Ludwik XIII i kardynał Richelieu

Wprowadzenie
Przeczytaj
Schemat
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Fragment listu Malherbe’a do Men na, [w:] Historia powszechna 1500–1548. Wybór
tekstów źródłowych, oprac. S. Cynarski, Kraków 1981, s. 185.
Źródło: Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 2012, s. 388.
Źródło: Stany Generalne, [w:] M. Kinstler, M.J. Ptak, Powszechna historia państwa i prawa.
Wybór tekstów źródłowych, Wrocław 1996, s. 59–60.
Źródło: Stany Generalne, [w:] Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów
źródłowych, oprac. M. Kinstler, M.J. Ptak, Wrocław 1996, s. 57–58.
Źródło: Historia powszechna 1500–1548. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Cynarski,
Kraków 1981, s. 200–201.
Źródło: Stany Generalne, [w:] Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów
źródłowych, oprac. M. Kinstler, M.J. Ptak, Wrocław 1996, s. 59–60.
Źródło: Testament kardynała Richelieu, [w:] Historia powszechna 1500–1548. Wybór
tekstów źródłowych, oprac. S. Cynarski, Kraków 1981, s. 186–188.
Źródło: Jean Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, [w:] Historia powszechna 1500–1548.
Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Cynarski, tłum. B. Bierzanek, Z. Izdebski, J.
Wróblewski, Kraków 1981, s. 200–201.
HIstoria powszechna XVi-XVII
 Ludwik XIII i kardynał Richelieu

Philippe de Champaigne, Potrójny portret kardynała Richelieu, obraz powstał między 1637 a 1642 r.
Źródło: Na onal Gallery w Londynie, domena publiczna.

Lata panowania Henryka IV Burbona we Francji (1589–1610) to okres wzmacniania władzy

królewskiej i stabilizacji wewnętrznej państwa po latach wojen hugenockich. Król
zdecydowanie łamał opór arystokracji i nie zwoływał Stanów Generalnych. Stworzył
sprawną i lojalną administrację, silną armię oraz uzdrowił finanse państwa. Prowadził
politykę antyhabsburską – popierał niemieckich protestantów i udzielał pomocy
Niderlandom. Zginął 14 maja 1610 r. w Paryżu, zasztyletowany przez katolickiego fanatyka
Ravaillaca. Jego syn i następca Ludwik XIII kontynuował działania wzmacniające absolutną
władzę królewską, w czym wydatnie pomógł mu pełniący funkcję pierwszego ministra
kardynał Armand de Richelieu. Zdecydował się także na rozprawę z francuskimi
hugenotami i zlikwidowanie ich „państwa w państwie”.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Opiszesz, w jaki sposób Ludwik XIII rozpoczął swoje rządy i jaką rolę odgrywało
w nich jego otoczenie.
Przeanalizujesz, czy małżeństwa między potomkami europejskich władców
stanowiły gwarancję współpracy między państwami.
Wyjaśnisz, jakimi pobudkami kierował się katolicki kardynał Richelieu w konfrontacji
z francuskimi protestantami i czy religia miała w niej znaczenie.
Ocenisz działalność kardynała Richelieu i to, czy rzeczywiście „racja stanu” była jej
najważniejszym wyznacznikiem.
Omówisz, w jaki sposób budowano podstawy francuskiego absolutyzmu.
Przeczytaj

Zbyt młody, by samodzielnie rządzić

Ludwik XIII (panujący w latach 1610–1643) w chwili śmierci ojca miał dziewięć lat. W czasie
jego małoletności państwem kierowała – jako regentka – jego matka Maria de’ Medici,
a bardzo duże wpływy zdobył jej faworyt Concino Concini. Był to okres wyraźnego regresu
politycznego Francji. U władzy brakowało ludzi wybitnych i oddanych monarchii, a na
bieżącą politykę destrukcyjnie działały dworskie intrygi. Zaogniały się stosunki między
hugenotami (francuskimi protestantami) a katolikami, zaostrzała rywalizacja między
arystokracją a dworem. Do tego dochodziła pogarszająca się sytuacja finansowa państwa.

Maria Medycejska (1575–1642) była drugą żoną Henryka IV; w okresie małoletności Ludwika XIII sprawowała
regencję w jego imieniu. W 1617 r. Ludwik XIII odsunął ją od władzy i kazał umieścić w areszcie domowym
w zamku Blois.
Opisz strój Marii Medycejskiej. Czy można z niego wyciągnąć pewne wnioski dotyczące postawy życiowej
i poglądów Marii Medycejskiej?
Źródło: Peter Paul Rubens, Maria Medycejska, 1625, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Maria jako zagorzała katoliczka odsunęła dawnych, hugenockich doradców Henryka,

a w polityce zagranicznej zwróciła się ku Hiszpanii i papiestwu. Rosnące niezadowolenie
doprowadziło do powstania przeciw regentce, któremu przewodził Henryk Burbon, książę
de Condé. W tej trudnej sytuacji dwór francuski postanowił iść na ustępstwa, a królowa
zwołała w 1614 r. Stany Generalne (zgromadzenie reprezentantów trzech stanów Francji).

“ Stany Generalne
 Wszyscy przyznają, że istnieją wypadki, przy których Stany Generalne
są bezwzględnie potrzebne. Dotyczy to fundamentalnych praw
państwa, tj. takich spraw, jak wykonywanie prawa salickiego,
niewzruszalność domeny, okup za królów, jeżeli w czasie wojny
dostali się do niewoli, regencja w tym czasie, jeśli król nie przewidział
jej uprzednio; w tych wszystkich wypadkach wydaje się, że władza
panującego, pozostająca jakby w zawieszeniu, nie może być
zastąpiona inaczej, jak tylko przez zwołanie Stanów Generalnych.
Czy istniały faktyczne przesłanki ku temu, by zwołać Stany Generalne?

Źródło: Stany Generalne, [w:] M. Kinstler, M.J. Ptak, Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych,
Wrocław 1996, s. 59–60.

Jak się później okazało, zwołano je ostatni raz przed wybuchem rewolucji francuskiej w 1789
r. Nie przyniosło to żadnych rezultatów, w klimacie nieustannych sporów plany
przeprowadzenia reformy podatków i finansów państwowych spełzły na niczym.

Ludwik XIII Burbon w wieku 16 lat i jako dorosły. Porównaj kompozycję obrazów i postawę Ludwika na obu
portretach.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Sytuacji wewnętrznej nie zmieniła nawet desperacka próba Ludwika XIII przejęcia
osobistych rządów. W 1617 r. kazał zamordować Conciniego i usunął związanych z nim
ludzi. Młody król nie miał jednak własnej koncepcji rządzenia państwem, więc na kilka
kolejnych lat Francja pogrążyła się w walce o wpływy i władzę, także między frakcjami
katolików a hugenotów.
Anna Austriaczka – najstarsza córka króla hiszpańskiego Filipa III i jedyna żona Ludwika XIII – na obrazie (ok.
1620–1625) Petera Paula Rubensa znajdującym się w Luwrze. Rówieśniczka Ludwika XIII, została jego żoną
w 1615 r., mieli więc oboje po 14 lat. Doszło wtedy do podwójnego mariażu francusko-hiszpańskiego,
ponieważ brat Anny, książę Asturii Filip, został mężem Elżbiety Burbon, młodszej siostry Ludwika. Po śmierci
króla Anna Austriaczka przez 18 lat odgrywała pierwszoplanową rolę w polityce Francji.
Jaką funkcję pełniły małżeństwa w rodzinach królewskich?
Źródło: Peter Paul Rubens, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Sytuacja uległa zmianie dopiero w 1624 r., gdy obowiązki pierwszego ministra zaczął pełnić
kardynał Armand de Richelieu – jeden z najwybitniejszych mężów stanu w historii
Francji. Nowy pierwszy minister swoją karierę rozpoczął jeszcze za panowania Henryka IV,
który w 1606 r. mianował go biskupem Luçon. Dzięki protekcji Marii Medycejskiej w 1622 r.
został mianowany kardynałem. Ludwik XIII obdarzył kardynała pełnym zaufaniem i uznał
jego prymat w kierowaniu państwem. Richelieu okazał się godny tego zaufania, za cel swojej
polityki obrał walkę o wzmocnienie autorytetu i władzy króla oraz obronę państwa przed
wrogami zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi.
Kardynał Richelieu jako zasadę prowadzonej przez siebie polityki uznawał „rację stanu”. Dążył do umocnienia
pozycji międzynarodowej Francji kosztem Habsburgów – wprowadził Francję do wojny trzydziestoletniej
(1618–1648) po stronie protestantów, popierał króla Szwecji Gustawa II Adolfa przeciw Austrii. Jak taka
polityka mogła wpływać na relacje kardynała z królową Anną Austriaczką?
Źródło: Philippe de Champaigne, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rozprawa z hugenotami
Całą drugą dekadę panowania Ludwika XIII wypełniła wojna, której celem była likwidacja
hugenockiego „państwa w państwie”. Hugenoci w 1620 r. stanowili ok. 8 proc. ogółu
ludności Francji i zamieszkiwali głównie jej południowe i zachodnie prowincje. Od 1598 r.
na mocy edyktu nantejskiego cieszyli się dużymi swobodami religijnymi - mieli zapewnioną
wolność polityczną i wyznania (choć nie mieli zgody na uprawianie kultu na terenie Paryża)
oraz równouprawnienie wobec katolików, mogli tworzyć m.in. własne szkoły
i uniwersytety, budować protestanckie kościoły czy szpitale. Gwarancją wydanego aktu
prawnego było około sto tzw. miejsc bezpieczeństwa, w tym potężne twierdze La Rochelle
i Montauban.

Ludwik XIII chciał zademonstrować swoją siłę, czego wynikiem było m.in. wcielenie
Navarry (do tej pory połączonej z królestwem osobą władcy) do monarchii francuskiej. Na
skutek walk armii królewskiej z oddziałami hugenockimi w 1621 r. hugenoci stracili ok.
jednej trzeciej swojego dotychczasowego stanu posiadania, ale w zawartym w następnym
roku pokoju uzyskali potwierdzenie dotychczasowych wolności religijnych na pozostałym
terenie. Bunty hugenotów jednak nie ustawały: w 1625 r. doszło do kolejnej rebelii La
Rochelle, dwa lata później francuscy protestanci otrzymali nawet dużą pomoc zbrojną
z Anglii.
Port w La Rochelle. W XII i XIII w. mieli tu swoją siedzibę templariusze, do XV w. był to największy port Francji
nad Oceanem Atlantyckim.
Co może świadczyć o dawnej potędze miasta?
Źródło: Remi Jouan, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-ND 3.0.

Kardynał Armand de Richelieu nie był fanatykiem religijnym, ale po objęciu steru rządów
kontynuował walkę z hugenotami. Widział w nich nie tyle wrogów religijnych, ile groźny
czynnik polityczny, destabilizujący sytuację w państwie i angażujący obce mocarstwa
w spory wewnętrzne. Armia królewska przystąpiła do oblężenia La Rochelle. Anglicy
dwukrotnie starali się przyjść oblężonym z pomocą, ale ich okręty nie zdołały się przebić
przez francuską blokadę. Po tragicznym 14‐miesięcznym oblężeniu twierdza skapitulowała
28 października 1628 r., spośród 28 tys. mieszkańców do kapitulacji dotrwało zaledwie 5,5
tys. W czerwcu następnego roku zaniechała oporu armia hugenocka walcząca
w Langwedocji.
La Rochelle była jedną z czterech twierdz przyznanych hugenotom na mocy traktatu w Saint-Germain.
Dowodzone przez kardynała Richelieu wojska zbudowały w poprzek zatoki tamę z zatopionych barek i gruzu.
W ten sposób uniemożliwiono dostarczanie do miasta płynących z Anglii posiłków i zapasów żywności.
Twierdza skapitulowała na skutek głodu.
Jakie znaczenie dla króla, a jakie dla hugenotów miała kapitulacja La Rochelle?
Źródło: e Siege de La Rochelle, F. de Vaux de Fole er, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kardynał Richelieu kierujący oblężeniem La Rochelle. W jaki sposób malarz przedstawił na obrazie pierwszego
ministra Francji?
Źródło: Henri Paul Mo e, Oblężenie La Rochelle, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pokonani hugenoci nie byli zdolni do dalszego oporu i musieli przyjąć narzucone im twarde
warunki. Stracili wszystkie miejsca bezpieczeństwa, odebrano im również prawo do
zgromadzeń. Jednak wydany w 1629 r. przez Ludwika XIII „edykt łaski” zapewniał im
wolność wyznania.
Państwo absolutne Richelieugo
Rozprawa z hugenotami była krokiem
w stronę wzmocnienia królewskiego
autorytetu. Kardynał Armand de Richelieu
uchodzi za twórcę francuskiego
absolutyzmu, a mimo to w polityce
wewnętrznej jego działania nie skupiały się
wcale na głębokich reformach
i radykalnych zmianach ustrojowych.
Władzę monarszą wzmacniał przede
wszystkim przez ograniczanie przywilejów
stanowych arystokracji i szlachty. Przejawy
oporu tłumił skutecznie i bezwzględnie.
Francuski okręt z XVII wieku.Dlaczego XVII-wieczna
Francja rozbudowywała swoją flotę? Systematycznie likwidował stany
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. prowincjonalne i centralizował
administrację. Temu ostatniemu celowi
służyła przede wszystkim stopniowa reforma urzędu intendentów. Richelieu wysyłał ich na
prowincję z zadaniem czasowego sprawowania różnych funkcji państwowych. Władza
intendentów jako reprezentantów króla była praktycznie nieograniczona i na czas
wykonywania misji w prowincji zawieszała działalność lokalnych władz.

Budowa monarchii absolutnej wymagała dużych nakładów finansowych. Richelieu zdawał

sobie sprawę, że najlepszą rękojmią wewnętrznej, a także międzynarodowej pozycji państwa
jest jego bogactwo. Dlatego osobiście angażował się w działania, które miały mu zapewnić
silną pozycję ekonomiczną. Przyjął nawet tytuł generalnego nadintendenta żeglugi
i handlu, aby osobiście nadzorować francuską żeglugę. Utworzył specjalny urząd do spraw
rozbudowy floty i doprowadził do wykupienia z rąk prywatnych przez państwo wielu
portów.
Połówka luidora – złotej monety francuskiej, bitej od 1640 r. aż do 1791 r. Na luidorach umieszczano wizerunki
panujących królów francuskich. Do czego może nawiązywać wieniec na głowie Ludwika XIII?
Źródło: Jean Varin, Na onal Numisma c Collec on, Na onal Museum of American History, Wikimedia Commons, domena
publiczna.

W handlu międzynarodowym stosował politykę merkantylistyczną: sprzyjał rodzimemu

handlowi, starał się ograniczać import towarów zagranicznych. Działania te łączył ze
wsparciem dla francuskiego przemysłu – za jego rządów powstały manufaktury w Lyonie,
Paryżu i Montpellier.

Natomiast dalekie od oczekiwań okazały się rezultaty francuskiej polityki kolonialnej.

Kolonizacja Kanady przebiegała powoli, a francuskie kompanie handlowe prosperowały
słabo i w większości upadały po roku działalności.

Kosztowne decyzje
Cena budowy monarchii absolutnej była wysoka. Ogromne były również wydatki związane
z włączeniem się Francji do wojny trzydziestoletniej (1618‐1648r.), ponieważ Francja
pokrywała nie tylko koszty utrzymania i modernizacji własnej armii, ale również wypłacała
bardzo wysokie subsydia sojusznikom. Zwiększające się nakłady finansowe państwa musiało
pokryć społeczeństwo. Król miał nieograniczone możliwości nakładania podatków bez
zgody stanów, więc obciążenia podatkowe rosły, dotykając głównie chłopów
i mieszczaństwo. Dochody z podatku bezpośredniego skoczyły z 11,5 mln liwrów w 1610 r.
do 44 mln w 1643 r. Nie mniej dokuczliwe były podatki pośrednie, zwłaszcza podatek od
wina i znienawidzony podatek solny.
Broń chłopska używana w powstaniu z 1626 r. wg miedziorytu z XVII w. (Biblioteka Jagiellońska, Kraków).
Scharakteryzuj broń używaną przez chłopów.
Źródło: Wielka historia świata, Miedzioryt, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie.

Szybki wzrost obciążeń był główną przyczyną rebelii za panowania Ludwika XIII.
Wybuchały często, niemal każdego roku, ale zwykle obejmowały ograniczony obszar.
W buntach brała udział zubożała ludność miejska i chłopi, nierzadko uczestniczyła w nich
również szlachta, a nawet niższy kler. Jednym z większych była tzw. rewolta bosonogich,
która wybuchła w 1639 r. w Dolnej Normandii. Przyczyną były nadmierne obciążenia
podatkowe, których ludność – wcześniej zdziesiątkowana przez zarazę i zrujnowana przez
rabunki stacjonujących żołnierzy – nie mogła udźwignąć. W szczytowym okresie armia
powstańcza, składająca się głównie z robotników salin i chłopów, liczyła ok. 4 tys. ludzi,
którym przewodziły miejscowa drobna szlachta i duchowieństwo.

Słownik
absolutyzm

(łac. absolutus - zupełny, bezwzględny), forma rządów, w której cała władza spoczywa
w rękach monarchy, będącego źródłem prawa i stojącego ponad nim
edykt

(łac. edictum - obwieszczenie, rozporządzenie) we Francji do rewolucji 1789–99 ustawa

królewska normująca określone kwestie szczegółowe
edykt nantejski

rozporządzenie króla Francji Henryka IV wydane 13 kwietnia 1598 r. w Nantes; edykt

nantejski zakończył francuskie wojny religijne i określił zasady współistnienia katolików
i protestantów: na jego mocy wprowadzono we Francji wolność wyznania, a hugenoci
 otrzymali równe katolikom prawa, a także swobodę kultu (z wyłączeniem Paryża);
gwarancją przestrzegania edyktu było m.in. przekazanie francuskim protestantom około
stu twierdz na terenie kraju
intendent

(łac. intendens, intendentis - dozorujący), urząd administracyjny w prowincjach

francuskich
manufaktura

(śrdw.-łac. manufactura), wczesnokapitalistyczne przedsiębiorstwo przemysłowe

stosujące podział pracy przy ręcznej produkcji
parlamenty (we Francji)

instytucje sądownicze we Francji pełniące funkcję sądów suwerena, a od 1661 r. sądów

najwyższych
rebelia

(łac. rebellio) - zbrojny spisek, bunt, powstanie

regencja

(łac. rego - rządzę, kieruję), rządy opiekuńcze występujące w ustroju monarchicznym,

polegające na sprawowaniu władzy państwowej przez osobę ustanowioną na okres
małoletności, dłuższej choroby lub nieobecności panującego
Stany Generalne

dawny parlament francuski, będący zgromadzeniem przedstawicieli trzech stanów:

duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa (później tzw. stan trzeci); kompetencje Stanów
Generalnych były niewielkie - w zasadzie był to organ doradczy, posiadający prawo
ustanawiania podatków nadzwyczajnych
subsydium

(łac. subsidium - pomoc), zasiłek pieniężny, bezzwrotne świadczenie materialne

przeznaczone na realizację określonych zadań
hugenoci

(fr. huguenots - członkowie sprzysiężenia), nazwa wyznawców kalwinizmu we Francji

w XVI i XVII w.

Słowa kluczowe
Ludwik XIII, Armand de Richelieu, absolutyzm, hugenoci, edykt nantejski, „edykt łaski”, La
Rochelle

Bibliografia
Baszkiewicz J., Richelieu, Warszawa 1984.

Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław 1999.

Gaxotte P., Ludwik XIV, Warszawa 1984.

Kersten A., Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.

Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI‐XVIII, Warszawa 2012.

Wielka historia świata. Tom 6., S. Grzybowski, Narodziny świata nowożytnego 1453‐1605,
Warszawa 2005.

Wielka historia świata. Tom 7, Świat w XVII w., red. A. Podraza, Warszawa 2005.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‐XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

Pomian R., Wojna, absolutyzm, modernizacja, rewolucja, „Mówią Wieki” 10/1992.

Schemat

Polecenie 1

Kardynał Richelieu jest postacią kontrowersyjną i w historiografii ciągle budzi silne emocje.
Zapoznaj się ze schematem i opisz, w jaki sposób rozumiał on termin „racja stanu”.

Twoja odpowiedź

Polecenie 2

Dokonaj własnego bilansu jego rządów. Określ, które aspekty jego działalności przeważają:
pozytywne czy negatywne? Uzasadnij swoją ocenę.

Twoja odpowiedź

OBIEKT MULTIMEDIALNY
KLIKNIJ, ABY OTWORZYĆ NA PEŁNYM EKRANIE

Potrójny portret kardynała de Richelieu (prawdopodobnie 1642), autor: Philippe de Champaigne

Źródło: Na onal Gallery w Londynie, domena publiczna.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Przyporządkuj wymienione wydarzenia do odpowiednich dat.

1614 1618 1622 1626 1630 1634 1638 1642 1646

1614 1618 1628 1632 1639 1648

1635 1642 1649

1 wybuch wojny trzydziestoletniej 2 pokój wes alski 3 rewolta bosonogich

4 początek wojny domowej w Anglii

5 ostatnie w XVII w. posiedzenie Stanów Generalnych 6 egzekucja Karola I w Anglii

7 zdobycie La Rochelle 8 bitwa pod Lützen

9 włączenie się Francji do wojny trzydziestoletniej

Ćwiczenie 2 輸

Przeczytaj fragment dzieła Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej Jeana Bodina i wskaż dokończenie
zdania zgodne z jego treścią.

“
Jean Bodin

Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej

Suwerenność jest absolutną i nieustającą władzą rzeczypospolitej –

władza ta jest nieustająca […]. Otóż suwerenność nie jest ograniczona
ani co do władzy, ani co do zakresu, ani co do pewnego czasu. […]
Trzeba, aby ci, którzy są suwerenni, nie byli w żaden sposób poddani
rozkazodawstwu drugiego i aby mogli wydawać i znosić prawa dla
poddanych, lub unicestwiać prawa nieużyteczne, aby w ich miejsce
stanowić inne. Nie może tego czynić nikt, kto sam jest poddany
prawom. Nikt też nie może tego zrobić w stosunku do tych, którzy mają
rozkazodawstwo nad nimi. […] Ustawy suwerennego księcia, jakkolwiek
są oparte na dobrych i żywotnych racjach, niemniej zależą tylko od jego
wyłącznej wolnej woli. […] Po tym poznaje się wielkość i majestat
prawdziwego księcia suwerennego, gdy stany całego ludu są
zgromadzone, przedstawiając wnioski i prośby swojemu księciu w całej
pokorze, nie mając żadnej władzy niczego rozkazywać, polecać ani
rozpatrywać i gdy to, co spodoba się księciu uznać lub odrzucić, nakazać
lub zakazać, uważane jest za prawo, za edykt, za rozporządzenie. […]
Konkludujemy tedy, że suwerenność monarchy nie jest w niczym
naruszona ani zmniejszona w obecności stanów, ale przeciwnie, jego
majestat jest znacznie większy i wspanialszy, gdy się widzi, jak cały lud
uznaje go za suwerena. […] Widać stąd, że zasadniczy punkt
suwerennego majestatu i absolutnej władzy polega głównie na
ustanawianiu praw dla poddanych w ogólności bez ich zgody.

Źródło: Jean Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, [w:] Historia powszechna 1500–1548. Wybór tekstów źródłowych,
oprac. S. Cynarski, tłum. B. Bierzanek, Z. Izdebski, J. Wróblewski, Kraków 1981, s. 200–201.
W świetle wywodu Bodina…
 wprowadzenie nowych praw powinno być uwarunkowane zgodą Stanów

Generalnych.

 kompetencje prawodawcze Stanów Generalnych powinny być zwiększone.

 zwoływanie Stanów Generalnych powinno zostać całkowicie zaniechane.

rola Stanów Generalnych powinna być ograniczona do formułowania próśb wobec


króla.
Ćwiczenie 3 輸

Przeczytaj fragment testamentu politycznego Richelieugo i na jego podstawie oraz własnej

wiedzy uzupełnij zamieszczone pod nim zdania.

“ Testament kardynała Richelieu

Dwie były choroby, toczące Francję: herezja i swawola. Obydwie

uleczył Ludwik swoim orężem a moją radą. Pierwsza choroba tak się
wyodrębniała, że w granicach jednego królestwa liczono wiele
państewek. Religia tolerowana przez władców, ledwo raczyła tolerować
prawowitego króla. Z dwunastu warowni przyznanych gwoli
bezpieczeństwa, uczyniono tyleż przedmurzy buntu; w stu miastach
płonęło zarzewie stu republik […]. Ja zmierzyłem się z tym smokiem,
którego inni ministrowie, moi poprzednicy, lękali się podrażnić. Ludwik
zdobywa […] i w tym jednym mieście zwycięża wszystkie wrogie
żywioły. W jednym roku bierze trzysta zamków i w kilka niemal dni
odnosi triumf, w granicach Francji zwycięża drugie królestwo i jakoby
dwa razy zostaje królem.

Źródło: Testament kardynała Richelieu, [w:] Historia powszechna 1500–1548. Wybór tekstów źródłowych, oprac. S.
Cynarski, Kraków 1981, s. 186–188.

Religią, o której mowa w tekście źródłowym, jest kalwinizm  / luteranizm  . We

Francji jej wyznawców nazywano purytanami  / hugenotami  . Na mocy wydanego
1598 r. edyktu nantejskiego  / „edyktu łaski”  otrzymali oni wolność wyznania

i szereg przywilejów. Ich główną twierdzą i najważniejszym punktem oporu była twierdza

La Rochelle  / Calais  , która została zdobyta przez wojska królewskie w 1628 

/ 1632  r.
Ćwiczenie 4 醙

Zapoznaj się z tekstem źródłowym, a następnie na podstawie jego treści oraz własnej wiedzy
określ, które zdania zamieszczone w tabeli są prawdziwe, a które fałszywe.

“ Stany Generalne

Wszyscy przyznają, że istnieją wypadki, przy których Stany Generalne

są bezwzględnie potrzebne. Dotyczy to fundamentalnych praw
państwa, tj. takich spraw, jak wykonywanie prawa salickiego,
niewzruszalność domeny, okup za królów, jeżeli w czasie wojny dostali
się do niewoli, regencja w tym czasie, jeśli król nie przewidział jej
uprzednio; w tych wszystkich wypadkach wydaje się, że władza
panującego, pozostająca jakby w zawieszeniu, nie może być zastąpiona
inaczej, jak tylko przez zwołanie Stanów Generalnych. […] Należy
jeszcze zauważyć, że dawniej uprawnienia stanów były większe niż
ostatnio: król nie mógł nakładać nowych subsides bez zgody stanów;
jest to zaznaczone w wielu momentach naszych dziejów, gdy
podkreślano, że królowie, nie posiadający innych zwykłych dochodów
poza dochodami z domeny, nakładali podatki jedynie za zgodą trzech
stanów, skoro tylko było konieczne, aby ludność świadczyła ze swych
dóbr na wydatki wojenne i obronę państwa. Pozostał jeszcze jakiś ślad
tych starych uprawnień stanów w pewnych prowincjach królestwa,
w których trzy stany z prowincji zbierają się, aby ustalić sumy mające
być nałożone na ludność. Istnieje nadto jeszcze jeden szczególny
wypadek, w którym trzy stany mają moc tworzenia prawa
partykularnego, a mianowicie przy układaniu obowiązującego prawa
zwyczajowego, będącego rzeczywistym prawem cywilnym prowincji.
Podkreśla się w ten sposób starożytną wolność ludu francuskiego, który
miał moc tworzyć dla siebie prawa, moc podobną do tej, jaką miał lud
rzymski zasiadając w komicjach.

Źródło: Stany Generalne, [w:] Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M. Kinstler, M.J.
Ptak, Wrocław 1996, s. 59–60.
 Zdanie Prawda Fałsz
Stany Generalne to kilkunastoosobowa rada królewska
 
składająca się z ministrów.
Za panowania Ludwika XIII nastąpił wzrost kompetencji
 
Stanów Generalnych.
Colbert uważał, że Stany Generalne są potrzebne
 
w sytuacjach nadzwyczajnych.
W świetle źródła Stany Generalne decydowały
 
o uchwaleniu nowych podatków.

Do kompetencji Stanów Generalnych należało

 
regulowanie prawa zwyczajowego.
Ćwiczenie 5 醙

Przeanalizuj ilustrację i wykonaj polecenia.

Zabójstwo Conciniego w drodze do Luwru, 24 kwietnia 1617 r., autor nieznany.

Źródło: 1908, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Napisz, na czyje polecenie dokonano zamachu na Conciniego i jakie cele polityczne

przyświecały zleceniodawcy.

Na podstawie ilustracji przedstaw okoliczności zabójstwa Conciniego i przebieg zamachu.

Ćwiczenie 6 難

Przeczytaj tekst źródłowy i na jego podstawie wykonaj zamieszczone pod nim polecenia.

“ Stany Generalne

Stany generalne otwarte dnia 27 października 1614 r., toczyły swe

obrady do 23 lutego roku następnego. […] Skoro zaczęto rozprawiać
o naprawie błędów istniejących w państwie, podniosły się spory, które
nie łatwo przyszło uśmierzyć. Stan szlachecki zwrócił się do
duchowieństwa z propozycją wspólnej prośby do króla, by
w oczekiwaniu wyniku obrad nad utrzymaniem lub zniesieniem prawa
o dziedziczności urzędów, zechciał powstrzymać wypłatę odnośnej
należności i na rok następny. […] Duchowieństwo, zważywszy, że dzięki
temu prawu wymiar sprawiedliwości, będący najistotniejszą
prerogatywą Korony, zostaje oddzielony od osoby króla i przemieniony
na własność osób prywatnych, że bramy sądownictwa stoją otworem
przed nieletnimi dziećmi, od których zależy nasza fortuna, życie i cześć,
że cnota nie ma odtąd dostępu na urzędy […], zważywszy to wszystko,
postanowiło przyłączyć się w tej sprawie do szlachty. […] Stan trzeci,
którego deputowani mieli zlecone w głównych artykułach swych
instrukcyj domagać się zniesienia owego prawa, przesłał
duchowieństwu swój akces do powyższej prośby; że jednak większość
posłów rekrutowała się spośród urzędników, którym interes osobisty
nakazywał działać wbrew instrukcjom, przeto chcąc się zręcznie
wywinąć z całej sprawy, dorzucili prośbę, by duchowieństwo i szlachta
przyłączyli się w zamian do dwóch próśb, jakie zamierzali wnieść przed
oblicze N. Pana: pierwsza, by zważywszy ubóstwo ludu, raczył zawiesić
ściągnięcie podatku zwanego la taille; druga, by uwzględniwszy
wynikające stąd, jako też z wstrzymania opłat za urzędy zubożenie
skarbu, raczył zawiesić wypłacanie pensyj i gratyfikacyj, ciążących na
jego etacie. Duchowieństwo i szlachta trafnie osądzili, że powyższa
odpowiedź stanu trzeciego, pod pozorami zgody równała się odmowie.
 Źródło: Stany Generalne, [w:] Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M. Kinstler, M.J.
Ptak, Wrocław 1996, s. 57–58.

Wyjaśnij, na czym polegała strategia deputowanych stanu trzeciego i czym była

spowodowana.

Oceń postępowanie deputowanych stanu trzeciego wobec swoich wyborców.

Ćwiczenie 7 難

Przeanalizuj tekst źródłowy oznaczony jako źródło A oraz fragment opracowania naukowego,
oznaczonego jako źródło B, a następnie wykonaj polecenie.

Źródło A

“ Fragment listu Malherbe’a do Mentina

Rzuciwszy okiem na wszystkie braki dzisiejszej Francji, doszedł do

wniosku, że jedynym sposobem zaradzenia im będzie poprawianie
handlu; postanowił tedy, pod powagą króla, pracować z całą
świadomością w tym kierunku, i utrzymując dostateczną liczbę okrętów,
uczynić oręż Jego Królewskiej Mości groźnym tam, gdzie dawniej ledwo
było znane imię jego poprzedników. […] Przestrzeń pomiędzy Renem
a Pirenejami jest w jego oczach za ciasna dla lilii francuskich. Pragnie,
by zajęły one oba brzegi morza Śródziemnego, sięgając stamtąd swą
wonią na najdalsze krańce Wschodu. Osądźcie, proszę, po rozległości
jego planów ogrom jego odwagi.

Źródło: Fragment listu Malherbe’a do Men na, [w:] Historia powszechna 1500–1548. Wybór tekstów źródłowych,
oprac. S. Cynarski, Kraków 1981, s. 185.

Źródło B

“
Z. Wójcik

Historia powszechna. Wiek XVI-XVII

Doceniając w pełni znaczenie floty, przyjął Richelieu w 1626 r. tytuł

generalnego nadintendenta żeglugi i handlu (surintendant général de la
naviga on et du commerce), by osobiście nadzorować sprawy morskie.
[…] W sprawie floty plan rządowy przewidywał uzbrojenie około 50
większych okrętów wojennych oraz utworzenie niezbędnej liczby
mniejszych jednostek. […] Widocznym rezultatem działalności w tej
 dziedzinie było 38 okrętów tworzących w 1636 r. fotę atlantycką,
z której dwanaście liczyło ponad 500 ton wyporności, a więc należało
do jednostek wielkich. Rozległe były również plany Richelieugo
dotyczące kolonizacji i francuskich kompanii handlowych. W tej
dziedzinie powstała jednak duża dysproporcja między zamierzeniami
a osiągnięciami. […] Francja wyraźnie nie dotrzymywała tu kroku
Holandii i Anglii. Również polityka kolonialna absolutyzmu francuskiego
nie dała w tym czasie zbyt wielkich rezultatów, mimo owocnej
działalności wspomnianego już przez nas Samuela Champlaina. W 1642
r. liczba kolonistów francuskich w Kanadzie nie przekraczała 200 osób.

Źródło: Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI-XVII, Warszawa 2012, s. 388.

Które z planów kardynała, przedstawionych w liście Malherbe’a do Men na (źródło A),
w świetle opracowania naukowego Z. Wójcika (źródło B) zostały zrealizowane, a które nie?

Plany zrealizowane

Plany niezrealizowane
Ćwiczenie 8 輸

Przyporządkuj wymienione opisy do cech monarchii stanowej i monarchii absolutnej.

Cechy monarchii stanowej

Państwo ogranicza import przy

pomocy ceł.

Państwo występuje w roli

inwestora.
Cechy monarchii absolutnej
Król dysponuje stałą silną armią
zawodową.

Stany uprzywilejowane
uczestniczą w sprawowaniu
władzy.

Działalność naukowa
i artystyczna podlega cenzurze
państwowej.

W podejmowaniu decyzji
politycznych współuczestniczą
ciała przedstawicielskie.

Cła i podatki pełnią funkcję

wyłącznie fiskalną (czyli
przynoszącą skarbowi państwa
dochody).

Podstawową siłą zbrojną jest

pospolite ruszenie.

Cała władza skupiona jest

w ręku króla.
Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia 2022, Historia

Temat: Ludwik XIII i kardynał Richelieu

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

XVII. Europa w XVI–XVII w.

Uczeń:

1) przedstawia drogę do nowego modelu monarchii europejskich w epoce nowożytnej,

z uwzględnieniem charakterystyki i oceny absolutyzmu francuskiego;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

opisuje, w jaki sposób Ludwik XIII rozpoczął swoje rządy i jaką rolę odgrywało w nich
jego otoczenie;
wyjaśnia, jakimi pobudkami kierował się katolicki kardynał Richelieu w konfrontacji
z francuskimi protestantami i czy religia miała w niej znaczenie;
ocenia działalność kardynała Richelieu i to, czy rzeczywiście „racja stanu” była jej
najważniejszym wyznacznikiem;
charakteryzuje, w jaki sposób budowano podstawy francuskiego absolutyzmu.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
 konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy uczniom temat lekcji, nawiązując do zagadnień

opisanych w sekcji „Wprowadzenie”. Omawia cele lekcji.
2. Prowadzący zadaje uczniom pytanie o umiejscowienie tematu lekcji w czasie. Pyta:
W jakim okresie się znajdujemy? Co ważnego działo się wcześniej?

Faza realizacyjna:

1. Metoda jigsaw. Uczniowie odliczają do trzech. Łączą się w zespoły według

przydzielonych numerów. Każda grupa opracowuje fragment materiału z sekcji
„Przeczytaj”:

Grupa 1 – Zbyt młody, by samodzielnie rządzić;

Grupa 2 – Rozprawa z hugenotami;
Grupa 3 – Państwo absolutne Richelieugo oraz Kosztowne decyzje.

Po zakończeniu pracy uczniowie zmieniają zespoły tak, by w każdym znalazła się

przynajmniej jedna osoba z poprzednich grup. Uczniowie dzielą się wiedzą zdobytą
wcześniej i uczą się od siebie nawzajem. Chętne/wybrane osoby omawiają przydzielone
zagadnienia. Pozostali uczniowie mogą zadawać pytania i weryfikować przedstawione
informacje.
 3. Praca z multimedium. Nauczyciel poleca uczniom, aby zapoznali się ze schematem,
a następnie wykonali polecenie 1, opisując, w jaki sposób kardynał Richelieu rozumiał
termin racja stanu. Uczniowie dzielą się na grupy i opracowują odpowiedzi. Po
ustalonym wcześniej czasie przedstawiciel wskazanej (lub zgłaszającej się na ochotnika)
grupy prezentuje propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie ustosunkowują się do
niej. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia ją, udzielając także uczniom informacji
zwrotnej.
4. W kolejnym kroku uczniowie wykonują polecenie 2, tym razem pracując w parach.
Podobnie jak w przypadku pierwszego polecenia, także i teraz prezentacji dokonuje
wybrana dwójka uczniów, a pozostałe pary odnoszą się do jej propozycji.
5. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia nr 1‐4, pracując na tekstach
źródłowych. Sprawdzają rozwiązanie z innym uczniem i ustalają jedną wersję
odpowiedzi.
6. Uczniowie wykonują w parach ćwiczenia nr 5‐8. Nauczyciel sprawdza poprawność
wykonanych zadań, omawiając je wraz z uczniami.

Faza podsumowująca:

1. Omówienie ewentualnych problemów z rozwiązaniem ćwiczeń i poleceń z sekcji

„Sprawdź się”.
2. Wybrany uczeń podsumowuje zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.
3. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów.

Praca domowa:

1. Opracuj podsumowanie tematu „Ludwik XIII i kardynał Richelieu” w formie pytań do

krzyżówki.

Materiały pomocnicze:

Baszkiewicz J., Richelieu, Warszawa 1984.

Baszkiewicz J., Historia Francji, Wrocław 1999.

Gaxotte P., Ludwik XIV, Warszawa 1984.

Kersten A., Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.

Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI‐XVIII, Warszawa 2012.

Wielka historia świata. Tom 6., S. Grzybowski, Narodziny świata nowożytnego 1453‐1605,
Warszawa 2005.

Wielka historia świata. Tom 7, Świat w XVII w., red. A. Podraza, Warszawa 2005.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‐XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

Pomian R., Wojna, absolutyzm, modernizacja, rewolucja, „Mówią Wieki” 10/1992.

Wskazówki metodyczne:

Uczniowie na podstawie sekcji „Schemat” przygotowują prezentację multimedialną

będącą podsumowaniem lekcji.