Nowe potęgi europejskie w XVII wieku

Upadek znaczenia Hiszpanii

Hiszpania na przełomie XVI i XVII wieku znalazła się w kryzysie. Był on spowodowany
długotrwałym napływem ogromnych ilości szlachetnych kruszców i towarów kolonialnych z
Ameryki. Przyczyniło się do poważnych problemów ekonomicznych m.in.
-Duża inflacja oraz wzrosty cen
-Uzależnienie gospodarki od importu dóbr i surowców, w tym także zboża
Dodatkowo na początku XVII w. król wygnał morysków ( potomkowie muzułmanów, którzy
przyjęli chrześcijaństwo). Ich wygnanie pozbawiło hiszpańską gospodarkę znacznej części
wykwalifikowanych rzemieślników. Innymi błędami było m.in.
-Wojna z Francją, która przyniosła straty i okazała się bezowocna
-Utrata Niderlandów
-Doprowadzenie do wybuchu powstania przez Portugalię i Katalonię ( Portugalia wygrała )
-Utrata na rzecz innych państw części terenów zamorskich

Nowe imperia kolonialne

Jednym z państw które włączyły się do rywalizacji o tereny kolonialne była Anglia, chodź
początkowo były to próby daremne, wszystko zmieniło się w 1607 r. kiedy udało się założyć
pierwszą angielską osadę w Ameryce Północnej i rozpoczęto walkę a tubylcami o tamtejsze tereny.
Kolonizacja nabrała tempa wraz z przybyciem do Ameryki purytanów, czyli angielskich
kalwinistów w 1620 r. Udało im się zająć prawie całe wybrzeże Atlantyku, dzięki czemu te tereny
stały się schronieniem dla wyznawców reformacji. Na Karaibach Anglicy odebrali Hiszpanom
Jamajkę ( ośrodek produkcji cukru i rumu ) oraz inne mniejsze wysepki w Ameryce Południowej.
( część Gujany ). W drugiej połowie XVII w. Anglicy zaczęli również pozyskiwanie kolonii w Azji
i Afryce. Za zakładanie faktorii m.in. w Indiach czy na afrykańskim wybrzeżu niewolniczym
odpowiadały kompanie handlowe, które posiadały nadane przez władców szczegółowe przywileje
na handel w danym obszarze. Od końca XVII w. Anglicy docierali też do Australii, która
ostatecznie skolonizowali dekadę później. Do walk o terytoria zamorskie włączyła się również
Francja. Już w XVI w. jej żeglarze docierali do Ameryki Północnej. Choć początkowe rezultaty nie
przynosiły skutków, końcowo udało im zająć się Kanadę. W XVII w. Kupiecka republika
Holandii utworzyła najpotężniejszą flotę na świecie, pozwoliło im to na przejęcie wielu terenów w
Azji i Ameryce Południowej zajętych wcześniej przez Hiszpanię i Portugalię. Obsługę i ochronę
tych terenów zajmowała się Kompania Zachodnioindyjska. W drugiej połowie XVII w. doszło do
wybuchły trzy wojny angielsko-holenderskie, co prawda Holandia zwyciężyła, ale i tak znaczenie
tego kraju spadło a ich dotychczasowe wpływy w koloniach zaczęła przejmować Anglia.

Zmiana układu Sił nad Bałtykiem.

W XVII w. wyłonił się nowe potęgi w Europie, jednym z nich była Szwecja. Po przejęciu tronu
przez Karola IX Sudermańskiego. Między XVI a XVII w , Szwecja rozpoczęła ekspansje
terytorialną tego państwa. Obszarami ekspansji stały się m.in. Inflanty i Kurlandia należące do
Polski, oraz inne obszary zajmowane przez Danię i Moskwę. W 1617 r udało Szwecji się pozbawić
dostępu do morza Moskwę, a stan ten trwał aż do końca stulecia, władcą któremu udało się
wyprowadzić Szwecję ku potędze był Gustaw II Adolf. Wdrożył on ważne reformy oraz rozpoczął
budowę potężnej armii. Z powodzeniem wziął udział w wojnie trzydziestoletniej. Mimo że zginął w
jednej z bitew,jego wojska dalej walczyły i zdobyły znaczne nabytki terytorialne. Jednak
największy rozmiar państwa osiągnęła pod rządami Karola X Gustawa w trakcie wojny północnej
w latach 1655-1660 ( czyli potopu szwedzkiego ). Szwedzka armia zajęła znaczną cześć
Rzeczpospolitej, co prawda wkrótce musiała zwrócić większość ziem, to zdobyła ogromne łupy
wojenne. Na początku XVII w. dynastia Hohenzollernów objęła swoimi rządami polskie lenno –
Prusy książęce. Ich celem było uwolnienie się spod lenna Polskiego. Znacząco pozycję podniósł
Fryderyk Wilhelm, zwany też Wielkim Elektorem. Wykorzystując skomplikowaną sytuację w
Europie podczas wojny trzydziestoletniej zdołał przyłączyć do Brandenburgii Pomorze Zachodnie,
a w 1657 r. znieść zależność lenną Prus od Rzeczpospolitej. Przeprowadził liczne reformy i
rozpoczął budowę potężnej armii.

Budowa Imperium Moskiewskiego

W XVI w. władzę absolutną sprawował car Iwan IV Groźny, zwaną również samodzierżawiem.
Przeprowadził on wiele reform, które wzmocniły jego rządy i potencjał zbrojny. Podbił z sukcesem
kolejne tereny m.in. rozszerzył granicę Morza Kaspijskiego i rozpoczął zajmowanie Syberii. Jednak
po jego śmieci panował zamęt i walka o władzę wraz z interwencją obcych wojsk zwane Wielką
Smutą . Ostatecznie walka dobiegła końca w 1613 r. kiedy Michał Romanow został wybrany
carem przez bojarzy. Chodź plany polityki bałtyckiej zakończyły się fiaskiem, to z powodzeniem
prowadził ekspansję w innych kierunkach. Romanowie zajęli:
-Część ziem ruskich ze Smoleńskiem oraz lewobrzeżna Ukrainę z Kijowem podczas wojen z Polską
-Syberię, czyli rozległe i obfite w różne bogactw tereny na wschodzie.

Kres ekspansji Tureckiej

Po zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. napór imperium osmańskiego na Europę osłabł na
kilkadziesiąt lat. Jednak w połowie XVI w. ponowną kampanię na Europę rozpoczną sułtan
Sulejman Wspaniały, Jego armia w 1526 r. w bitwie pod Mohaczem pokonała siły Węgierskie i
zajęła ich środkową część wraz z stolicą Budą ( podczas bitwy zginał sam król Węgierski Ludwik
II Jagiellończyk ). Gdy w 1570 r wojska tureckie zagarnęły Cypr, niektóre państwa zagrożone przez
imperium osmańskie zawarły koalicję antyturecką, zwaną Ligą Świętą. Przystąpiły do niej
Hiszpania, Wenecja, papiestwo i zakon joannitów. Dopiero wspólnymi siłami udało się
powstrzymać Turcję. W 1571r. Pod Lepanto chrześcijańska flota rozgromiła siły tureckie.
Problemem dla Turcji była również korupcja urzędników. Mimo to prowadzili skuteczną politykę.
Jej armia ciągle pozostawała potęgą militarną zdolną toczyć równocześnie wojny z Habsburgami,
Rzeczpospolitą, Wenecją, Persją i Rosją. W 1683 r, kampania na tereny Habsburgów zakończyła
się nieoczekiwaną klęską, które zostały odparte spod Wiednia przez wojsko polsko-niemieckie pod
wodzą króla Jana III Sobieskiego. Rok później ( 1684 ) zawarto kolejną koalicję antyturecką. Tym
razem w skład Ligi Świętej weszli główni wrogowie Turcji:
-Rzeczpospolita, papiestwo, Wenecja, cesarstwo, a z czasem także Rosja. Po kilkunastoletniej
wojnie z Turcją w 1699r. Turcja była zmuszona podpisać pokój w Karłowicach , który oznaczał
koniec jej podbojów. Imperium Osmańskie wówczas poniosło olbrzymie stary m.in.
-Habsburgowie podporządkowali sobie prawie całe Węgry i Siedmiogród
-Wenecja zajęła część Dalmacji i ziem Grecji
-Rzeczpospolita odzyskała wytracone ziemie Ukrainy
-Rosja zdobyła dostęp do Morza Azowskiego
W rękach Turków pozostały wyłącznie Bałkany

Absolutyzm we Francji
Początki rządów Burbonów
Rządy burbonów zapoczątkował Henryk IV Burbon. W czasie jego panowania w latach 1594-1610
zdołał on nie tylko wygasić konflikt religijny, lecz także znacznie wzmocnił władzę królewską,
przez wprowadzanie licznych reform:
-Powołał urząd intendentów , którzy zarządzali prowincjami w imieniu monarchy i łączyli szerokie
uprawnienia ze ścisłą zależnością od panującego
-Usprawnił pobór podatków, co pozwoliło na modernizację armii
-Troszczył się o gospodarkę państwa – zabiegał o rozwój rzemiosła i zakładanie koloni, wspierał
rozwój produkcji rolnej. Dzięki jego dzianiom Francja uzyskała silniejszą pozycję w Europie i
mogła skutecznie prowadzić politykę zagraniczną
Francja Kardynała Richelieu
Po nagłej śmierci Henryka IV, na króla Francji koronowano jego dziewięcioletniego syna
Ludwika XIII. Ze względu na jego wiek rządy sprawowała jego matka, co doprowadziło do
osłabienia państwa oraz ponownego wybuchu konfliktów religijnych. Dopiero doradca Armand de
Richelieu polepszył stan Francji. Jego głównym celem było zreformowanie aparatu urzędniczego.
W miejsce arystokratycznej rady królewskiej wprowadzono zatem rząd tworzony z ministrów.
Richelieu objął w nim kluczową rolę pierwszego ministra, czyli premiera. Zmniejszono uprawienia
samorządowców miast i parlamentów prowincjonalnych. Od 1614 r. władca zaprzestał również
zwoływania Stanów Generalnych, czyli francuskiego parlamentu. W calu zlikwidowania opozycji
wewnętrznej uszczuplono przywileje szlacheckie, a posiadającym dużą autonomię protestantom
wypowiedziano wojnę. Po czternastomiesięcznym oblężeniu w 1628 r. padła ostatnia twierdza
hugenotów we Francji – La Rochelle. Protestanci stracili swoje prawa polityczne, zachowali
jedynie tymczasową swobodę kultu. Zmiany wprowadzone przez kardynała Richelieu doprowadziły
do powstania absolutyzmu, czyli ustroju w którym król sprawuje całkowitą władzę, jednak musi
uwzględniać zasady religijne oraz zwyczaje dynastyczne ( np. porządek dziedziczenia tronu )

Pierwszy Minister Mazarin

W 1643r. Po śmierci Ludwika XIII, na króla koronowano jego pięcioletniego syna Ludwika XIV
W okresie małoletności monarchy władzę sprawowała jego matka, królowa Anna Austriaczka oraz
kardynał Jules Mazarin ( pierwszy minister, następca Richelieu ). Ten niestabilny okres chcieli
wykorzystać wszyscy niezadowoleni z utraconych praw. W latach 1648-1653 przeciwko
królewskiemu absolutyzmowi wysępiły zatem różne grupy społeczne od arystokratów, przez
hugenotów, władze lokalne po biedotę miast i wsi. Najpierw w Paryżu wybuchła rebelia z
żądaniami zakazu podnoszenia podatków bez zgody parlamentu, zlikwidowania intendentów i
zniesienie możliwości aresztowania obywateli bez wyroku sądu. Mazarin poszedł na pozorną
ugodę, ale z czasem zdecydował się na zaostrzenie sporu. W efekcie rozpoczęła się wojna domowa,
do której wkrótce przystąpili również arystokraci dążący do odzyskania przywilejów i utraconych
wpływów.
Ostatecznie Mazarinowi udało się stłamsić powstania określane mianem frondy. Elity społeczne
pogodziły się z wprowadzaniem absolutyzmu, traktując go jako gwarancję spokoju i
bezpieczeństwa. Niezadowoleni arystokraci i szlachta została ułagodzona nadaniem stanowisk i
drobnymi przywilejami.

Rządy Ludwika XIV

W 1661 r. po śmierci Mazarina, Ludwik XIV zlikwidował urząd pierwszego ministra i w wieku 22
lat rozpoczną samodzielne rządy. Nastąpiło wówczas pełne utożsamienie władcy z państwem co
dobrze wyrażają przypisywane królowi słowa „Państwo to ja”. Jego system rządów opierał się na
rozwiązaniach zaprowadzonych w czasach Richelieu i Mazarina, dodatkowo podczas jego rządów
( ponad pół wieku ) nie zwołał żadnego Stanu Generalnego. Najwyższa władza była sprawowana
przez samego króla, którego wspierali wyznaczeni przez niego ministrowie tworzący rady i inne
instytucje centralne. Urzędnicy średniego i niskiego szczebla, głównie wywodzili się z
mieszczaństwa, ale dzięki swojej pracy zdobywali tytuł szlacheckie i tworzyli tzw. szlachtę
urzędniczą. Ludwik XIV dążył do zlikwidowania wszelkiej opozycji, przez co rozbudowano
policję i cenzurę, zwiększono nadzór nad obywatelami, z których każdy mógł zostać aresztowany
bez wyroku sądu. Nadzorowi polegali również przedstawiciele elit . Centrum życia politycznego ,
dworskiego i kulturalnego stał się dwór królewski. Na jego potrzeby w Wersalu pod Paryżem
wzniesiono momentalny pałac. Na stałe zamieszkiwali w nim tylko członkowie rodziny władcy,
lecz także wszyscy ważniejsi urzędnicy i arystokraci. W ten sposób pozostawali oni pod ścisłą
kontrolą króla. W celu ujednolicenia swojego państwa i uniezależnienia go od obcych wpływów
Ludwik XIV starał się ograniczyć władzę oraz znaczenie papieża we francuskim kościele
katolickim. Jednocześnie król w 1685r. Podjął decyzję o zniesieniu Edyktu nantejskiego, który
gwarantował tolerancję religijną we Francji. Zmusiło to znaczną część protestantów do opuszczenia
kraju
Francja za Ludwika XIV
Za rządów Ludwika XIV państwo francuskie było zażądane w sposób dający królowi pełną i
wyłączną władzę. Osobiście mianowanych urzędników król mógł w każdej chwili odwołać. Z
najważniejszymi z nich regularnie spotkał się, dzięki temu zachował całkowitą kontrolę nad
głównymi dziedzinami funkcjonowania państwa.

Colbert i Merkantylizm
Merkantylizm – Polityka gospodarcza prowadzona przez francuskich władców. Zakłada ona, że
podstawą rozwoju gos[gospodarczego jest dodatni bilans handlowy. Polegała ona na rozwoju
rodzimego rzemiosła na skutek wprowadzania niskiego cła na import surowców oraz eksport
towarów. Oraz wysokiego cła na eksport surowców i import towarów.

Utrzymanie rozbudowanej administracji urzędniczej, potężnej armii i dworu wersalskiego

wymagało ogromnych środków finansowych, dlatego władca poszukiwał źródeł zwiększenia
dochodów. Do tego zadania został przydzielony zdolny i sprawdzony współpracownik Mazarina.
Jean-Baptiste Colbert. Aby nie uciekać do prostych rozwiązań, czyli podnoszenia i tak
uciążliwych podatków, Colbert postanowił zastosować teorię ekonomiczną zwaną merkantylizmem.
( opisane powyżej ) W celu realizacji tych założeń Colbert dążył do:
-Zwiększenia francuskiej produkcji rzemieślniczej i przemysłowej oraz rozwoju handlu krajowego,
europejskiego i kolonialnego.
-Ochrony własnego rynku przed zalewem obcych towarów poprzez protekcjonizm celny –
nakładanie wysokich ceł na importowane produkty gotowe, a obniżenie ceł na surowce niezbędne
dla francuskiego rzemiosła i przemysłu
-Ułatwienie handlu poprzez likwidacje ceł wewnętrznych oraz rozbudowę dróg i kanałów
śródlądowych
Działania te przynosiły pewne efekty, ale nie wszystkie cele udało się osiągnąć. Sąsiednie państwa
zniechęcone wysokimi cłami zaprzestawały importu lub rozpoczynały wojny celne z Francją,
nakładając w odwecie wysokie opłaty wwozowe na francuskie produkty. Angielska flota
podejmowała również próby blokowania francuskich portów

Francuska Polityka Zagraniczna

Efektywna polityka gospodarcza zapewniła środki finansowe niezbędne do walki o dominację na
arenie europejskiej. W XVII w. tradycyjnymi wrogami Francji pozostawały Anglia oraz władane
przez Habsburgów Hiszpania i Rzesza niemiecka. Wkrótce jednak pozycja Habsburgów osłabiła
się na skutek wojny trzydziestoletniej, Anglia zaś pogrążyła się w konfliktach zewnętrznych.
Korzystając z sytuacji Francja zajęła szereg ziem na pograniczu ziem Niderlandów i Rzeszy.
Zdobycie terytorialne uzyskiwano jednak nie tylko z wyniku wojen lecz także poprzez politykę
reunionów. Polegała ona na zajmowaniu pojedynczych miast i niewielkich terytoriów na
pograniczach na podstawie wyroków wydanych przez francuskie sądy. Ra strategia doprowadziła
do wybuchu wojny w 1689 r., w której przeciwko Francji wystąpiły wszyscy jej sąsiedzi oraz
Anglia, Holandia i Szwecja. Koniec walk przyniósł pokój zwarty w 1697r. Zgodnie z którym
Ludwik XIV utracił wiele niedawnych nabytków. Kolejne niepowodzenia przyniosła Francji wojna
o sukcesję hiszpańską ( 1701-1714) która rozpoczęła się po śmierci ostatniego władcy z rodu
Habsburgów. Choć końcowo Ludwikowi XIV udało osadzić na tronie w Madrycie swojego wnuka,
to koszty wojny podkopały sytuacje gospodarczą Francji i były przyczyną kryzysu
Sztuka za panowania Ludwika XIV
Ludwik XIV był hojnym mecenasem artystów – malarzy, rzeźbiarzy,architektów i muzyków. Aby
zapewnić im odpowiednie warunki do pracy i doskonalenie umiejętności i jednoczesne zachowanie
kontroli nad ich pracami ustanowił trzy królewskie Akademie: Malarstwa i Rzeźby, Muzyki,
Architektury. Król również opiekował się Akademią Francuską, która miała zajmować się
rozwojem języka francuskiego i literatury

Wojna trzydziestoletnia
Rzesza Niemiecka przed wybuchem wojny
Na początku XVII w. Rzesza Niemiecka składała się z ok. 300 państewek, w których
obowiązywało formalnie wyznanie katolicyzmu lub luteranizmu:
 Protestanci na północy i wschodzie
 Katolicy na południu i zachodzie

W wielu miejscach katolicy i protestanci mieszkali koło siebie, co doprowadzało do konfliktów.

Władcy protestanccy dążyli do uniezależnienia się od katolickich Habsburgów, a na cesarskim
dworze pojawiły się plany zjednoczenia Rzeszy (w tym jedność religijna).
1608 – Powstanie Unii Protestanckiej
1609 – Powstanie Ligii Katolickiej
Protestanci uzyskali poparcie ze strony współwyznawców Anglii, Holandii i Szwecji.
Katolicka Francja była do nich również pozytywnie nastawiona ze względu na chęć osłabienia
pozycji Habsburgów, którzy otaczali ją od południa i wschodu.

1618 – 1624 Okres czeski

Większością mieszkańców Czech byli protestanci, a w 1609 uzyskali od cesarza Rudolfa II
Habsburga swobodę wyznaniową. Jego następcy jednak łamali to zobowiązanie – Czesi wysłali
delegację. W 1618 w Pradze doszło do kłótni, w której protestanci wyrzucili przez okno
namiestników (defenestracja praska) – rozpoczęło to powstanie. Szlachta i mieszczanie zbuntowali
się przeciw królowi Ferdynandowi II Habsburgowi, zdetronizowali go – na jego miejsce powołali
kalwinistę Fryderyka V Wittelsbacha. Ferdynand II wysłał swe wojska do Czech, aby spacyfikować
buntowników.
1620 – Bitwa pod Białą Górą zakończona klęską dla wojsk protestanckich. Fryderyk V uciekł, a
część szlachty i arystokracji pozbawiono majątków (rozdanych lojalnym wobec Habsburgów).
Pozbawiono protestantów większości praw i zmuszano ich do wyboru między katolicyzmem a
opuszczeniem kraju.
Krótlestwo Czech utraciło autonomię i na 300 lat stało się prowincją dla Habsburgów.
1624 – 1629 Okres duński
Umocnienie się katolików i Ferdynanda II zaniepokoiło króla protestanckiej Danii Chrystiana IV,
który chciał, aby jego kraj był mocarstwem nad Bałtykiem.
1624 – Wkroczenie armii duńskiej (wspomaganej oddziałami holenderskimi) na granice Rzeszy.
Armia została rozbita przez wrogie wojska dowodzone przez utalentowanego Albrechta von
Wallensteina.
1628 – Klęska Chrystiana IV, który musiał prosić o pokój.
1629 – Traktat w Lubece był korzystny dla króla Danii (zachowa swoje ziemie w zamian
nieingerowania w sprawy Rzeszy).
Zwycięstwo nad Danią spowodowało, że cesarz Rzeszy wydał edykt restytucyjny, który zarządza
zwrot wszystkich dóbr kościelnych dla katolików. Budziło to obawy ze stron:
 Władców protestanckich państw niemieckich
 Katolików, którzy obawiali się o utratę niezależności ziem i wzrost potęgi cesarza.
1630 - 1635 Okres szwedzki
Sukcesy Habsburgów niepokoiły Francję, która próbowała pchnąć się do walki z cesarzem
armią sojuszniczej Szwecji. Francuscy dyplomaci zabiegali o pokój z Rzeczpospolitą, aby mieć
większą armię na Habsburgów. Gustaw II Adolf przystąpił do wojny – po zajęciu Pomorza jego
armia skierowała się w głąb Niemiec. Wtedy siły cesarza zdobyły protestancki Magdeburg,
mordując tysiące mieszkańców. Wzburzyło to część Niemiec, które przez to chciały poprzeć
Gustawa II Adolfa.
1632 – bitwa pod Lützen – Gustaw II Adolf poległ – jego następcy nie dorównywali mu, przez co
doszło do klęsk armii Szwedzkiej.
1635 – Pokój w Pradze władz niemieckich państw protestanckich z cesarzem (postanowienia
wzmacniały pozycję cesarza, ale były łagodne dla protestantów)
1635 - 1648 Okres francuski
Z powodu klęsk Szwecji prowadzących do wzrostu znaczenia Habsburgów, kardynał
Richelieu postanowił zaangażować francuskie siły w konflikt – wypowiedział wojnę Hiszpanii
(Francja walczyła z Hiszpanią na południu i z Niderlandami hiszpańskimi).
1643 – bitwa pod Rocroi, Francuzi zwyciężyli z Hiszpanami, zaatakowali Bawarię
(sprzymierzeniec cesarza). Szwedzi natomiast rozgromili wojska cesarza w bitwie pod Jankowem w
Czechach.
Do zakończenia walk doprowadziło pasmo klęsk Habsburgów i wyczerpanie wojną obu
stron oraz spustoszenie Rzeszy.
Pokój westfalski
Rokowania pokojowe prowadzono w Westfalii (pogranicze cesarstwa i Niderlandów).
1648 – pokój westfalski, postanowienia:
 Francja przejmuje Alzację i kilka miast Rzeszy; Szwecja Pomorze; Saksonia i
Brandenburgia otrzymały niewielkie nabytki terytorialne
 Niezależna polityka zagraniczna dla niektórych księstw niemieckich
 Francja może ingerować w sprawy Rzeszy (dzięki terytoriom)
 Habsburgowie uznali suwerenność Republiki Zjednoczonych Prowincji (Holandia) i
Szwajcarii
 Postanowienia pokoju augsburskiego rozciągnięto na kalwinistów

Skutkiem wojny było też ograniczenie pozycji cesarza. Francja uzyskała status mocarstwa
decydującego o sytuacji w Europie.

Skutki wojny 30-letniej

 Straty w ludziach i zniszczenia – wykorzystanie najemników i założenie, że wojska same
się utrzymują z łupów
 Rzesza straciła 20% ludności, a w niektórych księstwach 90% - walki, klęski głodu i
epidemie chorób
 Oddziały na terytoriach bitew rozwiązywano stopniowo po pokoju westfalskim
 1654 – ostatni szwedzki żołnierz opuścił rzeszę

Rewolucja angielska i monarchia parlamentarna

Anglia na przełomie XVI oraz XVII w.
Od połowy XVI w. Anglia przeżywała okres szybkiego rozwoju gospodarczego (produkcja
w przemyśle metalurgicznym i sukienniczym). Wytop metali zwiększał zużycie drewna
(wylesianie) i węgla. Zapotrzebowanie na wełnę sprawiało, że właścicielom ziem nie opłacało się
zostawianie zalesionych terenów i dzierżawienie pól chłopom – większe zyski dawała hodowla
owiec.
Nasilił się proces ogradzania – łączenia gruntów gminnych i chłopskich w wielkie
gospodarstwa. Większość mieszkańców wsi straciła gospodarstwa i musiała szukać nowego zajęcia.
 Powstała warstwa zamożnych posiadaczy ziemskich – gentra (nowa szlachta). Rozwój
przemysłu i handlu wzmacniała pozycję bogatych mieszczan.
W Anglii wzmagały napięcia religijne i polityczne. XVI wieczne reformy Kościoła
wydawały się wielu protestantom niewystarczające, a anglikanizm był zbyt podobny do
katolicyzmu. Purytanie domagali się zmian w duchu kalwinizmu.
Izba Gmin – Niższa izba angielskiego parlamentu; składała się z gentry i mieszczan
Izba Lordów – Składała się z arystokratów. Nie chcieli zmieniać zasad anglikanizmu.
Purytanie – zwolennicy oczyszczenia anglikanizmu z elementów katolickich. Uznawali pracowitość
i oszczędność za cnotę, a rozrywki potępiali. Żądali:
 Usunięcia z kościołów obrazów, rzeźb, ozdób
 Zmniejszenia liczby świąt

Rządy Stuartów
1603 – śmierć Elżbiety I – Jakub I Stuart (król Szkocji) zasiadł na tronie. Unia personalna Anglii i
Szkocji.
Jakub I Stuart nie uznawał ograniczeń władzy królewskiej, a swoje rządy opierał na dawnej
arystokracji i Kościele anglikańskim.
1625 – tron obejmuje jego syn Karol I. Kontynuował on politykę Jakuba I Stuarta.
W efekcie nie doszło do posiedzenia parlamentu przez 11 lat.
1640 – wybuch powstania w Szkocji – zmusił Karola I do zwołania parlamentu. Obrady były
krótkie, ponieważ posłowie odrzucili postulaty króla i zażądali rozliczenia jego nadużyć. Za drugim
posiedzeniem posłowie przeforsowali prawo uzależniające zakończenie obrad parlamentu tylko od
parlamentarzystów (nie króla).
Rozpoczęto obrady (Długi Parlament), które trwały 13 lat. Purytanie mieli coraz większe wpływy
podczas obrad, więc król rozkazał uwięzić purytańskich posłów, lecz nie dopuścili do tego
mieszkańcy Londynu.
1642 – wybuch rewolucji angielskiej – monarchia musiała opuścić państwo.
Wojna domowa w Anglii
Konflikt przerodził się w wojnę domową.
ZA MONARCHIĄ (rojaliści) ZA PARLAMENTEM
Arystokraci, wielcy właściciele ziemscy i ich Przedstawiciele gentry
poddani
Duchowni Kościoła anglikańskiego Mieszczanie
Prześladowani katolicy Chłopi

Przewaga liczebna należała do wojsk parlamentu, jednak były one słabiej uzbrojone i gorzej
wyszkolone. Oliver Cromwell przeprowadził reformę wojska parlamentu – Armia Nowego Wzoru.
 Obowiązywała w niej surowa dyscyplina
 Stopnie oficerskie przyznawane za zasługi, a nie status

1645 – bitwa pod Naseby; wojska Cromwella odniosły zwycięstwo. Monarcha uciekł ze Szkocji,
lecz Szkoci wydali go parlamentowi.
1648 – koniec wojny domowej, zwycięstwo sił parlamentu.
Duża część parlamentarzystów była skłonna zawrzeć z uwięzionym Karolem I kompromis w
zamian za poszerzenie ich uprawnień. Przeciwne oczekiwania miał Cromwell z wojskami, który
zaaresztował połowę posłów. Parlament Kadłubowy (bez tej połowy posłów) oskarżył króla o
zdradę stanu i został poddany osądowi.
1649 – kara śmierci Karola I.
Dyktatura Cromwella
Anglia stała się republiką, w której władzę sprawował jednoizbowy parlament (zniesiono
Izbę Lordów). Prawdziwą decydującą rolę odgrywał Cromwell.
1649 – Najazd na Irlandię przez wojska Cromwella.
1650 – Najazd na Szkocję -||-
Dzięki temu wzmocnił angielskie wpływy w tych krajach i usatysfakcjonował oczekiwania
żołnierzy, którzy dostali ziemie irlandzkie. Cromwell też stłumił ruchy opozycyjne w kraju.
1653 – Cromwell rozwiązał Parlament Kadłubowy i przyznał sobie tytuł lorda protektora. Zmiana z
republiki na dyktaturę wojskową.
Z czasem politykę wobec przeciwników politycznych, religijnych i rojalistów złagodzono – zaczęto
oddawać majątki ziemskie. Powołał parlament i przywrócił Izbę Lordów.
1651 – parlament przyjął Akt nawigacyjny – import towarów tylko statkami angielskimi lub z tych
krajów, z których przywieziono produkty. Miało to uderzyć w interesy kupców z Holandii
(wywołało to serię wojen). Przyczyniło się to do rozbudowy angielskiej floty handlowej i stało się
to filarem przyszłej potęgi gospodarczej Anglii.
Restauracja Stuartów
1658 – Śmierć Cromwella. Władzę objął syn Ryszard (nie miał talentu ani autorytetu ojca), został
zmuszony po czasie do opuszczenia funkcji lorda protektora.
Nowy parlament przywrócił monarchię.
1660 – Karol II Stuart (syn Karola I) koronowany, wcześniej złożył obietnicę o nie mszczeniu się
na przeciwnikach politycznych ojca i o zachowaniu pokoju religijnego.
Karol II był podejrzewany o chęć przywrócenia monarchii absolutnej. Nie miał syna, więc następcą
byłby jego katolicki brat Jakub II Stuart. W parlamencie przez to powstały 2 stronnictwa polityczne:
a) Torysi – popierali władcę
b) Wigowie – głosili, że władza należy do parlamentu, który mógłby pozbawić monarchę
korony. Opowiadali się za tolerancją religijną i poszerzeniem swobód.

1685 – śmierć Karola II, przejęcie władzy przez Jakuba II.

Jakub próbował wprowadzić władzę absolutną i katolicyzm, co zjednoczyło grupy społeczne
przeciwko niemu.
1688 – Jakub II opuszcza Anglię, aby szukać sprzymierzeńców i zebrać armię, która odda mu tron.
Monarchia parlamentarna
Torysi i wigowie porozumieli się i wyznaczyli Wilhelma III Orańskiego (namiestnik Holandii) na
nowego króla. Przybył on na Wyspy Brytyjskie z własną armią, która była zbędna – nikt nie bronił
Jakuba II.
1688 – chwalebna rewolucja – przejęcie władzy przez Wilhelma III.
1689 – władca zaakceptował Deklarację praw, zgodnie z którą:
 Nakładanie nowych podatków wymagało zgody parlamentu
 Król nie mógł zawieszać ustaw parlamentu
 Utrzymanie stałej armii w trakcie pokoju stało się nielegalne
 Członkowie parlamentu wybierani w wolnych wyborach
 Regularne obrady parlamentu
 W czasie obrad parlamentu obowiązywała wolność słowa

Dokument osłabił władzę króla – wyeliminowano zagrożenie władzy absolutnej i zbudowano

monarchię parlamentarną. W innym dokumencie potwierdzono wolność kultu dla przedstawicieli
innych wyznań protestanckich niż anglikańskie oraz zezwolono im sprawować urzędy w niepełnym
zakresie.
Po 50 latach część postulatów została ostatecznie spełniona.
1707 – Unia realna Anglii i Szkocji – Wielka Brytania.
1714 – Tron brytyjski objęła dynastia hanowerska (rządząca do dziś).
 KULTURA EUROPY W XVII WIEKU
Barok
Barok był stylem artystycznym (w XVI-XVII) charakteryzującym się pełnym przepychem i
reprezentacyjnym charakterem, rozwijającym się głównie w krajach katolickich takich jak
Hiszpania, Francja i Włochy. Sztuka baroku wykorzystywała bogate dekoracje, symbolikę,
dramatyzm oraz silną ekspresję, służąc zarówno umacnianiu wiary katolickiej, jak i celom
propagandowym monarchów. W architekturze sakralnej i świeckiej barok manifestował się poprzez
monumentalne, bogato zdobione budowle, wnętrza pełne światła i kolorowych marmurów oraz
fasady zaprojektowane tak, by nadawać im okazałość i dynamikę. Przykładem takiej architektury
jest Pałac wersalski wzniesiony na polecenie Ludwika XIV, będący jednym z najbardziej
znaczących dzieł tego okresu.
Malarstwo i rzeźba
W sztuce baroku obrazy, rzeźby, a także ściany i gzymsy były bogato zdobione. Rzeźby w tym stylu
cechowały się wyszukaną dekoracyjnością, dynamicznym ujęciem postaci i silną ekspresją. Jako
jednego z najwybitniejszych rzeźbiarzy baroku wspomina się Giovanniego Lorenza Berniniego,
twórcę takich dzieł jak "Ekstaza św. Teresy" czy "Apollo i Dafne".
W barokowych kościołach umieszczano dzieła religijne, zgodnie z zaleceniami soboru
trydenckiego, ukazujące sceny z życia Maryi, świętych i aniołów. Malarstwo religijne było
wiernym odwzorowaniem biblijnych prawd wiary, unikając elementów mitologii grecko-rzymskiej.
Sztuka sakralna miała przekazywać głębokie emocje poprzez realistyczne przedstawienie postaci,
ich ruch i gesty, aby odbiorca mógł wczuć się w wydarzenia przedstawione na obrazach.
Barok to także epoka kontrastów, gdzie malarstwo wykorzystywało kontrastowe barwy i
światłocień, by uwypuklić najważniejsze elementy obrazu. Mistrzem tej techniki był malarz
Caravaggio, a także Artemisia Gentileschi, która malowała dramatyczne sceny biblijne.
W tym okresie powstawały również obrazy batalistyczne na zamówienie władców, przedstawiające
bitwy czy kapitulacje, jak np. "Poddanie Bredy" autorstwa Diega Velázqueza, nadwornego malarza
hiszpańskiej rodziny królewskiej.
Artystów baroku fascynowało piękno ludzkiego ciała i radosne strony życia, co przejawiało się w
ich dziełach. Peter Paul Rubens malował obrazy takie jak "Trzy Gracje", które oddawały wzorzec
piękna kobiecego ciała. Jednocześnie artyści podkreślali tematy związane z nietrwałością szczęścia,
marzeń o bogactwie, przemijaniem życia i nieuchronnością śmierci, co symbolizowane było przez
obrazy czaszek, kości, klepsydr czy motyli.
Architektura baroku
Styl barokowy, popularny w XVI-XVII wieku, rozwijał się nie tylko w krajach katolickich, ale
także w protestanckich i na Rusi. Architekci baroku dążyli do zaskoczenia i zachwytu, tworząc
imponujące obiekty, często z elementami nawiązującymi do antyku. Przykłady to Kościół św.
Mikołaja w Pradze, przyciągający nowych wiernych poprzez bogactwo wnętrza, oraz Kościół św.
Karola w Rzymie, o falistej fasadzie i nietypowym kształcie. Dodatkowo, Pałac Schönbrunn pod
Wiedniem, rezydencja Habsburgów, stanowi przykład barokowego rozmachu, otoczona parkiem z
barokową glorietą.
Malarstwo barokowe
Malarstwo barokowe, przede wszystkim w
krajach katolickich, skupiało się głównie na
tematyce religijnej i dworskiej, wykorzystując
nowe sposoby wyrazu.
Przykłady obrazów barokowych:
"Trzy Gracje" Petera Paula Rubensa nawiązywał
do mitologii greckiej, eksponując ówczesny
kanon piękna kobiecego ciała.
"Biczowanie Chrystusa" Caravaggia to obraz
nocny, gdzie mocne światło tworzy dramatyczną
scenę.
"Infantka Małgorzata w bekicie" Diego
Velazqueza przedstawiała kilkuletnią córkę króla
Hiszpanii w stroju dworskim.
"Autoportret jako alegoria malarstwa" Artemisii
Gentileschi to obraz, gdzie malarka przedstawiła
siebie samego jako alegoryczną postać
malarskiego talentu.

W krajach protestanckich sztuka barokowa

rozwijała się inaczej niż w katolickich. Artyści
nie mieli wsparcia Kościoła czy dworów, więc
tworzyli dla bogatych mieszczan. To zwiększenie zamożności stworzyło rynek sztuki, gdzie obrazy
pejzaże, portrety i martwe natury stały się popularnym elementem wyposażenia domów.
Martwa natura - to obrazy przedmiotów
codziennego użytku, często z elementem
symbolicznym.
MISTRZOWIE MALARSTWA
NIDERLANDZKIEGO
W Niderlandach malarze barokowi malowali
głównie sceny z życia codziennego, pejzaże
oraz portrety, często o tematyce świeckiej.
Martwe natury, czyli obrazy przedmiotów
takich jak kwiaty, owoce, naczynia, często
miały charakter symboliczny.
Najwybitniejsi twórcy w Niderlandach:
- Rembrant van Rijn – autor wnikliwych
portretów i scen zbiorowych
(np. Wymarsz Strzelców)
- Frans Hals – doskonały portrecista
- Jan -Vermeer van Delft – mistrz
nastrojowych scen rodzajowych
(np. Lekcja muzyki)
- Judith Leyster – malarka, autorka scen
zabaw o rozrywek(np. Wesoła kompania)

Literatura,muzyka i teatr
W okresie reformacji i kontrreformacji szkolnictwo się rozwijało, zwiększając umiejętności
czytania i pisania. To z kolei wspierało rozwój literatury, która odzwierciedlała niepokoje epoki i
zachwyt nad światem. We Francji rząd patronował literaturze poprzez Akademię Francuską. Molier
tworzył komedie społeczne, a Jean de la Fontaine - dydaktyczne bajki.
Teatr rozwijał się, zwłaszcza w Hiszpanii, gdzie dramaturdzy jak Calderon de la Barca poruszali
filozoficzne i religijne dylematy, a Lope de Vega tworzył komedie obyczajowe. Muzyka
instrumentalna miała znaczącą rolę, z wybitnymi kompozytorami takimi jak Bach, Handel i Vivaldi.
Na początku XVIII wieku we Francji pojawił się styl rokoko, uznawany za odmianę późnego
baroku. Charakteryzował się delikatnością, wykwintnością i preferencją dla tematyki miłosnej,
będąc idealnym stylem dla arystokratycznych rozrywek.
Opera narodziła się pod koniec XVI wieku, szybko zyskując popularność, a jej twórcą był Claudio
Monteverdi. Zasadniczo, literatura, muzyka i teatr baroku odzwierciedlały emocje epoki i były
nośnikiem głównych przekazów moralnych i filozoficznych.

Rokoko
Rokoko, wyłaniające się we Francji na początku XVIII wieku, było stylem o wyrafinowanej
delikatności i lekkości. To był okres, gdzie względy estetyczne oraz przyjemność życia były na
pierwszym planie. Charakteryzowało się asymetrycznymi ornamentami, imitującymi muszle i
kogucie grzebienie, oraz częstym wykorzystaniem motywów chińskich, jak porcelana czy wzory.
Styl ten preferował tematykę świecką, szczególnie miłosną, zarówno w malarstwie, literaturze, jak i
życiu codziennym.
Nauka w XVII wieku
Wiek XVII był okresem ogromnego rozwoju nauki i prestiżu dla uczonych. Powstawały pierwsze
stowarzyszenia naukowe, takie jak Towarzystwo Królewskie w Londynie i Akademia Nauk w
Paryżu, które umożliwiały wymianę poglądów i badań naukowych.W dziedzinie astronomii
kontynuowano badania na podstawie koncepcji Kopernika, a Galileusz odkrył prawa dotyczące
swobodnego spadania ciał i skonstruował teleskop do obserwacji niebios. Johannes Kepler opisał
prawa rządzące ruchem planet, a Isaac Newton sformułował powszechne prawo grawitacji, co
miało ogromny wpływ na rozwój nauk ścisłych.
Filozoficzne myślenie epoki baroku wpłynęło na postęp naukowy. Empirycy, jak Francis Bacon,
uważali, że poznanie empiryczne - poprzez obserwację i eksperyment - prowadzi do pewnej
wiedzy. Z kolei Kartezjusz, reprezentujący racjonalizm, podkreślał, że ludzkie umysły mogą być
zawodne, a prawdziwe poznanie wymaga rozumu, nie tylko doświadczenia. Te dwa przeciwstawne
podejścia filozoficzne - empiryzm i racjonalizm - były istotne dla rozwoju nauki w tym okresie.

Galileusz (1564-1642) Włoski astronom, fizyk i matematyk. Jego prace w dziedzinie astronomii,
takie jak odkrycia dotyczące Księżyca, Jowisza i ruchu planet, umocniły teorię heliocentryczną
Kopernika. Galileusz stawał się symbolem walki między nauką a religią, co doprowadziło do
konfrontacji z Kościołem katolickim. Był kluczową postacią w rozwijaniu metod naukowych.
Izaak Newton (1643-1727) Angielski fizyk, astronom i matematyk. Jego prawa dynamiki i
powszechnego ciążenia są fundamentalne dla nauki. Newton opisał także strukturę światła białego i
sformułował trzy zasady dynamiki, które stały się podstawą dla zrozumienia ruchu planet i innych
ciał niebieskich. Jego prace miały ogromny wpływ na rozwój nauk ścisłych.