Fuga – kunszt i wirtuozeria

Fuga – kunszt i wirtuozeria

 Fuga – kunszt i wirtuozeria

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Ważne daty
1722 - wydanie pierwszego tomu Das Wohltemperierte Klavier przez Jana Sebastiana
Bacha

ok. 1744 - wydanie drugiego tomu Das Wohltemperierte Klavier przez Jana Sebastiana
Bacha

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

4. Renesans. Uczeń:

2) wymienia formy muzyki wokalnej i instrumentalnej;

3) omawia cechy wybranych form muzycznych (madrygał, pieśń, kanon);

7) zna pojęcia: tabulatura, polifonia wokalna, a cappella, polichóralność, imitacja, kapela.

5. Barok. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:

c) szczyt rozwoju polifonii związany z twórczością Jana Sebas ana Bacha,

2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fuga, preludium, toccata, suita i par ta, tańce:
menuet, gawot; koncert, concerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasja,
kantata).

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł
muzycznych;

3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki;

4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:

a) elementy muzyki,

b) podstawowe techniki kompozytorskie,

c) cechy stylów muzycznych,

d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,

 e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej,
referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;

4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców
muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń,
porównań.

Nauczysz się

charakteryzować pochodzenie i genezę powstania fugi;

rozpoznawać pierwszych twórców tego gatunku;

charakteryzować życie i twórczość najważniejszych twórców;

wskazywać w wysłuchanych utworach ich charakterystyczne cechy i opisywać własne

emocje podczas percypowania wybranych dzieł.

Technika imitacji - podstawa fugi

Fuga to jedna z najbardziej kunsztownych form muzycznych. Jej podstawy, czyli polifonię
i imitację znano już w średniowieczu, jednak wykorzystanie ich w pełni datuje się dopiero
na barok. Dziś określa się, że fuga jest najważniejszą polifoniczną formą epoki baroku,
a najważniejsze i najdoskonalsze dzieła tworzył Jan Sebastian Bach.

Imitacja, czyli inaczej naśladowanie, to nazwa jednej z technik kompozytorskich. Stanowi

ona podstawę form polifonicznych. Polega na powtórzeniu melodii (lub jej części) jednego
z głosów w innym głosie; podczas powtarzania pierwszy z głosów wprowadza dalszą część
linii melodycznej, która kontrapunktuje naśladowaną melodię.
Imitacje mogą być dzielone ze względu na różne cechy:
- interwał, w jakim występują. Może to być pryma, sekunda lub inne;
- kierunek interwałów. Imitacja w ruchu prostym ma taki sam kierunek interwałów,
w ruchu przeciwnym (czyli inwersji) kierunek jest przeciwny względem oryginału,
a w ruchu wstecznym (czyli raku) polega na odtworzeniu tematu od końca;
- zmiany rytmiczne. Imitacja z pomniejszonymi wartościami rytmicznymi melodii to
dyminucja, a z powiększonymi to augmentacja.

Fuga w średniowieczu i renesansie

Technika kanonu

Jedną z najstarszych form polifonicznych jest kanon, polegający na tzw. imitacji kanonicznej,
która jest ścisłym powtarzaniem melodii w przesunięciu czasowym. Melodia jest
skonstruowana w taki sposób, by być dla siebie samej kontrapunktem. Kanon może być
zróżnicowany z uwagi na ilość głosów (najczęściej od dwóch do czterech) oraz czas
opóźnienia ich wejść, interwał imitacji, środki polifoniczne (np. użycie raka oraz
augmentacji) czy zakończenie. Tzw. kanon kołowy (inaczej rota) posługuje się imitacją
w ruchu prostym z melodią w unisonie, który może powtarzać się bez końca.

Należy rozróżnić znaczenie terminu kanon - może on oznaczać technikę kanoniczną, może
też być osobną formą muzyczną.

Summer is icumen in - średniowieczny kanon z XIII wieku, musicologie.baloney.nl, CC BY 3.0

Ricercar i canzona

Wśród renesansowych form dwie określa się jako najważniejsze w kształtowaniu się
barokowej fugi. Są to ricercar oraz canzona, które były bardzo popularne w XVI wieku.

Ricercar imitacyjny był przeznaczony na zespół instrumentalny bądź na instrument solowy,

taki jak lutnia czy organy. Wykształcił się z motetu przeimitowanego i zawierał szereg
tematów podlegających przeprowadzeniom. Wraz z rozwojem formy tematy były
redukowane; najpopularniejsza forma ricercaru (z której powstała fuga) operowała jednym
tematem.

Canzona to kolejna z form korzystających z techniki imitacyjnej. Odróżnia się od ricercaru

o wiele większą swobodą w korzystaniu z tej techniki. Inne jest też jej pochodzenie -
canzona jako utwór instrumentalny wywodzi się od transkrypcji chansons (pieśni świeckich)
na lutnię oraz instrumenty klawiszowe.

Lutnia - jeden z instrumentów, na który powstawały canzony, online-skills, CC BY 3.0

Wykształcenie się formy fugi barokowej

Na XVII wiek określa się czas powstania fugi jako formy. W poprzednich epokach termin fuga
miał różne znaczenia - podczas średniowiecza oznaczał on kontrapunkt, natomiast w czasie
renesansu utwór z wykorzystaniem techniki imitacyjnej. Ostatecznie połączenie form
ricercaru, canzony, a także innych utworów zawierających imitację skrystalizowało fugę.
Najczęściej zawierała ona od dwóch do sześciu głosów, a od połowy XVIII wieku była oparta
na systemie dur‐moll. Istotną kwestią jest też budowa fugi, która została omówiona na
kolejnym slajdzie. Większość fug składa się z trzech lub czterech części, jednak nie jest to
reguła. Zbiór Das Wohltemperierte Klavier Jana Sebastiana Bacha zawiera zarówno fugi
o trzech i czterech, jak i o dwóch lub większej ilości części. Ponadto istnieją fugi o więcej niż
jednym temacie - najczęściej są to dwa, z rzadka trzy, a do wyjątków należą cztery tematy.
Tak, jak kanon, fuga może być samodzielnym utworem lub częścią większej formy.

Jan Sebas an Bach, i0.wp.com, CC BY 3.0

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Jan Sebas an Bach, „Preludium” nr 1 BWV 846 z pierwszego tomu „Das Wohltemperierte Klavier”, online-skills, CC BY 3.0

Utwór Preludium C-dur nr 1 BWV 846 autorstwa Jana Sebastiana Bacha z pierwszego tomu
Das Wohltemperierte Klavier. Kompozycja jest wolna, nastrojowa. Złożona jest z rozłożonych
akordów. Wykonana jest na fortepianie.

Budowa fugi
Temat (tzw. dux) jest najważniejszą częścią fugi; jest wprowadzany przez jeden z głosów,
rozpoczynając utwór. Często zawiera motyw czołowy (czoło), czyli najbardziej
charakterystyczny zwrot, który poprzez swoją wyrazistość jest łatwo zauważalny (co jest
ważne, kiedy w utworze dochodzi do znacznego zagęszczenia głosów). Sam temat może być
jednoczęściowy (attacca, posiada tylko czoło), dwuczęściowy (soggetto, ma czoło oraz
ewolucję lub kodę) lub trzyczęściowy (andamento, posiada czoło, ewolucję oraz kodę).

Odpowiedź to głos imitujący temat, najczęściej w kwincie bądź kwarcie. Może być realna,
która niezależnie od harmonii utworu powtarza kolejne dźwięki z dokładną transpozycją lub
tonalna, która przestrzega stosunków harmonicznych.

Kontrapunkty to prowadzone wraz z tematem głosy, które pomagają w określaniu tonacji

i przeprowadzaniu jej zmian. Kontrapunkt stały to jedna linia melodyczna, która zawsze
towarzyszy tematowi; zmienny zakłada różne linie melodyczne przy każdym wystąpieniu
tematu.

Przeprowadzenia to części fugi, kiedy temat pojawia się w różnych głosach. Ekspozycja to
pierwsze przeprowadzenie tematu. Jeśli temat pojawi się we wszystkich głosach, to
przeprowadzenie jest kompletne, jeśli pojawi się tylko w części, jest niekompletne, a jeśli
w części będzie więcej niż raz, to przeprowadzenie nazywamy nadkompletnym.

Łączniki i epizody to bardziej swobodne części, w których temat nie występuje (czasem
kompozytorzy wykorzystują jego fragmenty, jednak nigdy całość).

Koda (lub coda) to ostatni odcinek utworu, stanowiący jego zakończenie. Często występuje
w niej nuta pedałowa, która tworzy podstawę basową, opierając się na I, V lub IV stopniu
tonacji.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Jan Sebas an Bach, „Preludium” i „Fuga C-moll” nr 2 BWV 847 z pierwszego tomu „Das Wohltemperierte Klavier”, online-skills, CC
BY 3.0
Utwór Preludium i fuga c-moll nr 2 BWV 847 autorstwa Jana Sebastiana Bacha z pierwszego
tomu Das Wohltemperierte Klavier w wykonaniu Marcina Dąbrowskiego. Kompozycja jest
wykonywana na fortepianie. Preludium ma dynamiczny charakter i szybkie tempo. Fuga,
w której każda linia melodyczna jest autonomiczna jest radosna, w tempie umiarkowanym.

Fuga wśród kompozycji Jana Sebas ana Bacha

Wśród wielu utworów stworzonych przez Bacha można odnaleźć sporą ilość fug. Historycy
są zgodni co do tego, iż fuga w twórczości tego kompozytora osiągnęła doskonałość
formalną, fakturalną oraz wyrazową. Najważniejsze dzieła Bacha to dwa zbiory - dwutomowy
Das Wohltemperierte Klavier oraz Kunst der Fuge.

Das Wohltemperierte Klavier, czyli równie temperowany (tyczy się to strojenia) instrument
klawiszowy to dwutomowy zbiór preludiów oraz fug. Pierwszy tom pochodzi z 1722 roku,
drugi - z ok. 1744. W każdym z nich znajdują się dwadzieścia cztery polifoniczne cykle, które
stanowią prezentację wszystkich tonacji istniejących w ramach stroju równomiernie
temperowanego. Są ułożone w porządku jednoimienno‐chromatycznym: C‐dur, c‐moll,
Cis‐dur, cis‐moll, D‐dur, d‐moll etc. Większość fug jest trzy- lub czterogłosowa i operuje
jednym tematem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Jan Sebas an Bach, „Preludium” i „Fuga B-dur” nr 21 BWV 866 z drugiego tomu „Das Wohltemperierte Klavier”, online-skills, CC BY
3.0

Utwór Preludium i fuga B-dur nr 21 BWV 866 autorstwa Jana Sebastiana Bacha z pierwszego
tomu Das Wohltemperierte Klavier w wykonaniu Marcina Dąbrowskiego. Kompozycja jest
wykonywana na fortepianie. Preludium ma dynamiczny charakter i zmienne tempo - od
bardzo szybkiego do wolnego. Fuga, w której każda linia melodyczna jest autonomiczna jest
dynamiczna w charakterze, w tempie szybkim.

Kunst der Fuge, czyli Sztuka fugi, to ostatnie z dzieł Bacha. Nie sprecyzował on obsady
wykonawczej; utwory utrzymane są w tonacji d‐moll. Cykl jest przykładem na polifoniczne
wariacje, dla których pierwszy utwór jest tematem. Ostatnia z fug nie została dokończona;
miała posiadać cztery tematy, z których czwarty składał się z dźwięków B‐A-C‐H.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Sebas an Bach, „Contrapunctus IV” ze zbioru „Kunst der Fuge” BWV 1080, online-skills, CC BY 3.0

Utwór Contrapunctus IV ze zbioru Kunst der Fuge BWV 1080 autorstwa Jana Sebastiana
Bacha w wykonaniu Armida Quartett. Kompozycja jest w tempie umiarkowanym, a jej
charakter jest dynamiczny. Słychać fakturę polifoniczną - każdy głos prowadzi swoją
autonomiczną linię melodyczną. Wykonana jest przez kwartet smyczkowy: dwoje skrzypiec,
altówka i wiolonczela.

Motyw B-A-C-H w pracach najbardziej znanych

kompozytorów romantyzmu

1
1. Temat B-A-C-H jest najbardziej znany z niedokończonej, ostatniej fugi ze zbioru Kunst der
Fuge. Nie oznacza to jednak, iż jest to jedyne zastosowanie przez Bacha zapisu swojego
nazwiska w nutach. Kompozytor wykorzystywał ten fakt już wcześniej, np. w sinfonii f-moll
(BWV 795) czy fudze h-moll z pierwszego tomu das wohltemperierte Klavier. Popularność
motywu wzrosła mocniej w XIX wieku, kiedy to Bach oraz jego muzyka stała się obiektem
mocnego zainteresowania. Wtedy inni kompozytorzy zaczęli umieszczać B-A-C-H we
własnych utworach. Ulrich Prinz wymienia ponad czterysta takich dzieł.

Jan Sebas an Bach, online-skills, CC BY 3.0

1. Robert Schumann był jednym z najważniejszych kompozytorów epoki romantyzmu.

Stworzył on cykl sześciu fug wykorzystujących motyw B-A-C-H (op. 60), które były
przeznaczone na organy.

Robert Schumann, online-skills, CC BY 3.0

 1

1. Franz Liszt to kolejny z ważnych dla romantyzmu kompozytorów. Stworzył on Fantazję

i fugę na temat B-A-C-H, przeznaczone na organy. Kilkanaście lat po skomponowaniu
powstała transkrypcja i aranżacja utworu na fortepian.

Franz Liszt, online-skills, CC BY 3.0

1. Johannes Brahms to kolejny z kompozytorów, który w swoich dziełach odniósł się do

twórczości Bacha. Napisał on fugę as-moll na organy, w której pojawia się charakterystyczny
motyw.

Johannes Brahms, online-skills, CC BY 3.0

 1

1. Mikołaj Rimski-Korsakow był jednym z pierwszych kompozytorów, którzy odnosili się do

znanego motywu, jednak nie korzystali przy tym wyłącznie formy fugi lub organów. Stworzył
on cykl sześciu wariacji opartych o temat B-A-C-H (op. 10), który był przeznaczony na
fortepian. Tylko jedna z nich była fugą.

Mikołaj Rimski-Korsakow, wikimedia.pl, domena publiczna

Prezentacja klawikordu

Źródło: online skills.

Zadania
Ćwiczenie 1

Jak nazywa się jedna z najstarszych form polifonicznych, znana już w epoce średniowiecza?

dux
kanon
interwał
 Ćwiczenie 2

Które z poniższych form wpłynęły na ukształtowanie się fugi?

Canzona
Ricercar
Suita

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Utwór do zadania,online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny do zadania 3. W celu wysłuchania dzieła należy w dolnym lewym rogu
nacisnąć szary trójkąt, służący do odtworzenia muzyki.

Ćwiczenie 3

Zaznacz zdanie prawdziwe z którego cyklu dzieł Jana Sebas ana Bacha pochodzi powyższy
utwór?

z drugiego tomu Das Wohltemperierte Klavier

z pierwszego tomu Das Wohltemperierte Klavier
z Kunst der Fuge

Ćwiczenie 4

W którym odcinku fugi często występuje nuta pedałowa?

w kodzie
w temacie
w łącznikach

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Jan Sebas an Bach, „Contrapunctus IV” ze zbioru „Kunst der Fuge” BWV 1080, online-skills, CC BY 3.0

Utwór Contrapunctus IV ze zbioru Kunst der Fuge BWV 1080 autorstwa Jana Sebastiana
Bacha w wykonaniu Armida Quartett. Kompozycja jest w tempie umiarkowanym, a jej
charakter jest dynamiczny. Słychać fakturę polifoniczną - każdy głos prowadzi swoją
autonomiczną linię melodyczną. Wykonana jest przez kwartet smyczkowy: dwoje skrzypiec,
altówka i wiolonczela.
 Ćwiczenie 5

Powyższy utwór to Contrapunctus IV ze zbioru Kunst der Fuge Bacha. W jakiej tonacji
utrzymane są wszystkie fugi w tym dziele?

w c-moll
w cis-dur
w d-moll

Ćwiczenie 6

Jakie określenie jest stosowane do jednoczęściowego tematu fugi, posiadającego wyłącznie

czoło?

Soggetto
Attacca
Andamento

Ćwiczenie 7

Jak nazywane jest pierwsze przeprowadzenie tematu fugi?

epizodem
ekspozycją
odpowiedzią

Słownik pojęć
Augmentacja

muz. przekształcenie motywu lub tematu muz. przez proporcjonalne powiększenie

(najczęściej podwojenie) wartości rytmicznej jego dźwięków; jako jeden ze środków
techniki imitacyjnej (imitacja) a. tematu może się pojawić np. w którymś z głosów fugi; jej
przeciwieństwem jest dyminucja.

Canzona

wywodząca się od transkrypcji chansons na instrumenty forma, która swobodnie traktuje

technikę imitacyjną.

Dyminacja
muz. przekształcenie motywu lub tematu muz. przez proporcjonalne zmniejszenie
(najczęściej dwukrotne) wartości rytmicznej jego dźwięków; jako jeden ze środków
techniki imitacyjnej (imitacja) d. tematu może się pojawić np. w którymś z głosów fugi; jej
przeciwieństwem jest augmentacja.

Chanson

wokalna pieśń świecka epoki średniowiecza (jednogłosowa) i renesansu (wielogłosowa).

Imitacja

jedna z najstarszych technik polifonicznych; polega na powtórzeniu partii jednego głosu

w drugim.

Interwał

muz. różnica wysokości 2 dźwięków współbrzmiących (i. harmoniczny) lub następujących

po sobie (i. melodyczny), w akustyce wyrażana jako stosunek częstotliwości ich drgań
(sawart);
jednostki interwałowe: oktawa (stosunek częst. drgań 2:1), półton = 1/12 oktawy, cent =
1/100 półtonu; nazwy intwrwałów, pochodzące od łac. liczebników porządkowych,
określają odległości między stopniami gamy diatonicznej; w razie odmiennego,
enharmonicznie równoważnego zapisu — i. takiej samej wielkości otrzymują różne nazwy,
np. i. prymy zwiększonej (c‐cis) i sekundy małej (c‐des) równe 1 półtonowi; i. mogą być:
czyste (cz.) — pryma, kwarta, kwinta, oktawa; wielkie i małe (w., m.) — sekunda, tercja,
seksta, septyma; zmniejszone (zmn.) — wszystkie z wyjątkiem prymy; zwiększone (zw.) —
wszystkie; i. prosty nie przekracza rozpiętości oktawy; i. złożony składa się z oktawy i i.
prostego; np. nona, decyma, undecyma, duodecyma (oktawa + sekunda, tercja, kwarta,
kwinta itd.).

Inwersja

muz. odwrócenie kierunku interwałów (melodii), zmiana kroków w górę na opadające

i odwrotnie; także jeden ze środków techn. dodekafonii.

Kanon

termin, który może oznaczać technikę lub samodzielną formę. Jako technika opiera się na
imitacji kanonicznej, która jest ścisłym powtórzeniem melodii przesuniętej o pewien
odcinek czasowy.

Motet

jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana XIII–XIX w.,

sporadycznie także współcześnie (do czasu baroku wyłącznie a cappella). M. powstał
przez zaopatrywanie w tekst melizmatycznych (tzn. śpiewanych na jednej sylabie)
 odcinków organum i klauzul. W średniowieczu był utworem wielotekstowym (zawierał
w różnych głosach różne teksty — zarówno rel., jak i świeckie), opartym na tenorze
(cantus firmus), pochodzącym najczęściej z chorału gregoriańskiego, i na zasadzie
powtarzania identycznych formuł rytmicznych (tzw. motet izorytmiczny; izorytmia).
Odcinki izorytmiczne były początkowo krótkie, ograniczały się zaledwie do kilku
dźwięków; w XIV w. powiększyły się do rozmiarów okresu; jednocześnie wprowadzono
kontrasty agogiczne za pomocą dyminucji, czyli pomniejszania wartości rytmicznej
dźwięków (tzw. kolor). M. izorytmiczny osiągnął szczyt rozwoju w twórczości Ph.
de Vitry’ego i G. de Machaulta. W renesansie ustaliła się klas. forma m. jako utworu
z jednym tekstem, wyłącznie rel., z zastosowaniem techniki przeimitowanej
(przeimitowanie; N. Gombert); dalszy jego rozwój nastąpił w twórczości G.P. da Palestriny
i O. di Lasso. W baroku m. stał się koncertującą formą wokalno‐instrumentalną;
w twórczości J.S. Bacha spotyka się 2 rodzaje m.: starszy 2‐chórowy, w stylu weneckim,
i nowszy, będący w istocie kantatą; również później, u W.A. Mozarta, m. nie ma stałej
budowy: czasem zbliża się do pieśni lirycznej (Ave verum), czasem pokrywa się z formą arii
(Exsultate jubilate). W XIX w. nastąpił powrót do klas. form m., m.in. w twórczości F.
Mendelssohna‐Bartholdy’ego, R. Schumanna, J. Brahmsa, C. Saint‐Saënsa i M. Regera. U F.
Liszta i V. d’Indy’ego m. nosi wyraźne znamiona archaizacji. Również w XX w. powraca
niekiedy forma zbliżona do m. (Friede auf Erden A. Schönberga).

Ricercar

imitacyjna forma o wielu tematach podlegających przeprowadzeniom.

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna
    
0:00 2:15

1. Autor: Jan Sebastian Bach Utwór: Preludium nr 1 BWV 846 z pierwszego tomu Das
Wohltemperierte Klavier

2. Wykonawca: Marcin Dąbrowski (Jan Sebastian Bach) Utwór: Preludium i Fuga C-moll nr 2 BWV 847
z pierwszego tomu Das Wohltemperierte Klavier

3. Wykonawca: Marcin Dąbrowski (Jan Sebastian Bach) Utwór: Preludium i Fuga B-dur nr 21 BWV 866
z pierwszego tomu Das Wohltemperierte Klavier

4. Wykonawca: Armida Quartett (Jan Sebastian Bach) Utwór: Contrapunctus IV ze zbioru Kunst der
Fuge BWV 1080