparat 501) nezaobilazni su u biodinamičkom načinu gajenja biljaka. Preparat
đubriva iz roga se spravlja od kravlje baljege. On uspostavlja dobar odnos biljke
prema snagama Zemlje. Ako ga prskamo pri sjetvi, biljke će razvijati više korijena
i tako bolje snabdjeti nadzemni dio biljke. Primjenjujemo ga i kod presađivanja,
to je posebno važno onda kad ne možemo iskoristiti razdoblje presadnje. Naime,
preparat đubriva iz roga umanjuje nepovoljan impuls trenutka neprikladnog za
sadnju. Na biodinamičkim gazdinstvima u oktobru se kravlji rog napuni kravljom
baljegom i zakopa u zemlju gdje će prezimiti. Rog crpi snage iz zimskog zemljiš-
ta i povezuje ih sa baljegom. U proljeće rog vadimo iz zemlje. Njegov sadržaj
presipamo u staklenu posudu i zatvorimo je staklenim poklopcem ili čepom od
plute. Do upotrebe ga držimo u tresetu. Trajnost mu je dvije godine (Thun,2009.).
Biodinamičke preparate je najbolje čuvali u glinenim posudama koje su uložene
u drvenu kutiju napunjenu malo vlažnim treselom (Sl.8.).
Glinene posude trebaju imati i poklopac, a poželjno je da je i čitava kutija
pokrivena »jastučićem« napunjenim tresetom. Sok odoljena (preparat »507«)
praktičnije je čuvali u tamnoj staklenoj boci, negoli u glinenoj posudi. Izuzetak
čini jedino preparat od kremena (»501«). Kako je ovo »sunčani preparat«, to ga
je najbolje čuvati u prozirnoj tegli od stakla, i to na mjestu na koje dopire dosta
sunca (Znaor,1996.).
Sl.8. Čuvanje biodinamičkih preparata
Izvor:Znaor,1996.
100
Na kraju, recimo još i to da je do danas urađen veliki broj naučnih is-

traživanja u kojima je istraživana djelotvronost biodinamičkih preparata. Rezultati
nekih od ovih prikazani su u Tab.6. i 7. U slučaju eksperimenta iz Tabele 8., kontrola
je bila hranjivi rastvor, a ostala dva uzorka hranjivi rastvor sa osokom (1 %) koja je
prethodno nekoliko mjeseci tretirana sa biodinamičkim kompostnim preparatima
(BDP). Budući da su preparati prije dodatka stajnjaku bili izmiješani sa kompostom
u odnosu 1:1, to koncentracija od 0,08% odgovara 2 ppm, tj. količinama koje su
u praktičnoj upotrebi pri prepariranju komposta.
Tab.8.Uticaj prevrelog stajnjaka sa i bez biodinamičkih preparata, na rast

sjemena pšenice
Tretman Dužina Količina suve
materja
Korijen Izdanci
(u mg) sa
100 korjenčića
Kontrola 75,5 100,0 364

1 % stajnjak 87,9 102,8 364
1% stajnjak+0,08 % BDP 99,8 106,6 428
1% stajnjak+2,4 % BDP 92,7 100,2 410
Izvor: (Koepf,1966.) citat po Znaor,1996.
I ovdje se još jednom, kao i pri mnogim drugim istraživanjima, te praksi, po-
kazalo da biodinamički preparati jako stimulišu rast korijena. Brojna su i druga is-
traživanja koja upućuju na zaključak da biodinamički preparati imaju pozitivan
učinak na:
- Razvoj (nicanje, rast, formiranje korijena i nodula te njihovu morfologiju, zren-
je, i dr.) biljaka, i njihov prinos;
- Dozrijevanje komposta, humifikaciju, poboljšanje katjonskog kapaciteta
zemljišta, brojnost glista u zemljištu, kvalitet tečnih đubriva itd.;
- Kvalitet poljoprivrednih proizvoda (sadržaj suve materije, vitamina, mineral-
nih materija, ulja, šećera, enzimsku aktivnost, skladišnu sposobnost, čvrstoću tkiva,
plodnost stoke, itd.);
Primjena biodinamičkih preparta u kompostu može značajno promeniti mikro-
biloški promet, razgradnju komposta, stopu kod zajednice kišnih glista, sastav u
zemljišu, što može, međutim ne i nužno, da dovede do efekata uticajna na pri-
nos (Zaller,Kopke,2004.). Uprkos skepticizmu u obrazloženju biodinamičkih poljop-
rivrednih proizvoda, ovaj sistem sve više pronalazi praktične aplikacije, uglavnom
kao mala vještina u tehnici kod žemljišta u organskoj poljoprivredi, sa priznatom
kapacitetom da održi rod, prinose i unapređenje zdravlja zemljišta. Naši rezultati na
molekularnom sastavu tri različita preparata 500 ne samo da naučno obezbeđuju
osnovu za molekularne razlike između ovih i drugih materijala, ali i složeno ukazuju
da takve razlike mogu biti razlog za primjetnu bioaktivnost takvog biodinamičke
proizvoda (Spaccini, et.al.,2012.).
101
Plodored u biodinamičkoj poljoprivedi
U Biodinamičkoj poljoprivredi se primjenjuje (Tab.9.) petogodišnji plodored, a

polazište za ovaj broj je činjenica da biljka ima pet najvažnijih djelova: korijen,
cvijet, list, sjeme i plod. Kod svih kultivara u ljudskoj ishrani preovlađuje jedan od
ovih djelova zbog koga najčešće i gajimo biljku. Tako naprimjer kod krompira
i mrkve dominira korijen, kod pasulja i graška sjeme, kod jagode i maline plod.
Naravno i različiti zahtjevi i potrebe biljaka prema zemljištu su osnovni kriterijum
za plodored. Ako se radi o vrtu ili okućnici, najbolje je cijelu površinu izdijeliti na
pet jednakih tabli na kojima će se svake godine smjenjivati različito povrće i cvi-
jeće. Ako se na jednoj površini gaji biljka kod koje dominira lišće, sljedeće go-
dine gajimo biljku koja ima razvijen korijen, treće godine trebamo gajiti biljku koja
daje plod ili sjeme. Još pogodnije je ako na tom prostoru-vrtu možemo imati šest
tabli, od kojih će jedna biti stalno pod višegodišnjim travnim smješama ili djeteli-
nom, i ona će biti zatravljena tokom cijelog petogodišnjeg perioda. Za to vrjeme
će se zemljište odmoriti i obogatiti novim hranjivim elementima, a trava sa ove
površine može poslužiti za ishranu domačih životinja, ili za pripremu komposta,
navodi Ivanović(1988.).
Tab.9.Orijentacioni plan plodoreda po tablama i godinama

Tabla I Tabla II Tabla III Tabla IV Tabla V
Kupus Šargarepa Grašak Krompir jagode

Kelj Paštrnjak Pasulj Krompir jagode
Karfiol Cvekla Boranija Krompir jagode
Keleraba Luk Paprika artičoka jagode
Repa Celer Krastavac artičoka jagode
rotkvica Praziluk Paradjz artičoka jagode
Blitva Tikva Cvijeće ili jagode
peršun Ljekovito bilje jagode
Prva godina Druga godina Treća godina Četvrta godina Peta godina
Izvor:Maria Thun: “Work on the Land and Constellations” East Grinstead, England 1977.
str.18.,citat po .Ivanović, 1988.
Petogodišnji plodored mora biti sačinjen u pisanoj formi, na osnovu konk-

retnih uslova i potreba farme, uzimajući u obzir, klimu, povrće, cvijeće i druge
kulture koje želimo gajiti. U jesen nakon žetve, zemljište trebamo pokriti biljkama
iz vrta, da ne bi ostalo „golo“ tokom zime. U proljeće po tablama trebamo prim-
ijeniti kompost, prljećnu obradu zemljišta i pripremiti ga za sjetvu ili sadnju.
Da se princip sličan biodinamičkoj poljoprivredi uočavao i kod nas govori
i Vasa Pelagić (1833-1899.), u svom „Narodnom učitelju“ VI izdanje str.860-861. iz
1922“, citat po Ivanović 1988. gdje navodi da uticaj Mjeseca, primjećuju bašto-
vani i šumari na sljedeći način, biljke do čije bujnosti nam nije stalo koliko do nji-
hove obilnosti u plodu, kao što je grašak, pasulj, sočivo, krompir itd. valja posijati
prva četiri dana poslednje četvrti, dakle kada su noći mračne tj. kada Mjesec
pred zoru izlazi. Biljke koje želimo da brzo i bujno izrastu (kupus, salata, spanać,
karfiol itd.) valja posijati „o mladini“, jer tada je uz mali izuzetak, pod neprkidnom
102
svjetlošču-danju i noću. Proces dnevne ishrane ne prekida se, već se produžava

u manjoj mjeri i u toku noći, zato ove biljke brže rastu, cvjetaju i bujnije su. Pelagić
navodi da u prvom slučaju, ako ne želimo da imamo ranu i bujnu biljku, onda
umanjujući dejstvo svjetlosti i sijemo biljku kada su noći mračne. On daje savjet
da ne treba ništa sijati u vrijeme mladog mjeseca, jer donosi loš plod.
Stanje i razvoj biodinamičke poljoprivrede u Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori
U Hrvatskoj sredinom devedesetih djelovalo je društvo sa namjerom njegovan-

ja biodinamičke poljoprivrede, koje je kasnije preraslo u istoimeno Udruženje za
ekološku poljoprivredu i razvitak sela. U Čakovcu od 1. septembra 2001. godine
djeluje društvo za biodinamičko gospodarjenje Čakovec, prvo biodinamičko
društvo na području Hrvatske, a od 2005. godine i još jedno. Početkom 2011. reg-
istrovano je društvo - udruga za istraživanje, promociju i razvoj biodinamičke pol-
joprivrede. Jedan je centar osnovan 2008. godine u Donjem Kraljevcu. Osnovni
cilj je organizacija predavanja, radionica i seminara iz svih područja Stajenero-
vog djelovanja pa i biološko-dinamičke poljoprivrede.
Srbija je u toku 2011 godine dobila svoju prvu biodinamičku farmu, vlasništvo
Zorana Petrova iz Vršca, inače predsjednika Udruzenja za biodinamičku poljop-
rivredu Srbije na kojoj se uzgajaju samo stare rase životnja: mlečne krave buše, po-
dolska goveda, mangulice, gološijani. U Crnoj Gori prve korake u biodinamičkoj
poljoprivredi, ostavrila je 19 marta 2013.godine formalnom registracijom Br.05-
006/13-6370/2, Fondacija pod imenom „BIODINAMICA“, čije je sjedište u Bijelom
Polju. „BIODINAMICA“ ima cilj promociju i razvoj biodinamičke poljoprivrede u
Crnoj Gori, kao i saradnju sa sličnim organizacijama iz regiona, EU i Svijeta.
Trenutni i stepen razvoja biodinamičke poljoprivrede u Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj
Gori, je jako nizak. Statistika gotovo da ne poznaje biodinamičke farme, a ova
vrsta agrara se svodi na nekoliko „pionirskih“ grupa i par entuzijasta, koji su već
stekli iskustva u organskoj poljoprivredi, i žele proširiti svoj rad i na polju biodin-
amičke poljoprivrede. Ipak, generalno gledano biodinamička poljoprivreda
dobija svoje mjesto, ali za sada u okviru organske poljoprivrede. Organska pol-
joprivreda polako postaje više od trenda i načina proizvodnje, i ona je sve pri-
sutnija bilježeći stalni rast u djelu uvećanja broja organskih farmi i površina pod
organskom poljoprvredom.
Ono što zasigurno biodinamička poljoprivreda može da očekuje, je činjenica
da mnogi od postojećih organskih farmera u budućnosti će jednostavnije i brže
prihvatati biodinamičke principe, a znanja koja već imaju moći će da prošire i
nadograde upravo sa „biodinamikom“. Zato sa pravom očekujemo da posto-
jeći organski farmeri budu ciljna grupa koja će biti nosioc daljeg razvoja biodin-
amičke poljoprivrede, kako u Svijetu tako i na našim prostorima.
Zaključak
Proizvodni sistemi u poljoprivredi posebno u Crnoj Gori su ekstenzivni, pa se

relativno jednostavno mogu uključiti u program ograničene upotrebe zaštitnih
sredstava, mineralnih đubriva i drugih uslova nadstandardnih tehnologija, kakva
je prije svega, biodinamička i organska poljoprivreda. U Crnoj Gori postoji po-
tencijal da se značajan dio poljoprivrede prilagodi proizvodnim tehnologijama
103
koje omogućuju održivu upotrebu poljoprivrednog zemljišta, a time i dugoročnu

zaštitu prirodnih resursa i životne sredine, kroz dalji razvoj biodinamičke i organske
poljoprivrede. U daljem razvoju organske, posebno biodinamičke poljoprivrede
važno je imati strategiju koja obuhvata sve nivoe u jednom sistemu.
Bitno je i podržati i proizvodnju biološki vrijedne hrane koja bi kao takva bila
obilježje Crne Gore kao ekološke države. Efekti biodinamičke proizvodnje, koja
je sada na skoro samom početku svog širenja, kako u Svijetu tako i kod nas, tre-
ba da idu u pravcu uvećanja kvaliteta tih proizvoda, i tako postignu veću tržišnu
cijenu, kompenzujući na taj način manji prinos biodinamičkih i organskih farmi,
ali dodatna premiranja i subvencije organskim farmama od strane Vlade tre-
baju biti osnažena i smislu podrške zaštiti životne sredine, a dugoročno trebaju
biti podrška mjerama ruralnog razvoja. Sve ove činjenice, preporučuju dalji raz-
voj biodinamičke ali i organske i integralne poljoprivrede, uvažavajući osnovne
ekološke principe i dajući prostor zaštiti životne sredine i doprinosu u sprječavanju
negativnih posljedica globalnih ekoloških promjena, posebno u oblasti očuvanja
zemljišta kao važnog resursa.
Poljoprivreda će u ovom vijeku imati drugačiju ekološki i socijalni uticaj i odnos
prema životnoj sredini. Ove odlike agrar ne moraju biti dobrovoljno prihvaćenje
jer će biti definisane zakonima. Bitnu ulogu u uvećanju blagostanja ljudi i društve-
nu jednakost uz značajno umanjenje rizika po životnu sredinu i ekosistem imaće
zelena ekonomija. Organska poljoprivreda u Crnoj Gori i zemljama Jugoistočne
Evrope je prepozanta kao jedan od nasnažnijih instrumenata zelene ekonomije.
Očekivano je i da razvoj zelene ekonomije dovede do ekspanzije mnogih zelenih
tehnologija u kojima će organska poljoprivreda ima centralnu ulogu.
Litertura
1. Bishal, Sitaula; Stjepanović, Mirko; Kovačević, Vlado; Gantner, Ranko; Prodanović, Slaven; Vučković,
Savo (2009.): Global environmental changes impact agricultural production, 44. Hrvatski i 4. međunarodni
simpozij agronoma, Opatija, Hrvatska, 16-20.02.2009.
2. Branka Lazić, Srđan Šeremešić (2017.) Značaj organske proizvodnje hrane u okviru zelene ekonomije,
International Conference Organic agriculture for agrobiodiversity preservation, Novi Sad, Serbia, 1st-3rd June
2017, http://oaap.polj.uns.ac.rs/
3. Vrhunc Meta (2008.): Dinamika u biodinamici-Biološko-dinamički pripravci izrada i upotreba,Duga
plus,Čakovec,ISBN978-953-55141-0-7, Hrvatska, 2008.
4. Gold, M. V. (1999.): Sustainable agriculture: definitions and terms, ISSN 1052-5368.
5. Grdović S., Vitorović G., Petrujkić B., Mitrović B., Nedeljković J., Trailović (2011.): Possibilities Of Organ-
ic Production In Vojvodina, Biotechnology in Animal Husbandry 27 (3), p 1357-1365 , 2011, Publisher: Institute for
Animal Husbandry, Belgrade-Zemun
6. Gavrić Olga i Đorđe Mitrović (2019.): Development of green economy and competitiveness of eu
countries: macrolevel empirical analysis, UDK: 338.1:502/504(4-672EU) 502.131.1 DOI:10.5937/EKOPRE1908415G,
2019.
7. 1. Djukic, D., Mandic, L., Zejak, D., Spalevic, V. (2003): Dynamics of Microbial Activity of the Highly
Present Soil Types of Montenegro (2003), Acta Agriculturae Serbica, Vol. VIII, 15 27-40 UDC: 631.46,
8. Erjavec, E., Rednak, M., Volk, T., Juvančič, L., Kuhar, A., Marković, B., Jovović, Z., Jovanović, M., Mu-
goša, A., Spalević, V., Simović, M., Marković, M., Vujačić, B., Rmuš, L., Pavlović, S., Damjanović, R., Prljević, Z.:
Crnogorska poljoprivreda i Evropska Unija: Strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja. Ministarstvo
poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i Evropska agencija za rekonstrukciju. ISBN 86-85799-02-3, Podgorica,
2006, p. 246
9. Zejak Dejan (2003.): Dinamika mikrobiološke aktivnosti najzastupljenij tipova zemljišta Polimlja. XXVII
Smotra naučnih radova studenata poljoprivrede sa medunarodnim učešćem, Novi Sad: Poljoprivredni
fakultet, 20-21 novembar, 2003, - Saopštenja sa međunarodnih naučnih skupova štampana u izvodu
10. Zejak Dejan (2018.): Soils of North Montenegro and their production potential for organic agriculture.
Green Room Sessions 2018 International GEA (Geo Eco-Eco Agro) Conference, Podgorica, 2018. Book of Ab-
stracts, str.180. http://www.greenrooms.me/userfiles/Konacno%20web%20final.pdf
11. Zejak Dejan (2020.): Production potential of soils for organic agriculture: Case study of the Polimlje
Region, North Montenegro, GEA (Geo Eco-Eco Agro) International Conference, 28-31 May 2020, Montenegro
- Book of Abstracts, str.157., http://www.gea.ucg.ac.me/userfiles/GEA%20Abstracts%202020%2005%2018.pdf
104
12. Znaor, Darko (1996.): Ekološka poljoprivreda, Nakladni zavod Globus, Zagreb, 1996.
13. Zaller G .Johann, Köpke Ulrich,(2004.) Effects of traditional and biodynamic farmyard manure
amendment on yields, soil chemical, biochemical and biological properties in a long-term field experiment,
Biol Fertil Soils (2004) 40: 222–229, DOI 10.1007/s00374-004-0772-0,Published online: 12 August 2004, Springer-Ver-
lag 2004
14. Ivanović Desimir (1988.): Biodinamička poljoprivreda, Izdavač,D.D.Ivanović-Zaječar,1988. (GIP”-
Prosveta”-Niš), ISBN86-901001-1-3, obim 91.str.
15. Kovačević Dušan, Momirović, Nebojša (2004): Borba protiv korova u organskoj poljoprivredi, Acta
Hebologica Vol.13, No.2., str. 261-276, 2004. Beograd.
16. Kovačević, D. S.Oljača et.al (2005.): Organska poljoprivredna proizvodnja, Monografija: str.1-33.
Poljoprivredni fakultet Zemun, Beograd
17. Kovačević Dušan (2004.):„Organska poljoprivreda - koncept u funkciji zaštite životne sredine” Zbornik
radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, br. 40, str. 353-371, 2004. Novi Sad
18. Kovačević Dušan, Momirović, Nebojša (2008): Uloga agrotehičkih mera u suzbijanju korova u savre-
menim konceptima poljoprivrede, Acta Hebologica Vol.17, No.2., str. 23-38, 2008. Beograd.
19. Kovačević Dušan, Lazić Branka (2012.): Savremeni pravci razvoja poljoprivrede i zahtevi u oplemen-
jivanju biljaka i korišćenju zemljišta, Genetika, 2012, vol. 44, br. 1, str. 201-216
20. Kollerstrom1 Nicholas and Gerhard Staudenmaier (2001.): Evidence for Lunar-Sidereal Rhythms in
Crop Yield: A Review, Biological Agriculture and Horticulture, 2001, Vol. 19, pp. 247–259 0144-8765/01, 2001 A B
Academic Publishers Printed in Great Britain
21. Korać, S. et al. Sustainable development – going over to green economy – security implications Ser-
bian Journal of Engineering Management Vol. 4, No. 1, 2019.
22. Maja Manojlović, Dragiša Milošev, Srđan Šeremešić (2007.):Uticaj organskih đubriva na prinos i
kvalitet paprika gajene na zemljištu različite plodnosti „Savremena poljoprivreda“ Vol. 56, 3–4 (2007) str.223–
229,N.Sad
23. Manojlović Maja, Aćin V.(2007.): Globalne promene klime i ciklus ugljenika u životnoj sredini, Letopis
naučnih radova Poljoprivrdnog fakulteta, Godina 31 (2007), broj 1, strana 187–195, Novi Sad.
24. Milović, Nikola (2013.): Ekološka ekonomija, Univerzitet Crne Gore, Ekonomski fakultet, Podgorica
2013.str. 111.
25. Paull John (2011.): Biodynamic Agriculture: The Journey From Koberwitz To The World, 1924-1938,
Journal of Organic Systems, 6(1), 2011.
26. Popović Vera, Sikora V, Simic D, Zivanovic Lj, Ugrenovic V, Filipovic V, Zejak D. (2014): Efekat folijarne
prihrane na produktivnost heljde (Fagorypum esculentum Moench) u organskom sistemu gajenja. Zbornik
radova, Instituta PKB Agroekonomik, Radovi sa XXVIII savetovanja agronoma, veterinara, tehnologa i agroe-
konomista,Beograd, vol. 20, 1-2, 83-92. UDK/UDC 167.7.:63 ISSN:0354-1320, Beograd, 2014.
27. Savin Lazar, Mirko Simikić, Radojka Gligorić, Belić Milivoj, Ljiljana Nešić, Ćirić Vladimir, Tomić Milan,
Dedović Nebojša (2011.):State of soil compaction in organic farming, Savremena poljoprivredna tehnika,Vol.
37, No. 4, 334-438, December 2011.
28. Spaccini R. & Mazzei P& Squartini A. & Giannattasio M & Piccolo A (2012.): Molecular properties
of a fermented manure preparation used as field spray in biodynamic agriculture, Environ Sci Pollut Res DOI
10.1007/s11356-012-1022-, Received: 26 March 2012 / Accepted: 31 May 2012 ,Springer-Verlag 2012
29. Sofija Petrović i Miodrag Dimitrijević (2012.): Erozija genetičkog diverziteta strnih žita, „Genetika“ vol.
44, No. 2(2012), str. 217-226.
30. Snežana Oljača, (2011.): Ekologija i agroekosistemi, Monografija: str.1-80., ISBN: 978-86-7834-095-6,
COBISS-SR-ID:180211724,Poljoprivredni fakultet Zemun, Beograd
31. Turinek M., S. Grobelnik-Mlakar, M. Bavec and F. Bavec (2009): Biodynamic agriculture research prog-
ress and priorities, Renewable Agriculture and Food Systems: 24(2); 146–154 doi:10.1017/S174217050900252X
(2009)
32. Maria Thun (2009.): Praktično vrtlarenje-biološko-dinamička metoda, Zagreb, 2009.
33. Hemleben, J. (1963). Rudolf Steiner: A Documentary Biography (1975), first English language edition;
Leo Twyman trans). East Grinstead, Sussex: Henry Goulden.
34. Huber Machteld , Jens-Otto Andersen, Johannes Kahl, Nicolaas Busscher, Paul Doesburg, Gaby
Mergardt, Sebastian Kretschmer, Aneta Zalecka, Aumaporn Meelursarn, Angelika Ploeger, Dré Nierop, Lucy
van de Vijver and Erik Baars (2010.): Standardization and Validation of the Visual Evaluation of Biocrystalliza-
tions, Biological Agriculture and Horticulture, 2010, Vol. 27, pp. 25–40, © 2010 A B Academic Publishers, Printed
in Great Britain
35. Chapter 11- Agriculture And Rural Development - Screening With Montenegro Non-Exhaustive List
Of Issues And Questions To Facilitate Preparations For Bilateral Meeting On Organic Production, 2012/13,
Brisel/Podgorica
105
GREEN ECONOMY AND AGRICULTURE

By
Dejan Zejak
Production systems in agriculture, especially in Montenegro, are extensive, so

they can be relatively easily included in the program of limited use of pesticides,
mineral fertilizers and other conditions of above-standard technologies, such as,
above all, biodynamic and organic agriculture.
In Montenegro, there is a potential for a significant part of agriculture to adapt
to production technologies that enable sustainable use of agricultural land, and
thus long-term protection of natural resources and the environment, through fur-
ther development of biodynamic and organic agriculture. In the further devel-
opment of organic, especially biodynamic agriculture, it is important to have a
strategy that encompasses all levels in one system. It is also important to support
the production of biologically valuable food, which as such would be a feature
of Montenegro as an ecological state. The effects of biodynamic production,
which is now almost at the very beginning of its expansion, both in the world and
in our country, should go in the direction of increasing the quality of these prod-
ucts, and thus achieve a higher market price, thus compensating for lower yields
of biodynamic and organic farms. Additional bonuses and subsidies to organic
farms by the Government should also be strengthened in terms of support for
environmental protection, and in the long run should be support for rural devel-
opment measures.
All these facts recommend the further development of biodynamic but also
organic and integrated agriculture, respecting basic ecological principles and
giving space to environmental protection and contribution to preventing the
negative consequences of global ecological changes, especially in the field of
land conservation as an important resource. Agriculture will have a different eco-
logical and social impact and attitude towards the environment in this century.
These features of agriculture do not have to be voluntary acceptance because
they will be defined by law. The green economy will play an important role in in-
creasing human well-being and social equality, while significantly reducing risks
to the environment and the ecosystem.
Organic agriculture in Montenegro and the countries of Southeast Europe is
recognized as one of the strongest instruments of the green economy. It is also
expected that the development of the green economy will lead to the expan-
sion of many green technologies in which organic agriculture will play a central
role.
106
Biografija
Dejan ZEJAK je rođen 1971. godine u Bijelom Polju. U rodnom gradu završio osnovnu školu i Gimnaziju.
Za odličan uspjeh stekao diplomu “Luča“. Diplomirao 2003. na Agronomskom fakultetu Univerziteta u Kragu-
jevcu. Poslediplomske studije završava 2010. na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu. Od
2017. je doktorand Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Do sada objavio kao autor /koautor 7
naučnih radova, 4 publikacije i više stučnih tekstova. U 2003. zapošljava se prvo kao pripravnik, a od 2004. do
2005. nastavlja da radi kao savjetnik za zaštitu bilja na Biotehničkom Institutu Univerziteta Crne Gore. Od 2006.
vodi projekat oglednog rasadnika kontinentalnog voća u Bijelom Polju koji kofinansira USAID. Od 2014. je di-
rektor Privatne Ustanove Biotehnički Centar. Kao koordinator Centra za razvoj agrara od 2004. u saradnji sa
međunarodnim EU-EK, UNDP, UNFAO, američki USAID i FOSI, njemački GTZ, holandski SNV, luksemburški Lux
Development, republičkim i lokalnim institucijma, realizovao više agro-projekata. Jedan njih, započet 2007. u
Bijelom Polju, je i prva organska farma u sjevernoj Crnoj Gori. Od 2007. do 2012. je urednik prvog crnogorskog
agro-informativnog sajta: www.agromont.info. Angažovan je u 2008. kod Lux Developmenta kao ekspert
za obuku farmera. U periodu od 2008. do 2009. godine radio za UNDP kao nacionalni ekspert konsultant za
organsku poljoprivredu. Vodio je od 2010. do 2011. godine i prvi agro-IPA CBC Srbija - Crna Gora CRIS No.245
255 projekat „School for Farmers“. Od 2012. do danas je član radne grupe za pripremu pregovora o pristupan-
ju Crne Gore i EU poglavlje 11 - Poljoprivreda i ruralni razvoj. Od 2011. do 2020. je član timova za izradu više
strateških dokumenata u opštinama Berane i Bijelo Polje. Član je Odbora za nadgledanje IPARD II programa.
Učestvovao u radnim grupama Ministarstva poljoprivrede za izradu Nacrta Zakona o izmjenama i dopunama
Zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju i Strategije razvoja poljoprivrede i ruralnih područja 2014.-2020.godine.
Član je Udruženja sudskih vještaka Crne Gore. Član Inženjerske Komore Crne Gore. Predsjedavajući Regional-
nog savjeta za jagodasto voće za Srbiju, Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru.
Mr Dejan ZEJAK dipl.ing.agr., Centar za razvoj

agrara, Bijelo Polje, Crna Gora
107
108
109
Doc. dr Vesna Markoska i dr Perihan Tafiloska, Skoplje,

Sjeverna Makedonija
ODRŽIVA POLJOPRIVREDA U REPUBLICI SJEVERNOJ MAKEDONIJI
Uvod
Republika Sjeverna Makedonija je zemlja u jugoistočnoj Evropi, okružena kop-
nom i okružena Albanijom, Kosovom, Srbijom, Bugarskom i Grčkom.(Slika 1). Zem-
lja ima površinu od 25 713 km2. 79% zemljišta je brdovit i planinski teren, dok ravne
površine čine 19,1%, a vodene površine 1,9% (Grafikon 1). Oko 50% teritorije koristi
se za poljoprivrednu proizvodnju, a oko 42% površine je prekriveno šumama.
Slika 1. Lokacija Republike Sjeverne Makedonije
Grafikon 1. Ukupna površina u km2 i prirodni kompleksi Republike Sjeverne Makedonije

Zemljište i vodni resursi su pravo blago svake zemlje. Zemljište je osnova za
razvoj organske poljoprivrede i održivost životne sredine, pruža osnovu za zdravu
i sigurnu hranu, stočnu hranu, gorivo i vlakna, dostupnu čistu vodu, kružni protok
hranljivih materija, rezervoar organskog ugljenika, četvrtinu svjetske biološke raz-
110
nolikosti, ono je građevinska platforma i građevinski materijal. Voda je takođe

nezamjenljiv prirodni resurs sa ograničenim količinama i neravnomjernom prostor-
nom i vremenskom raspodjelom. Iz činjenice da su svi životni oblici i sve ljudske ak-
tivnosti više ili manje vezani za vodu, jasan je značaj odnosa prema vodi i važnost
načina upravljanja njome. Republika Sjeverna Makedonija je jedna od grupa ze-
malja koje su relativno bogate vodom i u njoj problemi sa vodom još nijesu akutni,
što znači da vodni resursi nijesu ograničavajući faktor za razvoj.
Resursi (zemljišni fond) i njegova korišćenja u Sjevernoj Makedonij
Cijela teritorija Republike Sjeverne Makedonije je podijeljena u 8 klimatsko-veg-

etacionih zona tla (Filipovski et.al. 1996). Podni pokrivač je vrlo heterogen, što
znači da se mijenja na vrlo kratkim udaljenostima. Takva heterogenost se objašn-
java heterogenošću pedogenetskih faktora.
Trenutno stanje zemljišnog fonda Republike Severne Makedonije i način ko-
rišćenja prikazani su u Tabeli 1. Malo je poljoprivrednog zemljišta (49.66%).Od
površina koje su označene kao poljoprivredno zemljište, više od polovine su pašn-
jaci, a ostatak oranice. To znači da ima vrlo malo obradivog zemljišta i da obuh-
vata manje od ¼ teritorije Republike Sjevrne Makedonije.
Mnoge površine kojima se upravlja kao obradivim zemljištem (polja) se u stvari
ne koriste za poljoprivrednu proizvodnju, jer su napuštene neobrađene površine.
Prema nekim podacima oni iznose 193 000 ha, a prema drugima znatno manje
(prema starom prostornom planu iz 1981. godine oni iznose 156 911 ha), Filipovski
Gj. (2003). U 2003.obradivo zemljište je bilo 657 689 ha, a sada 519 848 ha (Statis-
tički godišnjak Republike Sjeverne Makedonije, 2019). Ako prihvatimo gornje po-
datke, oko 1/3 njiva se ne obrađuje. Zbog toga su sada površine koje se obrađuju
i od kojih se dobija poljoprivredna proizvodnja 20,09%, a sigurno manje od teritori-
je naše zemlje.

Tabela 1. Površine zemljišnog fonda prema načinu korišćenja u (ha) (Statistič-

ki godišnjak Republike Severna Makedonije, 2019).
Poljoprivredno zemjište 1 264 578
Obradive površine 519 848
Oranice i bašte 418 823
Voćnjaci 16 784
Vinogradi 24 468
Pašnjaci 803 764
111
Vodni resursi u Republici Sjevernoj Makedonij
Prema hidrografskom odjeljenju Republika Sjeverna Makedonija pokriva dio

sliva rijeka Vardar, Crn Drim, Strumica i Južna Morava. Na njenoj cijeloj teritoriji
84% voda su domaće, a samo 16% su spoljne vode koje dolaze u zemlju. Na
slici 2 prikazana su sva slivna područja. Sliv rijeke Vardar pokriva 20 661 km2, što
predstavlja 80,4% ukupne teritorije zemlje. Prosječna zapremina tekuće vode u
Đevđeliji je oko 4,6 milijardi m3 godišnje.
Najpoznatije pritoke reke Vardar su rijeke: Treska, Lepenec, Pčinja, Bregalnica,
Crna Reka i Bošava. Jezero Dojran, koje je treće najveće prirodno jezero u Sje-
vrnoj Makedoniji, takođe pripada slivu Vardara. To je takođe pogranično jezero
koje delimo sa Grčkom. Ukupno vodeno ogledalo jezera Dojran iznosi 42,64 km2,
od čega 25,62 km2 pripada Republici Sjevernoj Makedoniji, a 17,07 km2 susjednoj
Grčkoj. Basen rijeke Crni Drim obuhvata 3 359 km2, što predstavlja 13,1% ukupne
teritorije Republike Sjevernoj Makedonije.
Ovaj region je najbogatiji vodnim resursima u našoj zemlji. Sliv Južne Morave
pokriva neznatnu površinu od 44 km2, tako da nema većeg uticaja na raspoložive
vodne resurse u našoj zemlji. Reka Binačka Morava potiče iz Republike Severne
Makedonije i nastavlja se u susjednoj Srbiji. Prema višegodišnjim mjerenjima, pros-
ječna raspoloživa voda iz resursa površinskih voda u prosjeku iznosi oko 6,37 mili-
jardi m3, a u sušnoj godini 4,80 milijardi m3.
Slika 2 Prikazana slivna područja u Republici Severnoj Makedoniji
112
Istorija i razvoj organske proizvodnje u Republici Sjevernoj Makedonij
Ukoliko bi se korektno koncipirala organska poljoprivreda kao alternativa kon-

vencionalnoj poljoprivredi ima sve izglede postati faktor privrednog oporavka i
stabilnosti Republike Sjeverne Makedonije. Rezutati naših istraživanja potvrđuju
da su uslovi za organsku poljoprivredu na području bezmalo cijele Republikе Sje-
vernе Makedonijе vrlo povoljni.
Organska poljoprivreda logično se oslanja na našu tradicionalnu poljoprivredu,
koja je nastala, i dugo se razvijala u porodičnom krugu, na porodičnoj ekonomiji,
u prirodnom zatvorenom kruženju materije i energije, što ga čine: zemljište-bilj-
ka-domaća životinja, a temelji se na iskustvenim saznanjima koje se tradiciona-
lno prenose na nove naraštaje, a u savršenom su saglasju sa prirodom. I dok
organska poljoprivreda u Evropi doživljava veliku ekspanziju i stalno se širi, nigdje
se ne računa da bi taj oblik proizvodnje dostigao više od desetak procenata
ukupnih površina, kod nas smo na žalost na samom početku, sa malo pomaka.
Organska poljoprivreda u srednjoj i zapadnoj Evropi prvi put se počela pojavljivati
nakon Prvog svjetskog rata.
Od početka, sistemi organskog uzgoja naglašavali su sklad između poljoprivre-
de i prirodnog sistema. U vrijeme prve pojave poljoprivrednih sistema usmjerenih
na zaštitu prirodne sredine, povezane sa promjenama životnog stila, bili su pov-
ezani sa romantičnim idejama za povratak prirodnom načinu života i kritikom
urbanizacije. U prvim decenijama dvadesetog vijeka naučnici su razvili koncepte
proizvodnje koji su bili povezani sa tradicionalnim i instinktivnim pristupima prirodi.
Promjena životnog stila zasnivala se na promjenama prehrane, higijene i fizičke
kulture. Ona se zasniva ne samo na pokušaju prilagođavanja života prirodi, već i
na naučnim saznanjima.
Prva simbolična aktivnost u organskom sektoru u Sjevrnoj Makedoniji zabilježe-
na je 1997 godine, kada je Alkaloid zatražio prvi organski sertifikat u zemlji kako
bi se na nacionalnom tržištu prodalo divlje bilje (lipa, kamilica) kao organsko. U
Sjevrnoj Makedoniji organska poljoprivredna proizvodnja ima svoju istoriju koja se
prevodi usvajanjem nacionalne strategije za organsku poljoprivrednu proizvod-
nju (2008 - 2011). Vlada Republike Sjeverne Makedonije je 2007. godine usvojila
Nacionalnu strategiju za organsku poljoprivrednu proizvodnju (2008–2011) kojom
su postavljeni temelji za uvođenje i razvoj organske poljoprivredne proizvodnje.
Ovu strategiju prati Akcioni plan sa mjerama i aktivnostima za sprovođenje strate-
gije, koji su u velikoj mjeri već primijenjeni. Zakon o organskoj poljoprivrednoj proiz-
vodnji usklađen sa odredbama Uredbe Vijeća EU br. 834/2007 i Uredbom Komisije
br. 889/2008 stupio na snagu i primjenjuje se od 1. 1. 2010. Zakonom o organskoj
poljoprivrednoj proizvodnji tokom 2010. godine usvojen je niz podzakonskih aka-
ta, koji regulišu 6 oblasti proizvodnje, prerade, označavanja organskih proizvoda,
autorizacije i sertifikacije, kao i sisteme kontrole.
Mnogi podzakonski akti preuzeti su sa lista sadržanih u Uredbi Komisije br.
889/2008, kao što slijedi: spisak đubriva i sredstava za poboljšanje svojstava žem-
ljišta, lista sredstava za zaštitu bilja, lista sastojaka koji nijesu proizvedeni po prin-
cipima organske proizvodnje, lista sredstava za čišćenje i dezinfekciona sredstva,
lista stočne hrane (sirovine), popis dodataka hrani za životinje i drugih supstanci
koje se koriste u ishrani životinja, lista proizvoda i supstanci koje se koriste u proce-
113
su proizvodnje organski prerađene hrane. Pored toga, nastavlja se kontinuirana

primjena mjere za finansijsku podršku propisanih programom za finansisku po-
dršku u poljoprivredi i ruralnom razvoju, osigurava sredstva iz budžet Republike
Sjeverne Makedonije u dio finansiske podrške za podsticaje i razvoj organske
proizvodnje.
Analiza razvoja organske poljoprivrede u Sjevernoj Makedoniji
Evropska unija prihvata organsku proizvodnju kao tehniku koja vodi ka ispunjen-
ju osnovnih mjera za održivu poljoprivrednu proizvodnju (tzv.zelena komponenta
zajedničke poljoprivredne politike). Stimulisanjem organske proizvodnje gradi se
održiva poljoprivreda, odnosno doprinosi: očuvanju kvaliteta vode i zemljište, efi-
kasnom upravljanju energijom i otpadom, sigurnosti hrane, biološkoj raznolikosti i
zaštiti pejzaža, zdravlju poljoprivrednika i dobrobiti životinja.Razvoj organske proiz-
vodnje nastavlja se sa sve većim kontinuitetom.
Sistem organske poljoprivrede uključuje sve više i više entiteta, a takođe se
proširuju i proizvodni kapaciteti. Posljednjih godina raste trend organske proizvod-
nje, kako na oranicama sa certifikatom za organsku proizvodnju (Tabela 2), tako
i na broju subjekata.
Tabela 2. Rast i trend organske proizvodnje u Sjevernoj Makedoniji
Godina ukupna sertifikovana površina broj operatora

proizvodnje / ha
2006 509 102
2007 714 150
2008 1 029 226
2009 1 374 321
2010 5 228 562
2011 6 581 780
2012 4 663 576
2013 3 168 400
2014 2 359 344
2015 2 632 481
2016 3 240 533
2017 2 900 650
2018 3 909 799
2019 5 206 847
114
Sljedeća tabela prikazuje stanje u organskoj proizvodnji po strukturi: ratarska

proizvodnja, stočarstvo i pčelarstvo.
Tabela 3. Organska proizvodnja po strukturi: ratarska proizvodnja,

stočarstvo i pčelarstvo.
Biljna organska proizvodnja u 2019. godini
Vid/bilja U preodu Organsko Ukuopno/ ha
Žitarica 432,02 442,91 874,93
Krmno bilje 566,45 762,29 1.328.74
Industrijska bilja / / /
Uljna bilja 8,28 16,07 24,35
Aromatična/ljekovita 314,75 138,62 453,37
Vočarstvo 318,65 341,2 659,85
Lozovi nasadi 124,01 15,81 139,82
povrtlarstvo 233,3 147,31 380,62
Ufar/zelena gnoidba 102,82 310,57 413,39
Ukupno 2 550,37 2 655,89 5 206,27
Iz podataka za ovu prošlu 2019.godinu za površine pod organskom poljop-

rivredom može se vidjeti da je ukupna površina pod organskim usjevom 5 206,27
hektara, ili od ukupne obradive površine 519 000 hektara (100%) površina pod
organskom usevom iznosi 5 206,27 ili (1 019%). Proizvodnja krmnog ima najveće
učešće, a uljarica najmanje.
Na sljedećoj tabeli 4 prikazana je organska proizvodnja stoke u 2019. godi-
ni. Ako analiziramo konvencionalni način stočarstva i organski način u poređenju
sa ratarskom proizvodnjom, može se primijetiti da je udio u organskom stočarstvu
mnogo veći. Od ukupnog broja goveda pod organskom uzgojem je 3,27%, a još
veći je procenat uzgoja organskih ovaca sa 15,05% udjela. Najmanji udio je u
proizvodnji organske piletine. Taj broj i procenat su zanemarljivi.
Tabela 4. Organska proizvodnja po strukturi: goveda, ovce, koze i živina / pilići

Ekološka proizvodnja stoke u 2019. godini
vrsta životinje U preodu Organsko Ukuopno/
broj
goveda 2 030 5 084 7 114
ovce 45 433 57 595 103 028
koze 1 533 3 191 4 724
živina / pilići - 200 200
115
Tabela 5. Ukupan broj domaćih životinja u Sjevernoj Makedoniji
vrsta životinje 2019

goveda 217 790
ovce 684 558
živina / pilići 1 562 089
U tabeli 6. prikazan je ukupan broj pčelinjih porodica u 2019. godini. Pre-

ma ranijim podacima može se vidjeti da je trend proizvodnje meda na organski
način sve veći.
Tabela. 6. Organske pčelinje porodice u Sjevernoj Makedoniji

Ekološka pčelarska proizvodnja u 2019. godini
U preod Organsko Ukuopno/ broj
pčelinja društva 1 979 6 915 8 894
Za još bolji prikaz situacije sa organskom poljoprivredom u Sjevernoj Makedoni-

ji, postoji i najnovija statistička obrada podataka za trogodišnji period u Sjevernoj
Makedoniji (period 2017, 2018. i 2019.). Svi podaci su javno dostupni na web
stranici www.mzsv.org.mk.
Kao rezultat povećanja proizvodnih kapaciteta i broja poljoprivrednika koji
su uključeni u sistem organske proizvodnje, kao i potpune primjene predviđenih
sredstava u proteklim godinama, iz godine u godinu finansijska podrška organske
proizvodnje raste.
Profesionalna kontrola i sertifikacija organske proizvodnje je delegirana na dva
kontrolna / sertifikaciona tijela, koja su ovlašćena od strane Ministarstva poljop-
rivrede, šumarstva i vodoprivrede. Ova kontrolna / sertifikaciona tijela obavljaju
profesionalnu kontrolu i sertifikaciju u skladu sa standardom MKS EN 45011 (Opšti
zahtjevi za tijela koja rade sa sistemima sertifikacije proizvoda). Potvrdu da kon-
trolna / sertifikaciona tijela rade u skladu sa ovim standardom dao je Institut za
akreditaciju Republike Sjeverne Makedonije kroz proces akreditacije. Institut za
akreditaciju Republike Sjeverne Makedonije je punopravni član Evropske organi-
zacije za akreditaciju, a od 2012. godine država je postala potpisnica Sporazuma
o međusobnom priznavanju akreditacionih sertifikata sa Evropskom organizaci-
jom za akreditaciju. Zaključivanje sporazuma znači da dokumenti izdati od strane
makedonskih akreditovanih tijela za ocjenjivanje usaglašenosti (laboratorije za
testiranje i kalibraciju, inspekcijska i sertifikaciona tijela za sertifikacija proizvoda)
biće priznata u Evropi i šire.
Kompletnu kontrolu i nadzor u sistemu organske proizvodnje vrše Državni in-
spektorat za poljoprivredu i Agencija za hranu i veterinarstvo.Takođe, svaki en-
titet koji aplicira za finansijsku podršku u organskoj proizvodnji podliježe kontroli
Agencije za finansijsku podršku u poljoprivredi i ruralnom razvoju.
Strateški cilj Nacionalnog plana za organsku proizvodnju za period 2013–2020
(NPOP) je povećati konkurentnost organske proizvodnje u Republici Sjevernoj
Makedoniji zbog uspješnog plasmana na domaćem i inostranom tržištu. Plan
116
predviđa 24 konkretna cilja u 7 oblasti, što je ambiciozan obim, posebno za plan

koji ne sadrži sredstva za njegovu primjenu.
Jedan od specifičnih ciljeva u oblasti primarne poljoprivredne proizvodnje je
da obradive površine pod organskom proizvodnjom dostignu udio od 4% u uk-
upnom obradivom poljoprivrednom zemljištu u Sjevernoj Makedoniji. Nažalost,
kao što je prikazano na grafikonu, cilj ne samo da nije ostvaren, već se situacija
pogoršala u odnosu na godinu kada je započela implementacija Nacionalnog
plana (2013). U Nacionalnoj strategiji za poljoprivredu i ruralni razvoj 2014.–2020.
(NSARD) nivo ambicija je već prepolovljen, pa je postavljen niži cilj od 2% obrad-
ive zemlje. Međutim, 14 godina nakon usvajanja prvog zakona o organskoj pol-
joprivrednoj proizvodnji i 13 godina nakon usvajanja prvog programa za pod-
sticanje ove vrste proizvodnje, ukupna površina pod organskom proizvodnjom
iznosi samo pola procenta obradive zemlje.
Da bi se podigla nacionalna svijest o vrijednosti organske hrane takođe pro-
movisanjem nove nacionalne etikete za organski proizvod, tokom 2010 godine,
Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede je započelo realizaciju na-
cionalne kampanje za podizanje svijesti potrošača o organskoj hrani. Samo oni
domaći proizvodi koji na sebi imaju nacionalnu etiketu - sunce oko kojeg raste
mladica, organski su (slika 3). Evropska unija ima svoju etiketu za organske proiz-
vode. Kao što je prikazano na slici desno, on ima oblik lista sačinjenog od zvijezda
uzetih sa zastave EU. Ovu etiketu možete pronaći na proizvodima koji se na naše
tržište uvoze iz EU-a. (slika 4).
Slika 3. Nacionalna etiketa Slika 4. Etiketa za organske proizvode

- sunce oko kojeg raste u EU.
mladica
Svaki organski proizvod, bilo da je svjež ili prerađen, jasno je označen sa „or-
gansko“ što garantuje da ispunjava standarde za organsku proizvodnju. Ako
proizvod nema ovu oznaku, to nije organski proizveden proizvod. U Sjevernoj
Makedoniji je organska hrana obilježena suncem oko kojeg raste mladica, kao
što je prikazano na slici desno. Kad naiđete na proizvod sa ovom etiketom prov-
jerite je li to organski proizvod. U Sjevernoj Makedoniji je upotreba sličnih izraza
(npr. „Eko“, „bio“ i „ekološki“) zakonski zabranjena.
117
Samo organski proizvodi koji se uvoze mogu biti označeni kao „ekološki“, „bi-
ološki“ i slično, u skladu sa terminom koji su usvojile države porijekla ovih proiz-
voda. Na primjer, u Hrvatskoj se organski proizvodi nazivaju ekološki proizvodi“,
dok se u Bugarskoj nazivaju „biološki proizvodi“. Međutim, iskustvo pokazuje da
makedonski proizvođači nisu dosljedni u označavanju organske hrane, pa se neki
odlučuju da vizuelno promijene nacionalnu etiketu organskog proizvoda na am-
balaži ili je čak potpuno odbace i zamijene sopstvenom etiketom za organsku
hranu. Neophodno je edukovati proizvođače organske hrane o važnosti prim-
jene nepromijenjene etikete za organsku hranu na njihovim proizvodima, kako bi
se izgradila njihova prepoznatljivost među potrošačima.
Takođe je neophodno ojačati sistem kontrole kako bi se osigurala zaštita po-
trošača od prevare, nepravilnim označavanjem, informisanjem ili reklamiranjem
hrane, što će povećati povjerenje potrošača da kada više plate organsku hra-
nu, za svoj novac zaista dobiju organski proizvodi. Imajući u vidu opredijeljenost
Sjeverne Makedonije za članstvo u Uniji, neophodno je započeti konsultacije sa
zainteresovanim stranama za usklađivanje domaćih propisa i institucija sa No-
vom regulativom Evropske unije za organsku proizvodnju.
Strategija kaže da je interesovanje potrošača za organsku proizvodnju
ograničeno niskom kupovnom moći i nedovoljnim prepoznavanjem organske
hrane od strane potrošača. U cilju povećanja tržišne potrošnje, strategija pred-
viđa usmjeravanje organske proizvodnje u formalne trgovinske kanale, pobol-
jšanje marketinga organskih proizvoda i povećanje svijesti javnosti o organskoj
hrani.

Zaključak
Evropska Unija prihvata organsku proizvodnju kao tehniku koja vodi ka is-
punjenju osnovnih mjera za održivu poljoprivrednu proizvodnju (tzv. zelena kom-
ponenta zajedničke poljoprivredne politike). Stimulisanjem organske proizvodnje
gradi se održiva poljoprivreda, odnosno doprinosi očuvanju kvaliteta vode i zeml-
jišta, efikasnom upravljanju energijom i otpadom, sigurnosti hrane, biološkoj razno-
likosti i zaštiti pejzaža, zdravlju poljoprivrednika i dobrobiti životinja. Razvoj organ-
ske proizvodnje u Sjevernoj Makedoniji je u zamahu.
Sistem organske poljoprivrede uključuje sve više i više entiteta, a takođe se proširu-
ju i proizvodni kapaciteti. Kao rezultat povećanja proizvodnih kapaciteta i bro-
ja poljoprivrednika koji su uključeni u sistem organske proizvodnje, kao i potpune
primjene predviđenih sredstava u proteklim godinama, iz godine u godinu finan-
sijska podrška organske proizvodnje raste.
Strateški cilj Nacionalnog plana za organsku proizvodnju za period 2013.–2020.
je povećati konkurentnost organske proizvodnje u Republici Sjevernoj Makedoni-
ji zbog uspješnog plasmana na domaćem i inostranom tržištu. Plan predviđa 24
konkretna cilja u 7 oblasti, što je ambiciozan obim, posebno za plan koji ne sadrži
sredstva za njegovu primjenu.
Jedan od specifičnih ciljeva u oblasti primarne poljoprivredne proizvodnje je
da obradive površine pod organskom proizvodnjom dostignu udio od 4% u uk-
upnom obradivom poljoprivrednom zemljištu u Sjevernoj Makedoniji.Predviđeno
je da se potrošnja makedonske organske proizvodnje podstiče organizovanjem
posebnih lokacija za prodaju organske proizvodnje u ruralnim sredinama, kao i
118
uspostavljanjem tipičnih štandova na zelenom tržištu i drugim lokacijama u većim

potrošačkim centrima. U cilju popularizacije organske proizvodnje, Strategija pred-
viđa provođenje kampanje za dobrobit konzumiranja „zdrave hrane“ usmjerene
na različite ciljne grupe, uključujući djecu, roditelje, starije stanovništvo, potrošače
koji obraćaju pažnju na zdravu prehranu.
Sustainable agriculture in Northern Macedonia

By
Vesna Markoska and Perihan Tafiloska
Summary
The European Union accepts organic production as a technique that leads

to the fulfillment of basic measures for sustainable agricultural production (the
so-called green component of the common agricultural policy). By stimulating
organic production, sustainable agriculture is built, i.e. it contributes to the pres-
ervation of water and land quality, efficient energy and waste management,
food safety, biodiversity and landscape protection, farmers’ health and animal
welfare.
Currently, we are recording full speed of development of organic production
in Northern Macedonia. The system of organic agriculture includes more and
more entities, and production capacities are also expanding. As a result of the
increase in production capacities and the number of farmers involved in the sys-
tem of organic production, support to organic production is growing. The strate-
gic goal of the National Plan for Organic Production for the period 2013–2020 is to
increase the competitiveness of organic production in the Republic of Northern
Macedonia due to the successful placement of these products on the domestic
and foreign markets.
The plan envisages 24 specific goals in 7 areas, which is an ambitious scope,
especially for a plan that does not contain funds for its implementation. One of
the specific goals in the field of primary agricultural production is that arable land
under organic production reaches a share of 4% in the total arable agricultural
land in Northern Macedonia.
It is envisaged that the consumption of Macedonian organic production will
be encouraged by organizing special locations for the sale of organic produc-
tion in rural areas, as well as by establishing typical stands on the green mar-
ket and other locations in larger consumer centres. In order to promote organic
production, the Strategy envisages a campaign for the benefit of consuming
“healthy food” aimed at various target groups, including children, parents, the
elderly, consumers who pay attention to healthy eating.
119
Biografija
Vesna MARKOSKA rođena je 4 Februara 1982 godine u Strumici. Osnovno i srednje obrazovanje završila je u
rodnom gradu.Akademske 2000/2001 godine upisala je Poljoprivredni fakultet u Skoplju na Univerzitetu Ss. „Ćirila
i Metodija“ u Skoplju, a u 2005 je diplomirala na istom fakultetu.Doc. d-r Vesna Markoska upisala je Fakultet za
upravljanje resursima iz životne sredine, odsek za upravljanje resursima u životnoj sredini, na MIT Univerzitetu-Sko-
pje i stekla zvanje diplomirani inženjer za upravljanje resursima u životnoj sredini. U 2010 godine upisala je master
studije na MIT Univerzitetu-Skopje, Fakultet za upravljanje resursima životne sredine, Odeljenje za biljni i životinjski
fond, na MIT Univerzitetu u Skoplju. U 2011 godini uspešno je odbranila magistarski rad pod nazivom „Nisko-
temperaturna sinteza zeolita tipa 4A iz otpadnog materijala i ispitivanje njegovih karakteristika“, i stekla stručni
naziv magistar iz upravljanja resursima u životnoj sredini. Treći ciklus doktorskih studija upisala je u akademske
2014/2015 na Univerzitetu „Goce Delčev“ Štip, Poljoprivredni fakultet, iz oblasti Biotehničkih nauka, uspešno je
odbranila doktorsku disertaciju i stekla zvanje doktora Biotehničkih nauka.Doc. d-r Vesna Markoska 09.03.2009,
godine u delu svog profesionalnog angažmana bila je zaposlena kao mlađi saradnik asistent na grupi predme-
ta na Fakultetu za upravljanje resursima životne sredine na MIT Univerzitetu u Skoplju. Aktivno radila, i održavala
i izvodia nastavne naučne aktivnosti - praktične i teorijske vežbe. Od izbora u zvanje mlađeg asistenta do
danas, kao autor / koautor Docent d-r Vesna Markoska objavila je 1 rad u referentnom naučnom časopisu sa
faktorom uticaja, 3 rada u referentnom naučnom časopisu sa međunarodnom redakcijom, 15 radova u zbirci
radova iz naučnog / stručni sastanak sa međunarodnom redakcijom i 5 sažetaka objavljenih u zbirci sažetaka
na konferenciji.Kao saradnik, Doc. d-r Vesna Markoska je aktivno i uspešno učestvovala u realizaciji naučnih i
primenjenih projekata, i to: Kao profesionalni saradnik bila je zaposlena u (FAO) na projektu MASIS. U periodu od
20 maja do 29 avgusta i 15 septembra, 15 decembra 2014. Kao privremeno zaposlena na projektu FAO MASIS,
kandidatka je položila sve propisane testove za prihvatanje poslova prema FAO procedurama. Od 2019 Doc.
d-r. Vesna Markoska takođe poseduje Sertifikat prema međunarodnom standardu ISO MKS 17025: 2019. Tokom
izrade doktorske disertacije dr Vesna Markoska boravila je u studijskoj poseti Institutu za ratarstvo i povrtastvo.
Laboratorija za zemljište i agroekologiju - Novi Sad, R. Srbija. Takođe je imala studijsku posetu Tehnološko-metal-
urškom fakultetu UKIM-a u Skoplju. Doc. d-r Vesna Markoska prisustvovala je obuci na 6 međunarodnom kursu o
održivom upravljanju resursima tla i vode. 2015 Republike Turske, kao i na “2 međunarodnom kursu o organizo-
vanju poljoprivrede“ u Izmiru 2014 Republika Turska.Doc. Dr. Vesna Markoska izabrana je za naslovni docenta
na Univerzitetu Majke Tereze - Skoplje, Republika Severna Makedonija.Od 15.05.2019. Doc. d-r Vesna Markoska
ima postojan radni angažman u DGPU GEING Krebs und Kiefer - Skoplje, u sektoru dizajna i zaštite životne sred
ne (za pripremu izveštaja o zaštiti životne sredine i studija iz oblasti zaštite okruženje.
Prof. dr Vesna MARKOSKA, docent dr Univerzitet

Majka Tereza, Skoplje, Sjeverna Makedonija
120
Biografija
Perihan TAFILOSKA rođena 07.07.1979. u Strugi, R.S. Makedonija. Osnovno obrazovanje je imala u rodnom
gradu a srednje obrazovanje i fakultet završila je u Skopju R.S. Makedonija na Univerzitetu Ss. „Ćirila i Metodija“
u Skoplju.Tokom svog radnog angažovanja dr. Perihan Tafiloska je radila na mnogim projektima kao što su
značajni projekti, aktivnosti i angažmani, izdvojila sam sledeće:U period od 2011 -2014 - Ministarstvo ekonomije:
- Sprovođenje mera za nedeljne objekte za energetsku efikasnost - finansira Svetska banka;
- Izrada Master plana za dolinu Vardara;
U period od 2014 - 2017 - Opština Čair
- Izrada strategije za lokalni ekonomski razvoj;
- Razvoj i realizacija projekta „Neka bude cista, zajedno za Cair“;
Kao značajan projekat preko Ministarstva ekonomije u periodu od 2017 – 2018, je i projekat:
- Izrada plana za uspostavljanje fonda za sprovođenje mera energetske efikasnosti u stranim objektima.
Dr. Perihan Tafiloska govori I pise Makednski, Albanski i Engleski jezik. Dr. Perihan Tafiloska u momentu je na
Univerzitetu Majke Tereze - Skoplje, Republika Severna Makedonija.
Dr Perihan TAFILOSKA, Univerzitet Majka Tere-

za, Skoplje, Sjeverna Makedonija
121
122

Knjiga

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Knjiga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

POLJOPRIVREDA I ZELENA EKONOMIJA

Radovan PEJANOVIĆ Novo PRŽULJ Velibor SPALEVIĆ

Dejan ZEJAK Vesna MARKOSKA Perihan TAFILOSKA

Bijelo Polje, oktobar 2020.

CIP - Kaталогизација у публикацији

ISBN 978-9940-9364-4-0 COBISS.CG-ID 15287556

U Bijelom Polju, oktobar 2020.godine Projekt koordinator:

Prof.dr Radovan Pejanović, Novi Sad, Srbija

Akademik prof.dr Novo Pržulj, Banja Luka, Bosna i Hercegovina

Docent dr Velibor Spalević, Podgorica, Crna Gora

Mr Dejan Zejak, Bijelo Polje, Crna Gora

Docent dr Vesna Markoska i dr Perihan Tafiloska, Skoplje,

Novi Sad, oktobar 2020.

,,Čitajući poglavlja zanimljivog štiva monografije Poljoprivreda i zelena ekonomi-

Podgorica, oktobar 2020.

Prof.dr Radovan Pejanović, Novi Sad, Srbija

Dosadašnja paradigma razvoja temelji se na homo ekonomikusu, koga

Negativni efekti razvoja poljoprivrede

Od početka civilizacije najveći broj ljudi bavio se poljoprivredom. Danas, u pr-

Videti: Pejanović, R.: „Ekonomija i politika u globalnom društvu“,

Akademska knjiga, Novi Sad, 2018.

Erozija i degradacija poljoprivrednog zemljišta. Mnoga istraživanja pokazuju

Korišćenje veštačkih đubriva. Jasno je da je povećano košćenje veštačkih

odsto ukupne potrošnje energije. Predviđa se da će se korišćenje veštačkih đubri-

Veći deo Kine i Indijskog potkontinenta približili su se granici svojih raspoloživih

Problemi zdravstvene bezbednosti hrane

Pođe li se od navedenih i drugih negativnih efekata konvencionalne proizvod-

opasnosti. Timovi za razvoj novih proizvoda, menadžeri na području bezbednosti

zajedničku odgovornost vlade, prehrambene industrije, potrošača i nauke. Iz

Umesto zaključka: Nužnost promena

zemljišta, ono je proglašeno za neobnovljiv resurs. Zemljište je dinamičan sistem,

Kada su u pitanju klimatske promene nužno je globalne i nacionalne politike

jer nema zvaničnih podataka o površinama sa kojih se sakupljaju šumski plodovi

razvoju obnovljivih izvora energije, energetskoj efikasnosti i zelene ekonomije. En-

Dosadašnji koncept neodrživog razvoja doveo je, između ostalog, do ozbiljnih

obezbedi koncept održive poljoprivredne proizvodnje, nasuprot dosadašnjem

PROBLEMS OF AGRICULTURE AND FOOD

The current concept of unsustainable development has led, among oth-

Prof. dr Radovan PEJANOVIĆ, redovni profe-

Akademik prof.dr Novo Pržulj, Banja Luka, Bosna i Hercegovina

ZNAČAJ ORGANSKE PROIZVODNJE HRANE ZA

Broj stanovnika u svijetu u je stalnom porastu – sa pet milijardi 1985. godine na

Ovaj proces izuzetno je važan prvenstveno u zemljama Azije, Afrike i Latinske

Konvencionalna poljoprivredna prozvodnja

Osnovni zadatak poljoprivredne proizvodnje je da obezbijedi dovoljno hrane

esa, doveli su do značajnog narušavanja životne sredine. Međutim, zbog veoma

Pоlјоprivrеdа zаuzimа znаčајnо mјеstо u privrеdi Bosne i Hercegovine; bru-

Prema Rezultatima popisa stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Her-

Ukupan broj domaćinstava u Brčko distriktu iznosio je 26 771. Broj domaćinstava

domaćinstava u BiH, za domaćinstva koja su obavljala poljoprivrednu aktivnost i

Dugoročni trendovi ukazuju na smanjenje broja stanovnika koji se bave poljop-

U spoljno-trgovinskoj razmjeni BiH učešće poljoprivrednih i prehrambenih proiz-

Visoko učešće poljoprivrede u strukturi BDP, visok nivo zaposlenih u poljoprivre-

Dеfiniciја оrgаnskе prоizvоdnjе

Оsnоvni zаdаtаk pоlјоprivrеdе је proizvodnjа kvalitetne i zdravstveno bezb-

Organizacija za hranu i polјoprivredu (FAO) i Svјetska zdravstvena organizacija

koji ne potiču sa polјoprivrednog gazdinstva, uzimajući u obzir lokalne uslove koji

Organskа polјoprivredа pоsmаtrа se kao upravlјački proces u okviru eko-

Za razliku od konvencionalne polјoprivrede, organska polјoprivreda omoguća-

Kao cjelovit sistem, organska poljoprivreda zasnovana je na skupu procesa čiji

Uslovi za organsku proizvodnju u Bosni i Hercegovini

U proizvodnji organske hrane Bosna i Hercegovina ima sve uslove i izvanrednu

Organska proizvodnja hrane može biti izlaz za sitne poljoprivredne proizvođače

hrane je budućnost, kako Bosne i Hercegovine u kojoj je usitnjen posjed sa većim