DEFINICJE

Starożytność – czasy istnienia najstarszych cywilizacji

antyk – (łac. Antiquus) starożytność klasyczna, określenie używane w odniesieniu do klasycznej
kultury Grecji, stary, dawny, zamierzchły
chrześcijaństwo – podstawą jest Biblia, rozpowszechniło monoteizm
Ateny, Rzym, Jerozolima – symboliczne fundamenty kultury europejskiej
kultura śródziemnomorska – 1 tysiąclecie p.n.e., powstała w obrębie basenu śródziemnomorskiego
filozofowie Greccy – próbowali zrozumieć mechanizmy świata
Rzym – zostawił nam w spadku wiedzę o mechanizmie rządzenia państwem ideę zjednoczonej Europy
Sofiści - wędrowni nauczyciele greccy przygotowujący uczniów do życia publicznego poprzez
nauczanie retoryki, polityki, filozofii oraz etyki/nurt filozoficzny
Starożytni Grecy – nie stworzyli jednego państwa, mieli poczucie wspólnoty kulturowej, ten sam język
ale różne dialekty
polis (państwo – miasto) – małe organizmy polityczne, powstawały wokół ośrodków miejskich
Złoty wiek Aten – czas, w którym tworzyli najwybitniejsi artyści, duży rozkwit dzięki wolności słowa
język łaciński – rozpowszechniony przez Rzymian
Oktawian August – pod jego panowaniem Rzym osiągnął największy rozwój
Złoty wiek literatury rzymskiej – Wergiliusz, Horacy, Mecenas
królestwo -> republika -> cesarstwo
mecenat – objąć coś patronatem
cywilizacja antyku – antropocentryczna tzn. skoncentrowana na człowieku, zaspokajaniu jego potrzeb
pisma medyczne – większość ocalałych pism antycznych
kalokagatia – przekonanie, że człowiek powinien łączyć w sobie piękno duchowe i cielesne
gimnazjon – zespół budowli służących do ćwiczeń fizycznych
sympozjony – całonocne biesiady
mimesis – naśladowanie rzeczywistości w dziełach antycznych
kanon – podstawowy wzorzec
piękno (Grecy) – synonim harmonii i ładu
utylitaryzm – wszystko co użyteczne jest dobre
antyczne posągi – charakteryzowały się umiarem, harmonią, równowagą i realizmem
posągi konne – robione w Rzymie na wzór Greckich, przedstawiały władców oraz podkreślały ich
potęgę
architektura grecka – kształtowana pod wpływem czynników kulturowych, społecznych i
klimatycznych
świątynia w kształcie prostokąta – najbardziej okazałe dzieło architektoniczne w antycznej Grecji
kolumnada – nadawała rytm, pozwalała zachować symetrię i harmonię, Grecja
humanizm – postawa intelektualna i moralna wyrażająca się w uznaniu człowieka za wartość
najwyższą i źródło wszelkich innych wartości, sformułował Pitagoras
sacrum – to co święte
profanum – to co codzienne
mit – opowieść o bogach, istotach nadprzyrodzonych i bohaterach dotycząca początku świata
symbol – motyw w sztuce i literaturze wyrażony słownie lub obrazowo, ma ukryty dodatkowy sens
archetyp – wzorzec postępowania dziedziczony przez człowieka, pradawne niezmienne wzorce
ludzkich postaw
aksjologia – dobro i zło
porównanie homeryckie – porównania występujące w dziełach Homera
hiperbola – wyolbrzymienie
retardacja – wprowadzenie rozbudowanego opisu w celu zwolnienia, zatrzymania akcji i wzbudzenia
u czytelnika większego napięcia
heksametr – system weryfikacyjny rytm
symultanizm – równolegle w tym samym czasie
relatywizm – względność
archetyp - Proste wzorce zachowania (np. Cierpiąca matka czy wierna żona) pradawne, społeczne,
niezmienne i tkwiące w zbiorowej świadomości (Czyli tak jest od wieków i tak będzie)
symbol i alegoria - Znaki ukrytych treści, mają charakter przenośny. Alegoria ma jedno znaczenie,
symbol ma wiele
Topika - Zbiór toposów
mimezis – sztuka powinna naśladować naturę

MITY
Rodzaje mitów – teogoniczne(powstanie Bogów), antropogeniczne(o człowieku),
kosmogoniczne(powstanie świata), genealogiczne(powstanie rodu)
funkcje mitów – poznawcza(wyjaśnianie i interpretacja zjawisk na świecie),
wychowawcza/światopoglądowa(formowanie zasad współżycia społecznego), sakralne(uzasadnianie,
formowanie postaci danego kultu), literacka
Cechy mitów – Fabularność, Uniwersalność, Wytrwałość, Archetypiczność, Dążenie do celu, Pokora
wobec życia, trudy życia
ogólne informacje – mogą mieć charakter symboliczny(wyrażać głębsze treści), mają wiele wersji,
zapoczątkowały kulturę europejską
Parandowski – zrekonstruował najbardziej znane antyczne mity
prometeizm – postawa jednostkowego okupionego cierpieniem buntu wobec wyższego porządku lub
siły, związana z altruistycznym poświęceniem dla dobra ludzkości, przez co bohater jest samotny,
gdyż wyrasta on ponad przeciętność, a jego pobudki są często niezrozumiałe
łzy – mogą wskazywać na wrażliwość człowieka, emocjonalność i cierpienie
Mit o Prometeuszu – idea zawiści Bóstwa o wiedzę, która uczyni człowieka bardziej samodzielnym,
analogiczna myśl w historii o Adamie i Ewie, Ewa=Pandora, wąż=Prometeusz, w innych koncepcjach
Prometeusz przyrównany do Jezusa gdyż cierpiał za ludzi. Prometeusz stworzył człowieka z gliny i łez,
duszę stworzył z niebiańskiego ognia. Postanowił wykraść ogień z rydwanu ognia i dać go ludziom,
nauczyć ich podstawowych prac i nauki narzędzi. Zeusowi się to nie spodobało, więc stworzył
Pandorę, która miała być darem dla ludzi od boga. Pandora dostała puszkę której miała nie otwierać
ale nie posłuchała się rozkazu, wypuściła przez przypadek wszystkie smutki i zło otwierając puszkę.
Wściekły Prometeusz postanowił się zemścić: Dał bogom byka w ofierze i podzielił go na 2 części:
Najlepsze mięso owinął w cienką skórę a kości i wnętrzności w grubą warstwę tłuszczu. Pokazał obie
zeusowi i kazał wybrać, nieświadomy zeus wziął tłuszcz a skórę z mięsem oddał. Kiedy zorientował się
o podstępie kazał przykuć Prometeusza do skały i wysłał orła, aby codziennie przylatywał i
wydziobywał mu wątrobę, która codziennie odrastała. Za poleceniem zeusa uratował go Herakles
Pierwsi ludzie - Słabi, bezbronni, krusi, zagubieni, nadzy, nieświadomi, nierozumni, na podobieństwo
boga
Zysk człowieka dzięki prometeuszowi - Ogień olimpijski, nauka rzemiosła i sztuki, rozwój cywilizacji
Prometeizm - Podstawa jednostkowego, okupionego cierpieniem buntu wobec wyższego porządku
Albert Camus – wykorzystał postać Syzyfa w swojej filozofii, egzystencjalista
Mit o Syzyfie (interpretacja Alberta) – toczenie głazu jako wyrok Bogów, wg. Homera Syzyf był
najmądrzejszy, traktował Bogów z lekkością, cena za miłość Ziemi
Mit o Syzyfie - Syzyf (przebiegły, sprawny władca) mieszkał i rządził miastem Korynt i był ulubieńcem
bogów, często chodził do nich na posiłki na olimp. Był jednak za bardzo wygadany i pewnego razu
wyjawił ludziom bardzo nieprzychylną dla niego rzecz. Zeus w odwecie kazał zabić Syzyfa (który na
początku uwięził bożka śmierci) i umieścić go w hadesie, jednak Syzyf poprzez podstęp (kazał żonie
nie umieszczać monety w ustach, aby nie móc się przeprawić przez hades, gdy jęczał niemiłosiernie
żeby go wypuścili na wolność dla dokonania zemsty na żonie wypuścili go ale nie myślał wcale o tym
aby żonę swą ukarać) uniknął śmierci. Został zapomniany i żył długo, dopóki Zeus sobie o nim nie
przypomniał. Dał mu karę: Musi wnieść ogromny głaz na jeden szczyt w Hadesie, ale gdy był prawie
na szczycie kamień my spadał. I tak w kółko
syzyfowe prace - Ciężka i trudna praca, niekończący się wysiłek nieprzynoszący efektów
Mit o Heraklesie - Herakles (Herkules) od młodości był silną osobą (głównie dlatego że kiedy był
młody zeus położył go aby się napił mleka z piersi hery. W młodości zabił nauczyciela, udusił także 2
węże. Wiele lat później w napływie emocji zabił żonę i dzieci, za co dostał od wyroczni karę
zatrudnienia się u króla Myken, gdzie dostał swoje słynne 12 prac. Po wykonaniu ich chciał poślubić
Dejanirę, jednak przez protest ich braci zabił ich, zgłosił się do wyroczni po pomoc ale bez odzewu
postanowił splądrować świątynię. Zeus po walce że jeśli chce odkupić kary musi pracować u Omfali.
Po powrocie zazdrosna Dejanira została oszukana przez Nessosa który mówił że jego krew sprawi że
herakles pokocha Dejanirę na zawsze, jednak krew okazała się być trucizną. Herakles zginął z męką i
cierpieniem
Cechy Heraklesa - Pomysłowość, spryt, waleczność, odwaga, uczciwość, szlachetność, wrażliwość,
wytrzymałość
12 prac Heraklesa:

Stajnia Augiasza - Coś zabrudzonego i trudnego do sprzątnięcia

Koszula Dejaniry - Działanie w dobrej wierze o negatywnych konsekwencjach
symbolika Odysa – wędrowiec, tułacz, ktoś co wiele stracił
Mit o Persefonie i Demeter - Demeter i Persefona mieszkały w Eleuzis. Demeter (Bogini płodności
ziemi i urodzaju) była matką Persefony. Gdy Persefona pewnego razu bawiła się na dworze, pomimo
ostrzeżeń matki zerwała kuszący i piękny kwiat Narcyza, Nagle pojawił się Hades i porwał dziewczynę
do swojego zamku. Zrozpaczona Demeter szukała ją dnie i noce, w tym czasie zrzuciła klątwę na
ziemię która zabrała urodzaj z tamtejszych ziem. Całą sprawą zainteresował się Zeus który nakazał
Hadesowi zwrócić Persefonę do matki. Hades posłuchał, jednak tuż przed końcem pobytu
poczęstował Persefonę owocem granatu co na zawsze związało ją z Hadesem. Persefona została żoną
Hadesa i wraca do niego na 3 miesiące do roku (podczas zimy)
Co wyjaśnia mit? - Pory roku, Przemienność, Zależność od uczuć Demeter, Archetyp rodzinnych
relacji, Całe życie ziemi
Mit o Dedalu i Ikarze - Dedal (architekt i wynalazca Kronosa) był ojcem Ikara, kiedy pewnego ranka
uciekali przed Kronosem postanowili użyć skrzydeł sklejonych woskiem aby przelecieć przez ocean.
Dedal ostrzegł Ikara aby nie leciał za wysoko ale ten nie posłuchał. Wzniósł się na wystarczającą
wysokość aby słońce mogło roztopić wosk i Ikar spadł na pobliskie skały, ginąc na miejscu.
Cechy Dedala - Rozsądny, rozważny, Odpowiedzialny, Inteligentny, mądry, pracowity
Cechy Ikara - Lekkomyślny, nieposłuszny, marzyciel, wrażliwy, młody, ulegający emocjom (ARCHETYP:
Pycha, buntownik)
Mit o Minotaurze i Tezeuszu - Okrutny król minos miał w swoim labiryncie na krecie minotaura (pół
byka pół człowieka) który miał być karą od Posejdona na Minosa. Co 10 lat minos żądał 7 kobiet i 7
mężczyzn na ofiarę dla minosa, jednak Tezeusz postanowił pokonać potwora. Ojciec poprosił go, aby
jeżeli będzie żywy podczas powrotu, założył czerwone żagle kiedy będzie wracał. Tezeusz za pomocą
Ariadny (która dała mu nić służący do tego aby się nie zgubił w labiryncie) doszedł do Minotaura i go
pokonał. Zabrał ze sobą Ariadnę którą jednak porzucił, zapomniał też zmienić żagle z koloru czarnego.
Jego ojciec widząc czarne żagle popełnił samobójstwo.
Nić Ariadny - Coś co ułatwia realizację celu, wybrnięcie z kłopotu, nieoczekiwana pomoc
Dojść po nitce do kłębka - Dojść do rozwiązania, rezultatu, konkluzji, poznając kolejne fakty, szczegóły
Symbolika labiryntu - Ludzkie życie, poplątane ścieżki, trudność, niebezpieczeństwo, Uniwersum,
Konstrukcja świata, Męska inicjacja Heroiczna, Tajemnicę podróży na trasie śmierć-życie, Proces
wtajemniczenia w coś, dotarcie do czegoś, droga poznania

FILOZOFIA – POJĘCIA + IMFORMACJE

Grecja ojczyzną filozofii
Pierwsi Greccy filozofowie zajmowali się głównie światem natury
Carpe diem – ciesz się chwilą, chwytaj dzień

FILOZOFOWIE I NURTY

Sokrates – intelektualizm etyczny, żył w Atenach(469-399r.p.n.e), umieścił w centrum swoich

rozważań człowieka co zrewolucjonizowało filozofię, wg. Niego człowiek ciągle błądzi, gdyż uznaje za
wiedzę to co powszechnie za nią uchodzi choć w rzeczywistości jest pozbawione wartości, utożsamiał
cnotę z mądrością, 3 cnoty moralne: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą
Wiem, że nic nie wiem – Sokrates, prawdziwą mądrość człowiek może odnaleźć tylko w sobie samym
Platon – uczeń Sokratesa, człowiek twierdzi, iż świat, który widzi jest prawdziwy co wg. Platona jest
błędem, człowiek powinien kierować się rozumu, którego zadaniem jest kierowanie myśli ku dobru i
pięknu, Triada wartości Platona: Piękno, dobro i Prawda
dualizm platoński – antropologizm, człowiek jest duszą i ciałem
Arystoteles – uczeń Platona, świat cechuje dualizm, odrzucił poglądy swego mistrza, człowiek może
poznać prawa i zasady tego świata za pomocą doświadczeń i wniosków, osoba dobra i sprawiedliwa
powinna kierować się zasadą złotego środka czyli odrzucać skrajności i wybierać to co pośrednie,
ważne jest życie w zgodzie i harmonii z innymi ludźmi, umiarkowanie korzystać z przyjemności oraz
rozwijać się intelektualnie
Epikur – epikureizm, potrzebą i celem życia jest osiąganie szczęścia, radość = unikanie skrajności,
źródłem szczęścia jest przyjemność (najwyższe dobro), potępiał szukania tylko zmysłowych rozkoszy
Zenon z Kition – stoicyzm, wszystko ze spokojem i rozumem, aby być szczęśliwym należy przestrzegać
naturalnego porządku i znać swoje miejsce we wszechświecie, żyć zgodnie z cnotą
Pyrron z Elidy – sceptycyzm, powstrzymanie się od sądów o rzeczywistości = spokój
Heraklit z Efezu – płaczący, ubolewa nad ludzką głupotą, głosiciel wiecznej przemiany, Wszystko
płynie, Nie można 2 razy wejść do tej samej rzeki
idealizm obiektywny – obiektywny, realny świat poza człowiekiem
Horacy – autor 4 zbiorów pieśni pt. Carmina, żył za czasów Oktawiana Augusta, syn wyzwolonego
niewolnika, talent dostrzegł ojciec, dzięki Gajuszowi Mecenasowi mógł poświęcić się literaturze
exegi monumentum aere perennius – wzniosłem pomnik trwalszy od spiżu
Non omnis moriar – nie wszystek umrę
Sapere aude – miej odwagę być mądrym
horacianizm – Horacy, złoty środek między epikureizmem, a stoicyzmem
hedonizm - Skrajna odmiana Epikureizmu, tylko przyjemności

WAŻNI LUDZIE ANTYKU

Demokryt z Abdery – twórca mechanicyzmu (wyjaśnianie zjawisk za pomocą mechaniki)

Seneka zw. Młodszym – wychowawca potem doradca Nerona, zwolennik stoicyzmu, głosiciel teorii o
równości wszystkich ludzi
Marek Aureliusz – traktował swoje obowiązki jako służbę publiczną, zwolennik stoicyzmu
Diogenes – abnegat, szkoła cyników
Tyrteusz – autor powieści patriotycznych, wzywających do walki w imię ojczyzny
Safona – liryka osobista, hymny i pieśni miłosne opiewające piękno natury
Anakreont – flirt, zabawa, biesiadowanie
Symonides – pieśni
Wirgiliusz – epos Eneida
Owidiusz – autor wierszowanych mitologii
Aojda – wędrowny śpiewak

EPOS – EPIKA
- rozbudowany utwór wierszowany
- przedstawia dzieje legendarnych, baśniowych, mitycznych lub historycznych bohaterów
- główni bohaterowie są reprezentantami jakiejś społeczności, są typowi ale pod pewnym względem
ją przerastają
- fabuła wielowątkowa i obfitują w dygresję
- narrator wszechwiedzący, wszechobecny i obiektywny z wyjątkiem inwokacji
- utwór rozpoczyna się rozbudowaną apostrofą
- tekst napisany stylem wysokim czyli podniosłym, poetycznym – decorum
- obecność szczegółowych, realistycznych opisów różnych elementów rzeczywistości
- współistnienie 2 płaszczyzn literackich
- obecność scen batalistycznych

ILIADA I ODYSEJA
Homer – początki literatury Greckiej, autor Iliady i Odysei

ILIADA ODYSEJA
Posiada inwokację Posiada inwokację
Treść utworu nie jest ściśle związana z tytułem Bohaterem jest Odyseusz
Tematyka batalistyczna Świat przedstawiony kształtują baśniowe
przygody
Główny bohater – Achilles Treść utworu – 10 letnia tułaczka po morzu
Porównania homeryckie Bardzo obszerny – 10000 wierszy
Epitety złożone, mimetyzm Bogowie ingerują w świat ludzi
Utwór dojrzały artystycznie

TOPOSY
Topos locum amoenum – przyjemne miejsce
topos katabaza – literacki topos zejścia bohatera do świata umarłych

TEATR ANTYCZNY
- teatr czasem pełnił funkcje obrzędów religijnych oraz wychowawcze poprzez kształtowanie postawy
obywatelskiej
- zapoczątkował dramat
- aktorami wyłącznie mężczyźni
- maski określały wiek i płeć granej postaci
- na scenie maks. 3 osoby
- odbywały się ceremonie propagujące państwa miasta
katharsis – oczyszczenie, które przechodzili widzowie podczas oglądania tragedii
tragedia – pieśń kozłów, była najważniejsza wśród gatunków, ważna jest zasada 3 jedności: miejsca,
czasu i akcji
dramat satyrowy – wykorzystywał często humorystyczne wątki z mitologii, nazywany tak przez chór,
który był przebrany za satyrów
komedie – wyśmiewały i krytykowały negatywy życia społecznego i politycznego, stawiała sobie cele
wychowawcze i moralne
Arystofanes – komediopisarz, obraz życia politycznego ówczesnych Aten w satyryczny sposób
Ajschylos – tragik, pokazywał problemy moralne, głównie problem winy i kary
Sofokles – tragik, głównie tragiczne losy władców Teb i ich potomków, człowiek bezsilny wobec
wyroków losu, ważna psychologia postaci
Eurypides – reformator teatru, wprowadził wiele postaci kobiet, ograniczył rolę wątków religijnych,
zastąpił herosów bohaterami z krwi i kości
decorum – dostosowanie stylu utworu do jego tematyki i charakteru postaci

ARCHITEKTURA

Grecja:
- Świątynia w kształcie prostokąta
- Budynek z posągiem
- Kolumnada
Rzym:
- Łuki i kopuły
- Arkady
- Sklepienia
- Akwedukty
- Amfiteatry
- Łuki triumfalne
- Wysokie kolumny z posągami