Kultura i mity – Narodziny świata.

Zeus

Kultura i mity – Narodziny świata. Zeus

 Kultura i mity – Narodziny świata. Zeus

Ważne daty
1575 - 1642 – Guido Reni - włoski malarz i grafik okresu wczesnego baroku

1598 - 1680 – Giovanni Lorenzo Bernini zw. Gianlorenzo - włoski rzeźbiarz i architekt;
jeden z najwybitniejszych artystów baroku

1746 - 1828 – Francisco José de Goya y Lucientes - hiszpański malarz, grafik i rysownik
okresu romantyzmu

1780 - 1867 – Jean‐Auguste‐Dominique Ingres - francuski malarz historyczny

i portrecista

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

 I. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii
greckiej:
a) mity o powstaniu świata,
b) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego.

Nauczysz się

przedstawiać mit o stworzeniu świata;

opowiadać dokładnie historię objęcia władzy przez Zeusa;

tłumaczyć na język polski fragment oryginalnego tekstu łacińskiego;

wyjaśniać jakie mają źródło i co oznaczają takie związki frazeologiczne jak: „pod egidą”,
„róg obfitości” czy skrót „D.O.M.”.

Narodziny świata według Jana Parandowskiego

Na początku była wielka przestrzeń zwana Chaosem złożonym z ziemi, ognia, wody
i powietrza.

Pu o z rogiem obfitości, Wikipedia.org, CC BY-SA 3.0

Z niego wyłoniły się dwa potężne bóstwa: Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia.
Lorenzo Lo o, „Magnum Chaos”, data powstania - nieznana, Bazylika Santa Maria Maggiore w Bergamo, 1524, Wikipedia.org,
Domena Publiczna

Była to pierwsza para małżeńska, która dała początek wielkim rodom tytanów, cyklopów
i sturękich. Ich dziećmi byli: Gigantowie (najstarszy Okeanos, a najmłodszy Kronos), Sturęcy
(hekatonchejrowie) i Kiklopowie (cyklopi).

Choć większość tych postaci faktycznie była odrażająca, nie wolno nam zapominać, iż do
tytanid należała na przykład Eos - bogini i uosobienie zorzy porannej, brzasku i świtu. To
ona każdego świtu przemierzała niebo na lekkim rydwanie, zaprzężonym w parę białych
lub różowych koni – Lamposa (Świecącego, Jasnego) i Faetona (Promiennego,
Błyszczącego). Swą wędrówkę rozpoczynała (wynurzała się z fal Okeanosa) na Wschodzie
(kraina północno wschodnia Grecji) i kończyła (zanurzała się w falach Okeanosa) na
Zachodzie, po drugiej stronie widnokręgu. Otwierała „wrota dnia” (bramę nieba) przed
wozem Heliosa, rozpraszała mroki nocy, zwiastowała światło dnia ludziom i bogom!
Guido Reni, „Aurora”, 1612-1614, Centrum kongresowe w Rzymie, Włochy, Wikipedia.org, Domena Publiczna

Tak czy owak, ojciec Uranos nienawidził swych dzieci, ponieważ w większości były
szkaradne i okrutne, bał się ich, dlatego każde nowo narodzone strącał w bezdenną otchłań
Tartaru, gdzie słychać było jęki i pokrzykiwania potępionych istot. Gaja z boleścią
wsłuchiwała się w dobiegające z podziemi pełne cierpienia głosy swoich synów,
postanowiła uknuć spisek przeciwko mężowi. Namówiła najmłodszego z synów - Kronosa,
aby zaczaił się na ojca, okaleczył go i strącił z tronu.

Kronos tak uczynił i wkrótce zaczął rządzić światem. Podczas jego rządów powstawały:
słońce, chmury, lasy, puszcze, zwierzęta, jeziora, rzeki, góry, kotliny, gwiazdy. Jego żoną była
Rea.

Podobnie jak ojciec, Kronos obawiał się utraty władzy, dlatego swoich braci pozostawił
w otchłaniach Tartaru, a każde swe narodzone dziecko połykał.
 

Francisco Goya, „Saturn pożerający własne dzieci”, 1821–1823, Muzeum Narodowe Prado, Madryt, Hiszpania,
Wikipedia.org, Domena Publiczna

Kiedy urodził się Zeus, Rea, zamiast dziecka, dała swemu mężowi do połknięcia kamień.

Uranos i Gaja, i.pinimg.com, CC BY 3.0

Niemowlę natomiast wykąpała i oddała pod opiekę nimf górskich. Zeus był karmiony przez
kozę Amalteę - z jej złamanego rogu powstał róg obfitości.
 
Antoninian, Wikipedia.org, Domena publiczna

Stała się ona później jego wielką przyjaciółką. Kiedy podrósł, postanowił stoczyć walkę ze
znienawidzonym ojcem. Namówił matkę, by dała Kronosowi środek na wymioty i w ten
sposób z wnętrza okrutnego boga wyskoczyło połknięte potomstwo: Hades, Posejdon, Hera,
Demeter i Hestia.

W dalszej kolejności Zeus walczył z Kronosem, a przed śmiercią uratowała go cudowna

tarcza, wykonana ze skóry kozy Amaltei, zwana egidą.


Peter Paul Rubens, „Kronos pożera Posejdona”, 1636, kolekcja prywatna, locvsamoenvs.files.wordpress.com, CC BY 3.0
Podczas wojny Kronos zajął góry Otrys a Zeus wraz ze sprzymierzeńcami zajął Olimp. Zeus
zwyciężył dzięki wydobytym z Tartaru sturękim i kiklopom, pokonał ojca wykutymi przez
nich piorunami. Potem rządził wraz z rodzeństwem, ożenił się ze swoją siostrą Herą.

Wykres, online-skills, CC BY 3.0

Dokonał także podziału władzy, sobie przydzielił niebo i ziemię wraz z Olimpem, Hadesowi
podziemia, a Posejdonowi morza. Wkrótce jednak przeciwko Zeusowi wystąpili giganci,
synowie ziemi, których ciała zakończone były splotami wężów.

Tarcza Zeusa – Egida 2, f4.bcbits.com, CC BY 3.0

Najstraszniejszy z nich był Tyfon, przeraził bogów tak bardzo, że uciekli do Egiptu i ukryli
się pod postaciami różnych zwierząt. Jedynie Zeus pozostał aby walczyć, pokonał Tyfona
żelaznym sierpem i złożył pod skałami Sycylii.

Autor nieznany, Fryz z Afrodyzji przedstawiający sceny z gigantomachii (Atena i giganci), 2 w. n. e., Muzeum Archeologiczne w
Stambule, 2.bp.blogspot.com, CC BY 3.0

Zeus – czy naprawdę to on rządził na Olimpie?

Zeus (także Zeus, stgr. Ζεύς Zeús, nowogr. Δίας Días, łac. Iupiter, Iuppiter) – w mitologii
greckiej najwyższy z bogów. Był szóstym dzieckiem Rei i Kronosa. Brat Hestii, Demeter,
Hery (również jej mąż), Posejdona i Hadesa. Władca nieba i ziemi. Uosobienie najwyższej
zasady rządzącej Wszechświatem. Władca wszystkich bogów i ludzi. Jego atrybutami były
złote pioruny, orzeł i tarcza zwana egidą. Wychowały go nimfy górskie i koza Amalteja. Jego
rzymskie imię to Jowisz.
 

TyphonzKirschner, Wikipedia.org, Domena Publiczna

Zeus w zależności od miejsc kultu uchodził za opiekuna praw, na tronie, ze

Sprawiedliwością u stóp (przydomek: Horkios), opiekuna gościnności (Ksenios), opiekuna
rodzin i zagród (Herkejos) oraz opiekuna narodu greckiego (Hellenios).

Jak wiemy Zeus jako niemowlę o mało co nie zginął z rąk własnego ojca – Kronosa, które
pozostałe swoje dzieci pożarł.

Reja zrozpaczona z powodu utraty kolejnych dzieci, będąc po raz szósty w ciąży, uciekła na
Kretę, gdzie w ukryciu, na górze o nazwie Ida lub Dikte, potajemnie urodziła Zeusa,
ostatnie z dzieci z jej związku z Kronosem.

Zeus wychowywał się pilnie strzeżony przez nimfy i kuretów. Płacz małego Zeusa
zagłuszały szczęki broni podczas wojennych tańców kuretów, czy muzyka nimf, które grały
na harfie, a jego kołyska wisiała na drzewie, więc Kronos, szukający na ziemi, niebie
i w morzu, nie mógł jej znaleźć. Poza pokarmem od żywicielki – kozy Almetei Zeus żywił się
pokarmem od pszczół z góry Idy, które specjalnie dla niego wytwarzały miód. Orzeł
przynosił mu co dzień kubek nektaru.

Po przejęciu władzy i pokonaniu własnego ojca w wojnie trwającej 10 lat, zasiadł na Olimpie
jako Pan i Władca. A skoro o władzy mowa, to nie mogło zabraknąć i kobiet.

Zeus co i rusz związywał się z kolejnymi kobietami, których zapragnął. Do najważniejszych

podbojów Zeusa zalicza się z pewnością małżeństwo z własną siostrą Herą. Wymieniamy ją
jako pierwszą, pomimo że byłą trzecią jego żoną, jednak w mitologii została zapamiętana
jako żona boga bogów. Według Hezjoda był to święty związek. Z tego związku zrodzili się:
Hebe, Ejlejtyja, Hefajstos i Ares oraz według niektórych mitów także siostra bliźniaczka
Aresa – Eris.

Artysta nieznany, Zeus ze Smyrny, 250 p.n.e., Muzeum w Luwrze, Paryż, epodreczniki.pl, domena publiczna

Związki z kobietami śmiertelnymi zaowocowały narodzinami bohaterek i bohaterów bez

których nie mogłaby istnieć dalsza mitologia.

Z Ledą bowiem - królewna etolską i królową Sparty w niezwykłych okolicznościach Zeus

spłodził dobrze nam wszystkim znaną Helenę Trojańską. Zeus pod postacią łabędzia
zapłodnił Ledę, a Helena wykluła się z jaja.
Annibale Carracci, „Zeus i Hera”, miejsce przechowania - nieznane, 1597, 2.bp.blogspot.com, CC BY 3.0

Jednak nawet Zeus nie mógł mieć wszystkich kobiet. Słynąca z wielkiej urody boginka
morska Tetyda nie została kochanką Zeusa z prozaicznego powodu. Samego
Gromowładnego odstraszyła przepowiednia, która głosiła, że Tetyda wyda na świat syna
potężniejszego od ojca.

Jego przygody z różnymi „ziemiankami” – na przykład z Semele czy Alkmeną powodowały

gniew Hery, co doprowadzało do różnych tragicznych wydarzeń. Zeus, chcąc ukryć swoje
miłosne przygody, bardzo często przybierał postacie zwierzęce – przywołanego już
łabędzia, byka, gdy uwiódł Europę czy też orła uprowadzając Ganimedesa.


Świątynia Zeusa Olimpijskiego, architekturastarozytnejgrecji.strefa.pl, CC BY 3.0

Pomimo tego Zeus wciąż pozostał bardzo kochliwy więc trudno jest wymienić wszystkie
jego związki ze śmiertelnymi kobietami. Praktycznie nie było krainy w Starożytnej Grecji,
która by się nie chwaliła, że ma eponima pochodzącego od Zeusa.

Głównym atrybutem Zeusa był piorun. Najczęściej przedstawiano go jako siedzącego na

tronie z piorunem w ręku. Jego świętym drzewem był dąb, a zwierzęciem orzeł. Innym
z atrybutów była wspomniana już powyżej tarcza zwana egidą.

Miejsca kultu Zeusa były Dodona, Olimpia czy Nemea. Oczywiście pamiętamy, że
w mitologii rzymskiej Zeus identyfikowany jest z Jowiszem.
 
Timoteos, „Leda z łabędziem”, 1830, Muzeum Narodowe Prado, Madryt, Hiszpania, tarnmoor.files.wordpress.com, CC BY
3.0

Poznawszy więc opowieść o Zeusie możemy postawić śmiałą tezę, że istniała taka moc,
która jednak rządziła bogiem bogów. Tą mocą były strzały Amora, które co i rusz wpędzały
Zeusa w coraz to nowe romanse.

Metamorfozy Owidiusza najważniejszym rzymskim

źródłem mitologii greckiej i rzymskiej.
Świątynia Zeusa w Nemei, Wikipedia.org, Domena Publiczna.

Metamorfozy (także Przemiany, łac. Metamorphoseon, Libri Quindecim) – złożony

z piętnastu ksiąg poemat epicki, napisany przez rzymskiego poetę Owidiusza.

Przy pomocy wątków mitologii greckiej i rzymskiej przedstawia stworzenie i historię

świata. Owidiusz opowiada lub wspomina 250 mitów zawierających motyw przemiany.

Dzieło to opowiada o powstaniu świata, zwierząt, roślin i ciał niebieskich.

Księgi I–V przedstawiają najstarsze mity – od chaosu przez potop, cztery wieki ludzkości,
pożar świata do czasów tebańskich. Księgi VI–X obejmują mity dotyczące Herkulesa. Od
księgi XI zaczynają się mity trojańskie, italskie i rzymskie.

Owidiusz wzorował się na pisarzach greckich: Kallimachu, Eratostenesie, Nikanderze

z Kolofonu, Parteniosie z Nikai oraz rzymskich: Katullusie, Cynnie, Macerze.

Utwór miał na celu stworzenie oryginalnej, rzymskiej wersji kosmogonii i był tworzony pod
mecenatem Oktawiana Augusta między 2 a 8 rokiem naszej ery.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film edukacyjny „Metamorfozy” Owidiusza, online-skills, CC BY 3.0

Film animowany pod tytułem: Narodziny świata. Zeus. Przedstawia historię powstania
znanego nam świata, opis został wykonany na postawie publikacji Owidiusza pod tytułem
Metamorphoses libri XV, Liber primus 5-28. Pierwsza scena prezentuję grupę czterech
osób wykonującą skok na tle morza. Obok wyświetlany jest opis: 5 Aurea prima sata est
aetas, quae vindice nullo, sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. Poena metusque
aberant, nec verba minantia fixo aere legebantur, nec supplex turba timebat iudicis ora sui,
sed erant sine vindice tuti. Złoty wiek najpierw nastał. Nie z bojaźni kary, Lecz z własnej
chęci człowiek cnoty strzegł i wiary. Kary, trwogi nie znano. W spiżowych tablicach Groźby
praw, i wyroku na sędziego licach Lud nie czytał: bez sędziów byli bezpiecznemi. Druga
scena przedstawia szyszkę na drzewie iglastym. Obok wyświetlony jest opis: 10 Nondum
caesa suis, peregrinum ut viseret orbem, montibus in liquidas pinus descenderat undas,
nullaque mortales praeter sua litora norant; nondum praecipites cingebant oppida fossae;
non tuba directi, non aeris cornua flexi, 15 non galeae, non ensis erant: sine militis usu
mollia securae peragebant otia gentes. Jeszcze sosna dla obcej odwiedzenia ziemi Nie
zstąpiła do morza ze swych gór rodzinnych, A człowiek prócz ojczystego nie znał brzegów
innych. Grodów nie otaczano spadzistymi wały, Proste trąby i surmy zagięte nie brzmiały;
Hełmu, miecza nie było, i bez wojsk narody Używały w spokoju bezpiecznej swobody.
Trzecia scena przedstawia dłonie człowieka, w których znajduje się zboże, owoce czereśni
na gałęzi drzewa, biały owoc, oraz żołędzie. Obok wyświetlony jest opis: Ipsa quoque
immunis rastroque intacta nec ullis saucia vomeribus per se debat omnia tellus,
contentique cibis nullo cogente creatis 20 arbuteos fetus montanaque fraga legebant
cornaque et in duris haerentia mora rubetis et quae deciderant patula Iovis arbore glandes.
Jeszcze bronią nie tknięta, od pługa spokojna, Wszystko z siebie dawała ziemia w dary
hojna. Przestając na pokarmie, zrodzonym bez pracy, Z drzew owoc, z gór poziomki zbierali
wieśniacy, Tarnki i głóg, rosnący na krzakach ciernistych, I żołędzie, co spadły z dębów
rozłożystych. Czwarta scena przedstawia widok na morze i wysokie klify, pole pełne
czerwonych maków oraz na drzewo stojące nad jeziorem w czasie mgły. Obok wyświetlony
jest opis: Ver erat aeternum, placidique tepentibus auris mulcebant zephyri natos sine
semine flores; 25 mox etiam fruges tellus inarata ferebat, nec renovatus ager gravidis
canebat aristis; flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant, flavaque de viridi stillabant
ilice mella. Wiosna była wieczysta. Zefiry łagodne Rozwijały tchem ciepłym kwiaty
samorodne. Zboża na nieoranej rodziły się ziemi I łan ugorny kłosy połyskał ciężkiemi.
Hojną płynęły strugą i nektar, i mleko, I z dębu zielonego złote miody ciekną.

Zadania
Ćwiczenie 1

Jakimi m.in. przydomkami, według greckiej mitologii, ze względu na zakres swojej

„odpowiedzialności” nazywano boga bogów - Zeusa?

 Herkejos (Zeus opiekun rodzin i zagród)

 Dionizos (Zeus opiekun rodzin i zagród)

 Ksenios (Zeus opiekun gościnności)

Ćwiczenie 2

Ćwiczenie 3

Połącz w pary postaci mitologiczne:

matka Gaja córka Eos

ojciec Kronos Helena Trojańska

Leda rzymski Jowisz

Almatea Młody Zeus

grecki Zeus syn Zeusa

Ćwiczenie 4

Która para stanowiła pierwszą parę bóstw, które wyłoniły się z Chaosu?

 Kronos i Reja

 Uranos i Gaja

 Zeus i Hera
Ćwiczenie 5

Podczas zajęć pojawiło się kilka związków frazeologicznych. Niektóre z nich funkcjonują
w naszym języku do dziś. Sprawdź czy pamiętasz ich znaczenie. Połącz w pary słowo
z odpowiadającą mu definicją.

symbol dostatku i dobrobytu; tym

pod egidą określeniem opisuje się również tytę
wręczaną pierwszoklasistom.

akronim umieszczany na nagrobkach

i kościołach chrześcijańskich oznacza:
D.O.M. „Bogu Najlepszemu, Największemu”;
Natomiast na innych nagrobkach
znaczy: „dom wszystkich zmarłych”.

we współczesnym języku polskim

funkcjonuje ten związek frazeologiczny
I.O.M. oznaczający: pod opieką,
przewodnictwem, auspicjami,
patronatem, protektoratem.

ten napis jest wzorem dla D.O.M.

Widniał on na świątyni Jowisza
róg obfitości Kapitolińskiego w starożytnym Rzymie
i znaczy: „Jowiszowi Najlepszemu,
Największemu”.

Ćwiczenie 6
 Ćwiczenie 7

W czasie lekcji tłumaczyliśmy oryginalny tekst łaciński – fragment dzieła Owidiusza pt.
„Metamorfozy”. Tekst zawiera co najmniej kilka wyrazów, z których wywodzą się aktualnie
używane słowa w języku polskim. Połącz w pary słowo łacińskie wraz z jego współcześnie
używanym w języku polskim „potomkiem”:

aura,ae dyrektywa

frux,frugis asekuracja

directus 3 nektar (kwiatowy)

securus 3 likwidacja

nectar,aris flora

aura np. aura nam sprzyja = pogoda

s llo 1.
nam sprzyja

Frugo (popularny znów napój

liquidus 3
owocowy)

flos,floris destylacja

Słowniki
Słownik pojęć

Egida / pod egidą

gr. αιγίς aigís ‘kozia skóra’, łac. aegis – w mitologii greckiej tarcza boga Zeusa i bogini
Ateny.
Została wykuta przez Hefajstosa / w innej wersji: zrobiona ze skóry kozy Amaltei. Była ona
atrybutem boga nieba i piorunów. Dała młodemu) Zeusowi zwycięstwo nad jego ojcem
Kronosem, który wcześniej pożarł swoje dzieci – starsze rodzeństwo Zeusa.
We współczesnym języku polskim funkcjonuje związek frazeologiczny „pod egidą”
oznaczający pod opieką, przewodnictwem, auspicjami, patronatem, protektoratem,
(przest.) osłoną, puklerzem.
Róg obfitości

także róg Amaltei; gr. κέρας Ἀμαλθείας kéras Amáltheias, łac. cornu copiae – związek
frazeologiczny, pochodzący z mitologii greckiej.

Wyrażenie to ma związek z powstaniem świata według Greków. Podczas, gdy Kronos,

który był bogiem świata Hellenów, panował na niebie, mały Zeus, jego syn, który nie
został przez niego zjedzony, wychowywał się pod okiem kozy Amaltei. Pewnego razu,
kiedy zwierzę ułamało róg, mały bóg wziął go do ręki i pobłogosławił, tak powstał róg
obfitości. Napełniał się on wszystkim, czego zapragnął jego posiadacz.

Dzisiaj jest to symbol dostatku i dobrobytu. Wyrażenie jest często używane w literaturze,
np.: „Założona przez nich firma okazała się istnym rogiem obfitości”. Rogiem obfitości
nazywa się także tytę (wyjaśnienie poniżej)

W starożytności termin ten odnosił się do ziem pomiędzy doliną nilową a Mezopotamią –
pasa ziem przynoszących największe plony i zapewniających dobrobyt. W tym
starożytnym rogu obfi‐tości pojawiły się pierwsze osady ludzkie około 10 000 lat a.Ch.n.

Tyta

niem. Schultüte, Wundertüte – zwyczajowy prezent, jaki otrzymują dzieci idące po raz
pierwszy do szkoły - do 1 klasy. Ma formę rogu obfitości wypełnionego słodyczami –
odwróconego stożka lub ostrosłupa z kartonu, oklejonego ozdobnym papierem, niekiedy
owinięta jest celofanem i związana u góry wstążką. Zwyczaj obdarowywania pierwszaków
tego typu prezentami odnotowano w Niemczech na początku XIX wieku (potwierdzona
w 1817 roku w Jenie.

Na terenie Polski znany od lat dwudziestolecia międzywojennego, obecnie występuje na

Górnym Śląsku, spotykany także w Wielkopolsce i na Warmii.

Na Górnym Śląsku dzieciom z uboższych rodzin zwyczajowe tyty są fundowane przez

organizacje społeczne i fundacje.

D.O.M.

Na nagrobkach napis D.O.M znaczy D(omus) O(mnium) M(ortuorum): dom wszystkich

zmarłych.

Umieszczanie skrótu D.O.M. na nagrobkach jest natomiast wzorowane na podobnym

zwyczaju starożytnych Rzymian, którzy umieszczali na nagrobkach skrót D.M. = łac. dis
Manibus = „bogom Manom” lub D.M.S. łac. dis Manibus sacrum = „bogom Manom
poświęcone”.

I.O.M.
 Ten napis jest wzorem dla D.O.M. Widniał on na świątyni Jowisza Kapitolińskiego
w starożytnym Rzymie i znaczy:
Iovi Optimo Maximo = „Jowiszowi Najlepszemu, Największemu”.

W czasach chrześcijańskich tytulaturę najważniejszego boga Rzymu przypisano Bogu

chrześcijańskiemu.

Słownik łacińsko‐polski

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Galeria dzieł sztuki


Francisco Goya, „Saturn pożerający własne dzieci”, 1821–1823, Muzeum Narodowe Prado, Madryt, Hiszpania,
Wikipedia.org, Domena Publiczna

Bibliografia
W. Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa, 2003

Z. Kubiak Mitologia Greków i Rzymian, Świat Książki, Warszawa 1997

J. Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989

R. Greaves, Mity greckie, Vis‐a-vis, Kraków 2009

M. Dłuska, Władysław Strzelecki, Metryka grecka i łacińska, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1959

A. Świderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 2001