Ludwig van Beethoven

Sonaty fortepianowe
 L. van Beethoven
*1770 Bonn, †1827 Wiedeń
1787 – śmierć matki; Beethoven utrzymuje rodzinę
1792 – Beethoven jedzie na stałe do Wiednia; studia u Josepha Haydna
1796 – pierwsze sonaty fortepianowe (ded. Haydnowi)
1794-96 – pierwsze objawy głuchoty
1802 – Testament Heiligenstadt (Heiligenstädter Testament) – list napisany przez
Beethovena do braci w 1802 r. z Heiligenstadt pod Wiedniem, opisujący zmagania
kompozytora z postępującą głuchotą (opis przeżyć)
1804-10 – rozkwit sił twórczych (Sonaty: Waldsteinowska, Appassionata, Les
Adieux)
1815 – ostatni publiczny występ
1815-26 – głuchota; ostatnie sonaty fortepianowe (op. 101-111)
Testament heiligenstadzki (1802)

O ludzie, co macie mnie lub ogłaszacie za

nieprzyjaznego, zaciętego czy też mizantropa, jakżeż
mnie krzywdzicie! Nie znacie tajemnej przyczyny
tego, co się wam takim wydaje… Niewiele brakowało,
a skończyłbym z życiem. Tylko ona, sztuka, mnie
powstrzymała. Ach, zdało mi się to niemożliwe
opuścić świat, zanim stworzę to wszystko, do czego
czułem się powołany, i wlokłem tak ten nędzny
żywot… O Opatrzności, ześlij mi jeden czysty dzień
radości!
 L. van Beethoven
(w Sonatach fortepianowych)

Beethoven jako:

Poszukiwacz
Eksperymentator Mistrz faktury Prekursor
nowych
w zakresie formy fortepianowej romantyzmu
brzmień
 Fortepiany Beethovena
(szukanie brzmienia orkiestry w jednym instrumencie)

• Klawikord, klawesyn, organy (w Bonn)

• Streicher (1796 Wiedeń; 1803 zmodyfikowany na
żądanie Beethovena; 1816 z potrójnym naciągiem
strun i 3 pedałami: f, p, pp)
• Erard (1803; z 4 pedałami, rejestrem lutni, skalą do
c4)
• Broadwood (1818; wpływ na kształt Sonaty
Hammerklavier)
• Graf (1824; z poczwórnym naciągiem strun,
skala do f4)
 Tradycja sonat fortepianowych
• J. Haydn
- Budowa 3-częściowa
(menuet w środku, rondo w
finale)
- Jednolitość tonalna cyklu
- Słabe kontrasty tematów
- Bas Albertiego (akompaniament
lewej ręki w formie rozłożonego
trójdźwięku)
- Prosta faktura
- Radosny nastrój
• W.A. Mozart
- Budowa 3-częściowa
(Allegro – Andante – Presto)
- Bogactwo melodyczne
tematów
- Mocne kontrasty
dynamiczne i rytmiczne
tematów
- Druga część w różnych
tonacjach (subdominanty
lub dominanty)
 L. van Beethoven
Trzy fazy twórczości sonatowej (wg W. von Lenza)

• FAZA PIERWSZA (imitacyjna lub asymilacyjna)

- Młodzieńcze dzieła do 1802 r.
- 15 sonat fortepianowych
• FAZA DRUGA (realizacyjna)
- Od 1802 do 1816 r.
- 12 sonat fortepianowych
• FAZA TRZECIA (kontemplacyjna)
- Od 1816 do 1827 r.
- 5 sonat fortepianowych
 Faza pierwsza (asymilacyjna):
charakterystyka
• Tradycje sonat Haydna i Mozarta
• Budowa 4- lub 3-częściowa
• Stopniowa rezygnacja z menueta
• Wprowadzenie scherza (!)
• Zmiana kolejności części (Allegro nie musi być na początku)
• Kontrasty tematów
• Ewolucyjna budowa tematów
• Ekspansja melodii
 Sonata c-moll op. 13 (1799)
Ded. K. von Lichnowskiemu; podtytuł: Patetyczna
Rozpacz – pierwsze objawy głuchoty (nuta osobista)
Dzieło przełomowe; preromantyzm

1. Allegro molto
e con brio
Dramatyczny, 2. Adagio cantabile 3. Rondo
powolny wstęp Forma ronda; 4 refreny
Grave; drugi temat melodyjność, liryka; i 3 interludia;
w es-moll; niemal jak pieśń Błyskotliwa coda
Smutek, bezsens
 Sonata cis-moll op. 27 nr 2
Księżycowa (podtytuł nadany przez
wydawcę, zapożyczony z artykułu
H. Rellstaba)
Quasi una fantasia

1. Adagio 2. Allegretto 3. Presto agitato

sostenuto Liszt: „kwiat W oparciu o
Wolna i liryczna pomiędzy allegro sonatowe
część; nastrój głębiami”; z dwoma
nokturnowy scherzo z tematami
klasycznym trio

Wzór dla: CHOPINA, LISZTA

 Pierwsza faza: język dźwiękowy
• Używanie środka skali fortepianu
• Zwiększenie rangi dynamiki (ff – ppp, po raz pierwszy
w Sonacie op. 7)
• Odkrycie wielkiego wolumenu brzmienia (np. w
Grave z Patetycznej – wpływ ang. instrumentów)
• Bogata artykulacja (ostre staccato, quasi pizzicato, np.
w wolnych częściach Sonat op. 2)
• Pierwsze efekty orkiestrowe (np. nuty pedałowe,
„ostinata rogów”, „tremolo skrzypiec” – op. 28)
 Faza druga: okres realizacji
1802 – ok. 1816 (pomiędzy 32 a 47 rokiem życia)

• Testament Heiligenstadzki (1802 – depresja, list do braci;

myśli samobójcze)
• Duchowa i fizyczna dojrzałość Beethovena
• Wykorzystanie ulepszonych mechanicznie fortepianów
(1803 – zmodyfikowany Streicher i Erard z 4 ped.,
rejestrem lutni, skalą do c4; 1816 – Streicher z potrójnym
naciągiem strun i 3 ped.)
• Metamorfoza formy sonatowej (przeważają formy 2- i 3-
częściowe)
• Symfoniczny styl muzyki fortepianowej
• 1815 – ostatni publiczny występ (Wiedeń)
 Faza druga: Sonaty fortepianowe op. 31 (1802)

• Sonata G-dur
- 3 części (Allegro vivace – Adagio grazioso – Rondo Allegretto)
- Drugi temat w B-dur zawiera motywy w D-dur
• Sonata d-moll Burza
- 3 części (Allegro – Largo – Allegretto)
- Część 1 poprzedzona krótkim, powolnym wstępem (Largo)
• Sonata Es-dur
- Jedyna 4-cześciowa sonata w II okresie
- Nie zawiera cz. wolnej (Allegro – Scherzo – Menuetto – Presto con
fuoco)
- Rozpoczyna się od subdominanty, zawiera artykulację orkiestrową
(staccato, tryle)
 Sonata C-dur Waldsteinowska op. 53 (1805)
ded. hrabiemu Ferdynandowi Waldsteinowi
(mecenasowi sztuki, przyjacielowi Beethovena)

• 2-częściowa (Allegro con brio; finałowe Rondo: Allegretto

moderato poprzedzone krótką Introdukcją: Adagio molto
• Część wolna pierwotnie napisana do tego utworu,
jednak opublikowana osobno (była zbyt długa)
• Allegro: dwukrotna prezentacja tematu pierwszego w
ekspozycji (za drugim razem jako wariant rytmiczny); temat
drugi w E-dur (durowa medianta); jednolity rytm
• Rondo: tradycyjna forma; jednolity rytm; wirtuozeria;
nowy typ faktury (użycie „przedłużonych” tryli)
• Symfoniczny typ fortepianowego brzmienia i faktury
 Sonata f-moll Appassionata op. 57
(1804-1806)
• Tytuł pochodzi od wydawcy (wł. appassionare – wzruszać,
poruszać, pasjonować)
• 3 części – 1 i 3 bardzo rozbudowane (Allegro assai – Andante con
moto – Allegro non troppo)
• Po raz pierwszy Beethoven pomija znak powtórki w
ekspozycji części 1
• Środkowa część – bardzo krótka
• Część 3 – znak powtórki w przetworzeniu i w repryzie; nowy temat
w przetworzeniu
• Jedność tematyczna cyklu
• Symfoniczny typ faktury i formy (orkiestrowe brzmienie
fortepianu)
• Punkt kulminacyjny twórczości fortepianowej Beethovena
 Sonata Es-dur Les Adieux op. 81a
(1809) ded. arcyksięciu Rudolfowi
• 3 części: Das Lebelwohl (Les Adieux - Pożegnanie),
Die Abwesenheit (L’Absence - Nieobecność), Das
Wiedersehen (Le Retour - Powrót)
• Jedyna programowa sonata Beethovena
• Krótkie Adagio poprzedza początkowe Allegro
• Część 2 (Andante espressivo) zbudowana z dwóch
różnych pomysłów wywodzących się z
początkowego motywu
• Finał (Vivacissimamente): nastrój triumfu i
uniesienia
Faza druga: realizacji - podsumowanie
• Metamorfoza formy sonatowej
• Punkt kulminacyjny twórczości fortepianowej
Beethovena
• Mistrzostwo faktury fortepianowej
• Symfoniczny typ fortepianowego brzmienia
• Użycie barw „orkiestrowych”
• Użycie całej skali fortepianu
 Faza trzecia: kontemplacyjna (1816-1827)
5 ostatnich sonat op. 101-111
• Forma sonatowa staje się fantazją
• Częste i bogate wykorzystywanie środków
polifonicznych
• Odważna harmonika
• Zaawansowana technika pianistyczna
• Jedność tematyczna
• Wykorzystanie innych form, np. wariacji i fugi
• Mieszanie form (np. fugi z formą sonatową)
• Symfoniczny typ faktury fortepianowej
• Romantyczny typ ekspresji
 Sonata B-dur Hammerklavier op. 106
(1817 – 1818) ded. arcyksięciu Rudolfowi
• Hammerklavier – „młoteczkowy instrument klawiszowy”
• Najbardziej rozbudowany utwór fortepianowy Beethovena
• Zawiera terminologię niem. (podtytuł: „Grosse Sonate für das
Hammer-Klavier”, czyli „Wielka Sonata na fortepian”)
• Skomplikowana technicznie – „Zagadka Sfinksa dla każdego
pianisty” (H. Berlioz)
• Symfoniczna budowa i proporcje (4 rozbudowane części:
scherzo na drugim miejscu)
• Polifonia: fuga w ostatniej części
• Apogeum symfonicznego typu faktury fortepianowej
 Hammerklavier – plan ogólny
3. Adagio 4. Largo – Allegro
1. Allegro 2. Scherzo
sostenuto risoluto

Largo
Tradycyjne poprzedzone
Assai vivace
allegro Appassionato recytatywnym
Klasyczna
sonatowe; e con molto wstepem
budowa:
dwa sentimento Fuga a tre voci,
scherzo-trio-
kontrastujące Najdłuższe con alcune
scherzo;
tematy; Adagio (20 min.) licenze;
Krótkie odcinki
rozbudowana u Beethovena; „fuga w fudze”
Presto i
ekspozycja z Różne typy (sempre dolce
Prestissimo
powtórką nastrojów cantabile –
w środku części
da capo nowy temat)
 L. van Beethoven:
Panorama sonat: op. 2 – op. 111

FAZA DRUGA
FAZA PIERWSZA FAZA TRZECIA
Realizacji
Imitacji, asymilacji Kontemplacji
- 1802 do ok. 1816
- 1816 – 1827
- Metamorfoza formy
- Wczesne dzieła do - Forma sonatowa =
sonatowej
1802 r. fantazja
- Punkt kulminacyjny
- Tradycja sonat - Technika polifoniczna
- Początki symfonizacji
Haydna i Mozarta - Romantyczny typ
stylu fortep.
- 15 sonat, w tym ekspresji
- 12 sonat, w tym Burza,
Patetyczna i - 5 ostatnich sonat,
Waldsteinowska,
Księżycowa (podtytuł: - w tym Hammerklavier
Appassionata,
„quasi una Fantasia”)
Les Adieux