Pieśń romantyczna

Pieśń jest to utwór wokalny do tekstu lirycznego. Jest to najpowszechniejsza forma

muzyczna, która miała swoje zaczątki już w starożytności i ewoluowała aż do
współczesności. Wyróżniamy dwa rodzaje pieśni: solową i chóralną. Pieśni solowe
były wykonywane z reguły z towarzyszeniem instrumentu solo, najczęściej
strunowego, np. w starożytnej Grecji z akompaniamentem liry bądź kitary, w
średniowieczu - viole, w czasach nowożytnych gitary, a od końca XVIII w. najczęściej
fortepianu. Występowały również z akompaniamentem zespołu, orkiestry lub a
cappella.
Pieśń w średniowieczu, rozwinęła się głównie w kręgach rycerskich, wśród
trubadurów i truwerów. Powstały wtedy jej podstawowe rodzaje ballada, rondo i
vircali. Po XIII w. były one 1 głosowe. Dopiero pod koniec XIII w. Adam de la Halle
rozpoczął opracowywać ronda wielogłosowe. Najwybitniejszym przedstawicielem
pieśni w XIV w. był G.Machaut. Tworzył on ballady, ronda i virelais na 3 głosy z
czego jeden głos, zwany triplum, przeznaczony był do wykonania wokalnego, dwa
inne tenor i kontratenor, tworzyły akompaniament. Machaut stosował niekiedy układ
2 i 4 głosowy. We Włoszech popularne były madrygały i ballady. w II poł XV w. w
średniowieczu typy pieśni zostały zastąpione przez nowe: we Włoszech frottola,
villanella, strambotto, oda, sonet, we Francji chanson a w Hiszpanii villancico.
Przeważnie były to pieśni zwrotkowe. W XVIII w. pieśń powróciła jako utwór
towarzyszący fortepianom. Inspiracją była najczęściej muzyka ludowa.
Okres największego rozwoju pieśni przypada na czasy romantyzmu, kiedy to pieśń
solowa wiedzie prym wśród naczelnych form muzyki. Źródłem inspiracji była poezja
klasyczna i romantyczna, która stanowiła materiał treściowy pieśni, jej twórcami byli:
Goethe, Schiller, Hölderlin oraz Heine. Najbujniej rozwijała się w Austrii i Niemczech
w twórczości F. Schuberta, R. Schumanna, J. Brahmsa i H. Wolfa. Najszerzej
rozwinął formę pieśni przekomponowanej H. Wolf. Typowe dla XIX w. stały się
tendencje do powiększania rozmiarów formy i pomnażania środków wykonawczych.
Odzwierciedla tę tendencję pieśń orkiestrowa, czyli pieśń z towarzyszeniem orkiestry
(„Les nuits d’été” H. Berlioza, „Kindertotenlieder” Mahlera). W Polsce pieśń
romantyczną tworzyli F. Chopin i S. Moniuszko. Jako teksty pieśni romantycznych
kompozytorzy wybierali często utwory poetów mniej znanych i o mniejszej wartości
artystycznej. Słabsze wiersze zyskiwały na udźwiękowieniu.

Poszczególne sylwetki kompozytorów romantycznych

oraz ich wpływ na rozwój pieśni solowej

Franz Schubert
Schubert stworzył podstawę dla wszystkich rodzajów pieśni: zwrotkowej pieśni
wariacyjnej, deklamacyjnej, przekomponowanej oraz ballady solowej. W zwrotkowej
pieśni wariacyjnej opracowanie pierwszej zwrotki tworzy rodzaj tematu, który ulega
zmianom w zwrotkach następnych, najczęściej w zwrotce końcowej. np. Pstrąg- jest
małą scenką rodzajową lub mini dramatem z leciutkim morałem. Pogodny, beztroski
nastrój prostej linii melodycznej w tonacji D-dur i akompaniament ilustrujący
prawdziwie schubertowski krajobraz: jasną łąkę, płynący potok, śpiew ptaków,
pluskający beztrosko pstrąg dopiero w końcowej fazie zostaje zmącony Moment
kulminacyjny – złapanie rybki, podkreślone jest dynamiką forte i pauzą generalną.
Ostatni wers tekstu to powrót do początkowej melodii. . W pieśni przekomponowanej
wszystkie zwrotki otrzymują odrębne opracowanie muzyczne, np. pieśni z cyklu
Podróż zimowa. W pieśni deklamacyjnej występowało ścisłe zespolenie melodii z
akcentami mowy i nastrojem tekstu, np. Śmierć i dziewczyna- rozpoczyna się
swoistym fortepianowym wstępem - ośmioma głuchymi akordami w d-moll i
najniższej dynamice, które kreują dramatyczny nastrój utworu. Rozpoczyna się
dialog dziewczyny ze Śmiercią, tempo w trakcie utworu przyśpiesza, gdzie uwagę
zwraca synkopowany akompaniament fortepianu. Pieśń kończy fortepian w
atmosferze romantycznego uniesienia w tonacji durowej (powtórzenie głównego
tematu w D-dur); wydźwięk utworu jest zatem pozytywny, niesie nadzieję. Natomiast
ballada solowa była rodzajem pieśni o dramatycznym charakterze , łączącym
pierwiastki epickie w postaci recytatywu i liryczne w postaci uczuciowej melodyki.
Treścią jej jest zazwyczaj opowieść poetycka o tematyce ludowej, fantastycznej np.
Król Elfów. Stworzył on nowy typ pieśni: pieśń liryczną (pojedynczą i łączoną w
cykle), który zaznacza się już w utworach z pierwszego okresu twórczości
(Małgorzata przy kołowrotku, Król olch, Śmierć i dziewczyna, Wędrowiec). Schubert
przeobraził poezję i muzykę w melodię wokalną i kompozycję instrumentalną. Partia
instrumentalna (dawniej akompaniament) współtworzy nastrój, wzmacnia ekspresję:
poprzez określone figury znaczące, symbolizujące dopełnia muzycznego obrazu (te
funkcje akompaniamentu znane były już dawniej). Nowością natomiast jest partia
fortepianowa wielu pieśni Schuberta, która staje się dużo bardziej istotna, ponieważ
ilustruje ogólny charakter tekstu. Melodia wokalna natomiast jest dopełnieniem i
dopowiedzeniem formy muzycznej. Partia wokalna wynikała z partii instrumentalnej.
Pisał on do tekstów Wilhelma Müllera (cykle Piękna młynarka i Podróż zimowa),
Goethego (Małgorzata przy kołowrotku, Król olch), Heinego (Miasto, Sobowtór).
Słynął z pieśni krótkich i wyrazistych motywów, ale w jego twórczości znajdowały się
również rozległe dzieła takie jak np. dwudziesto parominutowa pieśń Nurek z roku
1816 do słów Schillera. Schuberta uznano za mistrza tej formy, a to stwierdzenie
miało solidne podstawy gdyż stworzył on aż 600 pieśni. W romantyzmie powstały też
cykle p., oparte na jednym wątku tematycznym (Piękna młynarka i Podróż zimowa
Schuberta; Miłość poety, Mirty, Miłość i życie kobiety Schumanna; Spanisches
Liederbuch i Italienisches Liederbuch Wolfa).

Robert Schumann
Pieśni Schumanna mają charakter niezwykle osobisty, a tylko w nielicznych
przejawia się typ bezpośredniej emocji, podobnej do wyrazu pieśni Schuberta.
Schumann skomponował około 250 pieśni do tekstów różnych poetów. W pieśniach
Schumanna uwagę zwracają dwa czynniki: deklamacyjne traktowanie fortepianu
oraz zaawansowanie partii fortepianowej. W porównaniu z pieśniami Schuberta
utwory Schumanna wykazują większe zaawansowanie harmoniczne. Harmonika
stała się dla Schumanna aktywnym elementem kształtującym formę pieśni i jej
wyraz. Świadczą o tym sposoby operowania brzmieniem, takie jak: zawieszenie
melodii na dźwięku tworzącym dysonans, kończenie myśli muzycznych na akordach
innych niż toniczny, liczne modulacje w trakcie utworu oraz stosowanie
wieludźwiękowych akordów, powodujące zagęszczenie faktury. Pieśni wiąże
przeważnie w cykle (Miłość poety, Miłość i życie kobiety, Mirty). Jego ulubieni poeci
to Heine, Eichendorff, Rückert, Chamisso). Obok wymienionych cykli wazne
znaczenie ma także obszerny zbior piesni Ballady i Romanse, z ktorego m.in
Tesknota, Motyl, Ksiezycowa noc, Lotos zachowały trwałą pozycję w repertuarze
wykonawczym. Schumann pisał także pieśni chóralne na głosy żeńskie, męskie,
mieszane a nawet zespoły podwójne. Był to przejaw podtrzymywania XVIII- wiecznej
tradycji , kiedy to dla stowarzyszeń śpiewaczych tworzono specjalną literaturę.
Najważniejszy okres w twórczości pieśniarskiej to rok 1840 – rok pieśni, powstaje
wtedy ok. 130 pieśni. W twórczości – entuzjazm graniczy z euforią. Cechy
charakterystyczne stylu: Schumann jest mistrzem nastroju. W jego pieśniach
kategorie nadrzędne to intymność, poetyckość, romantyczność oraz oniryczność.

Johannes Brahms
Posługiwał się formą zwrotkową lub zwrotkowo- refrenową. W pieśniach Brahmsa
dominuje czynnik melodyczny , a tekst jest podporządkowany muzyce. Wyrazowo
pieśni najbardziej pokrewne są Schubertowi. W pieśniach wykorzystywał także
bardzo różnorodną poezję, czasem zupełnie nieznanych poetów. Większość tekstów
podejmuje tematykę miłosną, przedstawiając ją w różnych odmianach ( od pieśni
radosnych, żartobliwych do pieśni pełnych refleksji, troski, czy nawet tragicznych).
Generalnie w pieśniach rzadko pojawia się ton pogody, radości, dominuje powaga,
skupienie i melancholia. formę pieśni rozwija, przekomponowuje, „symfonizuje”. W
swoim największym arcydziele z tej dziedziny, Czterech pieśniach poważnych (do
tekstów biblijnych), powstałych w ostatnich latach życia, daje nowy „ascetyczny” styl
pieśni religijnej. Cechy charakterystyczne pieśni Brahmsa to absolutyzm - brak
ilustracyjności, zwartość formy, odwołanie sie do tradycji ludowej i chorału
protestanckiego J. S. Bacha, nastrój powagi dominuje nad spontanicznością i
refleksyjność tekstów.

Hugo Wolf
W swoim krótkim twórczym życiu skoncentrowany był niemal bez reszty na pieśni,
stworzył ich około trzysta, w tym cykle:Śpiewnik włoski, Śpiewnik hiszpański i in.,
zbiory do słów Goethego, Mörickego, Heinego, Szekspira, Byrona, Michała Anioła).
Wolf stworzył nowy styl liryki późno romantycznej. Był wybredny w doborze tekstów,
komponował tylko dla wybrańców. Wolf nie rozumiał twórczości Brahmsa, był
zwolennikiem Wagnera. Duży stopień zagęszczenia faktury fortepianowej nadaje
brzmieniu jakość quasi- orkiestrową. Nie dziwi więc fakt, że w celu uzyskania
większego wolumenu brzmienia Wolf opracowywał niektóre partie fortepianu na
orkiestrę. Cechy charakterystyczne pieśni Wolfa to nawiązanie do idei Schumanna –
słowo przejmuje w jego pieśniach funkcję wiodącą, kształt linii melodycznej
uwarunkowany intonacją mowy, głos wokalny jest dźwiękową adaptacją tekstu -
rozwój pieśni deklamacyjnej, nadrzędna rola harmoniki, partia fortepianu góruje nad
głosem wokalnym, często jest niezależna od głosu, znaczenie ilustracyjności partii
fortepianu.

Gustav Mahler

Jest największym i w pewnym sensie jedynym twórcą lirycznej pieśni orkiestrowej

(ani przed nim, ani po nim nikt nie uprawiał na taką skalę tej formy). Nawiązuje on do
odkryć Schuberta w zakresie faktury instrumentalnej, fortepianowej i rozwija je w
środowisku orkiestry symfonicznej. Pisał pieśni na głos solo i fortepian oraz na głos
solo i fortepian lub orkiestrę. Pierwsze pieśni powstały w roku 1880, ostatnie w
1904.Tematyka pieśni Mahlera wskazuje na typowo romantyczne wątki: pieśni o
rodowodzie i tematyce ludowej, zawód miłosny lub doświadczenia życiowe.
Interesującą grupę stanowią pieśni o tematyce wojennej. Najczęściej wykorzystywał
poezję ludową, rzadziej teksty innych poetów np. Rückerta, Goethego; pisał teksty
również sam. Preferował stroficzną budowę tekstu.
Charakterystyczne cechy pieśni Mahlera to parametry muzyczne całkowicie zostają
uzależnione od akcentów słownych, forma w pieśniach podsumowuje osiągnięcia
XIX wieku, obok pieśni o budowie ABA, zwrotkowych, zwrotkowo-wariacyjnych,
przekomponowane oraz o swoistej formie dialogowanej
(pieśń wykonywana przez dwie osoby), partie wokalne wymagają dużego wolumenu
głosu, wyrafinowane środki harmoniczne (charakterystyczne dla schyłku wieku)i
kolorystyczne łączą
się z diatoniczną prostotą linii głosu, rozszerzenie akompaniamentu o brzmienie
orkiestry.

Stanisław Moniuszko

Moniuszko skomponował pieśni przede wszystkim do tekstów współczesnych sobie

poetów polskich - głównie Adama Mickiewicza, a także Aleksandra Chodźki, Józefa
Ignacego Kraszewskiego, Władysława Syrokomli (czyli Ludwika Kondratowicza),
Jana Czeczota, Teofila Lenartowicza, Józefa Korzeniowskiego, sporadycznie jedynie
sięgał po wiersze poetów francuskich, niemieckich i angielskich. Pod względem
treści obejmują one wszystkie możliwe tematy: od pieśni idyllicznych ("Wiosna",
"Polna różyczka", "Prząśniczka"), poprzez refleksyjne ("Po nocnej rosie", "Dola"),
religijne ("Treny"), patriotyczne ("Pieśń wojenna", "Stary kapral", "Znaszli ten kraj"),
historyczne ("Bolesław Chrobry") i obyczajowe ("Triolet") po pieśni miłosne
("Rozmowa", "Pieszczotka") i fantastyczne ("Świtezianka", "Czaty"). Tak szeroki
zakres tematyki miał wpływ na sposób kształtowania utworów, stąd w zakresie
gatunkowym obok piosnek sielskich, znajdziemy dumki, ballady, romanse, sceny
dramatyczne, pieśni bliskie psalmom i hymnom oraz typowe dla romantyzmu pieśni
liryczne. Większość z nich posiada wysokie walory artystyczne, niektóre jednak
pisane były jako utwory pedagogiczne, czy też jako kompozycje żartobliwe dla
dzieci, część z nich powstała także dla śpiewaków charakterystycznych (np.
kabarecistów).Moniuszko okazał się mistrzem pięknych melodii i bel canta. Jego
pieśni wyróżniają przede wszystkim śpiewne, z łatwością wpadające w ucho tematy
muzyczne, idealnie przystosowane do naturalnych warunków głosowych
wykonawcy. Charakter tekstu doskonale pokrywa się z rysunkiem melodii, doborem
zwrotów interwałowych, wygodnych do zaintonowania. Partii wokalnej towarzyszy
łatwy zazwyczaj akompaniament fortepianowy, bez wirtuozowskich efektów, o
prostej harmonice i nieskomplikowanej fakturze. Moniuszko nawiązywał w pieśniach
do polskiego folkloru, wprowadzając charakterystyczne zwroty melodyczne oraz
rytmikę tańców: mazura, krakowiaka i poloneza. Pieśni Moniuszki są zróżnicowane
pod względem budowy - od prostych, nawiązujących do muzyki ludowej, po
koncertowe ballady, nieobecne dotąd w polskiej literaturze muzycznej. Większość
utworów posiada formę zwrotkową, zwrotkową z refrenem, czasem z elementami
wariacji, a kompozycje większych rozmiarów ukształtowane zostały według
schematu AB lub ABA. Jedynie ballady wyróżnia zmienność nastrojów, bardziej
skomplikowana faktura i dobór środków techniki kompozytorskiej. Jedną z
najcenniejszych pod względem artystycznym jest słynna "Prząśniczka" do słów Jana
Czeczota, z charakterystycznym, ilustrującym terkot kołowrotka akompaniamentem i
prowadzoną na jego tle liryczną melodią. Z kolei zupełnie inna w nastroju pieśń
"Znaszli ten kraj" do słów Goethego w przekładzie Adama Mickiewicza porusza
intensywną, żarliwą emocjonalnością, osiągniętą bardzo skromnymi środkami.

Fryderyk Chopin

W twórczości Chopina ilościowo pieśń posiada marginalne znaczenie, jednak dla

kompozytora pieśń była szczególnym sposobem osobistej wypowiedzi, co
potwierdza fakt wykorzystania wyłącznie tekstów w języku polskim. Z punktu
widzenia rozwoju polskiej liryki wokalnej Chopin jest ważnym przedstawicielem
pieśni romantycznej. Pieśni Chopina prezentują zasadnicze formy i gatunki pieśni
romantycznej. Jest to synteza pieśni ludowej, popularnej i artystycznej. Przechodziła
różne fazy rozwojowe, ze względu na tematykę i brzmienie. Akompaniament był
oszczędny, ścisły związek słowa i muzyki, wpływy muzyki ludowej