Oświecenie

Geneza
Za początek epoki w Europie uznaje się lata 80. XVII w. i opublikowanie w Anglii przełomowych rozpraw Isaaca Newtona oraz filozofa Johna
Locka’e. Za wydarzenia kończące okres przyjęło się uważać rewolucję francuską 1789 - 1799. Jednocześnie temu przełomowi nadano nazwę
oświecenie. Rozpowszechnił ją Immanuel Kant, który określał je jako wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy, przy czym
niepełnoletność rozumiał jako niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem. Charakter epoki, która uwierzyła w rozum jako najlepsze źródło
wiedzy i narzędzie poznania, oddają również określenia wiek rozumu czy wiek filozofów.
Do Polski idee oświecenia dotarły dopiero w latach 40. XVIII w. i dominowały do początku lat 20. XIX w. (1822 - wydanie Ballad i romansów
Adama Mickiewicza). Na kształt światopoglądu oświeceniowego miały wpływ wydarzenia związane ze zmianami ustroju (absolutyzm oświecony,
rewolucja francuska, konstytucję, trójpodział władzy Monteskiusza), rewolucja przemysłowa, z którą wiązała się m.in. walka o prawa mieszczan,
a także rozwój miast oraz edukacji (szkół, bibliotek, uniwersytetów, szkolnictwa prywatnego).
Pojęcia kluczowe Jacques-Louis David, Portret małżonków Lavoiser, 1788
RACJONALIZM (sensualizm, empiryzm):
- Termin ten oznacza prąd filozoficzny, etyczny i kulturowy epoki.
Przeświadczenie, że najważniejszym narzędziem poznania jest
rozum.
- Konsekwencjami takiego myślenia było: zanegowanie religii jako
ideologii dającej fałszywe pojęcie o świecie, odrzucenie wiary w cuda
i zjawiska nadprzyrodzone, krytyka i zakwestionowanie autorytetu
Kościoła jako instytucji związanej z obaloną monarchią absolutną.
- Swoich zwolenników miał również w oświeceniu pogląd, że
rzeczywistość można poznawać za pomocą zmysłów (sensualizm) lub
poprzez doświadczenie (empiryzm).

UTYLITARYZM:
- Pogląd głoszący, że dążenie do zaspokojenia jednostkowych
potrzeb jest moralne, jeśli przynosi pożytek ogółowi, zapewnia
szczęście innym.

DEIZM, ATEIZM:
- W myśl deizmu Bóg stworzył świat i prawa nim rządzące, ale nie
ingeruje w jego dzieje. Wyznawcy ateizmu uważali natomiast, że
Boga nie ma.
Filozofia i myśl społeczno-polityczna
Oświecenie jest dziełem filozofów. Sformułowane przez nich idee przeobrażały życie społeczne, polityczne, kształtowały postawy religijne, naukę,
literaturę i sztukę.
EMPIRYZM FILOZOFIA KRYTYCZNA POWRÓT DO NATURY LIBERALIZM
John Locke Immanuel Kant Jean-Jacques Rousseau Wolter
- człowiek rodzi się jako - sądy aprioryczne (oparte na - potępienie cywilizacji, - prawo naturalne podstawą
niezapisana karta (tabula rasa); pojęciach wrodzonych) i postępu i nauki; moralności;
- fundamentem poznania jest aposterioryczne (wynikające z - miarą człowieczeństwa nie jest - nietolerancja religijna jest
doświadczenie (źródła doświadczenia); rozum lecz wartości moralne; sprzeczna z wiarą chrześcijańską
zewnętrzne i wewnętrzne); - poznanie rzeczy samej w sobie - człowieka oświeca nie rozum, i prawem naturalnym;
- ludzie podlegają prawom jest niemożliwe; ale serce i głos sumienia; - celem życia powinno być
naturalnym (danym od - przedmiot poznania - postulat zrzucenia krępującego naprawienie świata.
Stwórcy, wynikającym z natury dostosowuje się do osoby gorsetu cywilizacji i powrotu do
człowieka i poznawalnym poznającej. natury, idea dobrego
rozumowo). dzikiego.
Kultura i oświata
MECENAT KRÓLEWSKI:
Król Stanisław August Poniatowski odegrał ważną rolę w rozwoju polskiej kultury, obejmował opieką czasopisma i twórczość artystyczną, dzięki
czemu powstało wiele wartościowych utworów; wyrazem królewskiego zainteresowania kulturą były słynne obiady czwartkowe.

CZASOPIŚMIENNISTWO I PUBLICYSTYKA:
W oświeceniu nastąpił gwałtowny rozwój publicystyki; powstały gazety: Monitor, Zabawy przyjemne i pożyteczne (kojarzone z obiadami czwartkowymi,
ponieważ popierały politykę królewską), Gazeta Warszawska; na ich łamach autorzy poruszali aktualne tematy, ukazywali wzór osobowy oświeconego
szlachcica, walczyli o tolerancję religijną, prawa mieszczan i chłopów oraz świecką edukację; popularność zdobywały gatunki publicystyczne:
felietony, eseje, powiastki filozoficzne, listy do redakcji: do najważniejszych publicystów i pisarzy politycznych epoki należeli Hugo Kołłątaj, Adam
Naruszewicz, Stanisław Konarski i Stanisław Staszic.

OŚWIECENIOWE INSTYTUCJE KULTURY i NAUKI:

Collegium Nobilium (nowoczesna szkoła średnia mająca wychowywać synów bogatej szlachty na przyszłą elitę intelektualną społeczeństwa),
Szkoła Rycerska (pierwsza szkoła państwowa przygotowująca młodzież do służby wojskowej i pracy w urzędach cywilnych, kształcąca w duchu
patriotyzmu i odpowiedzialności obywatelskiej), Komisja Edukacji Narodowej (pierwsze w Polsce ministerstwo oświaty, mające przygotować
reformę szkolnictwa), Biblioteka Załuskich (pierwsza biblioteka narodowa).
Sztuka
Dzieła sztuki powstałe w oświeceniu są odzwierciedleniem różnorodnych idei epoki. Obok nurtu klasycystycznego wzorującego się na antyku
(uporządkowanego, harmonijnego) funkcjonował nurt rokokowy (asymetryczny, ozdobny). Postulat powrotu do natury znalazł swoje ujście w
sentymentalizmie (charakterystyczny dla literatury sentymentalnej typ uczciwości i pejzażu można odnaleźć w malowanych scenach dworskich i
pasterskich oraz sztuce ogrodowej).
ROKOKO François Boucher, Diana po kąpieli, 1742
- motywy dworskie, mitologiczne, pasterskie;
- jasna, pastelowa kolorystyka;
- w rzeźbie dynamiką, precyzja szczegółów;
- ozdobne detale - popularny motyw dekoracyjny rocaille
przypominający muszlę;
- inspiracje Dalekim Wschodem;
- związek z kulturą dworska, dążeniem do wysublimowanej
elegancji, przyjemności, zabawy - atmosfera wytworności i
finezji;
- rozluźnienie obyczajów - wiele dzieł sztuki i utworów o
charakterze erotycznym;
- najwybitniejsi twórcy: Jean-Honore Fragonard,
François Boucher, Jean-Antoine Watteau, Jan Piotr
Norblin.

Jacques-Louis David, Portret madame Recamier, 1800

KLASYCYZM:
- symetria;
- harmonia kompozycji, statyczność;
- sceny mitologiczne lub historyczne;
- akty, portrety, realistyczne widoki miast;
- realizm i idealizm;
- delikatny światłocień;
- konwencjonalne pozy, gesty;
- w rzeźbie naśladowanie wzorów antycznych;
- w architekturze: gmachy reprezentacyjne i użytkowe, pałace i
wille na planie prostokąta, elementy zapożyczone z antyku
(kolumny, portyki), symetria, porządek;
- najwybitniejsi twórcy: Jacques-Louis David, Antonio
Canova, Bertel Thorvaldsen, Bernardo Bellotto zwany
Canaletto.

Literatura
Cechy literatury oświeceniowej:
- dydaktyzm i wychowywanie czytelnika, idea uczyć, bawiąc;
- propagowanie nowych idei, postaw, wzorców postępowania, współuczestniczenie w reformatowaniu społeczeństwa i państwa - szerzenie
racjonalistycznego poglądu świata, tolerancji religijnej, otwartości na świat, wiary w rozum, postęp i naukę;
- krytycyzm, antyklerykalizm - krytyka feudalnego porządku społecznego, głoszenie haseł wolności człowieka, równości wobec prawa,
potępienie fanatyzmu religijnego, ciemnoty, zabobonów, uprzywilejowania kleru i szlachty.
KLASYCYZM: SENTYMENTALIZM:
Charakterystyka: Charakterystyka:
- odwoływanie do wzorców i form antycznych; - ukazywanie wewnętrznych przeżyć twórcy i uczuć
- przestrzeganie reguły trzech jedności w dramacie; innych ludzi;
- stosowność (decorum), prawdopodobieństwo (mimesis); - związek z naturą;
- respektowanie zasady umiaru, proporcji i harmonii; - styl: elementy języka potocznego, prostota,
- styl poważny, retoryczny; melodyjność;
- odrodzenie i rozwój gatunków dydaktycznych: satyra, bajka, oda, poemat - gatunki: sielanka, pieśń liryczna, pieśń religijna,
heroikomiczny, komedia obyczajowa i polityczna; powieść;

Poruszane tematy: Poruszane tematy:

- krytyka zacofania (satyry, Monachomachia Ignacego Krasickiego);
- piętnowanie bezmyślnego naśladowania wzorów cudzoziemskich (Żona
modna Ignacego Krasickiego, Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego);
- kwestie społeczne (satyry i bajki Ignacego Krasickiego);
- kreowanie nowoczesnych postaw (Do króla Ignacego Krasickiego)
- miłość (Do Justyny, Tęskność na wiosnę, Laura i Filon
Franciszka Karpińskiego);
- natura (sielanki Franciszka Karpińskiego);
- religijność, duchowość (liryka religijna Franciszka
Karpińskiego - pieśni, kolędy).
Bohaterowie
WZORZEC OSOBOWY:
- bohater oświecony: racjonalista, wolny od przesądów, odpowiedzialny obywatel, reformator: król Stanisław August Poniatowski w satyrze
Do Króla Ignacego Krasickiego;
- bohater sentymentalny: wrażliwy, ulega nastrojom, melancholijny, zafascynowany naturą, żyjący z nią w harmonii: bohaterowie sielanki
Laura i Filon Franciszka Karpińskiego
- oświecony sarmata: przywiązany do tradycji, ale otwarty na propozycje reform: Podkomorzy, Walery w Powrocie posła Juliana Niemcewicza
ANTYWRZOZEC OSOBOWY:
- żona modna: bezkrytycznie naśladuje zagraniczną modę, wiedzie pustą egzystencję, opartą na zabawie, żyje ponad stan: bohaterka satyry
Żona modna Ignacego Krasickiego
- fircyk: powiela obce wzorce, bezkrytycznie hołduje modzie, lekkomyślny, niepoważny: bohater Fircyka w zalotach Franciszka Zabłockiego
- szlachcic sarmata: typowy sarmata dbający jedynie o własne interesy, a nie o dobro kraju, przeciwnik reform, konserwatysta: starosta
Gadulski, Powrót posła Juliana Niemcewicza
Motywy popularne w oświeceniu
ROZUM
Podstawa światopoglądu ludzi oświecenia było przekonanie, że
najlepszym źródłem wiedzy jest rozum. Wierzono, ze można
poznać racjonalne prawa rządzące światem. Za podstawowy
warunek wyzwolenia ludzkości ze sadu barbarzyństwa i Pierwszy lot balonem braci Montgolfier, 1783
niedojrzałości uznano wolność myśli, a szczególnie swobodę
dociekań naukowych. Rozwój nauk ścisłych przyczynił się do
ogromnego postępy cywilizacyjnego. Powstawały liczne
dzieła popularyzujące wiedzie naukową przeznaczone dla
szerokiego grona odbiorców. W utworach literackich
uosobieniem ideologii oświecenia była postać filozofa - nowy
wrzozec osobowy. Literaturze przypisano funkcje dydaktyczne,
jej głównym celem stało się oświecenie, czyli edukowanie
czytelników - z jednej strony propagowanie nowych postaw i
wzorców postępowania, z drugiej - wykpiwanie zacofania,
głupoty czy naiwności.

PODRÓŻ DO UTOPII/ARKADIA:
Chętnie wykorzystywanym motywem literatury oświeceniowej
była podróż. Pozwalała ona bohaterowi zastanowić się nad
naturą człowieka i świata, dojrzeć (podróż inicjacyjna),
ukształtować siebie na nowo, dokonać przemiany
wewnętrznej, nabrać dystansu do rzeczywistości. W trakcie
peregrynacji bohater trafiał nierzadko do egzotycznej krainy,
wyspy szczęśliwości uosabiającej ówczesne marzenia o idealnym
świecie. Literacka wizja państwa oparta na idei
sprawiedliwości i równości społecznej kontynuowała
tradycję zapoczątkowaną dziełem Tomasza Morusa Utopia i
wyrażała tęsknotę człowiek za lepszym życiem, którego
bohater poszukiwał w trakcie swoich podróży.
Francois Boucher, Most, 1752
MIŁOŚĆ SENTYMENTALNA:
Motyw przewodni utworów należących do sentymentalizmu,
nurtu, który powstał z inspiracji filozofią Jeana-Jacques’a
Rousseau. Filozof wyniósł na piedestał uczucia, mające według
niego pierwszeństwo nad rozumem. Za najważniejszą zdolność
uważał umiejętność odczuwania, wrażliwość na innych
ludzi i otoczenie tzw. czułe serce. Twórcy sentymentalni
chętnie opisywali miłość. Objawiała się ona tkliwymi
spojrzeniami, czułymi rozmowami, namiętnymi wyznaniami.
Perypetie sercowe ukazywano na tle natury.

OJCZYZNA:
Rzeczpospolita w połowie XVIII w. była już państwem w stanie
rozkładu. Anarchia polityczna, zapaść gospodarcza, i kulturalna
pilnie wymagały koncepcji reform i przebudowy
podzielonego społeczeństwa w nowoczesny naród. Pod
patronatem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
kształtował się obóz reformatorski, którego uczestnicy
podejmowali działalność publicystyczną, tworzyli literaturę
zaangażowaną w sprawy kraju, promowali nowe idee i
postawy patriotyczne, wskazywali polskie wady narodowe,
propagowali ideał mądrego, otwartego na reformy władcy.
 Marcello Bacciarelli, Portret Stanisława Augusta
Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny Poniatowskiego w stroju koronacyjnym, 1790
Gatunek
Użyte w tytule słowo hymn odwołuje się do antycznego gatunku uroczystej pieśni
pochwalnej, mającej za zadanie sławić bóstwo, czyjeś bohaterskie czyny, wielkie
idee lub wartości. Utwór napisany jest stylem uroczystym, patetycznym.

Treść
Wiersz przedstawia miłość ojczyzny jako
wartość godną najwyższych wyrzeczeń.
Już tytuł, zawierający określenie gatunku,
zapowiada podniosły i patriotycznych
charakter utworu. Zdradza też jego
główne przesłanie: miłość do ojczyzny
jest wartością „świętą”, zupełnie
wyjątkową. To wartość elitarna,
niedostępna wszystkim — jedynie
ludziom uczciwym, porządnym,
szanującym tradycję. Sytuacja polityczna,
w której znalazła się Polska, Jest to zapowiedź deklaracji, jakie w
spowodowała, że patriotyzm jest następnych stuleciach składać będą młodzi
równoznaczny z ponoszeniem ofiar. Polacy.
Podkreślają to oksymorony: w imię dobra Napisany w dramatycznym momencie
ojczyzny trucizny smakują, blizny są historii Polski (dwa lata po I rozbiorze) hymn
chwalebne, a pęta, kajdany nie przynoszą jest jednym z pierwszych polskich utworów
ujmy. Krasicki nawołuje w hymnie do poetyckich ukazujących służbę ojczyźnie
przyjęcia postawy radykalnej, która jako święty obowiązek cierpienia za
wymaga od jednostki całkowitego kraj, a nawet ofiarowanie własnego życia —
poświęcenia. co stanie się niemal regułą w twórczości
romantyków.
Ignacy Krasicki, wybrane bajki
Gatunek
- Bajki były najpopularniejszym gatunkiem doby oświecenia przede wszystkim ze względu na swój moralizatorsko-dydaktyczny
charakter. Wśród twórców powszechne było przekonanie, że mądrość płynąca z literatury przyczyni się do poprawy stosunków
międzyludzkich. Bajka jest formą paraboli — pod postacią alegorycznie przedstawionej sytuacji ukrywa prawdę moralną. Ma zatem dwa
poziomy znaczeniowe: jeden dosłowny i drugi metaforyczny.
- Jako gatunek ukształtowała się już w starożytności. Przyjmuje się że jej twórcą był legendarny Ezop żyjący w szóstym wieku p.n.e. w Grecji.
Bajki ezopowe były krótkimi opowiastkami pisanymi prozą, których zwierzęcy bohaterowie reprezentowali różne charaktery i cechy ludzkie, a
relacje między zwierzętami odpowiadały stosunkom społecznym. Przedstawione w sposób zabawny sytuacje i zachowania służyły sformułowaniu
łatwego do odczytania morału — pouczenia, wskazówki na temat postępowania.
- Krasicki początkowo pisał krótkie, liczące kilka wierszy bajki epigramatyczne. Wypełniają one zbiór Bajki i przypowieści. W następnym tomie
pojawiają się obok nich dłuższe bajki narracyjne. Wzorem dla Krasickiego była zarówno tradycja antyczna, jak i twórczość francuskiego
bajkopisarza Jeana de Ła Fontaine’a. Oprócz najliczniejszych bajek zwierzęcych poeta pisał również utwory, których bohaterami byli ludzie oraz
przedmioty i rośliny. Tworzył też modne w oświeceniu bajki orientalne.

DYDAKTYZM - kształtowanie u kogoś właściwych postaw oraz poglądów poprzez pouczanie go lub dawanie wzorców.
ALEGORIA - przedstawienie idei, pojęć za pośrednictwem obrazu o charakterze przenośnym. Odczytanie alegorii umożliwiają
atrybuty o konkretnym znaczeniu. W przeciwieństwie do symbolu przesłanie alegorii jest zazwyczaj utrwalone tradycją i jednoznaczne.

Wybrane bajki
TEMATYKA MORALNA:
Szczur i kot - postacie zwierzęce są maskami: zarozumialstwa (szczur) oraz sprytu i drapieżności (kot). Morał: pycha zaślepia i prowadzi do zguby.

Malarze - bohaterami są dwaj portreciści zestawieni ze soba na zasadzie kontrastu. Piotr jest świetnym malarzem, lecz żyje w nędzy. Jan maluje kiepsko,
lecz opływa w luksusy. Przyczyna leży w odmiennym podejściu malarzy do kwestii prawdy: Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze. Morał: ludzie
wolą słuchać kłamstw, które bardziej odpowiadają ich mniemaniu o sobie (i za nie lepiej płacą).

Filozof - tytułowy bohater jest zdeklarowanym racjonalistą i ateistą, wyśmiewa religię. Gdy jednak nagle dopada go słabość, nawraca się i z gorliwością
neofity zaczyna wierzyć nie tylko w Boga, lecz także w upiory. Morał: bajka jest literacką ilustracją przysłowia: jak trwoga, to do Boga; człowiek
przypomina sobie o Bogu wówczas, gdy ogarnia go strach przed śmiercią, chorobą, cierpieniem.

Kruk i lis - krótka opowiastka o tym, jak sprytny lis wymówił łasemu na pochlebstwa krukowi, że oprócz innych przymiotów ma również piękny głos.
Ptak, ogłupiony komplementami, zabrał się do śpiewania, otworzył dziób i upuścił ser, o który chodziło Lisowi. Zwierzęce maski służą obnażeniu ludzkich
słabości — pychy i zadufania. Morał: naiwne dawanie wiary pochlebcom źle się kończy.

TEMATYKA SPOŁECZNA:
Stary pies i stary sługa - bajka ukazuje los sługi w dwóch postaciach: psa i człowieka. Kiedy pies nadawał się do polowania, był we dworze pupilem.
Gdy z wiekiem stały się mniej sprawny, oddano go do pilnowania bydła i przystano karmić, więc cierpiał głód. Przygarnął go stary zarządc spiżarni, z
którym postąpiono kiedyś podobnie. Gdy się zestarzał, z podstarosty zdegradowano go do funkcji szafaża. Morał: nie można liczyć na ludzką
wdzięczność i sprawiedliwość.

Jagnię i wilcy - w problematykę utworu wprowadza nas pouczenie: zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie. Ilustracją jest historia jagnięcia
napadniętego w lesie przez dwa wilki, które uzasadniają swój okrutny czyn słowami: smacznyś, słaby i w lesie, i zjadają ofiarę. Morał: racja stoi zawsze
po stronie tego, kto ma siłę. Głupotą byłoby się łudzić, że jest inaczej. W cynicznym świecie, rządzącym się wilczymi prawami, przetrwają tylko ci,
którzy zachowują ostrożność i zdrowy rozsądek. A za naiwność trzeba płacić.
Wół minister - wół był ministrem w państwie rządzonym przez lwa. Sprawował funkcję nienagannie, lecz wolno i jednostajnie. Znudzony
monotonią lew zaczął powierzać urząd innym zwierzętom. Żadne z nich się nie sprawdziło i król lew znów uczynił ministrem woła. Morał:
pochwała spokojnych i roztropnych rządów, które przynoszą więcej pożytku niż w spektakularne i efektowne, lecz nierozważne
działania.

Lew pokorny - stosunki panujące we dworze ukazane jako miniatura całego społeczeństwa. Sprawujący rządy lew zachęcał zwierzęta do otwartej
krytyki. Lis cynicznie przypochlebiał się władcy, jego postępowanie było odpychające, ale kara spotkała łatwowierną owce, która uwierzyła w tytułowy
oksymoron. Narrator nie wydaje się współczuć słabej ofierze. Morał: aby przetrwać, w świecie rządzącym się bezwzględnymi prawami nie można
być naiwnym; kłamstwo jest złem, ale mówienie prawdy może przynieść znacznie gorsze skutki.

TEMATYKA OBYCZAJOWA:
Dewotka - bajka demaskuje fałszywą pobożność, hipokryzję. Poeta piętnuje ludzi ostentacyjnie religijnych, zakłamanych, którzy
obnoszą się ze swoją wiarą, a jednocześnie łamią boskie przykazania. Wyeksponował kontrast Dewotki zachowaniem dewotki a
odmawianym przez nią na głos paciezrem — słowa przeczą całkowicie jej czynom; w trakcie wygłaszania kwestii: odpuść nam winy, jako my odpuszczamy,
bije służącą bez litości. Bajka ma wymowę satyryczną, zgodną z duchem oświecenia walczącego z fanatyzmen religijnym.

TEMATYKA POLITYCZNA:
Ptaszki w klatce - dialog dwóch czyyżyków. Pierwszy z nich, młodszy, urodził się w niewoli i dobrze znosi życie w klatce, nawet dostrzega jej plusy.
Drugi, starszy, żył kiedyś na wolności, w niewoli cierpi i rozmyśla o utraconej swobodzie. Morał: tylko ktoś, kto żył na wolności, doceni ją i
będzie do niej tęsknił. Bajkę można interpretować jako konkretną aluzję dotyczącą Polski w dobie rozbiorów.

Wilczki - spór trzech małych wilczków o to, które z nich jest piękniejsze. Matka Wilczyca wygłasza pogadankę na temat ich głupoty. Małe
zwierzątka, same w lesie, zajęte zwadą, są łatwym łupem dla ludzi. Morał: polskie społeczeństwo jest zajęte kłótniami, a korzystają na
tym sąsiedzi — zaborcy.

TEMATYKA FILOZOFICZNA:
Wstęp do bajek - w utworze rozpoczynającym zbiór autor wymienia nieprawdopodobne postawy ludzkie, które trudno byłoby spotkać w realnym
świecie. W puencie utworu dodaje jednak, że można te pozytywne przykłady (które powinny być normą ludzkiego postępowania) włożyć
między bajki, bo w życiu dzieje się niestety dokładnie odwrotnie, świat jest całkowicie przewidywalny w swojej niedoskonałości.

Ignacy Krasicki, wybrane satyry

Gatunek
Satyry odzwierciedlały obyczajowość epoki. Wypełnianiu misji uczenia poprzez zabawę sprzyjały dowcip, groteska, karykatura. Aby
trafić do sumienia odbiorcy, pisarze posługiwali się nie tylko ironia i krytyką, lecz także pochwałą. Satyry musiały jedynie spełniać jeden istotny
warunek, powinny piętnować ludzkie błędy i wady, a nie konkretne osoby.
Jako gatunek literacki ukształtowały się już w starożytności. Były to wierszowane utwory o swobodnej kompozycji i gawędowym charakterze. W
oświeceniu przyjęły formę fabularnej anegdoty wzbogaconej dialogiem, zwrotu do adresata lub wypowiedzi o charakterze programowym.

Wybrane satyry
Żona modna Do króla
Utwór jest dialogiem między dwoma szlachcicami, Przewrotny, ironiczny utwór w formie listu do króla
Piotrem i jego przyjacielem. W pełnej narzekań Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wyliczone
opowieści Piotra o świeżo zawartym małżeństwie zostają wady i winy władcy: jest królem elekcyjnym,
znajdujemy barwne opisy stylu życia małżonki, które a nie dynastycznym, wywodzi się ze szlachty, choć
informują bezpośrednio o obyczajowości epoki. powinien być królewskim synem, jest młody, łagodny,
Narrator komentuje wygląd elegantki, sposób wykształcony, dobry, otwarty na ludzi wyznających
urządzania domu, gusta kulinarne i rozrywki. inne poglądy, ceni sobie sztukę i naukę, otaczający
Zawiedziony mąż narzeka na konsekwencje ożenku się artystami, ludźmi światłymi i uczonymi. Wady te
z damą wychowaną w mieście. Zwiedziony urokami są w istocie zaletami, skrytykowana została
wybranki nie przewidział, że jej wyrafinowany gust i niechętna królowi szlachta. Autor z kontrastował
potrzeby będą dla niego źródłem niekończących się dwie postawy: człowieka oświeconego i
wydatków. Okazuje się jednak że nieszczęśnik zacofanego sarmaty.
znalazł się w tej sytuacji na własne życzenie, ożenił
się bowiem nie z miłości, lecz dla pieniędzy.

Świat zepsuty Pijaństwo

Krytyczny monolog piętnujący zepsucie polskiego To dialog dwóch przyjaciół. Jeden z nich skarży się
społeczeństwa, jego moralny upadek. Narrator na silne bóle głowy spowodowane zakrapianą
wyjaśnia, że jeśli wszystkim wokół wolno popełniać alkoholem ucztą z okazji imienin żony oraz
najgorsze draństwa, to on czuje się upoważniony do leczeniem skutków zabawy kolejnymi libacjami.
tego, aby głośno o nich mówić w swoich utworach. W Drugi rozmówca krytykuje pijaństwo, niestety
przeciwieństwie do opisu zepsucia współczesnego nieskutecznie. Cierpiący przyjaciel na pytanie
świata poeta odmalowuje kontrastowo pozytywny dokąd się udaje, żegna się słowami: Napiję się
obraz przyszłości — starych, dobrych czasów. wódki. Krasicki wątpi w ludzki rozsądek.
Dzisiejsza młodzież w pogoni za cudzoziemszczyzną
zatraciła wartości i morale przodków, zerwała z
tradycją i w efekcie doprowadziła kraj do upadku i
rozbiorów. Wiersz kończy się metaforą Polski jako
okrętu. Ta wyraża nadzieję, że mimo wszystko w
momencie zagrożenia rodacy nie opuszczą ojczyzny,
ale będą jej bronić za wszelką cenę.
Franciszek Karpiński, wybrane sielanki
Gatunek
Sielanka - gatunek liryczny wywodzący się ze starożytnej Grecji. Przedstawia miłosne perypetie i codzienne życie bohaterów
stylizowanych na mieszkańców wsi, wiodących beztroskie życie łonie natury.
Wybrane sielanki
Do Justyny. Tęskność na wiosnę
To jeden z najwcześniejszych wierszy Karpińskiego. W
swoim pamiętniku poeta ujawnił, że tytułową Justyną była
jego młodzieńcza, niespełniona miłość Marianna,
potraktowana tu raczej bardziej jako poetycka inspiracja. W
utworze podmiot liryczny mówi o swojej nieszczęśliwej
miłości. Wiersz skonstruowano na zasadzie paralelnego
zestawienia dwóch kontrastujących ze soba obrazów: z
jednej strony radosnej przyrody, budzącej się do życia na
wiosnę, z drugiej zaś — przygnębiającego pejzażu duszy
osoby mówiącej. Ten paralelizm kompozycyjny
widoczny jest w budowie strof.
Laura i Filon
Utwór ma formę dialogu toczącego się między
kochankami. Bohaterka utworu, Laura, umówiła się z
Filonem. Przychodzi na miejsce spotkania pod jaworem, ale
niestety nie zastaje ukochanego. Zaczyna się martwić,
rozważa różne możliwości, obawia się że powodem
nieobecności może być inna kobieta. Jest zazdrosna o piękną
Dorydę. Dziewczyną targają silne emocje. Czuje się
oszukana. Niszczy różany wianek. Okazuje się, że
młodzieniec czekał na Laurę, ukryty. Chciał się przekonać,
jak Laura się zachowa, co o nim myśli. Przekonuje Laurę, że
z Dorydą nic go nie łączy. Zapewnia ukochaną o swojej
wierności i stałości uczuć. Laurę ogarnia lęk, że matka
obudziła się i zorientowała, że córki nie ma w domu. Język
bohaterów jest patetyczny i egzaltowany. Wypowiedzi są
urozmaicone pytaniami, zdaniami wykrzyknikowymi,
wielokropkami — to powoduje, że dialog staje się żywy i
pełen emocji. Wiersz cechują śpiewność, melodyjność i
wyraźne zrytmizowanie.