3.

Główne gatunki piśmiennictwa średniowiecznego, geneza

i rozwój

Największy wpływ na twórczość literacką średniowiecza miało chrześcijaństwo. Podstawowe normy

filozoficzne czy kulturalne, sformułowane przez Ojców Kościoła, mocno oddziaływały na literaturę.
Kościół był pierwotnym źródłem inspiracji oraz miejscem, gdzie kształtowała się estetyka i idee dotyczące
postaw ludzkich. Kościół usiłował całkowicie zdominować literaturę poprzez przekazanie właściwych
sobie wzorów, myśli czy postaw. Dwory szlacheckie usiłowały stworzyć dla kościoła konkurencję.
Literatura jednak w głównej mierze pozostawała w średniowieczu religijna, inspirowano się Biblią oraz
historiami z życia ludzi świętych.

PODSTAWOWE GATUNKI PIŚMIENNICTWA RELIGIJNEGO:

- apokryf (gr. apokrypohs - tajemny, ukryty, niejasnego pochodzenia) to pismo

starożydowskie bądź starochrześcijańskie, nawiązujące treściowo, gatunkowo i stylistycznie
do historii biblijnej, ze względu na niejasne pochodzenie, falsyfikatowy charakter czy treści
heretyckie pozostające poza kanonem Biblii

- hagiografia (gr. hagios - święty; grapho - piszę) obejmuje utwory przedstawiające żywoty
świętych. Jest to, więc odmiana średniowiecznej biografistyki. Hagiografia istnieje niemal od
początków chrześcijaństwa, choć najpierw funkcjonowała w obiegu ustnym. Bohaterem
piśmiennictwa hagiograficznego był święty, osoba historyczna, rzadziej fikcyjna, posiadająca
cnoty chrześcijańskie i kultywująca je. Święty służy za wzór osobowości i jest otoczony
kultem. Na typowe dzieło hagiograficzne składają się trzy części: vita (żywot świętego),
passio (opis procesu i męczeńskiej śmierci) i miracula (opis cudów czynionych przez świętego
w ciągu życia, podczas męczeństwa i po śmierci). Hagiografia stanowi cenne źródło
historyczne, zwłaszcza w dziedzinie kultury i obyczajowości. Żywoty świętych były zwykle
budowane według jednego wzorca, a cechy indywidualne podporządkowywano cechom
idealnym. Poszczególne żywoty świętych mogły mieć charakter ogólnoeuropejski bądź tylko
lokalny.

- hymn to utwór o charakterze podniosłym, uroczystym. Ma z reguły na celu wychwalenie

Boga, ojczyzny, bóstwa lub wartości.

- psalm (łac. psalmu - śpiew przy akompaniamencie muzycznym) to utwór pochwalny,

błagalny, dziękczynny itp., skierowany do Boga. Psalmy wywodzą się z biblijnej Księgi
Psalmów (Psałterza) i cieszą się ogromnym zainteresowaniem czytelników.

- dramat liturgiczny to gatunek dramatyczno-teatralny, obejmujący przedstawienia ściśle

związane z liturgią Kościoła katolickiego, będące fragmentami obrzędów i ściśle
podporządkowane ich strukturze. Dramaty liturgiczne odgrywano w kościołach lub miejscach
dokładnie określonych, dostępne były gronu odbiorców znającemu łacinę. Tematyka
dramatów czerpana była z Pisma Świętego i z apokryfów. Teksty wygłaszano po łacinie, a
aktorami byli zakonnicy i klerycy, nigdy kobiety.
- moralitet to gatunek dramatyczny ukształtowany w późnym średniowieczu, obejmujący
utwory o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym. Występowały w nim postacie
alegoryczne, poruszające kwestie moralne. Stanowiły pewnego rodzaju przypowieść na
temat uniwersalnych prawideł ludzkiego losu. Bohaterami często były personifikowane
pojęcia, takie jak Dobro czy Zło, toczące walkę o ludzkie życie. Nierzadko moralitet służył
celom satyrycznym bądź panegirycznym.

- mirakl to gatunek średniowiecznego dramatu religijnego. Przedstawiał przede wszystkim

obrazy z życia Maryi, rzadziej świętych i męczenników, wysuwając na plan pierwszy cudowne
wydarzenia, boskie interwencje w losy postaci, które miały służyć za przykłady.

- misterium -gatunek ten wyrósł z dramatu religijnego poprzez rozluźnienie i zeświecczenie

jego form treściowych i środków wyrazu. Oprócz elementów religijno-dydaktycznych
wprowadzono również sceny o charakterze realistyczno-rodzajowym czy komiczno-
satyrycznym. Misteria odgrywane były poza murami kościołów, w miejscach specjalnie do
tego przeznaczonych. Odgrywano je w językach narodowych, tak, aby wszyscy mogli je
rozumieć. Fabuła składała się z luźnych epizodów, uwzględniała cały cykl wydarzeń. Forma
misteriów była wierszowana, a ich celem było zbliżenie wątków historyczno-biblijnych do
współczesnych odbiorców
- kazania i pieśni

PODSTAWOWE GATUNKI LITERATURY ŚWIECKIEJ:

- literatura rycerska zdominowała literaturę świecką. Opisuje ona dzieje sławnych rycerzy,
królów i dam serca. W skład literatury rycerskiej wchodzą:

o epika rycerska, rozwijająca się w czterech nurtach:

 wysławienie nienagannej postawy bohaterów
 opiewanie niezwykłych czynów
 opowiadanie o miłości przewyższającej wszystko inne
 prezentowanie rycerzy dążących do świętości
o liryka rycerska opisuje przede wszystkim uczucie miłości.

Autorami literatury rycerskiej byli bardowie i skaldowie, powstawały liczne sagi,

reprezentujące epikę heroiczną. Tworzono również tzw. chansons de geste, czyli pieśni o
czynach, czego przykładem mogą być francuska Pieśń o Rolandzie, pochodząca z końca XI
wieku czy Opowieści kanterbryjskie G. Chaucera z XIV wieku. Popularność zyskała również
poezja prowansalska, rozpowszechniana przez minstrelów i żołnierzy. Autorami i
wykonawcami liryki byli: minnesingerzy, meistersingerzy, goliardowie, waganci, truwerzy.
Część z nich była związana ze środowiskami mieszczańskimi. Dużą rolę w twórczości lirycznej
odgrywał romans rycerski, który nawiązywał do antycznych motywów, a niekiedy
przeistaczał się w szerokie cykle legend, takich jak Opowieści Okrągłego Stołu, opiewające
fantastyczne przygody króla Artura i jego dzielnych rycerzy, Lancelot i Perceval Chrétiena de
Troyes, Tristan i Izolda Gottfrieda ze Strasburga czy Parzival Wolframa von Eschenbach.
Średniowiecze to również okres rozwoju twórczości ludycznej, "karnawałowej", jak ją określił
M. Bachtin. Często w takich utworach burzono hierarchiczny ład świata, podważano prawa
nim rządzące, posuwano się do chwytów groteskowych, a momentami wręcz bluźnierczych.