Polska poezja świecka XV w.

,
oprac. Maciej Włodarski, BN I 60, 1997.1

WSTĘP
I. Rozwój poezji w Polsce do XV w.
- tzw. poezja „ludowa” – przedchrześcijański folklor, niegodny uwiecznienia (brak znajomości
języka polskiego u piśmiennych duchownych; pogaństwo), pieśni obrzędowe (weselne,
żałob-ne, związane z cyklem przyrodniczym, dziewczęce, biesiadne), wykonywane przy ich
wyko-nywaniu rytmiczne klaskanie w dłonie zawierało w sobie element magiczny; poezja
meliczna (przeznaczona do śpiewu; konieczny rytm, rzadziej rym i akompaniament
instrumentalny); kronikarze wspominają o pieśniach pochwalnych (opiewających np.
wydarzenia państwowe), prawdopodobnie tworzono także ballady, pozostaje to jednak w
sferze domysłów, nie są zali-czane do dziejów literatury polskiej.
- poezja polsko-łacińska – głównie działalność duchownych; w Polsce pojawia się najpierw pro-
za: rocznik biskupa misyjnego Jordana (od ok. 970 r.), żywot św. Wojciecha napisany przez
Brunona z Kwerfurtu w 1004 r.; dopiero później poezja: sekwencja (tekst poetycki utworzony
na podłożu melodii śpiewów liturgicznych) o św. Wojciechu (ok. 1090 r.), wcześniej występo-
wały wierszowane napisy nagrobne, epigrafy (wiersze ryte na budowlach i przedmiotach użyt-
kowych; Anonim tzw. Gall wplótł w prozę „Kroniki” (pisana w latach 1112-1116) poezję zróżni-
cowaną gatunkowo i opartą na nowych zasadach wersyfikacji (oprócz antycznego metrum –
leoniny, czyli heksametry z rymami na średniówce i na końcu, także wiersze rytmiczne oparte
na akcencie wyrazowym, wyrównanie liczby zgłosek w wersach i na rymach); mistrz Win-
centy tzw. Kadłubek w „Kronice” (pocz. XIII w.) zastosował dialog postaci alegorycznych wy-
rażających żal po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (zm. 1194 r.); w XIII w. rozwija się liry-
ka religijna poświęcona polskim świętym: św. Wojciechowi, św. Stanisławowi i św. Jadwidze
Śląskiej; dominikanin Wincenty z Kielczy, autor „Gaude, mater Polonia”, został kanonizowany
w 1253 r.; w XIV w. 8 utworów poświęconych polskim patronom, św. Pawłowi, św. Janowi,
Męczennicy i Matce Boskiej, hymny, antyfony; dzieła poświęcone prognozom pogody, walce
o władzę, przybyciu zakonników, traktaty dydaktyczno-satyryczne; więcej tematów świeckich
pojawia się po 1400 r. (odnowienie Akademii Krakowskiej), także rozkwit liryki religijnej.
- poezja polska – „Bogurodzica” ok. XIII w., wierszowane spolszczenia Dekalogu (XII/XIII w.),
tropy rezurekcyjne „Krystus z martwych wstał je” XV w., pieśni pasyjne i maryjne XIV/XV w.,
zachowało się ok. 10 utworów sprzed XV w. o tematyce religijnej; kolędy, pieśni o świętych,
utwory związane z nabożeństwami roku liturgicznego.
II. Polska poezja świecka w XV w.
- problem „świeckości” – kłopoty z rozróżnieniem poezji świeckiej i religijnej.
- zasób i charakter polskiej poezji świeckiej – zacofanie kulturalne w stosunku do Zachodu,
brak rozwiniętego rycerska (Francja, Niemcy, Czechy – rozkwit liryki miłosnej i epiki przygo-
dowo-miłosnej); przekaz ustny, teksty nie zostały zapisane (według biskupów – niewiele zna-
czące), utracone na skutek wojen, pożarów, łupieskich najazdów i rabunków zaborców; cha-
rakter moralizatorski, dydaktyczny, użytkowy, poezja odzwierciedla rzeczywistość, zawiera
elementy humorystyczne, anonimowe, spisywane z pamięci (dlatego wybrakowane), pozo-

1
opracowała Aleksandra Araszkiewicz
1
 stały w manuskryptach nawet do XIX w., gatunki: pieśń, satyra, dialog, „spór” postaci alego-
rycznych, epigramat, wierszowany list miłosny.
III. Poezja obyczajowa.
- Słoty tzw. „Wiersz o chlebowym stole” – autor związany z dworem Tomka z Węgleszyna
(podczaszego krakowskiego) oraz Jadwigi i Jagiełły, opisuje obyczaje rycerskie późnego
średniowiecza i realia dworu feudalnego (hierarchia); rozpoczyna się inwokacją do Boga (pro-
śba o natchnienie i łaski), pochwała stołu, krytyka niewłaściwego zachowania, wskazówki,
hołd złożony płci pięknej; wyszydza błędy (karykatura i satyra): nieumycie rąk, łapczywość,
przepychanie się do misy, milczenie, nadmierna gadatliwość, zajmowanie nienależnego miej-
sca; hołd dla niewiast spowodowany kultem maryjnym, prawno-obyczajową naturą (dobre
imię matki); styl prosty, środki ekspresji (np. dosadne i praktyczne porównania), brak jedności
zgłoskowej (od 6 do 11 sylab, najczęściej 8) i rymowej.
- tzw. „Wiersz o wybieraniu żony” – piosenka ludowa przytoczona w kazaniu dotyczącym we-
sela w Kanie Galilejskiej, mniej ważna uroda i posag niż dobre obyczaje; lata 50.XV w., Piotr
z Miłosławia i w rękopisie Jana ze Słupcy.
IV. Wiersze satyryczne.
- „Satyra na chytrych kmieciów” („Satyra na leniwych chłopów”) – ok. 1483, wzrastający konflikt
społeczny – coraz większe folwarki wymagające tanią siłę roboczą, wymagania wobec za-
możnych kmieci (pańszczyzna sprzężajna – jeszcze w XIV w. tylko kilka dni w roku, w XV w.
1-2 dni tygodniowo), sabotaże; autor proponuje zwiększenie nadzoru nad pańszczyzną; uka-
zuje wieśniaka w kilku sytuacjach i odkrywa jego obłudę; brak znaczących środków ekspresji.
- drobne wiersze:
- „Satyra na księży” 1414 – krytyka zepsucia obyczajów duchowieństwa: nadużycie tru-
nków, sianie zgorszenia, obniżenie prestiżu kapłaństwa; wpływ krytyki Husa
- „Na Strzeleckiego” 1483
- „Dworak szkoda” 1495 lub 6 „Kalendarz astronomiczny” – charakterystyka 9 stanów
(według płci, wieku, sytuacji rodzinnej…): chłop do zwady, żebrak obłudny, mnich roz-
pustny… jedynie panny i mężatki źródłem radości, pociechy i szacunku.
- „Kolęda się z Allelują zwadziła” – 2. połowa XV w., „świecki” spór świąt o pierwszeństwo;
autor pochodzi ze środowiska zakonnego; bogate słownictwo, czasem wyrażenia dosadne,
żarty słowne.
V. Utwory okolicznościowe i polemiczne.
- „Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku” – tematem utworu wydarzenia życia pu-
blicznego, Zygmunt prowadził krucjaty antyhusyckie (1420-1424); drwina z króla; wyrażenia
dosadne i przysłowiowe, obelżywe epitety.
- Andrzeja Gałki z Dobczyna tzw. „Pieśń o Wiklefie” – autor był profesorem, wykładał na Aka-
demii Krakowskiej, zainteresował się nauką Wiklefa, a następnie Husa; dzieło napisane w
1449 r.; 3 części: 1. pochwała angielskiego reformatora i zalecenie jego nauki tym, którzy
szukają prawdy; 2. historia Kościoła, zmaganie się „czystej” nauki Chrystusowej z „wymysła-
mi” papieża i duchowieństwa; 3. pokonanie antychrystów będzie oznaczało osiągnięcie wew-
nętrznego spokoju.
- „Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” – pamflet polityczno-społeczny; relację z tego wy-
darzenia zawarł też Długosz w swoich „Rocznikach”; 16,07,1461, antagonizm stanowy mię-
dzy szlachtą (mającą pieniądze i władzę) a mieszczaństwem (dużo pieniędzy, niewiele praw);

2
 autor opowiada się o stronie Tęczyńskich; kieruje obelżywe określenia w stronę pospólstwa i
rajców krakowskich; odpowiednio naświetla wydarzenia (przychylnie dla szlachty), „dorabia”
fakty, wyraża współczucie i pochwały dla zamordowanego, podkreśla zwłaszcza jego zalety;
brak relacji z całego zdarzenia (zwłaszcza przyczyn); rymy zewnętrzne i wewnętrzne.
VI. W kręgu śmierci – poezja dydaktyczna.
- XIV i XV w. – nasilenie klęsk żywiołowych (m.in. epidemie chorób zakaźnych, głód i wojny);
kilka podstawowych grup utworów:
1) teksty „contemptus mundi” („wzgarda świata”) – gł. XI i XII w.,
tematyka: marność rozkoszy i nieubłagana śmierć.
2) skargi i żale – tematyka: oczekiwanie na nadejście śmierci, refleksje i
prze-życia.
3) dialogi – spotkanie osoby żywej z martwą lub upersonifikowaną
śmiercią, XII i XIII w.
4) dance macabre – XIV w., tematyka: porwanie do tańca 24
przedstawicieli wszystkich stanów, godności i wieku.
5) traktaty – „sztuka dobrego umierania” („ars bene moriendi”), pocz. XV
w., m.in. Mateusza z Krakowa (walka diabła i aniołów o duszę człowieka,
po-kusy i ich zwalczanie, wiele ilustracji)
- „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” – ok. poł. XV w., najobszerniejszy zachowany ut-
wór (498 wersów), autorem zakonnik z Mazowsza, postawę tworzył łaciński wiersz, przekład
bardzo swobodny, autor wykazał się dużą oryginalnością; utwór zawiera dwie apostrofy (do
Boga – charakter użytkowy – i do wszystkich ludzi); Polikarp jest uczonym, jednak umysł nie
liczy się wobec śmierci, mądry jest bezradny; autor przytacza wszystkie szczegóły dotyczące
jej wyglądu i zachowania, to ona jest tutaj mistrzynią, władczynią, kaznodziejką oraz katem;
posiada rajski rodowód – znajdowała się w jabłku nadgryzionym przez Adama i Ewę; Polikarp
podejmuje próbę udobruchania Śmierci kołaczem; Śmierć roztacza przed swoim słuchaczem
obraz mocy i tańca ze wszystkimi ludźmi; w łacińskim tekście pierwszy w szeregu szedł pa-
pież, w polskim – mędrzec, a papież wędruje dalej razem z żebrakiem; podkreślony egalita-
ryzm i niezależność Śmierci, ukazany „ideał dobrej śmierci”, zaznaczona jej powszechność;
to ona będzie asystować przy mękach na końcu świata (brak możliwości wybawienia); Śmierć
jest straszna i groteskowa, popędliwa, nerwowa, jest to postać bardzo ruchliwa i energiczna,
co podkreśla jej język (wyrażenia obrazowe, dobitne i rubaszne); Mistrz odnosi się do niej z
wielkim szacunkiem i respektem; „Rozmowa…” jest satyrą na duchowieństwo, złych mni-
chów, karczmarzy… widoczny duży realizm w gromadzeniu szczegółów, wiele przenośni, ob-
razowe porównania, synonimy (zwłaszcza odnoszące się do śmierci); przeważa 8-zgłosko-
wiec i rymy dokładne.
- tzw. „Skarga umierającego” – ok. XV w., pieśń zawiera 22 zwrotki 4 wersowe, abecedariusz
(czyli każda zwrotka zaczyna się od innej litery alfabetu) lub akrostych alfabetyczny charakte-
rystyczny dla średniowiecznych „skarg”; człowiek na łożu śmierci czuje strach przed niezna-
nym (nie zapewnił sobie podczas życia zbawienia), wyraża żal z powodu opuszczenia dóbr
doczesnych oraz rozgoryczenie (fałszywe współczucie krewnych); robi rachunek sumienia:
zgrzeszył chciwością, rozpustą, zaniedbaniem obowiązków religijnych), przeżywa męki fizy-
czne i duchowe doprowadzają go do spowiedzi, skruchy, przyjęcia Komunii Świętej i ostatnie-
go namaszczenia, sporządza sprawiedliwy testament (czyli wspiera Kościół), w jego duszy

3
 rozgrywa się walka pomiędzy dobrem a złem (psychomachia); umierający przestrzega przed
podobnymi błędami.
- „Oto usta już zamkniona” – dokończenie „Skargi umierającego”, relacja z sytuacji w domu po
śmierci męża i ojca, spór o spadek, udany lament żony i dzieci (wypada rozpaczać), podkreś-
lenie marności spraw ziemskich, zmarły znajduje się na marginesie tej krzątaniny.
- tzw. „Pieśni Sandomierzanina” – dwie pieśni o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim (reli-
gia + świeckość):
1) „Mękę Bożą spominajmy” – wykład moralny lub alegoryczny dotyczący
każdego z ostatnich siedmiu słów Chrystusa; exemplum (przykład), je-
den epitet o silnym zabarwieniu emocjonalnym: w potrzebach należy
uciekać się do Boga, a nie do czarownic „przeklętych”.
2) „mamy wszyćcy k temu się dziś brać” („Pieśń o gniewie Pańskim”) –
cechy modlitwy, kazania (exempla) i apelu moralno-politycznego; te-
matem lęk przed gniewem Boga; napiętnowanie hazardu; przykłady
wojen i rzezi (m.in. Troja, Sandomierz); wezwanie do poprawy i podję-
cia walki z poganami; rozważania zamyka prośba o zmiłowanie i przy-
jęcie do Królestwa Niebieskiego; występują tu motywy antyczne; ostat-
nia zwrotka to poetycki podpis (Chrystusowy kapłan).
VII. Poezja miłosna.
- miłość nie odgrywała dużej roli w poezji, którą spisywali duchowni; autorami wierszy miłos-
nych byli głównie żacy.
- „Chcy ja na pannu żałować” – ok. XIV w., „cantilena inhonesta” (piosenka nieprzyzwoita), opis
zalotów: od niechęci przez igraszki do złamania oporu panny; topika aluzyjna (odwołania do
realiów ludowych); brak obfitości środków stylistycznych: tylko jedno porównanie, jeden epi-
tet, liczne zdrobnienia i zwroty do panny, dwuznaczniki i symbole (zwłaszcza o podtekście
erotycznym – wieniec pierzyna).
- ułamki erotyków – wplecione w dysputy i traktaty religijne (najważniejszą zasadą przy przepi-
sywaniu było nie marnować pergaminu!); krótkie „westchnienia”: „Ach, miły Boże, toć boli” i
„Ach, miłość, coś mi uczyniła”, przypowieści i zaklęcia „Miłuj, miła, miłuj wiernie”.
- wierszowane listy miłosne – ok. XV w., siedem łacińskich i sześć polskich; „Dawnom zwiedził
cudze strony” – odnaleziony ideał kobiety, przysięga wierności, lojalności… liczne powtórze-
nia („żałość”), dwa epitety: „śliczna” i „wszech śliczna”; „W jedności, stałości serca mego” –
bogatszy niż poprzedni, pisany według średniowiecznych podręczników epistolografii (artes
dictaminis), rozpoczyna się zapewnieniem o ochronie i poufności wyznań, pozdrowieniem i
wyznaniem miłości (świadkiem Bóg), opis siły uczucia, tęsknoty (pragnienie spotkania) i mąk
miłosnych, autor prosi o odpowiedź, znów zapewnia o stałości, zaufaniu i życzliwości, opis
stanu psychicznego zakochanego, kończy dwukrotnym powierzeniem ukochanej Bogu, brak
podpisu (dla bezpieczeństwa), P.S. do posłańca o pozdrowienie, zaniesienie listu i przeczyta-
nie jej; wiele zwrotów, epitetów, liczne synonimy, sytuacje nieprawdopodobne i paradoksy.
VIII. Eksplicity i marginalia.
- eksplicit – formuła na końcu utworu, oznajmiająca zakończenie całości lub części, najczęś-
ciej: „Tu kończy się”
- marginalia – hasła, tytuliki odpowiednich ustępów tekstu, czasem drobne wierszyki zawierają-
ce myśli przepisywaczy i czytelników, np.: o jedzeniu, pieniądzach, aforyzmy, przysłowia, za-

4
 gadki, zaklęcia, podziękowania do Boga, prośby o błogosławieństwo i szczęście, czas i miej-
sce zrobienia kopii, podpis kopistów.
IX. Wiersze mnemotechniczne.
- wokabuły wierszowane – sprawują funkcje poezji (dydaktyczna i mnemotechniczna, czyli uła-
twiająca zapamiętywanie), ważny rym i rytm, słowniki (wokabularze łacińsko-polskie).
- cyzjojany – wierszowane kalendarze (oznaczanie dat świąt nieruchomych i dni poszczegól-
nych świętych w ciągu roku), na jeden miesiąc przypadają dwa wersy (tyle sylab, ile dni w
miesiącu, święto przypada na ten dzień, gdzie pada imię patrona); XIII w. w Niemczech; pol-
skie najstarsze z początku XV w.: cyzjojany płockie i wrocławski, zawierają treści religijne; cy-
zjojan kłobucki – tekst gospodarczy (zawiera wskazówki i dotyczy spraw wiejskich), wymienia
nazwy miesiąca; „Wiersz o miesiącach” ok. 1455 – nazwy miesięcy i ich charakterystyka.
- Jakub Parkoszowic i „Obiecadło” – pierwsza połowa XV w., pierwszy w dziejach traktat o or-
tografii polskiej; wstęp anonimowy; inspiracją dla Parkoszowica była praca Husa o reformie
ortografii czeskiej; niepraktyczność i niekonsekwencja; wiersz mnemotechniczny – zasady je-
go pisowni.
X. Wersyfikacja.
- na przełomie antyku i średniowiecza zanika iloczas, ale nadal układane są wiersz metryczne
na starych zasadach, potem stopniowo stała liczba sylab, akcenty i rymy, na literaturę polska
oddziałuje czeska; kilka systemów wersyfikacji: asylabizm (najczęściej 8- lub 13-
zgłoskowiec), sylabizm względny i sylabizm ścisły.
- rymowanie – zjawisko niestałe, paroksytony z oksytonami (wielozgłoskowe i monosylaby);
przestrzeń współdźwięczności (półtorazgłoskowa do jednozgłoskowej) lub jednej samogłoski,
asonanse, rymy gramatyczne (od rzymskiej retoryki; przeklęknął – stęknął), rym styczny,
parzysty, czasem potrójny, rym tylko dodatek; rzadko pojawia się przerzutnia; w pieśniach
równa liczba sylab.

TEKST
I. Poezja obyczajowa.
- Słoty „Wiersz o chlebowym stole”.
- Wiersz o wybieraniu żony.

II. Wiersze satyryczne.

- Satyra na chytrych kmieciów.
- Satyra na księży.
- Na Strzeleckiego. – satyryczna trawestacja popularnej pieśni kościelnej z XIV w., zapisana w
aktach sądów kościelnych. W r. 1483 pleban kościoła w Lubiniu (Wielkopolska), Wincenty,
zarzucając dziedzicowi Bielewa, Mikołajowi Strzeleckiemu, oszustwo, odśpiewał publicznie
tak przekształconą pieśń, za co został oskarżony o bluźnierstwo i obrazę szlachcica.
- [Dworak szkoda].
- [Kolęda się z Allelują zwadziła]

III. Utwory okolicznościowe i polemiczne.

- Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku.
- Andrzeja Gałki z Dobczyna „Pieśń o Wiklefie”.

5
- Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego.

IV. W kręgu śmierci – poezja dydaktyczna.

- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
- Skarga umierającego.
A. przekaz płocki.
B. przekaz wrocławski.
- [Oto usta już zamkniona].
- Pieśni Sandomierzanina.
Pierwsza pieśń Sandomierzanina [Mękę Bożą spominajmy].
Druga pieśń Sandomierzanina [Mamy wszyćcy k temu się dziś brać].

V. Poezja miłosna.
- Cantilena inhonesta [Chcy ja na pannu żałować].
- Ułamki erotyków
[Ach, miłość, coś mi uczyniła].
[Ach, miły Boże, toć boli].
[Miłuj, miła, miłuj wiernie].
[Nigdym temu wierzyć nie chciał].
- Wierszowane listy miłosne
[Dawnom zwiedził cudze strony].
[W jedności, stałości serca mego].

VI. Eksplicity i marginalia.

- Explicit hoc totum,/ Infunde, da mihi potum;/ Dum bibo piwo,/ Stat mihi kolano krzywo.
(Kończy się to wszystko,/ Nalej, daj mi trunku;/ Gdy piję piwo,/ Stoi mi kolano krzywo.)
- Przeto2 źle napisano,/ Eże3 mało piwa we dzbanie imiano4./ Kto nie umie niczs5 pisać, ten
mnima6,/ Aby mała była robota,/ Boże miły, pofalon7 bądź!/ Nie weźmiesz tych ksiąg,/ Aliż8 mi
trzy wierdunki9 dasz.
- Panno Maryja, prosi10 Syna t[w]ego,/ Jezu Krysta, Pana naszego,/ Azali11 uzdrowi
niedostatki12 ciała mojego./ Amen.
- [Panie Boże, Krolu Wszechmogący].
- [Datum in13 Medyka14].
- [Miły Boże, daj mi pokój, mir15].

2
dlatego
3
ponieważ
4
miano
5
nic
6
uważać, sądzić
7
pochwalony
8
dopóki
9
ćwierć grzywny (12 groszy)
10
proś
11
niech
12
wady, niedomogi
13
sporządzony w
14
wieś w powiecie przemyskim
15
bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście
6
- [Laudate księżą!16].
- Libro finito17,/ Zapłać ty mnie moje myto18.
- [Toc tak jest koniec].
- [Przyszedł dobry do złego].
- Jan, sługa wasz – / We wszyćkich rzeczach chcę być wasz.
- Miły miłą miłuje,/ Chłop19 się temu dziwuje.
- Anna, Kachna, Machna20 – wszyćki mnie21,/ A chłopu prze gowno22 a23 i dwie.
- [Ileś tu miał złych lubości24].
- [O ganiebna25 lubości].
- To mój rym26:/ Ciepły chleb a masło w nim.
- Gorze27 temu na dworze,/ Komu się leczyć, gorze!
- Mam ja męża puchnacza28:/ Ja mu dawam grochu, a on chce kołacza.
- [Zarze29, zarzyce, trzy siestrzyce30!]

VII. Wiersze mnemotechniczne.

- Wokabuły wierszowane.
- Cyzjojany
Cyzjojan płocki.
Cyzjojan wrocławski.
Cyzjojan kłobucki.
Wiersz o miesiącach.
Wiersz dotyczący „suchedni”.
- Jakuba Parkoszowica „Obiecadło” czyli „Wierszowany alfabet polski”.

16
chwalcie księży
17
po skończeniu książki
18
wynagrodzenie, należność
19
tu: prostak
20
forma spieszczona od imienia Małgorzata
21
wszystkie dla mnie
22
wulg. na nic
23
tu: nawet
24
rozkosz, uciecha
25
haniebny, naganny, podły
26
wiersz
27
biada
28
grubas, łakomczuch
29
zorza
30
siostry
7