średniowiecze

Medium aevum
Od V do XV w.
W Polsce od X do XV w.
upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego w roku 476. zdobyciem Konstantynopola przez
Turków w 1453 lub odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492.
Maksymy:
• Momento mori – „Pamiętaj, że umrzesz”, przypomnienie, że nie da się
uniknąć śmierci i by w obliczu zagrożenia śmiercią poświęcić się życiu,
póki można.
• Teocentryzm - pogląd uznający Boga za najwyższą wartość, przyczynę,
ośrodek i cel wszystkiego, co istnieje.
• Dualizm - pogląd zakładający istnienie w świecie par przeciwstawnych
pierwiastków lub sił, np. ducha i materii, Boga i szatana.
cnota / grzech
wieczność / doczesność
• Sfera (duchowa) sacrum (pozytywna) - odnosi się do tego co święte,
nadzwyczajne i nadprzyrodzone i co ma związek z osobową religią i
religijną duchowością.
• Sfera (ludzka) profanum (negatywna) - określa rzeczywistość
materialną, pozareligijną, doczesną i przyziemną. Odrzuca możliwość
transcendencji. Mówi się wprawdzie o duchowości i religijności, ale o
orientacji ateistycznej. W sfe­rze tej od­by­wa się co­dzien­ne ży­cie czło­
wie­ka.
• Uniwersalizm - zakładał jedność państwa, religii (chrześcijaństwo) oraz
języka (łacina), literatury
Wzorce kulturowe:
• Feudalizm - istotą feudalizmu były osobiste zależności między wpływowymi
członkami społeczeństwa, to system społeczno – gospodarczo – polityczny oparty
na podziale własności ziemi na zwierzchnią i użytkową oraz na wzajemnych
zależnościach osobistych pomiędzy właścicielami i użytkownikami ziemi.
• Scholastyka - pojęcie, odnoszące się przede wszystkim do dominującego kierunku
chrześcijańskiej filozofii w średniowieczu. Scholastyka obejmowała wiele nurtów,
których wspólną cechą było podejmowanie prób wyjaśniania kwestii dotyczących
wiary (prawd wiary, dogmatów) za pomocą metod racjonalnych (rozumu), często
zaczerpniętych z filozofii antycznej, to także termin związany z określonym
modelem rozumowania praktykowanym w średniowieczu. Opierała się ona na
rozumowaniu dialektycznym, co wiązało się z wyciąganiem wniosków i
rozstrzyganiem sprzeczności.
Filozofie:
• Augustynizm (św. Augustyn) - Dualizm duszy i ciała. Zakładał, że centrum całej
rzeczywistości stanowi Bóg. Tylko on jest bytem doskonałym, absolutnym - to
znaczy, że istnieje sam z siebie. Wszystko inne nie mogłoby istnieć bez niego,
niemożliwe byłoby także poznanie.
• Tomizm (św. Tomasz z Akwinu) - Twierdził on, że człowiek to połączenie
duszy oraz ciała, co stanowi jedną harmonijną całość. Wskazywał, że w
świecie panuje hierarchiczny porządek, czyli świat jest uporządkowany
na tak zwanej '' drabinie bytów '' ( gradualizm ). Uważał, iż rozum
pozwala na poznanie Pana Boga, jednakże wiara ma największe
znaczenie.
• Franciszkanizm (św. Franciszek z Asyżu) – zakładał:
- Głęboką pokorę
- Wyższość wartości duchowych nad materialnymi
- Prostą formę oddawania miłości do Boga
- Braterstwo z przyrodą
- Miłość do bliźniego
- Radość istnienia, życiowy optymizm (vita activa)
Cechy literatury średniowiecznej:
• Religijność, ideały teocentryczne
• Dydaktyzm -dążenie do kształtowania u kogoś właściwych postaw lub poglądów
poprzez pouczanie go lub dawanie wzorów do naśladowania (pouczenie, jak żyć)
• Parenetyka – wskazywanie wzorców osobowych godnych naśladowania,
posługiwało się hiperbolą
• Anonimowość – tworzyli ku chwale Boga
• Uniwersalizm
• Alegoria
Wzorce osobowe:
• Święty asceta – wyrzeka się dóbr doczesnych i ziemskich przyjemności,
żyje w ascezie, modli się, służy Bogu, z pokorą przyjmuje wszelkie
przeciwności losu, czyni cuda np. św. Aleksy
• Wzór rycerza – odwaga, waleczność, honor, wierność Bogu, królowi i
ojczyźnie, działanie w dobrej wierze, stawanie w obronie słabym i damą
np. hrabia Roland
• Wzór władcy – mądry, dobry, sprawiedliwy, ojciec narodu, bogobojny,
troszczy się o kraj, walczy z pogan, dobry polityk, namiestnik Boga na
ziemi np. Bolesław Chrobry
• Dama serca – z wyższych sfer, piękna, wyidealizowana, platoniczna
miłość np. Izolda
Motywy:
• Danse macabre (taniec śmierci) - korowód ludzi wszystkich stanów z
kościotrupem na czele, wyrażający równość wszystkich ludzi w obliczu
śmierci. Śmierć przedstawiona jako rozkładające się zwłoki kobiety z
kosą w ręku.
• Ars bene moriendi (sztuka dobrego umierania) -śmierć jest centralnym
wydarzeniem ludzkiej egzystencji, decyduje o ostatecznym przeznaczeniu
człowieka, przesądza o wieczności
• Stabat mater dolorosa „pieta” (matka boleściwa) – matka boska rozpacza
pod krzyżem, na widok cierpiącego syna np. lament świętokrzyski;
Doloryzm – uznawanie bólu fizycznego za przeżycie wartościowe moralnie
• Deesis – modlitwa wstawiennicza, błaganie wyrażone wobec Boga
np. Bogurodzica

Dodatkowe słówka :
Plankt – średniowieczny utwór żałobny
Charaktery:
• Apokryficzny - określenie używane obecnie głównie w kontekście
religijnym wobec ksiąg o tematyce biblijnej, uważanych za
nienatchnione i co za tym idzie niewchodzących w skład Kanonu Biblii.
• Panegiryczny - sławiący jakąś osobę, czyn, wydarzenie; pełen
przesadnego zachwytu, często o charakterze pochlebczym
Lektury:
• Bogurodzica
• Lament świętokrzyski
• Legenda o św. Aleksym
• Kwiatki św. Franciszka z Asyżu
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
• Pieśń o Rolandzie
• Kronika polska – Gall Anonim
• Boska komedia – Dante Alighieri