Wielka Powtórka Maturalna

Barok

Notatki dla maturzystów. Poznaj najważniejsze zagadnienia

i przygotuj się do egzaminu w formule 2023
Barok

Nazwa i ramy czasowe epoki

Nazwa epoki wywodzi się z języka portugalskiego – barocco – oznacza perłę
o nieregularnym kształcie. Tło historyczne epoki to przede wszystkim wojny
(z wojną trzydziestoletnią 1618-1648 na czele).

Prekursorami baroku byli Włosi już w XVI w.

Barok to epoka, która sięga końca XVI w. i trwa do połowy XVIII w.

Filozofia epoki

Filozofia tego okresu „odświeża” kwestie metafizyczne, w tym zagadnienie istnienia Boga. Główne
cechy filozofii baroku skupiają się na antynomiach (czyli przeciwieństwach). Te przeciwieństwa to
z jednej strony pozarozumowy, pozazmysłowy przedmiot dociekań – czyli rzeczywistość metafi-
zyczna, z drugiej rozum jako narzędzie poznania (racjonalizm). Jednak był to rozum skierowany na

Wielka Powtórka Maturalna

kwestie metafizyczne (widać tu tę nieregularność epoki, zgodną z nazwą).

Filozofowie baroku

Kartezjusz
Wiązał rozum i jego zdolności poznawcze z subiektywną sferą własnej świadomości (nie ze światem
obiektywnym, jak kiedyś Platon). Jego słynne słowa „cogito ergo sum” (myślę więc jestem) mają
w filozofii znaczenie nie jako dowód na istnienie człowieka, ale z powodu wskazania na subiektywne
„ja”, rozumowe „ja” jako źródło świata (czyli świadomość człowieka). Kartezjusz starał się pogodzić
swoją wiarę religijną z obserwacjami przyrodniczymi. Najlepszym przykładem antynomii w jego filo-
zofii jest pogląd o dualizmie duszy i ciała: ludzkie ciało i dusza są bytami różnej natury i współistnieją
z sobą, ale nie stanowią harmonijnej całości.

Blaise Pascal
Jego myśl filozoficzna była niejako obroną a zarazem pochwałą chrześcijaństwa, w której dostrzegł
źródło jedynych prawd o świecie i człowieku. Jego refleksje są najbardziej widocznym przykładem
antynomii barokowych. Możemy wśród nich wymienić takie pary:
• nieskończoność świata – ograniczoność człowieka
• porządek rozumu – ład serca
• wielkość człowieka – nędza i kruchość losu
• namiętności ludzkie – dążenie do wieczności
• łaska (Boga) – wola (człowieka)

Wielka Powtórka Maturalna

2
 • grzech – cnota
• dusza – ciało

Benedykt Spinoza
Kontynuuje myśl Kartezjusza. Podstawą rozważań Spinozy były antynomie pomiędzy duchem a ma-
terią, Bogiem a przyrodą, stworzeniem a Stwórcą. By wyjaśnić ten dualizm, Spinoza sformułował
filozoficzny panteizm, czyli przekonanie, że cała przyroda jest po prostu Bogiem, a Bóg jest przyrodą.

Hasła i pojęcia kluczowe dla baroku

Sarmatyzm
To pojęcie absolutnie najistotniejsze, jeśli chodzi o całą kulturę staropolską – nie tylko barokową.
Wiek XVII to okres największego rozkwitu tego zjawiska – dlatego aspekt sarmacki jest szczególnie
ważny dla literatury barokowej.

Sarmatyzm to pojęcie o co najmniej dwóch znaczeniach.

Pierwsze znaczenie odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku szczególnej

teorii historiozoficznej.

Wielka Powtórka Maturalna

• W jej myśl – Polacy (a ściśle mówiąc polska szlachta) wywodzą się z mitycznego ludu Sar-
matów – miłujących wolność, doskonałych wojowników, budzących postrach i podziw
w Rzymianach.
• Ta teza miała uzasadniać przekonanie o wyjątkowości i elitarności polskiej szlachty, umac-
niać jej poczucie własnej wartości.
• Ideologia sarmacka miała być uzasadnieniem szczególnego systemu politycznego Rze-
czypospolitej, jakim była demokracja szlachecka.

Drugie znaczenie terminu odnosi się natomiast do całości zjawiska, jakim

była staropolska kultura szlachecka.

• Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki, spe-

cyficzne wymieszanie czynników kultury wschodniej i zachodniej – te wszystkie cechy
kultury szlacheckiej już w XVII wieku łączono z ideologią sarmacką.
• Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty – jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty.
• Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany, stał się jednak także
elementem narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza).

Wielka Powtórka Maturalna

3
Metafizyka
• Spory światopoglądowe, nietolerancja, wojny religijne – wszystko to powodowało,
że w człowieku XVII w. narastały uczucia zagubienia, lęku, osamotnienia.
• Ukojeniem tych niepokojów okazał się zwrot ku sferze duchowej.
• Termin „metafizyka” oznacza wszystko to, co jest poza materią: to nauka o bycie, du-
szy, relacji między człowiekiem a Bogiem.W dobie baroku pojawiają się – podobnie jak
w średniowieczu – mistycy, poszukujący Boga w ekstazie religijnej, która jest możliwa
dzięki odrzuceniu wszystkiego, co ziemskie i zatraceniu się w modlitwie.

Kontrast – pojęcie kluczowe dla estetyki baroku

• Kontrast to zderzenie sprzecznych elementów (wizualnie, słuchowo, pojęciowo)
• Na kontraście oparte są podstawowe chwyty artystyczne epoki – koncept, oksymoron,
paradoks.
• Operowanie kontrastem jest podstawowym wyróżnikiem estetyki epoki.
• Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone – to właśnie sprzecz-
ność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu.

Marinizm
• Nurt w poezji barokowej zapoczątkowany przez włoskiego poetę Giambattista Marina.
• Ulubionym gatunkiem Marina był sonet, większość jego utworów poświęcona była miłości.

Wielka Powtórka Maturalna

• Za najwybitniejszego polskiego marinistę uważany jest Jan Andrzej Morsztyn.
• Najczęstszym tematem jego utworów jest miłość, opisywana na wiele różnych sposobów.

Manieryzm – (wł. maniera – sposób)

• Tendencja w sztuce europejskiej, rozwijająca się od lat lat 20. XVI w. do początków XVII w.
• Narodziła się we Włoszech i rozwijała się głównie w środowiskach dworskich.
• Manieryzm był prądem, który kształtował się w opozycji do renesansowego klasycyzmu.
• Polegał na porzuceniu ideałów harmonii i ładu na rzecz skomplikowanych form, które
miały zaskakiwać widza i poruszać jego wyobraźnię (w czym przybliżał się do koncep-
tyzmu).ednocześnie jego cechą nadrzędną stała się subtelność języka połączona często
z wyszukanym artyzmem, który realizował się w wyrafinowanym stylu, sprawiającym nie-
kiedy wrażenie przesady i sztuczności („Przerost formy nad treścią”.

Konceptyzm
• Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku.
• Koncept to nic innego, jak zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych zjawisk w ten
sposób, aby na ich przecięciu powstała puenta, wywołująca zaskoczenie czytelników.
• Koncept to pomysł na atrakcyjne, niebanalne, przykuwające uwagę sformułowanie myśli.
• To wyrafinowana, ale niekiedy zabawna gra językowa, często opierająca się na paradok-
sie, kontraście, antytezie.

Wielka Powtórka Maturalna

4
Wzorce osobowe baroku

Mistyk
• człowiek „rozdwojony w sobie” (dualizm) – czyli rozdarty między przyjemnościami świata
doczesnego (ku którym skłania go ciało), a zbawieniem (którego domaga się dusza).

Dworzanin
• człowiek wykształcony, znający języki obce,
• posługujący się wyrafinowaną polszczyzną,
• pochodzący z wyższych sfer,
• lubiący flirtować z kobietami.

Patriota-żołnierz-obywatel
• niezłomny wojownik,
• świadomy swojej roli w obronie ojczyzny i dzielnie znoszący wszelkie wojenne trudy,
• przejęty losami kraju, gotowy jest poświęcić się dla jego dobra,
• mądry wódz, dbający o swoich podwładnych,
• przedkłada dobro ojczyzny nad osobiste interesy,
• przykładny gospodarz, przywiązujący wagę do tradycji i wiary.

Sarmata – szlachcic polski z zaletami

Wielka Powtórka Maturalna

• odważny, ciekawy świata
• ma poczucie humoru
• jest zaradny, pewny siebie
• jest waleczny, patriota
• szanuje tradycje, jest gościnny
• ma poczucie dumy, honorowy
• głęboko wierzący i tolerancyjny

Sarmata – szlachcic polski z wadami

• niezdyscyplinowany
• nietolerancyjny religijnie/fanatyzm religijny
• lekceważy ludzi niższego stanu
• nie szanuje prawa, słabo wykształcony
• jest przeświadczony o swojej doskonałości
• jest awanturnikiem nadużywającym alkoholu

Lektury obowiązkowe

Piotr Skarga, „Kazania sejmowe” (fragmenty)

Jan Chryzostom Pasek, „Pamiętniki” (fragmenty)
William Szekspir, „Makbet”

Wielka Powtórka Maturalna

5