ŚREDNIOWIECZE

nazwa:

 łac. medium aevum/media aetas – „wiek średni/wieki średnie”

ramy czasowe:

 od: upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476); Polska: chrzest Polski (966)

 do: wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (1450)/upadek Bizancjum (1453)/odkrycie
Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492); Polska: objęcie tronu przez Zygmunta Augusta
(1506)

cechy światopoglądu:

 teocentryzm (pogląd uznający Boga za najwyższą wartość, przyczynę, ośrodek i cel

wszystkiego, co istnieje)

 ad maiorem Dei gloriam (łac. „ku większej chwale Bożej”; jedno z naczelnych haseł epoki;
celem twórczości człowieka było zwiększanie Bożej chwały; rozpowszechniona była wówczas
anonimowość – podpisywanie się pod własnymi dziełami uchodziło za przejaw pychy)

 hierarchizm (przekonanie, że wszystkie byty na świecie są uporządkowane według wartości i

znaczenia, a każdy z nich zajmuje odpowiedni stopień na drabinie istnień)

 idea pośrednictwa (przekonanie, że oddalone od siebie elementy struktury bytu potrzebują

do wzajemnego porozumiewania się pośredników)

 uniwersalizm (idea jednolitości epoki średniowiecza; była powszechna i obowiązywała w

każdym europejskim państwie)
- wspólny język (łacina), wspólna wiara (chrześcijaństwo), jednakowy model organizacji
państwa (feudalizm), jednakowy system oświatowy (podział na trivium i quadrivium)

wzorce osobowe:

 święty (człowiek, który swoim życiem daje przykład głębokiej wiary, jest pełen miłości do
bliźniego, darzy Boga całkowitym zaufaniem, żyje wśród ludzi i naucza ich Słowa Bożego)
- św. Franciszek z Asyżu

 asceta (człowiek, który całe swoje życie ofiarował Bogu, wyrzekając się przyjemności
doczesnych i umartwiając ciało)
- św. Aleksy, św. Szymon Słupnik

 doskonały rycerz (człowiek, który bez wahania oddaje życie i miecz w służbę Bogu, władcy i
ojczyźnie; cechują go: odwaga, niezłomność, honor, wierność, walka w obronie wiary
chrześcijańskiej)
- hrabia Roland

 doskonały władca (najwyższy senior i namiestnik Boga na Ziemi; jego działanie ma na celu
dobro ojczyzny i poddanych; ceni honor i wierność, jest mądry, rozważny i sprawiedliwy)
- Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty, Karol Wielki
nurty filozoficzne:

 augustynizm (św. Augustyn; nawiązywał do Platona)

- człowiek jest wiecznie rozdarty między dobrem i złem, potrzebami ducha i potrzebami ciała
(dualizm)
- celem życia jest poznanie Boga, świata i swojej duszy (poprzez iluminację – oświecenie
umysłu przez Boga)
- zło nie zostało stworzone przez Boga, lecz jest wynikiem działań człowieka, podejmowanych
wbrew woli Boga (teodycea)
- pośmiertne losy człowieka są ustalone z góry przez Boga (predestynacja)

 tomizm (św. Tomasz z Akwinu; nawiązywał do Arystotelesa)

- każdy człowiek znajduje się na ściśle określonym szczeblu drabiny bytów
- uznanie swego miejsca za właściwe zapobiega wewnętrznym rozdarciom i sprzyja poczuciu
ładu i harmonii
- istnienie Boga można udowodnić rozumowo
- drabina bytów św. Tomasza z Akwinu

 franciszkanizm (św. Franciszek z Asyżu; postawa życiowa)

- idea wiary prostej i radosnej
- miłość do świata i wszelkiego stworzenia
- dosłowne pojmowanie ewangelicznych nakazów miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa

 mistycyzm (św. Bernard)

- istnieje możliwość pozazmysłowego, bezpośredniego kontaktu z Bogiem

 scholastyka (filozofia chrześcijańska charakteryzująca się wywodzeniem prawd z dogmatów

religijnych)

nurty w literaturze:

 symbolizm (kierunek w literaturze i sztuce, posługujący się symbolem jako podstawowym

środkiem wyrazu)
 alegoryzm (kierunek w literaturze i sztuce, posługujący się alegorią jako podstawowym
środkiem wyrazu)

nurty w malarstwie:

 symbolizm (kierunek w literaturze i sztuce, posługujący się symbolem jako podstawowym

środkiem wyrazu)
 alegoryzm (kierunek w literaturze i sztuce, posługujący się alegorią jako podstawowym
środkiem wyrazu)

style w architekturze:

 styl romański (XI-XII w.; masywna, prosta bryła budynku; niewielkie, wąskie, wysoko położone
okna; skromne zdobnictwo, prostota)

 styl gotycki (XIII-XV w.; strzelista, smukła, wysoka bryła budynku; duże okna, witraże okienne;
bogate zdobnictwo, kunsztowność i szczegółowość)
  symbolika katedry gotyckiej (przestrzeń obrazująca relacje między człowiekiem a Bogiem):
- wielkość bryły (wyraz ogromu hołdu składanego przez człowieka Bogu lub potęgi boskiej)
- wysokość (wyraz pragnienia człowieka do spotkania z Bogiem lub kontrast między
przestrzeniami sacrum i profanum)
- zbudowana na planie krzyża (wyraz hołdu złożonego cierpieniu Chrystusa)
- sklepienie krzyżowo-żebrowe (aluzja do męki pańskiej, która ma dać człowiekowi zbawienie)
- trzy nawy (symbol Trójcy Świętej, doskonałości)
- dwanaście kolumn (symbol dwunastu apostołów)
- wnęki okienne i portalowe w kształcie ostrołuku (przypominają ręce złożone do modlitwy;
odzwierciedlenie dziękczynnego i błagalnego stosunku człowieka do Boga)
- witraże dające niezwykłe światło (światłość – symbol obecności Boga)

sztuka:

 Biblie pauperum (Biblie dla ubogich; cykle witraży, płaskorzeźb lub malowideł przedstawiające
sceny biblijne)
 moralitet (utwór sceniczny, ukazujący drogę wyboru bohatera między dobrem a złem)
 misterium (dramat liturgiczny oparty na wątkach biblijnych, apokryficznych oraz
hagiograficznych)

piśmiennictwo:

 literatura hagiograficzna (hagiografia; dział piśmiennictwa zajmujący się opisywaniem

żywotów świętych)
 literatura parenetyczna (utwory upowszechniające wzorce osobowe)
 historiografia (dział piśmiennictwa zajmujący się opisywaniem dziejów)

gatunki literackie:

 chanson de geste (fr. „pieśń o czynach”; poemat epicki opiewający dokonania wielkich
władców i rycerzy)

motywy:

 ars (bene) moriendi (łac. „sztuka [dobrego] umierania”)

 danse macabre (fr. „taniec śmierci”; alegoryczny obraz kostuchy [kobiety z kosą na ramieniu,
będącej personifikacją śmierci] pociągającej za sobą taneczny korowód ludzi wszystkich
stanów i zawodów)
 deesis (motyw ukazujący pośrednictwo Matki Boskiej i Jana Chrzciciela między ludźmi a
Chrystusem)
 Deus Rex (łac. „Bóg Król”)
 memento mori (łac. „pamiętaj o śmierci”)
 Stabat Mater Dolorosa (łac. „Stała Matka Bolejąca”)
 vanitas (łac. „marność”; motyw marności spraw doczesnych)

utwory:

 Lament świętokrzyski (fragmenty)

 Legenda o św. Aleksym (fragmenty)
 Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty)
 Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu (fragmenty)
 Pieśń o Rolandzie (fragmenty)
 Gall Anonim, Kronika polska (fragmenty)
 Dante Alighieri, Boska Komedia (fragmenty)

 św. Augustyn, Wyznania (fragmenty)

 św. Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna (fragmenty)