HISTORIA

Daty:
1487r.-Bartłomiej Diaz odkrycie Przylądka Dobrej Nadziei
1497 – 1498 odkrycie morskiej drogi do Indii przez Vasco da Gamę
1492r.- upadek Grenady
1492r. odkrycie Bahamów przez Kolumba
1519–1522 ruszyła hiszpańska wyprawa portugalskiego kapitana Ferdynanda
Magellana
1519- podbicie Azteków przez Ferdynanda Korteza
1531-33- pobicie Inków przez Franciszka Pizarro
1494r. traktat w Tordesillas
1529r. traktat w Saragossie
1543r.- ogłoszenie dzieła o obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika
1517- wystąpienie Lutra
1521r.-cesarz Karol V pod wpływem papieża wydał edykt w Wormacji uznający Lutra
za heretyka i skazujący go na banicję
1531r.-książęta protestanccy połączyli siły powstał Związek Szmalkaldzki ze
wspólnym wojskiem i skarbem; protestanci zyskali poparci Danii i Szwecji
1555r. pokój religijny w Augsburgu
1562r.-masakra w Wassy
1572r. „noc św. Bartłomieja”
1574 – 1589 „wojna trzech Henryków”
1589 r.-początek panowania - nowej dynastii we Francji –Burbonów
1566 r. zamieszki przeciwko działaniom kontrreformacyjnym ks. Alby, doprowadzą do
powstania antyhiszpańskiego – jego liderem zostanie Wilhelm I Orański, przywódca
kalwinistów
1534 r. akt supremacji Henryka VIII
1576r. – pacyfikacja gandawska
1579 r.- unia w Arras
1579r. unia w Utrechcie (unia utrechcka)
1609r. Koniec wojen religijnych w Niderlandach
1598r. edykt nantejski Henryka IV
1573r. konfederacja warszawska
1545r.-1563r. sobór trydencki
1469 r.- mariaż Ferdynanda Aragońskiego i Izabeli Kastylijskiej
1492 r.- włączenie Grenady,
1492 r. – początek ekspansji kolonialnej w Ameryce,
1512 - aneksja Nawarry
1250 – 1273 wielkie bezkrólewie
1273r. Rudolf Habsburg cesarzem Rzeszy
1452 r. Habsburg ponownie na tronie Rzeszy Fryderyk III
1515r. układ wiedeński z Jagiellonami
1526r. bitwa pod Mohaczem
1519 r. Karol V cesarzem Niemiec
1515r. bitwa pod Marignano
1525r. Bitwa pod Pawią
1559r. traktat w Cateau – Cambresis
1556r. podział monarchii Habsburgów
1587r. śmierć Marii Stuart
1609r. Republika Zjednoczonych Prowincji Niderlandów
1581–1640 Hiszpania i Portugalia w unii personalnej, tzw. unia iberyjska:
1543r. zdobycie Konstantynopola przez Mehmeda II Zdobywcę
1521r. zdobycie Belgradu
1571 r. bitwa pod Lepanto
1520r. krwawa łaźnia sztokholmska
1513r. przejęcie tronu duńskiego przez Chrystiana II
1520 r. –początek powstania szwedzkiego przeciw Danii, na jego czele Gustaw
Eriksson Waza
1523–rozpad unii kalmarskiej początek rywalizacji Szwecji i Danii w basenie M.
Bałtyckiego
1527 przejście na luteranizm sekularyzacja dóbr kościelnych; władca na czele
kościoła w Szwecji
1514r. bitwa pod Orszą
1514r. walki o twierdzę Smoleńsk- twierdza zdobyta przez Moskwę

Osoby:
Henryk Żeglarz – prekursor wypraw morskich, założył „szkołę nawigacji” w Sagres na
południu Portugalii jako brat króla i mistrz zakonu rycerskiego wysyłał rycerzy na
morskie wyprawy, z których winni przywozić m.in. nowe umiejętności i wiedzę
Krzysztof Kolumb - ten, który odkrył Amerykę:
 na swoją wyprawę otrzymał od królowej dwa statki: Niña i Pinta. Trzeci okręt
flagowy - Santa Maria – wydzierżawił,
 w 1492 r.,w kilka tygodni dotarł do archipelagu Bahamów, skąd skierował się
na południe, odkrywając Kubę oraz Haiti
Amerigo Vespucci, włoski kupiec na usługach Hiszpanów:
 Podczas 3 podróży, zbadał znaczną część wschodniego wybrzeża Ameryki
Płd., odkrył m.in. rzekę Rio de Janeiro i Patagonię
 Jego badania uświadomiły europejskiej opinii publicznej, że Kolumb nie dotarł
do Indii, tylko odkrył nowy kontynent
 to jego, a nie Kolumba, zaczęto uważać za odkrywcę Ameryki, a nowy ląd
nazwano od jego imienia
Ferdynand Magellan:
 opłynął Ziemię w kierunku zachodnim, odkrywając przejście na kolejny wielki
ocean, nazwany Spokojnym i docierając w końcu, zgodnie z planami
Kolumba, do Azji
 ginął przypadkowo podczas walk z tubylcami na Filipinach
Ferdynand Kortez (Hernan Cortes)podbił w 1519 r. Azteków
 pogromca Azteków
 podboju dokonał z grupą około 500 żołnierzy
 w 1519 r. wylądował w Meksyku, gdzie założył późniejszy port Veracruz
 rozpoczął budowę nowej stolicy – miasta Meksyk –i przystąpił do
organizowania administracji
 zakładał miasta, kopalnie i plantacje
 zakładał biskupstwa i szerzył wśród Indian chrześcijaństwo
Franciszek Pizarro podbił Inków w 1531-33
 podboju dokonał mając zaledwie 200 – stu żołnierzy
Papież Juliusz II-otaczał opieką: Michała Anioła, Donato Bramante i Rafaela, zlecił
budowę bazyliki św. Piotra
Wawrzyniec Wspaniały de’ Medici-opiekun m.in.: Leonardo da Vinci, Michała Anioła
czy Sandro Botticellego,
 dzięki niemu Florencja stała się głównym ośrodkiem włoskiego odrodzenia i
zrodziła się legenda „florenckiego złotego wieku”.
Erazm z Rotterdamu:
 autor „Pochwały głupoty” - satyra na ówczesne społeczeństwo (wykształcenie
drogą do doskonalenia społeczeństw i rządów władców)
 krytykował m.in. rozwiązłe obyczaje kleru, hipokryzję i przekupstwo,
scholastykę, zachęcał do czytania Pisma Świętego
 pomysłodawca połączenia antyku z chrześcijaństwem – syntezy nauki Platona
z naukami Chrystusa
 głosił zasadę, że Kościół powinien być dla człowieka a nie człowiek dla
Kościoła
Machiavelli-Florentczyk, autor „Księcia”, w którym przedstawił ideał władcy i
wskazówki jak należy postępować w polityce
Tomasz Morus-autor „Utopii”, w której przedstawił wyimaginowany obraz idealnej
społeczności zamieszkującej wyspę Utopię
Jean Bodin-francuski teoretyk absolutyzmu,napisał „Sześć ksiąg o Republice”
 król stoi ponad prawem i ma władzę ograniczoną jedynie przez prawa boskie
 monarchia absolutna najlepiej realizuje zasadę suwerenności państwa
Galileo Galilei:
 odkrył prawo swobodnego spadania ciał
 zbudował lunetę
 odkrył góry na księżycu, plamy na Słońcu, satelity Jowisza, odkrył prawo
ruchu wahadła itp.....
 potwierdził teorię Kopernika
Giordano Bruno –wolnomyśliciel spalony na stosie:
 głosił nieskończoność wszechświata; skłaniał się ku panteizmowi
 opowiadał się za teorią M. Kopernika
 religię uważał za uproszczoną na potrzeby ludu wersję filozofii, a praktyki
religijne za zabobon zrodzony z ignorancji
 uwięziony przez inkwizycję - nie odwołał swoich poglądów, stąd został
spalony na stosie w Rzymie
Simon Stevin:
 podjął rozważania o równowadze na dźwigni i na równi pochyłej
 udoskonalił koło wodne; zbudował wóz wyposażony w żagle i poruszający się
po plaży
 konstruował aparaty mechaniczne do użytku domowego
Paracelsus:
 był największym chirurgiem Odrodzenia - sławę przyniosło mu wypracowanie
metod leczenia ran postrzałowych
 według którego głównym zadaniem alchemii jest odkrywanie nowych leków
Andreas Vesalius - twórca nowożytnej anatomii:
 dał podstawy nowoczesnej anatomii opierając się w swoich badaniach na
przeprowadzanych przez siebie sekcjach zwłok
Leonardo da Vinci:
 był malarzem, inżynierem, odkrywcą, matematykiem
 dał podstawy teorii rozchodzenia się fal, łączył je z akustyka i optyką,
interesował się możliwościami lotów człowieka
 był konstruktorem, np. zbudował automat mogący wystrzelić 33 pociski
Alexander VI, czyli Rodrigo Borgia-zajmował się głównie polityką, z funduszy
Kościoła utrzymywał swoje dzieci – Cezara i Lukrecję, prowadzące skandaliczny i
rozwiązły tryb życia
Juliusz II-w ogóle nie interesował się sprawami Kościoła, słynął z mecenatu,
rozpoczął budowę Bazyliki św. Piotra
Leon X- nie interesował się sprawami Kościoła, bardziej interesowała go sztuka;
znany z nepotyzmu i prowadzenia pełnego przepychu dworu
Edward IV Tudor:
 król Anglii w latach 1547–1553, jedyny syn Henryka VIII Tudora, króla Anglii i
jego trzeciej żony Joanny Seymour
 Edward nigdy nie rządził samodzielnie – rządy w jego imieniu sprawowała
Rada Regencyjna
 po jego śmierci tron przejęła Maria I Tudor, córka króla Henryka VIII i jego
pierwszej żony Katarzyny Aragońskiej; panowała w Anglii w latach 1553–1558
Maria I Tudor:
 po śmierci Edwarda VI zamierzała przywrócić katolicyzm w Anglii
 wyszła za mąż za Filipa Habsburga, króla Hiszpanii i syna cesarza Karola V
Paweł III- przeprowadził reformę kolegium kardynalskiego, do którego weszli
ludzie pragnący głębokiej odnowy i zmian w Kościele; zwołał sobór do Trydentu
Paweł IV-zreformował inkwizycję rzymską by zapobiegać kolejnym rozłamom
Pius IV doprowadzenie do zakończenia obrad soboru trydenckiego; początek
działań Kościoła o odzyskanie obszarów (kraje i państwa) i wiernych (np.
szkolnictwo, opieka społeczna itd.)
Karol Habsburg(królem od 1516 r., tytuł cesarski przejął po swoim dziadku
Maksymilianie w 1519 r.)
Maria Stuart- królowa Szkocji 1542-1587:
 prawnuczka Henryka VII Tudora, co dawało jej prawo do objęcia
angielskiego tronu po śmierci Elżbiety
 po śmierci swego męża króla Francji Franciszka II powróciła do Szkocji
jako katolicka królowa i rozpoczęła panowanie w protestanckim kraju
 zmuszona do abdykacji na rzecz swego rocznego syna Jakuba VI
Eryk XIV Waza (król Szwecji w latach 1560–1568)początek walk o dominium Maris
Baltici:
  dążył do uczynienia ze Szwecji mocarstwa i narzucenia innym państwom
hegemonii w strefie M. Bałtyckie
 w wyniku I wojny północnej przyłączył do Szwecji Estonię
Książę Iwan Kalita-(lata 20. XIV w.) zarządzał w imieniu Tatarów księstwami ruskimi
wnuk Iwana Kality, Dymitr Doński pokonał Tatarów w bitwie na Kulikowym Polu 1380
r.
Iwan III Srogi Rurykowicz uczynił z Rosji największe państwo Europy
Iwan IV Groźny - tyran i samowładca(1533 – 1584):
 wstąpił na tron jako dziecko
 w swoich decyzjach uzależniony od potężnych bojarów, nawet pełnoletniość i
koronacja nie zapewniły mu pełni władzy
 jego priorytetem w polityce wewnętrznej będzie dążenie do wzmocnienia
pozycji cara w Rosji
 przejął kontrolę nad szlakami handlowymi do Azji Środkowej
 rozpoczął podbój Syberii
 walka o dostęp do Bałtyku (Inflanty) klęska Moskwy w I wojnie północnej i
wojnie z królem polskim Stefanem Batorym

Pojęcia:
Karawela-statki ,które posiadały ruchome żagle umożliwiające żeglugę niezależnie od
kierunku wiatru, były szybsze, bardziej zwrotne, mogły zabrać większą liczbę ludzi
i ilość żywności.
Busola- kompas
System kolonialny- podporządkowanie gospodarczo-politycznego danego terytorium
jakiemuś państwu
Konkwistador- „zdobywca” tytuł nadawany przez królów hiszpańskich i portugalskich
zdobywcom Ameryki
Manufaktura– forma masowej produkcji opartej na zorganizowanej pracy
ręcznej przy zastosowaniu specjalistycznego podziału pracy.
kompanie handlowe- sposób na monopolizowanie handlu z dalekimi krajami, kupcy
łączyli się w kampanie również ze względów bezpieczeństwa, np. Angielska
Kompania Wschodnioindyjska lub Holenderska Kompania Wschodnioindyjska
Handel trójkątny- od połowy XVI w.: z Europy do Afryki trafiały m.in. broń, wyroby
żelazne oraz tkaniny, które wymieniano tam na niewolników. Byli oni wywożeni do
pracy na amerykańskich i karaibskich plantacjach, skąd wytworzone przez nich
dobra, jak bawełna, tytoń i cukier, przewożono na sprzedaż do Europy
Kapitał- środki przeznaczane na prowadzenie działalności gospodarczej
Tezauryzacja- ekon. gromadzenie i przechowywanie dóbr materialnych (dzieł sztuki,
kruszców, biżuterii) lub pieniądza
Humanizm-
 odrodzenie znajomości języków i literatury klasycznej, wzorców w sztuce i
architekturze
 zastosowanie wiedzy geograficznej i astronomicznej starożytnych
 powrót do filozofii i zainteresowanie np. Platonem, Arystotelesem, Cyceronem
itp.
Antropocentryzm-troska o pełny rozwój człowieka, jego szczęście i godność, dążenie
do wszechstronnego wykształcenia oraz zainteresowanie się człowiekiem, jego
życiem doczesnym, jego osobowością światem który go odtacza w myśl stwierdzeń
 Terencjusz „Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest i obce”
 Horacy „Carpe diem”
Indywidualizm- dążenie poszczególnych państw do odrębności kultury narodowej,
czego przejawem jest twórczość w języku narodowym
 indywidualizm jednostki: jest zaangażowana, wierzy we własne siły (wiara w
Boga mu w tym nie przeszkadza), chce być sławna, poznaje i odkrywa świat
(Kolumb)
laicyzacja kultury-walka z Kościołem, wrogość wobec scholastyki, ascetyzmu i
mistycyzmu
 nowy typ religijności: formą wyrażania głębokiej religijności było upiększanie
miejsc kultu
Utopia-państwo, w którym: zniesiono własność prywatną i nie ma podziałów
klasowych
 państwo, w którym: całe społeczeństwo uczestniczy w wytwarzaniu dóbr,
podział dóbr według zasady „każdemu według potrzeb”
 państwo, w którym obowiązuje demokracja (rządzą ludzie wybierani przez
ogół)oraz tolerancja religijna
commedia dell’arte, czyli komedia ludowa:
 łączyła elementy antycznego mitu i rzymskiej pantomimy
 oparta na improwizacji − występujący znali jedynie zarys scenariusza
 aktorzy wcielali się w określone typy postaci, które parodiowali i wyszydzali
 przeniknęła do teatru dworskiego – bohaterowie na trwałe weszli do kultury
europejskiej
Bohaterowie:
 Arlekin - ubrany w strój w deseń szachownicy, w czarnej masce; sprytny,
kochliwy, żartowniś
 Kapitan uosabia tchórzostwo i pyszałkowatość
 Pantalone -chciwy kupiec z zakrzywionym nosem; ma wysokie mniemanie o
sobie, ale nie grzeszy inteligencją; nosił czarny płaszcz i ciemną maskę
 Poliszynel –z haczykowatym nosem i złowrogimi oczami; był gadatliwy i wciąż
rozsiewał plotki, dzieląc się wszelkimi informacjami z publicznością
„tajemnica poliszynela”- rzekoma tajemnica, o której wszyscy wiedzą, ale nikt o niej
nie mówi na głos
Przewrót kopernikański– zmiana światopoglądowa związana z ogłoszeniem przez
Mikołaja Kopernika dzieła O obrotach sfer niebieskich(1543)
 odejście od systemu geocentrycznego Ptolemeusza i teorii o nieruchomości
Ziemi
 wprowadzenie modelu heliocentrycznego -Słońce jest jego centrum, wszystkie
planety – łącznie z Ziemią – je obiegają
kamień filozoficzny- metoda przemiany ołowiu w złoto
panaceum- lekarstwo na wszystkie choroby
eliksir młodości- środek zapewniający nieśmiertelność
arkada-element architektoniczny składający się z dwóch podpór(kolumn, słupów lub
filarów), które zostały połączone u góry łukiem
Krużganek- arkadowy długi korytarz okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec,
pełnił funkcję komunikacyjną,
Boniowanie- sposób wykończenia elewacji, wykonanie systemu ozdobnych rowków,
dzielących powierzchnie ścian zewnętrznych,
Loggia- wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz,
oddzielona drzwiami i oknami od pomieszczeń wewnętrznych
 jedno -lub wielokondygnacyjna, otwarta lub zamknięta (przeszklona)
 balustrady wykonywano z kamiennych tralek
strop kasetonowy –najczęściej kwadratowe, zagłębienie widoczne od spodu stropu
groteska- ornament roślinny powstały w starożytności,
 składa się z wici roślinnej, w którą nierozerwalnie są wplecione inne elementy,
takie jak postacie ludzkie, zwierzęta, części uzbrojenia, obrazy, owoce i inne
Manieryzm-nazwa od wł. maniera, oznaczała specyficzne cechy, styl twórczości
jakiegoś oznaczała specyficzne cechy, styl twórczości jakiegoś artysty:
 powstał we Włoszech, obowiązywał w XV-XVI w.
 w XVI w. maniera była pożądaną cechą, wręcz zaletą – jako synonim
swobody, wdzięku, fantazji, ale także kapryśności formy
Reformacja-ruch religijny, teologiczny i społeczny w łonie Kościoła zachodniego w
XVI i na początku XVII w., w wyniku którego powstały Kościoły ewangelickie
Annaty- opłaty z beneficjum kościelnego, składane dawniej papieżowi na utrzymanie
misjonarzy
Interim Augsburskie:
 dekret cesarza Karola V Habsburga ogłoszony w 1548 r., przyjęty na Sejmie
Rzeszy w Augsburgu zwycięstwie nad Związkiem Szmalkaldzkim
 był próbą przywrócenia pokoju w Cesarstwie - Karol V zgodził się na
przyznanie protestantom prawa do liturgii pod dwiema postaciami i zawieranie
małżeństw przez duchownych
„hiszpańska furia”- nieopłacone wojska hiszpańskie zdobyły i złupiły protestancką
Antwerpię, wymordowano 8 000 jej mieszkańców (4 listopada) 1576 r.
Kontrreformacja(łac. contra – przeciw, reformatio – przekształcenie)proces reform
wewnętrznych Kościoła katolickiego od XVI do XVIII w., zmiany w kierunku
przywrócenia katolicyzmowi dominującej pozycji w społeczeństwie oraz stworzenie
ideologicznej podstawy do walki z reformacją
„ramię świeckie”-władcy sprawujący opiekę nad Kościołem
Sacrum Officium- instytucja sądowo – policyjna złożona z 6 kardynałów
Index Liberorum Prohibitorum-na indeksie znalazły się nie tylko dzieła protestanckie,
również pisma uczonych katolickich, którzy głosili tezy niezgodne z oficjalną nauką
Kościoła. Autorów prac zmuszano pod groźbą więzienia lub kary śmierci do
odwołania tez uznanych za heretyckie, ich księgi niszczono
„Ad majorem gloriam Dei” „na większa chwałę Bożą”
SUŁTAN (padyszach)władza absolutna, nosił jednocześnie tytuł kalifa, czyli
zwierzchnika religijnego islamu
Wezyr- szef rządu, stał na czele armii; wielokrotnie posiadał większa władzę niż
sułtan)
Czapka Monomacha:
 spiczaste nakrycie głowy, ozdobionego drogimi kamieniami,
zakończonego krzyżem, u dołu obramowanego sobolowym futrem
 wg legendy miała być przysłana przez bizantyjskiego cesarza Konstantyna
IX Monomacha jego wnukowi Włodzimierzowi Monomachowi wielkiemu
księciu kijowskiemu
 symbolizowała przejęcie przez władców Moskwy („trzeciego Rzymu”)
schedy po cesarzach bizantyjskim
 jako pierwsi byli nią koronowani Wasyl III oraz Iwan IV Groźny,
duma bojarska pełni funkcje doradcze, była organem decyzyjnym tylko w okresach
małoletniości carów
Sudiebnik-zbiór praw, który doprowadził do ujednolicenia prawa i centralizacji władzy
w Moskwie
„opricznina”- początkowo przydział w ziemi dla wdowy po śmierci męża - znajdował
się poza główną częścią majątku, który miał zostać podzielony.
 System rządów w państwie z czasów Iwana IV Groźnego – cel: doprowadzić
do umocnienia absolutnej władzy monarchy
