Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zm., BN I 65, 1980.

[/b]

WSTĘP I. Geneza pieśni religijnych w językach narodowych.

 wierszowane utwory słowno-muzyczne wyrażające treści religijne od początku

chrześcijań-stwa (przejęte z innych kultur) ściśle związane z obrzędami i liturgią.
 podstawowym gatunkiem – hymn (uroczysta i podniosła pieśń pochwalna).
 Hilary z Poitiers (IV w.), Ambroży (IV w.), Aureliusz Prudencjusz Klemens (IV/V
w.).
 pieśniarstwo kościelne: liturgiczne i pozaliturgiczne (paraliturgiczne).
 u ludów romańskich małe zapotrzebowanie na pieśni w językach narodowych
(zbliżenie do łaciny).
 tropy we Francji i Germanii.
 w Niemczech: Kirleis, Leise i Rufe.
 na Słowiańszczyźnie – Kyrie eleison  krlesu, do Polski „kierlesz”.

II. U źródeł pieśni religijnej w języku polskim.

 pierwszy śpiew w Polsce łaciński śpiew gregoriański.

 mały udział ludności w nabożeństwach.
 raczej kultura ustna, tylko wyjątkowo spisywano dokumenty.
 dopiero w XII w. udokumentowane istnienie utworów religijnych w języku polskim.
 przed XIV w. recytowane modlitwy  śpiew.

III. Społeczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju średniowiecznej pieśni religijnej w języku

polskim.

 XII i XIII w. dochodzi do głosu religijność masowa.

 duży wkład zakonu franciszkańskiego w rozwój pieśni ludowych (zwłaszcza
upodobanie so-bie obrazu Matki pod krzyżem).
 XVI w. bł. Ładysław z Gielniowa („Żołtarz”, szereg pieśni o Męce Pańskiej i Matce
Boskiej).
 śpiewanie pieśni po kazaniu zamiast psalmów łacińskich.
 działalność tercjarzy i świeckich bractw kościelnych.
 XIV i XV w. zmiany ekonomiczno-społeczne: wojny (np. 100-letnia), konflikt
chłopów i panów, epidemie, głód ( biczownicy, doloryzm – klęski społeczne
ujmowane w kategorii religijnej + patos.
 waganci XIII w. (trubadurzy, w Polsce przeważnie zubożali żacy).
 dramat liturgiczny i misteria religijne (największy rozwój XII i XIII w.).

IV. Główne formy gatunkowe średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.

 tropy: uzupełniają główne teksty liturgiczne.

 Bogurodzica – konglomerat tropów pochodzących z różnych czasów, trzy części – 1.
najstarsza XIII w., 2. pieśń wielkanocna, 3. pieśń pasyjna, hymn państwowy (1 i 2
część w XIV w., a 3. przez XV i XVI w., modlitwa za króla).
 tropy wielkanocne:
 Chrystus z martwych wstał jest – ok. XIII w., pod wpływem pieśni niemieckiej, od-
działywanie czeskiego, od połowy XV w. dodano 2. i następne zwrotki, ruchomy
 zestaw tropów, dostosowany do zwyczajów i praktyk poszczególnych regionów,
ostatnia, 7., zwrotka na wzór łaciński, wykonywane na przemian.
 Przez twe z martwy wstanie – XIV w., brak wzorów łacińskich, niemieckich i czes-
kich, równocześnie z pieśnią wielkanocną Bogurodzicy lub wcześniej, wymienny
człon „z martwy wstanie” na „Wniebowstąpienie” i „Ducha zesłanie”.
 Wesoły nam dzień nastał – parafraza łacińskiego tropu i XIV-wiecznej pieśni nie-
mieckiej i czeskiej, ok. XV w.
 sekwencje: najbardziej rozwinięty rodzaj tropów, samodzielne utwory, pieśni
pochwalne na cześć święta, wezwanie do uczczenia ( modlitwa), zachowanych 6 z
setek.
 Żale Matki Boskiej pod krzyżem – wywodzi się z wielkopiątkowych dramatów
liturgicz-nych i misteriów pasyjnych, prawdopodobnie fragment widowiska
pasyjnego, kunsztowna kompozycja i ludowa prostota, najwybitniejszy utwór polskiej
liryki średniowiecznej.
 Posłał przez anjoły – łacińska XII w., polska połowa XV w. na święto Zwiastowania
do mszy roratniej, bracia „roratyści” śpiewali ją przez cały rok.
 łacińska „Grates nunc omnes” – niedokładny polski przekład, rozszerzony ok. XV w.
„Dziękujmy wszyćcy” i dokładny krótki „Dzięki już wszytcy oddajmy Panu Bogu”
XVI w.
 Przydzi, Duchu Święty, k nam – XVI w., przekład łacińskiej sekwencji z XII w., na
Zie-lone Świątki.
 hymny procesyjne: pieśni na cześć Boga, według ustalonych wzorów metrycznych, z
trady-cji antycznej, ścisłe kanony stylistyczno-językowe, najczęściej fragmenty
dramatów liturgicznych.
 Chwała, sława, wszelka cześć – łaciński IX w. na Niedzielę Palmową, bezpośrednie
przemówienie Chrystusa Króla do Jerozolimy.
 Idą krolewskie proporce – na Niedzielę Męki Pańskiej, prototyp wielu pieśni
pasyjnych – symbolika krzyża, pieśniowe odpowiedniki kulminacyjnego punktu
adoracji krzyża w li-turgii Wielkiego Piątku – ostatnia strofa „O crux ave”, czyli
„Bądź pozdrowion, krzyżu święty” (swobodny przekład, 2. połowa XV w.).
 Mękę Bożą spominajmy – 1. pieśń Sandomierzanina.
 Duchu Śięty, raczyż przyjdź k nam – najbardziej znany hymn, przekład „Veni, Creator
Spiritus”, śpiewany podczas wielu uroczystości kościelnych.
 pieśni godzinkowe: małe oficjum (skrócony brewiarz, zawierający modlitwy dla osób
świe-ckich) z godzinkami o Męce Pańskiej i o Najświętszej Maryi Pannie.
 Jezus Chrystus, Bóg człowiek mądrość Oćca swego” – początek XV w., najstarsza
pieśń, osobliwa kompozycja: wykorzystanie „czasowych” etapów Męki Pańskiej
zgodnych z Ewangelią (jutrznia – pojmanie w Ogrójcu, pryma – sąd u Piłata…, aż do
komplety – złożenia do grobu), rozważania pasyjne, pieśń – opanowanie pamięciowe
tekstu.
 Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne – 1488 r., czysto ludowy charakter, auto-
rem błogosławiony Władysław (Ładysław) z Gielniowa, 15 tematów do „rozmyślań”,
odpo-wiednie modlitwy i polskie pacierz.
 Witaj gwiazdo morska – hymn maryjny, początkowo w tzw. małym oficjum o
Najświęt-szej Maryi Pannie, potem się usamodzielnił, przekład z łacińskiego
wczesnośredniowiecz-nego „Ave maris stella”, pierwszy przekład niedokładny
„Zdawać, gwiazdo morska”, drugi dokładny.
 wierszowane historie biblijne i apokryficzne: traktaty teologiczne, symbioza metod
rozumo-wania i odczuwania.
 Kwiatek czysty, smutnego serca – wymyślne alegorie, nazwy z zielników i bestiariu-
szy.
 historie mające skłonić do rozważań nad Męką Pańską, współczucia i naśladowania,
np. Rozmyślania przemyskie (XV w.), Żywot Pana Jezu Krysta, Rozmyślania
dominikań-skie (XVI w.);
 ich odpowiednikiem w muzyce były pieśni wielkopostno-pokutne:
 „Daj nam, Chryste, wspomożenie” i „Płaczy dzisia, duszo wszelka” – dolo-ryzm.
 Wspominając Boże słowa – akcent na szczególną rolę Maryi.
 Anna, niewiasta niepłodna – zdarzenia z życia Matki Boskiej, częściowo wy-myślone,
abecedariusz, Błogosławiony Ładysław z Gielniowa.
 Nasz Zbawiciel, Pan Bóg Wszechmogący – pieśń misteryjna w widowiskach
religijnych, zstąpienie Jezusa do otchłani po zmartwychwstaniu, pomieszanie wąt-ków
apokryficznych z ewangelicznymi, motyw rozmowy Chrystusa z Marią Mag-daleną i
innymi pobożnymi niewiastami, tzw. Chrystofania (spotkanie z Matką), charakter
ludowy.
 wierszowane legendy o świętych: z hagiografii, pieśni-legendy, upowszechnianie
wzorów świętości i charakterystycznych dla tego okresu celów i ideałów.
 Legenda o świętym Aleksym – polska z 1454 r., syryjska V lub VI w., Rzym X w.,
Ale-ksy patronem ubogich, pielgrzymów, pątników i żebraków, w Polsce związany ze
świętym Wojciechem, głównymi ośrodkami kultu Łęczyca i Płock.
 Legenda o świętej Dorocie – język polsko-czeski (nieumiejętność uzależnienia tłuma-
czenia od czeskiego pierwowzoru).
 Pieśń-legenda o świętym Stanisławie – XV w. 3 zwrotki (całość z XVII w.), opowieść
o dziejach zatargu z królem, poćwiartowaniu biskupa i jego kanonizacji, nowość dla
kopisty, krótko po 1456 r. „ultra non habeo”.
 Legenda o świętym Krzysztofie.
 Legenda o świętym Jopie.
 Legenda o świętej Katarzynie – z początku XVII w.
 kolędy: z pogańskiej tradycji noworocznej (życzenia, powinszowania), w
chrześcijaństwie kolęda – danina zbierana w Boże Narodzenie (XIII w.), potem pieśń
na Boże Narodzenie i podar-ki za pieśni (XVI w.); powstawały w 1. połowie XV w.,
tłumaczenia lub przeróbki łacińskich lub czeskich; dialogi na Boże Narodzenie i
misteria bożonarodzeniowe; franciszkanie jasełka (w Pol-sce od XIV w.), najstarsze
kolędy to:
 Zdrow bądź, krolu anjelski – 1424 r.
 Chrystus się nam narodził – 1435 r.
 Zstałać się rzecz wielmi dziwna – przekład z czeskiego 1442 r.
 pieśni katechizmowe: wierszowane dekalogi.
 Pirzwa kaźń Tworca naszego – XV w., lekcje na niedziele i święta.
 Nie miej Boga jinego – połowa XV w., kazania niedzielne i na świętego Piotra z Miło-
sławia.
 Słuchaj tego wszelika głowo – początek XVI w., franciszkanie, Ładysław z
Gielniowa, przykazanie + przykład.
 wierszowane modlitwy: na przełomie XV i XVI w..
 Anjelski chlebie, powitaj – z tzw. Modlitewniku Nawojki z końca XV w., na Boże
Ciało, popularne modlitwy do Matki Boskiej Bolesnej (proza rymowana, kult pięciu,
siedmiu lub więcej boleści).
 pozdrowienia – np. Wszystkich członków Pana Jezusowych z 1533 r.
 pieśni do czytania: wprawki do poezji religijnej i pozakościelnej (od Odrodzenia). V.
Wersyfikacja i strofika.
  na wzorach łacińskich, nie na iloczasie (antyk).
 względna ilość zgłosek, jednostki wierszowe, sylaby, akcenty, przedziały
międzywyrazowe, kombinacje barw brzmień końcówek wyrazów.
 rym zarówno w poezji, jak i w prozie.
 stopniowo wyodrębnia się refren (na początku „Alleluja” lub „Kyrie eleison”).
 najczęściej 4-wersowa strofka.
 fundament pod poezję Odrodzenia. VI. Uwagi końcowe.
 dorobek ilościowo nie imponuje.
 materiał fragmentaryczny, w późnych odpisach, twórczość anonimowa.

TEKST (wybór) I. Pieśni pasyjne.

 Jezu Kryste krzyżowany – odpis z początku XVI w.

 Śmierć Krystowę, śmierć swą zawżdy – przekład popularnego dwuwiersza umoralnia-
jącego, autorem Jan Sandecki, 6 wersów.
 Krzyżu wierny i wyborny – przekład hymnu łacińskiego „Sław języku”, niezbyt
dokład-ny.
 Wszechmogący nasz Panie, dziwnoś swój świat sprawił – o życiu Jezusa, zwiastowa-
nie, narodzeniu, wjazd do Jerozolimy, zdrada Judasza, modlitwa w Ogrójcu, sąd, bi-
czowanie, Droga Krzyżowa, zmartwychwstanie. II. Pieśni wielkanocne i o Duchu
Świętym.
 Bog Wszechmogący wstał z martwy - przekład fragmentu czeskiej pieśni
wielkanocnej tłumaczonej z łaciny, zakończenie kazania wielkanocnego.
 Z śmierci wstał ninie Chrystus Pan i Chrystus Pan dzisiaj z martwych wstał – 2 prze-
kłady łacińskiego tropu z XIV w., w pierwszym „Hallelujah” – jako refren, dystych.
 Anjeli słodko śpiewali – anonimowa pieśń na Wniebowstąpienie Pańskie, „Alleluja”
dwa razy, cały wers refrenem. III. Kolędy.
 Panna, panna porodziła – tzw. „Rotuła kolędowa”, czyli zbiorek łacińskich i polskich
pieśni na Boże Narodzenie powstały w połowie XV w.
 Nuż wy, bielscy panowie – „Druga rotuła kolędowa”, dwie wersje, 2. z połowy XVI
w.
 Zstała się nam nowina – „Trzecia rotuła kolędowa”.
 Mesyjasz, wierny Chrystus nasz – „Czwarta rotuła kolędowa”.
 Maryja, panno czysta – „Piąta rotuła kolędowa”, zakończenie całości.
 Jezu Chryste, nasza radość – prawdopodobnie na wzór czeski.
 Augustus kiedy krolował – Ładysław z Gielniowa, abecedariusz, Józef i Maryja idą do
Betlejem.
 Kiedy krol Herod krolował – z zaginionego kancjonału z 1521 r., niepełny utwór, uzu-
pełniony z redakcji późniejszych; o mędrcach, rzezi niewiniątek.
 Wesoły nam dzień nastał, Narodzenia – przekład łacińskiej, już na początku XV w.
 Zdrow bądź, Jezu maluśki, jużeś krol niebieski – z „Nabożnej rozmowy świętego
Bier-nata – Bernarda – z Panem Jezusem, nowo narodzonym Dzieciątkiem”.
 Dziecię namilejsze, proszę cie, nie płaczy.
 Z Bożego Narodzenia – rozszerzona parafraza łacińskiej, 3-wersowy refren.
 Kolęda się z Allelują zwadziła. IV. Pieśni Maryjne.
 Maryja, czyste dziewice – tzw. tekst preambuliczny – rymowane wezwanie do modlit-
wy podczas kazania, zachęcenie do odmówienia „Zdrowaś Maria”, 1. połowa XV w.
 Radości wam powiedam – o Zwiastowaniu Najświętszej Maryi Panny, ok. 1420 r.,
dwie wersje.
 Mocne Boskie tajemniczości – Zwiastowanie i Nawiedzenie Najświętszej Maryi Pan-
ny, w 1. połowie XV w., dwie wersje.
 Zdrowaś, krolewno wyborna – wierszowana parafraza łacińskiej antyfony „Salve
Regi-na” z XI w., prawdopodobnie autorem Ładysław z Gielniowa.
 Pozdrowienie to jest pirwe – 7 radości Najświętszej Maryi Panny, XV w.: zwiastowa-
nie, narodzenie Jezusa, odwiedzenie Trzech króli, szczęście ze zmartwychwstania i
odwiedzin po śmierci, zesłanie Ducha Św., wniebowzięcie.
 O przenajsławniejsza panno czsyta – 2. połowa XV w., w oryginale brak podziału na
wersy.
 Już się anjeli wiesielą – na Wniebowzięcie, Ładysław z Gielniowa, ukonorowanie.
 Świebodność Boga żywego – Wniebowzięcie, franciszkanin autorem. V. Pieśni o
świętych (Legendy). VI. Pieśni różne.
 O ciało Boga żywego – na Boże Ciało, XV w., dwie wersje o różnej ilości zwrotek.
 Witaj, miły Jezu Kryste – 1. połowa XV w., przekład z czeskiej.
 Witaj, miłe, święte ciało – o Ciele Pańskim, dwie wierszowane modlitwy na
Podniesie-nie.
 Jezu, Zbawicielu ludzki – Ładysław z Gielniowa, XV w., podobna do „Jezusa Judasz
przedał…”, każda zwrotka zaczyna się od „Jezu”.
 Jasne Krystowo oblicze – Ładysław z Gielniowa, XV w., 27 zwrotek.
 Racz ukazać mieły Panie – XVI w., prośba o zmiłowanie.
 Jezu miły, oto ja dziś – 1501 r.
 Ten ci jest syn mój, krześcijani mili – Maryja, pieśń do czytania, Hieronim Wietor
XV/XVI w., drukarz i księgarz krakowski.
 Owszejki człowiecze, posłuchaj upominania mego – Jezus, to, co w poprzednim utwo-
rze, autorem może być też być bliżej nieznany Hieronim Spiczyński, który występuje
w podtytule.
 Anno, matko Matki Bożej – rymowana modlitwa do św. Anny, 18 zwrotek 4-
wersowych.
 Świata wszego Stworzycielu – rymowana modlitwa do 15 świętych pomocników, tj.
do patronów w szczególnych potrzebach, zwanych wspomożycielami, kult piętnastu
lub czternastu był bardzo popularny -–obrzędy i praktyki.
 Ma w to wierzyć człek wszelaki 0 rymowana modlitwa do Trójcy Świętej XVI w., 3
części. VII. Dodatek. Modlitwy pisane prozą rymowaną (wybór).
 Panie miły, Boże mocny – modlitwa eucharystyczna z 2. połowy XV w., brak
podziału na wersy w oryginale, od wydawcy podzielone, by uwypuklić rymy
gramatyczne.
 O święty Krzyżu, bądź pozdrowion – modlitwa pasyjna z 2. połowy XV w.
 Przez twą, Najświętsza Maria, pięć boleści – późnośredniowieczny kult pasyjny, pięć
boleści: 1. przepowiednia Szymona, ucieczka do Egiptu i prześladowanie Heroda; 2.
zagubienie Jezusa w świątyni, gdy miał 12 lat; 3. zdrada, są, biczowanie, Droga
Krzyżowa; 4. śmierć; 5. zdjęcie z krzyża; prośba o szczęście i błogosławieństwo; 7
boleści ustaliło się w XVII w.
 Maryja, Matko Boża, Panno miłościwa – początek XVI w.