Późny romantyzm

Pojęcia
Bajronizm-pojęcie wywodzące się z twórczości i biografii Byrona, bohatera bajronicznego cechuje:
skomplikowane życie, postawa Byrona, postać tajemnicza, samotnik, kierują nim silne namiętności,
radykalne działania prowadzące do zbrodni i samozagłady, ściera się w nim dobro i zło, wewnętrzny
niepokój, skłócony ze światem, działa przeciwko zasadom (etycznym, moralnym, religijnym, społecznym)
Werteryzm-model postawy bohatera literackiego, a zarazem wzór zachowań utworzony w literaturze i
obyczajowości na przełomie XVIII/XIX w, za sprawą utwory Cierpienia młodego Wertera,
charakterystycznymi cechami postawy:wybujała uczuciowość, postrzeganie świata przez pryzmat marzeń i
poezji, niezgoda z konwencjonalnymi obyczajami (normami społecznymi), ból istnienia, zakończenie życia
samobójstwem
Faustyzm- wywodzi się z utwory Faust Goethego, pragnienie zdobycia za wszelką cenę wiedzy o świecie,
marzenie o nieśmiertelności i wiecznej młodości
Walenrodyzm- postawa człowieka, który poświęcając życie w słusznej walce z wrogiem ojczyzny ucieka
się w swoim działaniu do metod podstępu i zdrady, czyli moralnie nagannych
Po upadku powstania listopadowego w 1828 r pojawia się w naszej kulturze etos spisku, od którego
pochodzi pojęcie walenrodyzmu.
Winkelriedyzm- postawa poświęcenia się dla ojczyzny kosztem życia, by pomoc rodakom. Jest w opozycji
do mesjanizmu, zakłada walkę nawet jeśli skończy się ona klęską. Pochodzi od imienia Arnolda Winkelrieda
szwajcarskiego bohatera wspomnianego w utworze pt. „Kordian” Juliusza Słowackiego
Prometeizm- postawa indywidualnego buntu przeciw bogu, siłą natury i skrępowaniu ludzkiego ducha oraz
zgody na poświęcenie, a także samotne cierpienia za ideę i szczęście ludzkości. Pochodzi z mitu o
Prometeuszu popularnego w romantyzmie
Mesjanizm- wiara w zbawiciela, który nadejdzie po okresie katastrof i zbawi cierpiącą ludność od zła.
Wywodzi się z judaizmu. Pojawił się w Polsce w XVII w; sarmaci uznawani byli za wyzwoliciela całej
europy- Polska narodem wybranym, cierpiący niewinne w oczekiwaniu na mesjasza
Mistycyzm- ponadzmysłowe i ponadracjonalne doświadczenie religijne, niezwykły kontakt człowieka z
bogiem
Prowidencjalizm- pogląd historiozoficzny zakładający, że historia jest realizacją planów Boga

Postawy wobec niewoli narodowej:

- Aktywne
•Jawna, uczciwa walka
•Poświęcenie jednostki (winkelriedyzm, prometeizm)
•Podstęp (walenrodyzm)
•Walka całego narodu, a nie jednostki
 - Kordian Juliusz Słowacki- polemika z Mickiewiczem, prometeizmem i mesjanizmem (scena Dom
Wariatów)

- Pasywne
• Pokora i bierne czekanie (mesjanizm)

Bohater romantyczny
•Człowiek młody
•Wybitny, wystający ponad otoczenie
•Często poeta, prorok
•Nadwrażliwy, przezywa rozterki wewnętrzne
•Nieszczęśliwy kochanek, miłość tragiczna
•Indywidualista, skupiony na sobie
•Szlachetny zbrodniarz, idee ponad czyny
Typowa przemiana polskiego bohatera romantycznego
Kochanek (człowiek skupiony na sobie) —>> Patriota (człowiek poświęcający się dla innych)

Gatunki literackie

Dramat szekspirowski Dramat romantyczny

Podział na akty i sceny Brak podziału

Brak obecności chóru w sensie antycznym , brak masek

Brak jedności miejsca i czasu

Sceny zbiorowe

Naruszanie zasady decorum

Kontrast postaci i języka

Sceny komiczne i tragiczne

Fantastyka i realizm
— Psychomachia

Występują monologi liryczne

— Synkretyzm gatunkowy

— Synkretyzm sztuk

Operowanie napięciem dramatycznym

Człowiek decydujący o swoim losie

 Epopeja starożytna Epopeja nowożytna

Różnice - Mity - Mity, baśnie, legendy

- Heksametr - Trzynastozgłoskowiec
- Dwie płaszczyzny działania (boska, ludzka) - Kult maryjny, brak dualizmu świata
- Występuje fatum - Nie występuje fatum

Cechy - W tytule często występuje imię głównego bohatera

wspólne - Utwór rozbudowany
- Narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący, zachowujący dystans wobec przedstawianych zdarzeń
- Na początku występuje Inwokacja
- Występują retrospekcje, retardacje i wiele mów
- Liczba ksiąg podzielna przez 6
- Występują porównania homeryckie, epitety złożone, epitety stałe, parafrazy
- Opis w opisie
- Często pojawia się styl podniosły
Utwory literackie, autorzy
Cyprian Kamil Norwid- urodził się rok przed wydaniem Ballady i romanse, chociaż jego data śmierci
zalicza się już do pozytywizmu, jest on późnym romantykiem. Wywodzi się z biednej szlacheckiej rodziny,
urodził się na Mazowszu, opiekowała się nim babka. Zajmował się także sztukami plastycznymi. Ze względu
na polskie procesy sadowe emigrował do Francji i osiadł w Paryżu. Przez chwile zamieszkiwał stany
zajmując się grafiką w jednej z tamtejszych gazet, jednak powrócił do europy przez szok kulturowy-
niemożność odnalezienia się w kapitalistycznym społeczeństwie.
Fortepian Szopena
• Liryka zwrotu do adresata
• Podmiot liryczny jest autorem
• Wiersz nieregularny- momentami występuje rytmika (imitacja dźwięków fortepianu,
dźwiękonaśladowczość, muzyczność tekstu)
• Porównania do wybitnych artystów

- Pigmalion (rzeźbiarz)
- Orfeusz (muzyk)
- Perykles (doskonałość peryklejska)
• Hołd dla niezwykłej muzyki
• Tok wspomnieniowy
• Zwrócenie uwagi na szczegóły np. klawisze fortepianu i dłoń
• Emocjonalne wspomnienia, dramatyzacja tekstu- myślniki, znaki zapytania, niedokończone wypowiedzi
• Muzyka jest boska, błogosławiona, wartości etyczne przenikają do sztuki
• Odwołanie do kultury ludowej, antycznej, chrześcijańskiej
•
Podsumowanie twórczości
• Zainteresowanie historią i cywilizacją
• Zwraca uwagę na jednostki wybitne (samotne i niedoceniane)
• Dostrzega nową cywilizacje kapitalizmu- odczuwa zagubienie, nie odnajduje się w tej rzeczywistości,
upadek kultury europejskiej
• Sztuka powiązana z wartościami etycznymi i moralnymi (tak jak praca)
• Łączy kulturę ludową, antyczną i chrześcijańską
• Wiersze patriotyczne, nostalgiczne
• Niektóre utwory o charakterze parabolicznym (uniwersalnie pouczenie, przypowieść)
• Prekursor symbolizmu
• Przemilczania i niedopowiedzenia, neologizmy

Zygmunt Krasiński (1812-1859)- był w nieszczęśliwym małżeństwie, jednak pod koniec życia
zorientował się, że kocha swoją żonę, chorował na oczy, nie brał udziału w powstaniu listopadowym
Nieboska komedia (pierwotny tytuł Mąż)
Geneza
• Powstanie listopadowe
• Nieszczęśliwe małżeństwo (wątek autobiograficzny)
• Bogata epistolografia
• Socjalizm utopijny
• Tytuł od Dantego (piekło- obóz rewolucjonistów)
• Sytuacja społeczno-filozoficzna

Utwór:
• Podzielony na 4 części

- I i II; charakter irrealistyczny, dramat rodzinny

- III i IV; charakter realistyczny, dramat społeczny

• Brak podziału na sceny i akty

• Występuje didaskalia
• Dramat romantyczny
• Przed każdą częścią jest wprowadzenie omawiające jej problematykę, napisane prozą
• Bohaterowie wypowiadają się prozą (poza Orciem)

Cechy dramatu romantycznego w utworze

• Synkretyzm sztuk
• Elementy dramatyczne- rozpoczyna się ślubem/chrzcinami a kończy odradzaniem religii chrześcijańskiej
• Plan realistyczny i irrealistyczny (dziewica, anioł stróż, głosy)
• Walka dobra ze złem
• Prawda psychologiczna
• Przedstawia zagładę wartości (element katastroficzny)
• Brak jedności miejsca, czasu i akcji

Dramat rodzinny- Hrabia Henryk (egoista, przyczynia się do śmierci 2 osób)

• Śmierć żony- oszalała po zdradzie męża, przeżywa zawód miłosny (zaczynia się obwiniać), zatraca swoją
osobowość
• Nie potrafi docenić autentycznej miłości
 - Pogląd romantyczny, że spełniona miłość (zaślubiny) to koniec miłości
- Rozdźwięk miedzy słowami a czynem oraz miedzy słowem poetyckim a życiem (demaskacja mitów
romantycznych)

• Orcio poetą (aby ojciec go kochał), choruje na oczy (wątek autobiograficzny)- podłoże psychiczne (nerwy,
stres)
• Szuka doznań
• Przyjmuje pozę romantyczną, jego zachowania nie są autentyczne („Dramat układasz”)
Dwa typy poetów w utworze
1. Poeta przeklęty- Hrabia Henryk, ponieważ tkwi w nim zło i pustka.
2. Poeta błogosławiony- Orcio, ponieważ cierpi z powodu braku miłości ojca, jest prawdomówny i
autentyczny, obdarzony dobrocią.

Heglizm w utworze
• Teza- przeszłość szlachty
• Antyteza- rewolucja
• Synteza- Chrystus
Romantycy często pokazywali historię, jako ścieranie się dobra ze złem, gdy historia źle się sprawuje
Chrystus interweniuje.

Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz
• Jacek Soplica- bohater dojrzałego romantyzmu

- Przechodzi przemianę duchową (podobnie jak Giaur)

- Nazwisko Robak formą spowiedzi

- Wyznanie Robaka to nie spowiedź

 - Ma cechy typowego szlachcica sarmaty
- Postać bajroniczna
- „Spowiedź” w konwencji romantycznej; noc, aura tajemniczości
- Przezywa nieszczęśliwa miłość
- Odrzucony przez ogół
- Zachodzi w nim przemiana/metamorfoza: żałuje za swoje winy, dojrzewa, staje się pokorny, motyw
pomniejszania swoich zasług, motyw pielgrzymowania do ojczyzny, działa w grupie, pozbawiony
fantastyki (cech niezwykłych), odnosi zwycięstwo nad samym sobą, działacz
polityczny/agitator/emisariusz (nowy typ bohatera)

• Synkretyzm gatunkowy- gawęda szlachecka, baśń, poemat heroikomiczny, nokturn, erotyk itp

Utwór jako epopeja narodowa

• Porusza kwestie ważnych wydarzeń historycznych dla konkretnego narodu (nadzieja na odzyskanie
niepodległości)
• Narrator liryczny (występuje tylko w tym utworze)
• Występują ważne postacie historyczne np. Dąbrowski na zaręczynach
• Bohaterem zbiorowym szlachta litewska
• Elementy sacrum
• Występuje retardacja
• Rozbudowany opis kultywacji staropolskich obyczajów szlacheckich
• Tytułowy bohater ma imię po Kościuszce (urodził się w czasie insurekcji kościuszkowskiej)
• Opis przybycia wojsk napoleońskich- nadzieja na odzyskanie niepodległości

Koncert Jankiela
1. Melodia Poloneza (uchwalenie Konstytucji 3 maja)
2. Targowica (zdrada narodowa)
3. Rzeź Pragi (powstanie Kościuszkowskie 1794 r.)
4. Powstanie Legionów Polskich- piosenka o żołnierzu Kułaczu
5. Mazurek Dąbrowskiego
6. Polonez

Porównanie utworów
 Zemsta Aleksander Fredro Pan Tadeusz Adam Mickiewicz

Romantyzm, komedia Romantyzm, epopeja

Literatura krajowa Literatura emigracyjna

Napisany po upadku powstania listopadowego

Akcja początek XIX w., w zamku przedzielonym murem Akcja 1811-1812, we wsi Soplicowo na Litwie

Spór między Rejentem i Cześnikiem Spór między Horeszkami a Soplicami

Bohaterami szlachta, negatywny rys szlachty polskiej

 Klara/Podstolina (kontrast) Zosią/Telimena (kontrast)

Hrabia (postać komediowa) Papkin (postać komediowa)

Motyw zemsty, zawiści

Dziady cz. III

- Napisane po upadku powstania listopadowego
- Dziady drezdeńskie
- Inspiracją dla sceny więziennej proces Filaretów i Filomatów
- Bogaty rys historyczny
Dramat romantyczny
• Indywidualiści: ks. Piotr, Konrad
• Prometeizm/mesjanizm
• Sceny realne/irrealne (scena więzienną/sen senatora)
• Monologi liryczne (wielka improwizacja)
• Luźna i otwarta kompozycja
• Brak jedności miejsca, czasu i akcji
• Synkretyzm rodzajowy
• Synkretyzm sztuk
• Operowanie kontrastem

Improwizacja
• Forma parateatralna i paraliteracka
• Wielka Improwizacja jest monologiem Konrada
• Ma charakter efemeryczny (jest i znika)
• Taniec, muzyka, aktorstwo
• Improwizator- człowiek utalentowany
• Szybki proces twórczy
• Wyrazistość przekazu

Konrad (w Wielkiej Improwizacji)

• O Bogu

- Jest dla niego pretekstem by opowiedzieć o sobie

- Zwraca się na „ty”
- Grozi Bogu

• O sobie

- Samotny (niezrozumiany przez ludzi)

- Jest skomplikowany
- Przekonany o doskonałości swoich dzieł
- Motyw exegi monumentum
- Potrafi tworzyć nowe wartości
- Zrównuje się z bogiem i wywyższa się ponad niego (gardzi innymi)
- Profanacja

Kreacja Konrada
• Twórca, poeta, artysta
• Buntownik, bluźnierca, człowiek charakteryzujący się pychą
• Patriota, reprezentant naród

Prometeizm w utworze
• Konrad pragnie wolności dla Polaków, chce poświęcić się za niepodległość ojczyzny
• Bohater występuje przeciwko Bogu (brak pokory i szacunku, pycha)

Pokolenie Konradów

- Ludzie urodzeni w zniewolonej Polsce, którzy walczyli w powstaniu listopadowym

- Charakteryzuje ich odwaga, bezkompromisowość, pobożność i patriotyzm
- Ludzie głęboko wierzący, szczególnie wyznający kult Maryi
- Pomimo licznych opresji wierni swojemu narodowi
- Wychowani według etosu rycerskiego (wartości: rodzina, Bóg itp.)

Profetyzm- Ks. Piotr

• Przewiduje wielkość Konrada i chce poświęcić za niego życie (pokora księdza)
• Polska porównana do Chrystusa, a car do Heroda
• Zapowiedź wybawiciela „czterdzieści i cztery” (mesjanizm)

Liryki lozańskie (1839-1840)

• Polały się łzy me czyste

- Dominuje motyw przemijania, łez (płacz nad trudami życia, dzieciństwem, klęskami)
- Motyw oczyszczenia za pomocą łez
- Liryka egzystencjonalna
- Środki poetyckie: epitety, anafory, kompozycja klamrowa
- Rymy wewnętrzne
 - Instrumentacja głoskowa (powstanie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych na początku
wyrazów sąsiadujących w tekście albo zajmujących analogiczne pozycje)

• Nad wodą wielką i czystą

- Motyw wody jako oczyszczenia

- Dominuje kolor czarny
- Świat zewnętrzny: tajemniczy i niebezpieczny
- Podmiot liryczny porównuje się do jeziora
- Postawa człowieka dojrzałego
- Poeta filozof
- Pozorna niezauważalność środków

Juliusz Słowacki- urodzony w Nowogródku 1789, pochodzi z rodziny szlacheckiej, w wieku 14 lat
umiera jego ojciec (później matka), studiuje na Uniwersytecie Wileńskim, pochowany w Paryżu- ciało
przewiezione na Wawel
Kordian
Geneza
• Powstanie listopadowe
• Wielka Emigracja
• Słowa Mickiewicza o twórczości Słowackiego- „twórczość piękna, lecz pusta”
• Treść Dziadów cz III (ojczym Słowackiego ukazany pod postacią Doktora)
• Koronacja cara Mikołaja I
Kordian na Mont Blanc
• Chce zrozumieć świat i ludzi
• „Wędrowiec nad morzem mgły” Casper David Friedrich
• Indywidualizm (bohater porównuje się do posągu)
• Marzy o mocy i sile aby przemawiać do ludzi
• Waha się- monolog liryczny
• Jest wyzwolony, pełen sił i wiary
• Autobiografizm (odwołanie do komentarzy Mickiewicza)

Utwór jako dramat romantyczny

• Brak jedności czasu (strugi czasowe)
• Brak jedności akcji (wiele tematów w utworze)
• Rozbudowane didaskalia (koronacja cara na króla Polski)
• Operowanie kontrastem na różnych poziomach
• Przemieszanie świata realnego i irrealnego
• Dobro i zło
• Monologi liryczne
• Komizm i tragizm
• Synkretyzm gatunkowy (liryka- monologi liryczne, epika- bajki Grzegorza)
• Kompozycja otwarta
• Symbolizm (Winkelried)
• Wyjątkowy nastrój (np. W przygotowaniu)

Utwór jako dramat narodowy

• Poezja zachowująca świadomość narodową
• Odwołanie do barw narodowych
• Odwołanie do spisku hymnu narodowego
• Heglizm
• Brak porozumienia między pokoleniem Słowackiego (etos spisku) i pokoleniem starym

Grób Agamemnona
• Lutnia (nastrojowa, pełna melancholii) i harfa (opiewanie bohaterskich czynów, symbol poezji tyrtejskiej)

- Obraz poety, który ma nie tylko skupiać się na pięknie ale i zagrzewać do walki
• Refleksje dotyczące twórczości poetyckiej (w grobie Agamemnona)
• Poeta twierdzi, że ludzie nie rozumieją i nie doceniają sztuki
• Refleksje o własnej twórczości

- Brakuje mu czytelników i słuchaczy

- Nie tworzy poezji mającej decydujący wpływ na naród (promień z harfy Homera łamie się w jego
ręce)

•Opuszcza grób Agamemnona; nie jedzie pod Termopile bo boi się konfrontacji z Leonidasem- dowódca
300 Spartan w bitwie pod Termopilami

- Bardzo szanuje greckich obrońców ojczyzny, czuje wstyd, że Polacy pomimo dużej liczebności
przegrali powstanie listopadowe,

- Rozrachunek powstania (upadek tkwi w historii narodu, krytyka mesjanizmu)

- Jedzie pod Cheroneę, gdzie Grecy poddali się Persom

•
Biografia Adama Mickiewicza
• Etap wileńsko- kowieński (1819-1823)

- Przeniesienie się do Kowna i rozpoczęcie pracy jako nauczyciel w szkole średniej.

- Poznanie Maryli Wereszczakówny, w której zakochał się miłością idealną, choć jego zabiegi miłosne
zakończyły się niepowodzeniem.
- Okres trudny dla Mickiewicza z powodu zawodu miłosnego i śmierci matki. W tym czasie powstały
m.in. wiersz "Do M***" oraz IV część "Dziadów."
- Wydanie pierwszego zbioru wierszy Mickiewicza zatytułowanego "Poezje," który zawierał cykl
"Ballady i romanse" i uważany jest za manifest polskiego romantyzmu (1822).
- Wydanie drugiego tomu "Poezji," zawierającego m.in. wiersz "Upiór," II i IV część "Dziadów" oraz
powieść poetycką „Grażyna” (1823).
- Mickiewicz zyskiwał szybko popularność w tamtym okresie, stając się znaczącym poetą epoki
romantyzmu w Polsce.

- Utwory:
• 1820 – Oda do młodości;
• 1822 – Ballady i romanse;
• 1823 – Grażyna;
• 1823 – Dziadów część II i IV, tzw. wileńsko-kowieńskie

• Etap rosyjski
 - Kontakt z tajnymi stowarzyszeniami: Mickiewicz, mimo opuszczenia Wilna, utrzymywał bliskie
kontakty z tajnymi stowarzyszeniami, w szczególności z Towarzystwem Filaretów.
- Aresztowanie i więzienie: W około 1823 roku, gdy na Litwie nasiliły się represje wobec Polaków,
Mickiewicz i inni członkowie Towarzystwa Filomatów i Filaretów zostali aresztowani i osadzeni w
zamienionym na więzienie klasztorze ojców bazylianów w Wilnie. Mickiewicz przebywał w więzieniu
od 23 października 1823 roku do procesu w kwietniu 1824 roku.
- Zesłanie w głąb Rosji: Po procesie Mickiewicz został skazany na zesłanie i wyjechał z Litwy w
październiku 1824 roku. Osiedlił się w centralnych guberniach Rosji.
- Spotkanie z innymi literatami: Podczas zesłania w Rosji poznał takie znane postacie literackie jak
Kondratij Rylejew, Aleksandr Bestużew i Aleksandr Puszkin.
- Praca w Odessie: W 1825 roku otrzymał posadę nauczyciela w liceum w Odessie. Z Odessy
odbywał wycieczki na Krym, co zaowocowało napisaniem "Sonetów Krymskich."
- Praca jako urzędnik państwowy: W czasie zesłania Mickiewicz pracował również jako urzędnik
państwowy w kancelarii gubernatora. Wtedy powstało jego znane dzieło "Konrad Wallenrod.”

-Utwory:
•1826 – Sonety odeskie i Sonety krymskie;
•1828 – Konrad Wallenrod;
•1829 – Poezje (t. 1–2, a w nich m.in. ballady Czaty i Trzech budrysów), poprzedzone
polemiczną przedmową O krytykach i recenzentach warszawskich.

• Etap drezdeński (1829-1832)

- Rok 1829: Opuszczenie Rosji i wyjazd do Niemiec, a stamtąd do Rzymu. Rozpoczęcie okresu
romantycznych podróży.
- Spotkanie z Goethem: Podczas swoich podróży Mickiewicz m.in. poznał Johanna Wolfganga von
Goethego.
- Informacja o powstaniu listopadowym: W Rzymie dowiedział się o wybuchu powstania
listopadowego w Polsce w 1830 roku.
 - Brak uczestnictwa w powstaniu: Mickiewicz z nieznanych przyczyn nie wziął udziału w
powstaniu listopadowym, co budzi kontrowersje i pozostaje niewyjaśnione.
- Pobyt w Wielkopolsce: Poeta prawdopodobnie czekał na upadek powstania w Wielkopolsce i tam
przebywał.
- Wyjazd do Drezna: Wiosną 1832 roku, po upadku powstania listopadowego, Mickiewicz wyjechał
do Drezna. W tym okresie powstała III część "Dziadów."
- Przeprowadzka do Paryża: Następnie przeniósł się do Paryża, gdzie kontynuował swoją
działalność literacką i polityczną.

-Utwory:

•1830 – Do matki Polki

•1831 – Śmierć pułkownika, Reduta Ordona;
•1832 – Dziadów część III, tzw. drezdeńskie.

• Etap paryski

- Lata w Paryżu (1834-1839):

 • Uczestnictwo w życiu politycznym emigracji polistopadowej.
• Napisanie "Pana Tadeusza" (1834).
• Ślub z Celiną Szymanowską, urodzenie córki Marii (1835).
• Choroba psychiczna żony (1839).

- Pobyt w Lozannie, Szwajcaria (1839):

• Objęcie katedry profesora literatury rzymskiej na tamtejszym uniwersytecie.

• Powrót do Paryża (1840):

• Wykłady jako profesor literatur słowiańskich w College de France (1840-1844).

• Spotkania z mistykiem Andrzejem Towiańskim (1841).
• Usunięcie z uczelni za propagowanie idei Towiańskiego i głoszenie panslawizmu (1844).

• Wiosna Ludów (1848):

• Udał się do Rzymu w celu utworzenia Legionu Polskiego i Legionu Mickiewicza.

• Napisanie radykalnego programu "Skład zasad" (1848) dla Legionu.
• Walka Legionu w Lombardii (1848-1849):

• Przemarsz z Rzymu do Mediolanu i walki z Austriakami.

• Powrót do Paryża (1850-1855):

• Współtworzenie pisma "Trybuna Ludów."

• Praca w Bibliotece Arsenału po rozwiązaniu pisma.
• Wyjazd do Konstantynopola w wsparciu formowania oddziałów kozaków osmańskich
podczas wojny krymskiej.

- Śmierć (26 XI 1855):

• Nagła śmierć, najprawdopodobniej na cholerę.

- Utwory:
• 1832 – Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego
• 1834 – Pan Tadeusz
• 1839/40 – liryki lozańskie (Szwajcaria)
• 1848 – Skład zasad
• 1849 – twórczość publicystyczna w Trybunie Ludów