Renesans Barok

Rozwój gospodarki, wzrost zamożności, handlu,
roli pieniądza, odkrycia geograficzne
Optymizm, radość życia doczesnego
Sława, wiedza, spokój
Rozwój, piękno świata, humanizm
Mimesis, naśladownictwo świata w sztuce
Człowiek w centrum wszechświata
Kryzys gospodarki, wojny, zarazy, głód, nędza
Niepewność, poczucie kruchości
Mistycyzm, religia, cierpienie
Szatan, czas, śmierć, przemijanie
Wyrażanie uczuć w sztuce
Człowiek to krucha trzcina

Cechy stylu barokowego:

- niepokój - sztuka barokowa chce wywołać u odbiorcy wrażenie niespokojności, bezradności
- ruch, w przeciwieństwie do sztuki renesansu, która była statyczna, w baroku ,,wszystko płynie, leci,
zmienia się”
- nieład - w miejsce klasycznego porządku pojawia się chaos
- skomplikowanie - formy trudne
- niejasność - skomplikowana barokowa kompozycja wymaga myślenia od odbiorcy, zmusza do
myślenia nad sensem życia
- indywidualizm, czyli zastąpienie klasycznych dążeń do wartości ogólnych i pewnych prawdami
indywidualnymi, samodzielnością
- dysharmonia - artyści barokowi chcą ukazać nowy porządek świata - harmonię przeciwieństw
- zmysłowość - sztuka baroku działa głównie na zmysły odbiorcy, chce olśnić bogactwem form i ozdób.

Kontrreformacja była reakcją KK na reformację. Sobór w Trydencie (1545-1563) usiłował wprowadzić

porządek w kwestiach wiary i oczyścić sztukę i literaturę. Powstała wtedy bardzo precyzyjna doktryna
katolicka. Był to początek ruchu kontrreformacji, który miał odnowić Kościół i zniszczyć innowierców.
W 1559r. powstał kościelny indeks ksiąg zakazanych i odbyły się procesy przeciwko heretykom.
Spalono filozofa Giordana Bruna (rip). Powołano zakon jezuitów, który był odpowiedzialny za reformę
szkolnictwa (kładziono nacisk na nauki humanistyczne), by zrobić rebranding Kościoła, który miał
powrócić ze zdwojoną siłą. W szkołach uczono łaciny i retoryki, chętnie wykorzystywano odpowiednio
dobrane fragmenty dzieł antycznych. Kościół oczekiwał, że ukaże to triumf wiary. Protektorami
artystów byli władcy, przedstawiciele rodów arystokratycznych, a tworzona na ich zamówienie sztuka
miała bawić, dostarczać emocji i pełnić funkcje reprezentatywne. Tam, gdzie opiekę nad artystami
miało zamożne mieszczaństwo rozwijała się sztuka realistyczna polegająca na obserwacji życia
codziennego.

Arianie lub też bracia polscy byli najbardziej radykalnym odłamem reformacji w Polsce. Odegrali
ważną rolę w XVII-wiecznych sporach teologicznych i w rozwoju edukacji. Zostali oskarżeni za
sympatyzowanie z wrogiem podczas potopu szwedzkiego i zostali zmuszeni do przejścia na katolicyzm
lub opuszczenia kraju w 1658 r.

W Polsce na sztukę i atmosferę intelektualną też wpływały spory między protestantami a katolikami.
W 1717r. zakazano protestantom organizowania publicznych nabożeństw. W Polsce połączono idee
kontrreformacji z uzasadnieniem politycznej ekspansji na wschód. Coraz częściej zwracano uwagę na
Turcję z którymi wojny trwały przez niemal cały XVII wiek. Dzięki temu powstał mit o Polsce jako
przedmurza chrześcijaństwa i obrońców Europy przed inwazją Islamu.

W Polsce powstał podział na wyrafinowaną kulturę dworską naśladującą zachodnią Europę i kulturę
ziemiańską (sarmacką), reprezentowaną przez przedstawicieli średniej i drobnej szlachty, którzy czuli
niechęć do europejskich nowinek i byli bardziej konserwatywni. W tym środowisku powstała
koncepcja, według której Polska szlachta miała pochodzić od starożytnego ludu Sarmatów, którzy
przedstawiani byli jako wojownicy kochający wolność przywiązanymi do tradycji i dawnego stylu życia
broniący go przed obcymi wpływami. Mit Sarmatów pełnił funkcje polityczne - uzasadniał ekspansję
Rzeczypospolitej na wschód i potwierdzał dążenia szlachty do utrzymania przywilejów. Sarmaci
odrzucali renesansową ciekawość świata i zastąpili ją ksenofobią i przekonaniem o doskonałości
ustroju oraz wzorców obyczajowych i kulturowych rzeczypospolitej szlacheckiej.
Sarmaci lubili teatralizować swoje życie. Pogrzeby sarmackie miały otoczkę artystyczną. W kościołach
wznoszono castrum doloris (zamek boleści) - dekoracyjne konstrukcje z baldachimem ozdobione
rzeźbami, chorągwiami i świecami. Ważnym elementem wystroju były portrety trumienne znane tylko
w Polsce. Umieszczano je na trumnie od strony nóg, żeby zmarły był widoczny dla wszystkich
biorących udział w pogrzebie i żeby sam mógł ich obserwować. Portret symbolizował obecność
zmarłego. Po pogrzebie portery wieszano w kościele.

Życie codzienne
Cechą charakterystyczną baroku była sztuczność i nadawanie czynnościom teatralnej oprawy
( teatralizacja życia). Poranna toaleta i ubieranie króla Ludwika XIV odbywały się w obecności ponad
100 dworzan i towarzyszył im skomplikowany ceremoniał. Wśród szlachty i bogatego mieszczaństwa
urządzano pokazy sztucznych ogni i reżyserowanie uczt. Najważniejsza dla ludzi baroku była bielizna,
ponieważ według nich to właśnie jej czystość jest równoznaczne z czystością ciała i dobrym
wychowaniem. Zamożni ludzie nosili lniane, białe, zdobione koronkami i haftami ubrania, a biedniejsi
proste, konopne. Sądzono, że kontakt z wodą jest szkodliwy dla zdrowia. Brud usuwano ściereczkami.

Filozofia baroku
Kartezjusz (racjonalizm) - ,,Myślę, więc jestem” - ,,Cogito, ergo sum”
- naczelna rola ludzkiego umysłu (ratio = rozum
- wątpienie jako podstawa rozważań
- niepodważalne jest jedynie myślenie, które zakłada istnienie myślącego ,,ja”
- otaczający świat może być snem, nasz własny umysł też może ulegać złudzeniom.
Blaise Pascal
- rozum ludzki nie jest w stanie pojąć nieskończoności
- ,,człowiek jest tylko trzciną, ale trzciną myślącą”
- wobec wolności umysłu wiara religijna jest najbardziej prawdopodobną drogą do prawdy
- zakład Pascala: człowiek zakładający istnienie Boga jest w korzystniejszej sytuacji, niż ten, który tego
nie robi

Sztuka baroku
Barok w sztuce trwa od końca XVI wieku do połowy XVIII wieku. Obejmuje prawie wszystkie państwa
katolickie (poza Francją).
Iluzjonizm - charakterystyczna dla baroku cecha malarstwa, architektury i rzeźby, która polegała na
stworzeniu złudzenia rzeczywistości.
Kościół Katolicki był szczególnym mecenasem sztuki w czasach baroku, który dążył do ukazania
triumfu wiary i zdobycia szacunku.
Artyści każdego rodzaju sztuki chcieli wzbudzić emocje u odbiorcy.

1. Architektura
W architekturze wczesny styl barokowy wyraża się zdynamizowaniem formy budynków, stosowaniem
nieregularnych kształtów i odrzuceniem prostokątnej harmonijnej formy renesansowej. Ważną cechą
jest też monumentalizm. Monumentalizm - budowanie dużego czegoś
Popularne były układy architektoniczne oparte na planie elipsy. Rozwijała się sztuka projektowania
ogrodów. W architekturze sakralnej świątynie ukazywały potęgę katolicyzmu i podkreślały
wspaniałość religii. Przykładem jest jezuicki kościół II Gesu w Rzymie, którego fasada została
zaprojektowana przez słynnego architekta Giacomo della Porta. Kościół stał się przykładem dla innych
barokowych kościołów np. kościół Świętych Piotra i Pawła w Krakowie.

Później w baroku pojawiają się wszelkie zdobienia, świecidełka itp. Te budowle wyróżniają się
ozdobną profilowaną linią konturowaną, a fasady i wnętrza budowli są bogato rzeźbione, a wokół
budowli jest rozbudowane otoczenie w postaci schodów, tarasów, ogrodów itd.

Barokowi architekci unikali linii prostych. Zamiast nich wprowadzali nieregularne krzywizny. Dążyli do
wywołania zaskoczenia u ludzi, np. Ciągi schodów rozwidlały się i wiły zakrętami, a kolumny były
spiralne. W Polsce stylowe barokowe wnętrza są w pałacu w Wilanowie. Barokowe wnętrza często
ozdabiano malowidłami dającymi efekt iluzji (np. Malowidło nieba otwierało pomieszczenie i
nadawało mu lekkości). Symbolika była bardzo rozbudowana. Fajne pojęcia: tympanon, ślimacznice.
Ważni architekci:
- Giacomo della Porta
- Giovanni Lorenzo Bernini
- Francesco Borromini

2. Malarstwo
- zdynamizowana kompozycja
- intensywna kolorystyka
- napięcie i ruch
- ekspresyjność
- kontrastowość
- oryginalność ujęcia tematu
- dążenie do wywołania emocji
- zmysłowość w przedstawianiu ludzkiego ciała
- dramatyzm i widowiskowość (teatralizacja życia)
- często podejmowano tematykę mitologiczną i biblijną
- często sięgano po gatunki takie jak portret, pejzaż lub martwa natura
- skłaniało do refleksji
- harmonia przeciwieństw (kontrast)

Najsłynniejsi barokowi malarze i przykłady ich dzieł bo czemu nie ale te dzieła są mało ważne fajnie
byłoby zapamiętać tylko artystów

Caravaggio Rembrandt Peter Paul Diego Velázquez Jan Vermeer van

(mistrz Harmenszoon Rubens (miał Delft (nadawał
światłocienia) van Rijn baardzo dużo prostym rzeczom
dzieł) wzniosły
charakter”
,,Chłopiec ,,Operacja” ,,Adam i Ewa” ,,Trzej muzykanci” ,,Dziewczyna z
obierający 1624/1625 1599-1600 1617 perłą” 1665-1666
owoce” 1592
,,Złożenie do ,,Handlarz ,,Pieta” 1618 ,,Panny dworskie” ,,Astronom” 1668
grobu” 1604 okularów” 1656
1624/1625
,,Chłopiec ,,Trzech ,,Wenus i Adonis” ,,Portret ,,Toaleta Diany”
gryziony przez śpiewaków” 1609 mężczyzny” 1623 1654-1656
jaszczurkę” 1594 1624/1625

3. Rzeźba
Rzeźba w baroku nawiązywała do twórczości Michała Anioła. Barokowe rzeźby cechowała silna
ekspresja, patos i dynamika uchwyconego ruchu ludzkiej sylwetki.
Patos - estetyka mająca na celu ukazanie wzniosłych scen i wywołanie u widza emocji.
W rzeźbiarstwie barokowym wykorzystywano mitologiczne motywy. Przedstawiano głównie sceny
grupowe. Teatralizowano sceny. Powstawały m.in. Fontanny i rzeźby parkowe.

Ważni rzeźbiarze:
- Giovanni Lorenzo Bernini
- Jacopo Barozzi da Vignola (niepewne bo to rzeźby wczesnobarokowe)

Koniec renesansu
Już pod koniec renesansu można było dostrzec pewien kryzys światopoglądowy. W baroku pojawiła
się przesycona tragizmem koncepcja dualizmu duszy i ciała nawiązująca do średniowiecza. Poeci
ukazywali niepokoje egzystencjalne i pokazywali dwoistość natury człowieka - tęskniącego do
świętości i przywiązanego do materialnych wartości. Dużą popularnością cieszył się motyw vanitas
(marność).
Vanitas vanitatum et omnia vanitas - marność nad marnościami i wszystko marność.

Przedstawiciele poezji dworskiej (follow-up 1 strona ostatnie linijki) uczynili głównym tematem dzieł
uroki ziemskiego życia i jego zmysłowe rozkosze. Poeci pochwalali miłość i wzbudzali zdziwienie u
odbiorców poprzez stosowanie gier słownych demonstrujących kunszt języka poetyckiego, a także
metafor i porównań. Często by zadziwić odbiorcę twórcy szokowali brzydotą i makabrą.
Twórcy dworscy stosowali koncepty, czyli pomysłowe ujęcia tematu, które miały zwracać uwagę
czytelnika i wywoływać u niego zachwyt nad dziełem i pomysłowością autora. Po jakimś czasie taki
sposób tworzenia poezji przeniknął do innych nurtów (np. Do metafizycznego). Był nazywany
konceptyzmem. Poezja poetów dworskich wykazywała się brakiem treści moralizatorskich i
dydaktycznych. Często zestawiano ze sobą miłość i śmierć, ponieważ wszyscy ludzie byli wobec tych
rzeczy równi (chyba że jesteś homo). Taka problematyka była pretekstem do stosowania paradoksów.

Najsłynniejsi przedstawiciele poezji dworskiej:

- Włoch Giambattista Marino (twórca teorii konceptyzmu)
- Jan Andrzej Morsztyn

Poezja szlachecko-ziemiańska (sarmacka) (follow-up 1 strona ostatnie linijki). Poeci tego nurtu byli
konserwatywni, wskazywali na zagrożenia ze strony wrogów religii i ojczyzny, atakowali nowinki zza
granicy, nie lubili przejmowania obcych obyczajów. W twórczości poeci chwalili życie wiejskie i spokój.
Przeciwstawiali atmosferę dworu ze spokojnym życiem szlachcica (np. Utwory Wacława Potockiego).

W Polsce rozwijało się pamiętnikarstwo (np. Pamiętnik Jana Chryzostoma Paska), poezja
okolicznościowa, księgi domowe (sylwy - z łac. Las rzeczy), do których wpisywano różne teksty np.
Przepisy, wiersze, listy, dokumenty, kroniki, przepowiednie, anegdoty.

Dzięki teatralizacji życia rozwijał się dramat. We Francji powstawała klasyczna tragedia, której
przedstawicielami byli Pierre Corneille i Jean Racine. Za najwybitniejszego komediopisarza uznaje się
Moliera, który pochwalał artystyczną i intelektualną wolność i rozsądnie podchodził do kwestii
moralnych. W Anglii za panowania Elżbiety I dramat nazywany później dramatem elżbietańskim był
reprezentowany m.in. Przez Williama Szekspira.

Twórcy ukazywali kruchość życia, nieuchronność śmierci i znikomość człowieka. Ten nurt nazywany
jest poezją metafizyczną.
Poezja metafizyczna to rodzaj liryki intelektualna, która stawia przed czytelnikiem wielkie problemy i
pytania. To poezja trudna podejmująca tematy uniwersalne. Poezji tej mogłoby patronować zdanie
Pascala, które jest wizją istoty ludzkiej: ,,Trzciny najwątlejszej w przyrodzie, ale trzciny myślącej”.
Człowiek jest świadomy tego, że jego los jest kruchy i tragiczny przez to, że musi podejmować wybory.
Wie, że w porównaniu do całego świata prawie nic nie znaczy. Jest osamotniony w walce o siebie i
swoje miejsce na świecie. Częstym i jedynym ratunkiem dla niego jest Bóg, w którym szuka spokoju.

Główne problemy, których rozwiązań podejmują się poeci metafizyczni:

- kondycja człowieka
- nieustanna walka między duchowością, a fizycznością
- byt (istnienie) jako walka

Poeci metafizyczni:
- Mikołaj Sęp Szarzyński
- Daniel Naborowski

Poezja metafizyczna rozpowszechniła się głównie w Anglii i w Polsce.

Sonet włoski (petrarkowski) układ rymów abba cddc i dwie tercyny
I 4 wersy charakter opisowy
II 4 wersy i narracyjny
III 3 wersy charakter refleksyjno
IV 3 wersy filozoficzny

Sonet francuski układ rymów abba abba cdcd; końcowy dystych o rymach gg
I 4 wersy
II 4 wersy
III 4 wersy
IV 2 wersy

Mikołaj Sęp Szarzyński ,,O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”
Sonet odwołuje się do filozofii św. Augustyna i ukazuje człowieka jako rozdartego między światem
boskim, a ziemskim, między duchowością a cielesnością. Podmiot jest przekonany o konieczności
wojowania. Uważa, że szatan i rzeczy materialne (ulotne i nietrwałe) ciągną człowieka ku zgubie. Ciało
dąży do ziemskich rozkoszy i pragnie przejąć dominację nad układem ciało-dusza. Człowiek walczy sam
ze sobą, ponieważ pokorna, dobra dusza uwięziona jest w grzesznym domu, czyli ciele. Człowiek
walczy ciągle z siłami zła: ,,Cóż będę czynił w tak straszliwym boju, wątły, niebaczny, rozdwojony w
sobie?”. Jedyną szansą jest walka o życie w zgodzie z Bogiem, według jego zasad.

Mikołaj Sęp Szarzyński ,,O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”

W naturze ludzkiej od dawna tkwi sprzeczność: ,,I nie miłować ciężko, i miłować...”. Jednak
stwierdzenie tego w niczym nie pomaga. Podmiot liryczny, wie, że takie sprzeczności prowadzą do
konfliktu. Psychika ludzka jest ciągle narażana na konieczność wyboru pomiędzy dobrami
materialnymi, a koniecznością utrzymania duszy ,,której wszystko mało w czystości”.

Najważniejsze motywy w sonetach Sępa Szarzyńskiego:

- Vanitas
- Życie człowieka jako walka

Typowe dla baroku środki stylistyczne:

- oksymoron (metafora, która powstaje zestawiając dwa przeciwstawne pojęcia; tworzy nową jakość
znaczeniową)
- metafora
- symbol
- wyliczenia (wymienianie kolejnych elementów z tej samej kategorii)
- dynamika
- ozdobność
- skłonność do zabawy słowem
- dramatyzm wypowiedzi
- inwersje (odstępstwo od zwykłego szyku wyrazów w zdaniu)
- przerzutnie (przeniesienie wyrazy lub części zdania do następnej strofy w celu nadania dynamiki)

Daniel Naborowski ,,Poezje”

Oczy królewny angielskiej są i nie są pochodniami, gwiazdami, słońcami, niebami i bogami
(hierarchicznie). Puenta w formie kunsztownej, barokowej figury sumacji odkrywa nieskończoną
pojemność jednego słowa. Utwór jest skonstruowany z wielką precyzją. Poeta rozwija wypowiedź
przez powtórzenia i zaprzeczenia, które łączą tekst jak ogniwa łańcucha (kompozycja łańcuchowa).

Figura sumacji - modny w poezji baroku rodzaj puenty polegający na zebraniu najważniejszych słów,
motywów lub pojęć w wierszu, aby przedstawić je w nowy, zaskakujący sposób.

Kompozycja łańcuchowa - sposób rozwijania wypowiedzi powtórzeniami i dopełnieniami jakiegoś

elementu, członu poprzedniego.
Koncept (follow up do strony 4) - niezwykły pomysł stosowany przez artystę barokowego, aby
odtworzyć dziwną naturę świata. Koncept mógł się realizować zarówno na płaszczyźnie treści jak i
formy. Zmieńczeniem konceptu była niespodziewana puenta określana jako ,,zgodna niezgodność i
niezgodna zgodność”.

Juan de Valdes Leal ,,In ictu oculi” 1672 z kaplicy Szpitala Miłosierdzia w Sewilli (motyw vanitas)
Kościotrup symbolizuje śmierć. Trzyma kosę i trumnę. Kosa jest atrybutem żniwiarza, który odbierał
życie. Kościotrup gasi rękami świecę. Światło jest symbolem życia i szczęścia. Tytuł ,,W mgnieniu oka”
nawiązuje do tego, że śmierć jest nieoczekiwana i szybka. Zgaszenie świecy dla kościotrupa nie
stanowi żadnej trudności. Człowiek w takiej sytuacji jest bezradny i nie przezwycięży śmierci. Pod
stopami kościotrupa znajdują się ważne dla ludzkości przedmioty, które symbolizują wielkie
osiągnięcia cywilizacji. Globus symbolizuje całą ludzkość, ale także odkrycia geograficzne, które
nastąpiły w poprzednim wieku. Zbroja i miecze symbolizują wojny. Leżące korony i berła, biżuteria i
drogie szaty to odwołanie do arystokracji i władców. Na podłodze leżą książki - główne źródło wiedzy
w tamtejszych czasach. Kilka ksiąg jest otwartych. Jedna zawiera rysunek budowli, co symbolizuje
osiągnięcia architektoniczne. To, że kościotrup swobodnie chodzi po tych przedmiotach oznacza, że
nie ważna jest twoja pozycja, czy to, kim byłeś. Śmierć jest równa wobec wszystkich. Nikt jeszcze jej
nie pokonał. Trumna owinięta jest w biały materiał symbolizujący czystość, a w tle widzimy krzyż
papieski. Biały materiał oznacza, że po śmierci czeka nas niebo. Krzyż papieski przypomina, że nawet
wierzący ludzie (także papieże) umierają.

Jan Andrzej Morsztyn był reprezentantem poezji dworskiej i pisał wiersze o tematyce miłosnej. Jego
wzorem był Giambattista Marino, który stworzył marinizm.

Marinizm - jeden z najważniejszych nurtów poezji europejskiej XVII wieku. Głosił,że zadaniem artysty
jest zadziwić odbiorcę pomysłem, a wiersz ma być elegancji i wyrafinowany.

Jan Andrzej Morsztyn ,,Do trupa” (sonet)

Podmiot liryczny porównuje siebie do trupa. Trup umarł fizycznie, a on emocjonalnie, przez miłość.
Trup jest bez krwi, a on nie potrafi się już zarumienić.

Podobieństwa między trupem a podmiotem lirycznym

Trup Podmiot liryczny
Martwy fizycznie Martwy emocjonalnie
Zabity dosłownie Zabity przez miłość
Bez krwi Ma krew, ale nie może być szczęśliwy
Ma świece dookoła trumny Jest skrytym płomieniem, czuje w sobie miłość,
ale nie może jej wyrazić
Okryty szatą żałobną, martwy Wciąż żywy, lecz zamartwiający się
Ma związane ręce Miłość pozbawiła go wolności

Przeciwieństwa między trupem a podmiotem lirycznym

Trup Podmiot liryczny
Milczy Jest załamany, płacze
Nic nie czuje cierpi
Jest zimny Jest gorący od miłości
Stanie się prochem Wiecznie będzie cierpiał, jeśli nic z tym nie zrobi

Jan Andrzej Morsztyn ,,O swej pannie”

W wierszu Morsztyn przez 6 wersów ukrywa sens utworu - w zasadzie nie wiadomo ku czemu zmierza
ta parada bieli. Prosta operacja językowa - zmiana przymiotnika biały na stopień wyższy ujawniła
puentę ujętą w figurę sumacji. ,,Ale bielsza mej panny płeć twarzy i szyje, niż marmur, mleko, łabęć,
perła, śnieg i lilije”.

Jan Andrzej Morsztyn ,Niestatek”

Wiersz jest dwudzielny, oparty na kontraście. W pierwszej części poeta opisuje urodę kobiety
zachwycając się jej przymiotami. W drugiej natomiast przedstawia tę samą niewiastę wyliczając jej
odrażające cechy. Rożnica w ocenie urody panny wynika z sytuacji - wybranka, gdy ,,dotrzymuje
zgody”, nabiera zaś cech upiora wtedy, kiedy się kłóci. W utworze znajduje się wiele środków
stylistycznych - oprócz konceptu (opartego na przekonaniu, że nastawienie do osoby wpływa na jej
widzenie) występuje również hiperbola, kontrast, natomiast w drugiej części poeta zastosował
charakterystycznego dla baroku zabiegu epatowania (szokowania) brzydotą.

Antyteza - figura stylistyczna polegająca na zestawieniu dwóch przeciwstawnych znaczeniowo

elementów wypowiedzi.
Hiperbola - środek artystyczny przedstawiający kogoś/coś w wyolbrzymiający sposób.
Paradoks - twierdzenie prowadzące do zaskakujących lub sprzecznych wniosków.

Erotyki Morsztyna są nasycone zmysłowością i epikurejską radością życia.

,,Pamiętniki” Pasek zaczął pisać ok 1690 r., lecz przetrwała tylko niekompletna kopia, która została
wydana w 1838 r. Dzieło okazało się być sensacją.

Jan Chryzostom Pasek ,,Pamiętniki”

Sarmatyzm to kultura szlachty polskiej dominująca między końcem XVI wieku, a schyłkiem XVIII wieku.
Idea sarmacka obrony wolności państwa przerodziła się w obronę przywilejów stanowych, co
doprowadziło do nadużywania praw.
Sarmacki mesjanizm - wiara w wyższość własnego narodu nabierała cech religijnych. Polacy mieli być
nowym narodem wybranym, którego dziejową misją jest obrona Europy przed Islamem.
Dzieło Paska składa się z dwóch części: w pierwszej spisuje on swoje przygody wojenne, a w drugiej
kreśli portret gospodarza - sarmaty. Część pierwsza to obrazki z różnych wypraw wojennych Paska np.
Z oddziałem Stefana Czarnieckiego. Autor przedstawia koloryt miejsc, które oglądał. Opisuje
odmienne od polskich obyczaje. Bez ogródek i zażenowania opowiada o zachowaniach polskiej
szlachty podczas bitew, nie widzi nic dziwnego w tym, że rycerz poszukuje na polu bitwy lepiej
ubranego przeciwnika, aby po zabiciu zabrać mu odzież i konia. Druga część dzieła skupia się na
sprawach ziemiańskich , obrazuje sarmackie życie, zwyczaje, i kulturę. Pasek nie przedstawia
wszystkich faktów i selekcjonuje je nie wspominając o procesach i konfliktach z
sąsiadami. ,,Pamiętniki” pisane są w formie gawędy; autor opowiada o wydarzeniach subiektywnie
stosując plastyczne słownictwo i szczegółowe opisy.

Cechy sarmaty
pozytywne negatywne
Duma narodowa Megalomania (przesadne poczucie własnej
wartości)
Przywiązanie do tradycji zaściankowość
Patriotyzm Ksenofobia (w formie wrogości, pogardy i
niechęci)
Odwaga, waleczność, męstwo, honor Awanturnictwo
Umiłowanie wolności i demokracji Warcholstwo (wywoływanie kłótni swoją
samowolą), anarchia, nadużywanie praktyki
liberum veto
Przywiązanie do religii Nietolerancja wobec innowierców
Szacunek dla praworządności i sprawiedliwości Pieniactwo (wytaczanie spraw sądowych bez
powodu)
Sztuka amatorska Gadulstwo, makaronizowanie
Gościnność Życie ponad stan

Makaronizmy - obce słowa wplecione do języka polskiego (sarmaci to lubili).

Dramat Dramat szekspirowski
antyczny
Jedność czasu Akcja obejmuje kilka dni
Jedność brak jedności miejsca - akcja rozgrywa różnych częściach Werony - na ulicach
miejsca miasta, w celi ojca Laurentego, w Mantui, w domu
Jedność akcji Jeden główny wątek - historia nieszczęśliwej miłości, w tle wątek poboczny
skłóconych rodzin
Budowa Podział na akty i sceny
stasimony i
epeisodiony
Zasada Zerwanie z zasadą decorum - tragizm miesza się z komizmem, język potoczny
decorum występuje obok stylu wysokiego
Bohater Bohater dynamiczny, tytułowi bohaterowie dojrzewają pod wpływem uczucia,
statyczny oboje przechodzą od zauroczenia do stanu kiedy są gotowi oddać za miłość życie
Źródło Nieszczęśliwa miłość, namiętność bohaterów na napotykające przeszkody
tragizmu:
konflikt racji
Brak przyrody Przyroda staje się ważnym elementem budującym nastrój: blask księżyca w scenie
balkonowej, przekomarzanie się kochanków, czy słyszą głos słowika śpiewającego
nocą, czy już skowronka zwiastującego nadejście dnia
Bohaterowie Obok bohaterów wysoko urodzonych występuje tzw. gmin (główni, bohaterowie są
szlachetnie wysokiego stanu, ale ważną rolę odgrywa również piastunka Marta)
urodzeni
Brak Wielokrotnie pokazana śmierć (Merkucja, Tybalta, Parysa, Romea i Julii)
drastycznych,
krwawych scen
Brak scen W niektórych scenach występuje dużo więcej niż 3 postacie
zbiorowych
(max. 3 osoby)

Fun fact Marta miała 4 zęby.

Cechy miłości według Romeo:

- jest ślepa, człowiek nie może przewidzieć kiedy i w kim się zakocha: ,,Czemuż, z zasłoną na skroni,
miłość na oślep zawsze swój cel goni”
- budzi sprzeczne emocje i uczucia ,,Szorstka miłości! Nienawiści tkliwa!”
- towarzyszy jej nienawiść, która jest perwersem miłości: ,,W grze tu nienawiść wielka, lecz i miłość”

Cechy miłości według Romea i Benwolia:

- nie da się jej jednoznacznie zdefiniować, jest pełna sprzeczności: ,,Czymże jest więcej? Istnym
amalgamem, żółcią trawiącą i zbawczym balsamem”
- jest źródłem smutku: ,,Dość mi już mój smutek ciężył, ty jego”
- człowiek nie wybiera obiektu miłości uczucie spada na niego niespodziewanie ,,A więc strzała miłości
nawet przez odbitkę działa?”

Cechy miłości według Julii:

- wyznawanie miłości zwiększa siłę uczucia: ,Im więcej ci jej udzielam, tym więcej czuję jej w sercu”
- prawdziwa miłość powinna prowadzić do małżeństwa: ,,Jeśli twoja skłonność jest prawą, twoim
zamiarem małżeństwo”
- zakochana osoba rezygnuje z siebie, oddaje się kochanej osobie, jest w stanie poświęcić
wszystko: ,,całą mą przyszłość u nóg twoich złożę i w świat za tobą pójdę w imię boże”

Cechy miłości według Romea i Julii:

- miłość uskrzydla człowieka, inspiruje go do działania ,,Na skrzydłach miłości, lekko, bezpiecznie, mur
ten przesadziłem”
- zakochany pokona wszelkie przeszkody, by być z ukochaną: ,,Bo miłość nie zna żadnych tam i granic”
- brak odwzajemnienia miłości to śmierć za życia
- jest źródłem radości: ,,O! Julio, jeśli wiara twej radości równa się swojej”
- nie da się jej wyrazić ,,Czucie bogatsze w osnowę niż w słowa”
- totalna, silniejsza i większa ponad wszystko: ,Mojej miłości skarb jest tak niezmierny, że i pół sumy
tej nie zdołam zliczyć”

Julia zmienia się wyraźnie w trakcie utwory. Na początku jest cicha, uległa, posłuszna i
niedoświadczona. Idzie na bal, aby przyjrzeć się Parysowi za którego planują wydać ją rodzice. Kiedy
spotyka Romea wie, że to wyjątkowa miłość, odrzuca nienawiść do rodziny Mantekich, wierzy w
zapewnienia ukochanego, jest gotowa żyć na przekór rodzicom, aby tylko być razem z ukochanym. W
imię miłości podejmuje trudną decyzję -sprzeciwia się woli rodziców i potajemnie bierze ślub z
Romeo. Później, kiedy pojawiają się trudności (zabójstwo Tybalta) to ona przejmuje inicjatywę.
Wspólnie z ojcem Laurentym obmyśla podstęp, który miałby ją uchronić przed ślubem z Parysem.
Wreszcie odważnie zażywa środek nasenny i czeka na przybycie Romea. Ostatnia jej decyzja -
najbardziej tragiczna - również dowodzi odwagi Julii. Pokonała lęk przed śmiercią i pokonała
samobójstwo, bo nie wyobrażała sobie życia bez ukochanego.

Początkowo trudno uwierzyć w szczerość uczuć Romea. Jednego dnia wzdycha do Rozaliny,
następnego zakochuje się w Julii. Lubi grać rolę nieszczęśliwe zakochanego - celowo unika przyjaciół,
aby w samotności rozpaczać nad jej cierpieniem. Kiedy spotyka Julię zakochuje się w niej od
pierwszego wejrzenia, jest oczarowany jej urodą. Przekonawszy się, że Julia odwzajemnia uczucie jest
szczęśliwy, gotowy wyrzec się majątku i nazwiska po to, by być z ukochaną. Nadal jest jednak hardym
młodzieńcem - mści śmierć Merkucja. Wcześniej jednak za wszelką cenę starał się zapobiec walce
Merkucja z Tybaltem. Dobrze to o nim świadczy - gdyby ta walka nie doszła do skutku
prawdopodobnie byłby to pierwszy krok w kierunku zgody zwaśnionych rodów. W imię miłości był w
stanie zrobić wszystko, nie potrafił żyć z dala od ukochanej, wygnanie z Werony jest dla niego
równoznaczne z wyrokiem śmierci.
Na wiadomość o śmierci Julii przybywa do Werony w jednym celu - chce umrzeć u boku żony.
Przypadkowe spotkanie z Parysem kończy się śmiercią narzeczonego Julii - zdesperowany Romeo
popełnia kolejną zbrodnię. Następnym krokiem jest samobójstwo.

Cyprian Kamil Norwid ,,W Weronie”

Podmiot liryczny wiersza nie ujawnia się bezpośrednio, opowiada o mieście Romea i Julii i ich miłości.
Można go utożsamiać z poetą podróżującym po Włoszech. Poeta opisuje Weronę, miasto
nieszczęśliwych kochanków: jest tuż po burzy (,,Spłukane deszczem, poruszone gromem”),
rozpogodzone, rozgwieżdżone po deszczu niebo i cyprysy - to uroki łagodnego , przyjemnego
krajobrazu śródziemnomorskiego. Pojawiają się również realia związane z bohaterami tragedii -
elementy krajobrazu wiejskiego będące wytworem rąk człowieka (dom, rozwalone bramy, groby),
które wnoszą kontekst dramatycznych wydarzeń. Sens tragicznej miłości Romea i Julii dostrzega
jedynie natura, zrzuca gwiazdę - łżę dla nieszczęśliwych kochanków, boleje nad ich losem. To gest
przekroczenia śmierci. Wiemy, że miłość ma naturę metafizyczną, jest silniejsza nad grób. Poeta
pokazuje dwie interpretacje upersonifikowanych cyprysów, zgodnie z tradycją ludową meteoryty to
łzy aniołów opłakujących zmarłych; według uczonych to zwykły meteoryt, a w jego pojawieniu się nie
ma żadnej metafizyki i miłości.

Halina Poświatowska ,,Jestem Julią”

Wiersz ukazuje współczesną Julię - porzuconą kobietę cierpiącej po odejściu kochanka. Poeta
przedstawia najpierw obraz młodej kobiety zakochanej, później opuszczonej na skraju samobójstwa z
powodu nieszczęśliwej miłości, a w końcu patrzącej z dystansem (,,mam 1000 lat”) na miłość i swoje
cierpienia. Miłość przedstawiona została tu jako źródło cierpień, rozpala zmysły, niebezpiecznie
pobudza rytm serca, kiedy jest nieodwzajemniona prowadzi człowieka na skraj rozpaczy (upokorzona
dziewczyna błaga mężczyznę, by wrócił). Współczesna Julia poznaje ciemną stronę miłości, jest jej
ofiarą. Wiersz ukazuje uniesienia, szaleństwa zmysłów, dno rozpaczy, piekło myśli samobójczych, aż
po wypalenie i spokojne pogodzenie się z losem, docenienie życia jako takiego - nawet jeśli jest
samotne, a może właśnie szczególnie takie.

,,Makbet” Williama Shakespear’a

Makbet i Lady Makbet to postacie dynamiczne. W chwili rozpoczęcia akcji Makbet jest rycerzem,
wzorowym poddanym, kochającym mężem. Lady Makbet to amoralna, demoniczna zbrodnirka,
kobieta, która z zimną krwią zaplanowała morderstwo. Morderstwo nie scala ich związku, wręcz
przeciwnie, staje się przyczyną rozpadu więzi. Niszczy miłość i wzajemne porozumienie małżonków.
Makbet po zabójstwie staje się zły i morduje kolejnych ludzi, staje się tyranem, ignoruje cierpienie
żony. Wyrzuty sumienia wyniszczają Lady Makbet, która popada w obłęd - próbuje domyć zaplamione
krwią ręce, wszędzie czuje zapach krwi. Popełnia samobójstwo.

Refleksje na temat ludzkiej natury na podstawie monologu Makbeta:

Makbet jest obojętny na ludzkie cierpienie. Nic nie czuje. Kocha swoją żonę, lecz nie czuje już żadnych
emocji. Nie boi się śmierci, uważa, że przeszłość jest nieważna, a śmierć jest głośna, ale nic nie znaczy.
Uważa, że jeśli już coś musi się stać to niech się stanie szybko. Nie czekaj na drugie życie i twierdzi, że
jesteśmy sądzeni na Ziemi.

Uosobieniem zła w dramacie są czarownice. Pojawiają się razem z grzmotami i błyskawicami.

Przepowiadają przyszłość Makbeta, ale nie ograniczają mu wyboru. Bohater jest wolny, lecz
czarownice zasiewają w nim zło. Losy Makbeta są przykładem ulegania złu. Zachwianie równowagi
między dobrem, a złem pociąga za sobą problem winy i kary. Porządek w boskim świecie musi
zatriumfować, więc Makbet musi zginąć. Złożoność świata odpowiada ludzkiej psychice - bardzo
skomplikowana i zmienna.

Edyp
Przepowiednia mówiła, że może zostać królem,
ale za cenę życia swojego ojca.
Stara się uniknąć spełnienia przepowiedni -
wyrusza do miejsca, w którym wróżba nie może
się spełnić.
Mimo starań Edypa przepowiednia realizuje się w
pełni.
Tragizm Edypa polegał na istnieniu fatum, które
właściwie podejmuje decyzje za niego;
konsekwencje działań zwodniczego fatum ponosi
jednak sam Edyp, pozostając na końcu sam na
sam ze swoim okrutnym losem.
Makbet
Czarownice wróżyły mu władzę.
Ma wybór - nie musi dokonywać zbrodni;
poddany próbie moralności i woli nie wychodzi z
niej zwycięsko.
Decyduje sam o swym losie i ponosi tego
konsekwencje.
Tragizm Makbeta polegał na podjęciu tragicznej
w skutkach życiowej decyzji. Bohater miał
możliwość wyboru, dysponował wolną wolą, ale
w chwili próby zdecydował się na zbrodnię.

,,Hamlet” Williama Shakespear’a

Cechy Hamleta:
Nieufny - nie zaufał duchowi, najpierw musiał upewnić się, czy mówi prawdę.
Sprytny - stworzył sztukę, by sprawdzić, czy Klaudiusz był winny.
Mądry - otworzył list, który miał dostarczyć.
Przebiegły - udawał głupka.
Moralny - nie zabił Klaudiusza podczas modlitwy.
Myślący za dużo, niepewny - nie miał pewności, czy chce dokonać zbrodni i ciągle o tym myślał.

,,Skąpiec” Moliera - komedia obyczajowa, dramat rodzinny

Kontrast między rozbudowaną argumentacją Walerego, a powtarzającą się repliką Harpagona

wywołuje efekt komiczny.
Bohaterowie
Harpagon - ojciec Elizy i Kleanta, lichwiarz
Kleant - syn Harpagona
Marianna - ukochana Kleanta, córka Anzelma, swatana z Harpagonem
Walerian - ukochany Elizy, syn Anzelma
Anzelm - zaginiony pan d’Alburci
Frozyna - swatka
Jakub - kucharz i woźnica Harpagona
Strzałka - służący Kleanta
Ździebełko - służący Harpagona
Szczygiełek - służący Harpagona

Plan wydarzeń
1. Eliza obiecawszy małżeństwo Waleremu mówi mu o swoich obawach.
2. Eliza i Kleant wyznają sobie, że kochają Walerego i Mariannę.
3. Harpagon wyrzuca z domu Strzałkę, którego podejrzewa o kradzież.
4. Ojciec oświadcza dzieciom swoją wolę: ożeni się z Marianną, a Elizę wyda za Anzelma.
5. Kleant za pośrednictwem Strzałki załatwia pożyczkę u nieznajomego lichwiarza.
6. Pożyczającymi pieniądze okazują się ojcem i synem.
7. Frozyna komplementuje Harpagona, aby wydusić z niego zapłatę.
8. Harpagon wydaje służbie instrukcje jak oszczędnie urządzić wizytę Marianny.
9. Jakub otrzymuje zadania dla kucharza.
10. Jakub uświadamia Harpagona, że jego sknerstwo jest przedmiotem plotek - Harpagon rzuca się na
niego z pięściami.
11. Marianna przychodzi po przyszłego męża.
12. Kleant udając, że mówi w imieniu ojca wyznaje jej miłość i ofiarowuje pierścień z diamentem
ściągając go ojcu z palca.
13. Harpagon podstępem wydobywa z Kleanta deklarację jego uczuć wobec Marianny.
14. Ojciec z synem kłócą się o Mariannę, Harpagon grozi wydziedziczeniem Kleanta.
15. Strzałka wykrada szkatułkę z ogrodu.
16. Jakub kieruje podejrzenia na Walerego w imieniu zemsty.
17. Walery myśli, że został oskarżony o kradzież córki Harpagona.
18. Do domu Harpagona przybywa Pan Anzelm aby poślubić Elizę.
19. Walery opowiada historię swojego ocalenia - rodzina d’Alburci odnajduje się po latach.
20. Kleant szantażuje ojca - odda szkatułkę, jeśli Harpagon zgodzi się na jego ślub z Marianną.
21. Harpagon przystaje na oba małżeństwa pod warunkiem, że Anzelm poniesie wszelkie koszta ślubu.
22. Wszyscy udają się uścisnąć matkę Marianny, a Harpagon swoją ukochaną szkatułkę.

Czas akcji: bliżej nieokreślony, XVII wiek

Miejsce akcji: Francja, Paryż, dom Harpagona
Rodzaje komizmu:
- postaci (obsesyjnie skąpy Harpagon)
- języka (np. Komplementy Frozyny wmawiającej Harpagonowi, że jest atrakcyjną partią.
- sytuacyjny (np. Kobieta podążająca w Kościele za Harpagonem z tacą)

Styl gawędziarski - cechy:

- przewaga języka mówionego
- makaronizmy
-barwne, plastyczne opisy
- rozbudowane zdania
- humor

Umowny początek baroku w Polsce: 1584 - śmierć Jana Kochanowskiego

Komedia charakterów - odmiana komedii do której należą utwory prezentujące sylwetki moralne i
psychologiczne bohaterów. Najczęściej ukazywana jest jedna cecha charakteru postaci mająca wpływ
na jej postępowanie i relacje z otoczeniem.
Lektury:
- Makbet
- Romeo i Julia
- Hamlet
- Skąpiec