SONATA BAROKOWA

Nazwa „sonata” oznaczała pierwotnie wszystkie utwory instrumentalne (z j. włoskiego sonare - grać, brzmieć). W baroku termin
„sonata” zaczyna funkcjonować jako określenie konkretnej formy muzycznej, która powstała z canzony.
W XVII w. wyodrębniły się dwa rodzaje sonaty:
1. Sonata da camera – dworska. Sonata kameralna, przeznaczona do wykonania w dworskich komnatach, stanowi rodzaj suity.
2. Sonata da chiesa [czyt. da kieza] – kościelna. Wykonywana w kościołach podczas nabożeństw, o poważniejszym, nietanecznym
charakterze. Zbudowana z 4 części o układzie temp: wolna, szybka, wolna, szybka.
Wszystkie części były jednolite pod względem motywicznym (nie występował jeszcze typowy dla klasycznej formy sonatowej dualizm
tematyczny). Wyraźny podział na sonaty da chiesa i da camera stopniowo się zacierał. W wyniku oddziaływania sonaty da camera -
również w sonatach kościelnych pojawiały się tańce.
Pierwsze barokowe sonaty to tzw. sonaty triowe („a tre”) na 2 skrzypiec i b.c. Później powstają sonaty solowe („a due”) na skrzypce
i b.c. Do rzadkości należą sonaty na instrument solowy „senza accompagnato” (6 sonat na skrzypce solo Bacha: 3 sonaty da chiesa i 3
partity czyli sonaty da camera).
Twórcy barokowych sonat to przede wszystkim kompozytorzy włoscy: A. Corelli, G. Torelli, G. Tartini, A. Vivaldi; ponadto Niemcy:
J.S. Bach, G. F. Händel, G. Ph. Telemann; w Polsce - S.S. Szarzyński.
Końcowe ogniwo w rozwoju sonaty barokowej stanowią 1-częściowe sonaty klawesynowe Domenica Scarlattiego. Ich budowa
przypomina już klasyczną formę sonatową.
SONATA KLASYCZNA
Klasyczna sonata jest 3- lub 4-częściowym cyklem sonatowym, zbudowanym na zasadzie kontrastu. Część I to z reguły allegro
sonatowe, część II w tempie wolnym ma swobodną budowę (np. Wariacje lub ABA), część III (jeśli cykl jest 4-częściowy) ma charakter
taneczny - jest menuetem lub scherzem, cz. IV to rondo lub allegro sonatowe.
W twórczości klasyków przeważają sonaty fortepianowe i skrzypcowe z towarzyszeniem fortepianu.
Pierwsze sonaty J. Haydna to sonaty klawesynowe. Późniejsze przeznaczone były na fortepian.
W wielu sonatach Haydna występuje monotematyczna forma sonatowa, czyli forma pozbawiona dualizmu tematycznego (drugi temat
jest wariantem tematu pierwszego lub jego powtórzeniem w innej tonacji).
Sonaty fortepianowe oraz na skrzypce z towarzyszeniem fortepianu W.A. Mozarta wyróżnia niezwykle śpiewny charakter tematów.
Mniejsze znaczenie ma w nich praca tematyczna. Najsłynniejszą sonatą fortepianową Mozarta jest Sonata A-dur, z wariacjami jako częścią
pierwszą i rondem „alla turca” na zakończenie.
Faktura fortepianowa Haydna jest znacznie mniej rozwinięta niż w sonatach Mozarta, a zwłaszcza Beethovena. Jest „cienka”,
przejrzysta, wykorzystuje jedynie środkowy rejestr brzmieniowy instrumentu. Często pojawia się schematyczny akompaniament oparty na
figuracji harmonicznej, zwany „basem Albertiego”. Bogatsza faktura w utworach Mozarta i Beethovena wiąże się także z faktem, iż byli
oni koncertującymi pianistami - wirtuozami, często pierwszymi wykonawcami swoich dzieł.

Beethoven skomponował 32 sonaty fortepianowe, 10 skrzypcowych (m.in. „Wiosenna” F-dur i „Kreutzerowska” A-dur)
i 5 wiolonczelowych.
O ile najwcześniejsze zbudowane są zgodnie z klasycznym wzorcem, to w późniejszych kompozytor coraz dalej odchodził od
klasycznych konwencji i wprowadzał wiele cech nowatorskich dotyczących formy, faktury i wyrazu. Bogata harmonika, zróżnicowana
artykulacja i duże kontrasty dynamiczne (liczne sforzata) służą pogłębieniu wyrazu dramatycznego.
FORMA
W wielu sonatach forma utworów traktowana jest swobodnie, następują zmiany ilości i układu części w cyklu, np.:
- dwuczęściowy cykl sonatowy,
- cykl sonatowy, w którym allegro sonatowe zostało pominięte lub przestawione,
- zamiast menueta często występuje scherzo,
- jako część cyklu pojawia się marsz żałobny lub fuga.
W późnych sonatach powiększaniu rozmiarów poszczególnych części towarzyszy zwiększenie znaczenia pracy tematycznej,
rozbudowanie odcinków przetworzeniowych w allegrze sonatowym i wprowadzenie kody zawierającej często drugie przetworzenie.
FAKTURA
W sonatach stopniowo następuje „symfonizacja” brzmienia fortepianu (dzięki wykorzystaniu wszystkich rejestrów, „zagęszczeniu
faktury”, powiększeniu wolumenu brzmienia i eksponowaniu środków wirtuozowskich brzmienie fortepianu przypomina brzmienie
orkiestry symfonicznej).
Najsłynniejsze sonaty fortepianowe Beethovena to:
Sonata „Księżycowa” cis-moll rozpoczyna się częścią wolną o nokturnowym charakterze, natomiast allegro sonatowe występuje dopiero
na końcu cyklu. Trzy części tej sonaty ułożone są na zasadzie gradacji (stopniowania) tempa: wolna, umiarkowana i szybka.
O charakterze wyrazowym Sonaty „Patetycznej” c-moll decyduje wolny, akordowy wstęp, który powraca kilkakrotnie w ramach części
I (allegro sonatowe) i nadaje sonacie poważny, podniosły charakter (tonacja c-moll ma w twórczości Beethovena określoną symbolikę –
funkcjonuje jako tonacja tragiczna i dramatyczna).
Sonata „Waldsteinowska” C-dur (dedykowana hrabiemu Waldsteinowi) to dzieło o monumentalnych rozmiarach i wybitnie
wirtuozowskim charakterze, w którym potężne brzmienie fortepianu przypomina orkiestrę symfoniczną.
SONATA ROMANTYCZNA
W XIX wieku obok sonat zachowujących klasyczny schemat konstrukcji cyklu sonatowego.powstają także sonaty o swobodnej budowie.
Klasyczne formy zachował w sonatach J. Brahms, nazywany nawet "klasykiem romantyzmu".
Ważne miejsce zajmuje sonata w twórczości F. Chopina (sonaty fortepianowe b-moll i h-moll oraz wiolonczelowa g-moll). W ramach
tradycyjnej 4-częściowej formy cyklicznej Chopin wprowadził cześci przypominające romantyczne gatunki – „klasyczną formę wypełnia
nowa, romantyczna treść". W Sonacie b-moll pierwsza część cyklu (allegro sonatowe) ma balladowy charakter, część II jest scherzem,
część III (w tempie wolnym) to marsz żałobny, a finał to rodzaj etiudy. Ze względu na duże kontrasty wyrazowe i niezwykły charakter
poszczególnych ogniw cyklu, R. Schumann nazwał części tej sonaty „czwórką niesfornych dzieci”.
Z tradycyjnej konstrukcji sonaty całkowicie rezygnuje F. Liszt. W Sonacie fortepianowej h-moll cykl sonatowy przekształca w wielką
formę jednoczęściową, zbudowaną z trzech faz. Wszystkie fazy łączą wspólne tematy, przeobrażane pod względem wyrazowym.
W ostatniej fazie dwa główne tematy kontrapunktują się wzajemnie, tworząc podwójną fugę.