Formy muzyczne – taniec klasyczny – balet

Formy muzyczne – taniec klasyczny – balet

 Formy muzyczne – taniec klasyczny – balet

Źródło: Maja Gordon, cc0.

Ważne daty
Najbardziej znane balety:

1892 - Dziadek do orzechów P. Czajkowski/L. Iwanow

1895 - Jezioro łabędzie P. Czajkowski/L. Iwanow, M. Petipa

1910 - Ognisty ptak I. Strawiński/M. Fokin

1911 - Pietruszka I. Strawiński/M. Fokin

1912 - Dafnis i Chloe M. Ravel/M. Fokin

1913 - Święto wiosny I. Strawiński/W. Niżyński

1927 - Cudowny mandaryn B. Bartók/G. Harangozó

1940 - Romeo i Julia S. Prokofiew/L. Ławrowski

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Źródło: online-skills, cc0.

 II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł
muzycznych;

2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi
artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej,
referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;

4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców
muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń,
porównań.

Nauczysz się

przedstawiać historię baletu;

przedstawiać zmiany zachodzące w świecie baletu;

przedstawiać najważniejszych twórców i dzieła baletowe.

Początki baletu
Balet to forma widowiska teatralnego, którego zasadnicze elementy stanowią ruch, muzyka
i oprawa scenograficzna, powiązane wspólną myślą przewodnią. Głównym środkiem wyrazu
jest taniec oparty na określonej technice, wykonywany przez tancerzy w takt zgodnej
z treścią i nastrojem muzyki instrumentalnej (w zasadzie bez śpiewu czy mówionego tekstu),
na tle odpowiednio dobranych dekoracji. Współczesne widowiska baletowe dzielą się na
dwa rodzaje: balety dramatyczne, jak Romeo i Julia Prokofiewa, i balety abstrakcyjne, które
środkami tanecznymi wyrażają emocjonalną treść muzyki, jak Palais de Cristal Balanchine’a
(muz. Symfonia C‐dur Bizeta) czy Les presages Miasina (muz. V Symfonia Czajkowskiego).

Potocznie słowo balet oznacza grupę twórczą reprezentującą jednolity kierunek artystyczny
(np. Balet XX Wieku) i całokształt życia baletowego danego kraju (np. balet rosyjski).
Źródłem baletu były renesansowe widowiska dworskie we Włoszech, jednoczące w ramach
tego samego spektaklu recytację, muzykę, pantomimę i taniec. Tematykę tych widowisk
czerpano z mitologii greckiej i rzymskiej, wykonawcami zaś byli amatorzy‐dworzanie.
Postacie bóstw odtwarzali często sami panujący. Wszystkie role były obsadzane przez
mężczyzn. Dalszy rozwój baletu odbywał się na dworze królów francuskich, dokąd w XVI w.
został przeszczepiony przez baletmistrza królowej Katarzyny Medycejskiej. Pierwszym
baletem był wystawiony w 1581 r. Ballet comyque de la Royne. Następny ważny w dziejach
baletu okres przypada na lata panowania Ludwika XIV, który chętnie brał udział
w widowiskach tanecznych.

Strój baletowy z epoki baroku, earlydance.org, CC BY 3.0

Najważniejszym wydarzeniem tej epoki było ufundowanie przez króla w 1669 r. L’Akadémie
Royale de Musique et de la Danse, która w ciągu następnych wieków stała się głównym
ośrodkiem organizującym życie baletowe. Pod koniec panowania Ludwika XIV rozpoczął się
rozwój baletu z udziałem zawodowych artystów. Kobiety, które jako zawodowe tancerki
pojawiły się po raz pierwszy w 1681 r. w balecie Le triomphe de l’amour, obejmowały
stopniowo główne role. Spowodowało to konieczność skrócenia sięgających do ziemi,
ciężkich szat i zastąpienia obuwia na wysokim obcasie płaskimi pantofelkami.

Wprowadzenie w końcu XVIII w. trykotów było dalszym krokiem w rozwoju kostiumu

baletowego. Reforma stroju i powstanie kadry zawodowych tancerzy pociągnęły za sobą na
przełomie XVII i XVIII w. rozwój techniki tańca, choć tematyka baletu pozostawała nadal
w wąskim i ogólnie znanym kręgu mitologii starożytnej, co w ówczesnych widowiskach
tanecznych w znacznej mierze przyczyniło się do zachwiania równowagi pomiędzy
dramaturgią a techniką.
Wiek XVIII stał się epoką wirtuozowskich popisów technicznych znakomitych artystów.
Walkę o przywrócenie baletowi rangi artystycznej i ostateczne jego oderwanie od opery
podjął J. G. Noverre, wykładając swe poglądy w dziele Lettres sur la danse et sur les ballets
(1760 r.). Według Noverre’a balet powinien być żywym malowidłem, widowiskiem
podlegającym wszystkim prawom dramaturgii, wyrażającym uczucia i działania ludzkie
wyłącznie za pomocą pantomimy i tańca. Kontynuatorem reformy Noverre’a był S. Vigano,
który rozwijając swą twórczość w Mediolanie przyczynił się do powstania we Włoszech
drugiego wielkiego (obok Paryża) ośrodka rozwoju baletu, skupiającego w latach po rewolucji
francuskiej najwybitniejszych tancerzy epoki.

Balet w XIX wieku

Na dalszy rozwój sztuki choreograficznej wywarła wpływ działalność C. Blasisa.
Uporządkowanie przez niego techniki tańca stanowiło fundament nowej epoki w historii
baletu, epoki baletu romantycznego, który zrodził się w Paryżu, ogarniając po 1830 r. całą
Europę.

Źródłem zmian w stosunku do XVIII w. było wyzwolenie się baletu z kręgu tematyki
mitologicznej i sięgnięcie do podań ludowych oraz tańców narodowych. Na pierwszy plan
wysunęła się wyidealizowana tancerka, udział tancerza ograniczył się do roli jej partnera.
Dalsze zmiany dotyczyły kostiumu i scenografii. Powiewna, muślinowa suknia sięgająca do
pół łydki, trykoty i twarde baletki umożliwiające taniec na czubkach palców, to strój tancerki
romantycznej, obowiązujący balerinę do dziś.

Baletnica w typowym stroju, online-skills, CC BY 3.0

Pointy, w których tańczą tancerki baletowe, online-skills, CC BY 3.0

W scenografii tajemnicze polany leśne, wnętrza chat wiejskich i ruiny wyparły

dotychczasowe konstrukcje architektoniczne utrzymane w stylu barokowym. Muzyka,
komponowana przeważnie do gotowego scenariusza przez miernych kompozytorów,
stanowiła jedynie akompaniament do tańca. Wraz z ustąpieniem ze sceny sławnych
primabalerin zmalała dotychczasowa popularność baletu.

Od początku XIX w. na wschodzie Europy rozwijało się nowe centrum baletowe w stolicy

Rosji. Dzieje baletu rosyjskiego rozpoczęły się za czasów cesarzowej Katarzyny II. Jej następcy
sprowadzali do Petersburga największe sławy europejskie, troszcząc się jednak o rozwój
rodzimych artystów. Założona w 1737 r. akademia tańca kształciła coraz wyżej kwalifikowane
kadry tancerzy rosyjskich. Właściwymi jednak twórcami rosyjskiego baletu stali się,
działający w 2 poł. XIX w. – Szwed Ch. Johansson i Francus M. Petipa. Johansson stworzył
cenioną dziś wysoko rosyjską szkołę tańca i wykształcił zastępy znakomitych rosyjskich
tancerzy i pedagogów. Petipa zaś tworzył wielkie ballets‐divertissement (widowisko
podzielone na „numery” taneczne i pantomimiczne). Kładł duży nacisk na wirtuozerię
primabaleriny, muzykę zaś i scenografię ograniczał do roli akompaniamentu i tła. Niektóre
z jego dzieł, jak np. balety z muz. Czajkowskiego (Śpiąca Królewna, Jezioro łabędzie), do dziś
stanowią trzon repertuaru wielu baletów na świecie.

Balet w XX wieku
Pod koniec działalności Petipy balet petersburski uległ zrutynizowaniu. Impulsem do
szukania nowych dróg stały się w 1905 r. występy znakomitej Amerykanki Isadory Duncan,
która, odrzucając kanony techniki i stroju klasycznego, sięgnęła po wartościową muzykę,
uzależniając od niej nieskrępowany żadnymi regułami ruch. Jej sztuka dała początek
nowemu kierunkowi tańca artystycznego, zwanemu początkowo tańcem wyzwolonym,
ekspresjonistycznym, obecnie tańcem modern.

W ramach baletu reformy dokonał M. Fokin. Postulował on związanie widowiska baletowego

w dramaturgicznie zwartą całość, równorzędne traktowanie muzyki, scenografii i tańca,
podporządkowanych wspólnej idei. W dziedzinie choreografii, uznając za podstawę
technikę klasyczną, żądał swobody tworzenia nowych ruchów, w zależności od potrzeby
chwili, przywrócenia znaczenia tańcowi męskiemu, zastąpienia tradycyjnej pantomimy
wyrazistością ruchu całego ciała i włączenie w akcję corps de ballet. Postulaty Fokina
znalazły swój praktyczny wyraz w programie Leb Ballets Russes, zorganizowanych przez
Diagilewa, z udziałem wybitnych tancerzy, kompozytorów i malarzy rosyjskich młodego
pokolenia. Paryska premiera Les Ballets Russes w 1909 r. stała się początkiem renesansu
baletu europejskiego. Do 1914 r. działalność zespołu Diagilewa była związana ze sztuką
i folklorem rosyjskim, wydała wiele wspaniałych dzieł z baletem Strawińskiego na czele
(Ognisty ptak, Pietruszka).

Valen ne Gross-Hugo, Szkice kroków z baletu „Święto wiosny” Igora Strawińskiego, 1913, domena publiczna

W drugiej połowie XX w. duże znaczenie dla rozwoju baletu współczesnego miała twórczość
m.in: G. Balanchine’a, F. Ashtona, J. Cranko, M. Béjarta, K. MacMillana, R. Petipy czy J.
Neumeiera. Współcześnie balet korzysta ze zdobyczy minionych epok dodając nowe
elementy uwspółcześniające taniec.

Najważniejsi twórcy i dzieła baletowe

Piotr Czajkowski
Spośród wielkich romantyków tylko Czajkowski uprawiał tę formę wypowiedzi muzycznej.
Dzięki walorom muzycznym jego balety zapoczątkowały nowy etap w rozwoju tego gatunku,
nadając mu rangę artystyczną. Czajkowski, przyjmując zamówienia dla carskiego zespołu,
musiał respektować wymogi klasycznego baletu.

Dziadek do orzechów – według baśni E. T. A. Hoffmanna; w pogodnej muzyce Czajkowski

bardzo trafnie potrafił ożywić świat zabawek i po mistrzowsku wyrazić grę dziecięcych
uczuć. Losy zabawki, tzw. dziadka do orzechów, i jego przemiany w pięknego księcia,
stworzyły okazję do ukazania różnorodnych tańców charakterystycznych (Taniec wieszczki
cukrowej, Taniec rosyjski, arabski, chiński).

Sebas an Wołosz, Współczesna realizacja baletu „Dziadek do orzechów”, gs24.pl, CC BY 3.0

Wysłuchajmy fragmentu tego dzieła:

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Piotr Czajkowski, „Dziadek do orzechów” – Trepak, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Piotr Czajkowski, „Dziadek do orzechów” – Trepak. W celu wysłuchania

utworu należy kliknąć w szary trójkąt umieszczony w lewym dolnym rogu odtwarzacza.
Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym, wesołym charakterem.

Jezioro łabędzie – oparte jest na motywach baśni ludowej; główną bohaterką jest Odetta,
która aby uchronić się przed nienawiścią swej macochy przybiera postać łabędzia.
Annabel Moeller, Współczesna realizacja baletu „Jezioro łabędzie”, jildysauce.files.wordpress.com, CC BY 3.0

Zobacz także

Wyszukaj w Internecie i obejrzyj fragment baletu Jezioro łabędzie - Taniec łabędzi Piotra
Czajkowskiego

Do scenicznego powodzenia baletów Czajkowskiego przyczyniła się choreografia Mariusa

Petipy, który zasłynął jako solista Opery w Paryżu, a w 1847 r. przybył do Rosji. Balety
Czajkowskiego do dziś wystawia się w jego choreografii. Numerowana konstrukcja baletów
pozwoliła kompozytorowi na ułożenie z fragmentów poszczególnych dzieł suit
orkiestrowych 8‐częściowego Dziadka do orzechów i 6‐częściowego Jeziora łabędziego.
Suitę z baletu Śpiąca Królewna utworzono dopiero po śmierci kompozytora.

Igor Strawiński

W 1909 r. Strawiński rozpoczął współpracę z Sergiuszem Diagilewem — impresario

tworzącym w Paryżu słynny zespół Baletów Rosyjskich (Ballets Russes). Zaowocowała ona
wieloma ważnymi dziełami baletowymi, wśród których najsłynniejszym jest Święto wiosny
(1913 r.), w którym kompozytor dokonał prawdziwej rewolucji. Po raz pierwszy w historii
rytm stał się pierwszoplanowym elementem dzieła muzycznego.

Święto wiosny – premiera tego baletu wywołała niebywały skandal zarówno ze względu na
muzykę, jak i śmiałą choreografię Niżyńskiego, a publiczność tak głośno tupała, że tancerze
nie słyszeli orkiestry. Jednakże już wtedy wielcy kompozytorzy, jak Claude Debussy i Maurice
Ravel, właściwie rozpoznali wartość tej kompozycji, a krytyka i słuchacze zrehabilitowali się
przy najbliższej okazji.

Zobacz także
 Wyszukaj w Internecie i obejrzyj fragment baletu pt. Święto wiosny Igora Strawińskiego

Ognisty ptak – to dziki, mrożący w krew w żyłach obrzęd pogański przedstawiony przez
balet Strawińskiego, który doprowadził do bijatyki na widowni podczas premiery. Ognisty
ptak jest upajającą mieszanką orientalnych barw. Łączy błyskotliwą orkiestrację
Rimskiego‐Korsakowa z rozmarzonymi melodiami Aleksandra Borodina, wznosząc się na
wyżyny ekspresji.

Współczesna realizacja baletu „Ognisty ptak”, piruet.net, CC BY 3.0

Formy muzyczne – taniec klasyczny – balet

1
1. Dziadek do orzechów, P. Czajkowski/ L. Iwanow Jest Boże Narodzenie, w salonie Radcy
stoi ogromna choinka, a pod nią stos prezentów. Wśród nich Dziadek do Orzechów
w kształcie nieforemnego żołnierzyka leży wzgardzony pod choinką. Niechcianym
prezentem opiekuje się Klara, która tuląc go, zasypia. We śnie wraz z Dziadkiem do
Orzechów przeżywa niezliczone przygody w Krainie Słodyczy.

Scena z baletu „Dziadek do orzechów”, autorstwa P. Czajkowskiego i L. Iwanowa, houstoniamag.com, CC BY 3.0

1. Jezioro łabędzie P. Czajkowski/ L. Iwanow, M. Petipa To historia o księciu, który zakochuje

się w Królowej Łabędzi, dziewczynie zaklętej w ptaka, tylko w mroku nocy odzyskującej
dawną postać. Zły czar może zdjąć z niej tylko wierna miłość narzeczonego. Ale choć książę
taką miłość wyznaje i szczerze i wiernie jej dochowuje, zło triumfuje.

Scena z baletu „Jezioro łabędzie”, autorstwa P. Czajkowskiego i L. Iwanowa, balletandopera.com, CC BY 3.0

 1

1. Ognisty ptak, I. Strawiński/ M. Fokin Główny bohater, książę, łapie przepięknego ptaka.
Zgadza się wypuścić stworzenie na wolność pod warunkiem, że będzie mógł zatrzymać
jedno z jego wspaniałych, magicznych piór. W kulminacyjnym momencie przedstawienia,
dzięki ognistemu ptakowi, książę uwalnia piękną księżniczkę i zabija ludojada. Czynem tym
przywraca do życia rzeszę zaklętych w kamień szlachetnie urodzonych pań i kawalerów.

Scena z baletu „Ognisty ptak” autorstwa I. Strawińskiego i M. Fokina, ny mes.com, CC BY 3.0

1. Święto wiosny, I. Strawiński/ W. Niżyński Muzyka maluje surowy, dziki krajobraz

pogańskiego Wschodu, gdzie na wiosnę składa się barbarzyńską ofiarę z dziewicy. W balecie
przedstawione są tańce chłopców i dziewcząt pod okiem Starca, oraz obrzędy wokół
wybranej dziewicy, która ginie w tańcu, dzięki czemu przyroda budzi się do życia.

Scena z baletu „Święto wiosny”, autorstwa I. Strawińskiego i W. Niżyńskiego, first-works.org, CC BY 3.0

 1

1. Romeo i Julia, S. Prokofiew / L. Ławrowski Muzyczna interpretacja tekstu Williama

Shakespeare’a. Sztuka przedstawia konflikt dwóch zwaśnionych rodzin, których członkowie
zakochują się w sobie. Para stała się wzorcem romantycznych kochanków.

Scena z baletu „Romeo i Julia” autorstwa S. Prokofiewa i L. Ławrowskiego, nycballet.com, CC BY 3.0

Zadania
Ćwiczenie 1

Zaznacz, który z nietypowych instrumentów zastosowano w balecie Dziadek do orzechów

Piotra Czajkowskiego.

mandolina
kastaniety
czelesta

Ćwiczenie 2

Zaznacz elementy, z których składa się widowisko baletowe.

recytatywy i arie
choreografia
scenografia
 Ćwiczenie 3

Przyporządkuj nazwiska twórców do odpowiednich kompozycji.

P. Czajkowski, I. Strawiński, S. Prokofiew/H. Berlioz, B. Bartók, P. Czajkowski

Cudowny
mandaryn

Dziadek do
orzechów

Ognisty ptak

Romeo i Julia

Jezioro łabędzie

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Utwór 1, online-skills, CC BY 3.0

Utwór 1. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu.

Cechuje się majestatycznym charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Utwór 2, online-skills, CC BY 3.0

Utwór 2. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Utwór 3, online-skills, CC BY 3.0

Utwór 3. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym, wesołym

charakterem.
Ćwiczenie 4

Wysłuchaj trzech nagrań. Zaznacz, które melodie usłyszeć można w balecie Jezioro łabędzie
Piotra Czajkowskiego.

Utwór 1
Utwór 2
Utwór 3

Inna wersja zadania


Ćwiczenie 5

Zaznacz nazwiska najbardziej znanych twórców baletów.

Rachmaninow
Czajkowski
Strawiński

Ćwiczenie 6

Początkowo balet związany był z tematyką mitologii:

greckiej
egipskiej
rzymskiej

Ćwiczenie 7

Wybierz prawidłową odpowiedź i dokończ zdanie.

Jezioro łabędzie , Święto wiosny, Pietruszka

Tematykę pogańską można odnaleźć w balecie .....................................

 Polecenie 1

Balet Dziadek do orzechów Piotra Czajkowskiego przedstawia świat bajkowy. Opisz, jakimi
środkami został on przedstawiony.

Słownik pojęć
Choreografia

Pierwotnie zajmowała się układem ruchów tanecznych w balecie, „komponowaniem

tańca”, dziś pojęcie to rozszerzyło się na wszystkie dziedziny, w których ruch ludzki ma
charakter artystyczny.

Czelesta

Instrument muzyczny z grupy idiofonów klawiszowych, wynaleziony pod koniec XIX w.

Dźwięk powstaje w nim w wyniku uderzania uruchamianych przy pomocy klawiszy
młoteczków w metalowe płytki połączone z rezonatorem skrzynkowym, które wydają
dźwięk zbliżony do dzwonków.

Pantomima

Rodzaj przedstawienia, w którym aktor (mim) nie używa głosu, tylko odgrywa
przedstawienie używając ruchu, mowy ciała i gestów.

Primabalerina

Tytuł nadawany przez dyrektora teatru dla najlepszej tancerki w zespole baletowym, która
charakteryzuje się nienaganną techniką, dyscypliną sceniczną, wielką charyzmą
i niezwykłą osobowością.

Scenografia

Plastyczna oprawa filmu, sztuki teatralnej, widowiska operowego, baletowego lub

telewizyjnego. Składa się z dekoracji, kostiumów, rekwizytów, charakteryzacji postaci
i oświetlenia.

Źródło:
 1. sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna
    
0:00 1:12

1. HM-115-UM1