Miłosz Leniec

CHARAKTERYSTYKA KIERUNKÓW ROZWOJU ŚLĄSKIEJ KULTURY MUZYCZNEJ

We wszystkich minionych epokach, kultura Śląska była wielowarstwowa. Mieszały się i krzyżowały wpływy trzech
narodów. Od najwcześniejszego okresu rozwoju kultury muzycznej, Śląsk był pomostem pomiędzy wschodem,
a zachodem. W tym aspekcie wkład kultury muzycznej dla rozwoju muzyki regionu, a także w kulturę ogólnonarodową
europejską jest niezwykle ważny.

Średniowiecze
Najaktywniejszą działalność we Wschodniej Europie, a także na Śląsku przejawia zakon cysterski, którego twórczość oraz
tradycje wykonawcze w zakresie chorału gregoriańskiego silnie oddziaływują również na całą polską kulturę muzyczną.
Do szczególnie ważnych ośrodków na Śląsku należały klasztory w Rudnie, Jemielnicy, Paradyżu, Kamieniu Ząbkowickim,
Henrykowie, Lubiążu i Trzebnicy. Do najstarszych zabytków cysterskich na ziemi śląskiej należą XIII wieczne Graduale
Cisterciense z Kamieńca Ząbkowickiego oraz dwa Graduały z pierwszej i drugiej połowy XIV wieku z Henrykowa.

Tak jak w całej Europie również na ziemiach śląskich w epoce tej w zakresie muzyki mamy głównie do czynienia
z monodią gregoriańską. Do najwcześniejszych zabytków śpiewu gregoriańskiego zachowanych na Śląsku należy
Ordinarius Pontificalis Antiquus z XII wieku. Do szczególnie wartościowych zabytków XIV wieku należy Opusculum
monochordale Johannesa Valendrinusa. Jego podręcznik stanowi syntezę ówczesnej wiedzy o muzyce i teorii chorału
gregoriańskiego.

Ostatni etap średniowiecza to okres wzmożonych wpływów czeskich i bawarskich w muzyce śląskiej. Odnosi się to
szczególnie do nowej formy muzycznej - jednogłosowych cantiones, które z czasem nabierają wpływów świeckich.
Najważniejszym źródłem nielicznie zachowanych cantiones jest Kancjonał średzki zapisany w latach 1474 – 1478.

Twórczość świecka na Śląsku jest dowodem przejęcia z zachodu tradycji trubadurów i minnesingerów przez Wrocław,
który wówczas był już jednym z najżywotniejszych ośrodków kultury w Europie. Pierwszym znanym polskim utworem
związanym z reformacją jest Pieśń o Wiklefie, której autorem jest Jędrzej Galka z Dobrzyna. W okresie późnego
średniowiecza powstały na Śląsku także liczne kolędy m.in. Chrystus się nam narodził oraz Stałać się rzecz wielmi dziwna.

Ostatni etap średniowiecza przynosi także początki muzyki wielogłosowej. W wieku XIV na Śląsku pojawia się organum –
najstarszy zabytek pochodzi z Graduału cysterskiego z Kamieńca Ząbkowickiego. Prymitywna dwugłosowość stosunkowo
długo utrzymała się na Śląsku, jednak istnieją przekazy o dość wczesnym wykonaniu motetów w Katedrze Wrocławskiej.
Późne średniowiecze przekazało nam nazwiska pierwszych znanych kompozytorów – biskup wrocławski Konrad I, opat
żagański Marcin Rinkenbeg.

Cała kultura Śląska XV wieku stoi pod znakiem walki pomiędzy muzyką dwugłosową, a nową sztuką mensuralną.
W końcowej fazie średniowiecza i na okres rodzącego się renesansu przypada na ziemi śląskiej szczególny rozwój
muzyki organowej. Wśród najstarszych zabytków muzyki organowej na Śląsku, na szczególną uwagę zasługuje Żagańska
Msza Organowa. Z XV wieku pochodzą najstarsze zachowane zabytki muzyki instrumentalnej poza organową. Jednym z
nich jest utwór taneczny na instrumenty dęte - Rundellus znajdujący się w Kancjonale Średzkim.

Jednym z najwcześniejszych źródeł stanowiących wspaniałą dokumentację rozwoju Ars Nova na ziemi śląskiej jest
notatnik Mikołaja z Koźla, który zawiera liczne wielogłosowe kompozycje kościelne z ciekawie potraktowanym
prowadzeniem głosów. Ważnym dokumentem jest Kodeks z Głogowa - najbogatszy i najbardziej uniwersalny zbiór pieśni.
Stanowi on najwcześniejsze wschodnioeuropejskie źródło dla wielogłosowego świeckiego śpiewu artystycznego.
Kolejny zbiór o wyjątkowej wartości dla historii muzyki europejskiej i śląskiej stanowi Kodeks Mensuralny Mf 2016,
stanowiący szczególnie ważne źródło mszy wielogłosowej, a także zawiera pierwszą znaną mszę o fakturze
instrumentalnej w intensywnej technice imitacyjnej. Do najcenniejszych zabytków średniowiecza należą takie formy
muzyczne jak: muzyka wielogłosowa, chorał gregoriański, forma ronda, nauka kontrapunktu, układy mszalne – wszystkie
kultywowane jeszcze długo w Europie, stanowiąc podstawę nauczania sztuki muzyki.
Renesans
Pierwszym sławnym kompozytorem śląskim był Tomasz Stoltzer z Wrocławia, którego twórczość (ok. 150 utworów)
odzwierciedla wpływy niderlandzkie, szczególnie twórczość Josquin’a des Prez. Jego kompozycje znajdują się w słynnej
Tabulaturze organowej Jana z Lublina. Mimo silnego oddziaływania na Stoltzera szkoły niderlandzkiej, osiąga on własny
język muzyczny, także w zakresie polifonii. Jeszcze za życia Orlanda di Lassa zaliczano go do dwunastu najwybitniejszych
kompozytorów w Europie. Kolejnym znakomitym kompozytorem śląskiego renesansu jest Johannis Nucius, który pisał
wyłącznie muzykę religijną. Nucius reprezentuje styl panujący w muzyce XVI wieku i nazywany jest „śląskim Palestriną”.
W jego sztuce panuje styl homofoniczny, ujawniający tendencje do wielochórowości i akordowości.
Do wybitnych przedstawicieli śląskiego renesansu należy również Georgius Libanus Lignicensis - znakomity śląski uczony
i artysta, którego działalność była ściśle związana z Uniwersytetem Jagiellońskim. W jednym ze swoich traktatów zawarł
czterogłosową pieśń a capella w stylu ściśle homofonicznym Ortus de Polonia Stanislaus. Do teoretyków i kompozytorów
renesansu pochodzących ze Śląska należy również Marcin Agricola Sore, który wszedł do historii muzyki jako jeden z
pierwszych autorów podręczników do nauki o muzyce w języku niemieckim. Jego podręcznik Musica instrumentalis
zawiera wiadomości dotyczące polskiego stroju kwintowego oraz polskiej techniki gry na instrumentach strunowych.

Istotnym czynnikiem rozwoju życia muzycznego na Śląsku pod koniec XVI wieku stały się collegia musica. Zespoły te
opanowały zarówno muzykę kościelną jak i świecką. Renesans to także rozkwit samoistnej sztuki mieszczańskiej –
twórczości mistrzów śpiewaków. Wyjątkowe miejsce wśród nich zajmuje Adam Puschman - uczeń sławnego Hansa Sachsa.

Renesans pozostawił w kulturze muzycznej polifonie modalną, styl polichóralny, świeckie madrygały, rozwiniętą formę
mszy, pieśni, tańce oraz system tonalny, obecny nawet w końcu XX wieku w muzyce ludowej.

Barok
Polski barok to kolejny ważny okres w rozwoju kultury muzycznej. Istniało wówczas wiele kościelnych i świeckich
ośrodków muzycznych m.in. w Warszawie, Krakowie, Wilnie, Włocławku, Sandomierzu, Częstochowie, reprezentujących
europejski poziom. Wybitni kompozytorzy tego okresu tacy jak Mikołaj Zieleński, Bartłomiej Pękiel, Jacek Różycki, Marcin
Mielczewski, Sylwester Szarzyński, czy Adam Jarzębski, nie osiągają co prawda poziomu Bacha, Haendla, czy Vivaldiego,
ale dzięki ich osiągnięciom artystycznym Polska mogła włączyć się do ogólnoeuropejskiego rozwoju muzyki XVII i XVIII w.

XVII wiek przynosi na Śląsku szczególny rozkwit protestanckiej pieśni kościelnej. Za czołowego jej twórcę uchodził
Matthaeus Leonastro de Longueville Napolitanus. Poza licznymi pieśniami tworzył on motety religijne, koncerty kościelne
oraz muzykę chóralną do dzieła czołowego przedstawiciela śląskiej literatury barokowej - Marcina Opitza.

Do przedstawicieli barokowej wielogłosowości działających w XVII wieku na Śląsku wymienić należy takich muzyków jak:
A. Profe, T. Zeutschner, M. Buettner, S. Lemle, M. Mayer i P. Schaeffer.

Wybitnym przedstawicielem baroku jest Grzegorz Gerwazy Gorczycki - znany kompozytor pochodzenia śląskiego.
Obecnie uważany jest, obok Mikołaja Zieleńskiego, za najwybitniejszego polskiego twórcę pierwszej połowy XVIII
wieku. Od 1693 roku działał w jednym z najważniejszych polskich ośrodków muzycznych - Krakowie, gdzie na Wawelu
jako następca Franciszka Leliusa i Bartłomieja Pękiela stanął na czele Kapeli Katedralnej, którą w krótkim czasie uczynił
przodującym zespołem w Polsce. Twórczość Gorczyckiego prezentuje dwoisty charakter – z jednej strony komponował
w stylu palestrinowskim, z drugiej zaś tworzył we włoskim stylu z wykorzystaniem neapolitańskiej techniki wokalno -
instrumentalnej.

Rozpatrując wkład Śląska do ogólnej kultury muzycznej baroku trzeba uwzględnić osiągnięcia wybitnych lutnistów.
Szczególne miejsce zajmuje Ezajasz Reussner, który zdobył rozgłos jako wybitny wirtuoz i kompozytor, głównie w zakresie
techniki gry lutniowej. Miał też duże zasługi dla rozwoju suity barokowej. Kolejny sławny lutnista to Sylwiusz Leopold
Weiss pochodzący z Wrocławia. Znany był jako improwizator i twórca znakomitych suit. Przyczynił się również w historii
poloneza, udoskonalając formę i wzbogacając rytmikę tego tańca. Przy omawianiu udziału Ślązaków w kulturze muzycznej
nie można pominąć Johannes’a Scholze’a. Jego dzieło Singende Muse an der Pleisse zawiera wiele polskich melodii
tanecznych na instrument klawiszowy, które mocno wpłynęły na rozpowszechnienie polskich rytmów w Europie.

Najważniejszym wydarzeniem w kulturze muzycznej Śląska był w XVIII wieku pobyt Jerzego Filipa Telemana, który wiosną
1705 roku przybył na Śląsk. Szczególną zasługą Telemana dla polskiej kultury muzycznej było wprowadzenie elementów
polskiej muzyki jako integralnej części kompozycji. Folklor polski przyjmuje u niego funkcję twórczą w muzyce
artystycznej, przyczyniając się do jej dalszego rozwoju i odświeżania. Teleman w swojej twórczości dokonuje mieszania się
stylów: polskiego, francuskiego, czy włoskiego - operowego. Elementy przejęte z polskiej muzyki ludowej przetwarza w
licznych utworach instrumentalnych i wokalnych. Części niektórych sonat, suit, czy koncertów są stylizowanymi
polonezami, mazurkami lub krakowiakami, dzięki czemu weszły do historii muzyki jako utwory z polskim akcentem, stając
się wspaniałym symbolem ekspansji i oddziaływania folkloru polskiego na kulturę muzyczną europejskiego baroku, czego
przykładem może być jedna z części suity Harlequinade, gdzie pojawiają się tematy oparte na dwóch śląskich pieśniach
ludowych. Śląski okres w życiu i twórczości Jerzego Filipa Telemana należy do najistotniejszego wydarzenia w dziejach
ekspansji muzyki polskiej przed pojawieniem się Fryderyka Chopina.

Klasycyzm
Klasycyzm na Śląsku to okres pewnej stagnacji twórczości rodzimej, jednak należy pamiętać o działalności wybitnych
muzyków, kompozytorów i dyrygentów - Józef I. Schnabel oraz Fryderyk Wilhelm Berner. Przyczynili się oni m.in. do
rozpowszechniania na ziemi śląskiej dzieł klasyków wiedeńskich. W okresie klasycyzmu następuje na Śląsku rozkwit
wykonawstwa w dworskich zespołach instrumentalnych i operowych. Szczególnie wysoki poziom odtwórstwa
reprezentują w tym czasie zespoły w Brzegu, Głogówku, Nysie, Oławie i Pszczynie.

Niewątpliwie najwybitniejszym klasykiem śląskiego pochodzenia jest Jean Schobert, znany w historii muzyki ze swej
działalności paryskiej. Należy on do przedstawicieli okresu przedklasycznego, do tzw. okresu burzy i naporu w muzyce
europejskiej. Zarówno w twórczości jak i w wykonawstwie udało mu się przezwyciężyć tradycję francuską. Przeniósł także
zdobycze Mannheimczyków na muzykę fortepianową. Spośród bogatej twórczości Schoberta na szczególne wyróżnienie
zasługuje jego 6 koncertów fortepianowych, tria fortepianowe oraz sonaty. Do przedstawicieli wczesnego klasycyzmu
należy także Jakub Gołąbek - twórca m.in. 4 mszy a capella, offertorium „Veni sancte spirytus”, 4 kantat, 3 symfonii oraz
Partity C na instrumenty dęte.

W polskim klasycyzmie ważna jest twórczość artystyczna członków kapeli częstochowskiej - Eryka Brikner’a, skrzypka
Filipa Gotschalk’a, czy Floriana Goetz – Gieczyńskiego.

Ostatnim wybitnym śląskim przedstawicielem okresu klasycznego, jest Józef Elsner - twórca stylu narodowego w muzyce
polskiej. Napisał 30 dzieł scenicznych, liczne utwory religijne, w tym monumentalną Pasję, kantaty, pieśni, symfonie,
muzykę fortepianową i kameralną oraz 50 prac naukowych i publicystycznych. To jedna z najwybitniejszych postaci w
muzyce polskiej XIX wieku.

Oprócz rodzimych muzyków życie muzyczne na Śląsku wzbogacali w wieku XVIII i XIX sławni kompozytorzy i wykonawcy z
całej Europy. Poza Telemanem działalność artystyczną rozwijali tu K. Ditters von Dittersdorf, Beethoven, Paganini, Liszt,
Lipiński, Mendelssohn Bartholdy, Weber, Chopin i wielu innych. Śląsk twórczo i aktywnie uczestniczył w kształtowaniu
muzyki europejskiej. Czerpał z osiągnięć artystycznych różnych narodów i regionów, odwzajemniając się wybitnymi
kompozytorami i wirtuozami, którzy często stali się chlubą kultury muzycznej innych krajów.