STAROŻYTNOŚĆ

 antyk grecko-rzymski (kultura śródziemnomorska)

 tradycja judeo-chrześcijańska (Biblia)

nazwa:

 łac. antiquus – „dawny”

ramy czasowe:

 od: wynalezienie pisma (ok. 3500 lat p.n.e.)

 do: upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476)

cechy światopoglądu:

 triada wartości antycznych (prawda, dobro i piękno)

sfera religijna:

 monoteizm (wiara w jednego boga; judaizm, chrześcijaństwo, islam)

 politeizm (wiara w wielu bogów; hinduizm)
 sacrum i profanum (dwie sfery doświadczania; sfera rzeczy świętych i sfera rzeczy świeckich)

wzorce osobowe:

 archetyp (Carl Gustav Jung; pierwotny wzorzec ludzkich zachowań zakorzeniony w

nieświadomości społecznej)

 archetypy mitologiczne:
- Antygona (kobieta broniąca swoich przekonań, miłość siostrzana)
- Dedal (człowiek rozważny)
- Demeter (cierpienie po stracie dziecka, miłość matczyna)
- Edyp (człowiek, nad którym ciąży fatum)
- Herakles (męstwo, siła)
- Ikar (idealista)
- Kasandra (zwiastunka nieszczęścia)
- Odyseusz (wędrowiec, tułacz)
- Orfeusz (poeta, miłość silniejsza od śmierci)
- Penelopa (wierność małżeńska)
- Pigmalion (artysta, którego sztuka ma moc kreacyjną)
- Prometeusz (samotny buntownik i altruista)
- Narcyz (miłość własna)
- Niobe (cierpienie po stracie dzieci)
- Syzyf (niekończący się, absurdalny wysiłek)

 archetypy biblijne:
- Hiob (cierpienie, niezawinione cierpienie)
- Judasz (zdrajca, wyrzuty sumienia)
- Kain (morderca, bratobójca)
- Kohelet (mędrzec)
- Maryja (cierpienie po stracie dziecka)
- Samarytanin (miłosierdzie)
 - syn marnotrawny (nawrócenie)

szkoły filozoficzne:

 stoicyzm (Zenon z Kition)

- najwyższą wartością jest cnota (życie zgodne z zasadami rozumu, panowanie nad sobą)
- należy wyzbyć się zbędnych emocji, zwłaszcza skrajnie pozytywnych i skrajnie negatywnych
- ostatecznym celem jest osiągnięcie wewnętrznego spokoju

 epikureizm (Epikur z Samos)

- celem życia jest rozważne dążenie do przyjemności
- szczęście może osiągnąć jedynie człowiek mądry i sprawiedliwy
- warunkiem szczęścia jest brak cierpień
- carpe diem (łac. „chwytaj dzień”)

 hedonizm (Arstyp z Cyreny)

- rozkosz to najwyższe lub jedyne dobro i cel życia

 cynizm (Diogenes z Synopy)

- wyzwolenie od konwencji społecznych i uniezależnienie od dóbr materialnych prowadzą do
szczęścia

 sceptycyzm (Pyrron z Elidy)

- prawda jest niedostępna człowiekowi, bo ma on ograniczone możliwości poznawcze
- każdy osąd można zakwestionować

myśliciele:

 Sokrates (racjonalizm)
- najwyższą wartością etyczną jest cnota (mądrość, sprawiedliwość, umiejętność panowania
nad sobą, świadomość dobra i zła)
- człowiek jest z natury dobry, postępuje źle z powodu niewiedzy
- mądrość polega na uświadomieniu sobie własnej niewiedzy („wiem, że nic nie wiem”)

 Platon (uczeń Sokratesa; idealizm)

- byty rzeczywiste są jedynie odbiciem bytów idealnych
- rzeczywistość to jedynie świat pozorów, zaś prawdziwy świat jest idealny, niedostępny
zmysłom (dualistyczna koncepcja świata)
- dusza obdarzona jest wrodzoną wiedzą o ideach
- Jaskinia Platona (metafora drogi do mądrości)

 Arystoteles (uczeń Platona; łac. aurea mediocritas – „złoty środek”)

- byt to materia i forma
- poznanie odbywa się za pomocą rozumu i zmysłów (racjonalizm i sensualizm)
- warunkiem szczęścia jest życie rozumne, pozbawione skrajności

style w architekturze:

 porządek dorycki
 porządek joński
  porządek koryncki

kanon estetyczny:

 umiar, statyczność, jasność, harmonia, proporcjonalność, symetria, powaga

mitologia:

 mit (opowieść o bogach, legendarnych bohaterach i nadnaturalnych wydarzeniach, będąca

próbą wyjaśnienia niezrozumiałych zjawisk, struktury świata, pochodzenia i przeznaczenia
człowieka oraz jego relacji ze światem bóstw; mitologia – zbiór mitów)

 mitologizacja (wprowadzenie do utworu elementów mitologicznych; przekształcanie czegoś w

mit lub w legendę; tworzenie mitów wokół kogoś/czegoś)
 demitologizacja (obalenie mitu związanego z jakąś postacią/rzeczą/zjawiskiem)

 podział mitów (teogoniczne, kosmogoniczne, antropogeniczne, genealogiczne)

 funkcje mitów (poznawcza, światopoglądowa, sakralna)

teatr helleński:

 elementy teatru kamiennego (theatron, orchestra, proskenion, skene)

 elementy stroju aktora greckiego (maska, onkos, szata, koturny)

tragedia antyczna:

 tragedia antyczna (utwór dramatyczny przedstawiający nierozwiązywalny konflikt dwu

równorzędnych racji; nad bohaterami ciąży fatum [przeznaczenie, przekleństwo]; akcja kończy
się katastrofą)

 budowa tragedii antycznej:

- prologos (wprowadzenie do fabuły)
- parodos (pierwsza pieśń chóru)
- epejsodion (rozwinięcie fabuły w formie dialogów lub monologów bohaterów)
- stasimon (pieśń chóru rozdzielająca epejsodia)
- kommos (pieśń żałobna; nie musiała występować w każdej tragedii)
- exodos (pieśń chóru stanowiąca podsumowanie wydarzeń i zamykająca akcję)

 reguły tragedii antycznej:

- zasada decorum (zasada stosowności; styl odpowiedni do tematyki – wysoki, zakaz
mieszania stylów i estetyki, zakaz bezpośredniego przedstawiania scen krwawych)
- zasada trzech jedności (miejsca – jedno miejsce, czasu – maksymalnie jedna doba, akcji –
jednowątkowość)
- zasada trzech aktorów (najwyżej trzech aktorów jednocześnie na scenie; brak scen
zbiorowych)

 hamartia (wina tragiczna/niezawiniona; nieświadoma, ale obiektywna wina bohatera)

 hybris (pycha; nadmierna ufność bohatera we własną wartość i słuszność swojego
postępowania)
 ironia tragiczna (bohater, dążąc do moralnie pozytywnych celów, dokonuje czynów
obiektywnie nagannych, co prowadzi go do katastrofy)
  katharsis (gr. „oczyszczenie; stan polegający na wyzwoleniu się od uczuć „litości i trwogi”
poprzez ich gwałtowne przeżywanie)

komedia antyczna:

 komedia antyczna (utwór dramatyczny o pogodnej treści, z pomyślnym zakończeniem,

elementami komizmu, mający na celu wywołanie śmiechu u widza)

 rodzaje komizmu (postaci, sytuacyjny, słowny)

Biblia (Pismo Święte):

 Biblia (gr. biblia – „księgi”; zbiór ksiąg religijnych judaizmu i chrześcijaństwa)

 Stary Testament (46 ksiąg; Pięcioksiąg Mojżeszowy/Tora: Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt)
 Nowy Testament (27 ksiąg; cztery ewangelie: wg św. Marka, wg św. Mateusza, wg św. Łukasza
i wg św. Jana)

 podział ksiąg biblijnych ze względu na uznanie ich kanoniczności:

- protokanoniczne, deuterokanoniczne, apokryficzne (niekanoniczne)

 podział ksiąg biblijnych ze względu na typ:

- historyczne, mądrościowe (dydaktyczne), prorocze (profetyczne)

 cechy stylu biblijnego:

- inwersja (szyk przestawny), paralelizm składniowy, powtarzanie spójników, struktura
anaforyczna, rozbudowana symbolika i alegoryczność tekstu

gatunki literackie:

 epos (utwór o rozbudowanej wierszowanej formie; jego tematem są dzieje bohaterów

mitycznych/legendarnych/historycznych ukazane na tle wydarzeń przełomowych)

 cechy stylu homeryckiego:

- styl wysoki, porównania homeryckie (rozbudowane porównania), stałe epitety, retardacja
(spowolnienie tempa akcji przez rozbudowane opisy), heroizacja bohaterów, paralelizm
świata ludzi i bogów

 przypowieść (parabola; epicka opowieść narracyjna o konstrukcji dwupoziomowej; ma

charakter dydaktyczny/moralizatorski; cechuje ją uniwersalizm [opis świata przedstawionego
jest pozbawiony szczegółów] i jednowątkowość)

 poziomy interpretacji przypowieści:

- dosłowny (literalny), symboliczny (wiele znaczeń metaforycznych), alegoryczny (jedno
znaczenie metaforyczne)

 psalm (utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym; silnie zrytmizowany;

przeznaczony do śpiewnej recytacji przy akompaniamencie muzyki; cechuje go ekspresywizm
[emocjonalizm] i uniwersalizm; psałterz – zbiór psalmów)
  typy psalmów:
- pokutne, błagalne, dziękczynne, pochwalne, królewskie

motywy:

 topos (stały motyw, temat utrwalony w literaturze; topika – zbiór toposów)

 topos Arkadii (topos ziemskiego raju)

 topos Labiryntu (topos zagubienia)
 topos Wysp Szczęśliwych (topos pozaziemskiego raju)

 theatrum mundi (łac. „teatr świata”; motyw człowieka jako marionetki w rękach bogów)
 non omnis moriar (łac. „nie wszystek umrę”; motyw nieśmiertelności sztuki)
 nihil novi sub sole (łac. „nic nowego pod słońcem”; motyw cykliczności czasu)
 vanitas (łac. „marność”; motyw marności spraw doczesnych; motyw przemijania)

utwory:

 Biblia, w tym fragmenty Księgi Rodzaju, Księgi Hioba, Księgi Koheleta, Pieśni nad Pieśniami,
Księgi Psalmów, Apokalipsy św. Jana
 Jan Parandowski, Mitologia, część I Grecja
 Homer, Iliada (fragmenty)
 Sofokles, Antygona

 Homer, Odyseja (fragmenty)

 Arystoteles, Poetyka, Retoryka (fragmenty)
 Platon, Państwo (fragmenty)