Formy muzyczne

Forma muzyczna – termin określający konstrukcję dzieła muzycznego z punktu widzenia

współdziałania wszystkich elementów muzyki; jest środkiem do realizacji pozamuzycznej
treści dzieła, realizowanym dzięki technice kompozytorskiej, związany ze środkiem
wykonawczym i typową dla niego fakturą. Są to pewne typowe schematy rozpoznawalne za
pomocą czynności analitycznych. Schematy formalne mogą się krzyżować i ulegają ciągłym
przeobrażeniom.
Gatunek muzyczny ma szersze znaczenie niż forma; oznacza klasę utworów muzycznych w
zależności od przeznaczenia i charakteru dzieła ( np. gatunki muzyki kościelnej, teatralnej,
estradowej, tanecznej), od obsady (np. gatunki muzyki orkiestrowej, kameralnej, chóralnej,
solowej), rodzaju tekstu (np. liryka wokalna, oratorium, dramat muzyczne), środków
choreotechnicznych i teatralnych (np. balet, opera). Gatunki muzyczne mogą się krzyżować.

Systematyka form muzycznych

1. Ze względu na środki wykonawcze:

- formy wokalne (pieśń, opera)
- formy instrumentalne (sonata, poemat symfoniczny)
2. Ze względu na fakturę:
- formy polifoniczne (kanon, fuga)
- formy homofoniczne (sonatina, rondo)
3. Ze względu na ilość części:
- formy jednoczęściowe (etiuda, preludium)
- formy cykliczne (suita, sonata, msza)
4. Biorąc pod uwagę mniejsze cząstki formalne:
- formy dwuczęściowe (aria dwuczęściowa)
- formy trzyczęściowe (tańce, liryka instrumentalna romantyzmu)
- formy wieloczęściowe o najrozmaitszych schematach
5. Ze względu na szczególne znaczenie jednego elementu muzycznego:
- formotwórcze znaczenie rytmu – w tańcach (walc, mazur, polonez)
- specjalny rodzaj melodyki – w formach figuracyjnych (preludium, etiuda)
6. Ze względu na ogólny wyraz utworu (nokturn, impromptu)

1
 Zasady kształtowania materiału muzycznego

Zasady kształtowania to prawa rządzące następstwem poszczególnych odcinków dzieła

muzycznego:
1. budowa okresowa – okres muzyczny powstaje w wyniku współdziałania różnych
elementów muzycznych i składa się z dwóch zdań tzw. poprzednika i następnika, te zaś z
kolei zbudowane są z fraz i motywów.

2. ewolucjonizm – rozwojowi podlegają elementarne współczynniki dzieła (motywy, frazy,

zdania), a wraz z nimi elementy muzyczne. Wyróżniamy dwa rodzaje ewolucjonizmu:
motywiczny i tematyczny

3. szeregowanie – polega na zestawianiu obok siebie elementarnych współczynników:

motywów, fraz, zdań, okresów, części, na zasadzie podobieństwa lub kontrastu. Dotyczy
także różnych cykli (suita, sonata), których części tworzą całości formalne.

4. serializm – polega na odpowiednim uszeregowaniu wszystkich 12 dźwięków w obrębie

oktawy. Tworzy się szereg, czyli serię o określonych stosunkach interwałowych. Wszystkie
dźwięki są równouprawnione, co wyklucza istnienie centrum tonalnego w utworze
muzycznym. Ten sposób regulacji materiału dźwiękowego nazwano dodekafonią serialną.

5. punktualizm – stosowane są tutaj izolowane brzmienia, pojedyncze dźwięki lub

współbrzmienia, przedzielone pauzami. Struktura dźwiękowa rozbita jest na autonomiczne
„punkty” rozproszone w czasie i skali dźwiękowej, zróżnicowane pod względem barwy.

6. sonorystyka – technika, której istotę stanowi wykorzystanie czysto brzmieniowych

właściwości materiału dźwiękowego, przy czym równorzędne znaczenie mają dźwięki o
ustalonej i nie ustalonej wysokości brzmienia.

7. aleatoryzm – metoda traktowania materiału dźwiękowego, w której przypadkowo dobrane

zostaną: ilość i rodzaj instrumentów, ilość i kolejność części utworu itp. Panuje tu ścisła
dyspozycja całości przy pozostawionej przypadkowi dyspozycji szczegółów.

8. collage – technika komponowania utworu z różnorodnego materiału (muzycznego lub

niemuzycznego), np. przez zestawianie dźwięków, szumów, trzasków, podobnie jak w
plastyce.

9. formy otwarte – od 1957 r., zwane także formami nieskończonymi. Operują czynnikiem
nieokreśloności i sprawiają, że kompozytor pozostawia wiele do dyspozycji samego
wykonawcy.

10.teatr instrumentalny – awangardowa forma przedstawienia. Kreowanie muzyki, granie na

instrumentach to źródło tego przedstawienia; muzyk wraz z instrumentem jest aktorem, a
muzyka „treścią” spektaklu.

2
 Elementarne współczynniki formy
Motyw, fraza, zdanie – to struktury powstające w wyniku współdziałania elementów
muzycznych, składające się odpowiednio z: kilku do kilkunastu dźwięków, dwóch lub więcej
motywów, dwóch lub więcej fraz.
Najmniejszą cząstką formalną jest motyw, większymi - fraza i zdanie.
Motyw
Motywy mogą się składać z dwóch do kilkunastu dźwięków. Każdy motyw ma część lub
części nie akcentowane (arsis) i akcentowane (thesis). Każda z nich może składać się z
jednego lub więcej dźwięków.
W zależności od rozmieszczenia części nie akcentowanych i akcentowanych rozróżnia się
następujące rodzaje motywów:
1. z częścią nie akcentowaną i akcentowaną;
2. z częścią akcentowaną i nie akcentowaną;
3. z częścią nie akcentowaną, akcentowaną i nie akcentowaną;
4. z częścią akcentowaną, nie akcentowaną i akcentowaną;

Z uwagi na kierunek linii melodycznej rozróżnia się następujące rodzaje motywów:

1. oparte na powtarzaniu jednego dźwięku;
2. wznoszące się;
3. opadające;
4. łukowe;
5. faliste;

Ze względu na strukturę harmoniczną rozróżnia się motywy oparte na:

1. tym samym wyznaczniku funkcyjnym;
2. różnych wyznacznikach funkcyjnych;

Fraza
Fraza składa się z dwu lub więcej motywów. Istnieją frazy:
1. motywiczne jednorodne, w których drugi motyw powstaje z pierwszego na zasadzie
powtórzenia prostego lub sekwencyjnego lub ze zmianą kierunku linii melodycznej;
2. oraz frazy motywicznie różnorodne, polegające na kumulacji różnych motywów.

Zdanie muzyczne
Podobnie jak w przypadku fraz, zdania muzyczne mogą być:
1. jednorodne, gdy druga fraza powtarza pierwszą w sposób dosłowny, sekwencyjny lub
wariacyjny;
2. różnorodne, gdy frazy zwierają odmienny materiał motywiczny;
3. zdania o budowie ciągłej, nie wykazujące podziału na frazy.

Zdanie nie musi się składać z taktów o parzystej liczbie.