Ramy epoki, nazwa:

 to epoka w historii i kulturze europejskiej, obejmująca okres między starożytnością a czasami

nowożytnymi
 nazwa epoki wywodzi się z łacińskiego określenia medius aevus (średni wiek) lub media tempora
(wieki średnie)
o została wprowadzona jeszcze w samym średniowieczu - nazwa epoki powstała w XV –
XVI wieku, kiedy to (błędnie) sądzono, iż epoka ta jest tylko okresem przejściowym
pomiędzy dwiema wielkimi epokami – Starożytnością oraz Renesansem, a także jest epoką,
która w zasadzie nie wniosła nic nowego i nie zasługuje na inną, właściwą sobie nazwę

 „Wieki średnie”, w odczuciu ludzi Renesansu, były po prostu ciemnym, mało znaczącym okresem
pośrednim. W powszechnym odczuciu była to epoka kryzysu, intelektualnego zastoju

 początek średniowiecza - rok 476 upadek Cesarstwa Rzymskiego – koniec ery antycznej
 koniec średniowiecza przyjmuje się różne daty: wynalezienie druku przez Gutenberga (ok. 1450),
zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek cesarstwa bizantyjskiego (rok 1453), koniec
wojny stuletniej, dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (rok 1492), a wreszcie wystąpienie
Lutra w 1517

Artysta
 jest anonimowy, tworzy na chwałę Boga
 twórca niezależnie od tego czy pisał, czy malował, czy rzeźbił, robił to na chwałę Boga, a nie dla
swojej sławy, toteż większość dzieł była anonimowa, nie podpisywano utworów, ani obrazów
 nieznane było pojęcie plagiatu, skoro dzieło nie było własnością autora, każdy mógł z niego
korzystać w sposób dowolny, np. umieszczając jego fragmenty we własnym utworze

Cechy epoki:

 wieki średnie to czas rozłamów wewnątrz Kościoła (zwłaszcza schizmy wschodniej – podział na
kościół zachodni i wschodni w 1054r. ))
 czas rozwoju gospodarki rolniczej i dość powolnego postępu cywilizacyjnego
 nie była to epoka pozbawiona innowacji– wymyślono m.in. młyn wodny, pług z kołami, pod koniec
epoki wynaleziono druk
 to czas wielkich plag i epidemii, powszechnej śmierci i osobliwej nią fascynacji
 stąd też w literaturze powszechne były motywy dance macabre, ascezy oraz motywy pasyjne
związane nie tylko z pobudkami czysto religijnymi, ale również z aktualnymi warunkami
społeczno-politycznymi, głodem, ubóstwem, epidemiami
 panowanie uniwersalizmu religijnego i kulturowego - wszyscy uczeni posługują się jednym
językiem (łacina), panuje jedno wyznanie (katolicyzm), obowiązują te same wzorce osobowe
(rycerz, władca, asceta, święty); w sztuce panują te same style ,uniwersalizm sztuki polega też na
stosowaniu podobnych środków wyrazu, symboli czytelnych dla wszystkich wykształconych ludzi

Filozofia
 teocentryzm - postawa będąca wyrazem przekonania, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem
i ostatecznym celem wszystkiego co istnieje

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 1

  franciszkanizm - św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch filozoficzno-religijny
o był to ruch odnowy moralnej
o jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia
o przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy
potrzebującym

Style architektoniczne:
 romański - masywność, grube mury, małe okna, masywne wieże, monumentalny charakter -
kościoły będąc ośrodkami kultu spełniały również funkcję obronną, dając schronienie podczas
oblężeń. Rzeźba i malarstwo podporządkowywano architekturze
 gotycki - strzelistość np. katedr, ostrołukowe okna, witraże umożliwiające przenikanie światła do
wnętrza budowli - ukierunkowanie wzroku wiernego ku górze – ku Bogu

Pod względem muzycznym można wyróżnić kilka etapów średniowiecza:

a) panowanie chorału i monodii – do IX w.
b) początki wielogłosowości – IX/X w. – Huckbald, Guido z Arezzo
c) Szkoła Notre – Dame - 1160 – 1250 r. – Leoninus, Perotinus
d) rozwój liryki świeckiej – trubadurzy i truwerzy – XII w.
e) Ars Antiqua – XIII w. (1250 – 1320) – Franco z Kolonii, Franco z Paryża, Petrus de Cruce,
Johannes de Garlandia
f) Ars Nova – XIV w. (1320 – 1360) – Filip de Vitry, Guillaume de Machaut
g) Okres burgundzki – pierwsza połowa XV w. – Guillaume Dufay

Muzyka średniowieczna

 monofoniczność (jednogłosowość), od X w. dwu i trzygłosowość

 najniższym głosem był tenor
 obsada a’ cappella lub wokalno – instrumentalna (prosty akompaniament zwykle zdwajający
melodię wokalną)
 dominuje muzyka religijna
 wokalne formy muzyki religijnej:
o chorał, msza, trop, sekwencja, oficjum, conductus, organum, motet, dramat liturgiczny,
magnificat, psalm, hymn, pieśń z tekstem religijnym

 świeckie formy wokalno – instrumentalne:

o francuskie: ballada, virelai, chace
o włoskie: ballata, caccia, madrygał
o hiszpańskie: cantigas

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 2

 ROZWÓJ MUZYKI RELIGIJNEJ

 rozwój oprawy artystycznej liturgii

 powstanie szkół śpiewaków – schola cantorum
 stopniowe obejmowanie śpiewem całego roku liturgicznego
 w kształtowaniu liturgii ważną rolę odegrały zakony – za „ojca” życia zakonnego na Zachodzie
uważa się Benedykta z Nursji (V/VI w.), który opracował regułę życia zakonnego dla mnichów na
Monte Cassino
 stosowano praktykę zwaną kontrafakturą – zastępowanie w popularnych pieśniach rzymskich
tekstów świeckich (często frywolnych) religijnymi

Połączono w liturgii chrześcijańskiej elementy kultury żydowskiej, greckiej i bizantyjskiej

o elementy żydowskie:
 rodzaje śpiewów: antyfonalny, responsorialny
 wykorzystanie formy psalmu
o elementy greckie:
 wykorzystanie formy hymnu
 przejęcie zasad poetyckich – stopy metryczne
 przetłumaczenie Starego Testamentu na język grecki
o elementy bizantyjskie:
 technika tropowania – trop to wers z nowym tekstem wstawiany między zwrotki
psalmu w miejsce melizmatu, później występuje na końcu formy i dąży do
usamodzielnienia się
 organy – podarowane w VII w. przez cesarza Konstantyna V królowi Franków –
Pepinowi Małemu (VII w), stopniowo rozpoczęto budowę organów w Europie

CHORAŁ GREGORIAŃSKI

Chorał gregoriański (Antyfonarz rzymski) – to zbiór 1-głosowych śpiewów przeznaczonych na cały rok
kościoła chrześcijańskiego wykonywanych po łacinie

Cechy chorału:
 połączenie elementów muz. żydowskiej, greckiej, bizantyjskiej
 1-głosowość = centralne znaczenie tekstu oraz zwracanie uwagi na melodykę i rytm ze
względu na brak współbrzmień
 sposoby wykonywania chorału (typy śpiewów):
o accentus – śpiewna recytacja (psalmy, ewangelia)
o concentus – śpiew sylabiczny lub melizmatyczny (części mszalne, antyfony,
hymny, responsoria, lamentacje)
o śpiew responsorialny – przemienny śpiew solisty z chórem (łac. respondere
= odpowiadać)
o śpiew antyfonalny (gr. antiphonos - odpowiadający)– naprzemienny śpiew dwóch
chórów

 podział śpiewów ze względu na ilość dźwięków przypadających na sylabę:

 śpiew recytatywny = najprostszy śpiew chorałowy o charakterze recytatywu

wykonywany głównie przez kapłana, na jedną sylabę przypada jeden dźwięk

 śpiew sylabiczny = bardziej urozmaicony melodycznie wykonywany przez chór 

jednej sylabie tekstu odpowiada jeden dźwięk

 śpiew neumatyczny = bardziej jeszcze ozdobny, na sylabę przypada neuma (znak

notacji chorałowej) obejmująca dwa – trzy dźwięki

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 3

  śpiew melizmatyczny = najbardziej ozdobny, na sylabę wypada od kilku do
kilkunastu, czasem kilkudziesięciu nut (wykonywano tak graduał, tractus, Alleluja)

 obowiązujący język chorału – łacina

 problem z notowaniem rytmiki:
o niemożność zastosowania metrorytmiki poezji starogreckiej – teksty liturgiczne oparte na
prozie (Biblia), rytmika była więc swobodna
 nastąpiła unifikacja i kodyfikacja śpiewów chorałowych – ujednolicenie, spisanie
wg sposobu wykonywania oraz wg poszczególnych świąt – dokonane za
pontyfikatu Grzegorza I Wielkiego (590 -604)

Tonalność:
 cztery skale kościelne zwane modalnymi (łac. modi) lub tonami (łac. toni): dorycka , frygijska ,
lidyjska, miksolidyjska
 cztery skale plagalne – rozpoczynające się o 4 niżej niż dana skala autentyczna czyli główna:
hypodorycka , hypofrygijska, itd.
 skale eolska i jońska (moll i dur) pojawią się dopiero w XVI w.

Wykorzystywanie symboliki liczb - poszczególne cyfry miały swoje symboliczne znaczenie, np.:
 7 – ilość dźwięków skali == 7 dni stworzenia i tygodnia, 7 cnót darów Ducha Świętego, 7 cudów
świata
 3 - = trzy głosy = Trójca Święta; wiara – nadzieja – miłość; mężczyzna – kobieta – dziecko, itd.

Pierwsze zapisy melodii chorału – powstanie notacji muzycznej:

 wykorzystywała znaki zwane neumami  nazwa: notacja neumatyczna
 pierwotną notacja neumatyczną była notacja cheironomiczna
o cheir – gr. ręka, neuma = znak
o składała się ze znaków określających ruchy rąk, za pomocą których można było wskazać
wykonawcom kierunek linii melodycznej i niektóre cechy rytmiczne
o wada notacji - nie wskazywała konkretnej wysokości dźwięków
 w XI w. notacja cheironomiczna zostaje zastąpiona diastematyczną (diastema z greckiego =
przerwa, odległość)
o podstawą notacji były dwa znaki: punctum (kropka) i virga (pionowa i leżąca kreska)

 Guido d'Arezzo (Guido z Arezzo – miasto we Włoszech), teoretyk muzyki, mnich – włoski
benedyktyn błogosławiony, działający m.in. w Arezzo, wprowadził do pisma nutowego 2 kolorowe
linie: czerwoną dla dźwięku f (małe ), żółtą dla c ( razkreślne )

 w XIII w. wykształcił się w notacji neumatycznej system czteroliniowy. Linie kolorowe zastąpiono
kluczami F i C. Neumy miały różne kształty: romb (notacja gotycka), kwadrat (romańska)

Następuje rozwój zespołów przy takich klasztorach, jak np.: Saint Gallen (Szwajcaria), Limoges
(Francja), Santiago di Compostella (Hiszpania)

Ukształtowanie się cyklu mszalnego (ok. X w)

a) części stałe (6) – ordinarium missae: Kyrie – Panie zmiłuje się.., Gloria – Chwała na
wysokości…, Credo – Wierzę.. Sanctus –Święty…, Benedictus –Błogosławiony…, Agnus Dei –Baranek
Boży

a) części zmienne (5) – proprium missae - Introit, Graduał, Alleluja, Offertorium, ,Comunio

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 4

Powstanie Officjum
 nabożeństwo (łac. officium = obowiązek)
 8 częściowe w liturgii rzymsko –katolickiej o różnych porach doby, np.: nieszpory – o zach. Słońca,
completa – po zach. Słońca
 Nieszpory – były najbardziej uroczyście celebrowane  w późniejszych epokach magnificat
(część nieszporów) najczęściej opracowany muzycznie element oficjum = Magnificat anima mea
Dominum = Wielbi dusza moja Pana, np. przez takich kompozytorów, jak: G.Dufay, Mikołaj
z Radomia, Orlando di Lasso, Palestrina, Mikołaj Zieleński

TROPY I SEKWENCJE – rodzaje form chorałowych

W muzyce - wykorzystywana jest technika tropowania = wstawianie tekstu do istniejącego melizmatu lub
tekstu z nową melodią zamiast melizmatu

Trop:
 dodatek literacko-muzyczny do tekstu liturgicznego, najczęściej do Introitu i do Kyrie (te śpiewy
zawierały małą liczbę słów a dużo melizmatów) szczgólnie w okresie Bożego Narodzenia
 tekst poetycki, wierszowany
 twórcy: Notker Balbulus, Tuotillo = mnisi z klasztoru w St Gallen

Sekwencja: łac. sequentia = następstwo

 odmiana tropu, dodatek do wersu Alleluja w miejsce melizmatu występującego na ostatniej
samogłosce słowa Alleluja
 tekst prozaiczny, później rymowany
 budowa zwrotkowa, zbliżona do hymnu
 rozwija się w samodzielną pieśń kościelną
 forma bardzo popularna (9 tysięcy do XVI w)
 przenikanie do sekwencji melodyki świeckiej  ograniczenie ich ilości do 5 na Soborze
w Trydencie (XVI w) np.:
o Dies Irae – Dzień gniewu – sekwencja żałobna, tekst: franciszkanin Tomasz z Celano,
XIII w., opracowana będzie przez wielu kompozytorów, np.: W.A.Mozart, G.Verdi,
K.Penderecki
o Veni Sancte Spiritus – Przybądź Duchu Święty (na Zielone Świątki)
o Stabat Mater – Stała Matka bolejąca, autor: Jacopone da Todi, a ostatnio przypisuje się ją
św. Bonawenturze (XIII w.); do liturgii włączona po 1727 r. , sekwencja ta była
opracowana przez wielu kompozytorów: G.Palestrina, A.Vivaldi, K.Penderecki
 twórcy sekwencji średniowiecznych: Notker Balbulus (40), św. Bonawentura (Stabat Mater)

DRAMAT LITURGICZNY

Nazwa „dramat liturgiczny” – pochodzi z XIX w., w średniowieczu stosowano wymiennie nazwy:
officjum, misterium, procesio, ludus

Charakterystyka dramatu:
 to najważniejsza forma teatralna średniowiecza
 początkowo – integralna część nabożeństwa Pasyjnego lub Bożonarodzeniowego
 pochodzenie dramatu lit. – Francja – St. Gallen i Limoges –pochodzi z tropu dialogowanego
wielkanocnego „Quem queritis in sepulchro” (Kogo szukacie w grobie) - X w.; muzyka i tekst
pochodzenia liturgicznego
o był to początkowo śpiewny dialog pomiędzy trzema Maryjami i aniołem pilnującym Grobu
 później treść – Biblia, legendy o świętych (św. Mikołaj)
 miejsce wystawiania dramatów: kościół, później plac przed nim
 symboliczna scenografia i kostiumy (wzorujące się na szatach liturgicznych)
Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 5
  występowanie w dramacie stopniowo coraz więcej elementów świeckich – postacie z poza Biblii,
melodie taneczne, pieśni rycerskie
 język – łacina, stopniowo również języki lokalnych
 ważna rola dramatów pasyjnych – podczas Wielkiego Tygodnia
 występujące w dramatach instrumenty: dęte (szałamaje + perkusja), smyczkowe (fidel); zespoły
(szałamaje, dudy, trąbki, perkusja)

POCZĄTKI WIELOGŁOSOWOŚCI - ORGANUM

Najstarsza forma wielogłosowa to organum.

Rozwój organum widoczny jest w traktatach Hucbalda, Guidona z Arezzo, kompozycjach z Limoges oraz
Santiago de Compostella

Musica enchiriadis (Podręcznik muzyczny) IX/ X w.

traktat najczęściej przypisywany mnichowi Hucbaldowi (IX/X w)
 omawia najstarszą postać wielogłosową opartą na chorale – organum
 jest to prowadzenie głosów w równoległych kwartach i kwintach
 głos chorałowy (oparty na chorale) – vox principalis, dodany głos – vox organalis
 głosy mają wspólny tekst, rytm i melodykę (realizowaną w różnych odległościach)
 traktat zawiera 13 przykładów organum

Micrologus de disciplina artis musicae (Krótka rozprawa) – traktat mnicha benedyktyńskiego Guido
z Arezzo (X/XI w)

omawia dwa typy organum:

o I – organum purum –ścisłe –głosy poruszają się w równoległych 4 i 5
o II - organum mixtum – swobodne – dowolne położenie vox organalis,
występowanie współbrzmień 4, 3, 2, czasami 3>, nie stosowano półtonów

Opactwo St. Martial w Lomoges – dalszy rozwój organum  organum melizmatyczne

 usamodzielnianie się vox organalis – melodyka melizmatyczna

 wydłużanie się wartości rytmicznych w vox principalis – zwany jest cantus firmus (śpiew
stały) lub tenorem ze względu na długie wart. rytm. (teneo –trzymam)
 pojawienie się imitacji
 stosowanie techniki discantowej – ścisłe rytmizowanie chorałowego głosu tenorowego
wg modalnych zasad metrycznych (6 starogreckich stóp metrycznych, interpretowano jako
wartości trójdzielne, np.: modus trocheiczny – wartość długa i krótka, jambiczny – wartość krótka
i długa

Klasztor Santiago de Compostella (św. Jakuba) dalszy rozwój organum prowadzący do powstania nowej
formy - motetu
Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 6
 SZKOŁA NOTRE - DAME ( ok.1160 – 1250)

Katedra Notre- Dame – Paryż:

 katedra w Paryżu, jedna z najbardziej znanych katedr na świecie
 m.in. znana dzięki powieści Dzwonnik z Notre Dame francuskiego pisarza, Wiktora Hugo
 jej nazwę tłumaczy się jako Nasza Pani i odnosi się do Matki Boskiej. styl – wczesny gotyk
 świątynia ta stała się wzorem dla innych kościołów, wyróżnia się doskonałością proporcji
 jej budowę rozpoczęto w 1163 r., zakończono w 1345 r.
 wymiary: 130 m długości, 48 m szerokości, sklepienie w nawie głównej – 35 m wysokości
 nad środkowym portalem umieszczono przepiękną rozetę rozświetlającą wnętrze świątyni. W całej
budowli umieszczono dużą ilość witraży, które wprowadzają grę światła w wielkiej i zazwyczaj,
jak to bywa w gotyckich katedrach, mrocznej budowli
 organy – jedne z największych we Francji (6000 piszczałek) wykonane w 1730 r.

W XII/XIII w. – rozwój muzyki wielogłosowej – organum - reprezentowanej przez generacje dwóch

kompozytorów: Leonina i Perotina

Leoninus – przedstawiciel techniki organalnej

 jego dzieło: Magnus liber organi – Wielka księga organum
 cykl kompozycji organalnych na cały rok kościelny (wielogłosowe opracowania śpiewów
chorałowych)
 dwa style w rozwoju polifonii Leonina:
o I - głos tenorowy o długich wartościach rytm., głos organalny – drobne wartości
o II - obydwa głosy zrytmizowane rytmiką modalną = rytmizowanie chorałowego tenoru za
pomocą 6 modi – starogreckich stóp metrycznych

Perotinus Magnus (Wielki) – najlepszy znawca discantus

 rozwija organum Leonina – zwiększa rozmiary
 zwiększa ilość głosów – 3, 4
 stosuje krzyżowanie głosów: AB
BA

 wykorzystuje imitacje (imitacja z j. łać. oznacza naśladowanie) to najstarsza technika polifoniczna

polegająca na powtórzeniu melodii jednego głosu w innym głosie
 stosuje klauzule – odcinek tenoru oparty na powtarzającym się schemacie rytmicznym zamkniętym
pauzami
 wprowadza technikę hoketową (fr. hoquet = czkawka) – przerywanie linii melodycznej za pomocą
pauz i przekazywanie jej do innego głosu – technika ta spełniać mogła rolę ilustracyjną –
naśladowanie głosów np.; przyrody ( przez moment utwór brzmiał jednogłosowo )

Powstanie i rozwój nowej formy konduktu (conductus)

 forma religijna (nie liturgiczna) lub świecka  wprowadzała (conducto – łac. = wprowadzam)
w sens tekstu Ewangelii lub nabożeństwa, były też to utwory okolicznościowe, np.: o wydarzeniach
państwowych
 tekst traktowany sylabicznie – sylaba przypada na jeden dźwięk
 wszystkie głosy pochodzą z inwencji kompozytora
 początkowo był 1-głosowy, później 2,3 –głosowy, obydwa głosy pochodziły z inwencji
kompozytora

Kompozycje w Notre - Dame notowano w formie zapisu partyturowego

W XIII w nastąpi przerabianie form organalnych na motety przez wprowadzanie nowego tekstu 
w szkole Notre-Dame nastąpił początek rozwoju motetu

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 7

ŚREDNIOWIECZNA LIRYKA ŚWIECKA -TRUBADURZY , TRUWERZY i inni muzycy świeccy

1. Wśród muzyków świeckich – najwyżej stał trubadur, następny był jongleur zwany ministrel , niżej
wędrowni muzykanci – szpilmani.
W XII w. pojawiają się waganci (łąc. vagans = wałęsający się) zwani: rybałtami, wesołkami

2. Muzykanci = to kronikarze swoich czasów – pieśni ich komentują aktualne wydarzenia, są satyrą na
ówczesne czasy.

3. Ideę miłości dworskiej i nowy wizerunek kobiety rozpowszechniali trubadurzy.

4. Rozwój twórczości epickiej i lirycznej – XI, XII w

o powstanie we Francji eposu rycerskiego – chanson de geste („Pieśń o Rolandzie” –
zachował się tekst, muzyka zaginęła)
o to początek twórczości dworskiej
o utwory mają charakter litanijny

Francja

Działalność trubadurów – północna Francja (nazwa z j.fr. - trobar = wynajdywać, tworzyć pieśni),
 reprezentują środowisko dworskie
 utwory są przeznaczone dla arystokracji i wyższego duchowieństwa
 charakter epicki, narracyjny, wzorowany na formie litanijnej
 treść: miłosna, taneczna, o pracy, wyprawach krzyżowych (tęsknota za krajem i ukochaną)
 widoczne jest zapoznanie się twórców z obcymi zwyczajami
 obsada: 1 głos wokalny + towarzyszenie instrumentu smyczkowego (wstęp, zakończenie)
 budowa: 2 zwrotki + zakończenie
 przedstawiciele:
o Bernart de Ventadorn ( XII w.) – twórca popularnej piosenki : Pieśń skowronka,
Wilhelm z Akwitanii, Folquet de Marcelh

Działalność truwerów – północna Francja

 reprezentują środowisko szlacheckie lub mieszczańskie

 proste pieśni o budowie zwrotkowej
 charakter hymniczny
 przedstawiciele:
o Ryszard Lwie Serce, Adam de la Halle

Podsumowanie:
 trubadurzy i truwerzy stworzyli szereg form poetyckich, które stały się
podstawą późniejszego rozwoju poezji i pieśni francuskiej
 o formie muz. decydowała budowa tekstu  muzyka to oprawa dźwiękowa
tekstu aż do początku renesansu
 wywarli duży wpływ na pieśni innych krajów

Niemcy - działalność minnesingerów

o nazwa pochodzi od słów: die hohe Minne = miłość idealna

o ważną rolę odegrało powstanie eposu „Pieśń o Nibelungach”
(Nibelung - w mit. skandynawskiej mityczny król Nibelungów, narodu karłów, zamieszkujących kraj
ciemności i mgieł, posiadaczy skarbu złota i drogich kamieni)
- ok.1200r epos ten wykonywany był przez wędrownych muzyków: skaldów i szpilmanów

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 8

  miejsce działalności minneseangerów – dwór cesarza Fryderyka Barbarossy
 przedstawiciele: Walther von der Vogelweide, Wolfram von Eschenbach –

Polska - Liryka świecka– dwór Henryka Brodatego

 powstanie pieśni o różnorodnej tematyce, budowie zwrotkowej lub litanijnej

Hiszpania - Liryka świecka - dwór Alfonsa X Mądrego (1221-1284)

 twórca poematów oraz pieśni maryjnych Cantigas de Santa Maria, do których

prawdopodobnie skomponował również muzykę

ARS ANTIQUA (OK. 1250 – 1320)

Ars antiqua – Stara sztuka –nazwa wywodzi się z XIV w. traktatu Filipa de Vitry pt.: Ars Nova,
w którym zwrócono uwagę na różnice między sztuką współczesną a wcześniejszą  ars antiqua

Zmiany w stosunku do Szkoły Notre – Dame:

 odejście od rytmiki modalnej – odbywa się proces przemiany rytmiki modalnej

w menzuralną, następuje precyzyjne określenie czasu trwania wartości rytmicznych : podstawą
jego był stosunek longi (wartość długa) do brevis (wartość krótka)  podział longi na trzy brevis
nazywano prefectus
 teoretycy: Franko z Kolonii oraz Franko z Paryża ustalają zasady systemu menzuralnego
 Petrus de Cruce = Pierre de la Croix, wprowadza podział dwudzielny (imperfectus)
i wartość semibrevis

Powstanie nowej formy wielogłosowej – motetu

 to jedna z najstarszych i najtrwalszych samodzielnych form wokalnych, która

utrzymała się w muz. od XIII do XIX wieku
 nazwa –j.fr. le mott = słowo = podstawianie nowego tekstu pod melizmatyczne
odcinki melodii wyższego głosu w średniowiecznym organum
 układ głosów (od najniższego): 3 głosy: tenor (cytat z chorału), motetus, triplum
 motetus i triplum często początkowo posiadały odrębne teksty w różnych językach

 treść w tym czasie religijna lub świecka (miłosna, polemiczna, satyryczna)

 o formie muzycznej decyduje budowa wiersza

 podział motetów ze względu na ilość różnych tekstów: - motet pojedynczy,

podwójny, potrójny
 sposób zapisywania kompozycji – głosy układano w kolumnach obok siebie a pod nimi
zapisywano tenor

Rozwój motetu:
 motet konduktowy – głosy umieszczone nad tenorem miały identyczną rytmikę
modalną
 motet P. de Cruce – głosy zróżnicowane rytmicznie – najdłuższe wartości ma tenor,
im wyższy głos tym drobniejsze wartości rytmiczne
 druga połowa XIII w – rezygnacja z tenorów wziętych z chorału, zastępowanie ich
melodiami świeckimi (trubadurów, truwerów)
Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 9
Ars antiqua w innych krajach:
 Anglia:
o popularny utwór - Summer is icumen in - XIII w. najstarszy zapis kanonu = 6-gł.
kanon angielski (4 głosy prowadzone kanonicznie, 2 głosy to podstawa utworu tworząca
konstrukcję polegającą na wymianie głosów ,kanon imituje głos kukułki, utwór ma
budowę roty (koła)  można go śpiewać „w kółko”, bez końca

 Hiszpania:
o cantigas (pieśni) – utwory religijne lub świeckie powstawały na dworze Alfonsa X,
popularne: cantigas de Amor oraz najbardziej popularny nurt – cantigas de Sancta Maria
(powstające pod wpływem kultu maryjnego)

ARS NOVA ( 1320 – 1360)

Początek XIV w. – powstawanie utworów będących przejściem do nowej epoki

Schizma w Kościele w 1054 r. – rozłam kościoła doprowadził do podziału chrześcijaństwa na kościół

zachodni czyli rzymsko – katolicki i wschodni czyli prawosławny  powstanie drugiej stolicy apostolskiej
w Awignonie  zmierzch autorytetu kościoła, rozwój muzyki świeckiej

Zmiana stosunku muzyki świeckiej do religijnej  muz. rel. jest mniej licznie uprawianym rodzajem
twórczości

Zmiana sposobu zapisu kompozycji – poszczególne głosy pisane na oddzielnych stronach

Reforma notacji menzuralnej:

 równouprawnienie uzyskuje z podziałem trójdzielnym podział dwudzielny

Powstanie motetu izorytmicznego

 z gr. isós = równy; dosł.: układ o równym rytmie — struktura o jednakowym
rytmie, w odniesieniu do twórczości XIV w. oznacza budowę utworu opartą na
jednakowym schemacie rytmicznym powtarzającym się stale w tenorze, przy zmiennych
rytmicznie liniach melodycznych innych głosów

 motet izorytmiczny - wykorzystywał technikę izorytmiczną. polegającą na

oparciu cantus firmus w utworze na powtarzającej się formule rytmicznej (tzw. talea),

 formuła ta mogła być ona przekształcana poprzez augmentację (rozszerzenie

wartości rytmicznych) lub dyminucję (zmniejszenie wartości rytmicznych)  podstawą
formy jest rytm (na I planie)

Przedstawiciele Ars Nova we Francji

Filip de Vitry (1291-1361

 autor traktatu „Ars Nova”, poeta, kompozytor i teoretyk

 pisze motety izorytmiczne w j. łacińskim
 stosuje kontrapunkt (nazwa – punctus w XIII w = nuta  na jedną nutę
cantus firmus przypada odpowiednia ilość nut w głosie drugim -
kontrapunktującym)

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 10

Guillaume de Machaut (Machault) 1300 – 1377

 poeta, kompozytor, ksiądz

 napisał pierwszy cały cykl mszalny „Missae Notre-Dame” – części

wykorzystują formę motetu i konduktu
o stworzył integralny utwór
o stosuje toni ficti (podwyższone dźwięki skali czyli dla niej obce),
zabronione interwały, jak 4<  zmienia się system diatoniczny
skal modalnych
o jego polifonia to szczyt rozwoju wielogłosowej polifonii modalnej

 znaczną część jego twórczości stanowią formy świeckie refrenowe

wypływające z tradycji trubadurów i truwerów, reprezentujące XIV-wieczną
francuską pieśń artystyczną:
 ballada, virelai – formy zwrotkowe, refrenowe
 chace – forma kanoniczna, ilustracyjna, przedstawiająca sceny
z polowań, odgłosy natury, bitwy

Wykorzystywanie instrumentów
 nie można określić precyzyjnie wykorzystywania instrumentów w muzyce wieku
XIV
 melodie z podpisanym tekstem wykonywano wokalnie
 melodie bez tekstu wskazują na udział instrumentów
 stosowane instrumenty:
instrumenty strunowe:
 wiola, harfa
 tubmaryna - chordofon smyczkowy o długim, stożkowatym lub
prostokątnym, wąskim korpusie rezonansowym, zakończonym krótką
szyjką z progami i jednej lub dwóch strunach
 lutnia
o należy do grupy chordofonów szarpanych
o posiada mocno wypukły korpus rezonansowy kształtu migdała,
przykryty płaską płytą rezonansową zaopatrzoną w otwór
zamknięty rozetą
o szyjka jest dość krótka, zaopatrzona w progi, zakończona mocno
wygiętą ku dołowi główką, z umieszczonymi po bokach kołkami
do naciągu strun
o ma od 6 do 16 strun i od 4 do 11 progów
o struny szarpie się palcami
 psalterium - odmiana cymbałów o strunach szarpanych albo uderzanych
pałeczkami

 lira korbowa

 rebec – chordofon smyczkowy o 3

strunach

instrumenty dęte:
 szałamaja – piszczałka stroikowa z otworami bocznymi
 flet
 kromorn – (krumhorn) – piszczałka o podwójnym stroiku, cylindryczna
drewniana rura z 7 otworami bocznymi, dolna część lekko wygięta jak
fajka
 kornet – zaliczany do rogów, kształt podobny do trąbki z 3 wentylami
 organy i instrumenty perkusyjne

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 11

 Ars Nova we Włoszech - okres zwany trecento ( po XIII wieku)

 rozkwit miast –Florencji, Bolonii, Padwy  bogaty patrycjat pełni funkcję

mecenasa sztuki
 działalność wielkich poetów: Boccacio, Dante, Petrarka  wykorzystywanie ich
tekstów w pieśniach
 popularne formy w stylu dolce nuovo – łagodny, nowy styl jak w ówczesnej poezji
 dominują łagodne współbrzmienia tercji i sekst

 formy:
o ballata – utwór wokalny lub wok. – instr. (1gł.wokalny +2 instr.)
o caccia – utwór kanoniczny, ilustracyjny (2-gł. wok. + 1gł. inst..)
o madrygał – początkowo 2-gł. z melizmatycznym górnym głosem, wykorzystywał
wartościową poezję

 przedstawiciel - Francesco Landini (1326 – 1397)

 niewidomy poeta, kompozytor, organista, śpiewak
 w utworach stosuje specyficzną kadencję zwaną landinowską,czyli jest to formuła
melodyczna polegająca na przejściu z finalis na VII, VI stopień i ponownie na finalis

ŚREDNIOWIECZNA TEORIA MUZYKI

Teoria średniowieczna muzyki jest pod wpływem teorii IV i V w., które włączają muzykę w nurt
filozoficzny i nawiązują do starożytnej Grecji

Hierarchia nauk i sztuk średniowiecznych:

 I miejsce: artes liberales = sztuki wyzwolone wymagające umiejętności
intelektualnych: zespół nauk matematycznych (arytmetyka, geometria, astronomia
i muzyka
 II miejsce: zespół nauk humanistycznych (gramatyka, retoryka,
dialektyka)

Charakterystyka teorii średniowiecznej

 ustala reguły, które powinny być przestrzegane w muzyce
 porusza tematy religijno – mistyczne, matematyczno – abstrakcyjne
 ukazuje nam ówczesny stosunek do muzyki (tryton – z powodu „złego brzmienia”
nazywano tonus diabolus = interwał szatański  unikanie tej odległości w przebiegu
melodii)
 w sztuce średniowiecznej nie chodzi o poszukiwanie nowości i demonstrowanie
oryginalności – to co właściwe zostało dane = cały świat jest doskonały i należy go
wychwalać i kontemplować
 teoretycy muzyki – zaczynają analizować nowe techniki, style, gatunki (organum,
conductus, motet)
 XIV w. – Ars Nova – traktat F. de Vitry – wprowadza technikę izorytmiczną
(papież Jan XXII zabrania stosowania techniki ars nova w muz. kościelnej – mówi o nowej
muzyce: upaja słuch nie troszcząc się o duszę)

XIV w. – Guillaume de Machaut – traktat Lek Fortuny – omawia ówczesną poezję techniki
kompozytorskie = awangarda; kompozycje jego były bardzo popularne za życia kompozytora

Pisma św. Augustyna – filozof, teolog chrześcijański – V w. 354 -430

 jego założenia:
o człowiek jest jednak wolny na tyle, by wierzyć w Boga niezależnie od okoliczności
i miejsca zajmowanego w ziemskiej strukturze społecznej
o dobry chrześcijanin praktykuje skromność, wstrzemięźliwość, uprzejmość i

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 12

 o dobra materialne służą człowiekowi do osiągnięcia najwyższego celu

 omawia muzykę:
o omawia muzykę liturgiczną
o omawia śpiewy antyfonalne i responsorialne
o propaguje hymny św. Ambrożego (przyjął chrzest z Jego rąk)

Pisma Boecjusza (V/VI w.) – filozof, teolog chrześcijański,

 Boecjusz jest niezmiernie ważny dla kultury i nauki średniowiecznej, gdyż przekazał
uczonym swoich czasów niektóre dzieła Arystotelesa
 zajmuje się problemem konsonansu (jest doskonalszy im prostsza jest proporcja liczbowa,
na której się opiera) i dysonansu
 dzieli szeroko rozumianą muzykę na 3 działy:
 musica mundana (muz. wszechświata, niesłyszalna dla człowieka = ruch
ciał niebieskich)
 musica humana (ludzka - harmonia duszy i ciała, muzyka niesłyszalna dla
człowieka)
 musica instrumentalis (muz. wykonywana = śpiew i gra na instrumentach =
praktyka)

Guidon z Arezzo (koniec I tysiąclecia) - mnich z Toskanii, teoretyk muzyki

 opisuje metodę zapamiętywania dźwięków, interwałów i zwrotów melodycznych
 nazwy 6 dźwięków heksachordu wzięte zostały z pierwszych sylab hymnu do św. Jana
(prośba do patrona śpiewaków, by uchronił ich przed chrypką): ut, re, mi, fa, sol, la; w renesansie
Doni (XVII) zmieni ut na do, a VII st. = si = Sancte Johannes
 opisuje notację muzyczną
 stworzył mechaniczną pomoc przy śpiewaniu, tzw. „rękę Gwidona” wspomagając gestami
pokaz kierunku melodii

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 13

 MUZYKA OKRESU BURGUNDZKIEGO

 XV w. – rozwój muzyki w Burgundii – jedno z ważniejszych księstw europejskich ( tereny

centralnej Francji oraz Belgii, Holandii), – stolica - Dijon (miasto „stu dzwonnic”)
 połączenie stylu włoskiego (śpiewność) i francuskiego (polifonia, izorytmii)
 muzyka francuska traci swoją hegemonię , kompozytorzy burgundzcy odwiedzają często Italię,
która staje się ważnym ośrodkiem muzycznym

Guillaume Dufay 1400 – 1474, kompozytor, duchowny

 twórczość: ok. 200 kompozycji (religijnych, świeckich; wokalnych, wokalno-instr., inst..)

 wykorzystuje teksty fr., wł., łacińskie
 pisze złożone motety izorytmiczne
 głównie obsada: 3-gł. (1gł. wok.+ 2 inst.)

 widoczne jest pojawienie się rejestru basowego  4-głosowosć

 tenor jest instrumentalny o cechach wokalnych (charakteryzuje go płynność melodyczna)

 stopniowa wokalizacja głosów instrumentalnych doprowadzi do faktury a cappella

 stosuje technikę fauxbourdon (fr., od faux = fałszywy; wł. falso bordone) - rodzaj pierwotnej
techniki wielogłosowej (trzygłosowej) stosowanej początkowo w Anglii (XV w. zwanej gymel),
rozpowszechnionej następnie w szkole burgundzkiej, polegającej na tworzeniu melodii
w równoległych tercjach i sekstach, co przedstawiało pochody równoległych akordów sekstowych
przedzielanych współbrzmieniami kwartowo – kwintowymi

o wynika z tego dążenie do coraz pełniejszego brzmienia

 tworzy tzw. missa plenarium – msze obejmującą jednocześnie stałe i zmienne części - popularna
msza: L homme arme (Człowiek zbrojny)

Rozwój muzyki dworskiej – popularność form: rondo, ballada, ballata, virelai

Rozwój muzyki instrumentalnej:

 tańce o budowie 2 cz.: 1- wolny, metrum dwudzielne, np.: basse dance; chodzony; 2 - szybki,
metrum trójdzielne, np.: pas de Brabant, goniony
 tańce te stanowią punkt wyjścia dla powstania suity

Wzrost autorytetu kościoła  wzrost znaczenia muz. religijnej

 powstawanie cykli mszalnych wykorzystujących jeden temat czyli cantus firmus w tenorze (po
1440 r.) – msza tenorowa
 stosowanie techniki kolorowania (figuracyjne ozdabianie melodii chorałowej znajdującej się
w głosie najwyższym)

John Dunstable 1385 – 1453 – kompozytor angielski

o Anglicy wykształcili własny styl – wykorzystywali równoległe tercje, seksty (uchodzące

na kontynencie za dysonanse a potem za konsonanse niedoskonałe), popularna była 2 gł. forma
zwana gymel (łac. gemellus = bliźniaczy)

o wykorzystuje technikę izorytmiczną

o komponowane formy: motet, utwory imitacyjne (caccia)

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 14

 ŚREDNIOWIECZNA MUZYKA POLSKA

1. Początek rozwoju religijnej muzyki polskiej – od momentu przyjęcia przez Polską chrztu w 966 r.

2. Rozwija się muzyka religijna – chorał, sekwencje, organum, pieśni religijne

 powstają klasztory, biskupstwa – Poznań, Gniezno, Wrocław, Kraków. = miejsca
pielęgnowania chorału
 w Katedrze poznańskiej w XII w. rozpoczyna się praktyka udramatyzowania procesji
palmowej, dająca początek dialogom i misteriom.

3. Funkcjonuje muzyka świecka – pieśni, tańce

4. Wiadomości o muzyce i instrumentach czerpiemy na podstawie kronik np. Gala Anonima (śpiewano
pieśni bez tańca, pieśni taneczne z klaskaniem, używano lutni). Różne źródła wymieniają wszystkie
grupy instrumentalne, wykorzystywano bogate instrumentarium

5. W roku 1422 powstała na dworze królewskim w Krakowie pierwsza zawodowa kapela. W tych
warunkach mogła rozwijać się kunsztowna muzyka wielogłosowa.

MUZYKA JEDNOGŁOSOWA PO ŁACINIE

Sekwencje – powstają historie rymowane o świętych = zbiór śpiewów, hymnów na nabożeństwa poza
mszalne, sekwencje te zwane są również officjami rymowanymi

Sekwencje o św. Stanisławie (12) – autor muzyki i tekstu – Wincenty z Kielczy (z Kielc), (I połowa XIII

w.), dominikanin, kompozytor, poeta

o dzieło poświęcone św. Stanisławowi ze Szczepanowa

o sekwencje rozpoczyna antyfona Ortus de Polonia Stanislaus (Pochodzący z Polski)

o do sekwencji dołączony jest hymn „Gaude Mater Polonia”(Raduj się Matko

Polsko)

Sekwencje o św. Wojciechu (15 ) - tekst napisał biskup poznański, Jan Łodzia

Zachowane zabytki muzyki liturgicznej:

- Księga officjów –Liber officiorum (XI)

- Mszał biskupów krakowskich
- Mszał gnieźnieński (XI/XII)
- Sacramentarium z Tyńca – księga liturgiczna zawierająca modlitwy

MUZYKA JEDNOGŁOSOWA W J. POLSKIM

Bogurodzica – najstarszy zabytek muzyki polskiej jednogłosowej z tekstem polskim

 z 1407 r. pochodzi najstarszy zapis (znana od XIII w.) – utworzona wśród sfer
klasztornych z przeznaczeniem dla klasztorów żeńskich, również męskich
 hymn narodowy – Carmen patrium
 napisana notacją neumatyczną
 podstawą tonalną jest pentatonika c-d-f-g-a, choć w kadencjach jest skala dorycka
 przeważa melodyka o ruchu sekundowym
 melodyka głównie sylabiczna
Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 15
  pieśń wykonywana m.in. przed bitwą pod Grunwaldem w 1410

Pieśni wielkanocne z XIV w.:

 Chrystus zmartwychwstał jest
 Wesoły nam dzień nastał

Pieśni bożonarodzeniowe - pierwsze kolędy polskie – XV w. (10), np.:

 Chrystus się nam narodził
 Stała się nam nowina

MUZYKA WIELOGŁOSOWA PO ŁACINIE

 Muzyka wielogłosowa z XIII/XIV w. i z XIV w.

o rękopisy w klasztorze sióstr klarysek w Starym Sączu – 16 form organalnych
i konduktowych (XIII/XIV)

o Surrexit Chrystus hodie –Zmartwychwstał Chrystus dzisiaj – utwór 3-gł. o stylu

konduktowym, pieśń religijna

o Omnia beneficia” – Wszystkie łaski – 4 –gł. konduktus, głosy mają jednorodny rytm
 - rękopis z klasztoru w Starym Sączu (XIV), pieśń religijna

o Cracovia civitas – 3-gł. (1 gł.wok. +2 inst.), pieśń anonimowa, pochwała Krakowa, autor
tekstu: Stanisław Ciołek, pieśń świecka

o Breve regnum – Krótkie panowanie, 2-gł. pieśń anonimowa żaków krakowskich

(o wyborze króla żaków), pieśń świecka

MUZYKA WIELOGŁOSOWA W J. POLSKIM

 Chwała Tobie Gospodzinie – pieśń ku czci św. Stanisława, 3-gł. (1gł.wok. +2 instr.), wykorzystuje
elementy fauxbourdon, to pierwszy wielogłosowy utwór z tekstem polskim, pieśń religijna

 O najdroższy kwiatku panieńskiej czystości – 2 gł. pieśń maryjna

 Najwybitniejszym przedstawicielem był Mikołaj z Radomia (I połowa XV w.)

 kompozytor, duchowny,

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 16

 o utwory Mikołaja z Radomia nawiązują do stylu szkoły burgundzkiej, szczególnie dzieł
Dufay’a
o utwory utrzymane są rygorystycznie w fakturze 3-głosowej, z zastosowaniem techniki
fauxbourdonu (pochód akordów sekstowych przeplatany współbrzmieniami kwartowo –
kwintowymi)

o nie wykorzystuje izorytmii

o stosuje imitacje

o zachowało się 10 utworów 3 gł., zapisane są notacją neumatyczną, m.in.:

 utwór świecki o formie motetu Hystoriographi aciem mentis (Historyka bystrość

umysłu), w którym mowa o Władysławie Jagielle, królowej Zofii i królewiczu
Kazimierzu (tekst S. Ciołka). To trzygłosowy utwór świecki, panegiryk (utwór
pochwalny, przesadnie, pochlebczo, wysławiający osoby; etym. – gr. panegyrikos
= uroczysty)

 Magnifikat - wykorzystuje cytaty z chorału, techn. fauxbourdon, tekstem

opatrzony jest tylko głos górny  w wykonaniu mogły brać udział instrumenty

 trzy pary mszalne Gloria – Credo - (powiązane są tą samą motywiką =

ujednolicenie części)

 Alleluja oraz utwór bez tekstu – o formie francuskiej ballady  płynna melodyka

Piotr z Grudziądza 1392 – 1480, kompozytor, ksiądz

 kompozytor współczesny Mikołajowi
 większość jego utworów to kilkutekstowe motety łacińskie, podpisywane
charakterystycznym akrostychem - Petrus, który składał się zawsze z pierwszych liter kolejnych
słów tekstu, przez co był wyjątkowy, gdyż popularne w owym czasie akrostychy zwykle były
pierwszymi literami wersów lub zwrotek
 akrostych - utwór wierszowany, w którym niektóre
z kolumn liter, sylab lub wyrazów dają dodatkowo całe wyrazy, frazy lub zdania
 kolumny takie mogą być czytane w dół, w górę, lub naprzemiennie

MUZYKA INSTRUMENTALNA

 instrumenty pełniły rolę towarzyszącą muzyce wokalnej

 ceniony był szpilman – muzyk grający na wielu instrumentach
 dominują instrumenty strunowe – harfa, wiola, lutnia
 zespoły instrumentalne – grały do tańców = ok. 5 różnych instrumentów
 dęte blaszane – najbardziej cenione  wykorzystywane do celów reprezentacyjnych na dworach
(dudy, rogi)

 repertuar opanowywano pamięciowo, w dużym stopniu improwizowano

 utwory wyłącznie instrumentalne – estampida – prosta budowa (aa bb cc) – muzyka taka
towarzyszyła spokojnemu tańcowi
o tańce łączono parami – powolny + szybki
o popularny dans macabre = taniec śmierci = krąg taneczny tworzą szkielety oraz postaci
ludzkie reprezentujące różne stany  śmierć dotyczy każdego bez względu na jego
pochodzenie

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 17

  instrumentarium XV w. –bogate:
o gęśle, skrzypce, harfa, lutnia, gitara, psalterium
o flety proste, poprzeczne, trąbki, szałamaja, dudy
o kotły talerze, tamburyn, trójkąt
o klawikord – najstarszy inst.. z grupy chordofonów klawiszowych – skrzynka z klawiaturą –
dźwignia klawiszowa z tangentem uderzającym w struny
o klawesyn
o organy

 słynny zbiór utworów instrumentalnych z XV w. - Fundamentum organisandi – Conrada

Paumanna, zawiera:
o instrumentalne opracowania utworów wokalnych
o utwory na organy
o ćwiczenia kontrapunktyczne
o preambula – wstępy intonacyjne do utworów wokalnych grane np. na organach

Notatki z lekcji - opracowała Barbara Cegieła 18