Romantyzm - europejski prąd ideowy, literacki i artystyczny z początku XIX w.

, odwołujący się do
idealizmu, natury, uczucia, wprowadzający motywy ludowe, elementy fantastyki oraz idee
patriotyczne
Irracjonalizm - kierowanie się wiarą, instynktem, intuicją itp.
Metafizyka – nauka filozoficzna, której przedmiotem są podstawowe kwestie dotyczące istoty i
przyczyny bytu
Ludowość – nawiązanie do ludowej literatury, motywów i wzorców, zwrot ku ludowości, dotyczy wsi i
chłopów,
Intuicjonizm – głównym sposobem poznania jest intuicja
Idealizm – uznawanie ducha za czynnik pierwotny w stosunku do materii
Spirytualizm – rzeczywiste są jedynie podmioty duchowe lub psychiczne
Panteizm – utożsamianie Boga z przyrodą
Antynomia – sprzeczność
Historyzm – poznawanie rzeczywistości oraz ujmowanie zjawisk w sposób historyczny; kierunek w
architekturze nawiązujący do stylów poprzednich epok
Sturm und drang – okres buntu I naporu - ruch literacki rozwijający się w XVIII w. w Niemczech,
przeciwstawiający się klasycystycznemu racjonalizmowi
Indywidualizm – pogląd typowy dla kultury intelektualnej romantyzmu, przywiązujący najwyższą
wagę moralną do wewnętrznego życia uczuciowego jednostki
Mistycyzm – prąd religijno-filozoficzny uznający możliwość pozazmysłowego, bezpośredniego
kontaktu z Bogiem
Tragizm romantyczny – jednostka wybitna jest skazana na tragiczną sprzeczność między swymi
dążeniami, a możliwością ich realizacji
Orientalizm – zachwyt tradycjami, bogactwem i obyczajami wschodu; wyraz, zwrot lub konstrukcja
składniowa przejęte z języków orientalnych lub na nich wzorowane
Frenezja romantyczna – skłonność do przesycania obrazu literackiego motywami okropności,
zbrodni i szaleństwa
Gotycyzm – nurt o charakterze preromantycznym w angielskiej prozie XVIII w.
Bajronizm – postawa życiowa wzorująca się na bohaterach Byrona
Werteryzm – postawa przejawiająca się w poczuciu bezcelowości życia, melancholii i szukaniu w
marzeniach ucieczki od rzeczywistości
Wallenrodyzm – postępowanie polegające na pozornym współdziałaniu z wrogiem ojczyzny
Poezja tyrtejska – poezja patriotyczna wzywająca do boju, sławiąca męstwo i odwagę
Historiozofia – dziedzina ogólnych rozważań nad przebiegiem procesu dziejowego, nad sensem
historii, statusem praw historycznych itp.
Prometeizm – postawa moralna, której wyrazem jest poświęcenie się jednostki dla dobra ogółu
Romantyczny prometeizm – poświęcający się bohater jest postacią ponad przeciętną, zbuntowaną i
wielką duchowo
Poezja ruin – rozpamiętywanie rodzimej przeszłości
Osjanizm – literackie oszustwo romantyczne, nastrój melancholii, specyficzna sceneria, bohaterami
są wojownicy przeżywający miłosne rozterki
Weltschmerz – ból świata, ból istnienia,
Mesjanizm – pogląd historiozoficzny przypisujący jednostkom lub narodom szczególne posłannictwo
wobec ludzkości i historii; pogląd religijno-społeczny, głoszący wiarę w nadejście Mesjasza, który
przywróci narodom wolność i zbawi ludzkość
Winkelriedyzm – wybór postawy aktywnej, gotowość do podjęcia walki o niepodległość narodu
Powieść epistolarna – powieść napisana w formie listów, czasem zawiera ona również fragmenty
pamiętników
Estetyzm – wartości estetyczne zajmują naczelne miejsce w ocenie postawy życiowej i twórczości
artystycznej
Hedonizm – doktryna etyczna uznająca rozkosz bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne
dobro i cel życia
Dandyzm – zjawisko społeczne oparte na ekspresji ubioru, sposobu życia, obyczaju, oznaczająca
elegancję, wykwint oraz oryginalność
Profetyzm – przepowiadanie przyszłości; też: zdolność prorokowania
Prowidencjalizm – osami jednostki, społeczeństwa i świata kieruje opatrzność
Synkretyzm – łączenie w jedną całość różnych, często sprzecznych, elementów; też: współistnienie
takich elementów,
Powieść poetycka –  gatunek literacki, należący do gatunków synkretycznych,  łączący w sobie
elementy dramatu, epiki i liryki
Ballada – wierszowany utwór o niezwykłej, często fantastycznej tematyce
Dramat romantyczny – typ dramatu ukształtowany w okresie romantyzmu w opozycji do poetyki
dramatu klasycystycznego, a w nawiązaniu do twórczości Williama Szekspira
Rapsod – fragment epopei lub samodzielny utwór epicki o charakterze patetycznym, opiewający
bohaterskie czyny lub doniosłe wydarzenia historyczne
Pozytywizm – ruch literacki i społeczny w Polsce w latach 1863–1890, przeciwstawiający
romantyzmowi wiarę w zdobycze nauki i kult pracy
Utylitaryzm – dążenie do osiągania celów praktycznych, materialnych, nawet za cenę rezygnacji z
wyższych celów
Realizm – postawa życiowa polegająca na trzeźwej, bezstronnej ocenie rzeczywistości, pozwalająca
na wybór skutecznych środków działania; też: umiejętność takiej oceny
Praca organiczna – działanie na rzecz rozwoju gospodarczego ludności z ziem polskich
Praca u podstaw – praca natury oświatowej nad podniesieniem poziomu życia przede wszystkim
chłopów, a także walki z germanizacją i rusyfikacją w okresie zaborów Polski praca natury oświatowej
nad podniesieniem poziomu życia przede wszystkim chłopów, a także walki z germanizacją i
rusyfikacją w okresie zaborów Polski
Scjentyzm – uzyskanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe tylko przez poznanie
naukowe
Emancypacja kobiet – zrównanie kobiet z mężczyznami w prawach społecznych i politycznych
Asymilacja żydów – wewnętrzny i zewnętrzny proces wyswobadzania się Żydów w Europie spod
dyskryminujących regulacji prawnych, dążący do formalnego nadania obywatelstwa Żydom i
zrównania ich praw z innymi
Organicyzm – cała natura lub jej dziedziny tworzą odrębne struktury organiczne, funkcjonujące
celowo i rozwijające się na wzór żywego organizmu
Lojalizm – postępowanie zgodne z polityką władz, także tych narzuconych przez obce mocarstwo
Agnostycyzm – pogląd filozoficzny negujący całkowicie lub częściowo możliwość poznania bytu
Ateizm – pogląd zaprzeczający istnieniu Boga
Liberalizm – tolerancyjny stosunek wobec poglądów lub czynów innych ludzi
Empiryzm – zasadniczą rolę w poznaniu odgrywa doświadczenie
Rewolucjonizm – dążenie do rewolucyjnych zmian w jakiejś dziedzinie, zwłaszcza w systemie
politycznym
Felieton – krótki utwór publicystyczny
Mimetyzm – naśladowanie rzeczywistości w sztuce i literaturze
Mimesis – kategoria estetyczna oznaczająca naśladowanie rzeczywistości przez sztukę
Język ezopowy – pośród formułowania wypowiedzi polegający na utrzymaniu treści moralizujących
lub satyrycznych pod osłoną alegorii lub wieloznacznych fabuł
Mowa pozornie zależna – przytoczenie myśli i słów bohatera w taki sposób, jakby pochodziły od
narratora, lecz z zachowaniem stylu charakterystycznego dla bohatera
Mit kompensacyjny – pisanie ku pokrzepieniu serc, dostarczenie czytelnikowi na kartach utworu
wzniosłego, wyidealizowanego świata.
Bowaryzm – poczucie lub stan niezadowolenia