ŚREDNIOWIECZE

1. RAMY CZASOWE
476 (upadek cesarstwa zachodniorzymskiego) – 1450 ( wynalezienie druku przez Gutenberga
1453 ( upadek cesarstwa bizantyjskiego)
1492 (odkrycie Ameryki)
W POLSCE:
966 (chrzest Polski) –

2. Uniwersalizm średniowieczny – właściwość chrześcijańskiej Europy w epoce średniowiecza

polegająca na jej kulturowym ujednolicaniu, które dotyczyło różnych zjawisk: systemu
społeczno-politycznego (był nim feudalizm), języka (wszyscy ludzie wykształceni posługiwali
się łaciną), świąt i obrzędów religijnych (określał je Kościół katolicki), systemu szkolnictwa,
wzorów architektury, sztuki oraz wielu innych wymiarów kultury.

3. FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZA:

a) Tomizm – filozofia oparta na poglądach św. Tomasza z Akwinu (1225-1274). Jego

podstawą był racjonalizm i przekonanie, że wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu.
Św. Tomasz mówił iż niektóre prawdy wiary co prawda przekraczają możliwości
ludzkiego zrozumienia, ale istnienie Boga. Wprowadził hierarchizację. Bóg stoi na samej
górze

b) Augustynizm – twórcą tej koncepcji był św. Augustyn (354-430). Założeniem filozofii
Augustyna była hierarchia bytów na której człowiek znajdował się miedzy aniołami a
zwierzętami, czyli między bytami wyższymi a niższymi.

4. WZORCE OSOBOWE:

a) ŚWIĘTY – ASCETA Legenda o świętym Aleksym

- MĘCZENNIK
b) WŁADCA – Gall Anonim Kronika polska
- opowieści Okrągłego Stołu

c) RYCERZ – Pieśń o Rolandzie

- Tristan i Izolda
- Opowieści Okrągłego Stołu

d) DAMA SERCA – Tristan i Izolda

5. CECHY STYLU ROMAŃSKIEGO I GOTYCKIEGO

a) Styl romański: XI-XIIw.

Charakterystyczne były grube mury, małe okna. Budowle o prostych, surowych
kształtach. Ponurość architektoniczną równoważono bogatymi zdobieniami i
płaskorzeźbami umieszczonymi na kolumnach lub bramach wejściowych (portalach).
 Do tego stylu należą przede wszystkim: Katedra w Gnieźnie, Krakowie, Klasztor w
Tyńcu, Kościoły w Tours.

b) Styl gotycki: Powstał ok. 1140 we Francji

Charakteryzował się strzelistością budowli, wysokimi smukłymi ścianami, dużymi
oknami, w których znajdowały się kolorowe witraże, bogate ornamenty na
kolumnach. Najbardziej znane katedry w tym stylu: Katedra Notre-Dame w Paryżu,
Palazzo Pisani.

KATEDRY – styl gotycki

BAZYLIKI – styl romański

6. CECHY LITERATURY ŚREDNIOWIECZNEJ:

- Anonimowość – większość utworów nie była podpisywana.
- Język – literatura była pisana tylko po łacinie
- Alegoryczność – pod motywami, postaciami czy obrazkami ukryte były pewne domyślne
treści, ukryte znaczenie.

7. Cechy średniowiecza:
- Uniwersalizm
- Teocentryzm (Bóg jest w centrum zainteresowania)
- Asceza
- Augustynizm
- Tomizm
- Anonimowość
- Idealizacja
- Alegoryzm

8. Cechy renesansu:
- humanizm
- antropocentryzm ( w centrum zainteresowania jest człowiek)
- utwory były podpisywane przez autorów, nie były anonimowe

9. Kroniki i kronikarze w średniowieczu:

a) Gall Anonim – Kronika polska
b) Janko z Czarnkowa
c) Wincenty Kadłubek – Kronika polska
d) Jan Długosz

10. Cechy idealnego władcy, rycerza:

 sprawiedliwy i bezstronny, wszystkich traktuje jednakowo,

 mężny rycerz, którego czyny stanowią wzór dla obywateli,
 pokorny,
 szlachetny,
 potężny,
 hojny dla biednych i Kościoła,
 uczciwy,
 wzorcowy wojownik,
 bohaterski i niezwyciężony,
 dobry strateg,

Godna śmierć: na polu walki

11. Pojęcia:

- ars moriendi – „sztuka umierania” – popularne w średniowiecznej literaturze religijnej

utwory, w których opisane są przygotowywania człowieka do śmierci oraz związane z tym
przemyślenia
- asceza – ograniczenie potrzeb życiowych, umartwianie się, poddanie surowej dyscyplinie
wewnętrznej w celu osiągnięcia doskonałości.

- Bbiblia pauperum – „Biblia ubogich” – książki obrazkowe ukazujące różne wątki z biblii,
tworzone z myślą o ludziach którzy nie potrafią czytać i pisać.

- chansons de geste – francuskie poematy epickie powstające od XI do XIII w., które

opowiadają o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterów, ułożone w cykle
skupione wokół dziejów postaci, wybitnych rodów lub znanych sytuacji i zdarzeń.

- danse macabre – taniec śmierci

- deesis – w malarstwie i rzeźbie kompozycja ukazująca trzy postacie: pośrodku Chrystusa

Władcę i Sędziego, po bokach Matkę Boską i Jana Chrzciciela w pozach modlitewnych jako
pośredników między ludźmi a Zbawicielem.

- epos rycerski (poemat rycerski) – ukształtowany w średniowieczu gatunek należący do

epiki, obejmujący dłuższe utwory o czynach legendarnych lub historycznych bohaterów,
których przygody układają się w cykle fabularne np. Opowieści o królu Arturze i rycerzach
Okrągłego Stołu.

- etos – ogół wartości, obyczajów, wzorów postępowania składających się na styl życia jakiejś
grupy ludzi, który decyduje o jej odrębności.

- hagiografia – dziedzina piśmiennictwa obejmująca żywoty świętych oraz legendy.

- Stabat Mater – motyw w sztuce i literaturze nazwany od początku słów (Stabat Mater
Dolorosa „Stała Matka Boleściwa”), średniowiecznej pieśni religijnej, w której przedstawiona
jest Matka Boska rozpaczająca pod krzyżem

- sztuki wyzwolone – siedem wywodzących się z antyku dyscyplin wiedzy, których uczono w
szkołach średniowiecznych. Były to: gramatyka, retoryka i dialektyka (nauczane na niższym
poziomie tzw. Trivium) oraz arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia na poziomie
wyższym, tzw. Quadrivium)

- teocentryzm – pogląd uznający Boga za największą wartość, początek i koniec wszystkiego,

ośrodek myśli i wszelkich dążeń człowieka.

- scholastyka – kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej charakteryzujący się

dążeniem do rozumowanego udowodnienia dogmatów religijnych i opieraniem się na
 autorytetach jako głównych źródłach poznania prawdy. Scholastycy w swoich dociekaniach i
analizach nie odwoływali się do doświadczenia.

- utwór parenetyczny – utwór o charakterze dydaktycznym, propagujący wzory

postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych.
- kronika – gatunek prozy historiograficznej. Opis ważnych wydarzeń ułożonych
chronologicznie, łączący elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką oraz tendencjami
moralizatorskimi, politycznymi lub panegirycznymi.

- lament – gatunek należący do liryki, obejmujący utwory wyrażające ból, narzekania i skargi
na los. W literaturze staropolskiej utwory tego typu nazywano też żalami lub planktami.

- historiografia – ogół prac historycznych odnoszących się do danego regionu, zagadnienia

okresu historycznego.

12. MOTYWY:
a) Deesis – Bogurodzica
b) Stabat Mater – Lament świętokrzyski
c) Ars Moriendi – Legenda o świętym Aleksym
d) Taniec śmierci - Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią

13. ZŁOTE MYŚI:

- Memento mori – Pamiętaj o śmierci
- Orta et labora – módl się i pracuj
- Sic transit gloria mundi – Tak przemija chwała świata
- Ad majorem Dei gloriam – Ku większej chwale Boga

14. ASCETA:
- porzucenie rodziny i samotna podróż
- oddanie się Bogu
- wieczna czystość
- wyrzeczenie się całego bogactwa
- skromne życie
- znoszenie cierpienia