ŚREDNIOWIECZE

TYSIĄC LAT KULTURY ŚREDNIOWIECZA

ŚREDNIOWIECZE

1. Najdłuższa epoka;
2. Łacina - żywy język. Posługiwali się nim wykształceni;
3. Symbole:
bocian, łabędź, jednorożec, pies, lew, królik, wilk, wół, niedźwiedź.

NAZWA:

medium awum - wieku średnie.

JĘZYK:

ŁACINA ---------------> TEMATYKA POLSKA

JĘZYK NARODOWY -------------------> TEMATYKA UNIWERSALNA

UNIWERSALIZM:

Powszechność wzorców parenetycznych, ideałów oraz motywów kultury średniowiecza. Wielu

mnichów wędrowało po klasztorach, przez co rozpowszechniali wzorce, a także najważniejsze idee.
Identyczne motywy, wzorce parenetyczne oraz zagadnienia pojawiały się zatem w całej
średniowiecznej Europie {zgodni jak jeden mąż}.

SCHIZMA WSCHODNIA {rok 1054}

katolicyzm
prawosławie

CHRONOLOGIA

1 Początek

476 r. - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego

Kultura oraz cywilizacja antyczna uległy zniszczeniu i stopniowo zastępowane były chrześcijaństwem.

2 KONIEC

1450 - wynalezienie druku przez Jana Gutenberga;

1453 - upadek Konstantynopola;
1492 - odkrycie Ameryk przez Krzysztofa Kolumba.
 FILOZOFIA WIEKÓW ŚREDNICH
AUGUSTYNIZM

“Wyznania św. Augustyna”

1. Bóg - centralna kategoria filozofii i teologii;
2. Zło wynikiem braku dobra;
3. 2 sfery - materialna oraz duchowa {dualizm};
4. Cel człowieka - poznawanie Boga, a także własnej duszy;
5. Wolna wola jako właściwa natura człowieka;
6. Rozum i wiara jako uzupełnienie siebie nawzajem;
7. Człowiek - istota pełna sprzeczności.

TOMIZM

“Wiara i rozum” - św. Tomasz z Akwinu

Pierwszeństwo władz poznawczych nad pożądawczymi. przeznaczeniem człowieka jest poznanie

najwyższego dobra - oglądanie Boga dzięki "światłu chwały" (łac. lumen gloriae) człowiek znajduje się
na drabinie bytów pomiędzy aniołami i zwierzętami.

- człowiek poznaje świat przez zmysły i rozum, a rozumowe poznawanie świata jako bożego dzieła prowadzi do
poznania Boga.

- prawdy wiary można uzasadniać przez rozumowe dociekanie poprzez metodę scholastyki.

- świat, jako dzieło boże, jest uporządkowany i pełen ładu, wszystko ma w nim właściwe, z góry określone
miejsce

- w świecie istnieje hierarchia określana jako 'drabina bytów'. Na jej szczycie znajduje się Bóg, poniżej
aniołowie, ludzie - pod nimi zwierzęta, rośliny oraz nieożywione składniki rzeczywistości (gradualizm).

- istnienie Boga można uzasadnić odwołując się do argumentów opartych na rozumnej obserwacji świata.

- ład i hierarchia istnieją również w życiu społecznym, w którym każdy zajmuje właściwe i przeznaczone mu
miejsce.

- Bóg jest bytem koniecznym i niezależnym. Jego istnienie wynika z jego natury, a wszelkie stworzenia
stanowią byty przypadkowe i zależne

POJĘCIE TEOCENTRYZMU

Filozofowie średniowieczni, jak ich starożytni poprzednicy, dociekali kwestii związanych z naturą
rzeczywistości i miejscem człowieka w świecie. Opierali się {tylko częściowo} na poglądach starożytnych
myślicieli.
Św. Augustyn sięgał po Platona, natomiast św. Tomasz z Akwinu po Arystotelesa, dlatego też
zagadnienia nurtujące średniowiecznych filozofów nie odbiegały od pytań stawianych przez filozofią
wcześniej.

PARENETYCZNY WZORZEC ASCETY

ASCETA - człowiek rezygnujący z życia doczesnego, umartwiający swoje ciało, aby oczyścić duszę i
osiągnąć świętość.

ASCEZA - umartwianie się, rezygnacja z życiowych przyjemności.

LEGENDA - gatunek epicki, zwykle pisany prozą, opowiada historię postaci {zwykle} historycznych.
Zawiera w sobie zarówno elementy realistyczne, jak i fantastyczne.

HAGIOGRAFIA - dziedzina literacka zajmująca się spisywaniem historii świętych oraz duchownych.

Legenda o św. Aleksym to utwór niezwykle popularny w całym ówczesnym świecie chrześcijańskim.
Jedna z wersji legendy została też spisana w j. polskim ok. 1454 roku. Tekst rozpoczyna się inwokacją
do Mesjasza, zawierającej prośbę o uczynienie autora godnym opowiedzenia historii świętego. Następna
część dzieła to opowieść o narodzinach Aleksego, jego rodzinie (pochodził ze znakomitego rodu
rzymskiego), dzieciństwie i młodości upływających na pobożnych poczynaniach. Czytelnik widzi 24
letniego młodzieńca, który po zawarciu małżeństwa z cesarską córką, w noc poślubną zwraca
dziewczynie pierścień i decyduje się na życie w czystości. Żonie również proponuje poświęcenie się
służbie Bogu. Dalsza część legendy opowiada o dalszej tułaczce świętego, jego rezygnacji z dóbr
doczesnych, życiu żebraczym, pełnym umartwień i wyrzeczeń. Aleksy zostaje ascetą, a za przyczyną jego
modlitw dokonuje się wiele cudów (zstąpienie Matki Boskiej z obrazu). Aby uniknąć zbytniego rozgłosu,
bohater wyrusza do Syrii, lecz pod wpływem cudownych okoliczności powraca do rodzinnego miasta.
gdzie przez 16 lat mieszka pod schodami rodzinnego domu. Zakończenie legendy stanowi opis śmierci
Aleksego, który przeczuwając bliski kres, pisze list, mówiący o męczeństwie i trudach swego żywota. W
chwili śmierci świętego w całym mieście biją dzwony, a ku ciału zmarłego zdążają w procesji cesarz,
papież i biskupi. Chorzy, którzy znaleźli się w pobliżu zwłok zostają cudownie uzdrowieni. Wszyscy
usiłują wyjąć zaciśnięty w jego dłoni list, ale udaje się to jedynie jego żonie, która jak on, żyła
dochowując czystości. Wówczas ukazuje się kim był niezwykły żebrak.

Życie i postawa Aleksego to przykład średniowiecznego wzorca parenetycznego - ascety, czyli człowieka
celowo umartwiającego się, narzucającego sobie surową dyscyplinę, żyjącego w ubóstwie i upokorzeniu,
w celu osiągnięcia życia wiecznego. Postawa bohatera jest zgodna z postulatami filozofii św. Augustyna
(człowiek, by zbliżyć się do Boga, powinien się doskonalić poprzez modlitwę, kontemplację, odrzucenie
dóbr doczesnych). Utwór propaguje zalecany w średniowieczu typ pobożności - uznanie wszystkiego co
ziemskie za marność (vanitas), dążenie do osiągnięcia lepszego życia po śmierci.

RADOSNA WIARA ŚW. FRANCISZKA

POSTAWA FRANCISZKAŃSKA {CECHY}

radosna wiara;
ideały ubóstwa, miłosierdzia, pokory i miłości do świata ludzi {w szczególności biednych oraz
chorych}, a także zwierząt;
człowiek z stworzony na podobieństwo Boga. Z natury jest dobry.
PRZYKŁADY POSTAWY W “KWIATKACH ŚW. FRANCISZKA”
“Pytanie Brata Macieja”
Franciszek (jak wskazuje bohater Maciej) jest zubożały. Z radością stwierdza w swej odpowiedzi na
pytanie “Czemu za tobą biega świat cały”, że jest grzesznikiem. Chwali Boga, głosi, że całe dobro od
niego pochodzi, a nie od stworzenia. Poprzez ten zwrot chce wskazać, że niezależnie od naszych czynów
to Bóg jest istotą dobro, człowiek stworzony na jego podobieństwo również taki jest, pomimo złych
czynów.
“Kazanie do ptaków”
Św. Franciszek w swym kazaniu wychwala z radością Boga za stworzenie ziemi. Odnosi się z
szacunkiem względem ptactwa, naucza je, aby i one okazywały wdzięczność Bogu za stworzenie.
Przedstawia Stworzyciela jako stwórcę dobrego, który pomimo tego, iż ptactwo nie wykonuje dziennych
obowiązków {np. szycie}, daje im pożywienie oraz poidła. Bóg to Najwyższy Stwórca, o którym
Franciszek w taki sposób naucza ptaki.
PRZYKŁADY POSTAWY W “HYMNIE”

Św. Franciszek w “Hymnie” wychwala Boga za wszelkie stworzenie. Nazywa zjawiska astronomiczne
swoimi braćmi oraz siostrami, ponieważ są mu bliskie. Podobnie dzieje się z żywiołami oraz uogólnioną
natura. Łączy się to z elementem miłości i pokory wobec przyrody, wynikającej z uogólnionej postawy
franciszkańskiej.

“LAUDATO SI” - PAPIEŻ FRANCISZEK {POSTAWA FRANCISZKAŃSKA}

Encyklika - orędzie napisane przez papieża. Adresowane jest do wiernych, porusza tematy teologiczne,
moralne, a także bieżące sprawy społeczne czy polityczne, dotyczące katolików na całym świecie.

Encyklika papieża Franciszka to w szczególności nawołanie do ekologii, utylizacji. Mówi on bowiem, że

człowiek powinien doceniać przyrodę z pokorą {co wynika z postawy franciszkańskiej}, a co za tym idzie:
dbać o nią. Głosi również własne poglądy dotyczące wzajemnego braterstwa i doceniania zarówno
małych chwil, lecz również ludzi otaczających nas. Jak mówi, może to pomóc nam zniwelować stres oraz
uwolnić się po części od negatywnego spojrzenia na otaczający świat.

POSTAWA ŚW. ALEKSEGO A POSTAWA ŚW. FRANCISZKA

Zarówno obie postaci dążą do zbawienia oraz wielbią Stwórcę: są to dwie cechy wspólne dla obu
wzorców parenetycznych.

***
Święty Aleksy wyrzeka się własnego bogactwa, pochodzi ze szlachty i zaczyna żyć w ubóstwie. Nie żył
w radości umartwiał się nad własnym losem. Po jego śmierci działy się wszelakie cuda.

***

Inaczej spoglądamy na postawę Świętego Franciszka, który reprezentuje wiarę przepełnioną radością
oraz podzięką wobec Boga za wszelakie dobro, jakie go spotyka. Nie wywodzi się ze szlachty, żyje
ubogo, lecz cieszy się oraz docenia otaczający go świat, będący również stworzeniem Boga.

WZORZEC IDEALNEGO RYCERZA

CECHY IDEALNEGO RYCERZA:

odważny, waleczny, honorowy;

wiernie służy Bogu, swojemu władcy oraz ojczyźnie;
walczy w obronie wiary, jest gotów poświęcić za nią życie;
staje w obronie czci wybranki - damy serca.

ETOS RYCERSKI

Etos rycerski to tzw. kodeks rycerski opierający się na wartościach, wartościach oraz obyczajach, a
także wzorcach postępowania, kształtujące jego styl życia (honorowa, niezłomna postawa w “Pieśni o
Rolandzie” w obliczu śmierci).

CHANSONS DE GESTE
Chansons de geste - z języka francuskiego “Pieśń o czynach”. To gatunek obejmujący utwory epickie,
opiewające czyny sławnego bohatera - sprawcę ważnych wydarzeń. Ważny element gatunkowy to
łączenie prawdy historycznej z wątkami fantastycznymi, a także występowanie scen batalistycznych.
Wykonywane były zazwyczaj przez wędrownych poetów pieśniarzy {truwerów}.

WZÓR IDEALNEGO RYCERZA W “PIEŚNI O ROLANDZIE”

Tytułowy bohater - Roland, jest odważnym i walecznym rycerzem, który nie boi się śmierci i bez
wahania jest w stanie oddać życie za swojego władcę. Jest człowiekiem głęboko wierzącym i religijnym,
a także szlachetnym i ofiarnym. “Pieśń o Rolandzie” to utwór odnoszący się do etosu rycerskiego
opartego na miłości do Boga oraz honorze, który stanowił podstawę kodeksu. Utwór ukazuje także
walkę świata pogańskiego z chrześcijańskim, co stanowi realizację poglądu średniowiecznego wg.
którego walka ze złem jest obowiązkiem każdego chrześcijanina.

“Pieśń o Rolandzie” tworzyła i rozpowszechniała wzorce osobowe chrześcijańskiego rycerza oraz

doskonałego władcy, a także namiestnika Boga na ziemi. Pokazywała ideał chrześcijańskiego życia
poświęconego obronie i szerzeniu wiary.

WZORZEC IDEALNEGO WŁADCY

KRONIKA - definicja
Kronika to utwór epicki, zwykle prozaiczny, przedstawiający czyny osób świeckich lub duchownych.
Zwykle kroniki były spisywane po łacinie. Miały zapoznać czytelników z dziejami danego kraju.

PRZYKŁADY KRONIK:

Gall Anonim - Kronika Polska

Mistrz Wincenty - Kronika Polska
Jan Długosz - Roczniki, czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego

KRONIKA GALLA ANONIMA

“Kronika Polska” Galla Anonima ukazuje parenetyczny wzorzec idealnego władcy. Skupia się głównie
wokół rodu Piastów. Wspomina w swoich księgach Bolesława Chrobrego - pierwszego króla Polski.
Władcę tego cechuje między innymi:

mądrość;
sprawiedliwość wobec narodu;
autorytet wśród poddanych;
pobożność;
patriotyzm.

Ponadto Bolesława Chrobrego uważamy za patriarchę narodu polskiego. Łączy się to z byciem
sprawiedliwym “ojcem” narodu.

Kronika mówi również o Bolesławie Krzywoustym, wspominając jego zwycięskie walki w trakcie
najazdu niemieckiego. Pojawia się on na stronach jako uosobienie wszystkich cnót rycerskich. Gall
wychwala jego zasługi dla Polski, w sposób niezwykle podniosły. Stosuje wiele metafor oraz porównań.
Poprzez styl wypowiedzi daje wyraz swojemu uwielbieniu.
 “DZIEJE TRISTANA I IZOLDY”
“DZIEJE TRISTANA I IZOLDY” JAKO PRZYKŁAD STAROFRANCUSKIEGO ROMANSU

Ekspansja rycerstwa spowodowała rozwój kultury dworskiej, której idealnym wzorcem stał się rycerz
oddany ojczyźnie i kobiecie. Model dworskiej miłości traktowany jako najwyższą wartość życia, a
wzorowanej na służbie wasala wobec suwerena znalazł odbicie w tekstach literackich, najczęściej w
twórczości prowansalskich Trubadurów oraz w starofrancuskim romansie.

Romans {z francuskiego roman - długa opowieść} pojawił się i ugruntował w wieku XII. Utwór miał
formę obszernej narracji przeznaczonej do cichego czytania bądź deklamacji. Tematem były zazwyczaj
miłosne komplikacje ukazane na tle realiów kultury dworskiej. Cechą charakterystyczną gatunku było
również wprowadzanie wątków awanturniczo-miłosnych, nieprawdopodobnych zdarzeń, elementów
fantastycznych oraz tajemniczej, fascynującej przyrody. Przykłady:

- opowieści o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu, romans o tristianie i Izoldxir oraz historia
Percewala poszukującego św. Graala.

KONCEPCJA TRAGICZNEJ MIŁOŚCI W “DZIEJACH TRISTANA I IZOLDY”

Łącząca dwoje bohaterów miłość jest uczuciem zakazanym i rozwija się wbrew wszelkim nakazom.
Namiętność zmusza Tristana i Izoldę do sprzeniewierzenia się panującym zasadom. Kochankowie
spotykają się potajemnie, Izolda zdradza i oszukuje prawowitego małżonka. To miłość fatalna, niszcząca
wszystkie inne więzy. Bohaterowie nie wybierają siebie świadomie. Pomyłkowe wypicie napoju
miłosnego skazuje ich na życie pełne cierpień, upokorzeń i bólu, ale również chwili szczęścia radości oraz
wzlotów duszy.

Nie mogąc być sobą, stale nie szczędzą starań i wysiłków oraz podejmują się każdego sposobu aby choć
na chwilę cieszyć się swoją obecnością. Historia zakazanego uczucia kończy się tragicznie. Miłość, która
na ziemi była skazana na klęskę, tryumfuje po śmierci kochanków. Z ich grobów wyrastają głogi i ich
gałązki, mimo iż raz po raz są obcinane, ciasno splatają się ze sobą, symbolizując więź łącząca Tristana i
Izoldę. Motyw tragicznej miłości bohaterów tego romansu stał się inspiracją dla późniejszych autorów
dzieł literackich.

OBRAZ MARYJI W UTWORACH ŚREDNIOWIECZA

MOTYW DEESIS

Motyw ikonograficzny obecny zwłaszcza w tradycji kościoła wschodniego, przedstawiający 3 postaci -

Chrystusa pomiędzy Maryją a Janem Chrzcicielem, W literaturze odnosił się również do idei
pośrednictwa, lub modlitwy wstawienniczej zanoszonej do Chrystusa lub Boga Ojca za pośrednictwem
Maryi.

LAMENT/PLANKT

Charakterystyczny dla literatury średniowiecznej utwór, w którym wyraża się żal po bliskiej, zmarłej
osobie i wzywa do współuczestnictwa w cierpieniu.
PIETA

Przedstawienie opłakującej Matki Bożej trzymającej na kolanach ciało Jezusa Chrystusa.

BOGURODZICA - INTERPRETACJA

Utwór rozpoczyna się od prośby skierowanej do Maryi, aby pośredniczyła między swoim synem a
modlącymi się wiernymi. Matka Boska jest tu przedstawiona jako osoba święta, wybrana przez Boga i
przez niego wysławiana. W II strofie wierni zwracają się bezpośrednio do Chrystusa, aby przez wzgląd
na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom szczęście w życiu ziemskim i przepytaniu w raju po śmierci.

LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI “STABAT MATER DOLOROSA”

„Posłuchajcie brata miła...” ~ anonimowy utwór żałobny będący monologiem Maryi - matki cierpiącej po
stracie jedynego Syna. Utwór reprezentuje formę gatunkową, jaką jest plankt {lament}. Gatunek ten
obejmował utwory, których tematem jest śmierć Jezusa i współuczestnictwo Matki w męce syna.
Średniowieczne lamenty miały pobudzać uczucia wiernych, włączać ich w przeżywanie męki pańskiej i
współcierpienia z Maryją.

W pieśni 'Posłuchajcie bracia miła' występuje kolejny motyw charakterystyczny dla sztuki
średniowiecza. To motyw Matki Bożej Bolesnej, nazywany od słów łac. pieśni „Stabat Mater Dolorosa” -
„Stała Matka Boleściwa”. Obrazuje go stojąca pod krzyżem Maryja, która cierpi na widok umierającego
syna.

LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI A BOGURODZICA

“Bogurodzica” to utwór skierowany do Maryi, od ludu. “Lament Świętokrzyski” natomiast to monolog

Matki Bożej spoglądającej na umierającego syna, kierowany do ludu. W “Lamencie...” wyraża swoją
bezsilność, po śmierci dziecka przypomina zwykłą kobietę. W “Bogurodzicy” Matka Boża przedstawiona
jest jako persona święta, niezwykła, wyjątkowa, jedyna.

LITERATURA ŚREDNIOWIECZNA WOBEC SPRAW

OSTATECZNYCH
ARS MORIENDI {ŁAC. “SZTUKA UMIERANIA”}

Motyw literacki i artystyczny ukazujący się w utworach takich jak:

- „ Dzieje Tristana i Izoldy ”

- „ Legenda o św. Aleksym ”

- „ Pieśń o Rolandzie ”

- „ Lament Świętokrzyski ”

- „ Dzieje Tristana i Izoldy ”

Pokazuje w jaki sposób prawdziwy chrześcijanin powinien odejść z tego świata, aby dostąpić zbawienia;
występował też jako ars bene moriendi {sztuka dobrego umierania}.
 ŚREDNIOWIECZNE UMIERANIE
a) śmierć świętego

Św. Asceta przedstawiony w legendzie średniowiecznej umiera w aurze cudowności:

jego ciało wydaje piękną woń i ma moc uzdrawiania. Moment śmierci obwituje w liczne, niecodzienne
wydarzenia {Legenda o św. Aleksym}

b) śmierć rycerza

Zgodnie ze wzorcem ukształtowanym w literaturze, rycerz średniowieczny umiera na polu bitwy. Jego
śmierć jest pełna chwały, opowiedziana przez narratora podniosłym {patos} stylem {Pieśń o Rolandzie}

DANSE MACABRE {TANIEC ZE ŚMIERCIĄ}

Jednym z bardzo popularnych motywów sztukach plastycznych i literaturze średniowiecznej był tzw.
taniec śmierci, czyli alegoryczne przedstawienie śmierci. Pojawił się on w późnym średniowieczu jako
wyraz rozczarowania życiem ziemskim, skazanie jego nietrwałości i znikomości. Motyw ten miał także
stanowić ostrzeżenie przed zbytnim przywiązaniem do spraw doczesnych. Najpopularniejszym obrazem
był korowód ludzi ze szkieletem na czele. Ten demokratyczny w swej istocie korowód zrównywał
wszystkich ludzi - niezależnie od ich stanu, funkcji społecznej, czy pochodzenia - wobec nieuchronności
śmierci.

REALIZACJA MOTYWU W “ROZMOWIE MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ”

Przykładem obecności danse macabre w literaturze polskiej jest utwór 'Rozmowa Mistrza Polikarpa ze
Śmiercią'. Zgodnie ze średniowiecznym obyczajem literackim anonimowy autor zaczyna swoje dzieło od
apostrofy do Boga. Prosi w niej o pomoc w napisaniu utworu, który powiększy chwałę Stwórcy i wskaże
ludziom drogę postępowania. Następnie zwraca się do odbiorców z nauką dot. natury śmierci, która
czeka wszystkich i wszystkich zrównuje. W dalszej części pojawia się bohater utworu Mistrz Polikarp,
którego pragnieniem było ujrzenie śmierci. Po wytrwałych w modlitwach przebywając w kościele widzi
ją w typowej dla średniowiecza postaci. Śmierć jest odrażająca, wywołuje strach i obrzydzenie. Dla
współczesnego odbiorcy jest też groteskowa, bo jej obraz jest tak przerysowany, że aż śmieszny. W
kolejnych wersach Polikarp zadaje Śmierci różne, czasem naiwne, pytania, na które ona odpowiada.

WĘDRÓWKA W ZAŚWIATY
HISTORIA TYTUŁU

Autor nadal utworowi tytuł 'Komedia'. Należy go rozumieć przez pryzmat Arystotelesowskiej "Poetyki"-
jako utwór literacki.

UKAZANIE ZAŚWIATÓW W UTWORZE DANTEGO ALIGHIERI

1 Piekło - inferno

Zawiera 9 kręgów i przedsionek, gdzie znajdują się Ci, którzy zaniechali czynienia dobra. Kolejne kręgi
są coraz straszniejsze dla grzeszników. Wreszcie w ostatnim kręgu przeznaczonym dla zdrajców, na
samym dnie, znajdują się: Judasz Iskariota oraz zabójcy Cezara - Brutus i Kasjusz. W opisie scen
piekielnych można dostrzec obrazy, które mają budzić grozę i przerażenie (sceny dantejskie).

Sceny dantejskie – związek frazeologiczny określający zachowanie tłumu ogarniętego strachem, paniką i
rozpaczą, ludzi, którzy nie potrafią zachować spokoju i ulegają szaleństwu; sceny makabryczne
wstrząsające koszmary.

2 Czyściec - urgatoria

Miejsce, w którym odbywają pokutę dusze mniej grzeszne. Znajduje się na górzystej wyspie na terenie
Jerozolimy. Podobnie jak piekło podzielony jest na 9 rejonów. Przewodnikiem po czyśccu jest
Wergiliusz. Jako przedstawiciel świata pogańskiego nie może wkroczyć do raju.

Dlatego dalej Dantego będzie oprowadzać Beatrycze - jego ukochana.

3 Raj - paradiso

Wizja raju odtwarza model kosmosu opisany przez starożytnego uczonego greckiego - Ptolemeusza.
Wedle jego geocentrycznej teorii Ziemia znajduje się w centrum wszechświata, a dookoła niej krążą
pozostałe ciała niebieskie. W dziele Dantego raj składa się zatem z 9 sfer. 7 pierwszych stanowią nieba
planet obiegających Ziemię, 8 sferą jest niebo gwiazd stałych. Ostatnią zaś „Pierwsza przyczyna
wprawiająca w ruch planety”. U kresu wędrówki Dantego znajduje się Empireum, sfera ognia i światła
- źródło czystej myśli, siedziba Boga mająca kształt białej róży - mistycznego kwiatu. Utwór Dantego
kończy się modlitwą do św. Bernarda o łaskę ujrzenia Boga. Modlitwa zostanie wysłuchana i oczom
poety ukazuje się w olśnieniu boska esencja.

FRANCOIS VILLON - “TESTAMENT”

TESTAMENT POETYCKI JAKO GATUNEK

Testament poetycki to utwór stylizowany na testament rozumiany jako dokument prawny. Piszący,
mając świadomość nieuchronności śmierci, poleca się boskiej opiece przedstawiając swoją ostatnią wolę i
życzenia wobec przyjaciół oraz potomnych. Rozlicza się też z dotychczasowych życia i snuje rozważania
na temat nietrwałości ludzkiej egzystencji.

TESTAMENT VILLON’A

Wielki testament napisany został przez poetę. Zmęczony awanturniczym życiem schorowany twórca
podejmuje refleksje nad sensem egzystencji i dochodzi do wniosku, że wszystko jest ulotne, skazany na
przemijanie, a jedyną pewną rzeczą, która czeka człowieka, jest śmierć. Buntowniczo odrzuca wiarę w
nieśmiertelność duszy. Wg. niego życie zamyka się w ziemskiej perspektywie, zmierzając do swojego
nieuchronnego, ponurego kresu. "Wielki Testament", napisany u schyłku średniowiecza, ukazuje zmianę
postrzegania spraw ostatecznych w porównaniu z wczesnym etapem epoki.

RENESANS
 WPROWADZENIE DO EPOKI
renaissance {francuskie} - odrodzenie / złoty wiek / renesans
Nazwa określa okres historii literatury i sztuki i została wprowadzona przez francuskich
encyklopedystów. Później utrwalił ją i upowszechnił w nauce badacz kultury Jacob Burckhardt
w swoim dziele „Kultura odrodzenia we Włoszech” {1860}. Wg. Niego renesans miał być epoką
przebudzenia się twórczości i myśli ludzkiej, która wyłoniła się z „mroków średniowiecza”.
Współcześnie mianem odrodzenia określamy:
a) określenie do spuścizny starożytnej literatury nauki filozofii i estetyki {nie jest kalką antyki,
tylko próbą twórczej interpretacji idei starożytnych twórców}
b) odejście od cech teocentrycznej koncepcji miejsca człowieka w świecie i wobec Boga.
Doceniano życie ziemskie, które stało się wartością samą w sobie (antropocentryzm i
humanizm).
c) zmiana stosunku do nieznanego świata, który zaczęto postrzegać jako piękne miejsce warte
poznania i kształtowania przez człowieka.
GENEZA RENESANSU (prądy i wydarzenia, które miały wpływ na powstanie nowej
epoki):
a) krucjaty
z punktu widzenia militarnego wyprawy były klęską, ale dzięki nim do Europy dotarły arabskie
przekłady i komentarze dzieł starożytnych myślicieli:
- Platona
- Arystotelesa
- Cycerona Seneki
b) odkrycia geograficzne
pobudziły one znaczne zmiany gospodarcze - ożywienie handlu, podniesienie poziomu życia w
Europie oraz wyraźny rozwój nauki - teoria kulistości Ziemii, powstawały nowe przyrządy
nawigacyjne, rozwijała się technika żeglugi morskiej.
c) wynalezienie druku
Jan Gutenberg w 1450 roku wynalazł aparat do odlewania czcionek oraz prasę drukarską.
Wynalazek ten ostatecznie zamknął epokę Ksiąg Rękopiśmiennych.
d) reformacja - ruch religijny i społeczny XVI wieku był odpowiedzią na kryzys w kościele
katolickim - demoralizacją kleru i papiestwa. Za symboliczny początek ruchu uważa się
wystąpienie niemieckiego mnicha Marcina Lutra, który 31 października 1517 roku w
Wittenberdze ogłosił 95 tez krytykujących postępowanie Kościoła. Postulaty reformatorów:
- zniesienie celibatu księży
- likwidacja płatnych odpustów
- rezygnacja duchownych z posiadanego majątku, odwoływanie się jedynie do Biblii, jako
jednego źródła objawienia Bożego.
CZAS I ZASIĘG ODDZIAŁYWANIA
Nowe idee filozoficzne pojawiły się w w. we Włoszech gdzie osiągnęły szczyt (tzw. Quattrocento
1400-1500). Na północy, także w Polsce, idee renesansowe rozwinęły się w stuleciu 16.
Określenie ram czasowych renesansu, jak każdej epoki, ma charakter umowny. Symboliczny
charakter mają wydarzenia, które przyczyniły się do zmiany myślenia człowieka o świecie.
a) wynalezienie prasy drukarskiej (1450, Jan Gutenberg)
b) zdobycie w 1453 r. Konstantynopola przez Turków
c) upadek cesarstwa bizantyjskiego.
d) odkrycie przez Krzysztofa Kolumba w 1492 Ameryki
HUMANIZM
homo (łac.) - człowiek
Renesansowy prąd umysłowy, który koncentrował się na sprawach ludzkich, godności człowieka
i jego wolności. Średniowiecznemu teocentryzmowi przeciwstawił antropocentryzm, stawiając
na 1 planie jednostkę ludzką, jej potrzeby i optymistycznie postrzegane możliwości.
Humaniści głosili potrzebę harmonijnego współżycia w społeczeństwie. Wierzyli, że wiedza o
świecie może stanowić gwarancję porządku i spokoju społecznego. Byli przekonani, że dobro
wynika z wiedzy, reguł dyktowanych przez rozum. Za cnotę pierwszorzędną uznawano, podobnie
jak w filozofii antycznej, umiar i zachowanie „złotego środka”. Dewizą humanistów stało się
zdanie rzymskiego pisarza Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”.
a) humanistyczny wzorzec człowieka idealnego:
- gruntownie wykształcony {zna łacinę, grekę i hebrajski oraz nauki przyrodnicze};
- zna najwybitniejsze dzieła starożytne i współczesne;
- jest wszechstronnie utalentowany {może zajmować się różnymi dziedzinami sztuki i nauki} -
sprawnie dyskutuje {zna podstawy retoryki};
- umie cieszyć się życiem i korzystać z niego.

CECHY SZTUKI RENESANSOWEJ

Do cech sztuki renesansowej należy zaliczyć sięganie do klasycznych wzorów, wykorzystywanie
wątków mitologicznych, fascynację ludzkim ciałem i jego proporcjami.
MALARSTWO RENESANSOWE
Malarze renesansowi opierali się na trzech ważnych zasadach. Pierwszą z nich było
zainteresowanie się na nowo antykiem i systematyczne badania sztuki starożytnej, drugą
skupienie się na człowieku (humanizm), a trzecią, odkrycie i opanowanie zasad perspektywy
linearnej.

“KSIĄŻĘ” MACHIAVALLEGO
Dzieło Machiavellego ‚„Książę” jest zbiorem politycznych analiz oraz wskazówek formułowanych
na bogatym tle przykładów historycznych i skierowanych do władców (książąt). Włoski
myśliciel różni się od większości autorów klasycznych dzieł filozofii politycznej tym, że nadaje
refleksji o polityce charakter empiryczny {doświadczalny, do sprawdzenia}, natomiast nie kreśli
obrazu państwa doskonałego, ani nie przedstawia najwyższych wartości, których realizacja
miałaby być zadaniem tego państwa.
Według Machiavellego drogowskazem działań księcia jest zdobycie lub utrzymanie władzy, choć
autor „Księcia” nie był ślepym apologetą władzy. Widział w niej narzędzie utrzymania jedności
państwa i dobra jego całości, czyli to, co później nazwano „racją stanu”. Skuteczne używanie
tego narzędzia to również kryterium oceny działań władcy. Autor unika moralizowania na rzecz
afirmacji skuteczności bez kompromisowości działania. Towarzyszy temu pesymistyczny obraz
natury człowieka.
Makiawelizm - zespół przekonań wywodzących się z myśli Niccolò Machiavellego,
sformułowanych na płaszczyźnie filozofii polityki doktryn społecznych i politycznych oraz
psychologii. To także nakazy i zakazy sformułowane przez autora oraz wyprowadzone z jego
dzieł, przez późniejszych interpretatorów, będące swego rodzaju podręcznikiem skutecznego
poruszania się w przestrzeni społecznej. W uproszczeniu Makiawelizm oznacza najczęściej
„amoralizm” przy odwoływaniu się do wartości wyższych {sprawiedliwość dobro} oraz
stosowania zasady {cel uświęca środki} w postępowaniu w sferze polityki, jako środka, który ma
zapełnić skuteczność w osiągnięciu i sprawowaniu władzy.

UTOPIA - GROŹNY IDEAŁ? “UTOPIA” THOMASA

MORE
UTOPIA - literackie i kulturowe wyobrażenia doskonałych państw i społeczeństw opierające się
na koncepcji powszechnej równości bezpieczeństwa i zadowolenia wszystkich członków danej
społeczności. Pojęcie utopii wywodzi się od tytułu dzieła Tomasza More. Tytułowa Utopia {z gr.
„nie-miejsce” , kraj nieistniejący} to wyspa o idealnym ustroju i gospodarce, zamieszkiwana
przez społeczność żyjącą w pełnej harmonii i porządku.
PRZESŁANIE “UTOPII” THOMASA MORE’A
Księga I zawiera satyryczny obraz rzeczywistości współczesnej autorowi, przede wszystkim
nierówności społecznych i zepsucia rządzących elit.
W księdze II przedstawiony jest jej świat idealny, w którym te problemy rozwiązano,
uwzględniając politykę, strukturę władzy, funkcjonowanie gospodarki i zasady życia społecznego
oraz religijnego. Społeczeństwo Utopian jest racjonalnie zorganizowane, każdy aspekt życia jest
ściśle określony. Wszystkich dotyczy uniformizacja i odgórnie regulowana równość. Podstawą
funkcjonowania państwa jest rzetelna praca i aktywność wspólnot, których jednostka jest
podporządkowana innym. Jasne prawa, które sprowadzone są do niewielu zasad zapewniają ich
powszechną znajomość i akceptowanie. Zasady moralne są ściśle przestrzegane. Większość
pozytywnych cech społeczeństwa Utopii, takich jak życie w harmonii i pokoju, można
wyprowadzić z ideałów renesansowych.

RENESANSOWA MIŁOŚĆ “SONETY DO LAURY”

SONET JAKO GATUNEK POETYCKI
Utwór liryczny składający się z 14 wersów najczęściej zgrupowanych w dwóch strofach po
cztery wersy i dwóch strofach po trzy wersy. W strofach czterowersowych dominuje opis lub
narracja, natomiast kolejne mają charakter liryczny lub refleksyjno - filozoficzny i zawierają
uogólnienie nadrzędnego sensu utworu. Forma sonetu ukształtowała się w XIII wieku w poezji
włoskiej. Pierwsze sonety w polskiej poezji tworzyli: Jan Kochanowski i Mikołaj Sęp
Szarzyński.
GENEZA „SONETOW DO LAURY”
Petrarcha w roku 1327 {26 kwietnia o godzinie 13} ujrzał w awiniońskim Kościele Laurę.
Na długie lata stała się ona muzą jego poezji. Owocem platonicznej miłości był cykl 317
sonetów, które powstawały przez ponad 30 lat.
 OBRAZ MIŁOŚCI W SONETACH DO LAURY
W cyklu ukazane zostały cierpienia zakochanego mężczyzny, jego wątpliwości, pragnienia i
oczekiwania. Początkowe żądze oraz fizyczne namiętności stopniowo ulegają przekształceniu
uduchowioną, „czystą” miłość do wybranki. A, że ukochana, przedstawiana jest jako "pani
anielska" toteż nic dziwnego, że uczucie z czasem zaczyna ewoluować ku miłości boskiej. Śmierć
ukochanej to nie kres miłości, ponieważ ta, nadal trwa w sercu poety. Marzy on o własnej
śmierci i o połączeniu z Laurą.
PETRARKIZM
Zespół zjawisk europejskiej poezji erotycznej {miłosnej} charakteryzującej się
odwoływaniem do wzorca jakim stała się twórczość Petrarki. Polegał na:
a) idealistycznym sposobie prezentowania ukochanej.
b) analizie uczuć, dociekliwości psychologicznej, subtelności w przedstawianiu przeżywanych
emocji.
c) stosowanie charakterystycznych:
- środków stylistycznych (antytez, paradoksów)
- opisów wewnętrznych
- opisów duchowych (przemian świata zewnętrznego pod wpływem ukochanej)

GARGANTUA I PANTAGRUEL
GROTESKA - kategoria estetyczna, charakteryzująca się połączeniem w jednym dziele
(literackim, plastycznym, muzycznym, tanecznym, dramatycznym itp.) jednocześnie
występujących pierwiastków przeciwstawnych, takich jak m.in. tragizm i komizm, fantastyka i
realizm, piękno i brzydota.
PARODIA - wypowiedź lub utwór będące ośmieszającym naśladowaniem jakiegoś stylu, dzieła,
gatunku literackiego.
KOLOKWIALIZACJA - kształtowaniem języka wypowiedzi na styl potoczny.
WULGARYZACJA - zniekształcanie teorii lub zagadnienia przez ich zbytnie spłycanie i
upraszczanie
PROBLEMATYKA UTWORU
Książka Rabelais to powieść o charakterze fantastyczno-satyrycznym. Opowiada o losach
nietypowych bohaterów, długowiecznych olbrzymów Gargarntui i Pantagruela, dla których
najważniejsze jest pijaństwo i obżarstwo. Przedstawiając życie tych dwóch bohaterów, autor
pragnął przede wszystkim ukazać ówczesne społeczeństwo w nieco krzywym zwierciadle,
stworzyć jego karykaturę. Jego celem było także pokazanie zacofania teologów sorbońskich.
W tym celu Francois Rableais posługuje się parodią i groteską. Wyraźnie kpi ze stylu
wypowiedzi bohaterów, nawiązującego jeszcze do myślenia średniowiecznego. Dokonuje również
parodii średniowiecznego etosu rycerskiego. W historii Gargantui i Pantagruela uwidaczniają się
renesansowe ideały, które przyświecały myśleniu francuskiego pisarza, a więc porzucenie
ubogiego stylu życia i korzystanie z jego dobrodziejstw.
 MIŁOŚĆ W NOWELI DOSKONAŁEJ “SOKÓŁ”
NOWELA JAKO GATUNEK LITERACKI
Pojawienie się klasycznej noweli poprzedziły wcześniejsze formy literatury starożytnej. We
właściwym kształcie gatunek uformował się we wczesnym renesansie włoskim w twórczości
Boccacia.
Nowela to krótki utwór epicki najczęściej jednowątkowy o wyraźnie nakreślonej akcji. Cechą
charakterystyczną gatunku jest rygorystyczna budowa wyznaczona zawiązaniem akcji, jej
rozwojem prowadzącym do wyraźnego punktu kulminacyjnego oraz rozwiązanie w formie
puenty {dobitnego zakończenia}. Uzyskaniu klarowności i przejrzystości noweli służy:
- maksymalne ograniczenie pobocznych wątków
- eliminacja zbędnych opisów, charakterystyk
Zwięzłość i dramatyzm akcji podkreśla wyraźność motywów dominujących oraz zagęszczonych
zdarzeń.
TEORIA “SOKOŁA”
Klasycznym przykładem mistrzowsko zbudowanej noweli jest „Sokół” należący do dekameronu.
W utworze tym główne znaczenie kompozycyjne ma wyraźny motyw dominujący o charakterze
symbolicznym, wyznaczający akcję noweli. W „Sokole” jest nim tytułowy ptak, ostatni znak
rycerskości, zubożałego szlachcica Frederiga, który poświęca go, aby zdobyć miłość ukochanej
kobiety.
MOTYW MIŁOŚCI I HUMANISTYCZNA WYMOWA DEKAMERONU
Dekameron Boccacia cechuje renesansowa tendencja do prezentacji życia we wszystkich jego
przejawach. Ukazując różne aspekty miłości autor daje obraz pełni człowieczeństwa, na które
składa się wzniosłość i codzienność, duchowe uczycie i erotyka, a więc umiejętność cieszenia się
wszelkimi urokami życia w myśl terencjuszowskiej zasady : „Człowiekiem jestem i nic co
ludzkie, nie jest mi obce”. Autor ukazuje potęgę miłości, jako najsilniejszego uczucia, uznając
zdolność do miłości za najbardziej skłonną do uczucia. Boccaccio broni praw duszy i ciała, zaleca
bierność samemu sobie. Tworzy nowy typ bohatera, człowieka renesansu, śmiałego i
dowcipnego, potrafiącego dystansować się do zmiennej rzeczywistości wewnętrznej i umiejącego
korzystać z dobrodziejstw świata.

“ŻYWOT POCZCIWEGO CZŁOWIEKA” MIKOŁAJ REJ

KSZTAŁT ARTYSTYCZNY
"Żywot człowieka poczciwego" to moralistyczny traktat, ujęty w formę biografii człowieka
należącego do warstwy ziemiańskiej. Z niej wywodził się Rej. To typowy życiorys szlachcica -
ziemianina, wzbogacony obyczajowymi obrazkami, ukazującymi różne środowiska,
wykorzystujący egzempla (przykłady) z życia innych ludzi, zwykle osób sławnych. Opowieść
przerywana jest rozważaniami i refleksjami o charakterze moralizatorsko-filozoficznym. W
przekonaniu czytelnika do przedstawionych racji pomagają przytaczane cytaty, przysłowia, a
niekiedy i środki czysto językowe, na przykład zdrobnienia.

IDEAŁ CZŁOWIEKA POCZCIWEGO

Proponowany przez Mikołaja Reja wzorzec człowieka poczciwego to ideał szlachcica -
ziemianina, dla którego najwyższą wartość stanowi ceniona przez starożytnych i humanistów
cnota, rozumiana jako uczciwość, patriotyzm oraz życie w zgodnie z naturą.
Los swojego bohatera autor wpisuje w odwieczny rytm przyrody, wyznaczony czterema porami
roku. Ich przemienność wyznacza cykl pracy i odpoczynku szlachcic ziemianina, którego
egzystencja nierozerwalnie związana jest z ziemią, a także z naturą. "Żywot..." kreśli obraz
bogatego ziemianin, dobrego gospodarza dającego o swoją ziemię, z radością korzystającego z
dobrodziejstw przyrody, dobrego ojca i troskliwego męża oraz prawego obywatela.

ARKADYJSKI OBRAZ WSI

PIEŚNI KOCHANOWSKIEGO - GENEZA

Pieśni zostały wydane w 1586 roku w zbiorze "Pieśni Jana Kochanowskiego. Księgi Dwoje". Wydanie
to zawierało 25 pieśni ksiąg pierwszych, dwadzieścia cztery pieśni ksiąg wtórych. "Pieśń Świętojańska o
Sobótce", hymn "Czego chcesz od nas Panie oraz dwa wiersze okolicznościowe. Ukazanie się zbioru
pieśni Jana Kochanowskiego uważany jest za początek polskiej liryki nowożytnej.

CECHY GATUNKU W UTWORACH

Mistrz z Czarnolasu ustawił wzorzec gatunku jakim jest pieśń rozumiana jako utwór liryczny,
przeznaczony do czytania. Wyraźnie jednak Kochanowski zachował cechy pieśni decydujące o jej
muzycznym charakterze:

- podział na strofy

- rytmizacja

- powtórzenia (paralelizmy: leksykalne i składniowe, anafory: refren)

- prosta budowa zdań

PODMIOT LIRYCZNY, PROBLEMATYKA

W pieśniach podmiotem liryczny jest humanista, stoik, epikurejczyk, patriota, chrześcijanin, człowiek
cnotliwy, żyjący w zgodzę ze sobą, światem i naturą, ale taka poeta - mędrzec i erudyta. Jan
Kochanowski pisał pieśni:

- filozoficzno-refleksyjne,

- patriotyczne,

- pochwalny,

- biesiadne,

- miłosne.

Utwory te są refleksją nad życiem i zmiennością losu , prezentują światopogląd humanistyczny,

proponujący nowy model życia: zastosowanie zasady "złotego środka", umiaru, zachwyt dla świata i
życia, zachowanie równowagi wewnętrznej i pogody ducha. Pieśni podejmują problem życia i
przemijalności, patriotyzmu, rozumu, cnoty, poezji, pochwały świata, życia, natury, miłości.

ARKADIA I MOTYW ARKADYJSKI

Arkadią nazywano krainę na półwyspie Peloponeskim zamieszkała przez ludy pasterskie. Motyw arkadii
pojawią się u Wergiliusza, który mianem tym określił miejsce szczęśliwego życia w spokoju i harmonii z
naturą. Arkadia miała być krainą wiecznej wiosny, w której mieszkańcy uwolnieni od ciężkiej pracy
mogli podejmować refleksje nad życiem i przemijaniem. W literaturze rzymskiej uważano ją również za
krainę poezji i sztuki. W tradycji chrześcijańskiej arkadia stała się synonimem Edenu, z którego zostali
wygnani wszyscy ludzie. Motywy arkadyjskie pojawiały się między innymi w literaturze i sztukach
plastycznych epoki renesansu, baroku i oświecenia.

ARKADYJSKIE OBRAZY W PIEŚNI

Pieśń Jana Kochanowskiego wchodzi w skład cyklu nazywanego "Pieśnią Świętojańską o Sobótce".
Utwór nawiązuje do Nocy Kupały (sobótki) obchodzonego 23 czerwca, dzień przed św. Janem. W tę noc
zgodnie ze zwyczajem zgodnie ze zwyczajem dziewczęta plotły wianki i puszczały je na wodę, odbywały
się też tańce i zabawy przy ogniskach. Pieśń "Panny XII" jest parafrazą drugiej epody (utworu
lirycznego, nawiązuje do relacji człowieka z naturą) Horacego.

Utwór wyznaczył w literaturze polskiej wzór opisywania życia wiejskiego. Zaczyna się podkreśleniem,
że życie na wsi ma wiele zalet i P. Liryczny stara się wymienić je w kolejnych strofach. W zakończeniu
jednak stwierdza, że jest ich tak długo, że dnia mu nie starczy. Według p.lir. ludzie na wsi żyją pobożne.
Natura zapewnia dostatek i niezależność. Na wsi jest czas na pracę, ale i odpoczynek oraz zabawy, życie
towarzyskie. Sielankową atmosferę życia wiejskiego podkreśla także zaprezentowana w utworze wizja
pasterza siedzącego w cieniu, grającego proste pieśni, przy których tańczą leśni faunowie (postaci
mitologiczne) Następnym elementem idealizacji w utworze jest obraz rodziny, W której gospodyni dba o
dom, a dzieci szanują starszych i zadowalają się tym, co skromne i cnotliwe.

Jan Kochanowski posłużył się starożytnym motywem arkadii, czyli krainy wiecznego szczęścia.
Wprowadził też znany z zielonej antycznych topos otacza żyjącego w harmonii z naturą,

Widoczne jest także odwołanie do horacjańskiej zasady złotego środka.

RENESANSOWY OPTYMIZM W PIEŚNIACH

Budowniczym doskonałego świata jest Bóg, przedstawiony w "Hymnie" na podobieństwo
artysty, kreatora, architekta konstruującego Wszechświat jako doskonałe dzieło. Planuje nad
swoim stworzeniem i kieruje nim w sposób doskonały. Stwórca z hymnu jest bliski człowiekowi,
cechuje bo dobroć, szczodrobliwość i łaskawość. Jest przyjazny człowiekowi, stworzył piękny,
harmonijny i dający radość człowiekowi świat. To dawcą dobra i człowiek może pokładać w nim
nadzieję. Wspaniała ziemia stworzona przez Boga jest darem, z którego mogą korzystać
wszyscy, stąd zawarte w utworze podziękowanie i hołd złożony stwórcy i Panu Wszechświata.

W pieśni został wyrażony światopogląd poety. P.lir. jawi się jako nauczyciel życia,
chrześcijanin, stoik i epikurejczyk. Ma ugruntowanie poglądy ukształtowane na podstawie
zdobytej wiedzy i doświadczenia. Umie cieszyć się drobnymi przyjemnościami, odrzuca
natomiast to, co mogłoby zakłócić harmonię w jego życiu. Uwagi P. Lir. kierowane są do
drugiego człowieka, aby pokazać mu jak żyć, by osiągnąć szczęście za życia i osiągnąć życie
wieczne po śmierci. Pieśń rozpoczyna się motywem wspólnej, radosnej zabawy, która zadaniem
podmiotu lirycznego jest lepsza niż zamartwianie się nieznaną człowiekowi przyszłością. Skoro
bowiem jedynie Bóg "wie przyszłe rzeczy" człowiek powinien zadbać o mądre przeżycie
teraźniejszości. W niej ważne jest rozsądne rozporządzanie tym, co posiadamy. Podlegamy
działaniu fortuny zgodnie z biegiem jej koła. Zadaniem P.lir. nic w życiu nie jest wieczne, a
człowiek nie zrozumie zasad rządzących przeznaczeniem. Ta część kompozycyjna pieśni kończy
się zaleceniem postawy stoickiej. Należy pokornie przyjmować wyroki boskie, zachować spokój i
umiar w sytuacjach skrajnych.
W drugiej części P.lir opisuje swój sposób na dobre życie. Jest nim spokojnie, stabilne
bytowanie bez gromadzenia dóbr materialnych, tak by w godzinie śmierci, można było odejść bez
żalu z opinią człowieka cnotliwego. Utwór kończy się wyobrażeniem życia jako morskiej
podróży. Najlepiej, aby życiową żegluga odbywała się w niewielkiej łodzi, ale za to z poczuciem
bezpieczeństwa i wewnętrznej harmonii.
"Nie porzucaj nadzieje" to jedna z najbardziej znanych pieśni Jana Kochanowskiego. P.lir.
jawi się w niej jako humanista, człowiek mądry, znający życie, który potrafi wskazać wartości
dla niego nadrzędne. To filozof zalecający horacjański złoty środek, ale też chrześcijanin
wierzący w boską opiekę. Utożsamia się on ze wszystkimi ludźmi. Utwór przyjmuje formę
pouczenia, opartego na obserwacjach zmienności losu. Filozoficzny wywód P.lir. popierają
odwołania do natury. P.lir. zwraca się do odbiorcy w formie apostrofy. Apeluje, by człowiek
zawsze zachował nadzieję bez względu na sytuację. Podkreśla podobieństwo przemian w ludzkim
życiu do zmian w naturze. Na podstawie obserwacji przyrody człowiek - jako cząstka
wszechświata - musi zrozumieć i zaakceptować logikę życia. Smutek przeplata się z radością, a
szczęście z nieszczęściem (Motyw Fortuny). Skoro nie mamy wpływu na los to p.lir. sugeruje, że
powinniśmy nauczyć się osiągać spokój wewnętrzny poprzez postawę stoicką. W zakończeniu
utworu pojawią się jeszcze jeden nakaz. P.lir podkreśla potrzebę wiary w Boga, który odmienić
może los człowieka.
W pieśni obok motywu kapryśności Fortuny pojawia się topos przemijania związany z filozofią
Heraklita i podjęciem "panta rhei" (wszystko płynie), a więc jest zmienne i nietrwałe.

☆ Filozofia Kochanowskiego wyrażona w Pieśniach

- filozofia wyrażona w Pieśniach Kochanowskiego miała charakter horacjański.
- Kochanowski w Pieśniach odwoływał się do założeń dwóch starożytnych szkół filozoficznych
a ) stoicyzm - wyraża się w przekonaniu, iż celem życia człowieka jest szczęście, rozumiane
jakim życie zgodne z zasadami cnoty, gwarantujące czyste sumienie i spokój wewnętrzny oraz
poczucie wolności.
b) epikureizm - stoicyzm nakazujący rygorystyczne przestrzeganie zasad, złagodzony został
epikurejskim i hedonistycznym nawolywaniem do korzystania z przyjemności życiowych. Wobec
przemijalności świata, krótkiego żywo tu i rezygnacji z dóbr doczesnych, poeta zachęca do
korzystania z chwili. W ten sposób nawiązuje do epikurejskiej zasady "Carpe diem".
- antyczną myśl filozoficzną łączy poeta z nakazano etyki chrześcijańskiej,.

TROSKA U KOCHANOWSKIEGO
☆《 Pieśń XXI - pieśń o dobrej sławie
W utworze P.lir. możemy utożsamiać z samym J. Kochanowskim. Występuje on tutaj w roli
moralisty i niekwestionowanego autorytetu. W 1 strofie, poprzez pytanie retoryczne, zastanawia
się, czy istnieją ludzie, którzy - podobnie jak on - są w stanie zdobyć się na odrzucenie
przemijających dóbr doczesnych na rzecz pracy na swoje dobre imię i zyskanie pośmiertnej
sławy. W 2 strofie pojawia się natomiast przeciwstawienie człowieka zwierzęciu. Poprzez takie
zestawienie wyraża przekonanie, że osoba, która bez umiaru je i pije nie zasługuje na miano
istotny ludzkiej. Człowiek powinien korzystać z rozumu oraz daru mowy, który wyróżnia go
spośród wszystkich żyjących stworzeń.
Jego obowiązkiem jest podejmowanie działań wykraczających poza indywidualne potrzeby.
Strofa 3 przynosi kolejną ważną myśl poety. Kochanowski zachęca do podjęcia wysiłku i pracy
na rzecz poczciwej sławy. Uważa on, że dobrą opinię można zyskać przede wszystkim dzięki
służbie innym. Kolejne dwie strofy przynoszą wskazania dla jednostek obdarzonych
szczególnymi umiejętnościami. Każdy człowiek posiada zdolności, które czynią go pożytecznym -
mogą to być: rozum, umiejętność przemawiania, czy zdolność krzewienia moralności i
zaprowadzania porządku. Nie zapomina jednak poeta o sile fizycznej i odwadze. Obdarowany
nimi człowiek może mężnie walczyć z najeźdźcą nawet w przypadku liczebnej przewagi wroga.
Na koniec poeta w formie pyt. retorycznego zachęca do odwagi i aktywnej postawy wobec
świata. Dowodzi, że człowiek pracujący na swoją pośmiertną sławę, zawsze będzie wygrany.
☆ 《 W Pieśni XIX ksiąg wtórnych J. Kochanowski wykorzystuje horacjański motyw "non
omnis moriar". Zostaje on jednak zmodyfikowany, ponieważ, jak się okazuje, posmiertna sława
przysługuje nie tylko poetów i wybitnym bohaterom, ale również wszystkim, którzy w stanie są
dowieść swojego człowieczeństwa.
☆《 "pieśń o cnocie"
Cnota - najwyższa wartość w życiu człowieka. Pieśń odzwierciedla stoicki ideał życia. Poeta
przyznaje, że najwyższą cnotą jest służba ojczyźnie i Bóg te cnotę doceni, bo:
"Jeśli komu droga otwarta do Nieba,
Tym, co służą Ojczyźnie".

☆《 “pieśń o spustoszeniu podola”

Utwór rozpoczyna się opisem ziemi spustoszonej podolskiej. Wykorzystali oni bezradność polski,
która po ucieczce króla Henryka Walezego została samotna, jak stado bez pasterza. Poeta
ubolewa nad losem uprowadzonych kobiet i dzieci oraz pyta Gniewnie - czyja to jest wina. Nie
ukrywa, Że wina leży po stronie szlachty, która bardziej przejmuje się swoją wygodą, niż
dobrem państwa. Wytyka magnatom ich krótkowzroczność i brak troski o państwo. Zdaje sobie
sprawę, że jedyny, jeszcze możliwy ratunek, to powstanie w Polsce zaciężnej, zawodowej zawsze
gotowej do obrony armii. Namawia do "Przekucia srebrnych talerzy na talary" w celu jak
najszybszego sfinansowania tego projektu i przestrzega Polaków przed popełnieniem tych
samych błędów bez wyciągania wniosków z przeszłości. Kochanowski jako gorliwy patriota jest
zdruzgotany zwycięstwem Tatarów. Ma charakter przejmującego wołania do narodu polskiego o
opamiętanie co poeta stara się osiągnąć poprzez stosowanie wielu pytań retorycznych, apostrof i
wykrzyknień

ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH

☆》 Geneza utworu
Dokładniej daty powstania tragedii nie da się ustalić. Odprawia pisana była prawdopodobnie
między 1565 a 1577 rokiem. Ukazała się drukiem w Warszawie, w 1578 roku, wcześniej w tym
samym roku odbyła się jej premiera teatralna.
Dawniej uważano, iż odprawę pisał Kochanowski na zamówienie podkanclerzego koronnego -
Jana Zamoyskiego. Podstawę do takich przypuszczeń stanowiła dedykacja w formie listu do
Zamoyskiego, poprzedzająca utwór oraz przypuszczenie, iż tragedia musiała być pisana w
Ujazdowie. Współcześnie uważa się, iż dramat powstał o wiele wcześniej pod wpływem
renesansowo - humanistycznej atmosfery królewskiego dworu w Krakowie.
☆》 "Odprawa posłów greckich" - związki utworu z tragedią antyczną
Kochanowski odwołuje się do tradycji klasycznej - starożytnej, greckiej tragedii. Poeta nie
trzyma się kurczowo antycznego wzorca, ale twórczo bo wykorzystuje. Sam temat utworu
zaczerpnięty został z mitu trojańskiego, któremu Homer poświęcił "Iliadę". Kochanowski z
historii wojny trojańskiej wybrał moment przybycia posłów greckich po porwaną przez Parysa
Helenę. Misja posłańców zakończyła się klęską i stała się faktycznie początkiem zbrojnego
konfliktu. Wydarzenie to pozwoliło Kochanowskiemu pokazać różne postawy obywateli wobec
państwa i stało się pretekstem do rozważań o naturze władzy.
Konstrukcji tragedii poeta przestrzega klasycznej budowy akcji, następuje podział na epejsodia,
pojawia się chór, pominięta jest jednak wstępna i końcowa jego pieśń. Obowiązuje zasada trzech
jedności (miejsce, czas, akcja). Odwołanie do modelu tragedii antycznej ma miejsce również w
ukazaniu konfliktu prowadzącego do wywołania katharsis. Tragizm dramatu pogłębia fakt, ze
Aleksander - Parys, który przynosi zgubę miastu, nie jest postacią jednoznacznie ujemną.
Przecież Helenę dostał w nagrodę za wyrok w sporze bogiń, winę właściwie ponosi Wenus,
która do tego doprowadziła.

THEATR MUNDI WE FRASZKACH

Motyw theatru mundi w literaturze
Jednym z najważniejszych motywów obecnych w literaturze jest motyw teatru świata. Motyw
przedstawia świat jako teatr, scenę, a ludzi jako grających na niej aktorów. Życie ludzkie
sprowadzone jest w tym toposie do odkrywania z góry narzuconej człowiekowi roli. Wg. założeń
tej koncepcji reżyserem i twórcą sztuki, jaką jest ludzkie życie, ma być sam Bóg. Motyw ten
bywa łączony z założeniem, że człowiek nie ma żadnego wpływu na swoje życie i może jedynie
czekać na to, co z góry jest dla niego przygotowane. Pierwszy raz do motywu odniósł się Platon,
który uważał, że teatr życia człowieka jest odbiciem świata i praw rządzących.

UTWORY:
- "Lalka"
- "Człowiek boże igrzysko"
- "Hamlet"
- "Marionetki" Norwid

☆ Topos we fraszkach
a) "O żywocie ludzkim"
Fraszka to nie tylko nazwą gatunku lirycznego, ale też określenie rzeczy błahej i nieistotnej. W
utworze pojęcie odnosi się do każdej czynnością nawet myśli człowiek. Wszystkie ludzkie
wartości (cnota, uroda, moc, majątek, popularność) prędzej czy później przeminą. Człowiek
skupia się na rzeczach nietrwałych, które są nieznaczące z perspektywy Wszechświata.
Błahostką jest też cnota (najważniejsza wartość w jego poglądzie). Stawia się na miejscu
mędrca, filozofa, doskonale znającego życie i snującego refleksje o charakterze egzystencjalnym.
Jednocześnie sam identyfikuje się ze wszystkimi ludźmi, którzy nieuchronnie przemijają.
Również podlega prawom, o których opowiada. Zdaniem Kochanowskiego realizującego topos
ludzie są jak marionetki mające swoją rolę w teatrze świata. P. lir. porównuje człowieka do łątki
czyli kukiełki, którą nie ma własnej woli i porusza się bo jest pociągana przez kogoś innego za
sznurki. Ludzie po odegraniu swojej roli zostają "zamknięci w mieszek" czyli zdjęci ze sceny.
Gdy kończy się epizod aktorski człowiek umiera. Wchodzi na scenę tylko po to, by uganiać się za
wartościami, które nie mają znaczenia.

b) "Człowiek boże igrzysko"

Fraszka opowiada o tym, że ludzkie życie to sztuka wystawiają przez człowieka przed bogiem.
Przygląda się on poczynaniom aktorów, którzy muszą dostosować się do tego, co dla nich
zaplanował. Kochanowski zdaje się wyznawać pogląd, że człowiek tak naprawdę nie ma wpływu
na kształt własnego życia, jego działania nic nie zmieniają, bo wszystko jest z góry zaplanowane
przez Boga. Przywołanie motywu jest również upomnieniem kierowanym do człowieka. Zdaniem
Kochanowskiego ludzkość stała się zrozumiała i wydaje się jej równa Bogu. Tymczasem
człowiek wciąż jest tylko marionetką w rękach siły wyższej, a jego życie przypomina
przedstawienie teatralne.
Tytułowe igrzysko może kojarzyć się także z zabawą i rozrywkową dostarczaną Bogu przez
ludzkich aktorów. To prowadzenie życia do inscenizacji służącej uciesze istoty wyższej niż
człowiek.

KRYZYS ŚWIATOPOGLĄDOWY “TRENÓW”

BOHATEROWIE TRENÓW
a) portret Urszulki
Bezpośrednim powodem napisania trenów była osobista tragedia Kochanowskiego – śmierć jego
ukochanej córki (2,5 roku). Jej postać pojawiająca się w dedykacji powraca wielokrotnie w
kolejnych utworach cyklu. Ukazaniu portretu córki poeta stosuje dwie techniki: realistyczną i
uwznioślającą. W wielu trenach pojawia się jako małe i ruchliwe dziecko. p.lir. bardzo
szczegółowo przedstawia jej typowe, codzienne zachowania, strój, gesty i ruchy. Tak barwny i
drobiazgowy opis życia małej dziewczynki stanowi niewątpliwie przełom w poezji renesansowej.
W szczególności Tren VIII daje pełną realistyczno - obyczajowych szczegółów charakterystykę
Urszuli. Podkreśla otwartość córki, jej umiejętność rozweselania rodziców, przywiązanie do
matki i ojca. Druga tendencja ujawniająca się w sposobie charakteryzowania dziecka to dążność
do uwznioślenia Urszuli, próba przypisania jej niebywałych talentów i nieprzeciętnych cech
osobowości. Hiperbolizacja (wyolbrzymienie) rysów portretu dziecka, służy uwiarygodnieniu
potęgi bólu i rozpaczy, które ogarnęły ojca i następnie doprowadziły do tak rozległego kryzysu
światopoglądowego. Niezwykłość bohaterki podkreśla wielkość poniesionej straty. W wielu
miejscach cyklu akcentuje poeta nieprawdopodobne, jak na wiek córki jej talenty poetyckie, a w
terenie VI nazywając ją „Safosłowieńską”, przyrównuje zmarłą do najwybitniejszej poetki
greckiej. Przypisując Urszuli zdolności twórcze żałuje poeta iż jej wielki talent nie mógł się
rozwinąć. Urszula miała bowiem stać się spadkobierczynią i kontynuatorką jego literackiej
działalności. W drugiej części trenów umierającej Urszuli Kochanowski każe śpiewać pieśń
weselną, jaką panna młoda śpiewała przed opuszczeniem rodzinnego domu. Julian Krzyżanowski
dopatrzył się podobieństwa między śpiewem bohaterki a skargą idącej na śmierć Antygony z
dramatu „Sofoklesa”. Zestawiając postać dwuipółletniego dziecka z Safoną i Antygoną
Kochanowski nadaje Urszulce nie tylko cechy osoby dorosłej, lecz również uwzniośla jej postać,
czyni ją niejako bohaterką tragiczną, godną filozoficznego poematu jakim są "Treny".
b) dramat Ojca
Przywołaniu postaci Urszuli nieustannie towarzyszy w trenach relacja o odczuciach i
cierpieniach ojca, który staje się drugim bohaterem poematu. Już we wstępie trenu pierwszego
p.lir. przywołuje ”wszytki płacze, wszytkie łzy Heraklitowe”, aby przybyły do jego domu i
pozwoliły opłakiwać śmierć dziecka. Pamięć o gestach zachowaniach i strojach dziecka wywołuje
płacz ojca i pogłębia wszechogarniającą go rozpacz. P.lir. porównuje swój ból z uczuciami Niobe.
"Treny" stanowią więc liryczny, autobiograficzny pamiętnik poetycki, będący zapisem przeżyć
ojca - poety, wywołanych śmiercią ukochanego dziecka. Podmiot znajduje się nieustannie na
pograniczu życia i śmierci, jawy i snu, zdrowia i choroby. Tragedia jaka dotknęła
Kochanowskiego stanie się również przyczyną załamania wyznawanych przez niego dotąd zasad
i wartości moralnych. Należy dodać, że p.lir. cyklu występuje w potrójnej roli: ojca, poety i
filozofa. Jest równocześnie tym, który pociesza i napomina jakim osobą do której pocieszenia i
upomnienia są kierowane.
TRENY
a) TREN IX

W Trenie IX p.lir., który możemy utożsamiać z autorem to filozof rozczarowany głoszonymi przez siebie
zasadami. Nazywa więc siebie "nieszczęśliwym człowiekiem". Adresatką jest upersofinikowana mądrość.
P. Lir. zwraca się do niej podkreślając, że warto by było zapłacić za nią każdą cenę. Przechodząc do
wyliczenia korzyści wynikających z tego, co filozofia uważała za mądre życie, zaznacza że podpiera się
autorytetami. Człowiek mądry podobno nie ulega rządzą, do tego nie tylko nie zamartwia się kłopotami,
ale również ich nie ma, bo zostały z jego życia usunięte. Nie zna smutków, trosk, bólu i strachu, omijają
go "złe przygody". Mądrość pozwala zachować człowiekowi dystans wobec wszystkich rzeczy ludzkich
oraz jednakową, niewzruszoną postawę w szczęściu i nieszczęściu, a nawet w obliczu śmierci. Taki obraz
idealnego życia, uzyskanego dzięki stosowaniu stoickiej mądrości wydaje się jednak nieprawdopodobne,
zwłaszcza, że w kolejnym wersie p.lir oświadcza, że sam "lata swoje na tym strawił, żebych był ujrzał
progi twoje" (mądrości). Zdołał dotrzeć na ostatnie stopnie prowadzące do siedziby mądrości.
Tymczasem spotkało go rozczarowanie. Czuje się nieszczęśliwy, bo jedna chwila zrzuciła go na sam dół,
między zwykłych śmiertelników, cierpiących jak on. Tren IX ukazuje zatem dramat myśliciela, który
mimo znajomości zasad mądrości i dążenia do niej przez całe życie, jak każdy człowiek staje bezradny i
załamany w obliczu życiowej tragedii.

B) TREN X

To jeden z najważniejszych utworów całego cyklu. Stanowi wyraz kryzysu światopoglądowego również
w przestrzeni eschatologicznej mówiącej o rzeczach ostatecznych. Tren X jest na tle całego cyklu
wyjątkowy. Rozpacz cierpiącego ojca sięga zenitu i przeradza się w bunt. Poeta ma bolesną świadomość,
że zmarłej córeczki już nie ma i nie wiadomo co się z nią dzieje. Podejmuje więc próbę odnalezienia jej w
zaświatach. Wykorzystuje przy tym swoją wiedzę filozoficzną i znajomość różnych systemów
religijnych. W kolejnych wersach rozpatruje możliwe miejsca pobytu Orszulki. Zastanawia się, czy
zgodnie z wierzeniami chrześcijańskimi, dziewczynka jest małym aniołkiem w raju. Obawia się, że mogła
trafić do czyśćca. Inną możliwością jest to, że dziecko żyje na wyspach szczęśliwych (zgodnie z
wyobrażeniami mitologii greckiej - w którym przebywali sławni bohaterowie). Mogła też znaleźć się w
Hadesie. Może została napojona wodą zapomnienia, dlatego nie reaguje na wołania ojca. Kolejną
rozpatrywaną ideą jest metempsychoza (reinkarnacja), czyli wędrówka dusz jako zwierzęta. Zgodnie z
tym wyobrażeniem poeta pyta czy Urszula nie przyjęła postaci słowika.

Ostatnią koncepcją, którą ojciec bierze pod uwagę jest teoria preegzystencji, czyli przebywanie duszy
zmarłej tam gdzie była przed urodzeniem. Poeta posłużył się aluzją do chrzescijańsko - platońskich
wyobrażeń o siedmiu sferach niebieskich.

Niestety zrozpaczonemu ojcu mimo wysiłków nie udaje się ustalić miejsca pobytu córki. Zbliża się on
więc, jako chrześcijanin, prawie do bluźnierstwa. Zaczyna wątpić w życie pozagrobowe. Słowa są
sygnałem poczucia bezradności, zachwiania dotychczasowych przekonań i wierzeń, potwierdzeniem
przeżywanego kryzysu. Konkluzja Kochanowskiego jest oczywista, żaden ze znanych systemów nie daje
pewności i poczucia bezpieczeństwa. W zakończeniu p.lir., chcąc uzyskać chwilowy spokój, a nawet
pocieszenie i błaga Urszulkę by pojawiła się przed nich w jakiejkolwiek postaci, chociażby jako wizja
senna, cień lub zjawa.

W Utworze pojawia się topos ubi Est (gdzie jest) i ubi sunt (gdzie są) przejawia się on szeregiem pytań
retorycznych, pokazujących bezowocność poszukiwań zmarłych w zaświatach. Wykorzystany jest też
motyw wysp szczęśliwych , wyrazu marzeń o życiu bez trosk i cierpienia.

C) TREN XI

Tren ten zajmuje ważne miejsce w cyklu 19 utworów. Jest bowiem wyrazu buntu poety: zrozpaczonego
ojca i zagubionego filozofa. Kochanowski rozpoczyna od nawiązania historycznego, odnosi się do słów
wypowiedzianych przez Brutusa przed śmiercią, a dotyczących wartości cnoty. Poeta skraca je do myśli:
"Fraszka cnota" - cnota jest fraszką, czyli rzeczą nic nie znaczącą, błahą. P. Lir. Uważa podobnie.
Rozszerza to stwierdzenie na wszystkie wartości uogólniając: "Fraszka z każdej strony". Posuwa się
nawet do tego, że za fraszki, czyli za rzeczy bezużyteczne uznaje pobożność, która nie ratuje przed
nieszczęściami oraz dobroć, która nie chroni przed złem. Ma wrażenie, że przeciwko ludziom działa jakiś
groźny "nieznajomy wróg" i szkodzi im bez względu na ich postawy. P.lir. śmieszy ludzka pewność
siebie, wynoszenie się nad ludzi prostych oraz pycha w chęci poznania "bożych tajemnic". Wydaje się, że
również p.lir. zalicza siebie do tej grupy. Ze smutkiem stwierdza, że wiedza nie jest dostępna zwykłym
śmiertelnikom, a nasze nadzieje na zrozumienie istoty świata są zwodnicze. Powtarza powszechne
obawy, że człowiek nie przejrzy i nie zrozumie boskich wyroków. Tak tragiczna sytuacja egzystencjalna
wywołuje poruszającą skargę p.lir. Boi się on, że nie tylko utraci możliwość pocieszenia się po stracie
dziecka, ale wręcz popadnie w obłęd.

Tren porusza problematykę filozoficzną. Kochanowski rozważa wartości, które powinny stanowić dla
człowieka oparcie w trudnych chwilach. Widzi, że ludzie dobrzy cierpią nie mniej niż źli, a los traktuje
jednych i drugich równie bezlitośnie. Upada jego wiara w stoicką cnotę. Mówi o bezsilności człowieka
wobec boskich wyroków.

Zasady filozofii stoickiej, które były Kochanowskiemu szczególnie bliskie, ukazywały drogę do szczęścia.
Uczyły, jak uwolnić się od trosk i cierpienia oraz obawy przed śmiercią. Tym dramatyczniejsze jest więc
zwątpienie poety w ustalone przez myślicieli wartości. Polemikę ze stoicyzmem rozpoczyna już Tren IX,
w którym poeta z ironią wypowiada się na temat mądrości umożliwi czlowiekowi radzenie sobie z
problemami, dawać będzie siłę duchową i trwałe szczęście oraz czyni odpornym na strach przed śmiercią.
Kochanowski, który wielokrotnie w swoich pieśniach sławił mądrość, teraz cierpiący po stracie córki nie
potrafi odnaleźć w niej ukojenia. Zasada złotego środka również nie uchroniła poety przed najcięższym
ciosem, nie dała mu obiecywanego przez stoików szczęścia. Kulminacyjnym punktem filozoficznego
kryzysu poety staje się jednak odrzucenie wartości najwyżej cenionej przez Kochanowskiego: cnoty. W
Trenie X w zwątpieniu w słuszność zasad filozofii stoickiej towarzyszy negacja wiary - boski porządek
świata. Ład moralny określony religijnymi dogmatami ulega zachwianiu. Jednocześnie w Trenie XI
pojawia się także brak wiary w boską sprawiedliwość i opatrzność, zatarcie granicy między dobrem i
złem oraz podważanie chrześcijańskiej zasady Bożej nagrody za dobro. Dla zrozpaczonego ojca nie ma
już nic pewnego na świecie, a jego renesansowe przekonanie o harmonii wszechświata zostaje
naruszone. Żal i płacz przeważają nad poczuciem rozsądku w Trenie XVI. W utworze podmiot dochodzi
do wniosku, że wobec zmienności losu i nieszczęścia człowiek nie może pozostać obojętny. Warunki
zewnętrzne wpływają na stan naszego ducha. Kochanowski broni więc prawa człowieka do wyrażania
swych emocji do słabości i cierpienia. Wobec tragedii każdy jest bezbronny i ma prawo do płaczu.
Filozofia i religia nie dają pocieszenia, rany uleczyć może tylko czas. Wewnętrzne zwątpienie i kryzys
światopoglądowy Kochanowski próbuje przezwyciężyć w Trenie XVII i XVIII, które mają formę
modlitwy do Stwórcy z prośbą o litość.

Podsumowaniem rozważań i przezwyciężeniem kryzysu zamykający cykl jest Tren XIX pt. "Sen", w
którym śpiącemu p. lirycznemu zjawia się matka.

d) TREN XIX

Tren XIX to ostatni utwór w cyklu. Podmiotem lirycznym jest ojciec, poeta, opowiadający swój
sen. Bohaterką przemawiającą w wizji do Jana jest jego matka. Wykorzystana została tutaj
konwencja snu, zwana też konwencją oniryczną. Po dramatycznym buncie poeta znowu wraca do
renesansowych ideałów i światopoglądu chrześcijańskiego. Zyskuje, w skutek przeżytego
dramatu, życiową mądrość doznając jednocześnie pocieszenia (konsolacji). W pierwszych
wersach utworu Kochanowski skarży się, że kolejna noc przynosi bezsenność. Dopiero na
godzinę przed świtem zapada w sen i wówczas ukazuje mu się jego matka z Urszulką na ręku.
Spełnia się w ten sposób pragnienie wypowiedziane w Trenie X, by w jakiejkolwiek postaci
jeszcze raz ujrzeć ukochane dziecko.

PSAŁTERZ DAWIDÓW
„Psałterz Dawidów”, czyli przetłumaczona przez J. Kochanowskiego starotestamentowa Księga
Psalmów, ukazał się w 1579 roku w Krakowie. Poeta pracował nad przekładem kilka lub nawet
kilkanaście lat i korzystał przy tym z różnych współczesnych mów i renesansowych tłumaczeń
Biblii. Dzieło mistrza z Czarnolasu nie jest dokładnym przekładem Pisma Świętego, lecz jego
parafrazą. To swobodna wersja oryginału, autorska i dostosowaną do polskiej obyczajowości
tamtego okresu.
Obraz Boga w psalmach tłumaczonych przez Kochanowskiego jest bliski tradycji antycznej i
myśli renesansowej. To nie tyle każący grzeszników Bóg sędzia, jakiego znamy ze starego
testamentu, lecz również potężna i łaskawy stwórcą kochający człowieka, wybaczający i niosący
mu pomoc. Człowiek podziwia go i wielbi, ujawniając jednocześnie najróżniejsze uczucia: radość,
ból, miłość, nienawiść, strach i nadzieję. „Psałterz” Kochanowskiego jest uważany za
najwybitniejszą polską poetycką parafrazę biblijnych psalmów. Bogactwu uczuć i przeżyć
towarzyszy bogactwo słowa, metaforyki i form wersyfikacyjnych.
Muzykę do ”Psałterza Dawidów” napisał najwybitniejszy polski kompozytor XVI wieku Mikołaj
Gomółka.

O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ
- Nawiązuje do filozofii renesansowej. Frycz głosił program przebudowy Rzeczpospolitej z
centralizowaną monarchią, w której król, wspomagany przez sprawnie działające urzędy dbałby
o zachowanie społecznej równowagi. Autor domaga się równości wszystkich wobec prawa oraz
przyznania chłopom ziemi na własność, a mieszczanom prawa do posiadania gruntów oraz
obejmowania urzędów zarezerwowanych dotychczas dla szlachty. Żądał reformy szkolnictwa i
uniezależnienia życia religijnego oraz kontroli państwa nad kościołem. Szczegółowe uwagi
zawarł Frycz w kolejnych księgach traktatu:
a) o obyczajach:
- wg. Frycza dobre obyczaje są gwarantem pomyślności i stabilności państwa, które powinno
sprawować kontrolę nad przestrzeganiem zasad moralnych i cnoty. Szansy poprawy obyczajów
upatruje Modrzewski w wychowaniu młodych, wspartym mądrymi rządami króla i urzędów
B) o prawach
- odwołując się do biblijnego ideału równości wszystkich ludzi stworzonych przez Boga rząda
jednakowego traktowania przez prawo
C) o wojnie
- Modrzewski dzielił wojny na sprawiedliwe i niesprawiedliwe
- w celu uniknięcia konfliktów zbrojnych państwo musi dbać o dobre stosunki sąsiedzkie a na
wypadek zagrożenia musi być przygotowane na obronę.
D) o kościele
- postulował potrzebę dyskusji nad kształtem życia wyznaniowego
- nawoływal do tolerancji i wolności wyznaniowej
- postulował reformę instytucji kościoła
E) O szkole
- domagał się podniesienia poziomu nauczania
- zwiększenia środków na oświatę, która pełni kluczowe funkcje wychowawcze w procesie
kształcenia młodzieży
Model państwa stworzony przez A.F. Modrzewskiego był praktycznie niemożliwy do
zrealizowania, ale wiele z jego postulatów było nawiązaniem do nowych tendencji społecznych i
politycznych pojawiających się w krajach europejskich.

“KAZANIA SEJMOWE” SKARGI

Kazanie - prozatorski utwór o charakterze dydaktyczno - religijnym i perswazyjnym. Pisane i
wygłaszane od czasów średniowiecza, służyły bądź objaśniały poszczególne fragmenty pisma
świętego (homilia) lub wiązały się z ważnymi wydarzeniami w publiczno - politycznym w życiu
wiernych. Szczególnie silnie rozwinęło się kaznodziejstwo w okresie reformacji i
kontrreformacji. Najbardziej znane polskie kazania to średniowieczne "Kazania świętokrzyskie"
i "Kazania gnieźnieńskie" oraz "Kazania sejmowe" Piotra Skargi (renesans)
Kompozycja i tematyka kazań sejmowych Piotra Skargi
***
"Kazania sejmowe" napisane po warszawskim sejmie, obradującym w 1597 roku, wydane
zostały dwa lata później. Głównym motywem powstania kazań było fiasko sejmowych obrad, w
trakcie których nie udało się przeprowadzić uchwał zmierzających do wzmocnienia władzy
monarchy (Zygmunta III Wazy) ograniczenia samowoli szlacheckiej i wzmocnienia obronności
państwa. Kazania Skargi zawierają oskarżenia oraz krytykę wad obywateli, a także postulują
program przebudowy państwa polskiego i ostrzegają przed upadkiem Rzeczypospolitej
odstępującej od zasad wiary. Sytuację w Rzeczypospolitej określa autor mianem chorób, które
toczą organizm państwowy. Głównych przyczyn choroby Polski (Piotr Skarga mówi o 6
chorobach Rzeczpospolitej) upatruje Kaznodzieja w braku patriotyzmu wewnętrznej niezgodzie,
szerzeniu się innowierstwa, osłabieniu władzy królewskiej, braku samorządności oraz upadku
moralności i obyczajów. Autor kazań domaga się silnej władzy króla, podporządkowanej
Kościołowi, ograniczenia uprawnień sejmu na rzecz senatu i władcy . Społeczeństwo widział
Skarga jako organizm, którego każda część zajmuje określone miejsce w hierarchii i pełni swoje
funkcje. Dlatego też proponował odebranie szlachcie części przywilejów i ukrócenie wyzysku
chłopów. Jako zagorzały zwolennik kontrreformacji. Skarga domagał się wzmocnienia pozycji
kościoła, a w odstępstwie od wiary katolickiej i szerzącej się wolności wyznaniowej widział
przyczyny upadku Polski. Wiążąc ściśle interesy państwa ze sprawami wiary przewidywał
zagładę Polski, jeśli herezja nie zostanie wykorzenione

ALEGORYCZNY OBRAZ OJCZYZNY W KAZANIU WTÓRYM

Kazanie wtóre poświęcone jest kwestii braku miłości do ojczyzny. Miłość narodu do siebie i
ojczyzny ma wzorować się na miłości Jezusa. Ci, którzy stoją na czele państwa powinni dbać o
powierzony sobie naród, a swoją wysoką pozycję, ale po to by wprowadzić spokój i
sprawiedliwość. W kazaniu wtórym Piotr Skarga kreuje obraz ojczyzny jako matki. Biada temu,
który ją zasmuca i nie docenia dobrodziejstw, których od niej doznaje. Są nimi: możliwość
wyznawania prawdziwej wiary katolickiej, władza królewska, godząca się na "złotą wolność
szlachecką", dobrobyt materialny, umożliwiający korzystanie ze zbytków nieznanych przodków,
pokój z sąsiadami, wspaniałe rycerstwo okryte sławą wojenną, ogromne terytoria i liczne narody
skupione w jedną całość, sława i szacunek u sąsiadów. Jednak gdy obywatele opływają w
dostatki, sama Rzeczpospolita jest uboga. Wszystkie dobra trawione są na zbytki, nie zaś na
obronę i rozwój państwa. Możnowładcy dbają jedynie o własne korzyści, kierują się chciwością,
czym doprowadzają ojczyznę do upadku. Ojczyzna ukazana jest również jako okręt, na którym
znajduje się wszystko, co drogie obywatelom. Jeżeli w chwili niebezpieczeństwa nie poświęcą
oni wszystkich sił, majątków, a nawet życia, okręt zatonie, a oni wraz z nim.