1.Z jakich kultur czerpała europejska cywilizacja antyczna?

a) z kultur sumeryjskiej, egipskiej, babilońskiej i fenickiej. (matematyka, sześćdziesiętny

system liczbowy, obserwacje astronomiczne, egipski kalendarz słoneczny, pismo Fenicjan)

2. Gdzie zakładano pierwsze państwa i miasta?

– pierwsze państwa i miasta zakładano na terenach Bliskiego Wschodu i w basenie Morza

Śródziemnego (Starożytny Egipt, Babilonia, Sumerowie)

3. Co było przełomem w historii ludzkości, wyznaczającym początki epoki starożytnej?

– wynalezienie pisma przez Sumerów w poł. IV tysiąclecia p.n.e.

4. Który rok i dlaczego przyjmuje się za datę końcową tej epoki?

– 476r.n.e. – wtedy upadło cesarstwo zachodniorzymskie.

5. a) monoteizm – (gr. monos – jedyny, theos – bóg), wiara w istnienie jednego Boga (np.
judaizm, chrześcijaństwo, islam),

b) politeizm – (gr. polys – liczny, theos – bóg), wiara w wielu bogów.

c) antropocentryzm – pogląd, wg którego człowiek jest ośrodkiem i celem świata, a wszystko

w przyrodzie dzieje się ze względu na niego.

d) kalokagatia – wg myśli greckiej połączenie piękna i dobra, ideał doskonałego człowieka.

W Grecji kładziono nacisk na harmonijny rozwój fizyczny i duchowy.

e) polis – miasto-państwo, forma organizmu państwowego Starożytnej Grecji od ok. IX do IV

wieku p.n.e. (np. Ateny)

f) demokracja – system państwowy, który zakładał „rządy ludu” (gr. demos – lud, kratos –
władza), czyli podejmowanie decyzji w państwie przez obywateli (rada pięciuset, ostracyzm).

g)mit – opowieść porządkująca wierzenia jakiejś społeczności o powstaniu świata,

narodzinach bogów, czynach herosów.

h) topos – pojęcie wywodzące się z antycznej gr. retoryki: schemat jakiejś argumentacji;
również archetyp jakiegoś motywu, obrazu, tematu, który odwołuje się do mitów i wierzeń.

i) archetyp – w węższym znaczeniu synonim toposu; prawzór, wrodzony w każdego

człowieka, choć nie uświadomiony przez niego wzorzec kulturowy ujawniający się za
pośrednictwem symbolicznych obrazów, tematów i motywów.

6. Omów rodzaje mitów

a) kosmogoniczne – dotyczą świata, jego powstawania i zjawisk występujących w przyrodzie.

Przykład: mit o powstaniu świata czy odnosząca się do zmienności pór roku opowieść o
Demeter i Korze,
b) teogoniczne – opowiadają one o bogach, o tym jak powstali, kim są oraz jaką mają naturę.
Przykład: część mitu o powstaniu świata dotycząca bogów czy narodziny Afrodyty z piany
morskiej,

c) antropogeniczne – przedstawiają historię pojawienia się na świecie ludzi. Przykład: historia

stworzenia człowieka przez Prometeusza czy mit o czterech wiekach ludzkości,

d) genealogiczne – opowiadając o historiach bohaterów, którzy pochodzą z pradawnych

rodów, niosą ze sobą treści dotyczące obyczajów, norm moralnych i motywów ludzkich
działań. Przykłady: mit rodu Labdakidów czy historia porwania Heleny przez Parysa.

7. Jak starożytni Grecy wyobrażali sobie powstanie świata i człowieka?

a) powstanie świata: na początku świata był Chaos, który rozumiano jako niezmierzoną
przestrzeń. Z Chaosu wyłonili się: Gaja, Tartar (otchłań, podziemie) i Eros (miłość). Z Gai
wyłonił się Uranos (bóg nieba). Gaja i Uranos byli pierwsza parą bogów greckich. Mieli
wiele dzieci, ale Uranos strącał je do podziemi - Tartaru. Na ziemi pozostali Tytani, którzy
byli ulubieńcami Uranosa. Gaja postanowiła zemścić się na nim. Namówiła najmłodszego z
Tytanów – Kronosa, żeby pozbawił ojca tronu. Kiedy Tytan to uczynił zaczął panować nad
światem i razem z siostrą Reą miłą kolejnych potomków – bogów. Z tego związku urodzili się
m.in. Hestia, Demeter, Hera, Hades, Posejdon. Kronos – pomny losu ojca – pożerał swoje
dzieci, żeby żadne nie pozbawiło go władzy. Tak było do czasu, gdy narodził się Zeus. Wtedy
Hera podała Kronosowi kamień owinięty pieluszkami, który ten połknął myśląc, że pozbywa
się syna. Zeus wychowywał się w ukryciu, a gdy dorósł przejął władze i zmusił ojca do
wyplucia połkniętych dzieci. Zeus wraz z rodzeństwem stoczył walkę z Tytanami o
panowanie nad ziemią. Ci ostatni zostali zepchnięci do Tartaru, a Zeus zasiadł na Olimpie.
Stamtąd panował nad światem razem z rodzeństwem i dziećmi.

b) powstanie człowieka: historia o wiekach: złotym, srebrnym, brązowym i żelaznym. Wersja

o stworzeniu człowieka przez Prometeusza. Prometeusz ulepił ludzkie ciało z gliny i łez, a
duszę stworzył ze skradzionych ze słonecznego rydwanu iskier. Ukradł z nieba zarzewie
ognia, podarował je ludziom i powiedział im, jak go używać. Opiekował się ludźmi oraz
uczył ich rzemiosła i sztuki. Podarował ludziom wiedzę na temat rozróżniania pór roku,
astrologii, matematyki, pisma, oswajania zwierząt, zielarstwa, wyrabiania leków, wróżenia.

Wszystkie te działania Prometeusza nie podobały się Zeusowi. Przeszkadzało mu, że ludzie
stawali się coraz silniejsi. Postanowił więc powstrzymać wzrost człowieczej potęgi. Wysłał na
ziemię Pandorę, podarowawszy jej przedmiot, przez który ludzi zaczęły dotykać klęski i
nieszczęścia.

Kochający ponad siebie samego ludzi Prometeusz zemścił się na królu bogów. Zaproponował
mu, żeby wybrał część wołu, którą człowiek od tej pory ma składać bogom w ofierze.
Wcześniej podzielił zwierzę na części: mięso przykryte poszarpaną skórą i kości przykryte
grubą warstwą tłuszczu. Zeus wybrał oczywiście grubą warstwę tłuszczu, spodziewając się
znaleźć pod nim mięso. Za ten czyn król bogów okrutnie ukarał herosa. Kazał przykuć go do
skały w górach Kaukaz. Codziennie do Prometeusza przylatywał wygłodniały orzeł i wyjadał
mu wątrobę. Kiedy Prometeusz znalazł się w górach Kaukaz, ludzie zostali sami i nie potrafili
sobie poradzić. Zaczęły dotykać ich klęski i stawali się coraz bardziej źli.

– Uranos – ojciec niebo,

– Gaja – matka ziemia,

– Kronos – syn Uranosa i Gai.

– Rea – żona i siostra Kronosa.

– Zeus – syn Kronosa, bóg piorunów,

– Posejdon – bóg mórz, brat Zeusa,

– Hades – bóg śmierci, pan Hadesu, brat Zeusa,

– Hera – żona i siostra Zeusa, bogini niebios i płodności, patronka rodziny,

– Hestia – bogini ogniska domowego, podróżnych, sierot; siostra Zeusa; wieczna dziewica,

– Demeter – bogini płodności i urodzaju, matka Kory, siostra Zeusa,

– Afrodyta –bogini piękna i miłości, jedna z najstarszych bogiń albo córka Zeusa,

– Apollo – syn Zeusa i Leto, brat Artemidy, bóg piękna, życia, śmierci, patron sztuki, muzyki,

– Artemida – siostra Apolla, wieczna dziewica, bogini zwierząt i łowów,

– Ares – bóg wojny, syn Zeusa i Hery, rzymski Mars,

– Atena – bogini wojny i mądrości, córka Zeusa,

– Hefajstos – bóg rzemiosła, kowal, szkaradny syn Zeusa, mąż Afrodyty,

– Hermes – syn Zeusa, bóg podróżnych, złodziei, psychopomp (transportujący dusze),

a) Archetyp:

– Prometeusz – archetyp buntownika, dobroczyńcy, altruisty. Poświęcił się z miłości do ludzi,

– Orfeusz – archetyp artysty, mistrza, gotowego poświęcić wszystko dla ocalenia małżonki,

– Demeter – archetyp cierpiącej matki (także Niobe). Cierpiąc po córce, stała się żebraczką,

– Dedal – człowiek rozważny, doświadczony. Realista. Wynalazca. Tęsknota za ojczyzną,

– Ikar – człowiek przełamujący granice, ale też: lekkomyślny, łatwo upajający się swobodą,

– Narcyz – egoista, zakochany w sobie, skupiony tylko na własnych potrzebach.,

– Syzyf – człowiek ciężko pracujący, którego praca nie przynosi efektów.

8. Cechy eposu homeryckiego: rozpoczęty inwokacją, pisany heksametrem, powolne tempo
narracji, wprowadzanie dygresji, rozbudowane porównania, stosowanie peryfraz, czerpanie z
mitologii, historii i codzienności.

a) porównanie homeryckie – rozbudowane porównania, rozciągnięte do całych opisów,

b) inwokacja – rozbudowana apostrofa, zwrot do jakiegoś bóstwa na początku utworu

(„Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa”)

c) homo viator – symbol doli człowieka, topos podróżnika, tułacza (Odyseusz),

– „Iliada” – Utwór Homera. Powstał w VIII lub VII w. p.n.e. Opisano w niej wojnę Greków z
Trojanami. Zaczęło się od tego, że Parys porwał żonę króla Sparty. Po 10 latach bitew
wygrali Grecy. Podarowali Trojanom konia, jednak to była pułapka. W nocy z tego konia
wyszli żołnierze i spalili całe miasto.

– „Odysei” – opisuje wydarzenia po „Iliadzie”, powrót Odyseusza do Itaki, który z powodu

gniewu bogów musi tułać się po świecie dziesięć lat. W tym czasie ucieka Polifemowi,
przeżywa spotkanie z syrenami, przepływa między Scyllą a Charybdą, mieszka na wyspie
Kirke,

a) Achilles – bohater wojny trojańskiej, syn Peleusa. W niemowlęctwie matka zanurzyła go w

rzece Styksie, aby był nieśmiertelny. Jednak trafiony w stopę przez Parysa z łuku, ginie.

b) Hektor – syn Priama, brat Parysa, zabił Patroklosa, za co z zemsty zamordował go

Achilles.

c) Priam – król Troi, ojciec Priama,

d) Menelaos – król Sparty, uczestnik wojny trojańskiej, mąż Heleny, którą wydostał z Troi,

e) Kasandra – córka Priama, której przepowiedniom, przeklętym przez Apolla, nie wierzono.

f) Parys – zabójca Achillesa, rozstrzygał spór Ateny, Afrodyty i Hery. To on wykradł Helenę,
przez co rozpoczęła się wojna trojańska,

g) Patroklos – przyjaciel Achillesa, zginął w jego zbroi z rąk Hektora,

h) Hekuba – żona Priama, matka Hektora, Parysa, Kasandry, została niewolnicą Odysa,

i) Penelopa – żona Odyseusza, czekała na jego powrót dwadzieścia lat,

j) Telemach – jeden z narratorów „Odysei”, syn Odyseusza,

k) Agamemnon – na prośbę Menelaosa, brata, został naczelnym wodzem Greków w

wyprawie na Troję.

9. Charakterystyczne cechy twórczości: Tyrtajosa – poezja tyrtejska, patriotyczna, pisanie o

patriotyzmie, ojczyźnie, poświęceniu dla niej, o hańbie dla tchórzy („Rzecz to piękna…”)
– Safona – o tęsknocie do ukochanego, o bezsilności w miłości,

– Anakreont – o chęci zabawy i beztroski połączonej jednak z obyczajami,

– Horacy – „Do Leukonoe”, nawiązywał do idei stoicyzmu i epikureizmu (carpe diem –

chwytaj dzień), pisał wiersze miłosne, biesiadne, moralizatorskie, pieśni (łac. carmen), ody.

10. Wyjaśnij pojęcia:

– pieśń – łac. carmen, melodyjny utwór poetycki o różnorodnej tematyce,

– tren – utwór opiewający zmarłego, chwalący jego zalety i czyny,

– anakreontyk – pogodny utwór poetycki o tematyce biesiadnej lub miłosnej,

– oda – utrzymana w podniosłym tonie opiewa triumfatorów igrzysk i bohaterów wojennych,

– elegia – utwór liryczny o tematyce żałobnej, także utwór ujęty w formę dystychu
składającego się z heksametru i pentametru

– exegi monumentum – „Wybudowałem pomnik”, to znaczy, że dzięki poezji stał się wieczny,

– non omnis moriar – nie wszystek umrę; dzięki wierszom jest nieśmiertelny,

– mecenat – od rzymskiego Mecenasa, sponsor, patron wspierający artystów,

– horacjanizm – postawa życia, spójność utworów, panowanie nad emocjami, mimesis,

prostota formy i powściągliwość w wyrażaniu uczuć i korzystaniu z uciech doczesnych,

11. Jak narodził się teatr grecki?

a) V w. p.n.e. – budowa teatru: orchestrę (scenę) otaczała widownia, a za nią znajdowała się
skene – przebieralnia,

b) przedstawienia: lenaje (tragedie w styczniu) i dionizje (komedie w marcu),

c) tragedia (gr. tragos – kozioł, ode – pieśń), konkursy tragików podczas lenai: agony. Twórca
wyróżniony w konkursie to poeta laureatus.

– Cechy gatunków dramatycznych: tragedii i komedii.

– Budowa dramatu antycznego. prolog -> parodos -> epeisodia -> stasimony -> exodus ->
epilog,

– Zasada trzech jedności: trzy reguły, podstawowe dla klasycystycznej koncepcji fabuły
dramatu. Jedność czasu, jedność miejsca i jedność akcji.

Pojęcia: a) dytyramb – w starożytnej Grecji: uroczysta pieśń pochwalna ku czci Dionizosa

b) koryfeusz – w starożytnym teatrze greckim: przodownik chóru,

c) koturny – but na bardzo grubej podeszwie, używany przez aktorów teatru antycznego,
d) deus ex machina – rozwiązanie akcji w tragedii antycznej, nagłe i niespodziewane
pojawieniu się bóstwa,

a) Ajschylos – twórca właściwy tragedii, Wprowadził drugiego aktora, rozwinął dialog i akcję
sceniczną, ograniczył rolę chóru, wprowadził akcję dziejącą się poza sceną,

b) Eurypides – „Błagalnice”, „Elektra”, dramatopisarz,

c) Sofokles – „Król Edyp”, „Antygona”, tragediopisarz,

d) Arystofanes – komediopisarz,

12. „Król Edyp” Sofoklesa. Po odgadnięciu zagadki sfinksa Edyp sprawuje władzę w Tebach.
Miasto ogarnia zaraza. Bogowie rzucili na nie klątwę. Władca wysyła swego szwagra,
Kreona, do wyroczni delfickiej, by się dowiedział, dlaczego bogowie karzą Teby. Kreon
przynosi wiadomość: w mieście jest zabójca Lajosa, poprzedniego władcy. Dopóki nie
zostanie odnaleziony i ukarany, tebańczycy nie zaznają spokoju. Edyp zrobi wszystko, by
odnaleźć mordercę.

Śledztwo zbliża Edypa do odkrycia tragicznej prawdy. Najpierw przed poszukiwaniami

winnego przestrzega go wezwany na dwór Tejrezjasz - wieszcz, który ostatecznie oznajmia
Edypowi: „którego szukasz, ty jesteś mordercą”. Potem pojawia się pasterz z Koryntu, skąd
Edyp przybył do Teb, i oznajmia, że nie był on prawowitym synem króla i królowej. Jako
niemowlę został do nich przyniesiony. Wkrótce okazuje się także, że wśród tebańczyków jest
pasterz, który na polecenie królowej Jokasty porzucił w górach jej syna.

Okazuje się, że Edyp zabił swojego ojca, Lajosa, myśląc, że to obcy wędrowiec. Potem
przybył do Teb i ożenił się z własną matką. Po poznaniu prawdy bohater oślepia się i
opuszcza Teby, Jokasta popełnia samobójstwo. Ojcu towarzyszą na wygnanie jego córki:
Antygona i Ismena.

Tematem tej tragedii jest los Edypa – człowieka obciążonego klątwą, któremu nie udaje się
uniknąć straszliwego losu, mimo że bardzo się stara. Edyp to postać tragiczna – mimo, że
pragnie uciec od winy tragicznej, każdy krok zbliża go do niej. Ujawnia się przy tym ironia
tragiczna i potęga fatum.

a) konflikt tragiczny – polega na zderzeniu dwóch racji, które nie zawsze są równorzędne.
Kończy się obustronną porażką oraz walką z losem człowieka skazanego na porażkę (Król
Edyp) (wybór Antygony),

b) tragizm - cecha sytuacji lub zdarzenia, które prowadzą do nieuchronnej klęski,

c) ironia tragiczna – sprzeczność naznaczająca los bohatera tragedii, którego czyny wbrew
jego woli i wiedzy prowadzą nieuchronnie do zagłady,

d) hybris – w kulturze starożytnej Grecji oznacza dumę, pychę rodową lub majestat władcy,
które uniemożliwiają mu prawidłowe rozpoznanie sytuacji, w której się znalazł. (Król Edyp)

e) katharsis – oczyszczenie duchowe, na przykład po skończonych lenajach,

f) wina tragiczna (hamartia) –błędne rozpoznanie i fałszywa ocena własnej sytuacji przez
bohatera, który nieświadomy rzeczywistego znaczenia okoliczności, w jakich się znalazł,
popełnia czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i ostatecznie do katastrofy,

g) fatum – siły wyznaczające bieg wydarzeń.

13. Filozofia – (gr. phileo – kocham, sophia – mądrość) nauka zajmująca się rozważaniami na
temat istoty bytu, źródeł poznania itp.

– materializm w odniesieniu do filozofii przyrody – kierunek nadany przez Demokryta i

atomistów na przełomie V i IV w. p.n.e. Materialny wszechświat, przyroda istnieje sama z
siebie i należy ją rozpatrywać niezależnie od jakichkolwiek innych, domniemanych bytów.

– idealizm w kontekście filozofii Platona – rzeczywistość jest niedoskonałym

odwzorowaniem świata idei; poznawanie jest przypominaniem tego, co dusza widziała kiedyś
w świecie idei; ludzie mądrzy są zarazem cnotliwi;

a) Założenia szkoły filozoficznej stoików: (twórca: Zenon z Kition), stworzony z biernej

materii kosmos jest kształtowany przez czynną zasadę Logos; wszystkie zdarzenia i życia są z
góry ustalone i trzeba się z tym pogodzić; należy wyzbyć się uczuć i kierować się rozumem.

b) epikurejczycy – (twórca: Epikur), dowodził, że strach przed śmiercią jest zbyteczny, bo i

tak śmierć nas nie dotyczy; największe dobro to przyjemność, ale nie zmysłowe rozkosze,
raczej niezmącony spokój ducha i kierowanie się rozumem.

– cnota i dajmonion (głos wewnętrzny, powstrzymujący człowieka od popełnienia zła –

sumienie) w odniesieniu do filozofii Sokratesa – moralności należy szukać w sobie samym,
gdyż wartości są stałe. Natomiast wiedza jest zbyteczna. „Wiem, że nic nie wiem.”

14. Antyczny kanon piękna – idealne formy i proporcje tworzonych obiektów,

Mimesis – naśladownictwo natury, tworzenie jej iluzji,

Decorum – starożytna zasada właściwego zharmonizowania poszczególnych elementów

dzieła literackiego,

Przykłady sztuki starożytnej: Partenon. Atena Partenos, Zeus z Olimpii Fidiasza, Doryforos
Polikleta, Umierający Gal. Dyskobol Myrona, akwedukt w Segowii, August z Prima Porta,
Grupa Laokoona, Nike z Samotraki, Wenus z Milo.