Pokój westfalski – wielostronny układ kończący wojnę trzydziestoletnią (1618–1648), zawarty 24

października 1648 między Świętym Cesarstwem Rzymskim i Francją (w której małoletniego

Ludwika XIV zastępował w rządach pierwszy minister, kardynał Jules Mazarin) i jej sojusznikami w
Münster oraz między Habsburgami a Szwecją w Osnabrück. Jeden z najbardziej znaczących
traktatów międzynarodowych w historii nowożytnej Europy.

Postanowienia

Kwestie terytoriów i granic

Święte Cesarstwo Rzymskie i Habsburgowie rezygnują na rzecz Francji z: Górnej i Dolnej Alzacji,
twierdz Breisach i Philippsburg oraz Sundgau

Święte Cesarstwo Rzymskie rezygnuje na rzecz Francji z tzw. trzech biskupstw (Metz, Toul,
Verdun) w Lotaryngii (Francja uzyskała je już w 1559, ale pozostały formalnie częścią Rzeszy do
1648)

Święte Cesarstwo Rzymskie uznaje niepodległość i pełną suwerenność Związku Szwajcarskiego

książę-elektor Bawarii zwraca Habsburgom austriackim Górną Austrię

król szwedzki otrzymuje Pomorze Przednie (Vorpommern), wyspę Rugię, arcybiskupstwo Bremy
(bez samego miasta Brema) i biskupstwo Verden oraz prowincje Thedinghausen i Wildeshausen,
tym samym król szwedzki zostaje członkiem Rzeszy (ale głosy w Sejmie Rzeszy przysługujące
biskupom Bremy i Verden otrzymał książę Brunszwika-Lüneburga, czyli Hanoweru)

margrabia-elektor Brandenburgii otrzymuje Pomorze Tylne i biskupstwo kamieńskie (Kamień

Pomorski), a także arcybiskupstwo magdeburskie, biskupstwo Halberstadt i biskupstwo Minden –
jako rekompensatę za utratę Pomorza Przedniego

zarówno król szwedzki, jak i elektor brandenburski otrzymali prawo posługiwania się insygniami
książęcymi władców Pomorza

książę Meklemburgii otrzymał biskupstwo Schwerin

Kwestie pokoju religijnego w Rzeszy

uznanie kalwinizmu za trzecie, obok katolicyzmu i luteranizmu, legalne wyznanie w Rzeszy

ustanowienie, że w przypadku konwersji księcia Rzeszy, która nastąpiła po 1624, poddani owego
władcy zachowują stare wyznanie

luterańscy i kalwinistyczni administratorzy zsekularyzowanych państw kościelnych otrzymali

prawo głosu w Sejmie Cesarstwa (w „ławie skośnej” – Querbank)

potwierdzenie postanowień pokoju religijnego z 1555, unieważnienie edyktu restytucyjnego

Ferdynanda II oraz pokoju praskiego z 1635
Kwestie ustroju Rzeszy

potwierdzenie aktu Ferdynanda III z 1644 – stany Rzeszy otrzymują prawo do samodzielnego
zawierania sojuszy i wypowiadania wojen bez zgody cesarza rzymskiego, ale pod warunkiem, że
ich działania nie będą wymierzone przeciw cesarzowi i Cesarstwu

podział Palatynatu i godności elektorskiej palatyna reńskiego – Palatynat Górny zachował książę
Bawarii, Palatynat Dolny otrzymał Karol Ludwik Wittelsbach, syn Fryderyka V (jako elektor
otrzymał tytuł arcyskarbnika Świętego Cesarstwa Rzymskiego)

zakaz dziedziczenia Palatynatu Dolnego przez elektorów Bawarii w razie wymarcia linii
palatynackiej

wolne miasta Rzeszy (miasta Rzeszy) uzyskały równe z książętami prawo głosu w Sejmie
Cesarstwa

ustalenie, że wszelkie traktaty, umowy i układy wymuszone na stanach Rzeszy siłą stają się
nieważne

potwierdzono prawa i przywileje cesarza, elektorów, książąt i innych stanów Rzeszy,

potwierdzono wyłączne prawo Sejmu Cesarstwa do wypowiadania wojny i zawierania pokoju w
imieniu całej Rzeszy, stanowieniu i interpretacji ogólnoniemieckich aktów prawnych, budowie
zamków i twierdz, zarządzaniu poboru do armii cesarskiej (armii Rzeszy, nie armii Habsburgów
jako władców Austrii), uchwalania podatków na rzecz cesarza i Cesarstwa

traktat westfalski postulował także zwołanie Sejmu Cesarstwa w celu ustalenia reguł elekcji
cesarza rzymskiego, reguł tworzenia nowych stanów Rzeszy, ustalenia stałej kapitulacji wyborczej
cesarza i uregulowania innych bieżących spornych kwestii ustrojowych

Kwestie polityczne

król Francji otrzymał prawo do posyłania swojego przedstawiciela na obrady Sejmu Cesarstwa

król Francji i król Szwecji zostali uznani gwarantami postanowień pokoju

Skutki

Pokój westfalski w 1648 był wielkim zwycięstwem Francji w jej wielowiekowej rywalizacji z
dynastią Habsburgów. Król francuski stał się gwarantem pokoju, a więc także stanu ustrojowego
w Cesarstwie, gwarantem słabości władzy cesarskiej (podobnie, w XVIII w. car Rosji będzie
gwarantem słabości władzy królewskiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów).

Pokój westfalski umacniał niemiecki partykularyzm polityczny i dodatkowo osłabiał cesarski

autorytet, o którego wzmocnienie zabiegali Habsburgowie.

Ostateczne fiasko walki Habsburgów z niemieckim protestantyzmem. Po 1648 w zasadzie nie

będą już wybuchały wojny religijne.
Habsburgowie hiszpańscy musieli ostatecznie przyzwolić na istnienie protestanckich, wolnych i
niepodległych Niderlandów Północnych. W II połowie XVII w. głównym wrogiem Holandii stanie
się Francja, a Hiszpania będzie nawet holenderskim sprzymierzeńcem.

Widząc upadek swoich planów, Habsburgowie główną uwagę skupili na budowie

scentralizowanego państwa absolutnego oraz zdecydowanej walce z reformacją w Austrii,
Czechach i na Węgrzech.

Francja uzyskała Alzację, krainę germańskojęzyczną (dialekt alemański). Alzacja i Lotaryngia będą
punktem zapalnym konfliktów francusko-niemieckich aż do 1945

Wzrosło znaczenie elektorów saskiego i brandenburskiego, których pozycja na arenie

międzynarodowej będzie się odtąd umacniać. Mimo anulowania pokoju praskiego Wettynowie
zachowali Łużyce uzyskane w 1635, a Hohenzollernowie przejęli Pomorze. Będą teraz dążyć do
połączenia go z posiadłościami w Prusach.

Pomimo podziału Palatynatu katolicy zachowali większość głosów w Kurii Elektorów Rzeszy, co
gwarantowało Habsburgom sukcesję tronu niemieckiego i cesarskiego.

Znaczenie wojny trzydziestoletniej i pokoju westfalskiego

Zwycięstwo monarchii absolutnych: największym zwycięzcą okazała się Francja. Upadła

monarchia stanowa w Czechach. Rozpoczął się proces budowy monarchii absolutnych w
Niemczech.

Prawo wszystkich państw niemieckich do własnej polityki zagranicznej. Rzesza staje się luźnym
związkiem państw.

Dowód na nietrwałość pokoju augsburskiego, który wprowadzał wzajemną tolerancję tylko

pomiędzy katolikami a luteranami, pomijał kalwinistów.

Koniec wielkich konfliktów religijnych i trwały pluralizm religijny w Rzeszy.

Wzrost znaczenia armii zawodowych.