ŚREDNIOWIECZE

Podstawowe informacje

1. Nazwa epoki
a) Nazwa „średniowiecze” przyjęła się dopiero w renesansie i sugerowała, że chodzi o epokę przejściową,
która oddziela Starożytność (Antyk) od Renesansu – czasów odrodzenia ideałów klasycznych.
b) Nazwa średniowiecze była określeniem pogardliwym, negatywnym
c) Obecnie docenia się dorobek tej epoki, m.in.:
- duchowa jedność Zachodu
- uniwersalna kultura oparta na filarach starożytności i chrześcijaństwa

2. Ramy czasowe
a) Europa

476 r. 1453 r./ 1492 r.

Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego upadek Cesarstwa Bizantyjskiego/ odkrycie Ameryki

b) Polska

966 r. przełom XV i XVI w.

Chrzest Polski

3. Wybrane osiągnięcia średniowiecza

a) Wynalazki:
- prasa drukarska
- okulary
- kompas
- kusza
b) Uniwersytety w Paryżu, Pradze, Krakowie – nauczanie: gramatyki, logiki, retoryki, teologii, a także
geometrii, arytmetyki, astronomii i muzyki
c) Opracowano podstawy medycyny

4. Kluczowe pojęcia do zrozumienia epoki:

a) Teocentryzm – Bóg w centrum
Bóg uznawany za najwyższą wartość, religijność przenika wszystkie obszary życia, wartość ma życie wieczne, a
nie życie doczesne
b) Dualizm
Człowiek średniowiecza postrzega rzeczywistość podwójnie, dzieli je na dwie przeciwstawne strefy: sacrum
(świętości) i profanum (to co przyziemne). Pomagało to w podejmowaniu życiowych decyzji.
 c) Feudalizm
Ustrój, który zakładał, że społeczeństwo jest zhierarchizowane – podzielone na 3 stany (warstwy):
duchowieństwo, rycerstwo, chłopstwo. Osoby stojące niżej w hierarchii były zależne od tych, które zajmowały
wyższe miejsce.
d) Uniwersalizm średniowieczny
Uniwersalizm średniowiecza oznaczał ujednolicenie kultury pod wpływem chrześcijaństwa.
e) „Memento mori” – „pamiętaj, że umrzesz”
Popularne w średniowieczu hasło, które wskazywało na cel starań człowieka na ziemi – niebo. Dobra materialne
nie mają wartości w obliczu śmierci. Wszystko na ziemi przemija.

5. Wzorce osobowe średniowiecza

Wzorce religijne Wzorce świeckie
- święty (literatura hagiograficzna, czyli opisująca - doskonały rycerz (wzorce te można znaleźć w
życie świętych) utworach zaliczających się do pieśni o czynach, czyli
- asceta (literatura parenetyczna, czyli opowiadających o dokonaniach wielkich władców i
przedstawiająca wzorce postępowania) rycerzy, czasem nazywających też eposami
rycerskimi)
- doskonały władca (literatura panegiryczna, czyli
wychwalająca władców)
- miłość dworska (opisywana w romansach
rycerskich)

Późnośredniowiecznym gatunkiem literackim prezentującym odbiorcy pewne wzorce postępowania był

moralitet – gatunek dramatyczny o charakterze dydaktycznym, ukazujący bohatera, który wybiera między
dobrem a złem, prowadzącymi ostatecznie do zbawienia lub potępienia.

6. Filozofia średniowiecza
a) Augustynizm
Augustynizm to określenie poglądów sformułowanych przez św. Augustyna. Do najważniejszych należą:
- dualistyczny charakter świata – nieśmiertelna dusza i materialne ciało, dobro i zło,
- rozdarcie między duchowością a cielesnością
- asceza (umartwianie się) to sposób na zwyciężenie pokus cielesnych i ćwiczenie doskonałości duchowej
- najdoskonalszym źródłem wiedzy jest iluminacja, czyli oświecenie od Boga
- wszystko, co stworzył Bóg jest dobre
- zło jest brakiem dobra
b) Tomizm
Tomizm to określenie poglądów św. Tomasza z Akwinu. Do najważniejszych należą:
- wiara i rozum to dwie drogi poznania świata
- człowiek nigdy nie zdobędzie pełnej wiedzy o Bogu
- każdy przedmiot jest efektem współdziałania materii i formy
- tylko Bóg jest czystym istnieniem
c) Franciszkanizm
Franciszkanizm to określenie filozofii św. Franciszka z Asyżu. Jego założenia to:
 - życie, zgodnie z naukami Jezusa
- ubóstwo, miłosierdzie, pokora, miłość do świata i ludzi
- szacunek do przyrody
- radosna wiara
- przezwyciężenie pokus, umartwienie (pokuta), cierpliwość w chorobie jako przejawy uznania siebie za
tzw. bycie mniejszym

7. Czym była średniowieczna scholastyka?

Scholastyka – główny kierunek średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej. Polegał na rozumowym uzasadnianiu
prawd wiary i odwoływaniu się do uznanych autorytetów.

8. Sztuka średniowiecza
a) W architekturze Średniowiecza dominowały dwa style – początkowo styl romański, a w późnym
Średniowieczu – styl gotycki

Styl romański Styl gotycki

Architektura romańska Architektura gotycka

XI – XII w. XIII – XVI
Masywna, prosta bryła budynku Strzelista, smukła, wysoka była budynku
Niewielkie, wąskie, wysoko położone okna Duże okna, witraże okienne
Skromne zdobnictwo, niewiele ozdób, prostota Bogate zdobnictwo, dużo ozdób, kunsztowność

9. Popularne motywy w sztuce średniowiecza

a) Motyw „danse macabre” (taniec śmierci)
Jest to ukazanie upersonifikowanej śmierci, zwykle pod postacią ludzkiego szkieletu, która prowadzi w tańcu
przedstawicieli wszystkich stanów i zawodów. Motyw ten pokazuje powszechność śmierci i jej równość wobec
ludzi.
b) Motyw „ars moriendi” (sztuka umierania)
Jest to ukazanie jak godnie umierać i dobrze przygotować się do śmierci. Umierający przebywa w otoczeniu
bliskich, a także aniołów i diabłów oraz świętych.
c) Motyw „stabat Mater Dolorosa (Matka Boska cierpiąca)
To wizerunek Matki Boskiej cierpiącej i rozpaczającej pod krzyżem, na którym umiera jej ukochany syn.
d) Motyw „deesis”
Oznacza pośrednictwo w modlitwie – wierni poprzez Maryję i Jana Chrzciciela kierują prośby do Jezusa. Nie mają
śmiałości, aby bezpośrednio zwracać się do Syna Bożego.

10. Literatura
a) Literatura religijna była dominującym nurtem tej epoki
- miała służyć do utrwalania wiary i wskazywania drogi jak żyć, aby osiągnąć zbawienie
- opowieści o świętych, których życie należy naśladować
- komentarze do Biblii, kazania, modlitwy
b) Literatura świecka
- powstawała w środowiskach szkolnych i uniwersyteckich
- tworzona przez śpiewaków
- pochwała miłości, uroki życia wiejskiego i mieszczańskiego
- opowieści o bohaterskich czynach rycerzy

11. Cechy literatury średniowiecza

a) Anonimowość
b) Uniwersalność
c) Alegoryczność
d) Dydaktyzm