Średniowiecze sprawdzian

Trzy etapy średniowiecza:

-wczesne średniowiecze V-X wiek
-dojrzałe średniowiecze XI-XIII wiek
-schyłek epoki XIV-XV wiek
Początek umownie wyznacza rok 476, w którym ludy barbarzyńskie zdobyły Rzym, Cesarstwo upadło. W VIII wieku
powstało państwo Karola Wielkiego, nastąpił szybki rozwój. W 1054 roku doszło do podziału Europy na krąg zachodni
i wywodzący się z natury greckiej krąg wschodni (rozbicie nazywane SCHIZMĄ- rozpadem w chrześcijaństwie na
Kościół wschodni i zachodni). Koniec epoki nie jest jednoznacznie wyznaczony (1450- wynalezienie roku, 1453-
upadek Konstantynopola, 1492- odkrycie Ameryki).
W roku 966 (chrzest Mieszka I) układ społeczny zetknął się z ustrojem feudalnym o hierarchicznej zależności między
jednostkami i stanami: poddany<wasal<suweren. Łączy się on z prawem użytkowania dóbr ziemskich oraz
obowiązkiem usług wasala dla seniora.

Kultura epoki:
Teocentryzm- najwyższą, centralną wartością dla ludzi średniowiecza był Bóg, któremu było podporządkowane
zarówno życie człowieka, jak i cały świat
Hierarchizm- wizja świata uporządkowanego, w którym każde stworzenie miało swoje miejsce, ponad wszystkim stoi
Bóg (w sztuce układ wertykalny- hierarchiczny)
Uniwersalizm- jedność kultury, podstawa europejskiej wspólnoty kulturowej to wiara chrześcijańska i znajomość
języka Kościoła (łaciny)
Dwujęzyczność- łacina była uniwersalnym językiem Kościoła, a więc także ludzi wykształconych, w późnym
średniowieczu zaczęła ustępować twórczości w językach narodowych
Anonimowość- średniowieczny artysta pozostawał anonimowy, ukryty za swoimi dziełami, ponieważ nie tworzył ich
dla ziemskiej sławy, ale na chwałę Bożą
Alegoria- obrazowe przedstawienie jakiegoś pojęcia za pomocą umownych i stałych motywów, obraz w literaturze i
sztuce o znaczeniu przenośnym, metaforycznym (sens alegorii jest jednoznaczny, utrwalony tradycją)
Karnawał- uliczne zabawy, parady, błaznowanie, był czasem odwrócenia wartości, zmuszał ludzi do innego
odczuwania świata, przyjęcia innej perspektywy
Rozwój szkolnictwa- nastąpił rozwój systemu oświaty, zaczęły powstawać szkoły katedralne, klasztorne i parafialne,
na uniwersytetach wykładano scholastykę
Scholastyka- metoda rozumowego uzasadniania prawd wiary, oparte na logice Arystotelesa, najbardziej znany
scholastyk- św. Tomasz z Akwinu
Rękopiśmiennictwo- księgi średniowieczne miały postać ręcznie pisanych i zdobionych kodeksów
Iluminacje- barwne, ręcznie wykonane ilustracje średniowiecznego manuskryptu
Miniatury- malowidła małego formatu, często portrety wykonywane na kości słoniowej, pergaminie, porcelanie
Kodeks- stara księga rękopiśmienna, powstała z wielu składek ułożonych jedna na drugiej i spojonych ze sobą

Filozofia średniowiecza:
Augustynizm (św. Augustyn 354-430, pochodzi z afrykańskiego miasta Tagasta):
1.Bóg jest centralną kategorią filozofii i teologii
2.Zło to brak dobra
3.Świat jest podzielony na sferę materialną i duchową
4.Celem człowieka jest poznawanie Boga i własnej duszy, które ma się dokonywać dzięki Bożej łasce- ILUMINACJI
5.Wolna wola jest właściwą naturą człowieka
6.Rozum i wiara powinny się uzupełniać w procesie poznawania
7.Człowiek to istota pełna sprzeczności i wewnętrznie rozdarta, bo skazana na nieustanną walkę

Tomizm (św. Tomasz z Akwinu 1225-1274, dominikanin z włoskiej rodziny arystokratycznej):

1.Człowiek poznaje świat przez zmysły i rozum, a rozumowe poznawanie świata jako Bożego dzieła prowadzi do Boga
2.Prawdy wiary można uzasadniać przez rozumowe dociekanie za pomocą scholastyki
3.Świat jest uporządkowany i pełen ładu, wszystko ma w nim swoje miejsce
4.W świecie istnieje hierarchia określana jako drabina bytów (na szczycie Bóg>aniołowie>ludzie>zwierzęta>rośliny)
Jest to pogląd o hierarchicznej naturze świata nazywany GRADUALIZMEM
5.Istnienie Boga można uzasadnić odwołując się do 5 argumentów opartych na obserwacji
6.Ład i hierarchia istnieją w życiu społecznym
7.Bóg jest bytem koniecznym i niezależnym, wszelkie stworzenia to byt przypadkowy i zależny

Różnice: Tomasz odrzuca myśl, że o naturze decyduje dusza, a ciało jest źródłem grzechu, neguje pogląd o iluminacji
jako źródle poznania
Manicheizm- system religijny z Persji, będący syntezą wielu wierzeń, przyczyną istnienia zła była koncepcja wiecznej
walki dobrem ze złem
Dualizm- postrzeganie świata w kategorii dwóch przeciwstawnych wartości

Sztuka średniowiecza
Alegoria-sens jednoznaczny, utrwalony Symbol- wieloraka interpretacja

STYL ROMAŃSKI STYL GOTYCKI

Klasztory Katedry, łączyły uwielbienie dla Boga z wyobrażeniem
Dojrzała faza epoki porządku, odbicie ładu boskiego
Obronne przeznaczenie budowli( grube mury) Późne średniowiecze
Budulcem kamień Konstrukcje- symbol harmonii z Bogiem
Proste bryły Budulcem cegła
Plan budowli- krzyż albo koło Plan budowli- krzyżowo-żebrowy
Portale i kolumny bogato zdobione Światło przenikające przez witraż (sakralny charakter,
Malarstwo- brak perspektyw źródło uduchowienia)
Iluminowane rękopisy Liczne wieże
Malarstwo- charakter sakralny, elegancja, subtelność
linii, realizm
Symbole i alegorie

Stosunek autorów do dzieł:

-tworzone „ku większej chwale Boga”
-średniowieczny artysta był anonimowy, znikomość
-dzieła w układzie wertykalnym albo horyzontalnym
-teocentryzm obecny we wszystkich dziełach
Cele literatury średniowiecza:
Celem utworów było w większości wypadków pouczenie odbiorcy, wskazanie mu, jak ma żyć, by otrzymać nagrodę w
postaci zbawienia. Wiąże się z tym parenetyczny charakter literatury średniowiecznej, która pokazywała konkretne
wzorce osobowe, związane z pełnieniem określonych funkcji społecznych. Najważniejsze z nich to: rycerz doskonały,
dobry władca, święty.
Gatunki literackie: pieśń religijna, legenda o świętym, hymn, kazanie, moralitet, misterium, dramat liturgiczny,
apokryf, epos rycerski, kronika, dialog, romans rycerski
Dramat liturgiczny- związany z liturgią, inscenizacja wydarzeń biblijnych
Misterium- kościelne obrzędy liturgiczne, tematyka z Biblii, aktorami klerycy, zapoczątkowanie jasełek
Moralitet- charakter dydaktyczny, pouczający, problemy ukazane przez upersonifikowane pojęcia i cechy

Literatura parenetyczna- moralizatorskie zadanie, polegające na wskazywaniu wzorców ideowych i kierunku

postępowania, przy potępieniu zła, idealni bohaterowie, przykłady do naśladowania
Wzorce osobowe: rycerz, władca, święty
Cechy idealnego rycerza:
- dobry chrześcijanin
- wierny, oddany Bogu, ojczyźnie, władcy i damie serca
- honorowy, posiada dumę, humanitaryzm, nigdy nie łamał zasad fair play
- odważny, mężny (twardy, stanowczy, nieugięty, silny duchowo)
- sprawiedliwy
- szlachetny
- dbający o sławę
- szukający przygód
- mający szacunek dla kobiet, gotów do ochrony ich czci
- nigdy nie zawodzi zaufania
- zawsze dotrzymuje danego słowa (przysięgi)
- nie ucieka z pola bitwy
Epos rycerski: utwór najczęściej wierszowany, rzadziej tworzony prozą, ukazujący dzieje życia legendarnych,
częściowo lub całkiem historycznych rycerzy, na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu. Eposy rycerskie
powstawały głównie w średniowieczu i były wtedy najbardziej rozwiniętymi formami poezji dworskiej.
Gesta- średniowieczny gatunek literacki, poematy opiewające przygody (czyny) historycznych bohaterów
Dzieje Tristana i Izoldy:

Tragizm bohaterów: Sielanka dobiegła jednak końca, kiedy Tristanowi i Izoldzie został podany miłosny eliksir. Miłość
Tristana i Izoldy pojawia się w wyniku zażycia tego napoju – od tego momentu losy dwojga ludzi, bez względu na
czynione przez nich wysiłki i podejmowane działania, są zdeterminowane poprzez nieludzką siłę. Bohaterowie nie
zażywają eliksiru z własnej woli – zostaje on im podany w sposób zakamuflowany. Naturalnie, starają się
przeciwstawić obezwładniającemu ich uczuciu – Tristanem kieruje pragnienie zachowywania się zgodnie z kodeksem
rycerskim, Izoldą – wierność wobec męża – jednak podejmowane przez nich próby skazane są na porażkę. Wszystkie
działania będą prowadzić ich ku sobie, a wszelkie przeszkody, problemy, narażanie i ryzykowanie życia sprawiają, że
kochankowie pragną się jeszcze bardziej niż w momencie wypicia eliksiru.

Tragizm Tristana i Izoldy polega na tym, że bohaterowie nie pragnęli miłości, która ich połączyła. Uczucie wkradło się
do ich życia podstępnie, niszcząc to, co osiągnęli i wpływając na ich zachowanie. Kochankowie dochowują sobie
nawzajem wierności aż do śmierci, która ostatecznie ich zjednoczyła. Symbolicznie obrazuje to głóg łączący groby
Tristana i Izoldy. Miłość zmieniła ich, zburzyła ich ład moralny. Konflikt tragiczny, fatum, czary, magia

Wizerunek Tristana jako rycerza: odważny, świetny w walce, oddany królowi, silny, stający w obronie, zaradny, dobry
łowczy, rozważny, pomysłowy, sprytny, dobry strateg

Idealny wzorzec władcy: Średniowieczny władca to symbol sprawiedliwości, odwagi, inteligencji oraz waleczności. W
historii Polski znajduje się wiele idealnych władców, którzy reprezentowali te cechy. Średniowieczny król najczęściej
cechował się roztropnością oraz bezstronnością. Dobro kraju oraz chwała Kościoła to jedne z najważniejszych
wartości, którymi się kierował. Karol Wielki to władca, charakteryzujący się ogromną wiedzą, znajomością języków
obcych, wieloma umiejętnościami i inteligencją. Wielu średniowiecznych królów odznaczało się podobnymi cechami i
umiejętnościami. Oprócz potężnego umysłu władcy posiadali ponad przeciętną zaprawę w walce, ich zwycięstwa i
triumfy, a szczególnie Bolesława Chrobrego były niezliczone. Mimo wszystko nie wywyższali się, każdego obywatela
traktowali tak samo, nigdy ich nie lekceważyli. Byli wzorami do naśladowania.

Histografia- dziejopisarstwo, utwory o treści historycznej

Najważniejsi polscy kronikarze: Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa, Jan Długosz

Hagiografia- utwory literackie poświęcone prezentacji życia świętego

Drogi do świętości:
-wzorzec wschodni: rezygnacja z życia wśród ludzi, oddalenie się od pustelni, czas na modlitwie, oddanie postom,
umartwianie ciała [osiągnięcie szczęścia możliwe w życiu wiecznym, ziemia to marność i złudzenie]
-wzorzec zachodni: wiara radosna, miłosierne uczynki, radośni żebracy, życie w pokorze, kontakt z ludźmi
Święty Aleksy: Aleksy był potomkiem znakomitego rzymskiego rodu książęcego. Był niezwykle religijny. Cnotami chrześcijańskimi
przewyższał swych rodziców. Wziął ślub z córką cesarza, a ślubu udzielił im sam papież. Rankiem następnego dnia po zaślubinach
Aleksy zostawił swoją młodą żonę oraz opuścił dom bogatych rodziców. Zabrał ze sobą tyle złota i srebra, ile tylko był w stanie
udźwignąć. Poszedł nad brzeg morza. Wsiadł na statek. Dopłynął do Syrii. Tam rozdał biednym wszystko, co posiadał, nawet swe
ubranie. Od tego czasu żył z jałmużny, którą zdobył, żebrząc pod kościołem. Całe dnie i noce spędzał na rozmyślaniach o Bogu i
modlitwie. Nikt nawet nie zdawał sobie sprawy z jego książęcego pochodzenia. Pewnego dnia, kiedy leżał na mrozie, z obrazu
kościelnego zstąpiła matka Boska, poszła do klucznika z prośbą, aby ten wpuścił przemarzniętego Aleksego do środka świątyni.
Zdziwiony i przestraszony klucznik oczywiście spełnił prośbę, a kiedy interwencja Matki Boskiej się powtarzała, mężczyzna
opowiedział ludziom mieszkającym w mieście o tych niecodziennych zdarzeniach. Gdy pobożność Aleksego zaczęła wzbudzać
coraz większe zainteresowanie pośród mieszkańców, by uniknąć rozgłosu przeniósł się on w inne miejsce. Udał się do Tarsu ?
tam przyszedł na świat święty Paweł. Po wielu latach tułaczki dziwnym zrządzeniem Bożej Opatrzności powrócił do Rzymu i jako
żebrak znalazł się w dworze swojego ojca. Nikt z rodziny go nie rozpoznał, chociaż wcześniej na próżno wszyscy go poszukiwali.
Jadł resztki ze stołu własnego ojca. Mieszkał w komórce znajdującej się pod schodami. Służba dokuczała mu i wylewała na niego
nieczystości i pomyje. W takiej pokucie i umartwianiu się żył przez szesnaście lat, cierpliwie znosząc liczne upokorzenia i
cierpienia. Gdy poczuł, że nadchodzi śmierć spisał dzieje swojego życia, w których wyjaśnił kim naprawdę jest. Wkrótce potem
umarł. Po śmierci Aleksego zaczęły się dziać niezwykłe rzeczy. We wszystkich rzymskich kościołach dzwony same dzwoniły.
Mieszkańcy miasta zwracali na to uwagę i dziwili się. Mały chłopiec powiedział ludziom o śmierci Aleksego. Do jego zwłok
rozpoczęły się pielgrzymki. Brali w nich udział kapłani, biskupi, kardynałowie, a także sam cesarz. W pobliżu ciała zmarłego miały
miejsce liczne cuda. Kiedy jakikolwiek chory człowiek znalazł się w ich pobliżu, natychmiast powracał do pełni sił i zdrowia. W
ręku zmarły trzymał zmiętą kartkę, ale nikt nie był w stanie jej wyjąć. Dopiero żona Aleksego potrafiła to zrobić. Wtedy wszyscy
zebrani dowiedzieli się, że Aleksy był zaginionym synem Eufemiana, księcia rzymskiego cesarstwa.

Asceza- umartwianie się, rezygnacja z życiowych przyjemności

Asceta- człowiek rezygnujący z życia doczesnego, umartwiający swoje ciało, aby oczyścić duszę
Erem-pustelnia, miejsce odosobnienia, eremita- osoba wycofuje się z życia w społeczeństwie

Legenda o św. Aleksym jako zabytek języka polskiego: Zabytek języka polskiego jest to średniowieczny tekst, który
daje obraz dawnej polszczyzny. Występują liczne archaizmy(leksykalne(wszystek), znaczeniowe(dziano),
fonetyczne(cożci), fleksyjne(był syn), składniowe)

Postawa franciszkańska:
-życie zgodne z nauczaniem Ewangelii, kierowanie się ewangelicznymi cnotami
-miłość do całego świata jako znak miłości do Boga poprzez uwielbienie jego dzieła
-miłość jako sposób poznawania i rozumienia świata
-afirmacja, akceptacja życia i wszystkich jego przejawów
-przyjmowanie dobra i cierpienia z jednakową pokorą
-traktowanie natury jako dzieła Bożego, które zostało stworzone, ale sprzyjać człowiekowi
-wiara radosna opierająca się na miłosierdziu i ubóstwie
Obraz świata w Pochwale stworzenia:
-świat w utworze jest czymś dobrym, pełnym spokoju
-św. Franciszek wymienia elementy przyrody, pokazując ich ogromną rolę w życiu ludzi
-świat i Bóg pozostają w ścisłej zależności
-Bóg opiekuje się światem, a ten chwali go
-dobra świata są wyrazem czci dla Boga
Motyw maryjny
Pieta-w sztukach plastycznych przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwego Jezusa Chrystusa
Deesis- motyw ikonograficzny, przedstawiający trzy postaci- Chrystusa pomiędzy Maryją i Janem Chrzcicielem
Stabat Mater Dolorosa (motyw Matki Bożej Bolesnej)- boleści Maryi po ukrzyżowaniu Chrystusa
Wizerunek Maryi w Bogurodzicy:
-wielbiona przez Boga (sławiena)
-dziewica i matka (antyteza), syn i gospodzin (antyteza)
-wybrana (zwolena)
-tonacja ufności, bliska relacja z ludźmi, na co wskazuje użycie określenia matka
-pośredniczka między ludźmi, a Chrystusem, wierni proszą ją o wyjednanie łask u jej syna
Kształt artystyczny i meliczność:
Budowa I.2/3 apostrofa 1/3 prośba
II. 1/6 apostrofa 5/6 prośba
wiersz zdaniowy- pokrywa się ze zdaniem
paralelizmy składniowe
antytezy: Bogurodzica- dziewica Syn-Gospodzin pobyt- przebyt
Antytezy i rymy służyły łatwiejszemu zapamiętaniu dogmatów wiary
rymy wewnętrzne (sławiena-zwolena), zewnętrzne (Bożycze-człowiecze)
Oś kompozycyjną stanowi układ dwójkowy, zauważalny zarówno w budowie utworu (pary rymowe, symetryczne
zwrotki, powtórzenie refrenu, paralelne treści (zwroty do Maryi i Jezusa)
Melodyjność uzyskuje się poprzez:
-refren
-rymy
-paralelna budowa zdań, nieskomplikowana
-inne powtórzenia
Meliczność:
-sposób poważny, dostojny, wyniosły
-rozciąganie głosek i sylab służy podniosłemu nastrojowi, zagrzewa rycerzy do walki, daje wiarę w zwycięstwo, pieśń
zbliża do Boga, który dba o bezpieczeństwo

Kształt artystyczny: Pierwsza zwrotka rozpoczyna się rozbudowaną apostrofą do Matki Bożej, po której następuje
krótka prośba. Druga zwrotka zbudowana jest odwrotnie. Wiersz ma charakter zdaniowo-rymowy (każdy wers to
oddzielne zdania, występują rymy wewnętrzne i zewnętrzne). W pierwszej strofie występują antytezy. Podmiot
liryczny jest zbiorowy- wierni zanoszący modlitwy.
Pieśń obrazuje stan XIII wiecznej polszczyzny, zawiera archaizmy należące do różnych podsystemów języka (ZABYTEK
JĘZYKA POLSKIEGO).
Bogurodzica jako zabytek kultury:
-dostarcza wiedzy na temat średniowiecznej filozofii, obyczajowości, odbija się w niej hierarchizm, gradualizm,
dualizm, deesis, teocentryzm
-mówi się o niej jako o poetyckim traktacie teologicznym
Wizerunek Maryi w Posłuchajcie, bracia mili:
-stojąca pod krzyżem, cierpiąca na widok umierającego Syna
-przeżywa ból i rozpacz po stracie syna
-lamentuje, zwraca się do różnych osób, szukając odpowiedzi, ale także życząc innym matkom , aby nigdy nie spotkał
ich taki los
-bezsilna, zwykła kobieta, prosząca o wsparcie, bezradna
-postać zdesakralizowana
-podmiotem lirycznym

„Lament świętokrzyski" liczy 38 wersów o nieregularnej budowie, przekazujących pełen liryzmu monolog
współcierpiącej z ukrzyżowanym synem matki, udręczonej do granic ludzkiej wytrzymałości. Występują tu 4
apostrofy: do ludzi(Matka Boska prosi o wsparcie , pożałowanie i wysłuchanie jej lamentu i skargi),do syna(wyrażą
ból ,że syn od niej odchodzi , a ona nie jest w stanie nic zrobić, nawet ulżyć w cierpieniu swemu dziecku),do anioła
Gabriela( występuje do niego z pretensjami , iż obiecał jej szczęście, a ona musi przechodzić przez taki ogrom
cierpień) oraz do matek(radzi im modlić się, by nie spotkało ich to co ją).

„Lament świętokrzyski” stanowi przede wszystkim realizację motywu maryjnego, który w związku z rosnącym w siłę
kultem Matki Boskiej stawał się coraz ważniejszy dla średniowiecznego chrześcijaństwa. To pochodzące z XV w. dzieło
wykorzystuje popularny ówcześnie motyw Stabat Mater Dolorosa, czyli „Stała Matka Boleściwa (pod krzyżem)”. W
„Lamencie świętokrzyskim” jest on zrealizowany w sposób szczególny: utwór ten koncentruje się głównie na
ukazaniu psychiki Maryi, dzięki czemu bardzo mocno przybliża jej sytuację emocjonalną czytelnikowi (być może
kiedyś był to widz).Ze współudziałem odbiorców w cierpieniu wiąże się także inny motyw, jaki można odnaleźć w
„Lamencie świętokrzyskim” – motyw compassio, czyli współodczuwania, współcierpienia. Służył on nie tylko
wyeksponowaniu bólu Matki Boskiej i skłanianiu do współczucia, lecz pokazywał także, że cierpienie Maryi jest
cierpieniem całej ludzkości, która również uczestniczy w dziele Zbawienia.
Przyczyny popularności tematyki związanej ze śmiercią:
-ówczesne warunki polityczno-społeczne
-panująca religia i filozofia
-nastawienie psychiczne ludzi tamtych czasów
-oswojenie ludzi ze śmiercią
Ars moriendi- motyw, który ukazuje, w jaki sposób prawdziwy chrześcijanin powinien odejść z tego świata, aby
dostąpić zbawienia
Ars bene moriendi- sztuka dobrego umierania
Danse macabre- motyw, alegoryczne przedstawienie śmierci, ostrzeżenie przed przywiązaniem do spraw doczesnych,
taniec śmierci, wyraz nietrwałości i znikomości życia, taneczny krąg szkieletów i ludzi
Memento mori- pamiętaj o śmierci, przypomnienie, że nie da się uniknąć śmierci
Wizje śmierci w literaturze:
-wzory idealnej śmierci
-śmierci św. Aleksego towarzyszyły cudowne okoliczności, jego ciało miało moc uzdrawiania
-śmierć Chrobrego była utożsamiania z kresem wspaniałych czasów, wierzono, że z jego śmiercią odeszła wszelka
radość
-śmierć rycerza chwałą dla niego, zsyłany jest mu anioł
-danse macabre- taneczny krąg szkieletów z ludźmi
-Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią- rozkładające się ciało
-ukazana w sposób plastyczny, spersonifikowany