Muzyka polskiego renesansu

Muzyka polskiego renesansu

 Muzyka polskiego renesansu

Ważne daty
1450‐1600 – umowne, przybliżone cezury epoki renesansu w muzyce europejskiej

1507‐1548 – panowanie Zygmunta I Starego; wraz z rozpoczęciem epoki zygmuntowskiej

umowny początek renesansu w Polsce

1518 – zaślubiny i koronacja na Wawelu królowej Bony, szerokie kontakty kulturalne

polsko‐włoskie

1464‐po 1546 – żył Jerzy Liban z Legnicy, humanista, teoretyk muzyki i kompozytor,
wybitny hellenista, autor prac z zakresu literatury klasycznej i traktatów muzycznych

ok. 1524 - ok. 1560 – lata życia Wacława z Szamotuł, czołowego kompozytora renesansu
w Polsce.

ok. 1538‐1548 – powstała Tabulatura Jana z Lublina (skrót: TJL). Jan z Lublina,
prawdopodobnie zakonnik klasztoru kanoników regularnych w Kraśniku.

1548‐1572 – panowanie Zygmunta II Augusta (koronowany w 1530 roku, w wieku 10 lat, za

życia ojca)
ok. 1553–1592 – powstała Krakowska Tabulatura Lutniowa (zwana też Tabulaturą
Strzeszkowskiego, ponieważ widnieje na niej podpis pierwszego właściciela – Mikołaja
Strzeszkowskiego)

ok. 1507‐1576 – w tych latach żył Walenty (Valentin, Bálint) Greff‐Bakfark (Bekwark)
z Siedmiogrodu, słynny lutnista działający na polskim dworze

1575‐1586 – panowanie Anny Jagiellonki (tytuł króla zachowała do śmierci 1596 r.)
i Stefana Batorego

1579 – ukazał się drukiem Psałterz polski Jana Kochanowskiego

1580 – Melodie na Psałterz polski Mikołaja Gomółki wydane w Krakowie w drukarni

Łazarza Andrysowicza

ok. 1589 – data śmierci Marcina Leopolity (urodził się około 1540 r.)

ok. 1535- ok. 1600 – lata życia Cypriana Bazylika

ok. 1535- ok. 1609 – lata życia Mikołaja Gomółki

ok. 1545- ok. 1605 – żył Jakub Polak (Jakub Reys, Jacques le Polonais), urodzony
w Augustowie, zmarły w Paryżu lutnista i kompozytor działający na dworze króla
francuskiego

ok. 1550- ok. 1612 – lata życia Tomasza Szadka, kompozytora repertuaru dla kapeli
rorantystów

ok. 1550- ok. 1616 – lata życia Mikołaja Zieleńskiego

1555‐1628 – żył Diomedes Cato, lutnista i kompozytor pochodzenia włoskiego, jako

dziecko przybył do Polski wraz z rodziną

1587‐1632 – panowanie Zygmunta III Wazy

1596 – Zygmunt III Waza przeniósł stolicę państwa z Krakowa do Warszawy,

przeprowadzając się z całym dworem do nowej siedziby

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Źródło: Anna Koszewska, cc0.

 I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

4. Renesans. Uczeń:

5) zna kompozytorów renesansowych (Guillaume Dufay, Orlando di Lasso, Giovanni Pierluigi

da Palestrina, Wacław z Szamotuł, Mikołaj Gomółka, Marcin Leopolita, Mikołaj Zieleński, i in.)
i podaje przykłady ich twórczości;

6) charakteryzuje „Złoty wiek muzyki polskiej”;

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł
muzycznych;

2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi
artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;

3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.

Nauczysz się

przedstawiać ramy czasowe renesansu w muzyce polskiej;

definiować wpływ reformacji na twórczość kompozytorów polskich;

opisywać cechy muzyki polskiego renesansu na podstawie wybranych dzieł muzycznych

Wacława z Szamotuł, Marcina Leopolity, Mikołaja Gomółki, Mikołaja Zieleńskiego;

analizować formy typowe dla twórczości Wacława z Szamotuł, Mikołaja Gomółki oraz
innych kompozytorów.

Złoty wiek w muzyce

Wawel sala Poselska, fotopolska.eu, CC BY 3.0

Wiek XVI nazywany jest Złotym Wiekiem polskiej kultury, a lata panowania

Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta stanowiły szczytowy okres polskiego odrodzenia.
Zwłaszcza młody król Zygmunt (koronowany w wieku 10 lat, za życia swego ojca,
i utrzymujący odtąd własny dwór), jeden z najlepiej wykształconych intelektualistów epoki,
wytrawny erudyta i miłośnik sztuki, starannie dobierał skład swego dworu, otaczając się
znamienitymi osobowościami. Sekretarzami króla byli Jan Kochanowski i Łukasz Górnicki,
a nadwornymi kompozytorami – Wacław z Szamotuł, Marcin Leopolita i słynny w Europie
lutnista z Siedmiogrodu Walenty Greff‐Bakfark. Polska kultura, z renomowanym
Uniwersytetem, z rozkwitającymi pod rządami mądrych władców wieloma dziedzinami
życia, przyciągała cudzoziemców – także wybitnych intelektualistów i twórców –
pragnących w epoce nękających Europę konfliktów religijnych czasu reformacji zaznać
pomyślności i pokoju panujących w Rzeczypospolitej.

U schyłku XV wieku, po śmierci Mikołaja z Radomia, najwybitniejszego kompozytora

polskiego w średniowieczu, powstała pewna luka pokoleniowa, którą wypełnił
przebywający w Polsce Heinrich Finck (ok. 1444‐1527), rówieśnik Josquina, zaliczanego do
pokoleń kompozytorów franko‐flamandzkich. Finck pobierał nauki m.in. na Uniwersytecie
w Krakowie, wiadomo też, że był przez pewien czas zatrudniony na dworze królewskim
(w źródłach z 1500 r. odnotowany jako Henricus cantor).

Na początku XVI wieku działali dwaj teoretycy i kompozytorzy – Jerzy Liban z Legnicy oraz
Sebastian z Felsztyna, którzy tworzone przez siebie traktaty o muzyce ilustrowali własnymi
utworami, skomponowanymi bez zarzutu pod względem mistrzostwa formy, lecz
ocenianymi obecnie jako nieco schematyczne.
Traktaty Sebastiana z Felsztyna: Opusculum musice compilatur noviter, Opusculum musice
mensuralis, a także nieco późniejszy traktat Modus regulariiter accentuandi lectiones
zostały wydane w latach 1517–1518.

Posłuchajmy utworu muzycznego Sebastian z Felsztyna, Alleluja, Ave Maria

1
Alleluja, Ave Maria , autorstwa Sebas ana z Felsztyna
Wykonawca: Chór Polskiego Radia we Wrocławiu, Stanisław Krukowski (dyr.)
Źródło: Muza - Polskie Nagrania SXL 0818- Motety Renesansowe

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Sebas an z Felsztyna, „Alleluja, Ave Maria”

Dwie dekady później, bo w 1539 roku, ukazały się traktaty teoretyczne Jerzego Libana: De
accentum ecclesiasticorum exquisita ratione (zawierający 4‐głosowy hymn Ortus de Polonia
Stanislaus) oraz De musicae laudibus oratio (który zawiera 8 opracowań Magnificat). Jerzy
Liban to nie tylko kompozytor i autor traktatów o muzyce, lecz również wybitny uczony
hellenista, autor prac z zakresu literatury klasycznej. Posłuchajmy 4‐głosowego motetu
Jerzego Libana Ortus de Polonia, z łacińskim tekstem hymnu ku czci św. Stanisława.

Posłuchajmy utworu muzycznego Motet Ortus de Polonia, Chór Polskiego Radia we

Wroclawiu
 1

1
Motet Ortus de Polonia, autorstwa Jerzego Libana
Wykonawca: Chór Polskiego Radia we Wrocławiu, Stanisław Krukowski (dyr.)
Źródło: Muza - Polskie Nagrania SXL 0818 - Motety Renesansowe

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Jerzy Liban, „Ortus de Polonia”

Dla pielęgnowania wielogłosowej muzyki kościelnej w nowo powstałej kaplicy

Zygmuntowskiej na Wawelu król Zygmunt Stary ufundował w 1540 roku Kolegium
Rorantystów, których zadaniem było stworzenie kapeli śpiewaków przeszkolonych do
wykonywania kunsztownej polifonii wokalnej a cappella, na wzór włoskiej Kapeli
Sykstyńskiej, wykonującej muzykę liturgiczną w kaplicy Sykstyńskiej. Kapela spełniała
wyznaczone jej muzyczne zadanie od 1543 roku, a w ciągu XVI i XVII wieku stali na jej czele
kompozytorzy, którzy swoimi dziełami o użytkowym charakterze zasilali repertuar
nietypowego chóru, złożonego z głosów męskich i falsetystów (nie było sopranów). Zespół
wykonywał 4- lub 5‐głosowy repertuar, a jego członkami byli wyłącznie księża polskiej
narodowości (9 śpiewaków i kilku zastępców, tzw. substytutów).

Kompozytorzy tworzący dla rorantystów to Krzysztof Borek (zmarły po 1573 r., z jego
kompozycji zachowały się 3 cykle mszalne) oraz Tomasz Szadek (ok. 1550–1611), twórca 2
zachowanych mszy: Officium Dies est laetitiae (1578), opartej na melodii łacińskiej pieśni
bożonarodzeniowej, oraz Officium In melodiam motetae Pisneme (1580), opartej na temacie
francuskiej pieśni Puis ne me peult venir. Motety religijne tworzyli Walenty Gawara (Gutek)
i Marcin Paligon.
 OBIEKT MULTIMEDIALNY
KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE

„Kaplica Zygmuntowska w katedrze wawelskiej i kapela rorantystów”, Kraków, Polska, pl.pinterest.com, CC BY 3.0

Oprócz kapeli rorantystów i dworskiej kapeli królewskiej działały w Krakowie

w późniejszym okresie także inne podobne zespoły, a wiele kościołów (np. kościół Mariacki)
miało znakomite chóry i zespoły instrumentalne. Również kapele opactwa benedyktynów
w Tyńcu i cystersów w Mogile słynęły z bogatego repertuaru i poziomu artystycznego.
Natomiast znaczenie Krakowa jako ogniska kultury muzycznej zmalało z końcem XVI wieku,
gdyż po przeniesieniu przez króla Zygmunta III Wazę siedziby królewskiej i dworu do
Warszawy, to tutaj rozwijali swą twórczość najwybitniejsi kompozytorzy XVII wieku.

Wacław z Szamotuł

1
 Największym talentem kompozytorskim XVI wieku jest Wacław z Szamotuł (1526–1560),
nadworny kompozytor Zygmunta Augusta, mistrz techniki imitacyjnej, świetny polifonista
operujący doskonałym warsztatem i bogatą inwencją. Zwłaszcza ze względu na oryginalność
i śpiewność melodyki oraz mistrzostwo formy jego utworów bywa określany mianem
najwybitniejszego polskiego kompozytora przed Fryderykiem Chopinem.
autor nieznany, „Wacław z Szamotuł”, XIXw., miejsce przechowywania nieznane, wikipedia, domena publiczna

Szymon Starowolski, erudyta i pisarz epoki baroku, pisał o Szamotulczyku, iż: gdyby losy
pozwoliły mu żyć dłużej, z pewnością nie potrzebowaliby Polacy zazdrościć Włochom
Palestriny. Wacław z Szamotuł przeżył zaledwie 34 lata, a o wielu jego istniejących, szeroko
znanych niegdyś kompozycjach, np. o monumentalnej 8‐głosowej mszy, pozostały dziś
jedynie szczątkowe informacje.

Trzy zachowane motety Wacława nawiązują do polifonii franko‐flamandzkiej, stanowiąc

jedno ze szczytowych osiągnięć wielogłosowej muzyki XVI wieku. Są to Ego sum Pastor
bonus (Jestem dobrym pasterzem), Nunc scio vere oraz najbardziej z nich kunsztowny,
potężny czterogłosowy motet In te Domine speravi (W Tobie nadzieję, Panie), wydany
w 1554 roku w Norymberdze, w zbiorze Psalmorum selectorum Tomus quartus,
zawierającym utwory najwybitniejszych kompozytorów europejskich tej epoki.

Posłuchajmy utworu muzycznego Wacław z Szamotuł, Motet In te Domine speravi

1
Motet In te Domine speravi, autorstwa Wacława z Szamotuł
Wykonawca: Chór Polskiego Radia we Wrocławiu, Stanisław Krukowski (dyr.)
Źródło: Muza - Polskie Nagrania SXL 0818 - Motety Renesansowe

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Wacław z Szamotuł, „In te Domine speravi”

W ostatnich latach życia Wacław z Szamotuł działał w Wilnie przy kapeli księcia Mikołaja
Radziwiłła. Kompozytor związał się z ruchem reformacyjnym, przeszedł z katolicyzmu na
kalwinizm i zaprzyjaźnił się z Andrzejem Trzecieskim, współtłumaczem Biblii brzeskiej,
twórcą licznych pieśni religijnych wydawanych w kalwińskich kancjonałach. W tym czasie
radykalnie zmienił się charakter twórczości Wacława – zamiast kunsztownych łacińskich
motetów – pisał on nacechowane prostotą, nieskomplikowane wykonawczo pieśni religijne
z polskim tekstem.

Z tego czasu pochodzi Psalm 1 w prostym, zwrotkowym, 4‐głosowym opracowaniu

muzycznym kompozytora. Posłuchajmy.

Posłuchajmy utworu muzycznego Wacław z Szamotuł, Błogosławiony człowiek – Psalm 1

1
Błogosławiony człowiek – Psalm 1, autorstwa Wacława z Szamotuł
Wykonawca: Collegium Vocale Bydgoszcz w składzie: Patrycja Cywińska-Gacka, Janusz Cabała,
Michał Zieliński, Łukasz Hermanowicz Źródło: Melodie na psałterz polski

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Wacław z Szamotuł, Błogosławiony człowiek, Psalm 1, wyk. Collegium Vocale Bydgoszcz, CC BY-NC-ND 3.0 PL
Podobnie zwrotkową formę posiada pieśń religijna Powszechna spowiedź o pięknej,
kunsztownej, nacechowanej zadumą melodii górnego głosu.

Posłuchajmy utworu muzycznego Wacław z Szamotuł, Powszednia spowiedź

1
Powszednia spowiedź, autorstwa Wacława z Szamotuł
Wykonawca: Zespół wokalny SINE NOMINE przy MDK Pod Akacją w Lublinie, Izabela Urban
(dyr.)

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Wacław z Szamotuł, „Powszednia spowiedź”
Źródło: Anna Koszewska.

Jedną z pieśni z kancjonału Łazarza Andrysowicza (wydanego w Krakowie przed 1556 r.

i niezachowanego do czasów współczesnych) jest także utwór Szamotulczyka Już się
zmierzcha. Modlitwa, gdy dziatki spać idą. Wydawałoby się, że prostota tej reformacyjnej
muzyki użytkowej będzie stanowić mocny kontrast wobec skomplikowanej tkanki
polifonicznej powstałych wcześniej trzech zachowanych łacińskich motetów Wacława
z Szamotuł. Tymczasem czterogłosowa, prosta pieśń Już się zmierzcha, z melizmatycznym
kontrapunktem i drobnymi, ograniczonymi do kilku dźwięków imitacjami, mimo
oszczędnie stosowanych środków techniki polifonicznej, charakteryzuje się wyrafinowaną
symetrią fraz, przejrzystą fakturą oraz typową dla kompozytora płynnością i bogactwem
inwencji melodycznej. Samodzielność i oryginalne piękno melodii każdego z głosów
idealnie harmonizuje z wyrafinowanym kunsztem ich łączenia w czterogłosie, w którym
niezwykle różnorodnie splatają się ze sobą poszczególne motywy w partiach różnych
głosów, już od początkowego motywu o wznoszącej linii w partii altów i basów. Kunszt
polifoniczny mimo prostoty dorównuje najdoskonalszym, najbardziej wyrafinowanym pod
tym względem fragmentom łacińskich motetów Szamotulczyka.

Gdy posłuchamy tego arcydzieła polskiego renesansu, z pewnością od razu poddamy się
urokowi nastroju błagalnej modlitwy z jej bardzo wyrazistym, oddzielonym zdecydowaną
cezurą, punktem kulminacyjnym

Ciebie, o gwiazdo muzyków, ciebie, najlepszy wieszczu, ciebie Wacławie, główna części
naszego serca, tak szybko wyrywa nam złośliwa Parka. Po całym królestwie, które dzierży
król polski, smutny tłum muzyków, pod przewodem Cypriana, rozbrzmiewa ciągłym jękiem
– pisał Andrzej Trzecieski w żałobnej elegii po przedwczesnej śmierci Wacława około 1560
roku. Wymieniony w elegii Trzecieskiego Cyprian Bazylik (1535– po 1591), który podobnie
jak Wacław był wówczas nadwornym muzykiem księcia Mikołaja Radziwiłła w Wilnie, tak
samo był też wcześniej dworzaninem króla Zygmunta Augusta. Cyprian wywodził się
z Sieradza, był przede wszystkim poetą, tłumaczem, pisarzem i sekretarzem królewskim,
a także drukarzem. Jako kompozytor tworzył pieśni religijne z tekstem polskim. Jedną
z nich jest pieśń nosząca tytuł Dobrotliwość Pańska.

Posłuchajmy utworu muzycznego Cyprian Bazylik, Dobrotliwość Pańska

1
Dobrotliwość Pańska, autorstwa Cypriana Bazylika
Wykonawca: Bornus Consort, w składzie: Robert Lawaty – cantus, Robert Pożarski – altus,
Marcin Bornus-Szczyciński – tenor, Cezary Szyfman – tenor, Mirosław Borczyński – bas,
Stanisław Szczyciński – bas
Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm
Cyprian Bazylik, „Dobrotliwość Pańska”
Źródło: Anna Koszewska.

Marcin Leopolita
Drugim kompozytorem po Wacławie z Szamotuł, potężną indywidualnością polskiej
i europejskiej muzyki XVI w., jest Marcin Leopolita albo inaczej Lwowczyk (ok. 1540– ok.
1589). Ten pochodzący ze Lwowa twórca wielkiego formatu i humanista o głębokiej wiedzy
studiował na Uniwersytecie w Krakowie, a mając około 20 lat, został przyjęty do kapeli
Zygmunta Augusta jako nadworny kompozytor.

Niewiele kompozycji Leopolity dotrwało do naszej epoki. Zachowała się tylko jedna
pięciogłosowa msza: Missa Paschalis (dwie inne msze zaginęły, choć istniały jeszcze w 1885
r.) i pięć motetów religijnych z tekstami łacińskimi (noszących tytuły: Cibavit eos, Mihi
autem, Ressurgente Christo, Spiritus Domini (Duch Pański), Veni in hortum meum), z których
każdy przedstawia odrębne cechy, pochodzi z innego okresu twórczości Marcina Leopolity.
Marcin Leopolita, Wikipedia, Domena Publiczna

Posłuchajmy utworu muzycznego Marcin Leopolita, Motet - Mihi autem

 1

1
Motet - Mihi autem
Wykonawca: Chór Polskiego Radia we Wrocławiu, Stanisław Krukowski (dyr).
Źródło: Muza - Polskie Nagrania SXL 0818 - Motety Renesansowe

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Marcin Leopolita, „Mihi Autem”
Źródło: Anna Koszewska.

Pięciogłosowa Missa paschalis (czyli opracowanie muzyczne mszy wielkanocnej) Marcina

Leopolity, to pierwsze pełne opracowanie muzyczne cyklu mszalnego stworzone przez
polskiego kompozytora, które zachowało się do dzisiaj. To jednak nie względy historyczne
przesądzają o wyjątkowości Mszy Leopolity, lecz przede wszystkim doskonałość
zastosowanej w niej techniki kompozytorskiej i potęga oryginalnej inspiracji. Msza jest
oparta na materiale dźwiękowym czterech starych polskich pieśni wielkanocnych, które
wprawdzie swymi korzeniami tkwiły w chorale gregoriańskim, lecz wykazywały również
wyraźne cechy muzyki ludowej. Przenikają one cały utwór, nadając mu specyficzny,
niepowtarzalny charakter, a pierwsza z nich: Chrystus Pan zmartwychwstał odgrywa rolę
swoistego motywu czołowego. Motywy jednogłosowych pieśni Leopolita poddał
kunsztownym polifonicznym przekształceniom, z wielką swobodą operując środkami
polifonicznymi typowymi dla kompozytorów franko‐flamandzkich. Płynna, nierzadko
bardzo ozdobna melodyka utworu odznacza się zarazem wielką śpiewnością, jak i trudnym
do sprecyzowania, a jednak wyraźnie wyczuwanym przez słuchaczy, słowiańskim
charakterem. Missa Paschalis jest dziełem opracowanym niezwykle starannie, zawiera
bogactwo pięknych, wysmakowanych szczegółów. Kompozytor z pietyzmem wnika w sens
pojedynczych słów i odnajduje dla nich odrębny kształt muzyczny, stosując popularne w XVI
wieku ilustracyjne figury, tzn. motywy nawiązujące swym charakterem do treści
wyśpiewywanych słów. Zaznacza się także wyraźna dążność do pełnego zharmonizowania
słów i muzyki jako środków do osiągnięcia określonego typu nastroju. Wszystkie elementy
dzieła współdziałają w uzyskaniu tej zgodności. Dzięki temu Msza Leopolity jako
kompozycja religijna jest w swym charakterze bardzo przekonująca, słuchając jej, można
odnieść wrażenie, iż mimo całego kunsztu muzycznego opracowania kompozytor przepoił
łaciński tekst liturgiczny osobistym przeżyciem szczerej, spontanicznej wiary, typowej dla
ludzi epoki renesansu.

Z pięciu części stałych cyklu mszalnego (Ordinarium missae: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus,
Agnus Dei) posłuchajmy dwóch pierwszych – Kyrie i Gloria. Część Kyrie, z jej techniką
imitacyjną, trójdzielnym rozczłonkowaniem i powtórzeniami wynikającymi z tekstu
liturgicznego (Kyrie eleison, Christe eleison, Kyrie eleison), posiada bardziej melizmatyczną
melodykę w porównaniu do Gloria (Chwała na wysokości Bogu), w której kompozytor
wyraźnie dąży do zwięzłości i przejrzystego przekazania tekstu słownego. Dopiero pod
koniec Gloria, wraz z ostatnim fragmentem: cum Sancto Spiritu, in Gloria Dei Patris, Amen
(z Duchem Świętym, w chwale Boga O jca. Amen) zmienia się metrum, tempo i rytm
kompozycji, zwiększa się ozdobność melizmatów i ruchliwość melodyki. Missa Paschalis to
bardzo podniosła, uroczysta muzyka, przeznaczona na największe święto roku kościelnego.

Posłuchajmy utworu muzycznego Marcin Leopolita, Missa paschalis: Kyrie, Gloria

1
Missa paschalis: Kyrie, Gloria, autorstwa Marcina Leopolity
Wykonawca: Il Canto
Źródło: Msze Staropolskie
Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm
Marcin Leopolita, „Missa paschalis: Kyrie, Gloria”
Źródło: Anna Koszewska.

Posłuchajmy utworu muzycznego Chrystus Pan zmartwychwstał, anonimowa pieśń,

Kancjonał staniątecki, 1586

1
Chrystus Pan zmartwychwstał, anonimowego kompozytora
Wykonawca: Zespół muzyki dawnej Perfugium

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

„Chrystus Pan zmartwychstał”, dzieło anonimowego kompozytora
Źródło: Anna Koszewska.

Mikołaj Gomółka
Mikołaj Gomółka to kompozytor i muzyk znany jako autor jednego wielkiego arcydzieła:
czterogłosowych Psalmów do przekładu Jana Kochanowskiego. Poza tym wiadomo, że
urodził się około 1535 roku w Sandomierzu, a od 1545 przebywał w Krakowie na dworze
Zygmunta Augusta jako paź i śpiewak. W kwietniu 1548 roku rozpoczął naukę muzyki pod
kierunkiem Jana Klausa, muzyka grającego na instrumentach dętych drewnianych, i odtąd
przynależał do zespołu fistulatorów, czyli piszczków. Kapelę Zygmunta Augusta opuścił 16
sierpnia 1563, lecz dopiero w 1566 roku powrócił do Sandomierza. O jego działalności
muzycznej w tym mieście brak jakichkolwiek wiadomości, zajmował się sprawami
finansowymi, pełnił różne funkcje związane z sądownictwem, a od 1572 do 1573 roku był
zastępcą wójta miejskiego. W 1578 roku opuścił rodzinne miasto. W późniejszych latach
przebywał w Krakowie, przypuszczalnie jako muzyk na dworze biskupa krakowskiego
Piotra Myszkowskiego. W czerwcu 1590 roku lub wcześniej został muzykiem na
krakowskim dworze kanclerza Jana Zamoyskiego. Pozostawał tam jeszcze 30 kwietnia 1591
roku. Zmarł prawdopodobnie w 1609 roku w Jazłowcu.


Nagrobek Mikołaja Gomółki w Jazłowcu, Wikipedia, Domena Publiczna

Melodie na Psałterz polski przez Mikołaja Gomółkę uczynione zostały wydane drukiem
w krakowskiej drukarni Łazarza Andrysowicza w 1580 roku. To jedyne zachowane
arcydzieło Gomółki przyniosło mu zasłużone miejsce w panteonie najwybitniejszych
kompozytorów polskich epoki renesansu. Melodie Gomółki stanowią muzyczną wersję
Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego, polskiej parafrazy Księgi Psalmów – 150
poematów stanowiących jedną z ksiąg Starego Testamentu, przypisywanych królowi
Dawidowi. Psałterz Kochanowskiego ukazał się w 1579 roku, a już rok później wydrukowano
jego muzyczne opracowanie autorstwa Mikołaja Gomółki. Zachowało się w Polsce 8
egzemplarzy pierwodruku Melodii Gomółki.

Jan Kochanowski a Mikołaj Gomółka

„Jan Kochanowski pod czarnoleską lipą”, pod drzewem widnieje oparta lutnia. Rycina Henryka Pilla ego, Wikipedia, Domena
Publiczna

Melodie to 150 krótkich utworów (liczących zaledwie od 6 do 31 taktów) o budowie

zwrotkowej, napisanych w układzie 4‐głosowym a cappella. Charakteryzuje je oszczędność
środków techniki kompozytorskiej i prosta, akordowa faktura, mająca umożliwić ich
wykonywanie przez amatorów. Psalmy Gomółki

Są łacniuchno uczynione
Prostakom nie zatrudnione
Nie dla Włochów, dla Polaków
Dla naszych, prostych domaków

jak napisał kompozytor w dedykacji dla biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego.

Cechuje je płynna melodyka, liryzm, obecność nawiązań do motywów ludowych i niekiedy
rytmów tanecznych. Poza doskonałym operowaniem warsztatem polifonicznym, szlachetną
prostotą faktury i formy oraz silnym związaniem opracowania muzycznego z semantyką
tekstu słownego Melodie na Psałterz polski są również cenione jako pierwsza udana próba
przeniesienia cech akcentowych języka polskiego na konstrukcję muzyczną. Są dziełem
o wyraźnych rysach narodowych.

Wysłuchajmy trzech zupełnie odmiennych od siebie w charakterze Psalmów, w bardzo

różnych wykonaniach.

Posłuchajmy utworu muzycznego Mikołaj Gomółka, Psalm XXV: Do Ciebie, Panie, wzdycha

serce moje
 1

1
Psalm XXV: Do Ciebie, Panie, wzdycha serce moje, autorstwa Mikołaja Gomółki
Wykonawca: Collegium Vocale
Źródło: Melodie na psałterz polski

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Mikołaj Gomółka, „Psalm XXV: Do Ciebie, Panie, wzdycha serce moje”, wyk. Collegium Vocale Bydgoszcz, CC
BY-NC-ND 3.0 PL
Źródło: Anna Koszewska.

Posłuchajmy utworu muzycznego Mikołaj Gomółka, Psalm LXXVII: Pana ja wzywać będę,
dokądem żywy
 1

1
Psalm LXXVII: Pana ja wzywać będę, dokądem żywy, autorstwa Mikołaja Gomółki
Wykonawca: Poznańskie Słowiki

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Mikołaj Gomółka, „Psalm LXXVII: Pana ja wzywać będę, dokądem żywy”
Źródło: Anna Koszewska.

Posłuchajmy utworu muzycznego Mikołaj Gomółka, Psalm XIV: Głupi mówi w sercu swoim

1
1
Psalm XIV: Głupi mówi w sercu swoim, autorstwa Mikołaja Gomółki
Wykonawca: Bornus Consort

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Mikołaj Gomółka, „Psalm XIV: Głupi mówi w sercu swoim”
Źródło: Anna Koszewska.

Ten ostatni przykład to ostra muzyczna satyra na głupiego, który – jak relacjonuje psalmista
– mówi w sercu swoim, że nie ma Boga. Niestabilność tonalna i inne świadomie
zastosowane błędy z punktu widzenia techniki polifonicznej, sprawiające, że utwór brzmi
fałszywie, są środkiem, który pozwolił Mikołajowi Gomółce pokazać karykaturalną postać
głupiego, ukazać absurdalność jego sposobu myślenia. Aby móc w ten sposób popełniać
błędy w kompozycji, jak wielkim trzeba być w niej mistrzem!

Dla zatarcia negatywnego wrażenia, jakie może wywołać ten muzyczny wizerunek głupoty
– jeszcze jeden przykład Psalmu, o zupełnie innym charakterze.

Posłuchajmy utworu muzycznego Mikołaj Gomółka, Psalm XXIX: Nieście chwałę, mocarze

1
Psalm XXIX: Nieście chwałę, mocarze, autorstwa Mikołaja Gomółki
Wykonawca: Chór Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Mikołaj Gomółka, „Psalm XXIX: Nieście chwałę, mocarze”, AMFN, CC BY 3.0
Źródło: Anna Koszewska.

Psalmy Mikołaja Gomółki i Jana Kochanowskiego są ukoronowaniem twórczości

pieśniarskiej polskiego renesansu – twórczości niezwykle obfitej, często anonimowej.
Kompozycje te były wydawane w zbiorach, tzw. kancjonałach (czyli śpiewnikach). Była już
o nich mowa przy okazji omawiania drugiego nurtu twórczości Wacława z Szamotuł.
Najbardziej znane są kancjonały związane z ruchem reformacyjnym, np. Jana Seklucjana
(1547), Walentego z Brzozowa (1554) czy Piotra Artomiusa (1578), dostarczające prostych,
użytkowych pieśni. Oprócz nich powstawały jednak również kancjonały złożone
z oprawionych razem rozmaitych luźnych druków pieśni (np. kancjonał puławski, kancjonał
zamojski) o bardzo różnej tematyce i charakterze. Motywy historyczne przeplatały się
z wątkami panegirycznymi, elegie i epitafia z pieśniami obyczajowymi i satyrycznymi,
a skoczne rytmy taneczne z miarowymi recytacjami. Ranga artystyczna tej twórczości jest
niekiedy bardzo wysoka. Przykładem takiego właśnie utworu o uznanej wartości,
określanego nawet mianem szczytowego osiągnięcia anonimowej twórczości pieśniarskiej
renesansu, jest Lament Jeronima Szafrańca, starosty chęcińskiego, tren żałobny, niosący
głęboką refleksję nad nieuchronnością śmierci i przemijania. Tekst poetycki, napisany
piękną polszczyzną, został wzbogacony muzyką oddającą w doskonały sposób jego
dramaturgię i charakter. Innym przykładem kontemplacyjnej muzyki dotyczącej śmierci
i cierpienia, jest Żołtarz Jezusów bł. Władysława z Gielniowa. Żołtarz to staropolska pieśń
religijna o tematyce żałobnej.

Posłuchajmy utworu muzycznego bł. Władysław z Gielniowa, Żołtarz Jezusów

1
Żołtarz Jezusów, autorstwa bł. Władysława z Gielniowa
Wykonawca: Zespół muzyki dawnej Perfugium

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Władysław z Gielniowa, „Żołtarz Jezusów”
Źródło: Anna Koszewska.

Władysław z Gielniowa i Mikołaj Zieleński

„Władysław z Gielniowa”, brewiarz.pl, CC BY 3.0

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Władysław z Gielniowa Nie tylko jednak tematyka śmierci i cierpienia powoduje

wzajemne zbliżenie – czy nawet niekiedy połączenie nurtów twórczości religijnej i
świeckiej. Wielorakie powiązania i skrzyżowania w polskiej muzyce tematyki świeckiej
z religijną, wątków politycznych, historycznych czy obyczajowych z hagiografią,
podniosłych utworów o treści patriotycznej z modlitwą, ma swoją długą tradycję,
sięgającą Bogurodzicy – modlitwy i zarazem państwowego hymnu. Świecką pieśń
polską reprezentują m.in. pieśni żołnierskie (na XVI wiek jest datowana np. znana pieśń
Idzie żołnierz borem lasem), a także wydane w 1588 roku Pieśni Kalliopy Słowieńskiej na
teraźniejsze pod Byczyną zwycięstwo nieznanego kompozytora; ich rytmika opiera się
na metrycznej budowie wiersza. Do tego samego typu kompozycji należy dwuchórowy
Hymn rokoszan Zebrzydowskiego z 1611 roku. Twórcą, którego muzykę ze względu na
jej cechy stylistyczne można sytuować na przełomie renesansu i baroku, jest Mikołaj
Zieleński, jeden z najwybitniejszych polskich twórców, urodzony w 1550 roku w Warce
koło Radomia. Był kompozytorem, organistą i kapelmistrzem na dworze prymasa Polski,
Wojciecha Baranowskiego w Łowiczu. Prymas Baranowski pełnił równocześnie rolę
jego mecenasa i umożliwił mu studia w Rzymie. Wydaje się prawdopodobne, że
Zieleński odwiedził także inne miejsca we Włoszech, by zapoznać się z dokonaniami
tamtejszych artystów. Przemawiają za tym wpływy na jego twórczość muzyki włoskiej, a
zwłaszcza szkoły weneckiej, w której kręgu powstała technika polichóralna. Polegała
ona na podzieleniu chóru na dwa lub trzy zespoły i ustawieniu ich w różnych
miejscach kościoła. Podczas trwania utworu chóry dialogowały ze sobą. Stosując duże
kontrasty dynamiczne, uzyskiwano efekt echa, a udział instrumentów wzmacniał
brzmienie. W 1611 roku, dzięki finansowemu wsparciu prymasa Baranowskiego, Mikołaj
Zieleński wydał w drukarni Jacoba Vincentiusa w Wenecji dwa zbiory utworów:
Offertoria totius anni i Communiones totius anni. Zbiory te zawierają 113 kompozycji, w
których przeplatają się elementy dwóch stylów: odchodzącego już renesansu i nowego
– baroku. Są wśród nich kompozycje bardzo różnorodne pod względem środków
wykonawczych. Oprócz liturgicznych offertoriów i communii na cały rok kościelny,
znajdują się w nich także m.in. psalmy, motety, pieśni i fantazje instrumentalne. W
zbiorze Offertoria znajdują się monumentalne utwory chóralne, przeznaczone na dwa
chóry (3 + 4 głosy lub 4 + 4 głosy). Najbardziej rozbudowanym dziełem z tego zbioru jest
Magnificat na trzy chóry czterogłosowe (12 głosów), skontrastowane za pomocą
zróżnicowanych barw głosów. W zbiorze Communiones kompozytor zamieścił utwory
wokalno-instrumentalne, z udziałem organów i innych instrumentów – harfy,
skrzypiec, fagotów i puzonów. Mikołaj Zieleński do 1615 roku pełnił obowiązki muzyka
na dworze prymasa Baranowskiego, a zmarł w 1616 roku. W Polsce zachował się do
dzisiaj tylko jeden egzemplarz wydanego w Wenecji dzieła kompozytora. Jest to jeden z
najstarszych takich zabytków w świecie. Pierwsza połowa XVI wieku to początki
drukarstwa muzycznego. Zaczęto od drukowania pięciolinii i wpisywania ręcznie nut.
Potem Ottaviano dei Petrucci opracował metodę podwójną, tzn. najpierw drukowano
linie, a następnie na tak przygotowanym papierze układano czcionki z pojedynczymi
nutami i tłoczono. Wielogłosowe kompozycje wydawano w małych książeczkach, a
każda z nich zawierała tylko jeden głos wielogłosowej kompozycji. Partytura pojawiła
się dopiero w następnym stuleciu. Z kolei wielogłosową muzykę instrumentalną
zapisywano w tabulaturach. Był to specjalny rodzaj zapisu tekstu muzycznego,
uwzględniający specyfikę instrumentu, na którym wykonywano wielogłosową
kompozycję – jego budowę i technikę gry. Zapisywano tak muzykę do wykonywania na
organach i lutni – zarówno tę skomponowaną specjalnie na te instrumenty, jak i
pochodzącą z istniejącego repertuaru muzyki wokalnej i wokalno-instrumentalnej
(intawolacje). Pierwsze polskie zachowane tabulatury organowe pochodzą z lat 20. i 30.
XVI wieku, jednak szczególne znaczenie posiadają dwie: Tabulatura Jana z Lublina
 (1538–1548) oraz Tabulatura z Klasztoru Świętego Ducha w Krakowie (1548, oryginał nie
istnieje od 1944 r.). Tabulatura Jana z Lublina (nazywana tak, ponieważ jej pierwszym
właścicielem był Jan z Lublina, zakonnik klasztoru kanoników regularnych w Kraśniku,
najprawdopodobniej też organista) jest największym tego rodzaju źródłem w Europie z I
połowy XVI wieku, zawiera przekrój wszystkich gatunków europejskiej muzyki wokalnej
i wokalno-instrumentalnej: 230 kompletnych kompozycji i 250 przykładów (gdyż
zawiera też traktat teoretyczny). Tabulatura z klasztoru Świętego Ducha zawiera 98
kompozycji tworzących repertuar złożony z najlepszych ówczesnych kompozycji
europejskich, aż 16 z nich wykazuje przy tym zgodność z Tabulaturą Jana z Lublina.
Obydwie wspomniane tabulatury organowe, a także Krakowska tabulatura lutniowa,
zawierają kompozycje sygnowane imionami polskich muzyków – m.in. Mikołaja z
Chrzanowa oraz Mikołaja z Krakowa.

Źródło: online skills, cc0.

Posłuchajmy utworu muzycznego Mikołaj Zieleński, Magnificat, hymn – kantyk Maryjny

1
Magnificat, hymn – kantyk Maryjny, autorstwa Mikołaja Zieleńskiego
Wykonawca: Camerata Silesia & Concerto Polacco

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Mikołaj Zieleński, „Magnificat”
Źródło: Anna Koszewska.
Mikołaj z Krakowa
Mikołaj z Krakowa (Nicolaus Cracoviensis, monogramista N. C.), żył w pierwszej
połowie XVI w., jednak nie są znane żadne szczegóły jego biografii, wiadomo jedynie, że
pochodził lub przebywał w Krakowie. Dowodem jego istnienia są tylko podpisane jego
inicjałami utwory zapisane w tabulaturach: Jana z Lublina i Klasztoru św. Ducha, których
jest ponad 40, a kilkanaście z nich pojawia się w dwóch wersjach lub wariantach. Do
niedawna Mikołaj z Krakowa był uważany za najwybitniejszego polskiego kompozytora
muzyki instrumentalnej I połowy XVI wieku, odkryto jednak, że kompozycje dotychczas mu
przypisywane są jedynie przeróbkami (intawolacjami) istniejących wcześniej utworów
wokalnych. Przykładem może być dokonana przez Mikołaja z Krakowa intawolacja na
organy popularnej świeckiej pieśni Aleć nade mną Wenus.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DzY5bWx7E

„Mikołaj z Krakowa, Aleć nade mną Wenus”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: „Mikołaj z Krakowa, Aleć nade mną Wenus”. Kompozycja posiada
umiarkowane tempo. Cechuje się smutnym charakterem.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DzY5bWx7E

„Mikołaj z Krakowa, Preambulum in F ”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: „Mikołaj z Krakowa, Preambulum in F”. Kompozycja posiada umiarkowane

tempo. Cechuje się smutnym charakterem.

Z kolei intawolacja Dziwuję się, miła, tobie, pochodząca z krakowskiej tabulatury lutniowej to
przykład popularnej pieśni opracowanej do wykonania na lutni. Posłuchajmy.

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DzY5bWx7E

„Dziwuję się, miła, tobie, intawolacja z krakowskiej tabulatury lutniowej”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: „Dziwuję się, miła, tobie, intawolacja z krakowskiej tabulatury lutniowej”.
Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się skocznym charakterem.

Posłuchajmy utworu muzycznego Mikołaj z Krakowa, Hajducki

 1

1
Hajducki
Wykonawca: Mikołaj z Krakowa

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Źródło: Anna Koszewska.

Polska muzyka lutniowa epoki renesansu należała do czołowych osiągnięć europejskich,

a jej centrum był ówczesny Kraków, co było związane z mecenatem dworu ostatnich
Jagiellonów oraz arcybiskupów krakowskich, a także, w pewnym stopniu, dworów
magnackich. Wiele polskich utworów lutniowych publikowano w tabulaturach w całej
Europie, co świadczy o międzynarodowej renomie polskich i działających w Polsce
kompozytorów. Szczególnie na dworze wawelskim działało wielu utalentowanych
kompozytorów i lutnistów (polskich i zagranicznych), a niektórzy z nich zaliczani byli do
najwybitniejszych twórców swej epoki, jak np. Walenty Greff‐Bakfark z Siedmiogrodu (1507–
1576), znakomity lutnista opiewany przez Jana Kochanowskiego. Uważany przez mu
współczesnych za największego wirtuoza lutni, pozostawił po sobie utwory na ten
instrument cechujące się kunsztowną polifonią. W 1565 roku w krakowskiej drukarni
Łazarza Andrysowicza ukazało się dedykowane Zygmuntowi Augustowi dzieło Bakfarka
Harmoniarum musicarum in usum testudinis factarum, tomus primus – pierwsza w Polsce
tabulatura wydana drukiem.

Sławę na dworze królewskim, jako lutnista, a później kompozytor, zdobył również Krzysztof
Klabon (ur. 1550, zm. ok. 1616), w 1576 roku mianowany kierownikiem dworskiej kapeli, którą
to funkcję piastował przez 20 lat. Za największego wśród polskich lutnistów jest jednak
uważany Wojciech Długoraj (ur. 1557, zm. 1619), określany mianem następcy Bakfarka. Gry na
lutni uczył się na dworze Samuela Zborowskiego. W swym obfitującym w burzliwe
wydarzenia życiu, przez pewien czas przebywał na dworze Stefana Batorego jako lutnista
królewski. Był mistrzem polifonii i błyskotliwym wirtuozem, czym zyskał sobie europejską
sławę. Pozostawił utwory pisane na lutnię, m.in. charakteryzujące się melodyjnością fantazje
lutniowe i tańce polskie (Chorea polonica), zachowane w tabulaturze Thesaurus
harmonicus z 1603 roku oraz w tzw. Tabulaturze Długoraja.

Jednym z najbardziej znanych polskich lutnistów był Diomedes Cato (ur. 1555, zm. 1628).
Ponieważ całe swoje życie spędził w Polsce, a w swej twórczości wykorzystywał melodie
zaczerpnięte z polskiej muzyki ludowej, uważany jest za kompozytora polskiego. W jego
kompozycjach lutniowych można zaobserwować elementy wczesnego baroku. Muzyka
Diomedesa Cato była wydawana w wielu krajach i ceniona tak bardzo, że nazywano go
Apollinem zmartwychwstałym. Do jego spuścizny należy m.in. osiem skomponowanych na
lutnię tańców polskich, a także 7 fantazji, 5 preludiów oraz wiele drobnych utworów
lutniowych.

Posłuchajmy utworu muzycznego Diomedes Cato, Praeludium, wyk. Michał Gondko

1
Diomedes Cato, Praeludium
Wykonawca: Michał Gondko

Nagranie dostępne pod adresem h ps://zpe.gov.pl/b/P7aqMmhVm

Diomedes Cato, „Praeludium”
Źródło: Anna Koszewska.
Fragment tabulaturowego zapisu utworu Diomedesa Cato, początek”, brewiarz.pl, CC BY 3.0

W Polsce działali kompozytorzy z wielu krajów Europy, a polscy kompozytorzy robili karierę
za granicą. We Francji działał pochodzący z Polski lutnista i kompozytor Jakub Polak
(Jacques le Polonais, urodzony około 1545 roku w Augustowie, zmarły w 1605 roku
w Paryżu), znany ze swej niezrównanej techniki gry oraz oryginalnych kompozycji. Jakub
przybył do Paryża z Krakowa w 1574 roku jako dworzanin Henryka III Walezego. Wiele lat
później, w 1588 roku, uzyskał tytuł królewskiego lutnisty. Pozostawił po sobie ponad 60
utworów lutniowych: fantazje, preludia, tańce. Jest też autorem dwóch lutniowych
opracowań popularnych francuskich pieśni: Susanne un jour oraz Une jeune fillette.

Fragment tabulaturowego zapisu utworu Diomedesa Cato (początek)

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DzY5bWx7E

„Jakub Polak, Une jeune fille e, („Młoda dzieweczka”)”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Jakub Polak, „Une jeune fillette” („Młoda dzieweczka”). Kompozycja
posiada spokojne tempo. Cechuje się sentymentalnym, spokojnym charakterem.

Animacja 3D pt. „Tradycje renesansowe polskiego lutnictwa”

Podsumujmy: Złoty Wiek w muzyce polskiej, czyli wiek XVI, to ogromna różnorodność

stylów, technik i gatunków muzycznych. Jej symbolem może być twórczość
najwybitniejszego kompozytora epoki – Wacława z Szamotuł, komponującego kunsztowne
łacińskie motety, a następnie, po konwersji na protestantyzm, proste wielogłosowe pieśni
z tekstem polskim. Podziały na muzykę religijną i świecką, protestancką i katolicką,
twórczość łacińską i polską, wokalną i instrumentalną przebiegały rozmaicie przez całe
stulecie, niemniej można zauważyć, iż w pierwszej jego połowie dominuje kunsztowna,
gęsta polifonia a cappella w stylu muzyki franko‐flamandzkiej, natomiast w drugiej połowie
zaznacza się z jednej strony zwrot do prostoty w muzyce wielogłosowej a cappella,
kojarzonej ze stylem szkoły rzymskiej, z drugiej zaś – monumentalizm i operowanie
kontrastami w zestawianiu grup chórów typowe dla weneckiej polichóralności. Również
nie bez znaczenia dla naszej kultury muzycznej XVI wieku była reformacja, wraz z jej
charakterystycznym chorałem protestanckim, a także popularność muzyki instrumentalnej,
zwłaszcza lutniowej, powiązana z rozwojem sztuki lutniczej.

Zadania
Ćwiczenie 1

Żołtarz Jezusów to pieśń religijna z XVI wieku, której autorem jest:

 Cyprian Bazylik

 bł. Władysław z Gielniowa

 Wacław z Szamotuł

Ćwiczenie 2

Czy zdanie "Tabulatura Jana z Lublina powstała w latach 1538–1548. Jan z Lublina był jej
pierwszym właścicielem, zakonnikiem klasztoru kanoników regularnych w Kraśniku. " jest
prawdziwe?

 Nie

 Tak
Ćwiczenie 3

Spośród poniżej wymienionych kompozytorów wybierz twórców komponujących repertuar

dla kapeli rorantystów.

 Krzysztof Borek

 Mikołaj Gomółka

 Tomasz Szadek

 Cyprian Bazylik

Ćwiczenie 4

Przyporządkuj prawidłowo tytuł kompozycji do imienia jego twórcy:

Jakub Polak Reys zbiór Melodie na Psałterz polski

Cyprian Bazylik Dobrotliwość Pańska

Mikołaj Gomółka Chorea polonica

Tomasz Szadek Une jeune fille e

Marcin Leopolita Officium in melodiam motetae Pisneme

Wojciech Długoraj zbiór Offertoria to us anni

Wacław z Szamotuł motet Mihi autem

Mikołaj Zieleński motet In te Domine speravi

Ćwiczenie 5

Przyjrzyj się instrumentom pokazanym na poniższych ilustracjach, wybierz spośród nich jeden
instrument najbardziej popularny w renesansowej Polsce.

 


 Ćwiczenie 6

Uporządkuj daty i wydarzenia, łącząc je w pary:

w Krakowie ukazał się drukiem Psałterz

1554
polski Jana Kochanowskiego

w Krakowie wydanie Melodii na

1579
Psałterz polski Mikołaja Gomółki

w Norymberdze wydano motet In te

1543
Domine speravi Wacława z Szamotuł

król Zygmunt I ufundował kapelę

1611
rorantystów

data śmierci Wacława z Szamotuł,

1580 najwybitniejszego polskiego
kompozytora renesansu

w Wenecji wydane polichóralne dzieła

ok. 1589
Mikołaja Zieleńskiego

1560 data śmierci Marcina Leopolity

Ćwiczenie 7

Kapela rorantystów ufundowana przez króla Zygmunta Starego w 1543 roku to:

 zespół wokalno-instrumentalny wykonujący renesansową muzykę dworską

 rodzaj renesansowej orkiestry o zmiennym składzie

 zespół 9 śpiewaków stanu duchownego wykonujących msze roratne a cappella

Słownik pojeć
a cappella
śpiew bez akompaniamentu instrumentów, rodzaj muzyki przeznaczonej do wykonania
wyłącznie chórowego;

Cantus firmus

Dosłownie: melodia stała. Melodia, do której dokomponowywano inne głosy. Technika

cantus firmus powstała na gruncie średniowiecznej wielogłosowości i była powszechnie
stosowana w utworach polifonicznych renesansu. Podstawowym źródłem melodii stałych
był chorał gregoriański, jednak z czasem coraz częściej cantus firmus pochodził z muzyki
świeckiej, zwłaszcza z popularnych pieśni.

Chorał protestancki

Określany też jako chorał ewangelicki lub chorał luterański. Oficjalne pieśni i hymny
niemieckiego Kościoła protestanckiego (ewangelickiego), od XVI wieku wykonywane
przez wiernych podczas nabożeństw. Początkowo były jednogłosowe, później
opracowywane w prostym układzie czterogłosowym z melodią w głosie najwyższym.

Imitacja

Najstarsza technika polifoniczna. Polega na powtórzeniu melodii z jednego głosu

w innym głosie (lub w kilku innych głosach). Technika imitacyjna wraz z techniką cantus
firmus stanowią najważniejsze sposoby komponowania renesansowej polifonii. Biegłość
w ich stosowaniu dowodziła opanowania rzemiosła kompozytorskiego i oznaczała
mistrzowską rangę kompozycji.

Intawolacja (lub intabulacja)

Przepisanie tekstu nutowego kompozycji wokalnej w taki sposób, aby uwzględnić

specyfikę wykonania na instrumencie klawiszowym (np. na organach), lutni lub innym
chordofonie szarpanym. Termin odnosi się przede wszystkim do utworów zapisanych
w tabulaturach.

Kancjonał

Zbiór śpiewów liturgicznych lub popularnych kościelnych pieśni religijnych – kantyk

i kantyczek (dlatego w Polsce bardziej popularna nazwa kancjonału to kantyczki).
Początkowo kancjonałem określano zbiór śpiewów liturgicznych, jednak później,
zwłaszcza w czasach reformacji, w kancjonałach zamieszczano również inne śpiewy
religijne, przede wszystkim chorały luterańskie.

Kontrapunkt

Technika kompozytorska polegająca na jednoczesnym prowadzeniu różnych linii

melodycznych według ściśle określonych zasad tonalnych, rytmicznych, harmonicznych.
Nazwa pochodzi od łacińskiego punctus contra punctum albo nota contra notam (czyli
nuta przeciw nucie). Potocznie kontrapunktem nazywamy właśnie owe ścisłe reguły
komponowania utworów polifonicznych.

Magnificat

Radosna pieśń dziękczynna oparta na tekstach ze Starego Testamentu, którą według

Ewangelii św. Łukasza (1, 46‐55) wyśpiewała Maryja podczas sceny nawiedzenia świętej
Elżbiety. Kantyk Maryjny śpiewany w czasie nieszporów (części liturgii godzin Kościoła
katolickiego) był bardzo często opracowywany muzycznie przez kompozytorów epoki
renesansu. Nazwa pochodzi od początkowego słowa: Magnificat anima mea Dominum
(Wielbi dusza moja Pana).

Motet

Gatunek muzyczny trwale obecny w muzyce od XIII wieku. Największą rolę odegrał
w epokach średniowiecza i renesansu, gdy był głównym polem rozwoju polifonii. Motet
renesansowy komponowany był w 3 podstawowych odmianach. Były to: 1) motet z cantus
firmus, który charakteryzował się obecnością głosu podstawowego (cantus firmus)
utrzymanego w długich wartościach rytmicznych i gęstą polifonią w pozostałych
głosach; 2) motet oparty na przeciwstawianiu imitacyjnie traktowanych par głosów, które
następnie w dalszym toku utworu łączyły się w większą konstrukcję; 3) motet tzw.
przeimitowany, w którym brak cantus firmus, a wszystkie głosy były rozwijane
równorzędnie, na podstawie kolejno wprowadzanych tematów i poddawaniu ich imitacji
przez wszystkie głosy. Motet renesansowy był wykonywany a cappella. Dopiero
kompozytorzy szkoły weneckiej, którzy wprowadzili do motetu technikę polichóralną,
stosowali również instrumenty, początkowo jedynie w celu wspomagania wokalistów,
później jako samodzielne partie.

Polichóralność

Technika kompozytorska polegająca na operowaniu w kompozycji kilkoma grupami

chóralnymi (zwykle dwoma lub trzema 4‐głosowymi chórami) rozmieszczonymi
przestrzennie, oddalonymi od siebie i śpiewającymi naprzemiennie lub razem, a cappella
lub z zespołem instrumentalnym. Naczelna zasada kontrastu, realizowana dzięki efektom
zróżnicowania barwy, dynamiki i rejestru poszczególnych fragmentów w wykonaniu
grup wokalnych, instrumentalnych lub wokalno‐instrumentalnych, wskazywała na
początek epoki baroku. Technikę tę kultywowali na przełomie XVI i XVII wieku
przedstawiciele szkoły weneckiej.

Psalm

Liryczny utwór modlitewny o podniosłym charakterze, którego adresatem jest Bóg. Ze

względu na treść wyróżnia się psalmy dziękczynne, błagalne, pokutne, prorocze,
pochwalne, żałobne. Teksty psalmów wywodzą się z Biblii. Księga Psalmów obejmuje 150
psalmów, których autorstwo tradycja przypisuje królowi Dawidowi. Teksty psalmów były
opracowywane muzycznie przez kompozytorów wszystkich epok. W polskiej i światowej
literaturze muzycznej wyjątkową pozycję zajmują Melodie na Psałterz polski Mikołaja
Gomółki (Kraków, 1580), skomponowane do Liryczny utwór modlitewny o podniosłym
charakterze, którego adresatem jest Bóg. Ze względu na treść wyróżnia się psalmy
dziękczynne, błagalne, pokutne, prorocze, pochwalne, żałobne. Teksty psalmów
wywodzą się z Biblii. Księga Psalmów obejmuje 150 psalmów, których autorstwo tradycja
przypisuje królowi Dawidowi. Teksty psalmów były opracowywane muzycznie przez
kompozytorów wszystkich epok. W polskiej i światowej literaturze muzycznej wyjątkową
pozycję zajmują Melodie na Psałterz polski Mikołaja Gomółki (Kraków, 1580),
skomponowane do poetyckiego przekładu Jana Kochanowskiego. Zbiór zawiera 150
krótkich utworów w układzie czterogłosowym. Jest to pierwsze znane opracowanie
muzyczne kompletu wszystkich 150 psalmów.

Szkoła franko-flamandzka

Zbiorcze określenie kilku generacji kompozytorów wywodzących się głównie z terenu

południowej prowincji Niderlandów (Flandrii) i z północnej Francji w okresie od drugiej
połowy XV wieku do lat dziewięćdziesiątych XVI wieku. Zakres ich oddziaływania jako
twórców polifonii renesansowej a cappella obejmował jednak wszystkie główne ośrodki
renesansowej Europy – zwłaszcza Włochy, Francję, Hiszpanię, Niemcy i Polskę. Stosowali
technikę cantus firmus i technikę imitacyjną, tworzyli motety, msze, magnificat oraz
gatunki muzyki świeckiej. Najważniejsi kompozytorzy zaliczani do tej szkoły to m.in.
Johannes Ockeghem, Jacob Obrecht, Josquin des Prés, Adrian Willaert, Nicolas Gombert
i Orlando di Lasso.

Szkoła rzymska

Kilka generacji kompozytorów działających od XV do poł. XVIII wieku w Rzymie,

kultywujących styl polifonii wokalnej a cappella gł. na gruncie muzyki liturgicznej.
Najwybitniejszym przedstawicielem szkoły rzymskiej był Giovanni Pierluigi da Palestrina,
który stworzył specyficzny styl zwany palestrinowskim, polegający na mistrzowskim
opanowaniu techniki kontrapunktycznej i na oparciu struktury kompozycji na cantus
firmus zaczerpniętym z chorału gregoriańskiego.

Szkoła wenecka

Grupa kompozytorów i teoretyków muzyki działających w Wenecji w XVI wieku. Należeli

do nich m.in. Adrian Willaert, Andrea i Giovanni Gabrieli, Cipriano de Rore, Giuseppe
Zarlino. Przedstawiciele szkoły weneckiej stworzyli technikę polichóralną, opartą na
efektach echa i imitacji muz., czemu sprzyjała architektura Bazyliki św. Marka,
umożliwiająca umieszczenie odrębnych zespołów instrumentalnych z organami
i chóralnych w przeciwległych absydach.
 Tabulatura

Nazwa tabulatura posiada 3 główne znaczenia. 1. W najbardziej ogólnym jest to notacja

uwzględniająca przede wszystkim specyfikę gry na danym instrumencie. 2. W XV–XVII w.
nazywano tak system notacyjny, wykorzystujący przy zapisie utworów instrumentalnych
litery i cyfry oraz znaki notacji menzuralnej do oznaczenia rytmu; wyróżniano gł.
tabulatury organowe i lutniowe. 3. W ścisłym znaczeniu tabulatura to rękopis zawierający
utwory zapisane notacją tabulaturową. Przykładowe tabulatury organowe sporządzone
w Polsce to Tabulatura Jana z Lublina, powstała w latach 1538–1548 i stanowiąca
największe tego rodzaju zachowane źródło w Europie I poł. XVI wieku (zawiera pismo
nutowe łączone z zapisem literowym) oraz XVII‐wieczna Tabulatura pelplińska (literowa).

Żołtarz

W muzyce staropolskiej – religijna pieśń żałobna.

Źródło:

Słownik języka polskiego PWN

Galeria dzieł sztuki

p
l
a
y
„Władysław z Gielniowa”, brewiarz.pl, CC BY 3.0
_
c
Biblioteka
i muzyczna
r
c
l „Mikołaj z Krakowa, Aleć nade mną Wenus”, AMFN, CC BY 3.0

e
_
2 „Mikołaj z Krakowa, Preambulum in F ”, AMFN, CC BY 3.0
o
u „Dziwuję się, miła, tobie, intawolacja z krakowskiej tabulatury lutniowej”, AMFN, CC BY
3
t 3.0
l
i
4 „Jakub Polak, Une jeune fille e, („Młoda dzieweczka”)”, AMFN, CC BY 3.0
n
e