iLETiSiM

Atlaslı Büyük Uygarlıklar

Ansiklopedisi

VII. CİLT

ClN...

CAROLINE BLUNDEN
ve
MARK ELVIN

Türkçeye Çevirenler:

Selçuk Esenbel
Levent Köker

Retişim Yayınları
Equinox / Phaidon (Oxford)
İstanbul 1989
İLF.TİSİM Teknik Sekreter Montaj Sanat yönetmeni
Atl.:ı�ı Bü� uk l.lyg.:ıılıkklr Arısiklopedbi Berrin Sözer Ümit Ayar-Vahit Mahmatlı Andrew Lawson
Turgay Tekatar
•
Pikaj Harita yönetmenleri

CIN
Fazilet Keçeci
Harita Pikaj
İbrahim Özyıldırım
-
Compugraphıc Dizgi
İletişim Yayıncılık AŞ.
Hüsnü Abbas-İsmail Abbas
Hamit Balaban-Zuhal Yolgun
Adına Sahibi ve Genel Yönetmen
Murat Belge Düzelti
Fatih M. Öztan-Kubilay
Yayın Yönetmeni
Yıldırım
Mete Tunçay
Siyah-Beyaz Filmler
Sorumlu Yazı İşleri Müdıirü Murat Hardal-Cemal Törün
Ahmet Ziya B�b
Baskı
Adsan A.Ş. I Merter
iletişim Yayınlan
Klodfarer Cad. iletişim Han
Cağaloğlu-İstanbul
Tel: 516 22 60-61
©iletişim Yayınları A.Ş.
Equinox·Phaidon (Oxford)
Bu cildin İngilizce özgün adı
Cultural Atlas of China
İngilizce aslının yayın
yönetmeni
Graham Speake
Nicholas Harris, Zoe Goodwin
Metin yönetmenleri
jennifer Drake-Brockman,
Robert Peberdy
Resim araştırıcısı
Diana Morris, Mel Cooper
Tasarım
Adrian Hodgkins
Üretim
Clive Sparling
Dizin
jennifer Drake-Brockman

/.,, il

,
I
I
I
I
 /.,,,,
,
I
1
 •

CAROLINE BLUNDEN
ve
MARK ELVIN
 • • •

IÇINDEKILER

8 Zamandizim Thblosu
10 Yazı çevrimi ve okunuş hakkında not
12 Önsöz

Ayrım Bir: Mekan

14 Ülke ve İnsanları

Aynın İki: Zaman

ANTİK DÜNYA
50 Bir Kültürün Temelleri
53 Neolitik Sanat
73 Hısımlık ve Krallık
76
80
Bronz Çağı Sanatı
Qin İmparatorluğu I
1
84 Yeraltı Ordusu

İMPARATORLUK DÖNEMİ
90 Siyaset ve İktidar
104 Büyük Kanallar
106 İmparatorluk Dönemi Sanatı
120 Toplumun Evrimi
136 Geç İmparatorluk Dönemi Sanatı

MODERN ÇAG
144 Geleceğe ve Geçmişe Bakış
148 Olayların Akışı
172 Modern Çağ Sanatı
174 Çagdaş Resım
..

Ayrım Uç: Simgeler ve Toplum

178 Dil, Yazı ve Hattatlık
184 Şiirdeki Sesler
186 Konfüçyus'dan Konfüçyusçuluğa
188 Din
190 Thpınak ve Saray Mimarisi
192 np ve Falcılık
194 Matematiğin İlkeleri
198 Çin Dehası
200 Seramik
202 Toplumda Müzık
206 T iyatro
208 Çiftçilik ve Yiyecekler
214 Aile Yaşamı
220 Çin ve Batı

223 Resimlerin Listesi

225 Kaynakça
229 Yeradları Dizini
235 Dizin
 123 Üç Krallık dönemi ve Kuzey Song pazar
Haritaların Listesi bölgeleri
11 Çin, fiziki 149 19. yüzyıl ortasındaki ayaklanmalar
15 İç ve Dış Çin 150 İslamiyet'in yayılışı
16 Sarı Nehir'in değişen akışları 152 Boksörler'in kökenleri, 1898·1900
17 Özerk Bölgeler ve Özerk Yöreler 158 1911 devrimi
22 Kuzey ve Güney Çin 1 1 64 Kuzey Çin'in, 1940' d a olduğu gibi Japonlar
23 Kuzey ve Güney Çin il tarafından işgali
24 19. ve 20. Yüzyılda Çin'de bölgesel yapı 179 Çince'nin lehçeleri
25 Savaşbeyleri 1926
25 "Beş Hanedan ve On Krallık" olarak bilinen Tabloların Listesi
dönemin başlarında Çin (M.S. 920 dolayları)
26 742'de Thng Dönemi Çin'inde bölgeler ve 822 14 Yıllık ortalama sıcaklıktaki değişmeler
yılının "eyalet"leri 26 Tang bölgeleri, M.S. 742 dolayları
26 Moğol eyaletleri, 1300 dolayları 27 Kuzey Song yolları, 1300 dolayları
27 Kuzey Song yolları, 1100 dolayları 27 Ming eyaletleri, 1100 dolayları
27 Ming Hanedanlığı döneminde eyalet 37 Kuzey ve Güney arasındaki nüfus kaymaları,
sınırları, 1 500 dolayları, Qing döneminde M.S. 2·1953
yapılan temel değişikliklerle birlikte 38 7. yüzyıldan 17. yüzyıla değin Han
28 Buğday ekimi ve hasadı Çinlilerinin egemenliğine karşı Kabile
28 iklim bölgeleri isyanları
29 J.L. Buck tarafından yönetilen araştırmaya 59 Shang krallarının ardıllıkları
göre 1930'lardaki tarım bölgeleri 81 Qin hükümetinin yapısı
29 Şeftali çiçeklerinin açılış zamanları 90 M.Ö. 22l'den bu yana İç Çin'in Birlıği ve
_j
·30 lk Han ve Tung hanedanları döneminde Parçalanması
nüfusun dağılımı 1 54 Ekonomik büyüme
(31 Kuzey Spng Hanedanlığı döneminde nüfusun 164 Çin Komünist Partisi'nin toplumu siyasal
dağılımı bölümlere ayırması
32 Mançurya'nın 20 yüzyıldaki gelişimi 166 Çin'in yüksek enflasyonu
33 Çin Sınırının Mançurya'daki durumu, 1660 215 Çin'in akrabalık sistemi
dolayları
33 Mançurya Sınırı, 1 859'dan önce
33 19. yüzyılda Tayvan
34 Avrasya'da yarışan emperyalizmler
36 1 8. yuzyılda Guizhou
36 Qing Hanedanlığı döneminde. Guizhou'da
Çin aleyhtarı direniş hareketleri
39 Çin'in denizaşırı dünya ile ilişkileri
41 19. yüzyılın Müslüman bağımsızlık
hareketleri
52 Yangshao ve Longshan yöreleri
54 Shang İmparatorluğu. MÖ. 1300
62 Baharlar ve Güzler dönemınde Çin'de
kentlerin yayılması
71 Savaşan Devletler ve Qın'in yükselişi.
M.Ö. 350·249
92 İmparatorluğun aşırı genişlemesi
94 Ming Hanedanlığı döneminde emperyal
diplomasi hizmetleri
95 Tuba Wei devleti
98 Liao ve Xixia devletleri ve Güney Song/Jin
döneminde Çin'in ikili siyasal bölünüşü
102 Song Taizu ve Taizong'un seferleri
103 Huaixi'nin Tang tarafından yeniden alınışı
104 Büyük Kanallar
110 M.S. 1. yüzyıldan 5. yüzyıla kadar
Çin'de Budizm
 Zamandizim Tablosu
- 2000 -1600 -1200 -1000 -800 -600 -400 - 200 M.Ö o M.S 200 400 600 800

z o
< 1LK :.:
X1A
� �
GEÇ KUZEY
Q
SHANG HANEDAN! ZHOU HANEDANI (K.ÇlN)
� HAN HAN 3
<
Q
TANG
< l<l
VE
o
HANEDAN! (K. ÇIN) HANEDAN! HANEDAN! HANEDAN!
:ı::
Savaşan
� ı:ı s�
Devletler 2:
GONEY
�
<> <ll:ı;
DônemJ Ô'
Baharlar ve
o HANEDANLARI
Güzler Dönemi

Qin Shi Huangdi'nin anıt-mezarı yakınlarında,

kazılarda çıkarılmış. tuğladan, gerçek
büyüklüğüne uygun yapılmış bir savaşçı heykelı.

Vl!
D0Ş0NCE

DiN

Mozı• • Zhuangzı

• Gerçekçiler
SiYASET Zhou'lu Kral Wen• • Zhou Dük'ü • Qin ShJ Huangdı (imparaıorluj!un birleşmesi)

SANATLAR

ilk
manukçılar ve sistemit doğa şlırınin kuzeybatıdan gelen güçlu
müzik etkileri Çın'e giny
Ştlr
sofistler tarih doğuşu
Yazısı

• Wang Xidıl e Du Fu
Guney�n Şarkı/an (hattat) (şair}

TARIM
hareketli tarım

alkol
çay

Jla Siıue
• Halkın Refahı lÇin Zorunlu Sanatlar

PARA
deniz kabukları

ARTIŞI
NOPUS
? ? ? ?

YAZI
çoklu yazı tahta veya ipek üzerine yazıda kAğıt üzerine
fal kemikleri fırçayla yazmak birlik fırçayla yazmak

8
 1000 1200 1400 1600 1800 2000

j1N YUAN
(RUZHENI (MOÔOL)
çlN
CUMHUR!YETİ HALK·�• """
HANEDAN! MİNG HANEDANI QİNG (MANÇU) HANEDAN! ÇİN

CUMHuruY"-11

ON SONG HANEDANI
KRAWK

Yaz Sarayı, Pek.Jn

Mermer saltanat gemisi buyuk önder
!arı
Başkan Mao
Yuan hanedanına aıı,
perdahlamadan önce sllslenmış milyon
porselen vazo. 1000

Komunizm

Populer Taoculuk

• Wang Anshl Nastu rıl ı k Katolıklık ve Protestanlık

• Zhu Xı (Yenı Kontu�yusçuluğu sentezliyor)

(reformcu)
• Wang Yangming
Denızcllik Yasağı
• Mao Zedung
(siyasetçi-filozof) Çin'ın dışa açılması
Kang Youwei •

750
Düzenli kamu hizmeti sınavları

manzara ateşli silahlar

resminin
doğuşu tiyatronun doğuşu romanın doğuşu bir "ulusal dil"in
yaratılışı
Konfüçyusçu • Shen Gua (bilım adamı) • Cao Xueqin (romancı)
Kutsal Duş/er Havuzundan Zerrecikler Taşın Öyküsü
Yazılar
basılıyor 500

tütün, patates, fıstık, mısır

afyon bağımlılığı
250

yll ksek enflasyon

Japonya ve Amenka'dan gum�ş akımı

bakır ııhallen

Yunnan bakır maden ocakları

nüfus bOyllk salgınlar kolera salgını

o

hareketli
çağdaş baskı
kalıplar renklı
daktilo, Latinleşıirme
ağaç bloklarla baskı basitleştirilmiş harfler
baskı

9
 80'
Yazı çevrimi ve okunuş
.f
hakkında not:

Bu ciltte Çinceyi Latin alfabesine çevirmek için ye­

ni pinyin sistemi kullanılmıştır. Pinyin, artık uluslar­
arası bir standart haline geliyor. Yazı çevriminde es­
kiden kulandan Wade-Giles sistemine göre yeradla­
nru da başka kitaptakilerle karşılaştırmayı kolaylaştır­
mak için Yeradlan Dizini'nde ikinci olarak gösterdik.
Örneğin:
Beijing/Pei-ching/İngilizce gündelik dilde
Peking (Türkçe'de Pekin)
Guangzhou/İngilizce gündelik dilde Canton/Kanton
Shanghai/Shang-hai (Türkçe'de Şangay)
Zhuang Zhou/Chuang Chou
Latin alfabesine çevrimi yapılmış Çince sözcükle­
rin, tonlama dışında, seslendirilmesi şu kurallara da­
yanmaktadır:
Sessiz harflerin İngilizce'deki olağan okunuşlarının
istisnaları
c ts-

q ç -

x-ş
z -dz
zh c -

Sesli harflerin bazı bileşimlerinin özel okunuşu:

ian ve yan -yen
ui - uey
Mandarin lehçesinde tonlama, gerektiği yerlerde ak­
sanlarla gösterilmiştir. Örneğin:
v
ma, ma, ma , ma
Sırayla, düz, yükselen, batıp çıkan ve inen tonları
belirtmektedir.

_ _ _ tartıımaıı sını�ar

ateşkes lı&l!ı
•
dÇer Onemıı kent
baŞkenl
0

daO zırmı (metre Oiafak)

rnevslm!:k nehiıler
bataklık
HINotsrAN
eooo ın
ı-----f
4000m
2000m
1000 ın
500 ın

denız S8Vl)'811/1JO llbnd�

o

CJ==:J
[= 100m
denız derl1liQ
BENGAL KÖR
FEZ/
Olçek ı: 16 000 000
o 800 kın
o 600miı

10
 { ....... ._
(
"
,,..
)
/

<tl'

IZI
çlN oeN
GONEY

11
 • • • •
ONSOZ
Çinlilerin bile, Çin'in geçmişinin ne olduğu hakkın­
da pek bir fikri var mı? Kültürünün sürekliliği açısın­
dan dünyanın yaşayan en eski uygarlığı olmasına rağ­
men, Çin'in geçmişi, aslında korunmamış, daha ziya­
de, sürekli olarak yeniden yazılmıştır. Akdeniz dünya­
sı ile karşılaştırıldığında, yeryüzünde ayakta kalabilmiş
çok eski Çin anıtlarının ve yapılarının sayıları son de­
recede azdır. Batı dünyasının yapı malzemesi olan taş
ile karşılaştırıldığında, Çin'in ahşap ve tuğlaları çabu­
cak yok olmuştur.
Çok sayıda özgün Çince tarihi belgelerin olduğu da
söylenemez. Çoğu, aslının kopyalarının kopyalarıdır.
(Ayrıca, bu durum bazen eski resimler için de geçerli­
dir.) Çin arşivleri, ancak idari açıdan gerekli olduğu sü­
rece korunmuşa benzerler; kayıtların gerekli olanları ar­
şivlerden çıkartılarak aktarılıp özetlendikten sonra, ka­
lanları imha edilirdi. Üstelik, Çinlilerin 2000 yılı aşkın
bir süredir yazı malzemesi olarak kullandıkları kAğıt ise,
parşömen veya papirüs kadar dayanıklı olmamıştır.
En eski çağlara gelince, bu konuda son iki kuşak ola­
ğanüstü gelişmelere tanık oldular. Şimdiye kadar elimiz­
deki tek gerçek tarihi kayıtlar, ancak birkaç tane tunç
üzerine yazılmış yazılardı. Artık, bu kayıtlara, kemik ve
kabuklar üzerinde kazınmış fal çizikleri, birkaç tomar
ipekli üstüne elyazması belgeler, en eski Çince kitaplar
olan ince tahta şeritlere kadar çoğu kez göz kamaştıran
eşyalar dahil olmuştur. Gene de, klasik çağ öncesi Or­
tadoğu tarihinin yeniden "kurulması" için dayanılan te­
mel bilgi zenginliğinin yanında Çin hakkındaki bulgu­
lar son derece azdır. Fakat eski çağdaki Çin'in ne oldu­
ğu, bugün bir nesil öncesinde tasavvur edilemeyecek
ölçüde, aydınlığa kavuşmuş, belirginleşmiştir. İşte, ese­
rimizin amaçlarından biri, genel okuyucunun bu yeni
keşfolunan acaip dünyaya erişebilmesini sağlamaktır.
Çin tarihinin bu sürekliliğinin Çinliler için kendi geç­
mişlerinin gizli ve karanlık kalmasına neden olması,
mantıksız bir çelişki gibi gözükebilir. Aslında, eski çağ
Çin metinlerinin sürekli olarak tektar tekrar yorumlan­
maları, bu metinlerin o günün kavramlarıyla anlaşılma­
larını fazlasıyla kolaylaştırmıştır. Örneğin, son 20 kü­
sür yıla kadar, M.Ö. birinci bin yılın ilk yarısının ürü­
nü olan Şiir Kttabı'nın içindeki aşk şarkıları, Çinli alim­
ler tarafından hükümdar ile bakanı arasında olması ge­
reken ahlakl ilişkiyi allegorik bir şekilde ifade eden sim­
gesel mısralar olarak yorumlanırlardı. (Bunların aşk şi­
irleri oldukları, ancak şimdi ortaya çıkmıştır).
Genel olarak, Batı'ya nazaran, Çin'den, eski dönemle­
rin değişik ve farklı bir yapısı olduğunun bilinci çok da­
ha zayıf kalmıştır. Çin halkının tarih anlayışına göre,
Çin'in eski tarihinde ancak birkaç tane kesin bölünme
olmuştur. Bin senedir başka bir dünyanın farklı olabi­
len değerlerini, düşüncelerini sonraki kuşaklara görsel
olarak hatırlatabilen Mısır hiyerogliflerinin anlamları­
nın tümüyle unutulması, örneğin büyük bir kesintidir.
Veyahut, Roma gibi imparatorlukların gelip gitmeleri,
her yanı kaplayan bir Hıristiyanlık ya da İslAmın doğu­
şu gibi olaylarla karşılaştırıldığında, Çin halkının bel­
leğinde bu tür büyük kesintilerin pek azı yaşamaktadır.
Bu durumda, belki de, bir Batılı bilim adamı yararlı
rol oynayabilir. Bir Batılı, Çinli meslekdaşları kadar ba­
zı ince anlam farklarına vakıf olmadığından, Çin'de bu·
gün geçerli olan yasaklar, çekingenlikler ve varsayım­
lardan daha özgür olabilme imkAnına sahiptir. Böyle­
ce, bir Batılının Çin'in geçmişinin ayn bir dünya olma­
sı olgusuna duyarlı bir tepki gösterebilmesi, psikolojik
açıdan daha kolay olmaktadır. Çünkü tarihsel sürekli­
lik -ufak ufak olayların üstüste yığılmasıyla- büyük de-
12
ğişikliklerin olmadığı anlamına gelmez. Bu tür büyük
değişiklikler her zaman olmuştur. İşte, bu kültür atla­
sının temel amaçlarından biri, bu tür değişiklikleri oku­
yucunun bilincine en canlı bir şekilde getirmek olacak­
tır.
Çin'in bugününün karmaşıklığını anlamak için, Çin'in'
geçmişinin dikkatle ele alınıp, anlaşılması gerekir. Biz­
ler, bu ülke hakkında günümüzde yazılanların çoğun­
da bulunan (her çeşit) ideolojik ve duygusal önyargıla­
rın yarattığı saptırmalardan uzak kalabilmek için çaba
sarfettlk. Örneğin, Çin'e, gerçekçi bir yaklaşımla bakıl­
dığında, son derecede başarılı bir kolonyalist ve emper­
yalist siyasal güç olabildiğini kabul etmek gerekir. Çin
uygarlığının yüceliğine duyulan hayranlık veya bu ül­
kenin 1 840-1950 yılları arasında marllz kaldığı çeşitli
aşağılamalar ya da bugün içinde bulunduğu zor ekono­
mik, kültürel ve politik durumlardan dolayı, gösterilen
duygudaşlığın, bu gerçeği gözardı etmemesi gerekir.
Umudumuz, her zaman bizimle hemfikir olmayacak
Çinli arkadaşlarımızın, bu yazdıklarımızı yanlış anlama­
malarıdır. Amacımız, konumuzun genişliği nedeniyle
fazla genel yorumlar yapma durumunda olmamıza rağ­
men, mümkün olduğu kadar gerçeği yansıtmaktır.
Bir de, iki yazarlı bir eser olan bu çalışmadaki işbölü­
mü hakkında açıklama yapmamız gerekiyor. Genel ola­
rak, Caroline Blunden arkeoloji dahil olmak üzere, sa­
nat ile ilgili herşeyden sorumludur. Kendisi resimler vb.
gibi görüntü malzemesinden de sorumludur. Mark El­
vin ise, tarihi metnin yazımı ve haritaların çiziminden
sorumludur. Brisbane Griffith Üniversitesi'nden, Profe­
sör Calin Mackerras'a da "Toplumda Müzik" adlı özel
bölümü verdiği için teşekkür borçluyuz. Aslında bu ki­
tabın çok daha geniş bir ortak çalışmanın ürünü oldu­
ğunu da önemle belirtmek isteriz. İkinci sayfada isim­
leri belirtilen Equinox grubunun metin düzenleme,
araştırma, haritacılık yetenekleri olmaksızın, bu eseri
yaratmamız imkansız olurdu. Onlara şükran borçlu
olup, derinden minnettarız. Diğer teşekkür borçlu oldu­
ğumuz kimselerin teker teker belirtilemeyecek kadar
fazla olmaları, bizim onlara olan borcumuzu elbette
azaltmamaktadır. Ancak, iki özel durumu zikretmeden
geçemeyiz. Bodleian ve University of London'un Orien­
tal Instltute Kütüphaneleri ve kütüphaneci Bay David
Helliwell ve Bay Anthony Hyden'ın şaşmayan yardım­
ları olmasaydı, bu eser hem çok yavaş, hem de çok da­
ha zor hazırlanacaktı. Onlara içtenlikle teşekkür ederiz.
Bu büyüklükte bir eser için daha birçok şeyin söylenmesi
kaçınılmaz. Bu arada şiir, resim ve felsefe gibi konula­
ra nispeten kısaca değinilmesinden ötürü iştlhası kaba­
ran, ama tatmin olamayan ilgili okuyucularımızın, ha­
zırladığımız kapsamlı uzun yazılarımız ayn bir ciltte kı­
sa zaman zarfında okuyabileceklerini umut ediyoruz.
Uzmanlar içinse, bir Çince coğrafi yer adları sözlüğü ha­
zırlanmakta. Buna ihtiyacı olan okuyucular, öncelikle
Oxford University, Oriental lnstitute'ünden Mark Elvin'e
yazmalıdırlar.
Şu anda, insanlığın dörtte birinin düşünce ve faaliyet­
lerini içeren bir alan olan Sinoloji çalışmaları, bizim en
iyi Üniversitelerimizde dahi ihmal edilmektedir. Antik
dünyanın ve orta çağın en büyük uygarlıklarından biri
olup, aynca, bugün uluslararası bir güç haline gelmiş
olan Çin'in anlaşılması, herkes için, gerek sanatsal ve
tarihsel bir kişisel kültür edinebilmek veya daha pra­
tik anlamda gerçekçi bir siyasal görüş elde etmek için
de gereklidir. Biz, bu gerçeği şu sayfalarda biraz olsun
anlatabilirsek, kendimizi son derece ödüllendirilmiş his­
sedeceğiz.
SUNUŞ
Sizlere sunduğumuz İletişim Atlaslı Büyük
Uygarlıklar Anslklopedisi bilgiyi basmakalıp
vermeyen; canlı, tartışan, eleştiren ve düşünmeye
yönelten bir niteliğe sahip. İslam Dünyası, Eski
Mısır, Yahudi Dünyası, Çin, Eski Yunan, Roma ve
Ortaçağ Avrupası ciltlerinden oluşan bu
ansiklopedinin bugüne kadar yayımlanmış •

olanlardan farklı özellikleri taşıdığı kanısındayız.

Her biri kendi alanında önde gelen uzmanlarca
AYRIM BiR
yazılmış olan bu yapıtlar, sadece yığma bilgi
-
aktarmakla kalmıyorlar; belli sorunsallar
çevresinde örgütlendikleri için, okuyucunun
geçmişi öğrenirken bugünü daha iyi anlamasına, MEKAN
�
geleceği de doğru düşünebilmenin doğru
yöntemini bulmasına yardım ediyorlar. Üstelik
birçokları çağdaş sorunlarla eklemlenmekte;
özellikle İslam ve Yahudi Dünyası ve Çin ciltleri
bugüne kadar geliyor. Milad'la biten Eski Mısır ve
Eski Yunan ya da Ortaçağ'a geçişle sona eren
Roma yahut, adı üstünde, Yeniçağ öncesinde
kalan Ortaçağ Avrupası ciltleri bile bu kalıtların
20. yüzyıla aktarılma sürecini de gösteriyor.
iletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Anslklopedlsi
ciltlerinin her birinde onlarca harita, yüzlerce
resim ve çizim bulunmakta. Bu ciltlere bakmak da
okumak kadar güzel. Çünkü bunlar, öncelikle
kültür ve sanat tarihleri. Hepsi ele aldığı
uygarlıkların tarihsel coğrafyasıyla başlıyor, bu
alandaki arkeolojik ve başka çalışmaları özetliyor,
genel tarihini anlatırken ekonomik ve toplumsal
tarihini de önemle vurguluyor. Ayrıca, her birinde
özel konuların işlendiği çerçeveler var.
Bütün dünyada kaliteli ürünleriyle tanınan
Oxford'daki Equinox-Phaidon Yayınevi'nin, sizlere
görüntü malzemeleri ve metinleriyle aynen
Türkçesini sunduğumuz bu yapıtları çok yeni.
Hepsi 1980'li yıllarda çıktı.
Ciltlerin yazarları, günümüz bilginliğinin kendi
alanlarında ortaya koyduğu en son bulgu ve
yargıları anlatıyorlar. Kaynakçalar incelenince,
bunların hazırlanmasında yararlanılan yapıtların
geniş kapsamı görülecektir. Okuyucularımız
Türkiye'de şimdiye değin bu kadar üstün bir
düzeyde tarih yayını yapılmadığını teslim
edeceklerdir.
Mete Tunçay'ın denetiminde titiz çevirilerle
dilimize kazandırılan iletişim Atlaslı Büyük
Uygarlıklar Ansiklopedisi yayınevimiz için haklı
bir övünç kaynağıdır. O

İLETİŞİM YAYINLARI
 ••
ULKE VE HALKLARI
Genelinde "Çin" olarak düşündüğümüz mekanı, çe­
şitli şekillerde bölmek mümkündür. Çin'i jeolojisi
(Yerbilim), jeomorfolojisi (Yerbiçimbilimi) veya insan
nüfusu, hayvanları ve bitkilerinin dağılımı açısından
ya da ticaret ve iletişim bağlarıyla örülü "işlevsel" böl­
geler olarak, çeşitli birimlere bölebiliriz. Ancak, bu
mekan örtülerini ele aldığımızda, doğa ve insan man­
zaralarının sürekli değişim içinde olduğunu gözönün·
de bulundurulmamız gerekir. Sarı Irmak, kayıt edi­
lebilmiş tarihi boyunca, sadece bir değil, birçok ya­
taklardan akmıştır. Bir zamanlar, Güney Çin ve ku­
zey Çin'in çoğu ormanlarla kaplıydıysa da, insanoğ­
lunun faaliyetlerinden ötürü şimdi çıplaklaşmıştır.
Ülkenin ısı düzeyi asırlar boyunca azalıp çoğalmak­
tadır. Bugün Shanghai'in 1000 yıl önce Yangzi ırma­
ğının biriktirdiği alüvyon üzerinde kurulduğu yer, es­
kiden denizin altındaydı. Ayrıca, nice Büyük Kanal­
lar ve Çin Sedleri, değişik yolları takip etmiştir. Çin
kültürü, yerleşimleri ve Çin'in siyasal egemenliğinin
ilk kurulduğu yerler, 4.000 yıl boyunca Sarı Irmak'ın
orta kısmındaki doğum yerinden dışarıya, çok geniş
bir alana yayılmıştır. Üstelik, Çin'den çıkan bu yayıl­
maların en büyüklerinden bazıları, şaşılacak kadar
yakın zamanlarda gerçekleşmiştir. Bugün Çin olarak
düşündüğümüz yer, aslında, nispeten kısa bir süre­
dir mevcut.
İç ve Dış Çin
En temel olarak, Çin, İç ve Dış Çin diye adlandıra­
bileceğimiz iki bölgeye ayrılır: Bu iki bölge arasında­
ki sınır, bir yanda yerleşik düzenin, sık sulamalı emek
yoğun tarımıyla, öbür yanda buna karşıt olan bazen
kuru tarım ya da kuzeybatı çöllerinin vahalarında bu­
lunabilen tarım havzalarının yan desteği ile beraber
olan göçebe hayvancılık arasındaki ayrım olarak ta­
nımlanmaktadır. Tarih boyunca, çoğu zaman istikrar­
sız olan bu sınır, Bahai Körfezinden batıya doğru şim­
diki Çin Seddinin sınırını kabaca takip eder, Tibet pla­
tosunun aşağı eteklerinin oluşturduğu duvara kadar
uzanır, burada güneye doğru keskin bir dönüş yapar­
dı. Mançurya'yı, Llao Irmağının aşağı kısımlarının bo­
yunca bulunan ufak bir mıntıka dışında, Dış Çin'in
bir parçası olarak düşünmek daha doğru olur. Bugün
tarımın gelişmesi Han Çinlilerinin (Han, asıl Çinlile·
rin kendilerini diğer halklardan ayırmak için kullan·
dıkları addır) buraya büyük çapta göçmeleriyle, Man·
çurya artık kesinlikle İç Çin'in bir parçası olmuştur.
Şu anda, İç ve Dış Çin arasındaki sınır, Daxing'an dağ·
!arının (başka adıyla, Büyük Khingan dağları) doğu
etekleri boyunca uzanmaktadır. Bu değişimi, Çinlile­
rin, tarihsel açıdan daha uygun olan Mançurya adı
yerine, bu bölge için şimdi "Üç Kuzey-Doğu Vilayeti"
adını tercih etmelerinden fark etmek mümkün. Ay-
Ji� �JZEV \/E
GC�v
Yıllık ortalama sıcaklıktaki
değişmeler 420
yıl
incelemeleri (bir diğer deyışl• +2•c Han+-
Zhu Kezhen'in fenolojik
jolrnayanıarea
kuzey ve güney bölgelerinde�
Ku"1 Çın'e
çeşitli bitki türlerinin farklı ye·lıışıımes
zamanlarda karşılaştırılması J
ortaçağ ekonomik devriminin
görece yüksek blr ortalar.ıa
sıcaklıkla, kuzey barbarlarının
en fazla etkin oldukları
döneminse görece soğuk bir
ortalama ile birarada olduğur:
ortaya koymaktadır.
14
rıca, Çin kıtasının güneybatı köşesinde hakim olmuş
olan vahşi ormanların açılıp, temizlenmesiyle, Çin ti- .-
70°
pi tarımın bu taraflarda geniş çapta tatbik edilebil-
mesi ise, ancak 1 8'inci yüzyıldan itibaren başlamış­ \
tır. Bundan dolayı, buralarda İç ve Dış Çin bölgeleri­ l
ni ayırt eden sınır çizgisinin en uzaktaki güneybatı
ucu da tam belirli değildir. --- \
Bu iki temel bölge, aşağı yukarı eşit büyüklüktedir,
ama, nüfusun ancak yüzde beşinden biraz fazlası Dış
--
Çin'de oturmaktadır. Dış Çin'in bazı kısımları da ke­
sinlikle iskan edilmemiştir, çoğu kısmında da nüfus
bir kilometre kareye bir kişiden fazla yoğun değildir.
İç Çin kalabalık olduğu kadar, Dış Çin boştur. İki böl­
genin arasındaki fiziki farklılıklar da kayda değer. Ço­
ğu kez, Dış Çin insanoğlunun barınamadığı ama çar­
j
I
\
pıcı nitelikte manzaralarla doludur. Bu bölgeye, de­
nizden 8848 metre yükseklikte olan dünyanın en yük­
sek dağı, Qumolangma (Zhumulangma) yani Everest
Dağı ile denizden 154 metre alçakta olan dünyanın
en alçak yeri Turfan Çukuru dahildir. Bunun yanısı­
ra, dünyanın en korkunç vahşi çöllerinden olan Ga­
bi ve Taklamakan'ın yanında, Qaidam çanağı gibi de­
vasa bataklıklar, insan eli değmemiş ormanlar, uçsuz
bucaksız yeşil ot kaplı steplerin, hepsi, Dış Çin'e da­
hildir. İç Çin ise, buna tezat teşkil etmektedir; alüv­
yon ovalarının, nehir vadilerinin, inişli çıkışlı tepe­
lerin oluşturduğu nispeten yumuşak görünüşlü bir
yerdir. Ancak, İç Çin, insanların asırlar boyunca bu­
rada oturmasından çıplaklaşmıştır ve burada kahve­
rengi, yeşil, grinin monoton renklerinin hakimiyeti
o derecedir ki, insan bir müddet sonra ister istemez
daha parlak renkler görmeyi özler.
Dış Çin'i meydana getiren tali yerlerde "iç drenaj"
diye adlandırılan, suyun denize değil karada akıp kay­
bolması koşulları hakimdir. Aslında, bu durum, 15
milyon yıl önce Hindistan'ı taşıyan yeryüzü kabuğu­
nun tabakasının, Tibet ile çarpışmasından dolayı Orta
Asya'nın yukarı fırlamasından meydana gelmiştir.
Çin'in en uç sınırlarında nehirler Çin'den uzağa doğ·
ru akarlar. Böylece, Heilongjiang (Kara Ejderha Neh­
ri veya Amur), Arktik bölgenin alt kısmındaki Pasi­
fik yönü doğrultusunda kuzeye keskin bir dönüş ya·
par. Yarlung Zangbo Nehri (Yaluzangbujiang) ise, ba­
tıdan doğuya doğru akar, sonra hasa'ya yakın bir yer­
den, artık ulaşımın imkansızlaştığı boğazlardan ge­
çer; güneye doğru yerin dibine batar, sonunda Hin­
distan'da Brahmaputra olarak tekrar ortaya çıkar. İş­ denız derini�!
te, bu nedenlerden dolayı, Dış Çin, İç Çin'de mümkün
olabilmiş ileri düzeydeki çağdaş-öncesi (pre-modern)
geleneksel ekonominin bütünleşmesinin temel des­ _ _ _ Mı n g ımparaıorıugu sının, 1580
teği olan denizden uzak geniş iç su yolları şebekesin­ Oing ımparatorıugu sın•ı, 1800
den voksun kalmıştır. Dış Çin'i bir uçtan öbürüne ke- yerleşik ıaıımın yaklaşık
--- kuzeybatı sınırı, 20. y()zyı l
S�I BEŞ KJZEY G�NEY YUAN O<NG
mm= ,;; vaha bölgesı
yaklaşık nüfusu, 20. yüzyıl
Hanedanlar
SClNG SONG
Harı Çinlılerin
581 618
---""- Harı Çinlilerin 17. yüzyıl veya
. 9Ç7 961) 1911
/
---V sonras ndakı buyllk çaplı göçleri
ı pek yolu
-
tuz batak!�
....... Bıiyük Kan al
ölçe< 1· ıe ooo ooo
BOOkm
400 mil
 Bugünkü Çin iki ana bölgeye
İç ve Dış Çin
ayrılmaktadır. iç Çin, Han
Çlnlllennin yerleştiği, nüfus
yoğunluğu yüksek, irtifaı görece
alçak bir tarım bölgesidir.
Sınırları aşağıdaki haritada
gösterildiğı üzere, burası tarihsel
hanedanlık dönemi de dahil
olmak üzere (1368·1644}
çekirdeğini oluşturmaktadır. Dış
Çin ıse, seyrek nüfuslu ve yüksek
bir bölgedir ve burasının halkı
etnik olarak Çinli Moğol, Türk,
Tibetli veya başka tür bir soydan
gelmektedir Ekonomisi büyük
tarım, kuzey batıdaki vaha
kentler hariç, ikinci plandadır
Buradaki nehirler, kıyılardaki
deniz yolları ile birlikte,
karmaşık bir su taşımacılığı
şebekesi işlevini gören İç
Çln'dekilerln aksine, ya Çin'ln
dışına çıkacak biçimde akmakta
himayesinin !usa ömürlü bırkaç
genişlemesi dışında, Dış ve iç
Çin, siyasal olarak, büyük bir
bölümü 18. yüzyıl içinde
gerçekleşmek üzere, ancak
Mançu (veya Qlng) hanedanı
döneminde blrleştirllebilmiştir.
Bu oluşum, bugünkü Halk
ıki yüzyıl içinde gerçekleşen Han
göçmenlerinin hareketleri,
Mançurya'yı ormanlık ve
meralardan tarım arazisine
dönüştürerek iç Çln'i önemli
ölçüde genişletmıştlr.

00'
lı,Jrıt--ıtHllfld ko.dı1r1 bı... 'tırıılf•rır.P cfavanmıık ttıd ır \'t' ınplanmakıaciırlar
Çın ımparatorluğurun Mıng ölçüde kalabalık hayvan ya da ülke lçındekı havzalarda Cumhuriyeti'nın büyük
lmparaıorluk olçekl ılığını aı·ıklamakı,ıdır �""

900
11
Baykal G ':fı'
--
I
/

--�----
MOÖOLISTAN
ZUNG
HARtA

�,;�::: ........ ...

\
DIŞ
Gabi
\
Do�u
TÜRKiS
TAN

..ı,f1»
,G�) \?l""
Oaidam Hav
zası

ÇİN

ÇIN DENiZi
GÜNEY
sen en büyük yol, tabii ki, bir zamanlar Roma impa­ kın zamanlarda Mançurya ve uzaktaki kuzey-batı böl­ Satda: Özerk Bölgeler ve Özerk
YOreler
ratorluğu'na Çin ipekleri götüren ünlü "İpek Yolu"y­ gelerine yapılan göçlere kadar, Han olmayan halklar Çin Halk Cumhuriyeti hOküıneti,
du. Bu yol, Gansu koridoru boyunca, kuzeybatı yö­ hakimdi. Bu iki halk grubu arasındaki farkın çoğu, nüfusun çoğunluğunun Han

Bölgeler" ve daha küçük çaplı

nünde gider ve Çin folkloruna göre Bahar'ın hiçbir olmadığı bölgelerde "Özerk
muhtemel olarak kültüreldi, zira, kuzey Çin'in kuzeyli
zaman ileriye geçemediği "Yeşim Kapılar"ından ge­ ve batılı "barbarlar"ın ardarda tarihi istiMları ve iş­ "Özerk YOreler" adı verilen
çerdi. "Yeşim Kapılar"ından sonra, yolun iki ana ko­ galleri altında kalması bu halkların epey karışması­ birimler oluşturmuştur. Han
olmayanlara (tek çocuklu aile
lu tarım havzasının kuzey ve güney eteklerinden ge­ na neden olmuştur. Gerçekte, bu tür fiziki ve ırksal politikasının zorlanmaması gibi)
çer, böylece dağların üstünden, ya (bugün Sovyetler özellikleri tatmin edici bir şekilde anlatmak zor olsa bir takım imtiyazlar tanınmJŞsa
Birliği'nde bulunan) Kuzeye, Fergana'ya veyahut gü­ da, İç ve Dış Çin'de ikamet eden kişilerin büyük ço­ da, anlamlı bir Ozerkllk söz
konusu değildir. Çeşitli
neye (bugün Afganistan'da bulunan) Baktria'ya girer­ ğunluğunu 'Mogolidler-Sarı ırk'ından olarak gruplan­ dônemlerde, Çinli olmayan
di. 9. yüzyıla kadar, İpek Yolu üzerindeki vahalarda dırmak mümkündür. Sarı ırktan olmayan ırklar ile kültürlerin tahrip edilmesi için
şiddete başvurulduğu olmuştur.
yaşayan halklar Hint-Avrupa dillerini konuşur ve Çin'­ karşılaştırıldığında, sarı ırka mensup olanlarda çok Bunlardan en kayda değer olanı,
le Hint-Avrupa dünyası arasındaki tek doğrudan bağ­ az miktarda vücut ve yüz kıllanması, sarı ila sarımsı Budlst manasınlannın yıkıldığı
lantıyı sağlarlardı.• kahverengi cilt rengi, koyu kahverengi göz rengi, göz­ ve keşişlerin sıradan bir yaşam
tarzına dondüklerl Kültür
Aşağı yukarı bin yıl önce, İç Çin'in kuzey kısımla­ ün üstündeki kapak kıvrımının bulunması eğilimi ve Devrlml sırasında Tlbet'te olup
rında, oldukça geniş otlaklar hala varlıklarını sürdü­ kol altında koku yapan bezlerin neredeyse hiç bulun­ bltenlerdlr. Kazaklar arasında da,
maması gibi ayırt edici özellikler bulunur. "Han"larla (kartal gibi) eğitilmiş kuşlarla
rüyorlardı. Ancak, büyük ölçekli hayvancılık, o tarih­ yapılan ve büyOk beceri
ten beri Dış Çin'e özgü bir faaliyet olmuştu. Bu iki "Han-olmayan"lar arasında gözetilen bu daha ince ay­ gerektiren hayvan avlama sanatı,
dünyanın mutfakları arasında, orta çağın başlarında, rım, bazen güneyli 'Sinidler' ve daha kuzeyli muhtemelen kollektivist
ekonomik denetime tabi
Han Çinlilerinin mutfa�ında büyük yer tutan sütten 'Tungidler' ve 'Moğollar' alt grupları arasında yapı­
kılınamadığı için yasadışı ilan
yapılmış yiyeceklerin iç Çin'de rağbet görmemeye lan ayrım ile örtüşmektedir. Tungid ve Moğolların edilmiştir. Daha yakın yıllarda,
başlamasıyla ortaya çıkan belirgin farklılık da bu ta­ yüzleri daha düz, gözleri kısık olup, gövdeleri tıknaz Pekin h1lküıneti tarafından, daha
yumuşak fakat, herhalde daha
rihlere dek uzanır. Yakın zamanlara kadar koyun, ke­ ve kısa, göz kapakları üzerindeki kıvrım ise daha be­ uzun dOnem.li etkileri olan bir
çi, inek, at, deve ve yak sürüleri, Mançurya, Moğolis­ lirgindir. Tibetliler ve artık saf olarak mevcut olma­ silah olarak eğitim, Çinll ve
Komünist değerleri yaymak için
tan, Doğu Türkistan ve Tibet'in büyük bölümünün yan güneş sahil bölgeleri halkları, bu genellemelere kullanılmıştır. Çin aleyhtarı
ekonomik temeliydi. Bunu karşılık İç Çin'de, eskiden tek istisnaları teşkil edip, Moğol ırkından değildirler. kurtuluş hareketleri zaman
zaman patlak vermişlerdir
beri hayvan gücü ve gübre yetersizliği mevcuttu. İç İç ve Dış Çin'in siyasal birleşmesi, ancak 18'inci yüz­ (Orneğln, doğu Tibet'te, 1959'daki
Çin'in en tipik ehlileştirilmiş hayvanları ördek, domuz yılda mümkün olmuştur. Bu gelişme, yarı Çinli yarı Kham ayaklanması gibi), ancak
ve tavuk gibi çöp yiyen türlerinden oluşmuştur. Ula­ "barbar" "çift nitelikli" Manchu-Qing (Mançu-Çing) bunların günümüzde yeniden
ortaya çıkmaları pek mümkün
şım, makine kullanımı ve gübre ise, başka koşullar­ hanedanının eseridir. Ancak bu birleşme sonucu, iki gOrOnmemektedlr.
da hayvanlardan daha kolay ve ucuza mal edilebile­ bin yıldır İç Çin'de kullanılan bürokratik sistem Dış
cekken, İç Çin'de bunlar, çoğu kez insanlarca sağla­ Çin'e genişletilmemiş, Dış Çin çeşitli ayrı idari usul­
nagelmiştir. lerle yönetilmiştir. Bunların bazısı feodal-derebeylik
Genel olarak, ele alınırsa, İç Çin'in nüfusu büyük veya askeri yönetimler olup, bazısı ise Tibet'te oldu­
çoğunlukla Han, yani etnik olarak Çinli olanlardan ğu gib� saymaca bir gözetimi geçmeyen yetki alanla-
oluşmaktadır. Dış Çin nüfusundaysa, en azından ya- rıydı. İç Çin'in dışındaki tüm yönetimler, Sınır Bölge
Solda: San Nehlr'ln yataimdakl
•Bazı Orta Asya tarihçileri ve rorkologlar, Havza halklannın bir bö­
İdaresi makamına tabiydiler. Böylece, Çin bürokrasi­
lümünün eski çatlardan bert Ural-Altay dilleri konuştugunu savun­
sinin asli altı geleneksel bakanlığının yetkisine dahil değişmeler

maktadırlar. Bkz. Zeki Velıdl Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş. -

San NehJr'ln yukarı yatağı farklı
değildiler. Örneğin, Doğu Türkistan'ın Xinjiang (Sin­
Çeı•
dönemlerde, özellikle de,
kiang) (Yeni Bölge demektir) adıyla vilayet yapılması bugünkü Nlngxia yakınlarında

Ptkitl
çok sayıda kollara ayrıldığı yerde
,--, son 2000 yıl içande 115• ve keskin bir biçimde meydana
ı___ı Oluşmuş lluvyontu arazı 1 (lleipng�
il .Jlf-ft Oınhuanııcı.o
getirdiği kıvrımın kuzeybatı
v.'et< kaşesinde birazcık farklı çizgiler

2278.
ik. ltıy çızgıs; Tıanın ızlemlş, ancak Ozünde istikrarlı
'C kalmıştır. Nehrin Hua Dağı'nın
1 Lös Yaylası
Huang (Slrı) Nehr!nın aııış yOnleri
MÔ.? MÔ 602
BOHAI
doğusunda ve Sanmen (ya da
"Üç Kapı") geçidindeki aşağı
2 . . 11
M.Ô. 602 - MS
3
yatağı ise tarihsel dOnemlerde
11-893 onemli değişiklikler geçirmiştir.
4 m1048
M.Ö. ikinci bin yılda nehrin

-
aşağı yatağı, bugünkü Shaıu:J
-5 1048-1194 bOlgeslndekl dağların hemen
6a 6b altından kuzeye doğru
1194-1289 akmaktaydı. Sonraki iki bin
_] 1289-1324 yılda, yavaş yavaş, 1289 ile 1324
arasında, aşağı Yangzi'ye boşalan
_! 1324-1853 Hual Nehrl'nin orta yörelerine
_ş_ 1939-1947
10
doğru güneydoğu yOnünde
1853-1939"' akmaya başlayıncaya kadar, bir
1947 bugun saatin akrep ve yelkovanı gibi
dOnmüştür. 1324'ten beri de,
35' düzenslı bir biçimde ileri geri
hareket etmiş ve bugün, yeniden
Shandong yarımadasının
kuzeyine açılmıştır.

nedeni, elbette, San Nehlr'in

Bu hızlı değişikliklerin Jlk

q
., . taşıdığı milin gOrOlmemiş
OIN

\
r:>�L ağırlıkta bir yük oluşturmasıydı.

yavaşladığından, bu milin büyOk

Nehrin akışı denize yaklaştıtmda

� bir bölümü yeniden nehirde

� \.... tutulmakta ve böylece nehir
yatağını doldurarak suyu başka

�\
DABA D<k
Bugün varolan birden fazla çıkış
bir yere akmaya zorlamaktadır.
Olçek 1· 9 000 000

\
sıstemi, zaman zaman kullanım
dışı bırakılan kanalların diplerini
o
düzenli olarak tarayarak bu
Şa ngll'ı'o � oluşumu engellemeye
çalışmaktadır.

16

ıtı•
__ ....,.., ._ ......,
-- Çin Hile Cıııuri,.ıi
ıl' 'nin
hllı iddiıı llliOi ....
6lçelı 1: 45000 000
o Kuzey Çin, tarihi olarak, buğday ve darı kuru tarı­
o
ancak 1 884'de gerçekleşmiştir. Çin Halk Cumhuriye­
ti'nin siyasal haritası hala bu ikili karakteri yansıtır.
Tarihi Dış Çin'in neredeyse hepsi, 'Özerk Bölgeler'
olarak nitelendirilen birimlere ayrılmıştır. Bunlar sı­
rasıyla, NeiMenggu Zizhigu (İç Moğolistan Özerk Böl­
gesi); Ningxia Huizu Zizhigu (Müslüman Özerk Bölge­
si); Xinjiang Weiwuen Zizhigu (Sinkiang Uygur Halkı
Özerk Bölgesi); Guangxi Zhuangzu Zizhigu (Zhuang
Halkı Özerk Bölgesi); ve Xiang Zizhigu (Tibet Özerk Böl­
gesi)'dir. Ayrıca, bu bölgelere, Tibet Bölgesi'nin bir
parçası olan ve büyük bir kısmı özerk bölgeler yöne­
timinde bulunan, Kokonar gölünden dolayı da Quin­
hai veya 'Mavi Deniz' adını taşıyan vilayet de dahil­
dir. Bu özerk bölgelerden daha küçük olan İç Çin'in
bazı bölgelerinde ise, azınlık milletler oturmakta, bu­
raları özerk bölgelerden farklı olup, yerel yönetimle­
rin altındadır.
Qing (Çing) topraklarının hepsi Çin Halk Cumhuri­
yeti'ne miras kalmamıştır. 19'uncu yüzyılın yarısın­
da Çing topraklarının kuzey kısımları Çarlık Rusya'­
sına kayıp edilmiştir. Dış Moğolistan 1912 yılında fi­
ilen özgürlüğüne kavuşmuş, 1924'de ise bir Halk
Cumhuriyeti olup Sovyetler Birliği'nin uydusu hali­
ne gelmiştir.
Sonuç olarak, İç ve Dış Çin, tarihi olarak hep ayrı böl­
gelere sahiptiler. İç Çin'in geleneksel inançları, Kon­
füçyusculuk, Taoizm, Mahayana Budizmi ile yerel iti­
katların çeşitli karışımlarından oluşmuştur. Dış Çin'­
de is'e, halk, Lama Budizmi, İslam veya Tibet'in Bon
inancı gibi yöreye özgü birtakım törelerin kalıntıla­
rına bağlı kalmıştır.
Kuzey ve Güney
Tibet'in Kuzey yamacından uzanan Kunlun Dağla­
rı, İç Çin'e Quinling ve Daha dağlarının oluşturduğu
iki kıskaç gibi uzanır. Bunlar, 35 derece kuzey enle­
minde İç Çin'i, ikiye ayıran bir engel teşkil eder. Qu­
inling ve Daba'nın güneyinde yıllık y�ğış miktarı ku­
zeye nazaran 1295 mm. daha fazladır. iç Çin'in iki: kıs­
mında da yağış şartlan yer yer çok değişiktir. Özel­
likle kuzey kısımda, bölgenin aldığı ortalama yağış
miktarından yüzde 30 dolayında farklılaşma mevcut­
tur. Kuzey İç Çin'de ise kuraklık ve sel daha olağan­
dır. Güney İç Çin'in göreceli olarak daha dengeli bir
doğaya sahip olmasında, her iki bölgeye ayrı ayrı ha­
kim olan iki büyük nehrin doğalarının farklı olması
kısmen de olsa, neden olarak gösterilebilir. Bunlar,
kuzeyde akan Huanghe (Huang-ho veya Sarı Nehir) ve
güneyde Chanjiang (veya 'uzun nehir'), Batı'da bili­
nen adıyla Yangzi nehirleridir. Sarı Nehir'in yukarı
kısmı los veya 'Sarı Topraklar" bölgesinden rüzgar­
ların getirdiği ince toprağın içinden akar ve dünya­
nın en büyük nehirleri arasında en çok çamur taşı­
yanı halini alır. Bu çamurun çoğu nehrin daha yavaş
akan bölümlerinde yığıldığından ve nehir yatağının
yükselmesine neden olduğundan, nehrin akışını den­
gesizleştirir. Birçok yerde, nehrin kenarlarındaki bent­
ler gittikçe daha yüksek inşaa edildiğinden, nehir her
zaman için bir tehlike yaratabilecek şekilde, çevredeki
kırsal alandan yüksekte akmaktadır. Yangzi ise daha
fazla miktarda su taşımasına rağmen, Sarı Nehir'e na­
zaran daha istikrarlı akmaktadır. Bu duruma nehrin
ortasında bulunan iki büyük göl Dongting ve Poyang
kısmen neden olmaktadır. Çünkü, bu iki göl, sel za­
manlarında taşan suların birikmesi için bir havuz ni­
teliğini taşımakta, suyun az olduğu zamanlarda ise
suyun salıverilmesini sağlamaktadırlar.
mının egemen olduğu bir yerdir. Güney Çin ise, sulak­
tarlalı çeltik tarımı beldesidir. İki bölgenin toprağının
doğası da farklıdır. Kuzeyin toprağı daha alkalinli, gü­
neyinki ise asitlidir. Güney Çin'in çoğu ulaşıma elve­
rişli nehirler ve kanallarla çaprazlama bezenmiştir.
Burada, bin seneyi aşkın bir süredir, tekne kullanı­
mı ulaşım ve taşımacılık�a çok yaygındır. Çok erken
dönemlerden itibaren, muson rüzgarlarının elverişli
değişimlerini kullanan kıyı gemiciliği ulaşımı yoğun
bir şekilde geliştirilmiştir. Kuzey Çin'de ise, impara­
torluk yıllarında, acil durumlarda at sırtında gidilir­
diyse de, normal zamanlarda ulaşım iki tekerlekli ara­
balar veya yürüyerek sağlanırdı. Los toprağı, iyi yol
yapımına elverişli olmayıp, ıslandığı zamanda geçil­
mesi neredeyse imkansızlaşan bir çamur halini al­
maktadır. 19'uncu yüzyılın sonundan itibaren gelişen
tren yollarının yapımı güney Çin'in üzerinde son de­
recede az bir etki yapmış olmasına karşın, kuzey Çin
üzerinde ise dramatik boyutlara ulaşan bir etkisi ol­
muştur. Bu etki, eskiden en iyi yolların sadece kışın
buzlanan nehirlerden oluştuğu Mançurya'da, özellik­
le, belirgin olmuştur.
Güney Çin, Han halkının iç göçünün meydana ge­
tirdiği bir yerdir. Ancak, göçmenler bir kere bu böl­
geye gelince, burada hakim olan tepelik ve vadili do­
ğanın içinde çevre ile fazla karışmamış, böylece bu
havalide çok çeşitli alt kültürlerin ve farklı lehçele­
rin korunması mümkün olmuştur. Buna karşın, ku­
zeyin dili genelde homojen olup, imparatorluk döne­
mi yüksek memurlarının eskiden kullandığı ortak dil­
den esinlenerek, pek doğru olmasa da, 'Mandarin' di­
ye adlandırılan lehçenin bir çeşidini neredeyse her­
kes konuşmaktadır. Kuzey ve Güneylilerin fiziki gö­
rünüşleri de farklıdır. Kuzeyliler genelde güneyliler­
den ortalama 5 santimetreden fazla uzun olup, daha
sağlam ve ağır yapılıdırlar. Argo lisanında, kuzeyli­
ler güneylileri küçümseyerek onlara 'maymun' der­
ler. Güneyliler de kuzeylilere 'buğulanmış ekmek'
17
 Guney ve Kuzey Çin ı

r\
110'
O
120' Bu harita, köylülerın kendı

1000 • 3000 m. arasnoaıcı araz

3000 m'de• ı:•se• araz
topraklarını işlediklerı, kuzeyın
C]

ı
kuru tarımı ile, çiftçilerin önemli
1000 m'nn aıt noal< aazı bir böHlmünün toprağı

yllık orıaıarna yaQ ş ı300 mm ·aen fazla

r
derebeylerlnden kiraladıkları
o
yllJ< onaama ya� ş 700-1300 mm arasında
ı
güneyin sulu arazi tarımı
D arasındaki, geleneksel dönemın

I'
sonlarında varolan karşıtlığı
CJ ık o�.alama �1$ 700 mm.'den az
çarpıcı bır biçimde gözler öniıne

ıemeı ur!.oün pırlr.ç olouCu gJ'le'{ bl!lll8$'

ıeme ur!.ouo b�:ıay olduQu <uzey bol�e sermektedir. Halk Cumhurıyen
tarafından empoze edılen
arasooaıc tahinn ınır
kollekttvist sistem bu örgütsel
ıaıım arazr. n n 'it 40'ırıda1 tazas <ıraca oıan
gıineydogJ bOtgesıll>n SıM� 1930 dolaylar"da
farkları ortadan kaldırmış ve

1 ' B 000 000

sulamanın yakın zamanlarda
Olçek kuzey bölgelerine doğru

o
yayılması, sınırlı bir ölçüde de
600 km olsa, teknık karşıtlığı

o
değiş!lrmlştir.
400 m

I
I
/
I
,-......_ /_,.
/ '-'--,_�-·-'f1
T- _J_
01
-r
\
1 \
1 ı
1
\
SARI DENiZ

\\
30•
---- - - --

Dontıng G
\
/1
DOCU ÇIN
DENİZi \\
1
i
_20•
-
.__._---

1
GUNEY ÇİN DENiZi
1
t
 ı:ıo•
Guney ve Kuzey Çin 2
Tarihsel olarak Kuzey çır. lös !Osü'l lruıgarn cıluf.rdugu sar ıoprag n) denrılol)ı 110' 120•

1ı
arazlsınden oluşmaktadır CJ 75 m.'den lazla
Rllzgarlann yarattığı bu lyı
kaliteli sarı toprağın kolayca
o so.1s m
o
bulunmaktadır ki bu, tanmın
ıslenebihr bir üst tabakası 1s.so m
CJ alüvyonla karışmış lös
-+ kış muson •uzgwlltı
buradaki erken ortaya çıkışını
hazırlamıştır Mıng döneminde
yaz
14. ve 16. yüzyıllar arasında inşa muson ruzgarıatı
ıar ortu• donemı sonıarıoııa
edılmış olan Buyük Sedd.n, Çin'ı
•ıııaı
kyı lıcaır.nın yoQun oldoQu 6f
çın olmayandan ayırma!< üzere
lge e<
bu lös tabakalarının kuzey
sınırına ne denh yakın bır 16ô4 den sonra
Yaogz•Mançu • ca•eıı

çizgide yer almaları çarp:cıdır.
Ancak, sonradan inşa ecLlmiş
olan Büyük Kanal dışında,
kuzeyde, yeterlı bir iç su
taşımacılığı sistemi
-ı
ulaşııı ım•anı bulunan suıoıu
ınarıta. 1930'1a'dakı sısıemı gos�
• ımparatorıuk baş•enıı

Olçel< 1 18 000 000

bulunmamaktadır ve bu bölge
kıyılarının ötesinde uz.anan
o 600 <m
denizler genelde zorlu ve
tehhkelıdir.
Bunun aksıne güney, uzun bir 400 m.ı
zamandan beri bırbirıne
ba(!lanan lç su yollan şebekesine

J�.-
ve muson riızgarlannın
mevsımlere göre değişmelerıne
olduğu kadar çok sayıda elverışll
limanlara da dayanan kolay bir
kıyı taşımacılığına sahıp
olmuştur. Kuzeyle güvenlikli ve
diızenh denız bağlantısı ancak
18. yOzyılın sonlarına doğru - "-.
kurulabılmiştir. Hem Moğollar
hem de Ming dönemlerinde,
çeşitli zamanlarda, Yangzı
deltasından bugünku Tianıin'e
resmi hububat taşımacılığı denız
yoluyla yapılmışsa da, bu o
gunlerde hala rizikolu bir ışti.

SAPI DENiZ

oOOU ÇIN
DENiZi

---

1
GÜNEY ÇİN DENiZi l
ğujin hanedanınca yönetildikten sonra, Moğollar ta­
rafından 1234'den, güneyi istila ettikleri 1270'ler ta­
rihleri arasında yönetildi.
M.S. 3'üncü yüzyılda Üç Krallık döneminde üç bo­
yutlu bir bölünme görülebilir. Çin, Sarı Nehir'in va­
disine hakim olan Wei, Yangzi ile daha güneyde bazı
yerleri kontrol eden Chu ve Yangzi nehrinin dar bo­
ğazlarının üst kısmında kara ile çevrilmiş Shu arasın­
da bölünmüştü.
Bu üçlü siyasal bölünmenin ekonomik karşılığı, 7-
9. yüzyıllarda Tang hanedanının Çin'i birleştiren yö­
netimi ile, daha sonra 1 O'uncu ve 1 1 'inci yüzyıllarda
Kuzey Song'un yönetimi sırasında ortaya çıktı. Sayfa
98'deki haritada görüldüğü gibi, Çin'de birbirleriyle
kesin bağlantı yolları kurulmuş üç ana bölgesel pa­
zar yeri vardı. Bu bağlantı yolları kısmen insan eliy­
le yapılmıştı. Dağların içine doğru uzanan ahşap yü­
rüyüş patikalarından ismini alan Galeri Yol'u, batı ve
kuzeyi birbirine bağlardı. Batı ve güney ise, Yangzi'­
nin dar boğazlarıyla bağlanıyordu. Boğazlardan yu­
karıya tekneler ancak kıyı boyunca tepelerin içinden
kazılmış, tehlikeli tekne kaydırma patikalarından,
rehberler tarafından çekilerek götürülebiliyordu. Gü­
ney ve Kuzey, Büyük Kanal tarafından birleştirilmişti.
Bazı dönemlerde, Çin daha da fazla bölünmüştür.
Hala ilgi çeken bu alt bölünme eğilimlerinden en es­
kisi M.Ö.4-3. yüzyıl sırasındaki, Savaşan Devletler dö­
nemidir. Resmi haritalardan uzun süredir yok olma­
larına rağmen, bu devletlerin adları daha sonraki dö­
nemlerde edebi bağlamlar içinde kullanılageldi. (Say­
fa 71 'deki) Haritada gösterilen kesin hudutların faz­
la önemsenmemesi gerekir. Bir tek istisna dışında 4.
yüzyılın devletleri, önceden mevcut olan daha küçük
boyutta devletlerin birleşmelerinden oluşmuş olup,
birbirleriyle savaşmalarından ötürü sınırlan durma­
dan değişiyor ve belirsizlik içindeydi.
Bu tek istisna, Zhao, Wei ve Han'ın oluşturduğu esas
çekirdek gruptu. Bunlar, 5'inci yüzyıldajin devletinin
parçalanmasından kalan ve Kuzey Çin ovasının or­
tasında, yanyana oturan parçalardı. Bu esas çekirdek
grubun etrafında daha büyük devletlerin oluşturdu­
ğu bir halka vardı. Wei nehri vadisinde kurulan, iki
kere güneybatı fetihleriyle zengirıleşmiş Quin (Çin) ba­
tıda bulunuyordu. Bu fetihler, Çin'de büyük ölçekli
sulama tarımın merrıleketi Min nehrinin ovasında bu­
lunan Shu devleti ve Yangzi boğazlarının yukarısın­
da bugünkü Chongging kentinde mevzileşen Ba dev­
letiydi. Hemen güneydeki Chu devleti Han nehri va­
disi ve orta Yangzi bölgesinde yerleşmişti. Bu bölge­
nin büyük bir bölümü o zamanlar ehlileştirilmemiş
göller bölgesi ve ürılü "Bulut Rüyası Bataklığı" idi. Do­
ğu' da bulunan en kentleşmiş ve uygarlaşmış Qi dev­
leti asırlar önce Konfüçyus'un doğduğu küçük Lu dev­
letini de içermekteydi. Bu halkanın dışında, uzak ku­
zey doğuda bulunan Yan ve aşağı Yangzi vadisi ile gü­
ney doğu sahillerinin bir kısmındaki Yue devletleri,
dış sınır çizgisindeki devletlerdi. M.S.5. yüzyılda es­
ki rakibi Wu'yu içine alan Yue, öbür devletlerin ka­
raya yönelik halklarından farklı olarak, Çin denizci­
liğinin esas memleketiydi.
Siyasal parçalanmanın kesintisiz devam ettiği son
tarihi dönem olan 5 Hanedarılar ve 1 O Kuraklıklar dev­
rinin geçtiği M.S.10. yüzyılda, biraz değişik bir siya­
sal bölünme şekli ortaya çıktı. (s.25 haritaya bkz).
Zhao, Wei ve Han Oin'in parçaları)'ndan oluşan çekir­
değe şimdi katılan Quin ve Qi ile bu siyasal grup, ku­
zey Çin'de egemen olan nispeten büyük bir devleti teş­
kil etmekteydi. Bunun etrafını daha küçük devletler­
den okşan bir halka çevreliyordu; bunların bazıları
Şavaşan Devletler döneminin devamları olup, öbür-
20
!eriyse yeni kurulmuşlardı. Eskiden olduğu gibi, ku­
zey doğuda bir Yan, batıda bir Shu, daha önceki Shu
ve Ba'nın yerini almış bulunuyorlardı. Orta Yangzi'­
de bulunan Chu ve Wu (Güney Tang) eski Chu mül­
künün çoğunu paylaşmışlardı. Wu-Yue, isminin de
ima ettiği gibi, geçmişin Wu ve Yue'sinin coğrafi ka­
lıtçısıydı. Ayrıca, iki yeni devlet vardı. Yakın dönem­
de Çinli göçmenler tarafından iskan edilmiş olan, sey­
yahların açık denizden görebildiği altın-damlı Budist
mabedleriyle ürılü Min devleti, güney doğu sahilinin
alt kısmında yer almaktaydı. Güney Han ise, bugün­
kü Canton (Kanton) havzasını işgal ediyordu. Bu sı­
rada, bu tür Çin devletleri, büyüklükleri ve paylaştık­
ları ortak bir kültüre dayalı uluslararası ilişkilerinin
mevcudiyeti yanısıra, askeri ve ticari rekabetle sürekli
çatışma içinde bulunmaları dolayısıyla, birçok ba­
kımlardan erken yeni çağ Avrupa'sına benziyorlardı.
İmparatorluk parçalandığı zaman ortaya çıkan öz­
gür devletler, ilk bakışta, yerel idarenin bölge vilayet­
lerine tekabül etmektedir. Ancak, vilayet hudutları­
nın büyük bir kısmı tarih boyunca son derecede is­
tikrarsız olduğundan, Çin'i bu vilayetler açısından dü­
şünmek genellikle şaşırtıcı olmaktadır.
Merkezi idarenin küçük çapta parçaları olabilen,
gerçek villiyetler ise 13. yüzyıla kadar ortaya çıkma­
dı. Bu dönemde, vilayetler (xingsheng) veya sadece
sheng (idare kançılaryaları) diye adlandırıldılar. An­
cak, Tang tarafından "daire" (dao) olarak adlandırıl­
mış olup, askeri ve stratejik amaçlarla kurulmuş olan
bölge-villiyetlerinin idari yapısı, Sheng sistemine ön­
celik teşkil etmiştir. Erken Tang dairelerinin haritası
(sayfa 26) Çin bürokratik geleneğinin tipik tavrıyla bu
dairelere açıklayıcı adlar verildiğini göstermektedir.
Ancak, Tang hanedanının son yıllarında ülkenin ku­
zey bölümü, dairelerden daha küçük yerlerin sorum­
luluğunu almış olan askeri komiserlerin eline geçin­
ce, bu basit ve mantıklı düzen karmaşık bir hal alıp
bozulmuştur.
Kuzey Song eyaletleri "yol"(lu) diye biliniyorlardı.
Tang tipi yerleşim adlarının dışında, Song eyaletleri·
nin, bir çoğu, içerdikleri önemli illerin adlarıyla ta·
nımlanmışlardı. * Moğol Yuan hanedanının villiyet·
leri ise, hepsinden basitti. Ancak, Song vilayetlerin·
den şaşırtıcı bir şekilde değişik bir sistemleri vardı.
Adlandırma sisteminin bu yeni ve karışık özelliğine
En üstte Set yapımı, dağlık
göre, yeni adların üç tanesi geçmiş vilayetlerin adla­
arazilerde topraktan en iyi
rına kısaltılmış bir şekilde gönderme yapmakta, böy­
biçimde yararlanmayı
lece bu adların coğrafi anlamları ilk bakışta artık belli sağlamıştır. Bugün setler,
olmamaktadır. Sonunda, ancak, Ming hanedanının milmkiln olan yerlerde makinalı
tarıma elverlş!J hale gelecek
vilayetleriyle, bugünkü sisteme benzeyen bir yapı be­
biçimde yeniden düzenlenmiştir
lirgin olmaya başlamıştır.
Üstte Gullln'dekl (karst) kireç
1645 yılında iktidara gelen Mançu (Quing-Çing) ha­ tepeleri, geleneksel Çin
nedanıyla fazla bir değişiklik yapılmadı. Sayfa 26-27'­ resmindeki dağ manzaralarını
andırır bir bıçlmde
deki haritalar karşılaştırılınca görüleceği gibi, Doğru· yükselmektedir.
dan Yönetim -Güney Bölgesi An-Hui (yani, Anging ve
Huizhou illeri) ve jiang-Su (yani, Suzhou ilini içeren,
Yangzi'nin-Güney Bölgesi'nin bir kısmı) villiyetlerine
dönüştürüldü. Gansu kuzey batıda tekrar ortaya çık­
tı ve hanedanın en son döneminde Xingiang ("Yeni
Bölge"·Sinkiang) ve Taiwan adası ("Kule Körfezi"), vi·
lliyet statüsünü aldı.
Haritalarda gösterilen "çiçek dürbünü" gibi içiçe
geçmiş renklerden belli olduğu üzere, Çin'in idari vi·
lliyetlerinin çoğu, kökleri derin olan doğal bölgelere
dayanmamıştır. Hatta, birkaç çağdaş bilim adamı Çin
hükümetlerinin, bazı durumlarda, doğal ekonomik ve
sosyal bölgeleri siyasal açıdan bilhassa ikiye bölerek,
dır. Btr alt birim olan chou ise, Cumhuriyet Türleiye'sinin il idari bl
• Sheng, Osmanlı yerel idaresindeki büyük eyaletlere benzemekte·
rimtne benzemektedir. Çev.
bunların yerel kimlik bilincinin zayıf kalmasını, böy- diğer unsur da, don yapmama süresinin yılda 200 ila
lece bölgesel siyasal güçlerin fazla gelişmesini önle- 300 gün olabilmesi beklenilen bölgeyi uç kuzey sı­
mek istediğini öne sürmüşlerdir. nırlarını belirleyen çizgilerdir. Birinci çizgi, çeşitli ta-
Genel olarak, tarihi vilayetler Çin'in mekansal ola- hıllarla iki hasatın elde edilebileceği bölgeyi sınır­
rak ele alınması için pek uygun birimler olmamak- !andırmaktadır. İkincisi ise, ancak pirinç ile iki ha­
tadırlar. Bir kere, bunlar çok fazla sayıda olup, sos- sat alınabilen mıntıkanın sınırıdır. Haritanın üzerin­
yal yaşamla ilgileri de pek kısıtlıdır. Ancak, şimdiki deki sayılardan da belli olduğu gibi, güneyin aşağı kı­
komünist rejimin ekonomik yönetimde vilayetlere ha- sımlarında ekiIT mevsimi, Mançurya'ya nazaran iki
tırı sayılır ölçüde yetki tanımaları ve 1950'lerden iti- kat daha uzuı-,aur.
haren ekonominin "hücreleşmesi" eğilimi, bu vila- ilkbaharın gun'-yden kuzeye hareketi Zhu Kezhen'­
yetlerin geçmişe nazaran daha gerçek birimler olma- in haritasında (s.29) çok hoş bi· sekilde açıklanmak­
larını teşvik etmektedir de denilebilir. tadır. Bu yatay katmanlar görünümü Çin'in kış iklim-
Çin'i anlamak için, vilayetleri kullanmaktansa, iş- leri için çok tipiktir. Yaz ortasında İç Çin'in orta kıs­
levsel bölgelere dayalı bir yaklaşımın gerekli olduğu mı kuzeyden güneye kadar biteviye sıcak olmaktadır.
bellidir. Bu tür bir bölge tanımında, bir bölgenin baş- Burada, deniz sahilleri ve yüksek dağlar biraz daha
kalarına oranla bölgelerarası bir ortalamadan daha serince bir çevre oluşturmaktadırlar. iklim özellikle­
aşırı yoğunlukta bir nüfusa sahip olması ve kendi . rinin karmaşıklığı, ülkenin değişik yönlerine göre de­
içindeki iletişim ağlarının, karşılıklı ekonomik bağım- ğişen bir tarım faaliyetleri takvimi yaratmaktadır. Bu
lılık düzeyinin yüksek olmasından ötürü diğer bölge- durum, (s.28'de) buğdayın ülke çapında ekim ve ha­
lerden kesin olarak ayırt edilebilmesiyle tarif edile- sat tarihlerini gösteren iki haritada belli olmaktadır.
bilir. 19. ve 20. yüzyılları Çin'inin bölgesel yapısını Burada başlıca ayrımın Çin Seddi'nin yaklaşık olarak
gösteren harita (s.24) mümkün olabilecek bu iki tür kuzeyi olan ilkbahar buğdayı alanıyla, daha güneyin­
bölgesel alt bölünmeyi göstermektedir. Birisi, eski deki kış buğdayı alanları arasında olduğu gözükmek­
imparatorluk idaresinin hükümet tekeli altındaki tu- tedir. Güney kış buğdayının olgunlaşması 8 aydan faz­
zun satışı için kullandığı pratik bir çözümdür. öbü- la bir süre istemekte, halbuki, kuzey ilkbahar buğda­
rü ise, son zamanlarda G.W. Skinner'in geliştirdiği te- yının olgunlaşması ise üç aydan biraz fazla bir süre­
orik bir çözümdür. İki durumda da ayrımlar, sıra dağ- de mümkün olmaktadır. Yangzi'nin güneyinde ise
lardan ve nüfusun nehir vadilerinde yoğunlaşması- buğday, aslında, ancak ikincil bir tahıl durumunda­
nın yarattığı doğal bölünmelerden kaynaklanmakta- dır.
dır. Bu bakımdan iki sistem de aslında çok benzeş- Son zamanlarda, 1920'ler ve 1930'ların başında Çin
mekte, aynı eğilimleri ortaya koymaktadır. çiftlik ekonomisinin büyük çapta bir yerinde-tetkikini
örgütleyen, Tarım İktisatçısı J.L. Buck, Mançurya ve
İki yaklaşım arasındaki farklılıkların bazıları ilk ba-
Taiwan'ı dışarda bırakarak, İç Çin için sekiz temel ta­
kışta gözüktüğünden çok daha önemsizdir. Doğu kı-
rım bölgesi tanımlamıştır. Buck'ın bu tanımlamada­
yısı boyunca Nuainan satış bölgesine uzanan tuz sis-
ki temel kıstası bölgeye özgü yiyecek bitkileri grup­
temi koridoru, aslında, belli bir şekilde, tuzun tuz ya-
!arının kümeleşmesiyse de, tipik köy ağaçları gibi
taklarından iç kısımlara ulaştırılmasını kolaylaştır-
grupları da diğer belirleyiciler olarak kullandı. Sayfa
mak için düşünülen bir idari çözümdür. Kuzey Çin
29'daki dört haritada bu çiftlik bölgeleri gösterilmek­
Bölgesi'nin üç tuz satış bölgesine bölünmesi de pek tedir. Bu haritalar, işçi başına verimlilik, tüm bölge­
önemli bir fark değildir, zira, bunların dış hudutları sel tarım nüfusu, ekilebilir tahıl arazisine oranla ta­
Skinner'in bölgesel hudutlarıyla örtüşmektedir. Ay-
rım nüfusunun yoğunluğu gibi ölçüleri birarada ver­
rıca, Heding tuz satış bölgesinin kuzeybatı sınırının
mektedir. Bu haritaların açıkladığı eğilimlerin bugün
neden Sarı Nehir boyunca uzandığını da açıklamak
de geçerli olduğu söylenebilir. Ancak, Buck'ın çalış­
mümkündür. Kuzeybatı'nın iç kısımlarında başta tuz·
lu göller olmak üzere, 0 kadar çok doğal tuz kaynak-
malarını yaptığı zamana göre, tarım nüfusunun iki
misli artmış olmasının yanısıra bazı başka değişiklik­
ları mevcuttu ki, bu nehrin batısında bir devlet teke·
lerin olduğu da kesindir. Kış buğdayı ve Gaoliang böl-
li idame ettirmek için uğraşmaya değmezdi.
gesiyle Sichuan pirinç bölgesinin "çekirdek" merke­
Genel olarak, Çin tarihini ulusal veya bölgesel öl-
zi, en çok tarımda ekilip biçilen bölgelerdir. Güney
çütlerdense, bu 10 büyük bölge açısından düşünmek-
batı pirinç bölgesinin çiftlik tarım iş gücü, ilkbahar
te yarar vardır. Asırlar boyunca, bu bölgelerin kader-
buğdayı bölgesine nazaran iki kat daha fazla verim­
leri birbirlerinden ayrı olarak yükselişler ve çöküşler
lidir. Güney batıda 1 kilometre2 tarım arazisi, kuzey­
yaşamış, bugün dahi bir ölçüde, kendilerine özgü
batıya nazaran üç mislinden fazla köylüyü geçindi­
özellikleri olan farklı dünyalar halinde yaşamaktadır-
rebilmektedir. Kuzey ve Güney Çin'in haritasında (bkz.
lar. Ancak, öte yandan, Çin ülkesinin bazen siyasal
sayfa 22) belirtildiği gibi, bu bölgeler, aynı zamanda,
kaderinin karmaşıklığı ve kaprislerinden ötürü, böl-
komünizm-öncesi dönemdeki tarım ortakçılığının deği­
gesel hudutlarının hiç gözününe alınmadan bölün-
şen oranlarda mevcudiyetini açıklamak için de kul­
düğünü de unutmamak gerekir. Sayfa 2s'deki harita
!anılabilir. Toprak ağalığı, Sichuan pirinç bölgesi,
bu tür bir d·.ıruma örnek olarak, 1926.nın başında,
Yangzi pirinç ve buğday yöresi, pirinç ve çay bölgesi
belli başlı savaş-derebeyleri ve müttefiklerinin yönet-
ve iki hasat alınan pirinç bölgelerinde en fazlaydı.
tiği toprakların yaklaşık uç sınırlarını göstermektedir.
Bu durum, toprak ağalığının oluşmasında teşvik un­
Bu harita bize bölgesel çözümlemenin kesinlikle, her
surunun, iş gücünün verimliliğinden ziyade, topra-
u�man yanılmaz bir araç olmadığını göstermektedir. ğın verimliliğinden ileri geldiğinin olası olduğunu
Işlevsel bölgelere karşın, bölgeleri ortak olarak pay- göstermektedir. Bu duruma tek istisna olan güneyba­
!aştıkları özelliklerinden ötürü tanımladığımız za- tıda ise, toprağın çok verimli olmasına rağmen, or­
man, başka tip bir alt bölümleme ortaya çıkmakta- takçılığın düşük oranda olması bölgenin henüz yeni
dır. Bunların en aşikar olanı iklim farklarına göre iskan edilmiş olmasından kaynaklanmaktadır.
ayırt edilen bö.gelerdir. (s.2B, haritaya bkz.) Genel eği-
limler, güneydoğunun sıcak yazları ve ılık kışlarıyla Han Çin'inin Zaman İçinde Gelişmesi
tropik ve ılımlı iklimlerinin, daha soğuk bir orta ke- Bugünkü Han Çinlilerinin Dış ve İç Çin'deki etnik
mer bölgesinden, kuzey batının kurak ve yüksek dağ- azınlıklar üzerinde egemenlik kurmaları, 3000 yıldan
lık bölge iklimine geçişini göstermektedir. Önemli iki fazla süregelen, hatta, hala süren bir kolonyal, bazen

21
 Etnik Çınliler {Han), Çin
nOfusunun yaklaşık yüzde
94'0n0 meydana
getirmektedirler. Geri kalan
bölümde, ana türlerı Japon·
Koreli, Ahaylı, Hlnt·Avrupalı,
Tlbet·Burma'lı, Austro·Asyalı,
Dal, Miao-yao ve Malayo­
Polinezyalı olan SO'nln Ozerlnde
etnik gruptan oluşmaktadır.
Fiziksel olarak çoğunluk Han lle
birlikte, MoQol ırk·tipln:n değişik
Ozelliklerlnl paylaşmaktadır. En
belirgin farklılıklar,
Kafkasyalılarla orta Asyalıların
Moğol hatlarına sahip sarışın
çocuklar ortaya çıkaracak
bıçlmde karıştıkları Xln)ang'da
görOlmektedlr. Tipik Moğol
hatları, kalın, düz siyah saçlar,
dOşOk bir burun kökü ile
bellrglrıleşmlş düz bir yüz ve gôz
çukurunun içerideki ucunda, Ost
gôz kapağının bir kısmını örten
bir deri kıvrımını lçermektedır.

Tepede Han ve seçtlmış Han

olmayan grupların yerleşimi.

Haritanın a/n Mavi gözlü, uzun

sakallı, Hint-Avrupa kökenli bir
Rus; Xlnjlang'da yaşayan
yaklaşık 600 Rus'tan biri.

Üstte Kökleri esas olarak Çin'ln

Vietnam sınırı yakınındaki
güney Guangıd'den gelen Mlao
azınlığı.

Ortada, sagda Bu Hani kadın ve

çocukları, Tibet·Burma'lı
ailesinin bir kısmını oluşturan,
Yunnan'dakl kOçük bir azmlık
grubuna aittirler.

Salda Lhasa 'da bir Tibetli aile.

18
Ortada, solda Orta Çln'dekl
Shanxl bölgesinden Han yüzleri.
YQzdekJ tipik yassılaşmaya, göz
kapaklarına ve dOşOk kemerli
burunlara dikkat edln
Solda Burma sının
yakınlarındaki gQney Yunnan'da
bir kız.
bulunan Dal etnik grubundan
Altta Ulusal giysileri içinde genç
bir Moğol çlft.
Ustıe Hem Uygurlar, hem de
Kazaklar Müslümand:r
Xlnjlang'h bu at çobanı Kazak,
Tıirİlçe konuşan yoldaşları gibi,
bir göçebedir.
Solda lslam inançlı bu Uygur,
Xlnjiang'h (Sincan) olup Tilrk
kökenlidir
(mantou)* diyerek karşılık verirler. Gerçekte, zaman
içinde oluşan çeşitli değişiklikler ve yerel farklılıklar
gözönünde bulundurulursa, böyle geniş kültür tezat­
ları genellemelerine varmak sakıncalıdır. Ancak, gü­
neylilerin eskiden beri çevrelerindeki doğa manzara­
larındaki değişkenlik özelliğine, güçlü bir duyarlılık
gösterdikleri söylenebilir. Onlar, yeryüzünün şekille­
rine dayalı "yeryüzü büyücülüğü' veya geomancy ile
Çin geleneğinin ilk, saf-manzara konulu şiirinin ya­
ratıcılarıdırlar. Güney ekonomisi de asırlar boyunca
kuzeyden her zaman daha zengin olmuştur. Üstelik,
güney, özellikle, Yangzi vadisi israf, gösteriş ve du­
yumsallığa çok daha fazla düşkün olmuştur. Komü­
nistlerin kırsal bölgede gerçekleştirdiği ekonomik ve
sosyal devrimden önce, güney Çin, yakın dönemlere
kadar son derecede güçlü soylar ile kandaş kavimler,
aşiretlerin yanısıra, ayrıca, tarım ortakçılığmın mev­
cudiyetinin özellikleriyle tanımlanan bir yerdi. Buna
karşın, kuzey Çin ise, küçük toprak sahibi veya yö­
neticisinin memleketi olup, burada güçlü soylar pek
az göze çarpmaktadır.
Kuzey ve güney Çin arasındaki tarihi bağları çeşitli
kanallar sağlamıştır. Bunlardan ilki, Sui hanedanı ta­
rafından 7'inci yüzyılın ilk başında çok sayıda kadın­
ların da dahil olduğu zorunlu çalıştırma (angarya) iş­
çilerine yaptınlmıştır. Kanalların iki ana kolu, 105'inci
sayfadaki haritada görüldüğü gibi, Sarı Nehir'in de­
ğişik zamanlarda kullandığı, toprak düzeyine epey ya­
kın akan güzergahlarını takip etmekteydi. Kanalın en
temel amacı güneyin bereketli bol miktardaki pirin­
cini kuzey batıdaki Sui'nin başkenti Daxingcheng (buJ
günkü X'ian) ve kuzey doğuda yerleştirilen Moğol or­
dularına getirmek içindi. Moğolların Yuan haneda­
nı, başkentini bugünkü Beijing (Peking)'in yerinde bu­
lunan Dadu'da kurunca, daha kısa bir kanal güzer­
gahı tekrar inşa edilip, Shandong tepelerinin çıkıntı­
sını takip eder bir şekil aldı. Ancak, bu durum çeşitli
mühendislik sorunlarına yol açtı. Bu güzergahta, hem
bir deniz yolu, hem de deniz yoluyla beraber Shan­
dong yarımadasının tam ortasından kazılan jialo-Lai
adlı kanalın oluşturduğu iki ayrı yol kullanılageldi.
Kanalın yukarı kısımlarında yeterli su bulundur­
mak sorunu, ancak 1 5'inci yüzyılda Ming hanedanı
döneminde çözümlendi. Çinliler, daha 1 1 'inci yüz­
yılda kanal kapıları için gerekli çift-kilidi icat etmiş­
lerdi. Ancak, su yolunun bu kısmında nedense kilit
kullanmayıp, yerine, suyu muhafaza edebilen sabit
engeller kullanmayı tercih ediyorlardı. Nitekim, tek­
neler rampalardan çekilerek, bu engellerin etrafında
dolaştırılırdı. Bu durum, tabii ki kanallarda kullanı­
labilen tekne büyüklüğünü kısıtlamaktaydı. Devlet­
tahıl ambarları ulaşım sisteminin en son halinde,
(bkz. sayfa 104} ulaştırma gemileri donanmasından
bazen 1 50.000 bin kişilik asker bulundurulur, üste­
lik bir o kadardan daha fazla sayıda sivil halk kanal­
ları hem boşaltmak hem de muhafaza etmek için zo­
runlu içgücü olarak kullanılırdı. Avam halka ait tek­
neler de Büyük Kanal'ı kullanabilirdi. Böylece, kanal,
güney ve kuzeyi birleştiren bir ticari ulaşım bağı iş­
levini görüyordu. Büyük Kanal, Orta Çağ için inanıl­
maz büyük ölçeklerde olup, 1000 kilometreden uzun­
du. Bu ölçekler de kanallar Avrupa'da özellikle, Fran­
sa'da, ancak 1 8'inci yüzyılda kazılmaya başlanmıştı.
Bu şekilde, tarih boyunca güney ve kuzey arasında
birbirini tamamlayıcı bir ilişki gelişti. Ekonominin
ağırlık merkezi güneydeydi, ancak, siyasal merkez ne­
redeyse her zaman için, kuzeyde bulunmaktaydı. Ger-
tipi bir ekmektir. Türklye'de yaygın "manrı"nın da kökeni, budur.
• Mantou- Kuzeylilerin yedigi bugulanmış {buharda pişirilmiş) pide
Manto kelimesi aynca "yabani-barbar" anlamına gelen "Man " söz·
cügünü çağrıştırmaktadır.
çi imparatorluğun başlangıç döneminde bu ikilem
yoktu. En eski imparatorluk başkenti, Milattan önce
3'üncü yüzyılda Quin (Ch'in, Çin) hanedanının Xian'a
yakın Guannei 'Geçitler arası' denilen yerde kurulan
Xianyang başkentiydi. Burası, bugünkü haline naza­
ran daha mümbitti ve bir yerel sulama ve ulaştırma
kanalları sistemi mevcutu. Han ve Tang hanedanla­
rının başlıca başkentleri, adı 'Edebi Barış' anlamına
gelen Changan'da bulunmakta olup, ilk başkentle
aşağı yukarı aynı yerdeydi. Guanni, stratejik açıdan
iyi korunabilen bir yerdi, ancak, ücra ve uzak olması
dolayısıyla, buraya dışarıdan erzak getirilmesi çok zor
oluyordu. Nitekim, yerel ekonominin, büyük bir ola­
sılıkla iklimin kuraklaşmasından dolayı, bozulması
ve başkentin büyümesinden ötürü, Han ve Tang ha­
nedanlarının ikisi de kuzey Çin ovasında, ikinci baş­
kentleri Luoyang'ı kurdular.
Güneyin kuzeye ekonomik açıdan meydan okuma­
ya başlaması ile yukarıda değinilen ikilemin ortaya
çıkması, Tang hanedanıyladır. Geç dönem lO'uncu
yüzyıldan, erken dönem 12'nci yüzyıla kadar, Kuzey
Song'un boşkenti, tarih boyunca, Sarı Nehir'in güzer­
gahını kuzey ve güneye kaydırdığı noktaya yakın
olan, yüksek ve emniyetli bir yerde bulunan, Kaifeng'­
deydi. Ayrıca Kaifeng, güneyin tahıl ambarlarına en
yakında bulunabilecek bir kuzey başkentiydi. Böyle­
ce, Kaifeng, kuzey başkentlerinin içinde su yollarıy­
la kolayca erzak taşınabilenlerindendi. Kaifeng'in en
görkemli döneminde, şehre yılda 6 milyon Çin çuva­
lı pirinç gelirdi. Bu miktar bir milyon tonun dörtte biri
kadardı. (Çin çuvalının karşılığının tam hesaplanması
mümkün olmamaktadır).*
1 3'üncü yüzyılda, Moğol Yuan hanedanı başkenti­
ni mahsus modem Beijing (Peking)'in bulunduğu yer­
de kurdu. Böylece, İç ye Dış Çin arasındaki ayrılığa
hakim olmayı amaçlayan Moğollar, İç ve Dış Çin'i be­
raber yöneten ilk hanedandı. Ming hanedanının ise,
esas başkenti Nanjing'deydi. ('Güney Başkenti'). An­
cak, onlarda kısa bir müddet sonra 'iki başkentli' bir
sisteme başvurdular. Beijing, esas yönetim merkezi­
nin bulunduğu kuzey başkenti, Güneydeki ise daha
çok törenler için kullanılan bir başkentti. Büyük bir
olasılıkla, bu nakil, stratejik nedenlerden ötürü ol­
muştu. Yeniden inşa edilen Çin Seddi'yle beraber, baş­
kenti Moğolistan veya Mançurya'dan gelebilecek is­
tilalara karşı muhkem bir hale getirmek, başlıca stra­
tejik bir nedendi. Mançu (Quing-Çing) hanedanı ve
Çin Halk Cumhuriyeti'nin ikisinin de başkentlerini Be­
ijing'de tutmaları, herhalde, kısmen bu geleneğe saygı
duymalarından, kısmen de bu yerin Han olan ve Han
olmayan bölgelerin buluştuğu noktaya en yakın ol­
masından dolayıdır.
Çin'in bütününde söz sahibi olma iddiasında bulu­
nabilmiş sadece iki rejimde, başka iki güney başkenti
bulunmaktadır. Bunlar 12'inci ve 1 3'üncü yüzyıllar­
daki Güney Song metropolü ve tarihte başkent olmuş
tek liman kenti, Hangzhou'dur. İkincisi ise, 1927 ile
1937 tarihleri arasında Milliyetçilerin merkezi olan
Nanjing'dir. Ulusal başkent olabilmiş tek batı kenti
ise, doğu Çin'in çoğunun Japonlar tarafından işgal
edildiği 193 7-1945 döneminde yukarı Yangze'nin üze­
rinde bulunan Milliyetçi Hükümetin savaş kararga­
hı Chongging'dir.
Birleşme ve Parçalanma Örüntüleri
Kuzey ve Güney Çin arasındaki ikiye bölünme, si­
yasal ifadesini 12 ve 1 3'üncü yüzyıllar sırasında bul­
du. Yangzi vadisinin güneyindeki Çin, Güney Song ta­
rafından yönetilirken, kuzey Çin ovası ise, Mançula­
rın ataları olan Ruzhen (veyajurjen) halkının kurdu-
• Çin Çuvalı- 26 litre veya 6 galon kuru tahıl. ·Çev.
19
vo·

\
"f----- -f

\
M ANÇ UR'( A
BÖLGESi
z
•

\
HEDONG Lôda a

KUZEY BATI
BOLGESİ
ARI
S D ENİZ
�
--

DO�U çiN
DENiZi
Nanchang 0

�
GÜN EYDOC'3Ug
Nanpın
K\Yf
BÖLGESİ

GJın fUJIAN -

+.r..,U�K -
°

o Taıznol'l!l
. GUNEY TAYV AN .
G Sİ
L E
;+-HôLGESI
-Ö
�
:= G W s.Jnner.n tıllirtııOıne
gO<e ıt1tV911 bOlge sınrı 0 \aıoan
Mançu (OıngJ hanedanı
Gılpn�

dôneınınde tı.ız tekeli satış �esınkı sırı>r

o Uang-Huaı tı.ızıası
o
S.chuan tuztusu kuyusu
•
nüfusıı 500 OOO'den tazlı olan kentler. 1950 dolayl#ı
-�

J
o
doQer bnemtl kent
CJ nülus yoOunluOunun km"ye 200 kiŞlden yüksele olması

500 m
B o
Otçek 1 9 000 000
i op <
p 1
1
40Qkm
GÜNEY ÇIN DENİZİ
 - - - savaşboy· b61geterın n sınırJıırı
110°
Krallık" diye bilinen dönemin
Altta: "Beş Hanedan ve On
\.
En solda: 19.-20. yiııyılda Çin'ln
Wu
....... .......
smşbey111n adı SSCB bölgesel yapısı
başlarında (M.S. 920} Çin
Peifu Topografya ve nüfus yoğunluğu
1928'de yıık111 YangzfdelU �·-..::O.-:--l-----'"�-....-
.. r-
Çln'ln siyasal haritası, modem
M.S.10 yüzyılın llk 60 yılı içinde,
'. .
blraraya gelerek, geleneksel

Deııg Xlhou GuizhOu Kuvvttlefl

dönemin sonlarıyla modem
1
2 Uu Wtnhul
5
S Lal Xinhul i çağın başlarında Çln'ln makul
bir biçimde işlevsel bölgelere
çağ başlannda Avrupa'nınklne
oldukça benzer bir görünüm
3 rıan Songyeo 7 Uu Cuntıou
4 llu Xlıng 1 Ytng Sen

(,��'j
ayrılmasının genel gOStergelerlnl almıştı. Burada birbirlenyle
ortaya koymaktadır. Bununla sürekli çatışma halinde olan

Olçelı 1 20 000 000

ama, aynı temel koltürel
. .../" '
birlikte, herhangi bir şekihn
MOGOLİSTAN
400 km
I
aynnnlan, hangi özelliklerin değerleri paylaşan ve çok kolay
__ / ınang ıuoll
n vurgulandığına bağlıdır ve bir biçimde ulus-devletlere
300 mi 1 / '-·/ 1
1
bunun da tek bir çözümü yoktur. dönüşebilmiş olan önce on,

/-
sonra sekiz krallık vardı. Bu
l Harita, bir edimsel bölgeler
) alanlardan herblri kendi para

J/ (
kOmesınl (devlet tuz tekeli için
geçerli olan Qln hanedanı pa:ı.ar birimine sahip bulunuyordu ve

."'........ ./..�____
alanlannı) ve bir kuramsal yöneticileri, genelde -merkantllist
,
,

I
J kümeyi (G.W. SkJnner tarafından bir tarzda- parasal bakımdan

(- ......
geliştirildiği gibi) göstermektedir. temel maden niteliğinde olan
bakır kaynaklarını artırmak
)
Şekiller arasında, Sklnner'ln
Kuzey Çln'I, Shandong, Changlu amacıyla devletlerarası Ucaretl

rJ
-
.../
,,.
ı ve Hualbel olarak üç tuz alanına
ayırması ihmal edilirse, büyük
yönlendirmeye çalışmışlardı. Bu
60 yıl boyunca, merkezi ovalık

(
Feng Yuxlang ölçüde blr uyuşma vardır. bölgede, Shauto Türk
I

,/
önemli tek çatışma konusu, bir hükümdarlık sarayı (Geç Tang)

\"\ ) da dahil olmak üzere, beş

Yan tuz sınır çizgisiyle ikiye
t 11
bölünmüş bulunan ve herhalde, hanedan, hızlı bir biçimde
1
Xishan
SAR DENiZ alan olması kuşkulu görünen
başka esaslara göre "artık" bir bırbtrlennl izlemişlerdi. Güney
/ \
)
) Huan�'·) \\ istikrarlı olmuştu ama, Min,
devletlerinin sınırları oldukça

J .,....._
ı""
'
Sltinner'ln Güneybatı bölgesine
_,
I
_
!-- , -� ,,, ilişkindir. Doğu kıyısındakı sonuçta Wuyue ve Güney Tang

! '�
(eski adıyla Wu) tarafından
--� Llang·Hual tuzlalarından içerdeki
1

r
Huainan tw: alanına kadar alınmıştı.
r'- ı' uzanan tuz sistemi koridoru,

el '
açıkça, gözetimi kolaylaştırmak

).t ..../
"' r , ...-...,...... ...., lçın geliştirilmiş idari bir

.. 'Çr ,!r-
ı c. 3 1,..... �
..""--',.. J
'" / -- ...__'.
t i
_,,_lr
mekanizmaydı ve sadece
..
bölgesel bir sınır oluşturuyormuş
--

,... - ı./ -
ı -.
gibi anlaşılmamalıdır, Belirli ara
Xı k g
,. .-
JJc.'i>.f'>-- ,� (
bölgeler arasındaki bağlannların
2 �u çıN oENfZI
.
Sun çoğulluğu, özellikle, tuz
' "' Pelfu
wu
AJ ı.c.:.. Chuanfang 1ı
\ (
alanlarıyla Sklnner bölgelerinin
r'U " \ !J / farklı ayrım çizgilerine göre
'-.., 1
v �
1 ( blrbirınden ayrıldığı güneydoğu

r'><-J
c
kıyısı üzerindeki yerlerde açıkça
( bellidir. Bu bölgelerin kısmen,
ı
_.c::'.... ,... ı.
Tang Jlyao
r
?"o;
v
toplumsal ve ekonomik gelişme
- - - �r - - -- bakımından kendine yeten
'-� _,, ....,...
ı Guomlndang
oluşum bölgeleri niteliğinde
.... Guangxl
Kliği
,
( � ·
··-
bulundukları açıktır ancak,
........ '\
r·/"'· .,,.·. - ' .:::\.�. � -r-.,, özerklikleri abartılmamalıdır.
HAILUFENG
l
"' -
,--... .. .'�,.; KÔYLU
r"'•_j FRANSIZ
· .T SOVYET
HINDIÇINi
-

Gu/\ıEY ÇIN DENiZi

üstte: Savaşbeyleri 1926

devteııerın sonın

ılk Zhang Yictıao bölges nin sıntı

Gu•y•ıun'da, 851 tarıh nde,
Savaşbeyi egemenlik bölgelerinin
dama tahtasındaki karelere
• Çınli baş1<entleı
ÇınH olmayan başkentler
benzeyen dağılımları, Shanxl'ye,
sadece kısa bir kesinti dışında,
1912'den 1949'a kadar egemen
10 "f'l.'da özel k40n para bOlges .
dlvle1 desıekh ıik �ten paranın
o

çlilariması, ı12• dolayları

olmuş bulunan Yan Klshan glbl
varlığını sürdürebllen birkaç
10 Y'J'dA
uzun-dönemli ustanın bölgeleri
dışında, sürekli değişiyordu. Çın egemeniQındelu bOlgelel'de nal< t zorılan.
Toprakların 1926'ci.akl dağılımını
gösteren yukarıdaki harita, Çin D bal<"

tarihinin ulusal d!ızeyln altından CJ tahm.nen baıur

Tufın

bak>r .., toprak yapıSı

harekete geçtiği egemen
CJ
w• "" dem•
mücadele alanlan olarak işlevsel
bölgelere duyulan aşm inancın D
panzehiri olması niyenyle
verilmiştir. Savaşbeylerinln
O bal<r ve kuflun

yönetimi altında, bir bölge, CJ bal<lr. dem•, 1<..-şıın "' k!Qn Mntller
Sichuan örneğinde olduğu gibi,
D bılınmıyor OOÔiJ ÇIN
parçalanabilirdi. Buna karşılık DENiZi
olarak, bir bölge içindeki yöreler,
o tarihte Mançuryalı savaşbeyi

bulunan Kuzey Çin bölgesinin

Zhang Zuolin'ln denetiminde

bir parçasında görüldüğ!l gibi,

diğer bölgelerin bır ya da ---
birkaçının egemenliği altına
girebilirdi.
 oy � ımo
we ilk Han (üstte, solda), Tang (altta,
:JWuyuan
Xianbi
-
110" Whuan
sıı.wı °'

��
solda) ve Kuzey Song (sağda)
hanedanlan altında nüfusun
Xiongnu
o� "oırçııaıgı dağılışı

BO HAI
Kuzey Çin ovasındaki büyük
cvnren yoğunlaşmanın dışında, etnik
Kuçülı o� !ilıanı1ıe o Han Çinli nüfus, erken
Yuezh; o� imparatorluk dônemınde, nehır
o>rıhe oTi)ffJa'I
o; St-aıııuı o ıı.lAJ olıttlıar)
OJ '1all
vadileri boyunca dağılmış

o�� ,j'
bulunuyordu. Daha yüksek olan
yerler, çoğunlukla, Han-olmayan
.f olu halklara ve Han-olmayan
Here o X'
r/l1Yo devleılere bırakılmıştı ki,
o bunların birçoğu Çin
luoy� f'e, o
SARI
üsıünlüğünü bir biçimde

oH.ııızrıo.ıl oNany�
ıanımıştı ve haııa bazıları da,
DENiZ "yerlileşmiş" Çinli mülteciler
Ol tarafından yônetilmek1eydı.
Harıtalar, resmi olarak
, Olang 7a G o�! kaydedilmlş nüfusu
?lf. göstermektedir ve her ne kadar
büyük çoğunluk etnik

-� --------
-
Çınlilerden oluşuyorsa da,
bunun, özellikle bugün Vıetnam

hweı o
ile Kuzey Kore'nin bölgeleri
DOÔU ÇIN halıne gelen yöreler olmak üzere,
Ranmang DENiZi
Zuo
her zaman böyle olduğu
Bağımsız sanılmamalıdır.
Oiong kabileler Tang hanedanı dönemınde
Sui ,,.. güney, insanlarla dolmaya
başlamıştı ve aşağı Yangzi,
ekonomik önem bakımından
Yelang
kuzeye rakip duruma gelme

\
yoluna glrıyordu.

-iı- --- - - -�
-- --
Kuzey Song hanedanına ılışkın
olan harıta, bu sürecın
devamının yarattığı sonuçları

NANYUE --- ı\ göstermektedir ve demografik

yoğunlukta ve kentleşmede
Vô, ' oe: .ı c)
1 meydana gelen olağanüstü artış
açıkça ortadadır.
MS 2 say mına gore nulus
GUNEY ÇIN DENİZi
Harıtaların tümü yerleşim

1"r"'-
-----:-.-.h ' ----- Olçe• 1 20 000 000
kalıplarını vurgulamaktadır ve
- UZhuyaı
o
ulusal sınırlar, bu amaç
600 km doğrultusunda, bilinçlı olarak
Juılıeıı o
o
dışlanmıştır. "Gerçek" Çin'in, bu
400 mı
üç dönem lçınde, siyasal sınırları
1 esas alan alışılagelmiş tarihsel
harıtalarda lşlenenden ne denlı

h100 (T111rllr)
Xi
çarpıcı hır bıçimde farklılaşmış

!
olduğu açıktır
o
� �
vouınou o
Yııııtıou Pıngz!ıoU o

BO HAI
S\Llf>­
c"'l>'ll> c
Tııren
\Xınluo)
Kore
fTu>'Ulıun/ Kıa\I�

SARI
DENiZ

Manıtıou o \
�o Heılıou o Kınıhou 0
Jıarçrç o
Y"'11oo o
o
ltı11lou ooôU
ÇIN
DENiZi

--- -
----
D nufus yo{lunluğu yıiksek
Xirafıot, o D nüfus yo{lunluğu oıta

D edın lebılır bilgı bulunmama<tadır

GLJNEY ÇN DEN.ZI o...a;noı

MS 742 sayımına gora nufus önemlı yol

�-------...:
Actnı o
�1:-: -------
t -Qoç:w
---- Ciçe< o
1 20 000 000
600 k'll
•
ba$lılni
Çını olmayan başlıenl
400 m l o oıQar one'lllı kant
Sui ba<bar kabole
 LiAO
(O•dan) ----

(Tangut)
XIXIA so HAİ 1\
\l [)enQ
�\.31
. a

'
aXı�rıg a Wlıa
ole a"'t al(j';rı aıtm
CToo;ıyuan)
�
('(Ol)
�a
1

a�
aKuo

Hfo
b
lırı

1 \
--

a <Y
Xıİ..-.ııl 1 alltl

t
o •
cSiı

Zaıo
V'ıng o
J\ıı
a cll6ng al.ıQ
Tutan
ITllıetııtorJ
o� 'r
W\JN9 C
c An
(Oean. Anlı) lc
oGıi Jiııumeo a Slii .._/ fNi=
(AnCYı\llo oCli

o'Miı

L l\�lo
oOO
laia

\
ıu a \,()il
cl<rı
1 wenc
I l�· ı..
1 Bela YU..o .J
o�
Shlb
1 o f� J g-.o o .IS\

1
)
a Clıaing
4 a Wfal'

1
1
o
1 ...
fiıo

DAL i o ()ıin :.;

, i
N
:hao) / Naıfiflo 1
1
(eskıden.

�ı
r- a llan
o��

aYina
1
-+-.--- -----
-- -- -- -
----- ___ _ _ __._

1
l o ıl'n

iZi
GÜNEY ÇIN DEN
DAYUE
(Annam)

--
ölçek 1 g 000 000
o

1
\
1
1
 BU�OAY EKJt,ı

lkbahar yt klf buOc!Ayı

lllSındaJıf '"' r
BOOOAY EKiMi
r
;__}
\.l..J"'...,.'-::.
.. ·"'-
.
ıllcbllıaı buQd�)"
CJ Şubat so�unclan Mın batına kAdai
-

c::::J Man bqından onasına kacaı

Nısan bafl"odln oıtuına Udaı

Man oıt&Mıdan aonunı kt:lat

- Nısan oı1asınc:tan ..,,..,. bdaı

kış buOda'fı

7
B E)'liıl
Eylüt .or..
t
sonu

c:::J Ek m ortuı
[:-:J Ek'1!1 başı

c::::l Ekım sonu

ı::mJ Kasım blf.
CJ Kasm eoou
c:::ı Kuım ortuı

ENIZ
sAAI o

1
'1
\.
"""\. . .._
yj ıçınde don Olayının ofmtd<Oı günlann sayısı """\•
•
/
v
11 ürunun gelışme mtYStmınde ay uyısı

D yül(sek daO .. kutup ıldım•

o
O tropık ikhm. yüklelc yıllık YIO•t albe•
LJ step kuN ıklım
CJ ç1ıt
C:::J \ı.1111\ı. ""' llCU )'il
ııolı1.k ılıman il<lım
D \ı.urall \ı.ış, ııeıın yaz GÜNEY.ç;iN
IT::i] \ı.urık mevsım yok, çok sıcak yaz DENiZi
[J] kurak kış. çok ııcaJc yaz ılık, jıman ıklım Olçek 1 22 000 000
o, sopkm.
D kuru k". �ık yaz 'ı

600 mı!
 18
.O'
iÇ Quıg
eylletlnın sınrlltı
Budc'ın lllf(ıml&IN
gOre ..maı ........
o � eo.100
0 % 8().79
O % 0-se
D "41 2().39
0 � 1G-111
O % 9'dan az

Solda: Butday eklmt ve hasadı

Bu haritalar, aslında iki farklı
ürün olan ilkbahar bı;ğdayı ile
kış buğdayının ekim \'e hasat
düzenlerini göstermektedir. ikisi

Çin Seddl ile aynı çizgi üzerinde

arasındaki sınır, hemen hemen

yer almaktadır. l!lbette buğday,

Güney Çln'de tamamlayıcı bir
tahıl ürünüydü.
Görülebllecejll gibi, ilkbahar
bujtdayı, Şubat anasında, Tarım
havzasının kenarlarında ama,

1: 35 000 000
kuzey Mançurya'da ancak Nisan
ortasında ekilmekte ve Haziran 61çek

biçilmektedir. Kış buğdayının

ortası ile Ağustos sonu arasında

ekim zamanları ise, Shanııi'de

Eylül ortasından Guangzhou
(Canton) bölgesinde Kasım
sonuna dek değişebilmektedir.
Uzak güneyde hasat, izleyen yılın
ilkbahar başlarında
gerçekleşmektedir, ama kuzeyde
Haziran sonundan ön:e
mümkün olmamaktadır.

'- .....,
--�

TARIMSAI. NÜFUS 1930 dCllVllfı TAR�SAI.NUfUSUN YOOUNLOOU 1930 �

( allnılc) l•k�ı nmııı .... nil knti --- � k• sayıaı

Üstte: ].L. Buck'ın yiırüttüğü

araftırmaya göre, 19JO'larda
tanm bölgeleri
Bu haritadaki kesin rakamlar, Altta: Şe.ftal1 çiçeklerinin açıı baharlarının açılış tarihlerine
ihtiyatlı bir biçimde ele zamanlan göre göstermektedir. ôzellıkle
alınmalıdır. Nitekim. iç Çin'in Zlıu Kezhen 'in çalışmasına güney, bölgesel ısı derecelerinin
1930'lardaki toplam tarım dayanan bu çarpıcı hartta, kış mevsimindeki tipik
nüfusu. üçüncü haritada ilkbaharın güneyden bqlayarak katmanlaşmış düzenini
gösterilen 301 milyonun oldukça kuzeye doğru ilerleyişini, şeftali sergilemektedir
Solda� Udim Bölgeleri üzerındeydi. Ama bu haritaların,
Çln'ln iklim bölgeleri, Çin tarımının aile çiftçiliği
güneydoğudan kuzeybatıya sistemi altındaki son barış
doğru, derece derece değişen bir dönemindeki bölgesel farklara
�·
kıızey sının o Ytnclıuaıj
çizgi üzerinde yer alıyormuş gibi ilişkin olarak çizdikleri bütünsel

'>ftı Xıni�
düşünülebilir. Tüm yıl boyunca tablo yeterince kesindir. Biraz JlfYU•n
yağışlı tropikal iklimler, oldukça hayal gücü kullanılarak. bu
hızlı bir biçimde, iki tür ılıman
iklimin oluşmasına neden
haritalar, Cumhuriyet'ln değişik
yörelerindeki zenginlik ve
Nı.ı
�- ..
""� 0 Laııztıou

_ __..... Xı'an°
olmaktadırlar: ilki, uzun. sıcak yerleşim bakımından varolan
yazlar ve ılık kışlar, ikincısi ise
...., __
büyük farkları zihinlerde
kısa yazlar ve sert kıflar Bu somutlaştırabilir.
llon on. --
�
. ....�
... ...ı:ııııı
bölgelerde, genel olarak,
yağmurlu veya en azından 11on ı.ıı -- -
����-.,.t
-- .j..r.
� ı illlU
ız ..::r--r--­
ş.. ......, __
$1Aıoı m ­
çıselemeli geçen yaz, yağuısız
kışla bir karşıtlık oluşturur.
Dığer iklim bölgesi ıse, step $.ııoı lılıı -
topraklarını ve çöllerı de Otlk- -
o
kapsayan, kuru ve kurak
iklimlerdir. Son olarak, batı ve
kuzeybatı kıyılarında. yuksek
dağlar ve kutup iklimi
bulunmaktadır. Ürünlerin

61çek 1: .o 000 000

büyüme mevsimi, Mançurya'nın
en kuzeyindeki üç ay kadar kısa
bir süreden, uzak güneydeki tüm
yıl ekim yapabilmeye kadar
değişmektedir.
 HEBEI 742'dt b6lgt
105° 110• ı 1 15° .12!1.
Zbongobu Merkezi Kançılarya (yani, Dadu veya
WE BO 822'de "tyal81' Hanbalık'takl başkenlin eyaleti)

Bohaı HM olmayan de'1t1

Llaoyang [Aynı zamanda eyalet başkentinin de adı olan]
Uao Nehri ·nın Kuzey Kıyısı
HM olmayan hl!l< [Zbou hanedanının eskl imparatorluk bölgesi
1 Gan·Su Ganıhou ve Suzhou (tiler)
Tujue
xı
Qldan Shaaru<I
genel hükumet meı1<ezl (dudulu) olanJ Shaan'ın Batısı
Tujue
(Türtıı.r)
Dört Nehir jyanı. Mln, Luo, Lu ve BaJ
'(ırıQ
Henan
b6lgt ıeft.t komseıtık
Sarı Nehtr'ln Güneyi
-
mert<ızı (ea;fang shı)
Slcbuan
/
,

Yunnan Bulutlann GOneyi

0 bqkent
Hu-Gane Göl BölJesl ve Kanton Bölgesi

ana-karıyoıu Yangzl inin GQneyinJn] ilki) Zbe Kesimi

JlanpJ Yangzl lnln GQneyinln] Batm
Jlang·Zhe

Daı Moğol eyaletleri 1300 dolayları.

�A HlO' 110• ® ımparaıorıuk başkent
lONGVou • Karakurum eyaleı merlcezı
eyaleı sınırı
•
Shan ( LI NQBEI
ana karayolu

�· {Tlbtfllltrj
Tutan

�·

30•

30•

Narızhao
25'

I
oıçu 1 32 500 000

GUNEY ÇIN DENiZi

oıçık 1 18 000 000 t10" 120'

o 600 km
�·
<IOO mıl

Üstte: Tanı Çln'lnde, H2'de ayrılmıştı Sonuç olarak

bölgeler ve 822 yılının
"eyaletler"!
Erken Tang dönemlndekl
bölgeler (dao), herhangi yönetsel
hır anlam taşımıyordu. Bunlar,
sadece, ll yönetimlerlnl gözetım
altında tutan teftiş
komisyonlarının bölgeleriydi
75S'deki An Lushan
ayaklanmasından sonra
imparatorluk, çoğu gerçekten
bağımsız olan askeri valilerce
yönetilen yaklaşık 40 bölgeye
imparatorluğun bu çarpıcı
parçalanışı haritada açıkça
görülmektedir Saray,
imparatorluk denetiminin
yeniden kurulmasına yönelik bir
kampanya başlatmış ve bunda
da, 820 dolaylarında, görece
başarılı olmuştu Ancak, Huang
Chao {874·84) ayaklanmasından
sonra, "eyaletler"deki merkezi
otorite, hemen tümüyle
çökmüştü.

Jlngjl (Chanıı'anJ Metropol Alanı

Dujl
Solda: 742 dolaylanııda Tang
(Luoyang] Metropol Alanı bölıelert
Guanneı Geçitler Aıuında
Hedong Sarı Nehlr'ln Doğusu
Hebel San Nehlr'ln Kuzeyi oaı
Henan San Nehlr'ln GQneyl ıGan)
Longyou Long Dt.aı'nın Batısı

Gıaıg HtA
Jlannan jt.anmen Geçld!n'den geçen Galeri Yol'un • GUAM:.NAN OONG
Guneyl
Qlaıuhonıı [Savaşan Devletler dönemlndekt bir krallıtın •
0
IQinlJngJ oaaıarının GQneyl
adı) ulusal baŞl<ent
Sbannan
• eyalet men.azı
20•
Hualnan Hual Nehrl'nln GOneyi
Jlangnan Yangzt Nehrl'nln Güneyi il merlcezı
Llngnan )Ganey] Sahalarının Güneyi
Shannan ve /l•fl61lan�n tktsı de, ban ııe doku olaraJr. alı bölgelere
eyalet sının
ana karayau
bölünmüşlerdir.
Sağda: Ming Hanedanı �· 95• 100' 105' 110' 115' 120• 1 25°
döneminde, 1500 dolaylarında
t-----
yapılan temel detiştkllklerle +-
Eyalet Sınırlan, Qlng Döneminde --

birlikte T
1
Eyalet içi bölünmelerde Mlng'in

I
tarafından, görece bir, k
i i
getirdiği düzenleme, Qing

değişiklikle devralınmıştı. Güney 1

(Juy.ın)
Metropol bölgesi (NanzhiU),
Anhul ve Jlangsu'yu oluşturmak
o
1
üzere ikiye bölünmüştü; 40• 0 /Slıaztıouı 1
(Qa,,.U'yı)
ı
Huguang ise Hubeı ve Hunan'a
ayıılmıştt; Shaanxl de, batı

t-
yansınt Gansu eyaletine vemılştl.
Bu değışikllklerden ayrı olarak,
iç Çin'e birkaç kesin ekleme
yaptlmıştı: Qing döneminin
büyük kısmında komşu Fujian'ın
bir ili durumunda olan Tayvan
adası, kuzey, kuzeybatt •ıe batıda
gerçekleştirilen toprak
genişlemeleri. Harita ayrıca,
hanedanın kuzey sınırına verdiği 35•
büyük öneme işaret edecek

SARI
biçimde, Ming askeri
yönetimlerlnın dağılımınt da
DENiZ
göstermektedir. Çoğu dı;rumda,
bırden fazla eyaleti gözetimleri
altında bulunduran Qing genel
valilerinin merkezleri de ayrıca
işaretlenmtştir.

Solda: Moğol Bölgeleri, 1300

dolayları
Merkezi yönetimin yukartdan
aşağıya doğru derecelendirilm�
kopyaları anlamında ilk gerçek
eyalet (sheng) Moğollar
döneminde ortaya çıkmıştı. Yeni
eyalet birimleri, bugünkü
ölçülere göre geniş ölçekliydi ve
bırçok durumda, çağdaşlarına
hiç de benzemeyen bir biçime
sahipti.

Altta solda: Kuzey Song Yolları,

1100 dolaylan
Kuzey Song'un "yollar"ı �u),
esaslı yönetsel önemleri olmayan
gözetim bırimleriydı Bu alt
bölümlenmenln düzeni, birkaç
bakımdan, iç Çln'ln bugünkü

Mırıg hanedanı 1550 doiaylaT.

eyaletlerinden çarpıcı biçimde
farklıydı ôzellıkle, jiangsu ve Qıng Hanedan.
Zheijang'ın güney yöresindeki -·- ulusal srır yenı wçe sınırı
sonraki yapay bölünmeye göre,
FUJIAN eyalet
20• - - - eyalet sııın fwalı alanlaı eonra�

(HUllEJ) yen; eya�

organik bir bölgesel bınm ılden gOetırmekted r)
olmaya çok daha yakın olan
Ling-Zhe'nin kapsadığı alana
uıusaı bqlıent genel vaJ ık merl<ezı
dikkat ediniz. • eyalet mer1ıezı
ıl mer�ezı
bOlge asıcer •omısycınu
muha4 z komutanı
SOO km
OIÇe• 1 18 000 000
o
JlJl.r Çın Seddı, yemden yap m yılı le
lahkm edılmış sın• veya hudut"
o .ıoo mi Lıuqıu Han oımayan bOlge ya da de.tat

Solda: Kuzey Song Yollan, 1100

dolayları
Mlng l!yaletlerl, 1600 dolaylan
Jlngdong-xl Başkentin Doğusunun Batısı
Jlngdong-dong Başkentin Doğusunun ooausu
Jlngıı:l·bei Başlıntln Kuzey BatıSl
Jinxl-nan Başkentln Güney Batısı
San Nehlr'ln Dolusunun Kuıeyl
jıngshl veya Dolnıdan Yönetimin
Hebei-Dong
San Nehlr'ln Batısının Kuzeyı
Bel Zhlll Başkenti veya Kuzey Alanı
Hebel·xl Nanjıng veya Dotrudan Yönetimin GOney Başkenti veya
Yongxing-jun Ycngxlng Askeri Yolu Nanzhlll Güney Alam
Qln·Feng Qirızhou ve Fengxtang [illeri Shandodng Dağlık DoQu

Shaanıı:l
Uıbou Uıbou [ili Shanıd Dağlık Batı
Cheogdu Chengdu (U] Shaan'ın Batıst
Zlzbou Zlıhou (il) Henan Sarı Nehır·ın GOneyl
Gulzhou Gulzhou (il]
Slchuan Dört Nehir
jinghu·bei jlng G6lü'ntln Kuzeyi (eski çalda bir devlet)
lJd Zhe (Zlgzag] Nehn bölgeler! (Bunlar,
uu
Yunnan Bulutların Güneyl
ıyla, Batı ve Dolu.
Uang-ıbe Guiıhou (muhtemelen aynt adlı Moğol-Yuan ilinin adını

GOi ve Kanton Bölgesi (ama, aslında, bu

Qiantang Nehr!'ne göre, s
almıştır.)
kuzey ve güneydı.J
Hu-Ouang
Jlangnan-dong Yangıl'nln doğusunun gO.neyi ikincisi anık ayrılmlf bulunmaktadır ve

Jlangıd Yangı! (ntn Gtıneylnin) Batıaı

Jlangnan-ırl Yangı!'nln baııaının güneyl dolayısıyla bu bir yanlış isimdir)
Pu·Jlan Puzbou ve Jlanıhou (iller]
Fuangnan-dong Doğu Kanton'un Güney Böleeai (Kanton, Zhe·jıang Yangı! (nln GOneylnln) iki Zhe Yöresi
Gunaogzbou idi)
Batı Kantoo'uo GOney Bölgesi
Guanxı Batı Kanton Alaru
Guangnan·xl Guangdong cıoau Kanton Alanı
Pu·Jlan Puzhou ve Jlanzhou illeri
 I�
ıe.ı• 130°

SOVYET .
ALjST CUMHURIYE
TL RI BIRLIGI Mançwya'nın 20. yüıtyıldakl
gelişimi
Oemiryollan, Olke içine
göçmenleri getirerek ve tarımsal
ürünleri dışan taşıyarak,
Mançurya'yı dışarıya açmıştı.
Harita, bu yeni hatların, özellikle
de Ruslar tarafından inşa edllmlş
olan Doğu Çin Oemiryolu ile
japonlann yaptığı Gilney
Mançurya Demlryolu'nun, yeni
tarım alanlarının tam ortasından
geçtiğini göstermektedir. Buharlı
gemiler de, Shandong'dan, gerek
mevsimlik, gerekse sürekli
burada kalacak olan işçileri
taşıyarak ve Sungarl lle Amur
Nehirleri boyunca faaliyette
bulunarak, önemli bir rol
oynamışlardı
Mançurya, 20. yüzyılın
başlarında, Asya'nın ele
geçirilmeyi bekleyen en zengin
-
yapmıştı ve Rus güçlerl, Sibirya
demlryolunun henüz
tamamlanmamış olması
yüzünden, Witte'ye göre erken
bir tarihte, 1900'de burayı işgal
ettiler. Ruslar, 1904'te, güneydeki
Kanto yarımadasını ve GQney
Mançurya Demlryolu
çevresindeki blr bölgeyi ellerine
geçlrmlş olan Japonlar
tarafından buradan aııldılar.
Japonlar, 1931 'den 1945'e kadar
Mançurya'nın tamamını işgal
altında tuttular ve altyapıda,
sanayide ve kentsel büyümede, o
dönem için eşi görülmedik
ölçüde hızlı devrimleri
başlattılar. Ancak ödül, sonuçıa
Çinlilerde kaldı. Bunun yakın
nedeni Japonya'nın Birleşik
Devletler tarafından yenilgıye
uğraıılmış olmasıydı ama sorunu.....
asıl belirleyen şey, yaşadığımız

\
jeopolltik ödOlOydil. Çar'ın
mallye bakanlarının en bOyüğü
olan Sergel Wltıe, buraya Ruslar
yerleşıırme konusunda blr plan
yüzyılın ilk otuz yılı içınde
buraya son derece kalabalık
sayılarda akın eden Han
�öçmenlerdl.

1
�
J 1
\
,,/
..l
..
,.,..r

JAPON\DENİZI
\
\
1
\
\
1921'den Once yapıtmıŞ demı')du

+++ 1912 ve 1932 arasında yapılı!Uş cıemııyclları

c:::J toprl\)rn Ilı 30'undan ço(lu el(dı

ıoprl\)rn "" SO's nden çoOu elıiU
O (al<S< belr� lrned kçe buQday ve akdan)
c:::J orman
c:::J soya laS<Jlyesı ftemel urun)
--
usan LJ p<ınç

Olçek 1 9 000 000

400 km
���-'-�..--'-��--'-,--����.
o

o :ıoo m�
 \
Solda: Mançurya'dakt Çlıı
ıwıırıııuı durumu, 1600 dolayları
Seddln Oteelnde bir duvar daha
vardı. uao Nehri vadıalndekl
Çinli göçmenler, Mtng
döneminde, kuleli kapıları
bulunan ve Shanhalguan'ın biraz
-

\
kuzeyinden Kore sınırı

)
.JA�J.Heje
üzerindeki Yala Nehri'nin
., kıyıJanna dotru bir kıvnm

! Klıkla
biçiminde uzanan aralıksız bir
tahta çitle korunuyordu.
l
Sttaen
Tuıh/yeıu
l1t7
Khorchln EıO

l/l·.

120°
� eşımının yay iması
121' 1122'
• Jıngotıeı\g LJ 173S'e kadar
KORE
(CHAOlCIAN)
D 173t>179S
Fusanc �·
c::a 1796-1850
ölçek 1 30 000 000
o 11
8QOkm

Altta: 1859'duı 6nce Mançuıya
ınıurı
Mançu hanedanı, sınırı, biraz
değişik bir çizgi üzerinde ama
Çinlilerin ülkeye gil'lflerinl
önlemek için farklılatmıt bir
amaç lçln elinde tutuyordu
ırksal olarak saf bir Mançu
anavatanını korumaya yönelik
bir politika hiçbir ır.aman tam
anlamıyla bqanlı olmadı ve Çin
yerleolmlert üzerindeki yaak
kuzeyden gelebilecek Rus
akınlanna kartı engel
olllflurabilecetı düşünülen yeni
yerleoımlere izin vermek üzere
1859'da kaldınldı

._ - O ng sınırı (ve kaı>,larıı 122° 126°

-- Qıng'den 'aıl<I• old.ıQu )'Ol'lefde Mıng !in r

-- �· ng ha'1E<l.1oı ımpa•aıo�uk kJ<ye jl)lu

• ıoneısel '8)3 •.,.,. moıkez
ölçek 1 · 5 000 000
..,�
- -
O 1� km
ı-- -'- -
..,_ --,..
_ .__
� �
o 100m4 Ruzhen
(Mançular)
1
�
Khorcin
Samasana
(Huoshao Ad )

Botel-Tobago

r
-
ı- ------.1..anAd-4--
4- -
oıçek 1 ·3 000 000
r 15 km

Çinlılerın Tayvan ı
19 yuzyılda Tayvan lçınde bulunduğumuz yüzyılın
ılk yarısında, Japon yönelimi
kolonıleştırmelerı \a\'aş \e ıırlu altında, Çinliler, yüzyıllar boyu
bir süreçıı Hanıa Fu ıan gemilere mezar olmuş vahşi bir
KORE
C
( HO
A IAN}--40L
X
eyalennden boğazı geçerek kıyı bölgesi olan dotu

1 7 yüzyılın analarından 19.

buraya gelen Çınlı goçmenlerın kıyılarında yerleşmeye
AeDONG�
tt - ;:...�
----1 ...ı.
nıJaıguan KORFEZI
1
başladılar. Sadece burada delil.
Sha
yüzyıl onalarına kadar, buradaki batıda da derin suları olan, iyi
yeril halkı, nasıl batı nitelikli dola! ltmanlann
luyılanndaki düdüklerden yokluıu. ıeçmlş dönemlerde,
attıklannı ve onları adanın adanın ekonomik kalkınmasının
dallık dotu yaruına yavatlılının temel nedenlerinden
11kıttırdıklarını gO&termekıedlr birıydi.
19 yüzyılın sonlannda bUe, o

tarafından yapılmıt olan bir

tarihlerde Fransız başkonsolosu

haı1tadan buraya aktanlan

açıklamaların da canlı bir
biçimde göaterdııt gibi, iç
ülkenin büyük bölümleri
keofedilmemlf bir haldeydi.
 \:
__\\___ SIBI RYA

-+--
o Tol!l5k

' \
ÇARLIK
rL us

un�m; o
�,,

XINJIANG (SINCAN
o A<su
(DO('; TURK STAN

_
'I"
4=-_ _ )

RFEZI

1
İZ
İNGİL YA�iNT
. VE MAL4
IMPARATORLUGU

11 /1 HiNT oK
YANusu

Maldıve Ad
181�1�1�·

C!Çtl< 1 2S CXXl 000

o
ıoqckıı
1
800 mi
·,.-------"---� Avrasya'da yanşan

Mançu·Çın ımparatorluğu 1 7
emperyalizmler

yuzyılla 20. yuzyıl arasında

Asya'da toprak sahtbı olmak ıçın
yarışan birçok ımparaıorluk
gucunden sadece bırıydı
Çızgılerle taranmış alanların
genışliğı, ne kadar fazla sayıda

LJ Yos•o-�ı o.ı,-.ı( O\.•ıtııO o&E2 CJOAa·,tt·

ulkenın farklı dönemlerde farklı
egemenlıklere tabı oldu!iunu

O
n� Rs.. Clil'f-ıet ıŞ64dolı,ur behrımekıedir Bu geçıcı
feııhlerın aksıne ornekler ıse
D c.. •--.o· ·m-..
Ça· �·mv.. ·!:JO dıılJıtı
Çarlarla Mançu ımparaıorlarının
ele geçırdıklerı Sıbirya ve Orıa
D
D Çar """'° � •ll()) cıı: ­
Asya nın geniş duzluklerıydi kı
bu sonuncu edınımler. kalıcı
- Ji;ıoı �a<lt l� lbıMr olmakla bırlikıe. Tilrkisıan'da

o .M.»ı�<at 1132dOl'a;llr yaşayanların çoğu ıçın bu

ulkenın kurtarılmamış
"°" ....,.,,.,."'
...
... . 1701 ıuısaklığını oluşturuyordu iç
limJ 1.SCS Cif'. ıwt ....,_..,..._ fıt'IQi IOO'P: Çın. Hındısıan·dan farklı olarak.
il Dunya Savaşı sırasındakı kısa
W..;-J L'far Ot<•-"9 *­ ve kısmi Japon ısıılası
� ' ti8 0ıerı »'l"llCttW!14 1g 'Cpfıi)Fı dışında. hıçbır zaman bır dış
gucun egemenlığı altına
[}[3 mg. z rıı'"RSı ı; � tıtO '"llt gırmemıştı Bununla bırlıkıe. Baıı
O] ()gfııa1fı •ıı�· •scJ oo&l,�ı baskısı ahında, kıyı bolgelerı

LJ Osr.ıııtılOf>"�· !M dell,ia boyunca ve ıçerdekı bazı onemlı

kentlerde. "anlaşma lımanları'
o Otrıı� 'llrı: l"ıda•r :ıt� it 1566 c;!ı)1arı demlen yerlerın kurulmasına
katlanmak durumunda kalmıştı
CJ t88S otF•.a1s ı IOP'l<ll'
Bunlar dış ııcareı ve yaıırım
•6•ia.ı 10-1•1FiW'na1to;W"&m holgelerı olarak ışlev geren
D
o ·)2 0tı m • � 10Pl..ıt ayrıcalıklı ozel bolgelerdı ve
başıa Şangay olmak uzere
...: •.-�
P:tw bırkaı,ı 1949'dan once çağdaş
D
Ç lefı:ı� • .,
bır ekonomının buvumes.nde
ondt'rlık eden merkezler hal:ne
gdmış.erdı
 1•.0-
Solda: 18. yüzyılda Guizhou
Guizhou, Han Çinli sömürge
nüfuzunun ve yerleşiminin
klasik bölgelerinden biriydi.
Bölgede yaşayan Miao, Yi ve
dlğer Han-olmayan halkların
düşmanlığına rağmen, karşı
konulamayacak ölçüde çekici
olduğunu kanıtlam14 bulunan
kereste ve maddi kaynaklar
bakımından ıengındi.

Solda, altta: Guizhou•da, Qlng

hanedanı döneminde Çin
aleyhtan direniş hareketleri

HUNAN
Mtao Oıerındeki Çinli baskısı ve
bunların kültürünü bozma veya
yokeıme girişirnlen, bir dlzı
direniş hareketinin patlak
vermesine neden oldu Bunların
en büyüğü. 19. yüzyıl ortalannda
çıkan ve yaklaşık 20 yıl suren
ıı;•
hareketti.

--
GuANGXI
\
�

r
'

·-')
\

�l04'
\

106' 110•
t662-' 7' 1 aıas•'da'
ı:;::ıJil aı�ııan-ı
SICH JAN
a·
LJ 1730' a•oakı ayaklan�alar
lZ2J �· ao a·ıaı.a·ması 179;.1e06
[SSJ ı.ı ac a1ak a·ması 1850.72
l
8'falet mımz•

__..fj
•

�çe< ı e 000 000

o 200 '"

(
t SO m l ·ı
o Zu
,,
,.,..
HUNAN
'

}
/
/
r
.-

YUNNAN \
/ l
'-

-. - - ,
V:'n;ngo \
2 . ı;.ıım
/
� I ,....
"'
\
.:.ar.ç

ıa
Lıc.
!>o.t
GUANGXI

-� ..._
...._ _ _

1 _,,_.-......--

36

Sağda: Kuzey ve Güney
arasındaki nüfus kaymalan,
MS.2-1953
Erken imparatorluk dönemindeki
Çin nüfusu hemen tümüyle
kuzeyde yoğunlaşmıştı. Güneye
doğru göç etme ve yerleşme,
izleyen bin yıl içinde bu oranın
hızla düşmesine neden oldu ve
13. yüzyıl sonlarına gelindiğinde,
resmi olarak kayıılanmış
Çinlilerin onda dokuzu güneyde
yaşıyordu ancak Moğollar
döneminde, kuzey Çin
hakkındaki edinilebilir nüfus
istatistiklerinin elverişsizliği bu
dengesizliğin abartılmasına
neden olml14 olabilir. Ming, Qlng
ve iki Cumhuriyet dönemlerinde,
bugünkü yaklaşık eşitliğin
oluşmasına yol açan ters yönde
bir akım vardı.
de emperyalist yayılmanın ürünüdür. (Bkz. s . 1 5). Bu­
rada kolonyalizm boş olan veya başka halkların otur­
duğu toprakları iskan etmek, göçmen getirmek anla­
mında kullanılmaktadır. Emperyalizm terimi ise yö­
neticilerden farklı kültüre sahip olan halkların üze­
rinde siyasal denetim kurmak anlamında kullanıl­
maktadır.
Han hanedanı altında kütüklere kayıtlı nüfusun da­
ğılımını gösteren haritaya bakıldığında (s.30), 2000 yıl
öncesinin gerçek Çin'inin, kuzey ovasının dışındaki
yerlerde, nehir vadileri boylarında bulunan dar yer­
leşim şeritlerinden ibaret olduğu görülür. Güneyde­
ki geri kalan yüksek kısımlar ise Han olmayan halk­
ların yerleşim bölgesi olup, bunların nispeten geliş­
miş olanları basit-ilkel birtakım devletlerce örgütlen­
mişti. Ancak, bu haritanın gösterdiği durum biraz da
yanıltıcı olmaktadır. Çünkü, kütüklere kayıtlı nüfu­
sun gösterildiği yerlerin bir kısmı Han Çinlilerinin ço­
ğunlukta olmadığı yerlerdi. Bu durum, bugün Kuzey
Kore ve Kuzey Vietnam olarak bilinen yerler için özel­
likle gözönüne alınmalıdır.
Han hanedanının ve varisi Batıjin'in çöküşlerini ta­
kip eden dönemde, M.S.4. yüzyılın başında, Çin'in da­
ha kuzey kısımlarının Han Çinli nüfusunda mutlak
ve göreceli olarak da bir azalma olmuştur. Kuzey Ova­
sı Xiongnu (genellikle Hunlar olarak tanımlanırlar) ve
Xianbi (Tunguz soyundandırlar) tarafından ele geçi­
rilmiştir ve sonuçta, burada büyük miktarda karışı­
mın meydana geldiği bellidir. Aynı zamanda, Han
Çinlilerinin nüfusu, giderek güneydoğu ve güneye
doğru inerek, Yue (Viet), Thai (Zhuang) ve başka boy­
lan ya dışarıya itmiş veya özümlemişlerdir. O zaman,
daha sonraları da olacağı gibi, güneyde ve güneyba­
tıda ortaya çıkan çeşitli "Çinli olmayan" devletlerin,
birçoğu, aslında, "yerlileşen" Çinli göçmenlerin önder­
liğinde kurulmuştur. M.S.742 yılında, Tang haneda­
nı altındaki nüfusun dağılımını gösteren haritada, or­
taya çıkan bu yeni eğilimi görmek mümkündür. (Bkz.
s.30). Artık, aşağı Yangzi yoğun nüfus yerleşiminin ye­
ni bir merkezi olmuş ve bugün Fujian vilayeti olan
bölgenin Çinlileşmesiyse yeni başlamıştır. Ancak, Çin­
li göçmen yerleşimlerinin ve kültürel özümlenmele­
rinin yayılmasının ne kadar uzun zaman içinde müm­
kün olmuş olduğu da aynı haritada belli olmaktadır.
Sayfa 30'daki harita bize, bu hareketin Kuzey Song
hanedanı döneminde daha da ilerlediğini göste­
rir. Mançurya ve güneybatı dışında, İç Çin bugünkü
genel özelliklerini epey yansıtan yerleşim eğilimleri­
ni elde etmişti. 1 1 'inci yüzyılda, tüm nüfus Han ve
Tang döneminde erişilen en fazla nüfus miktarının,
en az iki katı olmuştu. En yeni tahminlere göre,
1 1 'inci yüzyılda nüfus, belki de 140 milyona kadar
ulaşmıştı. Bu miktar, daha önceki iki hanedanın en
büyük oldukları zaman eriştikleri 65 milyon nüfus­
la, karşılaştırıldığında, bu çarpıcı artış ortaya çıkmak­
tadır. Bu devirde kentleşme de eskisine nazaran çok
daha yoğunlaşmıştı. Changan'daki Tang başkentinin
1 milyon kişiden fazla sakini olduğu tahmin ediliyor.
Song'un altında ise, bu miktara erişen birçok kent
mevcuttu. Ayrıca, bu dönemde, birçok küçük kentle­
rin nüfusunun artık surlarının dışına taştığını anla­
tan kayıtlar da yaygındır.
Moğol hanedalığının egemenliği altında demogra­
fik merkezin güneye kayması devam ettiyse de, ke­
sin verilerin azlığından bu dönemi bir haritada gös­
termek mümkün olmamaktadır. Bu dönemde, Huai
Vadisi, Jin (Ruzhen) ve güney Song arasındaki sınır
savaşlarınc!an ötürü nüfus azalışına uğramıştı. Üste­
lik, kuzeyin Moğollarca işgalinin de bu nüfus azalma­
sını daha da arttırdığı bellidir. Ancak, bu dönemin nü-
1 00 ., 1
kuzey
ı
Çın nufusu !
"- A•M�•,;.
ortaça
75 %
devrım
1
"'
:---___ 1
50 % �
�
v--
1
güney
'\
Çın nufu�u ,.v
25 �
,
\/
o
2
Tarih M.S 1393 1576
140 280 742 1080 1290 1491 1953
fus kütüklerinde eksik kayıt yapıldığı da gözönünde
bulundurulursa, bu azalmanın tam miktarını hesap
etmek mümkün olmamaktadır. 14. yüzyılda, Ming ha­
nedanlığının egemenliği altındaki kuzeyin tekrar gü·
ney tarafından iskan edilmesiyle bugün artık Kuzey
Çin nüfusunu sayı olarak güney Çin ile aşağı yukarı
aynı miktara ulaştırmış olan, uzun vadeli yeni bir nü­
fus eğilimi başlamıştır. Yukarıdaki şema nüfusun son
2000 yıl içinde değişen dengelerini göstermektedir.
Ancak, Güney Çin'in demografik yükselmesine kar­
şın, üç nüfus haritasında da görüldüğü gibi, Kuzey
Çin ovasının, her zaman için, nüfusun en yüksek ol­
duğu tek bölge olarak kaldığı da unutulmamalıdır.
Bunun anlamı, kuzey ovasını kontrol edenlerin gü­
neyin veya batının sadece bir bölgesinin kısıtlı kay­
naklarına sahip olabilen siyasal rakiplerinden (ister
istemez) daha avantajlı durumda olmasıdır. Tüm gü­
ney ve batı bölgeleri hem coğrafi açıdan hem de kül­
türel açıdan birbirlerinden son derecede farklı olup,
bunların kuzeye meydan okuyabilecek güçte bir si­
yasal birlikte kaynaştırılmaları pek kolay değildi. Çe­
şitli parçalanma ve bölünme dönemlerine rağmen,
Çin İmparatorluğunun bir arada kalabilmiş olması bi­
raz da bu nedendendir. Buna karşın, Roma İmpara­
torluğu, benzeri bir pekiştirilmiş egemen bölgeden ba­
riz bir şekilde yoksundu. Çin İmparatorluğunun dı­
şarıdan işgal çabalarına karşı kendisini etkin bir şe­
kilde savunabilmesi veya bu tür saldırılara karşı ko·
yamaması gibi durumlar elbette, Jeopolitik faktörle­
rin dışında bazı faktörleri de içermektedir. Özellikle,
Çin'in yarı-barbar düşmanlarına askeri veya örgütle­
yici teknolojinin aktarılması ve imparatorluğun de­
ğişen şartlara uygun olarak kendi kaynaklarını yönet­
me ve savaş için seferber edebilme esnekliği gibi fak­
törler, bu cildin II. ayrımında açıklandığı gibi, ülke­
nin savunma kapasitesinde etkin bir rol oynamakta­
dır. Ancak, Kuzey Çin bölgesinin demografik çoğun­
luğu, imparatorluğun kaiıcı bir şekilde çözülmesine
kesin bir engel teşkil etmiştir.
Han Çinlilerinin Ming döneminden beri gerçekleş­
tirdikleri üç büyük kolonizasyon atılımı şunlardır: 1 .
Güneybatının vahşi orman topraklarına yayılma, 2.
Güney ve güneydoğu Çin'den Taiwan, Nanyang veya
"Güney Denizleri" bölgesi ve Eski ve Yeni Dünya'la­
rın çeşitli yerlerine yapılan denizaşırı göçler. 3. 19.
yüzyılın başından itibaren Mançurya'nın iskanı. Bi­
rinci ve üçüncü atılımlar bu toprakların Çin tipi emek­
yoğun tarıma açılmasını içermektedir. İkinci atılım
ise daha ziyade bir karışım olup, Taiwan'da tarımsal­
laşma, başka yerlerdeyse ticari gelişmeyle bağlantı·
lıdır.
Çoğu kez, bu kolonyal yayılma kanlı savaşlarla be­
raber olmuştur. Aşağıdaki tablo, 7'inci yüzyıldan
1 7'inci yüzyıla kadarki dönemde güneybatıdaki Han
Çinlilere karşı aşiretlerin çıkardıkları isyanları göster·
37
 $
QING ÇiNi
�.�r JAPONYA
"Asl'.an TIÇhınl Lmı'll"
k f8'ogkııı1f9l
ı:

ruk
Idl.

Maldlv Adi.

HiNT OKYANUSU

AVUSTURALYA

mektedir. Han işgaline karşı bu direnişin gittikçe art­
ması Tang yönetimi altında dört senede bir taneye dü­
şen isyan sayısının, Ming'in altındaki dönemde yıl­
da bir isyandan fazla olmasıyla belli olmaktadır. Man­
çu (Çing) hanedanı sırasında Han kolonizasyonuna
tepki ve siyasal egemenliğine karşı direnme, kabul­
lenmemeler devam etmiş, bazı durumlarda korkunç
gaddarca katliamlarla bastırılmıştır.
Han Çinlilerinin güneybatıya doğru inmelerinin bir
amacı, buradaki kullanılabilir doğal kaynakları sö­
mürmekti. Örneğin, Guizhou, (sayfa 36'daki harita­
ya bkz.). Nehirlerden yüzdürülerek elde edilen keres­
teler ve kurşun, bakır, demir, gümüş, zincifre (cıva ya­
pılan madde) altın madenlerine sahipti. Çing hane­
danı tarafından bu zengin ve azgelişmiş bölgeyi elde
etmek için başvurulan yöntemler arasında, adaletsiz­
ce yargılamak, Çinli olmayanların hareket özgürlüğü­
nü kısıtlamak, surla çevrilmiş kasabalar kurmak, as­
keri yerleşimler iskAn etmek, aşiret topraklarını gasp
etmek ve bunları Çinlilere vermek, ayrıca aşiret kül­
türlerini bilinçli bir şekilde ezmek ve mahvetmek gi­
bi politikalar vardı. Böylece, Miao halkının dini me­
rasimleri yasaklanmış, erkekler geleneksel giysileri
kederi tarafından belki de, 30.000 civarında Müslü­
manın katliamı ile bu krallık sona erdi. 1 7 . ve 18'inci
yüzyıllarda Taiwan'ın kolonizasyonu benzeri bir sü­
reci göstermektedir. (s.33 harita bkz.). Kargaşa içinde,
kanunsuz bir sınır topluluğunu oluştaran Çinli göç­
menlerin arasında Kejia (veya Hakka) diye adlandırı­
lan bir altkültür grubu, yerel nüfusun sürekli devam
eden aralıksız saldırılarını karşılayıp, zamanla Malay­
Polinez kökenli yerlileri verimli batı ovalarından, do­
ğudaki yaşanması zor dağlara ittiler .
Mançurya'nın Liao nehri vadisindeki "çit"den da­
ha yukarıların Çinlilerce iskAn edilmesi ise, mukayese
edildiğinde daha barışçıl olmuştur (s.32-33 haritala­
ra bkz.) Bu "çit" tahta kazıklardan yapılma bir duvar­
dı, duvarın en güney ucu Shanhaiguan'dan denize
inen Çin Seddi'yle birleşirdi. Bu çit, Ming'in orta ve
son dönemlerine kadar Han Çinlilerini korumaya hiz­
met ediyordu. Mançu (Çing)larca biraz değişik bir yön­
Altta:1. yOzyıldan 17 yüzyıla
de tekrar inşa edilen çit, Çinlileri içeride tutmak için
kadar Han Çinli yönetimine karşı
kullanılıyordu. Çing hanedanı boyunca, Mançu yet- kabile ayaklanmaları
Eyalet MS 618·959 MS 960·1279 MS. 1280-1367 MS 1368·1644

ve saç biçimlerini bırakmaya mecbur edilmiş, özel­

Yun
nan 53 o 7 2
likle işbirlikçilerin çocukları için Çince eğitim teşvik
edilmiştir. Bu dönemde, Miao'ların özgürlük için üç Guanxl 14 51 5 218
kere büyük çapta mücadeleleri olmuştur. Bu isyan­
ların ikisi 18. yüzyıl içinde, birisiyse 19'uncu yüzyıl­ Hunan 10 112 6 16

da meydana gelmişse de, hiçbiri başarılı olamamış­ Sichuan o 46 o 3

tır. Yunnan'ın Müslümanları da kendilerini kurtar­
mak için birçok defa çaba göstermişlerdir. Bu çaba­ Guangdong 5 23 17 52
ların en olağanüstü olanı, Du Wenxiu veya "Sultan
Guizhou o o o 91
Süleyman" tarafından Yunnan'da 1855 ile 1872 yıl­
ları arasında kurulan Dali Krallığı'dır. İki tarafça yıl­
Toplam 82 232 35 382
larca süren öldürrpelerden sonra, Cen Yuying'in as-

38
160" 11700 .,.p vıı•

r_
'ı�
1 '°'

t\ \
+-

\
1
-

v
1
\ \
t-
\1
Mldwey Adi;

i 1
---�i-
Wa:e A0 ı1 \ 1\
j----t"-
Hawa\
Adi.\
1
\
l1

ı::_ I
BUYUK OKYANUS
•• '

�""'
\ ı 1

r, ::-" J
nıwe•o ;.
L
Mar ill� · .
•"'""'•"

y_.
� - -
AO
A�.

1 --+

1
Chrlstmls Ad
T arawa l �----'"
-
ı
---ı---
'-
N•o<o

•
•
•
1 M •'� " AO

Salomon idi
To•o,oo '°'

Batı Samoa
Ostte: Çln'ln dentzaşm dünyayla
IUşkllerl
Çin, genel olarak, ekonomik ve
psikolojik bakımdan o denli
kendi ıçlne kapanrnif bir ülke
olarak görülmüştür kJ, denluışm
dünya ile olan ilişkilerinin
önemi kolayca gözardı edilmiştir.
Bugüne kalm1' olan Çln
haritaları ve denizci rehberleri,
1 S. ve 17. yüzyıllar arasında Çinli
denizcilerin, Doğu Afrika kıyı
şeridinden Tlmora, Hürmüz
boğazından Kobe limanına
kadar, Asya denizlerini
btldiklerlnl göstermektedir. Çinli
tacirler, özellikle güneydoğu
Asya'da (ister istemez, yerel köle
ticaretini de kapsaı' bir biçimde)
etkLndJler. Mlng amirali Zheng
He'nin ı S. yüzyıl başlarındaki
ünlü batı seferler!, çoğu kez,
Denizcilik Yasağı'ndan önceki
yıllarda kendi yurttaşları
tarafından uzun süredir bilinen
yollar üzerinde gerçekleŞmJşti.
Güneydoğu Asya ve hatta
Japonya Ue olan ticaret, Çln
anakara ekonomisi bakımından
az blr öneme sahipken, lspanyol
kalyonlarının Acapulco'dan
başlayan Paslflk ötesi seferler!,
(Çin ipekleri ile porselenlerinin
karşılığında) Ming dönemlndekJ
ekonomik canlanmaya destek
olan bol miktarda Yeni Dünya
gümüşünü buraya getirmişti. Bu
gümüş ve Macao'daki
Portekizlilerden ve Japonya'dan
gelen daha az ama önemsiz
olmayan miktarlar olmasaydı,
zorla uygulanmak istenen k4ğıt
para bakımından derin bir
güvenslıllk içinde bulunan Çin
ticaret slsteml ciddi bir nakit
bunalımı yaşayacaktı.
-L
1
- j 1
1 I
1
kilileri Han teb'alarının az nüfuslu yerlerde yerleşim
kurabilme yeteneklerini gayet iyi bildiklerinden, bi·
linçli bir şekilde Mançurya'yı Çinli göçmenlere yasak­
lamışlardı. Bu önlemin amacı, eğer Mançular bir gün
imparatorluğun kontrolünü kaybederlerse, Mançur­
ya'yı geri dönebilecekleri bir "üs" olarak koruyabil­
mekti. Ancak, Rusların 19'uncu yüzyılın ortalarında
Amur Nehri vadisi boyunca yayılmaları, Mançulara
bu politikayı değiştirtti. Aslında, ilk önceleri, 19'uncu
yüzyılın sonu ile 20'inci yüzyılın başında demiryol­
larının yapımına kadar olan dönemde, Mançurya 'ya
gayet az miktarda göçmen yerleşimi sızıyordu. Bu göç­
men yerleşimleri önce Ruslarla başlayıp, sonra Japon·
lar ve Çinlilerle devam etti. Demiryolları boyunca yol­
culuk yapan ve Shandong yarımadasından buharlı ge­
milerle gelen göçmenler, ilk zamanlardaki sızıntıyı bir
"sel" haline getirdiler. 1920'lerin ortasında, birkaç se­
ne zarfında, yılda neredeyse bir milyon yeni sdkin
Mançurya'ya geldi. 1905 ile 1940 yılları arasında bu
bölgenin nüfusu iki kat arttı. Harita, yeni tarım mm·
tıkalannın ortasından yeni çizgilerin geçtiğini göster·
mektedir. Bu yeni tarım mıntıkalarından, özellikle so­
ya fasulyesi gibi, büyük miktarda tarım ürünleri ih·
racatı yapılmaktaydı. Mançurya'yı 1931'de işgal eden
Japonlar, Çinlilerin göç etmesine çok katı sınırlama­
lar koydular. Ancak, bu kısıtlamalarla, artık mevcut
olan nüfus dönüşümünü değiştirmek mümkün de­
ğildi.
Çin devletinin, Han olmayan ırkları siyasi de­
netimi anlamındaki emperyalist boyutu, eski ve
orta çağlarda nispeten sınırlıydı. İmparatorluk
güçlü olduğunda, çoğu zaman, imparatorluğun uzak
dış sınırlarında, Çinli olmayan bir ufak grup halkı yö­
netirdi. Han hanedanı, bu dönemin nüfus haritasın­
da (sayfa 30'a bkz.) görüleceği gibi, bugün Kore ve Vi-
etnam olan bölgelerin önemli bir bölümünü yöneti­
yordu. İmparatorluk zayıf düştüğünde veya Çin'in
merkez bölgeleri siyasi açıdan bölündüğünde, çoğu
zaman tam tersi olup, barbar devletleri ise, epey faz­
la miktarda Çinliyi yönetirlerdi. M.S. 1 1 . yüzyılın ba­
şındaki kuzey Song hanedanı döneminde, Çin'in oto­
ritesi Han halklarının oturduğu bölgelerden fazla ile­
riye gitmiyordu. Kendilerine ait güçlü devletleri var­
dı: Qidan veya Liao güney Mançurya'daydı, Xixia ise
kuzeybatıda, Tufan (Tibetliler) batıda olup ayrıca gü­
neybatı aşiretlerinin Dali devleti ve Vietnamlıların Da­
yue'si mevcuttu. Bu çok-devletli dünyada, Çinliler,
öbür devletlerin kendilerine eşit olduğunu üstü ka­
palı bir şekilde kabul eden, pragmatik bir diplomasi
güdüyorlardı. Bütün bir kültür ve siyaset dünyasın­
da hükümran olduğu gizemiyle, kendinden emin bir
şekilde ün salan Çin imparatorluğu hakkındaki bu gö­
rüş, o zamanda ve sonradan olduğu gibi, sadece işe
yaradığı vakit ortaya çıkartılan bir "sildh"tı; aslında,
derinden inanılan bir kuram değildi.
Bu durumdaki önemli dönüşüm 1 7'inci yüzyılda
geldi. 2000 yılı aşkın bir süredir, İç ve Dış Çin, özel­
likle kuzey sınır bölgesinde savaş halindeydi. Arala·
rındaki ayrımı belirleyen ana hat, birbirini izleyen Çin
Sedleri'ydi. (s.26, 27, 71, 123'teki haritalara bkz.). Bun­
lar, Çinlilerin, Qin (Çin) ve Han altındaki ilk impara­
torluk zamanlarından itibaren nasıl güneye doğru ge­
ri çekildiklerini göstermektedir. (Bugün ziyaretçilerin
gördükleri Çin Seddi, Ming devrinden kalmadır ve
14'üncü yüzyılın son döneminden, 16'ıncı yüzyılın or­
talarına kadarki zaman zarfında birçok defada yapıl·
mıştır.) 1 7'inci yüzyılda Mançular Çin'i ele geçirince
·ki, dönek Çinli generallerden sınırda elde ettikleri
kapsamlı yardım gözönünde bulundurulursa, Çin'i
pek "fethettikleri" söylenemez- bu süregelen İç ve Dış

39
Çin çatışmasını sona erdirmeye başladılar. Bir son­
raki yüz yıl boyunca, Mançu imparatorları seferleriyle
Moğolistan, Zungharia, Doğu Tükistan ve Tibet'i etki
alanları içine aldılar. Ancak, Tibet Çin'e tabi olması­
na rağmen iç işlerinde tamamiyle özerk bir devlet ola­
rak kalabilmişti. Nitekim, bugün Çin Halk Cumhuri­
yeti'nin batı sınırı, tarihi bakımdan görece yakın de­
nebilecek bir dönemi kapsayan Mançu imparatorlu­
ğunun mirasıdır.
1 7 . yüzyıldan beri birbiriyle rakip olan çeşitli
Avrupa-Asya imparatorluklarını gösteren harita (s.34
bkz.), Mançu-Çin imparatorluğunun birçok impara·
torluklardan biri olduğu savını göstermektedir. Os·
manlıların hakimiyetlerini doğu Akdeniz ve Mezopo·
tamya'nın üstünde kurabilmelerinden ve Hollanda·
lıların Doğu Hint adalarını fethe başlamalarından kı·
sa bir zaman sonra, İngilizlerin Moğol Hindistanı par­
çalamasıyla aynı zamanda, Mançu-Çin devleti Ruslar·
la birlikte Orta Asya'yı bölmeye başlamıştı. Bu süre·
cin sonunda, merkez bölgeleri birbirinden 4800 km.
uzak olan iki imparatorluk da, Pamir'den Pasifik'e ge·
çen 4800 km. uzanan ortak bir sınır oluşturmuşlar·
dı. Haritada çok sayıda renkli şeritlerle gösterildiği gi·
bi, bu sınırda çeşitli güçlerin çatıştığı çok sayıda
"çatlak" bölgeler vardı. Bu tür bir çatlak bölgeye kla·
sik örnek Mançurya'dır. Bu bölge 1900-1904 yılları
arasında Çarlık Rusya'sı tarafından işgal edilmiş,
1931·1945 yılları arasında Japonya tarafından işgal
edilip, Çinlilerin eline 1946'da, gene kısa bir Rus iş·
galinden sonra geçmiştir. Mançu (Çing)'lara "biat"
edip "haraç" ödeyen devletlerin bir çoğu Avrupalı
güçlerin veyaJaponya'nın geçici sömürgeleri olmuş·
!ardır. Annam, Burma, Kore bu gibi örneklerdir. Biat
eden bu devletler kendi konumlarını ne dereceye ka·
dar ciddiye alıyorlardı? Bunun kolayca yanıtlanama·
yacak bir soru olduğu bellidir. Sulu gibi bazıları için,
"biat" ticaret için elverişli bir kılıftı, o kadar. Vietnam­
lılar gibi başkaları içinse, büyük ve güçlü bir komşu­
yu hoşnut kılmaktan başka pek bir anlamı yoktu.
dırılara uğramışlardır. Bu tür olaylar 1 7'inci yüzyılın
!>aşlarına kadar devam eder. O vakit, İspanyollar,
Ispanyol tümeninin yarısını ölü bırakan bir Çinli is­
yan teşebbüsüne karşılık olarak 23.000 Çinliyi kesmiş­
lerdi. Bugünün Sarawak bölgesindeki 1857 Çinli is­
yanından sonra, James Brooke (ilk "Beyaz Raca"lar­
dan) ülkedeki Çinlilerin neredeyse hepsini dışarıya at­
tırmıştı. Tabii, sonra hepsi geri gelmişlerdi. Bu durum­
lara biraz benzeyen ç�ğdaş bir örnek de, 1 960'larda
Çinlilerin Endonezya'da kötü muamele görmeleri ve
geniş çapta katledilmeleridir. Çinli Singapur devleti­
nin mevcudiyeti de, Malayların ve Çinlilerin siyasal
aç�dan geçinmelerinin ne kadar zor olageldiğinin bir
göstergesidir.
Çin'in denizaşırı dünya ile olan tarihi ilişkileri, ka­
ra sınırlarındaki ilişkilerinden çok daha az önem ta­
şımıştır. Ancak, bundan dolayı küçümsenmemesi ge­
rekir. M.S. birinci bin yılın sonu civarında, Çin tekne
yapımcılığı tekniğindeki ilerlemeler, Çinli tacirlerin
o zamana kadar İranlılar, Araplar ve yerli sakinlerin
elinde olan güneydoğu Asya ticaretini onların ellerin­
den almasını mümkün kılmıştır. Bu gelişmelerin do­
ruk noktası, güçlü, erken dönem Ming donanmasının
kurulması olmuştur ki, bu donanmanın başlıca gö­
revlerinden biri, Yangzi vadisinden vergi tahılını ku­
zeye taşıyan gemileri korsanlardan korumaktı. Ayrı­
ca bir doruk noktası da, Zheng He, "Üç-Cevher Hadı­
mı" diye tanınan bu ünlü kaptanın kumandasında­
ki donanmalarla, 1420'lerde ve 1430'ların başında,
Hindistan ve Afrika'nın doğu sahiline yapılan büyük
denizaşırı yolculuklar olmuştur. Bu denizaşırı yayıl­
ma, 1 5 'inci yüzyılın başında hemen kısa kesilmiştir.
Etkin bir Büyük Kanalın yapımı, artık donanmayı ço­
ğunlukla gereksiz kılmıştır; zaten batıya yönelik yol­
culuklar çok az ticari veya stratejik fayda getirmek­
teydi. Ming, böylece denizlerden geri çekildi, hatta,
Çin kıyı gemiciliğini bile 150 yıldan fazla bir dönem
tamamıyle yasakladı. Belki de, dinç ve etkin bazı çev­
re toplumlarının biraz da dış etkilerin altında kala­

Çin'in, 19'uncu yüzyılda Batılı güçlerin daha son·
raları, 1930'lar ve 1940'larda da Japonların elinde ma­
ruz kaldıkları geçici aşağılanmalar (haritanın üzerin·
de zorla ticarete açtırılan "antlaşma limanları" ile
simgelenmektedir), Çin'in imparatorluk topraklarının
çoğunu elinde tutmaya muvaffak olduğu gerçeğini
gözardı ettirmemelidir. Bu duruma başlıca tek istis·
na Moğolistan olmaktadır. Moğolistan 1 9 1 2'de bir
miktar bağımsızlığına kavuşmuşsa da, 1924 yılında
Sovyetler Birliği'nin tam bir mandası oldu. Tibet 1912
ile 194 7 arasında İngiliz denetiminde etkin bir iç yö·
netime sahipti, ancak 1950 yılında Çin'in kontrolü al·
tına tekrar girdi.
f
rak, fazla güçlenip siyasal istikrarsızlığa yol açabile­
ceklerinden korkmuşlardı. Çin denizciliği, tabii, ka­
nuna aykırı olarak devam etti. Çoğu zaman, genellikle
(ancak çoğunlukla yanlış olarak) Japonlara atfedilen
korsanlık şeklini almaktaydı. 16'ncı yüzyılın ikinci ya­
rısında bu yasakların çoğu kaldırıldı ve uluslararası
okyanus ticaret dünyası ile Çinlilerin bağlantıları tek­
rar canlandı. En önemli ve olağanüstü nitelikteki ti­
cari bağ, Manila ile olandı. Yelkenli Çin gemileri Xia­
men (Amoy), Ningbo ve diğer limanlardan ipek ve por­
selen alarak, bunları Acapulco'dan Pasifik aşırı kal­
yonlardan getirilen Yeni Dünya gümüşüyle değiştir­
meye giderlerdi. 16'ncı yüzyılın son dönemlerinde
�
19. yüzyıl Müslliman bağımsızlık ha­

Genel olarak, Batı'nın en geniş yayılması sırasında
Çin'in tutumunun ikili bir karakteri vardı: Gittikçe
çağdaşlaşan ve sanayileşen bu ulusların elinde, silah
bazı yıllar, Çin'e akan gümüşün net miktarı 1 milyo
Çin ons'undan fazlaydı.* Bu kıymetli madenlerin son
dönem Ming ve Çing'in genişleyen ekonomisine olan
reketleri
Kuzeybatı Çin'deki Müslümanlar,
birçoğu Çin tipi bir siyasal düzenin
genel öncüllerini benimseyerek ve

zoruyla ödünler vermeye mecbur edildiği zamanlar· etkisi, İspanyol hazinelerinin Batı Avrupa'ya yaptığı bu bakımdan da imparatorluğun ana

dan farklılaşarak, Çin yönetimi altın·

kesimindeki Han Çinli ayaklanmalar­
da dahi, Çin, onların silahlarını satın alıyor, taklit edi· etkiyle karşılaştırılabilir ölçüdedir. Sonraki asırda, Ja­
yor ve bunları iç bölgelerdeki Han olmayan halkları ponya'dan da büyük miktarda bakır ithal edilmiştir. da rahatsız bir durumdaydılar.

bastırmak için kullanıyordu. Ayrıca, çok sayıda Çin· Bu zamşnlarda Çinli korsanlar doğu sularının bela­ 1860'lar, Shaanxi ve Gansu eyaletle­
rinde, Müslümanlarla Müslüman­
li, güney limanlarından İspanyol, Fransız, İngiliz ve sıydılar. Nitekim, eğer Ming imparatoruna sadık olmayanlar arasında, yaygın cemaat

Hollanda müstemleke topraklarına göç ediyorlardı.
Buralardaki, ticaret ve müteşebbislik becerileri onla·
ra zamanla "ikinci sınıf emperyalistler" gibi yerici ad·
Zheng Chenggong (veya "Kokinga")'nın kaçakçı varis­
leri, onun Taiwan'da 1661'de kurduğu bağımsız kral­
lığını (1683'de düştü) ayakta tutmayı başarabilseler­
çekişmelerine ve bazı durumlarda da
geleneksel Müslümanlarla muhte­
melen Vahabiliğin bir türü olan ve
"Yeni İman" diye adlandırılan inan­

lar kazandırıyordu. Filipinler'de ise, Çinli tüccarlara
"Sangley''ler, yani Xiamen lehçesinde "iş yapan"lar
adı verilmiştir. Çinlilerin bulundukları bölgelerde, es­
nek ve olgun görüşlü Taylandlılar dışında, yerel top­
lumla bütünleşmeleri zor olmuştur. Birçok bölgede
Çinli göçmenler rakip veya evsahibi cemaatlerin kay·
gılı veya vehimli tavırları sonucu, birçok canice sal-
di, belki de, denizci bir Çin devleti ortaya çıkmış olur­
du.
Bugün, Çinlilerin neredeyse hepsi, Halk Cumhuri­
yeti'nin Han olmayan bölgelerinin, "Çin"in bölünmez
parçaları olduğu düşüncesini sarsılmaz bir kararlılık­
la taşımaktadırlar. Bu bakımdan, ancak son derece-
Ounce- 30 gr. dolaylarında bir agırlık ölçüsü. -Çev.
* Kısmen bununla ıarışan bir Müslü·
cın yandaşları arasındaki kavgalara
tanık oldu. Ma Hualong'un önderli­
ğindeki Yeni iman 'ın merkezi, Nlng­
x.ia bölgesindeki Jinjibao'ydu. Bura­
sı, yaklaşık bir on yıl boyunca, çev·
resindeki kırsal bölgede kurulmuş
yüzlerce kale tarafından savunulan
küçük bir teokratik devlet haline gel­
di.

40
 !il" r:t>• ,�it
ıı;• \(IJIJI'

r
�
�
,
f
.ııassutıı
�t u·
"" Dıasagtu- J/ 1usnet
·�tıi

y
Han \'\an
Sainnov an

_r
\

...

t • wre llus man eıancrta .şgaı

t M� <e"l ı � • ,
bir suret.!uı
ı.man ısyan;larca
<;;şat rrı ken 85'-71
• • aıe ıemıM arr��ıan ye�
�ua ıaım kc�b
- -- - Vala:ı B� T��en•ıe· çla ai ızJe<tg y:J.
•
Ç erae- r. teı
l.ü:uman "' Han ç. ıcp;;ı • e;r_aJfet 0 YikU� eey n • k9".!
1 t.-roa
..a r< çaı�ııaıara ma·uz
a·asr>' • ıs n ı<aı Tuooıng ·• tas<t'll
kalan �içe merl<ez 1 ıtqııtıQ
Re!o ı;u "' Gel eelllus ıra ar Rus e1eır.es rCn• vt ·a 3 SanslU
t'IS<l::.1 b!I: b ez-epka• • l.Jn;ıtai
deu�le 1 ..rçyq
IVV"L �lngÇ • Sld:! nm ka '111' ı SanrJan
· Ulanjab kabıa ' GaoWıg
ı TqılQI llllil
çôl
ı::::J
• Wqgııaıı
�eki 2250� .. lcınQllUl
ı.c 4 * e' .d
11 Huaıtıcu
" ı..-.ırıg

man isyan hareketi, hemen hemen
aynı tarıhlerde, "İsl6m'ın Hükıim·
darı" imasını taşıyan "Saf ve Doğru
Kral" ilnvanını almış bulunan Tuo­
longa'nın önderliğinde, Urumql'de
ortaya çıktı. Bundan biraz sonra ise.
uzak batıda, esas olarak Hoca a!lesın·
den blr önderin askerlerine başko­
mutanlık etmiş Taşkenü bir asker
maceraperest olan Yakup Bey'in ön·
derliğinde uçüncü bir isyan rejimi
kuruldu. Yakup, hem İngiltere'den,
hem de Rusya'dan diplomatik destek
elde etmek için manevralar çevire·
rek, egemenlik alanını, Tarım havza­
sındaki vaha kentlerine ·ıe sonra da
Urumql bölgesine dek yaygınlaştırdı
Ayaklanmaların Çin imparatorluk
güçleri tarafından bastırılması, Zuo
Zongtang adlı strateji uzmanının sağ­
ladığı bir başarıydı ve Xlr.gjiang'ı Çin
siyasal denetiminin içinde tutarak,
Halk Cumhurlyeti'nln bugünkü hari­
tası üzerinde bellrleyicl bir etkide bu­
lunmuştu
de esnek görüşlü birkaç Çinli dışında, Çinlilerin ço­
ğuna başka benzeri durumlarda açıkça öngörülebi:
lecek ayraçları tatbik etmek hem çok zor olmakta,
hem de büyük çapta menfi tepki uyandırabilmekte­
dir Ancak, öte yandan, bu güçlü inanış, her zaman
bu kadar sağlam değildi. Çing tarafından, korkunç bo·
yutlarda hayat kaybına neden olarak, bastırılan
1860'ların geniş çapta Shaanxi ve Gansu Müslüman
bağımsızlık hareketlerinden sonra, bugünkü Xinji·
ang'da yeni isyanlar ortaya çıkmıştı. Bu isyanlar, ken·
disine "Bahtlı Han" (Good Luck Khan)'da diyen Yakup
Bey'in kısa ömürlü devletine yol açmıştı.* Sarayın bir·
çok yorgun ve bitkin düşmüş yüksek düzeyde memu·
ru, Xinjiang'ın elde tutulmasının çok dert olduğu dü­
şüncesiyle, birakılmasını dahi savunmuşlardı. Bu
öneri, eğer Zuo Zongtang'in muhalefeti olmasaydı,
• Yakup Bey isyanına Abdulazız'in yardımı içın bkz. Riza Bekin. "Su/
A Ü.DTCF. Doğu Dillen cilt 3 sayı 4 1983, Ankara. -Çeu.
tan Abdulhamid'e sunulan Doğu Türkistan ile ı/gilı bır raporu"
belki de kabul edilebilip, gerçekleşebilirdi. Ancak, Zuo
Zongtang, bunun üzerine Lanzhou'da yapılan kuyruk·
tan-dolma Batı tipi tüfekleri kullanarak sistematik bir
muharebe gütmüş adım, adım ilerleyerek Yakup Bey'·
in iktidarını 1878 yılında sona erdirmişti. Gerek Mil·
liyetçiler gerekse Komünistler olsun, iktidara gelme·
den önce, başlıca Han olmayan halklara bağımsızlık·
larını vermeyi bir ara düşünmüşseler de, kendileri ga­
lip geldikten sonra bu tür düşünceleri hemen kena­
ra atmışlardır.
Bugün, "Bir Çinli Kimdir?" sorusunun kesin bir ya­
nıtı hala verilememektedir. Bir Çinli, Halk Cumhuri·
yeti'nde yaşayan bir kişi midir? Yoksa, Han ırkı ve kül­
türüne mensup bir kişi midir? Bu iki tanım da örtüş­
memektedir. Üstelik, 1959'da doğu Tibet'te patlak ve­
ren Kham ayaklanması ve 1978'den sonra Çinlilerin
Vietnam'dan kovulmalarının gösterdiği gibi, bu so·
runun cevabının içerdiği belirsizlikler gelecekte de ça·
tışmalar çıkabileceğini ortaya koymaktadır.

41
 . ·j
r

\
f

Solda Tianshan ("Gök'ün

Dağlan" - Tanndağı). Manzara
Alp dağlannı andırmakta ve
göçebe çobanlar, yaz
mevsiminde, yurtlarını
(konaklama alanlarını veya
çadırlannı) burada kurmakta,
koyun ve keçilerini burada
otlatmaktadırlar.

Altta Haki İpek yolu üzerinde

bulunan Turfan yakınlarındaki
bu kum-renkli kurak manzara,
deniz seviyesinin altındadır
Sulamanın olanaklı olduğu
yerlerde, güz mevsiminde, harika
bağlar ve lezzetli kavunlar
yetişmektedir.

42
 Satda Merkezi Shanxl'de
bulunan bölgenin tipik özelliği,
binlerce yıl önce rüzgann getirip
biriktirmiş olduğu kumlu toprak,
yani löstür. Bu bölge, yüzyıllar
boyu, Çin kültürünün
merkezlerinden biri olmuştur.

Solda: Gansu eyaletindeki Sarı

Nehir'in yanındaki lös, son
derece verimlidir ve kolza
ıarlaJan boldur. Buğday, kuzeyde
ve güneyde bulunan, daha az
verimli dağlık bölgelerde
yetiştirilmektedir.

Altta: Tibet'ten göründOğO

biçimiyle Bverest Dağı
{Qomolangma Peng).

Altta, sagda: Mallar, hafif, kumlu

toprakta hububat OrOnlerinln
yetiştirildiği Shanxl eyaletlndekı
merkezi ova üzerinden, at ve
kamlarla taşınmaktadır

usııe Deve ve koyun surulerı,

yaşam biçiminin kırsal göçebehk
olduğu Moğol ovasındaki
otlaklarda beslenmektedir

Solda: Bitkilerin ender olarak

bulunduğu Gobl düzlOkler\ göz
alabildiğine uzanmaktadır. Çok
az bulunan ve Przewalski Atı
diye bilinen at ve diğer nadir
hayvanlar bu bölgeden
gelmektedirler.

Salda: Yangzl koyaklarında, Tang

döneminde ulaşım yollarının
gelişmesine kadar, Slchuan ile
Çln'ln geriye kalan kesimi
arasındaki Lletışlm rizikolu
"galeri" yollanna bağlı
bulunuyordu.

43
Oncekı sayfa Gullln'ın karsı
lureçtaşı dağları, nehir vadisi
boyunca, bir dizi yeşim saç
tokası gibi yükselmektedir
Üstte: Bu sulu, Qreıken vadi,
almaktadır. Çin'dekl ulusal
Guizhou'daki Sichuan'da yer
azınlık gruplarının birçoğu
burada yaşamaktadır.
Salda: Shilin'dekl ("Taş Ormanı")
bu garip kaya oluşumları,
Yunnan'dakl Kunmlng kentinin
dışında bulunmaktadır.
46
A/rra Mançurya'dalu Anshan'da
bir sanayi tesisi. Çin'in bu
bölgesindeki sanayi tesislerinin
çoğu gibi, bu da, 19JO'larda
Japonlarca yapılmaya
başlanmıştır ve Çin'in işgal
dönemine karşı sılreglden
borcunu simgelemektedir.
Altta, sagda: Anhul'dekl
Huangshan'ın ("Sarı Dağ")
çamlarla kaplı tepeleri, Çin
sanatçılanna uzun yıllar esin
kaynağı olmuştur. Dağların
zirveleri, bir geleneksel Çin
manzara resmlndeklne benzer
bir biçimde görünmektedir
 • •

AYRIM iKi

ZAMAN

47
 • ••

ANTiK DUNYA

49
BİR KÜLTÜRÜN TEMELİ

Tarih-Öncesi kintiler halini aldı. Bu los denilen tozdan oluşan top­

Bugün Çin olarak bildiğimiz yer (son bir milyon yıl
zarfında) dramatik boyutlarda bir iklim değişikliği ge·
çirmiştir. Yüksek kara tabakasının buzullarla kaplan­
dığı, dört buz çağı olmuştur. Deniz sularının çoğu buz­
la kapanmış, böylece Taiwan gibi adalar kara köprü­
leriyle kıtaya bağlanmıştı. Ortalama yıllık ısının en
düşük düzeyinin, bugüne nazaran 8 (santigrad) derece
daha düşük olduğu tahmin edilmekte. Bu soğuk çağ­
ların en tipik hayvanları, kuzeyde kürklü gergedan­
lar olup, güneyde ise mamut denilen dev fillerdi. Buz
çağlarının arasında üç ara dönem nispeten daha ılı­
mandı. 12 ila 10 bin yıl önce başlayan buz çağı son­
rası dönemse, bugüne nazaran ortalama 2 derece da­
ha sıcaktı.
O vakit, Kuzey Çin'de yaşayan hayvanlar arasında
fil, manda, kirpi, tapir, su geyiği, kaplan, bambu fa­
resi bulunmaktaydı. Bugün, bunların hepsi, Kuzey
Çin'den çok daha sıcakta yaşayabilmekteler. Kuzey
Çin ovasının çoğu bataklıktı, Shandong yarımadası
da büyük bir ihtimalle, bir adaydı. Daha sonraki dö­
nemlerde, ise, ısı derecesi tekrar bir düşme göstermiş­
tir. Orman örtüsü azalmış; Moğolistan'ı boydan bo­
ya kaplayan iç göller kurumuş; ve çöl genişlemiştir.
Çevrebilim (ekoloji) açısından, insanoğlu çeşitli yer­
lere alışabilen fırsatçı bir yaratıktır. Hayvan nüfusla­
rını değişime uğratan tüm bu değişiklikler sırasında,
insanoğlu, neredeyse tek başına canlı kalabilmiş, fi­
ziki ve kültürel evrim geçirmiştir.
ilk insanın gelişiminde, genellikle, üç temel devir
ayırtedilmektedir. 1 . Sonuncu buz çağı ile biten Pale­
olitik "Erken Taş" devri, 2. Genel olarak, nispeten be­
ceriyle işlenmiş taş aletlerinin kullanılmasıyla tanım­
lanan Mesolitik "Orta Taş" devri. Ancak, bu dönem
Çin açısından pek belirgin bir devre değildir. 3. M.Ö
dördüncü bin yılında tarımın ortaya çıkmasıyla baş­
layan ve M.Ö. ikinci bin yılının başında bronz'un ge­
lişmesiyle biten, Neolitik "Yeni Taş" devri. Çeşitli böl­
geler birbirlerinden çok farklı gelişme hızı gösterdik­
lerinden, Çin bir bütün olarak ele alındığında, bu dö·
nemler, aralarında örtüşmekte ve bir arada varolmak­
taydılar.
Paleolitik dönemde, kuzey Çin'de, Gigantopithecus
blacki gibi insanımsı büyük maymunlar ve Homo
erectus (ayakta yürüyen insan)'ın birçok tipi yaşıyor­
du. Bunların a:rasında en ilkeli Lantian adamıydı, en
ünlüsü de beyni bizlerinkinden üçte iki oranla daha
büyük olan Peking Adamı'ydı: Bu insanlar, kama dişli
kaplanlar, yaban domuzları, filler gibi çoğu büyük ve
tehlikeli olan vahşi hayvanların avcılarıydılar. Ayrı­
ca, bu tür avların başarıyla ele geçirilmeleri için ge­
rekli toplumsal örgütlenmeleri vardı. Ateş yakması­
rak kolayca işlenebilir niteliktedir; sulandığında da
çok bereketli olabilmektedir. Öte yandan, eziyetli ve
tehlikeli olup, çabucak geçilmesi imkansız çamur ha­
line dönüşebilmektedir. Los, nehirler yoluyla yatak
dibi çamuru olarak alınıp, akıntıların azaldığı yerler­
de bırakıldığı için, çevrenin arazi şekillerini de sürekli
değişime uğratabilmektedir. Kuzey Çin ovasının ço­
ğu kısımları yeniden aktarılıp bırakılan Losun kum
ve çakıl taşlarıyla karışımından meydana gelmiştir.
Daha sonraki dönemlerde, Çin uygarlığının kökenle­
ri, işte, bu verimli fakat tehlikeli çevre koşullarının
içinde ortaya çıkacaktır.
Herhalde bu dönemin en önemli gelişmesi iki ana
kültür çevresinin yavaş yavaş farklılaşmasıdır; bun­
lar iç göllerle noktalanmış kuzeydeki step ve çöl çev­
resinin yanısıra, İç Çin'in ormanlarla örtülü güney
çevresi olmaktaydı. Daha sonraki imparatorluk döne­
minde, Çinliler ve kuzeyli barbarların çeşitli Çin Sed­
leri boyunca sürdürdükleri çatışmanın kökeninde, bu
iki dünyanın karşı karşıya mücadele etmesi yatmak­
taydı. •
Neolitik dönemde Çin'de de tarımın başlangıcı gö­
rülmüştü. Temel gıda maddesi darıydı, ancak buğday
ve pirinç de biliniyordu. Ekin teknolojisi görece ça·
buk gelmişti. Bunun, Orta Doğu'dan ithal edilmiş ola­
bilirse de, özgül bir icat olması da muhtemel gözük­
mektedir. Ehlileştirilen hayvanlar arasında köpek, do­
muz, keçi, koyun, sığır ve belki de at vardı. Evler sağ­
lam yapılar olup yarıya kadar toprağın altına gömü­
lüydüler. Damları otlarla kaplıydı, ocak yeri ve fırın­
ları mevcuttu, yerler de sıvanmıştı. Yerleşimler gittik­
çe büyümeye başlayıp, bugün eski yerleşim yerleri­
ne yakın olan modem köylerden bile, bazen, daha bü·
yüktüler. Bu dönemde, dönen geometrik desenlerle
süslü çanak ve çömlekler yaygınlaştı. Bu çömlekler­
de, sonraki Çin geleneğine özgü olacak biçimlerin ço­
ğu görülebilmektedir. Çanak ve çömlekler, yiyecek­
lerin hazırlanması ve muhafaza edilebilmeleri, ayrı·
ca suyun taşınması için kullanıldıklarından ekono­
mik yaşam açısından çok önemliydiler. Neolitik yer-
önceki sayfa. Shang hanedanına ve bir örnekte de 8577 tane
alt bu bronz balta, içinde 48 küçük kemik boncuk ile,
kurban edilmiş insanın gömülü içerikleri bakımından daha
olduğu Shandong'daki Yldu'da zengindi. Bunlar, bedenin
bulunan Sufutun'daki haç sOslenmesınde kullanılır ve
biçimli bir anıt-mezarın ginş topuz yapılmış bir saç biçimi,
yüzeyinde bulunmuştur. Balta kemik halkalarla tutturulurdu
üzerine işlenmiş bulunan Yangshao çömleklerinin
yumrukla yassılanmış gibi üzerinde, geometrik şekillere
görünen yüz gereğince güçlüdür indirgenmiş balık ve geyik
ve bronz dökümünde parça-kalıp desenleri görülmektedir. Bazı
tekniği kullanılmış olan zahmetli kaplarda ise, 20'yi aşkın dıkey,
bir uygulamadır. çengel gibi ve ok uçlu desenler

ilk Çınce harfleri meydana

nı biliyor, kırılmış ilikli kemiklerden anlaşıldığı üze­ Sagda: Yangshao bölgesindeki
re, insan eti de yiyorlardı. Ancak, sonuncu buz çağı­ kazılar, Neolitik çağlardaki köy
nın başlangıcında, artık çağdaş insan, yani Homosa· önderlerinin kadın olduğunu
göstermekte ve kabile sisteminin
piens ortaya çıkmıştı. Moğol tipi yüz şekline sahip anaerkil çizgiler üzerinde
olan bu yeni insan, eski türlerin yerini almaya baş­ işlediğıni belirtmektedir. Başlıca
lamıştı. evcllleştirllmiş hayvanlar
köpekler ve domuzlardı. Anıt·
Buz çağının en sonunda, iklim kuru ve soğukken, mezarlar, fırınlar gibi, köyden
Çin'in kuzeybatısı Orta Asya çöllerinden rüzgarlarla ayrı bir yerde kurulmuşlardı.
Erkeklerle kadınlar ayn ayrı
getirilen ince, san bir toz ile kaplanmaya başladı. Bazı gömülürlerdi. Kadınların anıt·
yerlerde, bu sarı kum gibi toz metrelerce yüksek biri- mezarları, yeşim süslü eşyaları
çizilmiştir; bunlar muhtemelen
getiriyorlardı.
Evler, dövülmüş topraktan
döşemelere sahipti ve duvarlar
çöp ve çamurdan yapılıyordu
Havada sallanan saçaklan
bulunan koni blçlmli, geniş
çatılar, içerde bulunan tahta
direklerle destekleniyordu.
Köyün erkekleri, kadınlar ev
işlen yaparken, vakitlenni
balıkçılık ve avcılık yaparak
geçiriyorlardı.

50
leşimlerde bulunan taş ağırşakların ilkel eğirmen ola­

Neolitik
rak kullanıldıkları tahmin edilmekte ve bunlar kumaş Neolitik kültürlerin insanları. yazılı kağıtlar veya
yapımcılığının mevcudiyetini göstermektedir. Kesil­ isimler bırakmamışlardır. Dolayısıyla, incelemeleri­

Sanat
miş ipek böceği kozalarının kalıntıları da ipekçiliğin mizde, ancak bugüne kadar kalabilmiş çömlekleri, fı­
bilindiğini belirtmektedir. rınları, taş aletleri, binalarıyla tarif edilebilen insan­
Ayrıca, bu dönemde ilk defa olarak, dini inançla­ larla karşı karşıya kalmaktayız. Bu döneme ilişkin bir
rın varlığını, özenle yapılan gömme törenleri ve fal
bakmak için sıcak bir sivri uçlu aletle çatlatılan öküz
ve geyik kürek kemiklerin kullanımından sezmemiz
mümkündür. İnsan yüzlü ilk basit heykelcikler bu dö­
nemde bize tuhaf bir şekilde kendinden emın ıfade­
leriyle bakarlar. Balık, kuş ve ehli hayvanların en es
ki resimleri görülür.
Bu karmaşık çağın ayrıntılı incelemesı. bılımsel tar
tışmaların ana konularından birine yol açmaktadır
Genel olarak, Kuzey Çin'de Yangshao ve Longshan dı
ye tanınan başlıca iki Neolitik kültürün varolduğu ka
bul edilmektedir. Bazı otoriteler bir uçuncu Neolıtık
kültürün varlığını Longshan'dan ayırmakta. bunu e r
ken Xiaotun kültürünün bronz öncesi dönemının ön
cüsü olarak görmektedir. Bu kültürlerin tanımlanma
sı için kullanılan başlıca ölçüt çömlekçilik olmakta
ve bu üç kültür, sırası ile, kendilerine özgü olan kır­
mızı, siyah ve gri çanak çömlek eşyaları bağlamında
tanınmaktadırlar. T artışmalar, bu temel iki kültürün
arasındaki coğrafi dağılım ile aralarındaki zaman far­
kına ne kadar önem verilmesi gerektiği üzerinde çık­
maktadır. Y angshao kültürü, özellikle, Kuzey Çin ova­
sının kuzey batısında bulunmaktaysa da, başka yer­
lerde de izlerine rastlanmaktadır. Oysa, Longshan kül­
türü doğuda ve kuzeydoğuda mevcuttur. Xiaotun kül­
türü ise, Sarı ırmak'ın aşağı güzergahında bulunmak­
ta, bu bölgeyle bağlantılı olarak tanınmaktadır. Çok
sayıda yerde bu üç kültür birarada bulunmakta, bu
gibi alanlarda, 1 . Y angshao, 2. Longshan, 3. Xiaotun
tabakaları halinde bir sıralama oluşturmaktalar. An­
cak, birbirine karışmış kalıntılar da mevcut olmakta
ve bu üçlüden birinin bulunmadığı sıralamalar da gö­
rülmektedir. İkinci bir zorluk, çömleklerin dışındaki
nesnelerin değişme süreçleri ile (örneğin, taş oraklar
gibi) çanak ve çömlek kalıntılarındaki farklılaşma ara­
sında kesin bir benzerlik veya bağ bulunamamasın­
dan kaynaklanmaktadır.
Y angshao ile Longshan arasındaki bazı teknolojik
farklılıklar, daha az gelişmiş yöntemlerden daha çok
gelişmiş yöntemlere geçişi belirtmektedir. Yangshao
çanakları burularak veya elle şekillendirerek, Long­
shan çömleklerinin çoğu ise çarklarla yapılmıştır.
Longshan yerleşimleri koyun ve sığırın ehlileştirildi­
ğini göstermekte, öbür yandan Y angshao alanların­
da bu belirmemektedir. Diğer bazı belirleyici özellik­ Neolitik Sanat (kutu içindeki
ler de, bu iki kültür arasında daha derin birtakım fark­ resim alt yazıları)

insamn ilk tarih öncesi kil

üstte: Bu maske benzeri yüz,
lar olduğunu ima etmektedir. Örneğin, birçok Y ang·
shao yerleşimleri ölülerini yaşayanların evlerinden görüntülerınden biridır. Bu,
Yangshao kültürüne ait boyalı
bir miktar uzakta gömmekteyken, Longshan köylerin­ bir çömlek kabın tepeceğini ve
de yerleşimin tam ortasında gömmek daha olağan­ kapağını oluşturmaktadır.
dı. Tümüyle tatmin edici olmasa da, akla yakın gözü­
Sağda: Yangsbao ve Longshan
ken bir açıklamaya göre, Y angshao ve Longshan'ın yerleşimleri Merkezi ve
bulunduğu bir odak nokta bulunmakta, bu kültürler kuzeybatı Çin lle doğu kıyısının
iki temel Neolitik kümesi,
buradan dışarıya, değişik yönlerde, değişik zamanlar­
çömlek tiplerine göre, sırasıyla,
da yelpazevari bir şekilde yayılmaktaydılar. Bu duru­ Yangshao (boyah çömlek) ve
mun yanısıra, Jiangsu'daki Qinjialing ile Hubei'deki Longshan (siyah çömlek) olarak
belirlenmiştir Bu adlar, MÖ.5
Qiujialing gibi uçta kalan çevre kültürleri de bu ta­ bın yıldan beri, bu bölgelerde
sarıma uygun görülebilir. yaşayan gruplara
uygulanagelmiştir Harita, belli
başlı yerleşimleri göstermektedir.
Shang İmparatorluğu
Dünyadaki en iyi korunmuş
.Neoıtil�k b<Aıntu

ölçek 1:
Neolltik yerleşimlerden birl olan
Çin tarihi kaynaklarında sözü edilen ilk hanedan Banpo, 1950'lerde kazılmıştır ve 371000 000
Xia (Şa) hanedanıdır: Bu hanedanlığın kurucusunun, bil­ Yangshao kültü.nine aitur. Bu i lm km

GÜNEY ÇİN DE İZi

yerleşim, ev, fırın, kuyu ve anıt­
ge imparatorlar Yao ve Shun'un bakanı, sonra onla­ mezar temellerını içermektedir
rın yerine geçen Büyük Y u olduğu söylenir. Eğer bu

52
kronoloji kurmak son derecede zor olmaktadır. Aşa­
ğı yukarı M.Ö. 6000 ile 1 500 yılan arasında tarihlen­
dirilen sayısız Neolitik yerleşim alanı kazı sonucu or­
taya çıkarılmıştır. Henan'daki, Shang hanedanının
son başkenti olan Anyang'da bulunan bronz-
Sagda ve alrta Yangshao
çömlekleri üzerindeki desenlerin,
gerçekçı işlemelerden geometrık
şekillere doğru geliştığı
sanılmaktadır ince bir tarzda
yapılmış keınikten çengel
oltalarla yakalanmış balık, en
yaygın süsleme bıçimlerinden
bazılarını oluşturmuştur
Et��§iiO�iii�!����i���iiJi
�
Altta
kalma Longshan'ın cılAlanmış sıyah
M O. 2()()(). ı 500 dolaylarından
ç6mleğı, ınanılmaı bır n
i celığe kavuş­
muştur Ayırdedıcı Ozelliğı, siısleme­
lenn olmayışıdır
Altta. solda· Gansu'dan gelen (M.O 3 tedir; aşağı kısım ise, muhtemelen bo·
bin yıla alt) bu vazo üıenndekl şeytan
sı yaratık, Yangshao halkının inançla­
rını yansıtıyor olabilir. Bu, aynca, Çin
efsanesındekl ejderhanın bugüne kal·
mış en eski temsıli de olabilir.
_
Altı• sagda Yangshao'nur:, M ö.
4000-3500 dolaylarına aıt, topraktan
i lışkın nesnelerden oluşuyor gibidir
yapılma kapları, ôncelikle cenazeye
ı.:ıayıp giden , kıvrımlı çızgıler ve geo·
metrik şekiller usı bölümu süslemek·
yanmaları sırasında devnlmelerini
önlemek amacıyla kumlu toprağa gö­
müldükleri için, hemen ıiımüyle sus­
lemeslz olarak bırakılmıştır
dönemine ait yerde, Yangshao'un üstünde olan ve
Shang döneminin bronz kalıntılarından önce gelen
bir Longshan dönemi malzemelerini ortaya çıkardı.
Ancak, bu durum tüm Longshan kültürünün Yang­
shao kültüründen sonra geldiği anlamına da gelme­
mektedir.
Yangsha kültürü en iyi Shaanxi'deki Banpo kazı ala­
nında görülmektediı: Bu yerleşimin sakinleri dikdörtgen,
yuvarlak veya kare evlerde oturmakta, bu evler ka­
mıştan damlarla kaplı olup, ahşap kirişlerle destek­
lenmekteydi. Evin yeri çevreden bir metre kadar de­
rine kazılmakta ve ortasında fazla derin olmayan yu­
varlak bir ocak çukuru bulunmaktaydı. Evlerin bir ço-
ğunda, yere batmış duvarlarının içine, eşya saklamak
için hücreler kazılmıştı. Mezarlar ve çömlek pişirici
fırınlar yaşayanların bölgesinden uzakta yapılmıştır.
Mezarlık, cesetlerin sırt üstü, başları kuzeybatıya yö­
nelik bir şekilde gömüldüğünü göstermektedir.
Yangshao çanak çömlekleri iki belirgin tipten oluş­
maktadır. Birinci tip, kaba, gri renkte olan toprak işi
çanak çömleklerdir. Bunlar elle kil halkaların üstüs­
te konup, birleşme yerlerinin belli olmaması için düz­
lenmesi yoluyla yapılırdı. Çömlekler, ip, hasır, sepet
desenleriyle süslenirdi. İkinci tip ise çok daha üstün
kalitede olup, gömme amacıyla kullanıldığı belli ol­
maktadır. Bunlar hafif cilalanmış bir yüzey üzerinde
siyah, kırmızı, kestane, kahverengi desenlerle boya­
lı, ince bir dokuya sahip nesnelerdir. Desenler, basit
geometrik şekiller, veya, balık, hayvan, insan yüzleri
olup, bölgeden bölgeye değişmektedir. Bu kültürün
merkezi ana bölgesinin çanak ve çömleklerinin güz­
elliğini Banpo-işi temsil etmektedir.
Kuzeybatı Çin'deki Gansu-Yangshao diye adlandırı­
lan kültürün merkez bölgeden daha geç bir döneme
ait olduğu düşünülmektedir. Kültürün bariz desen­
leri rahat akıcı fırça darbeleriyle boyanmış, dallara
ayrılan helezoni şekiller ve yuvarlak eğimli çizgiler­
den oluşmaktadır. Kullanılan başlıca ana renk siyah­
tır, ayrıca kahverengi ve kestane de kullanılmaktadır.
Doğu bölgesinde Yangshao kültürü Longshan kültü­
rü ile örtüşmekte ve kırmızı çömlekler boyandığı za­
man başka renklere bir zemin oluşturması için beyaz
kullanılmaktadır. Desenler batıdakiler kadar iyi dü­
zenlenmemiştir ve eşyaların şekilleri de genellikle ta­
bana doğru küçülerek farklılaşmaktadır.
Doğu kıyı bölgesinin Longshan kültürü, en çok si­
yah çanak çömlekleriyle tanınmaktadır. Siyah çöm­
leklerin içindeki son derece iyi kaliteli kil parçacık­
ları, çömlekçi tekerleğinin, olağanüstü inceltilmenin
sağlayabildiği şekilleri elde etmek mümkün olmak­
tadır. Bu tür şekiller, daha kaba bir kil malzemesiyle
elde edilemezdi. Tekerlek kullanılarak son rötuşu ya­
pılan çömlek kenarlarına bakılırsa, tekerlek aynı za­
manda elle yapılan toprak işi çömleklerde de kulla­
nılıyordu. Fırın modelleri geliştirilmişti, fırınlama ısı
derecesi daha kolay bir şekilde ayar edilebiliyor, de­
netlenebiliyordu. Kırmızımtırak kahverengi ve gri
renklerdeki killerin kullanımını da içeren doğu kıyı
şeriti boyunca daha çok çeşitli killer kullanılmaktay­
dı. Günlük kullanılan eşyalar geometrik desen bas­
kılarıyla süslenmekteydi. Zarif ve iyi kaliteli, ince ya­
pılı siyah eşyaların üzerinde çok az yüzey süslemesi
vardır; gayet basit kazılmış geometrik desenler ve ara­
da sırada görülen kabartma halkaların dışında, bu eş­
yaların yüzeyi sade bırakılmıştır. Ancak, bu tip kül­
türün eşyalarının şekilleri, Yangshao kültüründeki­
lere nazaran daha çok çeşitlidir. Bazı kapların ince
uzun şekilleri, bunların pratik amaçlardan ziyade dini
merasimlerde kullanıldıklarını tahmin ettirmektedir.
53
hanedan, arkeolojik kalıntıların herhangi bir tabaka­
sının sıralamasıyla özdeşleştirilecekse, bunun Yang­
shao ve Longshan bileşimi ile yapılması gerekir. An­
cak, şu ana kadar, böyle bir bağlantıyı gerekli kıla­
cak en ufak bir kanıt bulunamamaktadır. Mamafih,
antik Çinlilerin kayıt tutmada muhafazakdrlığı ve gü­
venilirliği gözönünde bulundurulursa Xia'nın bir ef­
sane olarak geçiştirilmemesi gerektiği bellidir. Belki
de, en eski kayıtlar tıpkı çömleklerin boyandığı gibi
fırçayla yapılmıştır. Bunlar, az sonraki dönemlerden
kalma kemik, kabak ve bronz üzerindeki yazıların ak­
sine, tahta şeritler gibi artık yok olmuş maddelerin
üzerine yazılmış olmalı.
Çin'in tarih-öncesi devri, Shang hanedanının yük­
selmesiyle M.Ö. ikinci bin yılının, ikinci çeyreği civa­
rında biter. Yeni krallığın merkezi, bugünkü Henan
vilayetindeki yüksek alanın, Sarı Nehir'in seller ova­
sına doğru, aşağıya eğim gösterdiği yerdi. Doruğa
ulaştığı dönemde, bu krallığın etkisi kuzeyde Moğo­
listan, kuzeybatıda Gansu, güneyde ise Yangzi vadi­
sine kadar yayılmıştı. Bu krallığın kalay ve sedef gibi
özellikle kıymet verdiği mallar için ticareti daha da
uzak yerlere kadar uzanmıştı.
Shang soylu bir kültürdü, son derecede parlak, lüks
ve vahşi özellikleriyle, çoğunlukla hala Neolitik kal-
Dl (Gui)
hk,,,,.,,,
54
mış bir tanına dayalıydı. Büyük sürüleriyle, o zaman­ Sbang İmparatorluğu, M.Ö. 1300
dolaylan
lar sel koşullarının hakim olduğu ılıman kuzey Çin Shang hanedanlığının coğrafyası
ovasında yaşayan su mandasının ehlileştirilmesi, dö­ hakkında üç temel bUgt kaynağı
bulunmaktadır. Bunlar,
nemin yeni bir ekonomik özelliğidir. Sulama hendek­
geleneksel tarihler, arkeolojik
leri ve hasat kayıtlarının kalıntıları, çeltik ekininin ar­ kazılar ve krallığa ilişkin
tık önemli olduğunu belirtmektedir. Shang kavimle­ kuısamalann sonuçları kaydeden
fal kemiklerinde sözü edilen
rinin önderleri, savaş, av, şarabın yanısıra, muazzam yerlerdir. Bunların herblrl, biraz
miktarda insan ve hayvan kurban etmeye tutkundu­ farklı bir tablo ortaya
lar. �hang uygarlığının belirgin özellikleri, silah ve çıkarmakıadır. özellikle de, bir
dini � çtn bronz kullanımı, yazı yaz­ yanda arkeolojik yerleşimlerin
kapladığı ve merkezi Sarı
mada ustalık, atlı savaş arabalan, futarlı bir idari ya­ Nehlr'in aşağı kesimiyle
pı; sıkıştırılmış ıopraktan çok bOyük duvarlar, büyük Shandong'da bulunan görece
bütünleşmiş bir bölge ile diğer
türbeler, şehirler yapmak için gereKtiolanTnsan eme­ yanda, güneydoğuya karşı,
ğini örgütleme yeteneği, nıspetendoğnrola:n bir tak­ "muhtemelen kraliyet av
yerlerinin ve seferlerin burada
vim yapımı, küçük tropikal deniz liayvanı olması nedenıyle görece güçlü
kabuklarından* {cowry shelk) ya..Qılma--para, tanrılar bir önyargıyı ortaya koyan fal
panfeonu,j_ ar.!§.ıkbirsoyyapısı ile atalara tapmayı kemlkleıinde sözü geçen yerler
arasındaki karşıtlığı göstermek
fçerır. Ayrıca, ilk defa olarak, davullar, ziller,anenk­ ilginçtir. Fal kemlklerinde sözü
lfsesçıkaran taşlar, ocarina'lar* gibi musiki aletleri geçen ve burada gösterilen
ile karşılaşmaktayız. Melodiler artık kaybolmuşsa da, yerlerden pek azı doğrudan
belirlenmlşllr ve çoğu durumda
3 tonlu (tritonik) ve 5 tonlu (pentatonik) gamlar kul­ buraları temsil eden harf dahi
landıklarını biliyoruz. Daha önceki çağın geometrik bilinmemektedir; ancak,
buralann göreli konumları ve
desenlerine karşın, Shang sanatında, çoğu stilize edil- bunlar arasında yolculuk etmek
için gereken zaman bakımmdan
saptanan mesafeler, Japon bilgin
• Ocarina- kilden yapılmış basit bir nefesli saz, ıslık gıbi ses uerir.
115•
BO HAı
h
Yanıing Rong ""'
e jlli;uan)
:t.
YONQ "
fi,. (S.'ıaıgqıu) i'
.'
Xu-yf , ,.
� ııı. 2.
'ı:
l.f !,t �ııa.
Huıı-yi
Shima Kunlo'nun emekleri
sayesinde, makul ölçüler içinde,
hemen hemen kesin olarak
belirlenmiştir. Benzer bir
biçimde, Shang'a bağımlı olan
devletlerin ancak bir ikisinin
yerini belirlemek mOmkün
olmwıtur. Gelecekteki
araştırmalar manzaranın
tümünü ortaya çıkardıklannda,
bu, burada gösterilenden çok
daha çeşitli bir mozaik
niteliğinde olacaktır

Sagda, üstte: Shang hanedanına

gündelik faaliyetlerin canlı bir
alt bu resimsel yazı işaretleri,
anlatımını vermektedir. Hububat
taşımakta aynı yöntemler Çin'de,
bugün de görülmekıec!Jr
Sagda· Bir kaplumbağa
kabuğunun içinde, kızdırılmış
bir sivri uçla meydana getırllmlş
çatlaklar, Shan döneminde
kutsamalar için gereken bir
temel oluşturuyordu Sorulan
sorulara verilen yanıtlar, bundan
sonra, kabuk !lzerlne, keskin bir
sivri uçla kaydedllmekıeydJ
/Hanedan, ihtimal M.Ö.1600 yılı dolayında yedi baş­
miş hayvan motifleri hakimdir. Öbür yandan, bazı­
ları doğal bir şekilde çizilmiş, az sayıda birkaç tanesi
de hayali, karışık canavarlardır.
Ayrıca, en eski Çin'in özelliği olan, dışa dönük ya­
kalı kemerli elbiseler giymiş insanların da birkaç tas­
viri mevcuttur. Her zamanki oturma şeklinin Japon­
ların hala bugün de yaptıkları gibi diz çöküp, topuk­
ların üzerine yaslanmak olduğu tahmin edilmekte. Bu
usul, M.S. lOOO'inci yılın başına kadar, Çin'de "doğ­
ru oturuş" şekli olarak devam etmiştir. Shang mima­
risi (çapraz desteklemesi olmayan) diktdörtgen ahşap
çerçevelere dayalıydı. Tang hanedanından sonra or­
taya çıkacak, yumuşak bir şekilde bel veren eğimli
damların aksine, Shang evlerinin sazla kaplı damla­
rının eğimi düzdü. Bu basitçe yapılara muhteşem bir
görünüm vermek için, bunlar ancak taş basamaklı
uzun merdivenlerle ulaşılabilecek yüksek platform
zeminlere oturtulurlardı. Bu kavram, Çin saray-tipi bi­
naların temel yapılarında eski zamanlar boyunca gö­
rülmüş ve bugün de örneğin, Cumhurbaşkanı Jiang
Jieshi (Çang Kaişek)'in Taipei'deki heybetli anıt me­
zarında da görülmektedir.
Böylece, kültür uslubu artık kesinlikle Çinlileşmiş­
tir. Bu durum, en çok Shang kayıtlarının dili ve yazı­
sında belirgindir. Tüm belirsizliklerine rağmen, ikisi
de çağdaş dilin ve yazı imlerinin atasıdır.
Kralların M.Ö. 14'üncü yüzyıl ile 12'inci yüzyıl ara­
sındaki dönem sırasında danıştıkları kahinlerin ka­
yıtlarındaki tarihler, astronomların kullandığı stan­
dart Scaliger numaralı günler sıralamasıyla birleşti­
rilebilmişse de, Shang kronolojisini kurmak ha.la. bir
sorun teşkil etmektedir. Yuvarlak sayılar kullanarak,
M.Ö. 1 7 50'yi hanedanın Kral Tang tarafından kuru­
luşunun tarihi olarak almak çok yanlış değildir. Ge­
leneksel tarihi belgelere göre, kendisinin Xia'nın ah­
la.ki açıdan yozlaşmış son imparatorunu devirdiği
söylenmektedir. Bunlara bakılırsa, Xia'nın son impa­
ratorunun en büyük zevki, kraliçesiyle beraber bir şa­
rap gölünde salıyla gezinirken, binlerce çıplak erkek
ve kadının yemek yiyip, çiftleşmelerini seyretmekti!
kentinin en sonuncusuna, bugün Anyang'a yakın baş­
kentine taşındı. Sonunda, M.Ö. ı 100 civarında, batı­
da Wei nehir vadisinde gücü odaklaşan kuvvetli bir
vassal krallık haline gelen Zhou devleti tarafından,
Shang hükümdarlarının sonuncusu, Dixian mahve­
dildi.
Shang kültürüyle ilgili çok açık iki sorun bulunmak­
ta. Birincisi, bu kültür nispeten a.ni bir şekilde nasıl
bu kadar çabuk ortaya çıktı? İkincisi, hükümdarların
siyasal iktidarı nasıl bu kadar istikrarlı bir şekilde bü­
tün bir bin yılın üçte ikisini kapsayan uzun bir süre
devam etti?
Bir ölçüde, Shang'ın ani yükselişi ön koşullarını bil­
mediğimizden belki de aldanıyor olabiliriz. Nitekim,
yakın zamanlara kadar, Çin'de bronz dökümcülüğü­
nün olgun ve teknik açıdan mükemmel şekliyle bir­
denbire ortaya çıktığı sanılmaktaydı. Bu durum,
bronz dökümcülüğünün başka bir yerden, büyük bir
olasılıkla kadim Yakın Doğu'dan geldiğine inanma­
ya zorlayıcı bir neden olarak görülüyordu. Ancak, çok
yakınlarda, kazılardan, muhtemelen M.Ö. 18. yüzyıl
civarında yapılmış, kaba yapılı birkaç ilk bronz gün
ışığına çıkarıldı. Bunun gibi, kehanet danışmaların­
da ve başka meseleleri kayıt etmek için kullanılan ya­
zı da, açık bir şekilde, Shang bronzlarında bazen bu­
lunan daha eski ve resimvari bir yazı şeklinin basit­
leştirilmiş bir türevidir. Shang kültürünün kökeninin
genel olarak Çinli olduğunu düşünen bilim adamla­
rı, doğru bir şekilde bu kültürün bronz dökümü tek­
niklerinin özgül özelliklerini vurgulamaktadırlar. Ço­
ğunlukla, bu teknikler başka yerlerde daha olağan
olan "kaybolan-balmumu" tekniğinden ziyade "par­
ça kalıpları" kullanmaktan oluşmaktadır. Arkeolog­
lar, Shang kültürünün daha önceki Xiaotun çömlek­
çiliği ile olan sürekliliğine işaret ediyorlar. Ancak, bu
kültürde geçmişle kesintiler de o kadar belli olup, üs­
telik gözeçarpan bir şekilde beraber toplanmaktadır­
lar ki, Eski Dünya kültürünün daha eski merkezlerin­
den bir etki olmadığına inanmak çok zordur. Atlı sa­
vaş arabasının iki kere tekrar icat edilmesi pek olası
değildir. Bazı aletler ve çömlek biçimleri de, tartışma­
sız bir şekilde, Çin, Yakın Doğu ve İndus vadisi ara­
sında birtakım ilişkilerin olduğunu belirtmektedir. Bu
etkinin bir örneği, bazı kavanoz tipi çanaklarda gö-

55
 rülen, tam ortasında erkek cinsel organı şeklinde bir
kulpu olan kapak biçimidir.
Shang'ın sürekliliğine ilişkin ikinci sorumuz için ise,
zihnimizde o dönemin sosyal, siyasal ve dini yapısı­
nı ve çevre koşullarını tekrar kurmamız gerekiyor. Bü·
yük bir ihtimalle, Shang toplumu, belli yerlerde top­
lanmış, üyelerinin bağlılık ve dyinleri için birer odak
oluşturan ve herbirinin özel araması olan 200 ila. 300
kavimden müteşekkildi. Özellikle, "kama baltası" ya­
hut Çin baltalı kargısı, bronz ok ve mızrak uçları,
bronz miğferler gibi bronz silahlara sahip olmak, bu
ayrıcalıklı kişilere güç kullanımında, neredeyse kar­
şı konulması imka.nsız bir üstünlük vermekteydi. Bu
durumdan ötürü, kavim önderliğinden oluşan savaş- •

çı bir soyluluğun kendi avam halkları üzerinde ha­

kim olduğunu, tüm Shang halkının da içlerinde ve
çevrelerinde oturan daha geri kavimler üzerinde ha.­
kimiyet kurabildiğini düşünebiliriz. Shang kralları sü­
rekli askeri seferlere girişiyorlardı. Yağma ve haraç .... •.
kraliyet ekonomisinin bir parçasıydı. Savaşta ele ge­
çirilen tutsaklar ya kurban olarak kesilmekte veya kö­
le yapılmaktaydı.
Yeni silahlar, Shang soylularının av aşkını da kıs­
men açıklayabilmektedir. Krallar bugünkü Shandong
vila.yetinin güneyinde bulunan Tai ve Meng dağları­
nın batı eteklerinde, büyük bir avlanma bölgesini el­
de tutmaktaydılar. Shang yerleşimlerinin kazıların­
dan ayı, kaplan, leopar, geyik, maymun, tilki ve por­
suk kemikleri çıkmaktadır. Ayrıca, av partileri savaş ·•.

için en iyi tallın vesilesi oluyordu. Katılanlar ferdi ola­ .� .

rak silah kullanımına alışırken, gruplar halinde de,

:::-:-_....·-·.,..
koordine bir şekilde hareket etmeyi deniyorlardı.
Ancak, bir yandan bu savaş gücü artık madene da­
yalıyken, aynı zamanda ekonomik hayat hala taş, tah­
ta ve kemik kullanımıyla sınırlıydı.
Bu yeni baskı gücü yeni siyasal ve idari yapıların
temelini oluşturuyordu. Hükümdarın kavmi merkez
oluyor; üyeler asıl eşlerini kendi aralarından seçiyor,
ötekilerini diğer kavimlerden alıyorlardı. Kavim, bi­
zim alfabemizdeki A, B, C, . .J gibi bir sıralamaya ben·
.

zer bir şekilde Çince imlerle temsil edilen 10 gruba

ayrılmıştı; önderliğe kalıtçılık, bugün bilinmeyen bir·
takım kurallara göre, kendi aralarında sıralaşmayla
olmaktaydı. Gerçi her zaman değilse bile, norma­
linde, taht ölen kralın kardeşlerinden birine ve en
genç kardeşten, ölen kralın oğluna geçmekteydi (şe­
maya bakın). Siyasal iktidarın nihai kaynağı, kral so­
yunun atalarıydı, onlar ile beraber olaylar üzerinde
belirli etkileri olduğuna inanılan ölmüş bakanlar­
ın ruhları da önemliydi. ölülerin, Yüksekteki Efen­
di Shangdi'nin başkanlık ettiği "Gök"e gittikleri·
ne inanılırdı.* Ölüler oradan soylarının namına mü­
dahalelerde bulunabilirlerdi. Dolayısıyla, Shang sa­
rayındaki törensel yaşam sürekli olarak atalara kur­
ban ve adak adamaları içeriyordu. Aynca, önemli hiç­
bir adım fala bakıp kehanette bulunmadan atılmaz­
dı. Longshan çağındaki gibi, kaplumbağanın karnı­
nın alt kabuğu veya bir hayvanın kürek kemiği sıcak
bir uçla çatlatılır, ortaya çıkan çatlaklar yorumlanır·
dı. ** En çok, atalara adanan adakların uygun olup ol­
madığı, savaş veya av, yağmur, hasat, uğursuz olay­
lar vb. hakkında sorular sorulurdu. Verilen kararlar
kaydedilirdi. Bunlar bizim Shang yaşamı hakkında­
ki başlıca bilgi kaynağımızı oluşturmaktadır.
Shang devleti'nde, merkezi denetim ve toplumda

•]'en- Gôk, Gôkyüzıi. Çin lnııncına gôre en büyük tann, yıırııtıcı güç.

•• Eski Türklerdeki gibi, çogunlukla bu bir geyik kemigi olurdu. Ayn·

ca, Eski Türklerin Çin'in ilk dönem hanedıınlıırıylıı tarihi ilişkiler içtn
bkz. Wolfrıım Eberhard, Çin Tarihi.

56
-
'ı ,......
_ ,,,. - ...
·.

I
/
r' •

.
.

..
··

......
·
. .

/•" .· .
·
� .·

l ·�
;

57
 Sağda: Shang krallarının ardı.llıkla­
n
Shang krallannın birbirlerini nasıl
izlediklerine ilişkin kurallann yeni­
den nasıl belirleneceği, yakın za­
manların bilgince tartışmalarında
önemlı bir konu olmuştur. T�·
ma, bir tek soy çizgisinin mi, yok­
sa krallık klanı içinde, herbirl, bu­
rada kullanılan ölmüşlere aiı kral­
lık ıslmlerlnln ikinci yarısı olarak
işlev gören ve zaman içinde birbi­
rini ıekrarlayan karakterlerden bl­
ı1yle belirlenen birden fazla soy çiz­
gisinin mi bulunduğu konusu üze­

bu ıablo, iki biçimde yorumlanabi­

rinde odaklanmakıadır. O halde,

lir. "Babalık" veya "kardeşlik", sı·

rasıyla, ya hemen bir önceki veya
aynı kuşağa mensup olmayı ifade
eden, sadece sınıflandırmayı sağla­
yan bir biçimde ya da çağdaş genel­
geçer anlamlarında anlaşılabilir.
Diğer tartışma konulan, zaman
içinde birbirini ıekrarlayan ve hiç­

meyen karakterlerin (ita, yl, bing,

biri aynı kuşak içinde iki kez görül­

ııb.) düzenlenişlerinln gerisindeki

mantık, bu karakterin eşiıslz bir bi­
çimde ıemsil edilmeleri ve "bü·
yük" anlamına gelen Danın neden
asıl soy çizgisine hasredilmiş oldu­
ğudur

Solda Sallanır bir kulpu bulunan

bu bronz şarap kabı (yu), toplumsal
düzenin gücünü ve korkutuculuğu­
nu yansıtır bir biçimde, yutucu bir
canavarın ağzında donakalmış bir
insan yüzünü görüntülemektedir
insan yüzleri, Shang hanedanına
alt bronzlarda nadiren görünmek·
tedlr ve göründüklerinde de, muh­
temelen kurbanlık insanları temsil
etmektedirler. Bu yüz, Henan'daki

karılmış olan ding kabının bir yü­

Nlngxlang'da, 1965'teki kazıda çı­

zünde bulunana benzemektedir

Burada görülen yüzeydeki karma­
şık süslemeler, M.Ö. 1 1 . yüzyılın
Shang üslubunu büyük ölçüde
kapsamaktadır.

Sagda, altta. Atlı savaş arabası sü­

rücüleri, Anyang'dakl krallık anıt·
mezarlarında, atları ve arabalarıy­
la birlikte gömülmüş bir halde bu·
lunmuşlardır Atlı savaş arabaları,
Shang hanedanının M.Ö. 1300 do­

dar, Çln'de bilinmiyordu. Bu araba­

laylarındaki Anyang dönemine ka­

lar, benzer alçak açık önleri, büyük,

çok çubuklu tekerlekleri ve kıvrıl­
mış iki tahta parçasından yapılmış
camları ile, Kafkasya'daki gömüt­
lerde bulunanlara benzemektedir·
!er.

ôncekı sayfa: Shang krallık anıt·

mezarlarındaki atlı savaş arabala­
rı gömülerine göre, alçak, açık ön­
lü savaş arabasındaki en önemli
konum, sol yandaydı. Sağ yan, re­
fakatçı tarafından işgal edilmekte
ve arabanın sürücüsü önde ayakta
durmaktaydı. Yeniden yapılmış çi­

danına ait bir anıt-mezarda kazı so­

zımdeki kralın başlığı, Shang hane­

nucu çıkardan ve gök'ün hüküm­

ranı olduğu sanılan küçük bir hey­
kele göre tasarlanmışur. Refakatçı
asker, kazılarda elde edilmiş Shang
hanedanına ait örnekler doğrultu­
sunda, bronz miğferler ve yuvarlak
yakalı zırh giymektedir. Araç, iki
veya dört at tarafından çekilmekte
ve bronzdan takım ve teçhizatları
ile tahtadan yapılırdı. Av seferleri,
asker! seferler gibi yürütülür ve
hayvanlarla düşmanlar aynı biçim­
de öldürülürdü.

58
Not: Burada kullanılan lllmler ölmiltlerin isimleridir. Aynı kutak çtsglslne yerleft:l.ril.m.lf olan krallar,
kullanılan ölçülerin standartlaştırılmasına doğru bir
eıı uıııdaıı ıııı.ıflaıd
ı ırmaya yönelik bir aıılamda, "kardef"tl.r. Kötell parantez içindekiler lıe henilz fal duyarlılık artık etkinliğini göstermeye başlamıştı. Hal·
kemiklerindeki yuılarclı bulwımamıttı.r. kın kullanımı için bir ondalık ölçü sistemi getirilmişti.
Krallık arcbll.ıtı
En uındaıı ıımıflandırmaya yönelik bir aıılamda, "babalık"ı lfuet etmektedir.
Bu sistem 1, 7 santimetrelik bir birim kullanıyordu.
Her kutak içinde, 11th kardeşten genç kardeşe dotıu - Kuşaklar
Kraliyet astronomları tarafından her 19 yılda bir 7 faz­
la ayın eklendiği, 12 aylık bir takvimleri vardı. Bu ay­
DA-YI 17
lar münavebeyle gelen 30 ila 29'ar günden oluşmak­
1 --- . -- � · -· 'T" . ....... . ,...,.,..
' V taydı. Kralın mülk arazisinin içinde, tarım emeği res­
ıfA-DING BU-İıING1 (ZHONG-REN) mi yöneticiler denetiminde örgütlenmekteydi. Tarım
•

. �'
16
1 aletleri yetkililerce tevzi ediliyor ve korunuyor, hasat­
JA-JIA 15
lar kraliyet ambarlarında tutuluyordu. Merkez bölge­
- .ı�. nin dışında, bazı tımar ve zeametlerin de bulundu·
r ı ' ğu tahmin edilmekte. Bunlardan bazıları kraliçeler ve
(WO-DINGl DA-GENG 14

eu.h.J
1 prenslere, diğerleri değerli generallere, mevki sahip·
lerine verilirdi. Karşılığında onlar da Krala askeri yar­
xlAb-JI� YONG-m. DA-WU
•

13
1 dım vermek, haraç ödemek ve kamuya ait bayındır­
1 (Burada,
lık işleri için insan gücü sağlamakla yükümlüydüler.
zı.:oNG-DING fal kemlkkrtyle
12 Shang'ların tannları ve ruhları iki türlüydü: Kurban
'
•
ı
Tarthsel Kayıtlar
ZU-YI
kabul etmeyen Gök'de bulunanlar ile kurban gerek­
QIAN·JIA 1
1
aruında bir
r çebtkf bulwuııaktadırl. tiren yeryüzü tanrıları ve belirli yerlerin kutsal var­
1 lıklarına ayrılırlardı. Ataların ruhları da kurban ka·
ZU-XIN QIANlJIA 10
1 - l
bul ederdi. Ölümden sonraki hayatın muhtemelen bu
dünyadaki yaşamın bir devamı olduğuna inanılıyor­
• 1

ZU-DING NAN-GENG 9
du. Hükümdarlar ve büyük adamların gömülmesine
_
, � -
1
1
-
1 r
HO!JIA.c.., � PA?J·G E NG
eşlik eden insan ve hayvan kesimleri, bu tür bir inancı
XIAO-YI 8
r:- ,....,.-
-
XIAO-XIN mevcudiyetini kanıtlamaktadır. Sayılan bazen yüzleri
' bulan refakatçiler, kadınlar, hizmetkarlar ve ev hay­
W�-DING 7 vanları, efendilerini öbür dünyaya takip etmek için
l katledilirdi. Bazı iskeletlerin yanında bulunan bronz,
W- IA
-
ZU-�ENG J taş ve yeşim taşından yapma nesneler, bu kişilerin
1
6

1 •
- hepsinin de avam halk olmadığını göstermekte, an·
LIN-XIN' K1jNG-DlNG Bqkendıı AııJl:DI la 5 cak kurban edilenlerden birçoğunun cesetlerinin gö­
iı6J;ı)
oldutu d6nem
mülmeden önce oralarının buralarının parçalanmış
4
1 (Pu-ceıe
WU-YI
ıl'
Sharıg Kral/annın Ardıl/ıgı bulunması onların dost refakatçiler olmadığını belirt·
1 mektedir. Kargılarla donatılmış birtakım diğer iske­
(Zhao Un'e ıore, Stma Qlan'ın 1
Tarihsel Kayıtlan'ndan bau eklemlerle). WENWU-DING 3 letlerin gömülme duruşları onların nöbetçi oldukla·
1 rını, efendilerini yeraltındaki kötü ruhlara karşı ko­
1 Tarihsel Kayıtlarda "WaJ-blng"
oı!vı 2 rumak için bulunduklarını göstermektedir. insanlar
2 1 da, hayvanlar da, yeni binaları kutsamak veya çeşit·
veya LÜ·Jİ.
1.
01-XIN '-
1 li tanrıların onuruna kurban kesilirlerdi.
• Tarihsel Kayıtlarda "Wal·ren"

• veya FU-XİN Zhou (Cou) İmparatorluğu

M.Ö. 12'inci yüzyılın sonuna doğru, Zhou'un Kral
Wu'su, Shang imparatoru Di·xin'e karşı ayaklandı.
Wu, Shang hükümdarının doğu aşiretlerine karşı yü­
rüttüğü seferlerden ötürü askeri gücünü yitirmiş ol­
masından yararlandı ve onu Chaoge veya (Muye) mu­
harebesinde yok etti. Kurduğu yeni hanedan Zhou,
Çin tarihinin en uzun yaşayan ve en çok saygıyla anı­
lan hükümdar ailesi olacaktı. Bu hanedanın hakimi­
yetinin özellikle ilk 200 yılı, bir iyi yönetim ve refa­
hın altın çağı olarak addedilmiştir.
Zhou'nun yükselişinde, birbirini takip eden olağa·
nüstü yetenekli önderlerin dahil olduğuna şüphe yok·
tur. Bu yeni devlet, daha Shang'a bağımlı bir ülkey·
ken, Çincede ismi "kültür" veya "uygarlık" anlamı·
nı tam olarak karşılayan Kral Wen tarafından gücü
gittikçe arttırılmıştı. Wen, tanrılara ve atalara olan
dindarca bağlılığı, halkının iyiliği için gösterdiği ilgi
ve ittifaklar kurmaktaki başarılarıyla hatırlanmakta­
dır. Kral Wu, "Cengaver Kral", onun oğluydu. Shang'­
ların aşırı alkollü içki içmelerine olan nefreti ve kur­
ban ayinleri törenleri dışında (Ataların ruhları sarhoş
olmayı severlerdi), topluca şarap içmeyi idam cezası
ile cezalandırmaya çalışmasıyla tanınırdı. Wu, ayrı­
ca, adaletin tarafsız dağıtımı, düzgün aile ilişkileri­
nin önemini vurgulardı. Daha sonraları sadece genç­
lerin yaşlılara itaatinin gerekliliğinden bahseden Çinli
hükümdarlar ve filozofların aksine, Wu babaları ve
ağabeyleri de, eğer ailevi görevlerini yerine getirmez-

59
 !erse, tıpkı oğullar ve küçük erkek kardeşler gibi ce­ türel kesinti vardı. Kurbağa falı kehaneti artık alışıl­ Üstte: Canavar maskesı (kl raone
zalandınrdı. Yeni devlet, Wu'nun küçük erkek kardeşi mış bir şekilde sarayda kullanılmıyor, ancak, çok özel olarak billnlr}, Shang ve Zhou
dönemleri boyunca, farklı şekli
ve Wu'nun oğlu küçükken devleti naip olarak yöne­ sorunlar ortaya çıktığında buna başvuruluyordu. Ka­ ve biçimlerde, bronzlar
tim Zhou dükü tarafından sağlamlaştırıldı. Shang sa­ vim alt gruplarının ölüm sonrası kraliyet isimleri için Ozerindeki temel motiflerden biri
olarak görünmektedir. Başlıca
rayında (genç bir adamken) geçirdiği yıllar sırasında, "A, B, ... " tipi belirleyici imler kullanma adeti sona
ögeleri. boynuzlar, çıkık gözler
Shang soylu sınıfını yakından tanıyan dük, eski re­ ermişti. Muhtemelen, bu durum, Zhou'ların babadan ve vahşi Ost çenedlr. Bazen bu
jim taraftarlarından kalanlarla Zhou kraliyet ailesi­ oğula geçen basit bir veraset düzenine geçmelerinden maske arkaplan süslemesi içine
yerleştırllmekte ve ancak
nin bazı üyelerinin beraber ittifak kurup başlattığı bir ötürüydü. gözlerinden
karşı isyanı bastırdı. Konfüçyüs, daha sonraları onu Shang'ın taşkınlıkları, büyük avları ve kurban kes­ ayırdedllebllmektedir; bazen de,
sadık bir devlet bakanının ideal örneği olarak telak­ meleri, yerini nispeten tutumlu bir tavra bıraktı; an­ b!ltün ögeleri, tüm!lyle parçalara
ayrılmaktadır. Bunun, kötOlüğOn
ki eder ve gençliğinde sık sık rüyalarında görürdü. cak bu iki adet de devam etti. Bronz döküm sanatı­ yönünü değiştirdJğlne ve oburluk
Zhou iktidarının iki asırlarında iç huzur olduğuna nın süslemeleri, özellikle taotie denilen stilize hayvan veya sadece korku simgesi
şüphe duyulmamaktadır. Ancak, gene de, bu gelenek­ maskesinin şekli, M.Ö. lO'uncu yüzyılın ortasına ka­ olablleceğl düşünülmüştür.

sel toz pembe resmin doğruluğu hakkında kuşkula­ dar neredeyse hiç değişmeden kullanıldı.
nacak nedenler mevcuttur. Zhou'lar, Çin'de siyasal Erken dönem Zhou krallığı, bir aile imparatorluğuy­
propagandanın ilk ustalarıydı. Muhtemelen, Shang'­ du, hükümdarın akrabalarına ve en değerli yardım­
ın yazılı eserlerini (bunlardan hiçbiri gerçekten oriji­ cılarına verilen zeametlere bölünmüş olarak adem-i
nal sayılabilecek şekilleriyle kalmamıştır), kendi gö­ merkeziyetçiydi. Bu topraklar, ilke olarak geri alına­
rüşlerinden farklı bir tarih anlayışını desteklememesi bilirdi, ancak, çoğu irsi mülk haline geldi. İmparator­
için yok ettiler. Fethedilen Shang'ı kendilerine tabi kıl­ lar bürokrasi-öncesi merkezi bir idareye sahiptiler. Bu
mak için ustaca düşünülmüş ikna edici bir doktrini idarede tayinler irsi bir şekilde miras alınmazdı. An­
etrafa telkin etmeye çalıştıkları kesindir. Bu, "Gök'­ cak, sistemin genel ruhu mevkiden ziyade kişiye
ün Egemenliği" kuramıydı. Bu kurama göre, impara­ önem vermekteydi ve ünvanlarla görevler birbiriyle
tor, Zhou'ların en yüce tanrısı Tian'ın, yani "Gök"ün bağlantılı değildi. İmparatorlar, ayrıca, ülkenin çeşitli
oğlu idi. Bütün dünya, yani "Gök'ün altındaki herşey" noktalarına yerleştirilen birkaç tane orduyu kendi de­
onun mülküydü. İmparator, Adil bir şekilde hükmet­ netimlerinde bulunduruyordu. Barbarlara karşı gü­
tiği ve tebaasının menfaatlerini düzgün bir şekilde dülen savaşlar bu ordular ve zeametlerden gelen güç­
gözettiği sürece, yönetme hakkını Gök'ten almakta­ lerle yürütülüyordu.
dır. Kral Wu, "İnsanlar kendilerini suda değil, halk­ Bronz kargı ve surlarla çevrili kent, saldırı ve savun­
larının aynasında yansıtmalı" eski özdeyişini onay­ ma için kullanılan başlıca teknikti; ancak, barbarla­
layarak, söylemişti. Ancak, eğer hükümdar adaletsiz rın da maden işlemeyi ve kent kurmayı gittikçe öğ­
veya ahlaksız olursa, ona ihtar ettikten sonra, elinden renmeye başladıklarını gösteren kanıtlar olduğun­
hükmetme hakkını alır ve başkasına verirdi. Xia'nın dan, Zhou'un egemenliği, en son kertede, daha üstün
son hükümdarının ahlakı bozuktu (kurama göre öy­ örgütlenmelerine dayalıydı. İmparatorluk hükmü al­
le olması gerekirdi). Dolayısıyla, Gök onun krallığını tında bulunan bölge bugünkü güney Shaanxi, Shan­
Shang'ın kurucusu Tang'a vermişti. Benzeri bir şekil­ xi, Henan, Hebei ve Shandong'u kapsıyordu. Kuzey­
de, Di-xin'in de ahlaki açıdan yetersiz olup, yeni iş­ de Rehe'den güneyde Jiangsu vilayetine kadar yayı­
kenceler icat eden bir sadist olduğu iddia edilmek­ lan erken dönem Zhou bronz kaplarının dağılışına ba­
teydi. Gök bundan dolayı hükmetme hakkını Zhou'­ kılırsa, İmparatorluğun etkisi daha da genişti. Kral
ya bahşetmişti. Chaoge'deki zafer kutsal bir yargıy­ Zhao (M.Ö. 1052-1002) Han nehrine, (sonuncusunda
Sagda: Shang döneminin çoğu
dı. Daha sonraları, Konfüçyuscu kutsal kitaplardan öldüğü), birçok askeri sefer yaptı. Onun yerine geçen bronzları, ya üç ya da tek ayaklı
biri olan Şarkılar adlı derlemedeki parçaların birço­ Kral Mu'nun (M.Ö. 1001-947) daha sonraki efsaneler­ kaplardı. Kapların biçimleri,
ğu, bu temayı işlemekte, Shang'lara hitap ederek, de bir dünya gezgininin ilk örneğine dönüştürülme­ Neolitik dönemin seramik
türlerini devam ettirmişler veya
Shangdi "Yüksekteki Efendi"nin Tian ("Gök"} ile ay­ si, belki de kraliyet gücünün yaygınlığını simgelemek­ ileriye doğru geliştirmişlerdir.
nı olduğunu belirtmektedirler. Bu kuramsal açıkla­ tedir. Erken Shang döneminin üç ya da
ma, aslında, birkaç kuşak boyunca tasarlanan bir M.Ö.9. yüzyılın başında, Kral Fi kendi vasallarından dört ayaklı kaplarının (dlng) hafif
ağırlıklı şekli, süslemeleri artmış
ayaklanma olduğu doğrulanabilen bir olayı, pek dü­ oluşan bir ittifak tarafından tahta oturtulunca, bu, ağır, masif bir şeklin yolunu
rüst olmasa da, başarılı bir şekilde haklı gösteren bir Zhou iktidarının sendelediğine ilk işaret olmuştu. Kral açmıştır. Dtng, hem dinsel

Li (M.Ö. 878-828)'nin izleyen saltanatı sırasında, ha­

törenlerde hem de pratik
açıklamaydı. amaçlarla kullanılıyordu ve
Shang ve Zhou arasında ancak birkaç dolaysız kül- nedan birtakım Çinlileşmiş barbarlarla ittifak kurmuş ateşin Ozertne konabilirdi.

60

Tarıhı Anhut'ye uzanan bu erken
dönem Zhou bronz kabı (yu), geç
Shang döneminin canavar
kaplannın karmaşık süslü
üslübuyla karşılaştırıldığında, 10.
yilzyılın daha sınırlandmlmış ve
l<l!sik üslabunu örneklemektedir
(bkz. s.58)
Ene.en Sharıg
Geç Shang
Erken Zıou
Geç Zhoıı
olan E markisinin ayaklanmasından ötürü, neredey­
se devrilecekti. Sonunda, M.Ö.771 yılında Rong bar­
barları ile Shen markisi ve müttefikleri, Wei nehrin­
deki başkent Hao'ya saldırınca, Kral Fou öldürüldü.
İsyancıların desteklediği oğullarından biri tahta çıka­
rıldı ve feodal derebeylerin çoğu tarafından tanındı.
Başkentini, güvenlik için bugünkü Luoyang'a yakın
bir yere taşıdı. Hükümdarların gücü gittikçe o kadar
azaldı ki, sonunda sadece törensel nedenlerle tanı­
nan, içeriksiz bir hükümranlığa dönüştü.
Tarihçiler, genellikle, bu hanedanı M.Ö. 770 tarihin­
den önce ve sonra olarak ikiye ayırmaktadırlar. Kral­
ların etkin ve gerçek iktidarının olduğu önceki dö­
nem, Batı Zhou dönemi olarak bilinir. Hükümdarla­
rın, eski zeametlerden kökenlerien eski devletlerden
oluşan bölünmüş bir dünyada gittikçe önemsizleşti­
ği ikinci dönem ise, başkentin değiştirilmesinden ötü­
rü, Doğu Zhou dönemi olarak bilinir.
Bu siyasal istikrarsızlığa yol açan süreçlerin neler
olduğu karanlıktadır. Ancak, ileri askeri ve ekonomik
teknolojinin merkezden uçlardaki çevre bölgelerine
düzenli bir biçimde yayılması, herhalde, bu değişi­
min altında yatan en temel neden olmuştur. İyi kali­
te bronz silahların yapımı, artık bir avuç zenaatkar­
la iktidar sahiplerinin tekelinde değildi. Batı Zhou'­
nun sonuna doğru, sıkıştırılmış toprak duvarlardan
oluşan surlarla çevrili kentlerin sayısı artmaya baş­
lamıştı. Bir zamanlar erken Zhou mülkünü oluşturan
küçük kent-tarımsal gelişme alanları, kendilerinden
daha geri, düşman halklarla çevrili, kolayca saldırı­
ya maruz kalabilen küçük adacıklar halindeyken, ar­
tık tarım arazilerini ve yerleşim alanlarını Şarkılar ki­
tabında sitayişle anlatıldığı gibi, genişletmişlerdi.
Hanedan ile zeametler arasındaki akrabalık bağla­
rı ve karşılıklı yardımlaşmanın anıları zayıflarken, ay­
nı zamanda zeametler güçleniyor, böylece kendileri­
ni barbarlara karşı merkezden yardım almaksızın da­
ha iyi savunabiliyorlardı. Merkezin kendisine karşı
da daha iyi direnebiliyorlardı. Diğer yandan, dışardan
gelenlerin aksine, bugünkü İç Çin'de bulunan
"barbarlar" adı verilen halklar ise, çiftçilik, maden
işçiliği, kent inşası gibi benzer, teknik nedenlerden
ötürü çok daha tehlikeli olmaktaydılar. Bazılarının at­
lı savaş arabaları dahi vardı. Bu dönemde, "Çinli" ve
"barbar" arasındaki fark, bu terimlerin belirttiğinden
çok daha azdı. Kişiler düzeyinde evlilikler olağan, si­
yasal düzeyde ittifaklar yaygındı.
Eski kavim, düzeni, bu rakip devletler dünyasında
yavaş yavaş çözülüyor gibi görünmektedir. Toplumun
en yüksek kesiminde, bu düzenin yerini, daha dar bir
aile akrabalığı düzenine dayanan mertlik, nezaket,
gösteri ve törelerin doğru uygulanmasına yaslanan
bir soyluluk kültürü almıştır. Geleneksel tarihçiler
için bu dönem, Lu devletinin bu yılları içine alan va­
kayinamesi Baharlar ue Güzler'den esinlenmiş olarak
"Baharlar ve Güzler dönemi" diye bilinmekteydi. Bu
dönem, geleneksel olarak M.Ö.770'le, Konfüçyus'un
ölümünden iki yıl öncesi olan M.Ö.481 arasında ta­
rihlendirilmiştir. Klasik Çin kültürüne temel oluştur­
duğu için, daha ayrıntılı bir biçimde incelenmesi ge­
rekmektedir.
Baharlar ve Güzler Dönemi
En başta bu, çok sayıda küçük kent devletlerinden
oluşan bir dünyaydı. M.Ö.8. yüzyılın sonuna doğru,
bir devlet bakanı, "Çevresi 3000 yardadan büyük baş­
kentler zararlıdır" demişti. Aynı kişi, geçmişin altın
çağında, en büyük bağımlı kentlerin başkentin ancak
üçte biri büyüklüğünde olup, en küçüklerinin ise an­
cak dokuzda bir, yani sadece bir kale ölçeğinde oldu­
ğunu düşünmekteydi. Bu açıklama, o dönemin bazı
siyasal birimlerinin ne denli küçük olduğunu göster­
mektedir.
Kesintisiz savaşlar bu küçük siyasal birimlerin, söz­
cüğün bugün çağrıştırdığından daha değişik olmayan
anlamda "devlet" diye nitelenebilecek olan daha bü­
yük siyasal birimler tarafından yıkılmasına ve yutul­
masına yol açtı. Bunların her biri, bilinçli bir kimliği
ve birlik duygusu olan, sınırlarla çevrili belirli bir top­
rağa bağlı, belli bir halktan oluşmaktaydı. Bu bağlam­
da, kuzeylerindeki barbar kavimlerden kesinlikle ay­
rılmaktaydılar. M.Ö.6. yüzyılda, Jin devletinin başba­
kanı Wei Jiang, onlar için "yaylaların olduğu yerler­
de yaşarlar; mala çok önem verirler ama kendilerin­
den kolayca satın alınabilecek toprağı önemsemezler"
demiştir.
Bu Çin devletlerinin her birinde, etraflıca tanımlan­
mış bir ast-üst sistemi, yani çeşitli rütbeler, sınıflar,
sivil ve askeri mevkilerden oluşan bir sistem bulun­
maktaydı. Hükümdarları ise, bir bütün olarak halk­
larının refahını düşünüyorlardı veya en azından böy­
le düşündüklerine inanılıyordu. Bu yaklaşım, maU ve
ekonomik politikalarda refahı teşvik edici, felaketle­
ri önleyici dinsel törenler ve yasal düzenlemelerle bel­
li ediliyordu. Tutarlı ve kapsayıcı bir düzen anlayışı­
nın, en azından teoride varlığı, M.Ö.6. yüzyılda, Chu
devletinin başbakan Zi Mu dönemindeki geleneksel
değerlendirilişinde kesin olarak kanıtlanabilmekte­
dir. Bu başbakanın savaş bakanına emrettiği işler ara­
sında, "ekilebilir toprakları bir kütük defterinde kay­
detmesi, dağları ve ormanları saptaması, sazlık ba­
taklıkları ve sulak yaylaları gruplaştırması, yüksek
dağlan ve tepeleri ayırması, tuz alanlarını belirlemesi,
sınırları ve sel bölgelerini ölçmesi, su kanallarında­
ki bentleri izleyerek, bentler arasındaki alanları kü­
çük tarlalara bölmesi, su kenarlarında otlaklar yap­
ması ve verimli yerlerde sekizer aileden oluşan grup­
lara tarlalar açması, ödenecek katkıları, çıkartılacak
at ve atlı savaş arabalarını, arabalı veya yaya asker­
lerin, zırh ve kalkanların sayılarını hesaplaması" yer
alıyordu.
İç işlerinde, bu devletler çoğu zaman büyük aileler
arasındaki yırtıcı savaşlara sahne oluyordu. Fakat, en
azından bazılarında hükümdarın, bir ailenin reisi öl­
düğünde, yeni aile re�sinin seçimini onaylama ya da
onaylamama yetkisi vardı. Kızgın halk kitleleri veya
hoşnutsuz soylular tarafından hükümdarların öldü­
rülmesi ise olağandışı değildi. Ancak (bazı bilginle­
rin yaptığı gibi), bu siyasal topluluklara "devlet" ni­
telemesini uygun görmemek, eğer bunlar devlet de­
ğilse, o zaman devlet nasıl tanımlanır türünden, üs­
tesinden gelinmesi neredeyse olanaksız bir soru or­
taya çıkarmaktadır.
Üç yüzyıl süren bu karmaşık tarih, dokuz aşamada
ele alınarak özetlenebilir:
1 . M.Ö. 8. yüzyılın sonuna doğru Zheng devletinin
Zhuang Dükü, egemenlerin, yani diğer devletler üze­
rinde, en azından Zhou imparatoru adına genel bir
üstünlük kullanabilen hakim yöneticilerin ilki olarak
belirdi. Zheng, Sarı Nehir'in keskin bir dönüşle deni·
ze yöneldiği kavisin hemen güneyinde bulunmaktay­
dı. Zheng devleti, imparatorluk topraklarına yakın ol­
masından ötürü merkezi bir konumdaydı. Bu konu­
mun, ilk başlarda, Zheng'e bir üstünlük sağlamış ol­
duğu tahmin edilmektedir. Ancak, daha sonraları,
güçlü komşular her yandan bastırdıkça, bu durum bir
sorun oluşturmaya başlamtştı.
Zheng, yukarıda anlatılan yeni devletlerin ilkiydi ve
güneyde gittikçe büyüyen bir tehdide karşı direnebil­
mek için, kuzeyli müttefiklerini eşgüdüm içinde yö­
neltmekteydi. Bu tehdit Yangsi vadisinin ortasında­
ki "surları dağlardan, kalesini çevreleyen hendeği
61
 LJ KtnlHI uy� k bO'Qe$ı 110" 15"

• bel bışlı Cı· •an.. ve <8fll.dfYI•

c d'!)er Ç-n keılleı

*' 1 "'1f• yaz rüamar le-t C-rıct Zlenen
'ıa'el<el li!Uft> ÇOS:tımekı� -
Ycııv c � ı-az 'il'ltr ı.ı n 11.ır'lenne çerr_ı,; :ıc:e ar.ı ıs:ıı
.:::-.-._
-
ıaşı-a• ıa� c�e:;e- l:OS'.er"'81t�·
? Zheıı Kını. yMeım
@ Zcu harıedarl · �
Çır.1-oım.ıra:ı baı>enı

QIN o�...ı. ç• ct.ııı

ZHOU kıi;uk Ç ' Ct11eıı YA N A
Y..... tarw ubleı

_ Xıanrun'u" ıı nlan M O 9 y..ıyıl ıoıııan

- Oı''l!nalcna• M ô7 ı�n6 Y•l'J n baŞlvnakadar
�lal:!ııı
�BO HA!

• ırıınııwu

Hu•
ııq.
=,,_
'
• LJao,

• Yq
J.ımıvvıı�
lııo '•
Tq•

•
.uc
Sıi • üi
• üı
Yanıiıa-' •'ilög!l'li
11\11 �

Y 3Pg Yores

• Y"ıng ....

Peng G

•u.; ,.-

62
 Han Nehri'nden oluşan" Chu devletiydi. M.Ö.8. yüz­
yılın sonundan itibaren Chu kuzeye doğru genişliyor,
yolundaki nispeten zayıf güçleri yok ediyordu. Böy­
lece, bundan sonraki 500 yıl boyunca diplomasi ve
savaşın ana teması olacak kuzey ve güney düşman­
lığı gelişmeye başlıyordu.
2. M.Ö.7. yüzyılın ilk yarısında egemen rolünü be­
nimseme sırası, Qi'li Huan dükü ve ünlü bakanı Gu­
an Zhong'daydı. Qi kuzey doğudaydı ve üstünlüğünü
de, kısmen barbarlara karşı Çinlilerin önderliğini yap­
masına borçluydu. Ekonomik gücü, elindeki tuz te­
kelinden, devletçe gözetilen demirden tarım A.letleri
yapımından, madeni para basımından ve fiyatların
denetiminden kaynaklanmaktaydı. Guan Zhong, ege­
menliğin üstünlüğü altında, Çinli devletleri birbiri­
ne bağlayan İttifak And'ı kurumunu geliştirdi. Guan
Zhong, hernekadar "bozuşanları cezbetmek için tö­
renler, uzaktakileri hoşnut tutmak için de karizma­
tik erdem kullanılır" ilkesini vurguladıysa da, And'a
katılmayan devletlerin üzerine Qi'yi saldırtmıştı.
3. Dük Huan'ın ölümü veraset kavgalarına yol açın­
ca, M.Ö.7. yüzyılın ortasında Qi'nin gücü yıkıldı.
Song'un Xiang Dökü soyundan geldiği Shang impa­
ratorluk ailesinin yüceliğini yeniden canlandırma
hülyalarından esinlenerek egemenlik kurmaya kal­
kıştı. Song, Sarı Nehir ile Huai Nehrinin yukarı kısım­
ları arasında bulunan, görece küçük bir devletti ve
böyle iddialı bir girişimi üstlenebilmek için fazla güç­
süzdü. Ayrıca, Dük, Chu ile yaptığı kritik bir savaşı
kazanabilecekken, muharebede mertçe davranılma­
sında Don Kişotça ısrar ettiğinden savaşı kaybetti.
4. M.Ö.7. yüzyılın sonlarında jin'in Wen Dükü ege­
men oldu. Jin, bugünkü Shanxi eyaletinin güney kıs­
mını kapsıyordu. Wen, babasının kendisine karşı yol­
ladığı orduyla savaşmayı reddettikten sonra, Çin'in
SARI DENİZ geriye kalan bölgelerinde oradan oraya, 15 yıl dolaş­
mıştı. Eğer eşlerinden biri, ona "sevgi ve barış içinde
yaşamak, ün kazanma özlemlerinin sonudur" deme­
seydi, belki de, hiç dönmeyebilirdi. Wei nehrinin va­
disinde, batıda bulunan bir devlet olan Qin hüküm­
darının yardımıyla iktidara geldi.
Dük Wen, sözünü tutmasıyla halkını eğitmesi ve
soyluları ibret olacak cezalara çarptırmasıyla ünlüy­
dü. Bu cezalandırmaları sonucu, "halkın itaatkar
olduğu" söylenir. Zhou imparatoru onu resmen, feo­
dal lordların ilki olarak tanıdı. Bakanlarından biri,
Wen'in egemenlik kavramını "iyi işlerin karşılığını
vermek, felaketlerle tehdit edilenlere yardım etmek,
böylece otorite kazanmak" olarak tanımlamıştı. Chen­
gpu muharebesinde, Chu'yu ağır bir yenilgiye uğrattı.
Aynı dönemler sırasında ve biraz daha sonraları,
Qin'in dükü Mu, çoğunlukla Rong barbarlarına kar­
şı güttüğü seferlerden ötürü, batıda kısmi bir egemen­
lik uygulayabiliyordu. Yönetiminin sonuna doğru, Mu,
Zheng'in diplomatlarının ikna yeteneği sonucu, ye­
niden canlanan komşusunun yükselen gücünden
korkmaya itilerekjin'le olan ittifakını bozdu, dolayı-
Baharlar ve Güzler döneminde başladı.
Çln'de kentlerin yayılması Bu erken kentleşme döneminin
M.Ö. birinci bin yıl, kuzey Çin'de bir özelliği, kent-devletlerinin ve
harekeıllliğiydi. Bu, bazen, ilk
kentsel yaşam biçiminin çarpıcı bu devlet başkentlerinin coğrafi
tanık oldu. Burada, "bOyük"
bir biçimde yaygınlaşmasına
yerleşim bölgesi, rahat etmesini
olarak işaretlenmiş olan sağlayamayacak ölçade Zbeng'e
kentlerin çoğu, şu veya bu yakın olan Xu'nun She'ye doğru
tarihte, genelde de bin yılının güneye hareket etmesinde
sonlarında, batı Zbou'nun olduğu gibi, gaçlü Çinli
zayıflamaya başlamasından pek komşuların baskısı yüzandendl.
de sonraya kalmayan bir Bazen de, barbar saldırısından
kaçınmak üzere planlanmıştı.
Nitekim, M.ö. 7. yüzyılda weı,
dönemde, bağımsız kent­
devletleriydi. YQzyıllar geçtikçe,
bunların çoğunluğu, sonradan talancı Dl'den kaçmak için,
ortaya çıkan bayük devletler başkentini Chaoge'den doğuya,
tarafından ôzQmsenmeye Ceo'ya taşımıştı.
sıyla kuzey, güneye karşı eskisine nazaran daha az
direnebildi.
5. Bundan sonraki egemen, böylece, Chu kralı Zhu­
ang oldu. M.Ö. 7. yüzyıldan 6.'ya geçilirken ortaya çıktı
ve etkinlik kazandı. Zheng fethedildi ve dükü, Kral
Zhuang'ı omuzları çıplak olarak, bir esir gibi karşıla­
maya geldi. Ancak, Zhuang, danışmanlarının "bir
devlet fethedilince, merhamet gösterilmez" öğüdünü
kabul etmedi ve Zheng'in varlığını sürdürmesine izin
verdi.
Chu'nun iyi yönlerini savunanlar, çoğunlukla doğal
olarak, o andaki bir tartışmayı desteklemek için, Chu'­
nun özellikle sıkı bir denetim altında yönetildiğini
öne sürmüşlerdir. Chu ordusu hareket ettiğinde, "tüc­
carlar, zenaatka.rlar, çiftçiler, dükkan sahipleri işle­
rinde kesinlikle rahatsız edilmezler" denilirdi. Kral,
devletin yüksek makamlarını kendi akrabaları ve kök­
lü ailelere mensup olanlardan karışık bir kadroyla,
adil bir denge gözeterek doldurdu. Toplumdaki sta­
tü farklılıkları dikkatli bir şekilde gözetilirdi. Ayrıca,
Chu'nun askeri önderleri olağanüstü ölçüde yurtse­
verdiler ve özveri ruhuyla doluydular.
Kral Zhuang temkinli bir adamdı. Kurallarından bi­
ri, "zafer hiçbir zaman güvencelenemez. Shang'ın son
kralı 100 kere muzaffer oldu, ama tek bir varis
bırakmadı" demekti; çünkü sadece bir kere -Zhou
tarafından- yenilgiye uğratılmıştı. Sevdiği sözlerinden
bir diğeri, "halkın geçimi kendilerinin gayretliliğine
bağlıdır. Çalışkan olurlarsa, eksiksiz kalmazlar" idi.
Kendisini sürekli eleştiren ve mütevazi bir kişiliği var­
dı. Bir kez, bakanlarından biri düşman cesetlerinin
üstüne büyük bir höyük yapılmasını önermişti. Ba­
kan, "Duymuştum ki, eğer hasımlarımızın üstesinden
gelirsek, oğullarımıza ve torunlarımıza, askeri başa­
rılarımızı unutmamaları için böyle şeyler
gösterilmelidir" diye görüşünü açıkladı. Kral Zhuang,
böyle bir şeyi kesinlikle kabul etmedi. "Gerçekten sa­
vaşkan olmak, şiddeti baskı altına almak ve silahla­
rı kaldırmakla mümkündür" dedi. Savaş meydanın­
daki yiğitliğine rağmen, halka istedikleri barışı ver­
memekle, daha derin bir anlamda yenildiği duygu­
sunu ifade ederdi. "Oğullarımıza ve torunlarımıza
gösterecek neyimiz var ki?" diyordu.
6. M.Ö.6. yüzyılın başında, Jin, egemenlik iddiasını
tekrar ileri sürmeye başladı. Bunu yapmaya çalışan
ilk dükjing'di ve tam olarak başarılı olmadı. Bu dük,
Qi devletine karşı kazandığı zaferden sonra boşuna
kabul ettirmeye çabaladığı yenilgi koşullarından ötü­
rü tanınmaktadır. Bu koşullara göre, muhtemelen Jin
savaş arabalarına geçiş rahatlığı sağlamak düşünce­
siyle, Qi tarlalarının tümü doğu-batı yönünde sürü­
lecek ve Qi dükünün annesi rehine olacaktı. Qi dip­
lomatları, eski zaman krallarının sapan sürmek için
toprağın konumuna her zaman özen gösterdiklerine
ve bir insanın annesini rehine vermesine evlat sada­
kati erdemine aykırı olacağına dikkat çekerek Dük
Jing'i biraz çılgın göstermeyi becerdiler. "Eski hüküm­
darlardan farklı hareket etmek doğru değildir. Sen na­
sıl İttifak Andı'nın beyi olacaksın?" dediler.
Jing'in halefi M.Ö.6. yüzyılın ikinci çeyreğinde ege­
men olan Dük Diao'ydu. Bakanı Wei Jiang'ın gözeti­
mi altında, yönetimini örnek bir hükümdar olarak
başlattı. Af kararlarıyla, devlete olan borçları lağvet­
ti, vergileri hafifletti, suçlulara karşı anlayış göster­
di, sıkıntıda olanlara yardım etti, devlet harcamala­
rını kıstı ve halktan ancak ağır tarım işleri olmadığı
zamanlarda angarya hizmeti istedi. Dükün kendisin­
den itibaren yönetimi altındaki mal stoklayan herkes
bunları "elden çıkardılar" (nasıl yapıldığı pek açık de­
ğildir), "öyle ki, devlet içinde atıl bir mal birikimi or-
63
tadan kalktı ve sıkıntı içinde kimse kalmadı."
Diao'nun yönetiminin koruyucu ve tutucu bir nite­
liği vardı. En azından bir süre için, yeni bronz kaplar
dökülmedi mevcut savaş arabaları ve giyecekler ye­
terli görüldü (bunlar muhtemelen tören ve ayinlerde
kullanılan türdendi). Memurlar kıdem düzeninin ön­
gördüğü düzeylerden daha yukarıya yükseltilmezler­
di.
Dük Diao'nun başlıca zaafı avlanmaktı. Bu yüzden,
Wei Jiang'ın, bu tutkunun hükümdarlar için oluştur­
duğu tehlikeyi konu alan tarihi söylevine muhatap
oldu. Av tutkunluğunu azalttı.
Bir egemen olarak, Zheng'in bağlılığını Chu'dan
Jin'e devretmesi için zor kullandı. Bu hareketi çok
eleştiri aldı. Zheng diplomatları "zorla tutturulan bir
İttifak Andı'nın içeriği yoktur. Ruhlar böyle bir şeyi
gözetmezler" iddiasında bulundular. Kendi memur­
larının bazıları bile bu durumdan üzgündüler, "ayin
kurallarına göre doğru olmayan bir davranışla nasıl
İttifak Andı'nın beyi oluruz" dediler.
7. 6. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Jin ile Chu ara­
sındaki bitmez tükenmez savaşlar çok büyük acılara
neden olmuştu. Her iki tarafın da kazanamayacağı
belliydi. Song devleti tarafından barış doğrultusun­
da yapılan girişimler, iki hasım taraf giderek artan bir
biçimde yeni güçlüklerle karşı karşıya gelince, etkin­
lik kazandı. Jin, büyük aileleri arasındaki çekişmeler
nedeniyle parçalanmıştı. Chu ise işağı Yangsi vadisin­
de yeni güçlenen bir devlet olan Wu'nun saldırıları­
nı püskürtmekle meşguldü. Barış girişiminden çıkan
sonuç, aslında Jin ve Chu'nun bir tür ikili egemenli­
ği olmuştu; bu durum, küçük devletler bakımından,
haraç verme konusunda ağır bir yük oluşturmaktay­
dı.
Bu durumda, silahsızlanmaya kadar varan bazı öne­
riler bile olmuştu. Song'dan Zi Han ise böyle bir şe­
yin olabilirliğinden kuşku duyuyordu.
"Jin ve Chu silah gücüyle toprak beylerini ve
daha küçük devletleri sindirmektedirler. Kor­
ku yoluyladır ki, üstler ve astlar arasında iyi
niyet ve uyum hüküm sürebilmektedir... Kor­
ku olmayınca küstahlık olur. Küstahlıktan dü­
zensizlik doğar ... Gökyüzü beş unsuru yarattı
ve insanlar bunları kullanmaktadır. Bunlardan
biri (yani maden) kaldırılıp atılamaz. Kim sa­
vaş silahlarını kaldırabilir? Onlar geçmişi es­
kilere giden yerleşmiş bir kurumdur. Onlar sa­
yesinde eşkiyalar korkuyla dolarlar ve uygar­
lık ile erdem kendilerini gösterebilir ... Devlet­
lerin yükseliş ve çöküşleri beka ve yokoluşla­
rı, ün ve tanınmamak, bunların hepsi savaş si­
lahlarına bağlıdır.
Bu acımasız sözlerde, Baharlar ve Güzler dönemi­
nin bunlar kadar gerçek olan diğer sesini duyuyoruz:
Din ve ayinlerin sadakat ifadelerinden nefret eden so­
gukkanlı bir gerçekçilik, güçle desteklenmeyen ahlaki
isteklere karşı sabırsız bir pratiklik. Jin ve Chu ara­
sında yapılan gergin barış, gene de M.Ö. 6_ yüzyılın
ikinci yarısının büyük bölümünde sürebildi.
8. 6. yüzyıl sonlarının ve belki de tüm Baharlar ve
Güzler döneminin en üstün devlet adamı, Zheng'in
başbakan Zi Chan'dı. Kimseye kolaylıkla iltifat etme­
yen Konfüçyüs bile, onda, eski zamanlarda olduğu­
na inandığı şefkat hissinin, hala yaşayan kalıntısın­
dan bir miktar bulunduğunu söylemişti.
Zi Chan ince ruhlu ve şüpheci bir kişiliğe sahipti.
Bir keresinde "İnsanların kalpleri yüzlerinden daha
fazla birbirine benzemez" demişti. Başkentte yangın
64
çıktığında, yinelenmesini önlemek için kurban veril­
mesi istendiğinde bunu reddetti. "Göğün hikmeti
bilinmez" dedi. "insanların yordamları yakınımızda­
dır. Ve birbirine uymaz. Göğün yolları nasıl bilinebi­
lir?" Bundan sonra yangınlar olmadı. Bir başka kez,
bazı ejderhaların savaştıkları görülünce, gene onla­
ra kurban verilmesini reddetti. "Biz ejderhalardan hiç­
bir şey talep etmiyoruz, onlar da bizlerden birşey
istemiyorlar" diye yanıtladı. Siyasal felsefesini, hale­
fine verdiği öğütten anlamak mümkündür. "Ancak
karizmatik erdeme sahip olanlar halkı yumuşaklık­
la itaate sevkedebilirler. Bu derecede yeteneği olma­
yanlar için sertlik en iyisidir. Yumuşaklıkla yönetmek
zordur."
Zi Chan yöneticilikte yaratıcı ve sistemleştiriciydi.
Çiftçilik yapan aileleri gruplar halinde örgütledi, tar­
laların kadastrosunu yaptırdı, (Lu devletini örnek ala­
rak) toprak vergisi koydu. Değişik sosyal statüdeki in­
sanlar farklı giysiler giymeye mecbur tutuldu. Bu po­
litikalar başlangıçta halk tarafından tutulmuyordu,
ama kendisi inatla ısrar etti. "Eğer politikalarım dev­
letin yararınaysa, sonucunda ölsem de, sağ da kalsam
bunları kullanacağım" dedi ve "Halkı şımartarak
mutlu etmek imkansızdır" diye ekledi.
Zheng'in "kırsal okullar" adıyla bilinen bir sistemi
vardı. Buralarda halk toplanıp bazen hükumet poli­
tikalarını eleştirirlerdi. Bunları lağvetmesi gerektiği
öne sürüldüğünde, kabul etmedi. Zi Chan öneriyi ve­
renlere, "Onlar bizim öğretmenlerimizdir" dedi. "Ne­
den onları kaldıralım!" Böyle bir sertliğin dertlere sa­
dece geçici bir son vereceğini açıkladı. Ona göre, bu
bir dereyi, arkasındaki basıncın artmasıyla yıkılıp sü­
rüklenecek bir barajla durdurmaya çalışmaya benzi­
yordu. Suyun azar azar akmasını sağlayabilen ufak
delikler açmak ise daha iyiydi.
Zheng ceza yasalarını bronz kazanların üzerine yaz­
dırttı. Bu, onları yayımlamakla eşdeğerde bir yöntem­
di. Jin devletinden bir eleştirmen, eski zaman hüküm­
darlarının "halkın kavgacı bir havaya gireceği
korkusuyla" bu şekilde özel ceza yasalarını yürürlü­
ğe koymadıklarını söyledi. Onlar, hükümlerini genel
ilkelere dayanarak verirlerdi. Ayrıca, eleştirmen,
"Eğer halk belirli yasaların olduğunu bilirse, büyük­
lerine karşı huşu içinde bir saygı duymaz" diye de ek­
ledi. Zi Chan bu savlara karşı çıkmadı, sadece "Ben
yetenekli değilim ve gelecek nesiller üzerinde etkim
olmayacak. Yaşadığımız çağı korumak tek endişem­
dir." diye yanıtladı. Daha sonra, Jin de yasalarını de­
mir kazanlara yazdırttı ve Konfüçyus tarafından kı­
nandı. Yazılı yasaların dünyanın çeşitli ülkelerinde
geliştirilmesi üzerine yapılan yeni araştırmalar, o za­
manki eleştirmenlerin belki de kendi bildiklerinden
daha geçerli bir nedene sahip olmuş bulunduklarını
ortaya koymaktadır. Yazılı yasa, yaşlılar tarafından
sürekli olarak yeniden yorumlanan bir sözlü gelene­
ğin değişkenliğinden ve esnekliğinden yoksundur. Ya­
zılı yasa bugünü geçmişe mahkum etmekte ve böy­
lelikle çoğu kez adaletsizlik yaratmaktadır.
Zhi Chan'ın en duyarlı görevi, artık zayıf bir devlet
haline gelen Zheng'in özgürlüğünü ve onurunu ko­
rumaktı. Bu amaç doğrultusunda, özellikle Jin'e kar­
şı, en üst düzeyde bir diplomatik ustalık gösterdi. Jin'e
karşı fazla itaatkar olmadan saygı göstererek, kesin­
likle ihanet sayılmayacak bir biçimde, Jin'in uygun­
suz isteklerine karşı direndi.
9. Baharlar ve Güzler dönemi, iki güneydoğu devle­
tinin, aşağı Yangsi'deki Wu ve bugünkü kuzey Zheji­
ang'daki Yue'nin yükselişiyle sona erdi. İkisi de önem­
li birer deniz gücüydü ve Wu, şehirleri sel içinde bı­
rakarak teslim olmaya zorlamak için sulu savaş yön-
Bu desenler, Savaşan Devletler
kakma bronz olan hu'dan alınına
döneminin sonlarına alt bir
olup, av sahnelerini ve büyük
hayvanları görüntülemektedir.
üzerindeki zeminler! artık
Bu şekillerin bronz kap
yokolmuştur ve şekiller ancak
hafifçe oyuk bir konumda
durmaktadır.
temi bile kullanırdı. Wu, askeri becerilerini, başlan­
gıçta, bu yolla Chu'nun başına bela olmayı amaçla­
yan Jin'den öğrenmişti. Daha sonra, Chu'dan gelen
bir siyasal mülteci, intikam istediği için, Wu'ya, asıl
çarpışmaya başlamazdan önce Chu güçlerini yarı­
gerilla taktikleriyle taciz etmesini öğütledi. Bu çok ba­
şarılı oldu. Fakat hükümdarı Fu Chai kendisine veri­
len "bir kötülüğü temizlerken, bunu tam yapmak
gerekir" öğüdünü dinlemedi. Yue kralı Gou Chian'ın
kaçmasına izin vererek.kendi devletinin zamanla yı­
kılmasına neden oldu. Bundan sonra, Fu Chai'nin sal­
dırgan dış politikası Wu'yu zayıflattı, savaşlarını ve
kişisel zevklerini desteklemek için halka ağır vergi yü­
kü getirdiğinden hakkında "halkı düşmanı gibi
görürdü" denildi. M.Ö.473 yılında Gou Chian'ın or­
dusu onu yendi ve devletini sona erdirdi.
Baharlar ve Güzler, genel olarak bir barbarlık döne­
miydi. Savaştan muzaffer ayrılanlar, adet olduğu üze­
re, düşmanlarının kesik kulaklarını tapınaklara su­
nar, canlı tutsakları, kanlarını tören davullarına sür­
mek için keserlerdi. Hayat ve uzuvlar ucuzdu. Küçük,
önemsiz Jiu devletinin beyi Geng Yu, masum insan­
lar üzerinde yeni bıçaklarını denemeyi seven bir kı­
lıç uzmanıydı. Tavsiyesini kralına silah zoruyla ka­
bul ettiren Chu'lu Yu Quan, kendisini adamış bir ba­
kandı ve sadakatini kanıtlamak için sonradan kendi
ayaklarını da kesmişti. Batı'daki Qin devletinde ve
başka yerlerde, bir hükümdarın siyasal yakınları ço­
ğunlukla intihar ederek ve onu ölümünde de izlerler
veya böyle yapmaya zorlanırlardı. Eleştirmenler, bu
adeti yönetimi yetenekli kişilerden yoksun kıldığı için
uygun görmüyorlardı. M.Ö.496'da Gou Chian, dehşet
verici bir taktik kullanarak Wu ordusunun disiplinli
saflarını dağıttı. Yue'nin canilerinden üç sıra mah­
küm Wu saflarının önünde kılıçlarını kendi boyun­
larının altında tutarak durmaya gönderildi. Mahkum­
lar, "Bizler askeri disiplini ihlal ettik. Cezasından ka­
çamayız. Kendimizi öldürürüz" dediler, kestiler. Bu
korkunç gösteriden Wu ordusunun dikkati dağılınca,
Yue güçleri üzerlerine saldırdı ve onları bertaraf etti.
Devlet adamlarının gerek ayin, gerek karizmatik er­
dem veya sivil ve askeri hayatın sistematik olarak de­
netlenmesiyle düzen, uyum ve istikrar getirme çaba­
larını, bu vahşi ortam çerçevesinde değerlendirmek
gerekir. "Karizmatik erdem" gibi kavramların çoğu,
daha sonra filozofların hep kullandıkları temel kav­
ramları meydana getirdiler. Aslında böyle şiddet do­
lu, zorlu dönemlerde geliştirilen bu tür kavramlar
başlangıçta pratik bir işlevi karşılamak için önerilmiş­
lerdi.
Düşüncelerin rasyonelleşmesi ve giderek artan bir
biçimde bilinçli hale gelerek berraklaşması sürecinin
ancak M.Ö.8. ile 5. yüzyıllar arasında gerçekleştiğini
bilmemize rağmen, bir M.Ö.4. yüzyıl tarihsel derleyi­
cisine göre Zi Chn'a atfedilen bir demeci çağın hava­
sını yansıtan temel metin olarak ele alabiliriz. Metin­
de Zi Chan ahlakın doğaya dayandığını ve ahlakça yet­
kin bir toplumun doğanın düzenli işleyişlerine duyar­
lı olarak yaşayan bir toplum olduğunu öne sürer.
Törensel hareketler, göksel dünyanın değiş­
mez izlerinden giderler. Yaşanılan dünyaya uy­
gun doğruluğun da içindedirler. İnsanların [ye­
rinde] alışkanlıklarındadırlar. İnsanlar, tanrı­
sal ve yaşanılan dünyaların değişmez yolları­
nı kendilerine örnek alırlar. Gökkubbenin par­
lak zekasını örnek alır ve yeryüzünün doğasın­
daki niteliklere riayet ederler. Eğer gökler, ele­
manlar, lessetler, renkler veya sesler doğal ni­
teliklerini yitirirlerse, o zaman, karışıklık ve dü-
zensizlik başlar ve insanlar içlerindeki iyilik­
lerini yitirirler. işte bundan dolayı tören etkin­
likleri yapılır ki bu iyilikler saygı ile sürdürü­
lebilsinler.
Zi Chan ayrıca, genç soydaşlarının kabilelerinin re­
isleriyle olan ilişkilerini, kutup yıldızının etrafında­
ki takımyıldızların dönüşlerine benzetir. Çalışma ve
hüktlmet kurallarının mevsimlere göre değiştiğine
dikkati çeker. Ceza, gök gürültüsü ve şimşeğe benzer.
Duygular, göklerin veya atmosferin etkileridir. Zi
Chan, "eğer insani sevinç ve üzüntü sadece uygun za­
manlarda hissedilirse, o zaman, insanların tanrısal
ve yeryüzü dünyalarının doğal niteliklerine uyumlu
olmaları mümkün olur" sonucuna varmaktadır.
Bu evren görüşünün belirgin bir özelliği, insanın,
özellikle de hüktlmetin gökyüzü ve yeryüzü ile eşit
bir ortak olduğu anlayışıydı. Böylece Jin devletinin
başbakanı Zhao Wensi'ye bir meslekdaşının, "Gökyü­
zünün hiçbir büyük felakete neden olmaması, senin
çabalarından ötürüdür" diyebilmesi mümkündü. Bu
düşünce tarzının uzantıları, kendisinin neredeyse ka­
rikatürize edilmiş bir biçimini temsil eden bir örnek­
le daha açık kılınabilir: Bunun için Jin'li vakanüvis
Cai Mo'nun neden M.Ö.6. yüzyılın sonlarında Çin'de
artık çok az ejderha bulunduğu sorusuna verdiği ile­
ri sürülen açıklamaya bakmamız uygun olacaktır. Du­
rum her zaman böyle değildi, dedi. "Eski zaman in­
sanları ejderhaları evcilleştirilmiş hayvanlar olarak
bulundururlardı." Genellikle, her tür yaratıktan ve
yalnızca ondan sorumlu olan memurların bulunma­
ları gerekiyordu. Memurlar görevlerini yaparlarsa, ge­
len hayvanların sayısı artar. Fakat, o makam lagve­
dilirse, hayvanlar yokolur ve saklanırlar. Üremeleri
durur ve artık yavrulamazlar." Ejderha yetiştirmek
özel beceri gerektirirdi, ancak bazı nedenlerden ötü­
rü resmi ejderha çobanlarının soyu tükenmişti. As­
lında, hiç değilse doğru unsurlardan, yani sudan (çün­
kü, Batı'daki ateşli türdeşlerinin aksine, Çinli ejder­
halar suda yaşarlardı) sorumlu bir memur bulunsay­
dı, durum gene iyi olabilirdi. Ancak Cai Mo, "su un­
surundan sorumlu memurun makamından vazgeçil­
diği için artık ejderhalar da doğmuyordu" demişti. İş­
te, bu insani sorumluluk daha doğrusu bu devlet so­
rumluğu anlayışından dolayı, kuyruklu yıldızlar gi­
bi doğa düzenine ilişkin anormalliklerin Çinlilerde
neden bu denli ilgi ve endişe kaynağı oldukları ko­
layca anlaşılabilir. Bu tür olaylar, hükümdarların ah­
laki veya törensel eksikliklerinin göstergeleri ve do­
layısıyla gelebilecek felaketlerin habercileri olabilir­
lerdi. Daha ender olarak da, erdemliliği yansıtıp, iyi
talihin geleceğini belirtebilirlerdi.
Bu görüşe katılmayan kuşkucular da vardı. Bir gün,
M.Ö.644 yılında Song'a beş göktaşı düştü ve başken­
tin üzerinde, muhtemelen rüıiglir nedeniyle, altı ku­
şun gerisin geriye uçtuğu görüldü. Dük, Zhou'lu bir
vakanüvise bu olayların ne anlama geldiğini sorun­
cu, kendisine siyasal bir yorum verildi. Ancak, vaka­
nüvis Dük'ün ikametgahından biraz uzaklaşınca, bu
tür inançlarla özel olarak alay etmekten de geri kal­
madı. "Bunlar doğal olaylardır" dedi, "iyi veya kötü
talihin gelmesiyle ilgili olarak ortaya çıkmamışlardır.
İyi ve kötü talih insan davranışından kaynaklanır."
Aynı dük, yani Song'un Xiang'ı ile bakanı Zi Yu ara­
sındaki tartışma, bu dinsel tören öğesi ile gerçekçi­
lik arasındaki gerilimi gösteren son derece etkileyici
bir örnektir. Dük, Chu ordusu nehri geçmeyi ve saf
tutmayı bitirmeden önce saldırmayı kabul etmediği
için, M.Ö.638 yılındaki Hong Nehri savaşını kaybet­
mişti. Eleştirildiğinde, "Soylu erdemlere sahip bir
65
adam, üstüste yaralamaz. Ağarmış saçlı düşmanları şı gelmek bir felakettir."
esir almaz. Eski zamanlarda savaş yapanlar saflarını
düzenleyememiş, dağınık durumdaki hasımlarına Savaşan Devletler
baskın yapmazlardı. Ben, hemekadar yıkılmış Shong Tarihi geleneğe göre, imparatorluk öncesi Çin'in son
hanedanının soyundan geliyorsam da, saf tutmamış dönemi "Savaşan Devletler" olarak bilinir. Bu isim,
askerlere saldırılmasını emretmem" diye yanıtlamış­ en güçlü yedi ülkenin, özellikle kuzey doğuda Qi, gü­
tı. Zi Yu ise dükün savaşın ne olduğunu hiç bilmedi­ neyde Chu, kuzey batıda Qin arasındaki, Çin dünya­
ğini söyleyerek karşılık vermişti. Eğer bir düşman, da­ sına egemen olmak için aralıksız devam eden müca­
ğınık bir durumda kıstırılmışsa, bu göksel bir nimet­ delelere işaret etmektedir. Daha önceki Baharlar ve
ti ve kabul edilmesi gerekirdi. Yaşlı düşmanlar, yine Güzler dönemi ile M.Ö.480 ve 221 yılları arasındaki
de düşmandı. Eğer ilk saldırı öldürücü değilse, tek­ iki büyük yüzyıl karşılaştırıldığında, bu iki dönemi
rar saldırmamak için saldırmamış olmakla aynı şey­ ayıran kesin bir çizgi olmamakla beraber, genel ola­
di. Orduların amacı kullanılmaktır, hem de devletin rak aralarındaki karşıtlık dramatik boyutlara ulaşır.
yararına kullanılmaktır. En önemlisi, aralarındaki çap farklıdır. Savaşan dev­
Hıyanetin olağan ve sıradan olduğu bu devirde, ye­ letler döneminde artık, yüzbinlerce insanın yerleşti­
minli sözünü tutmanın önemi üzerinde de benzeri bir ği kentler vardı. Bunlardan biri, Qi'nin başkenti Lin­
görüş ayrılığı vardı. Bazıları güvenilirliği, özellikle si'ydi: "Linsi o kadar zengindir ve ihtiyaçları o kadar
uluslararası ilişkilerde, "devletin hazinesi ve halkın iyi karşılanmıştır ki, bütün sa.kinleri filüt ya da arp
koruyucusu" olarak görmekteydiler. Chu'nun başba­ çalarlar, kanun tıngırdatır veya lir okşarlar. Horoz dö­
kanı Zi Mu gibi başkaları ise bu tür kutsallaştırma­ ğüştürür, köpeklerini yarıştırır, kumar ve top oynar­
lardan nefret ediyorlardı. Zi Mu, "eğer istediğimizi el­ lar. Sokakları o kadar kalabalıktır ki, arabaları dirsek
de edebilirsek, iyi niyete neden önem verelim?" de­ dirseğe çarpışır ve ahalisi o kadar fazladır ki, insan­
mişti. lar omuz omuzadır." Bu nüfus artışı, tarım yapılan
arazilerin genişlemesinden kaynaklanmıştı. Wei dev­
Ancak, yine de bu tür anlaşmazlıkları fazlaca abart­ letinde "tarlalardaki kulübelerden çok katlı evlere ka­
mamamız gerekmektedir. "Törensel davranış", sıra­ dar olan bütü arazi işlenirdi. Bir karış yer bile çimen­
dan anlamıyla, bir devlet ve toplumu düzenleyen hi­ liğe veya meraya dönüştürülmemişti." Halktan asker
yerarşi ile uygun davranışın ilkeleri olarak görülüyor­ alınması devletlerin savaş alanlarına çok büyük or­
du. Bunları küstahlıkla bilerek çiğneyen bir soylu dular çıkarabilmelerini mümkün kılıyordu. Kaynak­
idam edilebilirdi. Tu.rihi olayları ve çeşitli kutlamala­ lar, yüzbinleri aşan sayıları, alışılmış bir süreklilikle
rı temsil eden danslar anlamına gelen "müzik" ise, zikredebilmektedir. Bunlarda edebi bir abartma pa­
hem hükümdarın "nesneler arasında uyumu yaygınlaş­ yı olduğu gözönünde bulundurulsa bile, yine de bu
tırmak" için yarattığı kozmik bir büyü ve hem de bir sayılar, dünya tarihinin o dönemi için muazzam güç­
uygulamalı psikoloji deneyimiydi. Müzik, "İnsanların ler niteliğindeydi.
kalplerine huzur getirir" ve "erdemi güçlü kılardı." Savaş, toplumların bir bütün olarak çatışmaları de­
"Karizmatik erdem" elle tutulur, somut bir siyasal üs­ mekti. Siyasal retorik alanında yarı efsanevi bir usta
tünlüktü. Buna bol bol sahip olan bir bakana karşı olarak bilinen Su Qin, askeri seferberliğin ekonomik
koymak olanaksızdı. "Doğruluk", sadece iç değerin­
yükünü şöyle betimlemiştir:
den ötürü arzu edilen bir şey değil, ayrıca düşmanca
tutumlara karşı bir korunmaydı da. Toplumun gele­
neksel bilgeliğinde, "Güçlerini adaletsizce kullanan­ Savaş sesleri duyulunca askerleri zengin et­
lar, kısa bir zamanda yokolmaya mahkumdur" denir­ mek için kişisel zenginlikler azaltılmalıdır. in­
di. Bu tür niteliklerin faydasının gayet açık olduğu ka­ tihar cengaverlerini yedirip içirmek için, ye­
bul edilirdi. Bir devlet adamının gözlemlediği gibi, mek ve su tayına bağlanır. Arabalar, yakıt odu­
"Karizmatik erdem ve doğruluk üstünlüğün temelle­ nu yapmak için paramparça edilir. Orduları
ridir." beslemek için sığırlar kesilir... Yurttaşlar dua
Bu dönemlerin Çin kültürünü, Eski Dünya'nın di­ ederler. Hükümdar adak adar. Ulaşıma en el­
ğer bölgelerindeki karşılıklarıyla mukayese ettiğimiz­ verişli kentlerden en küçük ve ücra ilçelere ka­
de, en çok göze çarpan nokta, tanrıların ya da Tanrı'­ dar heryerde sunaklar belirir. Bir pazar yeri ku­
nın vurgulanmasından çok, insanın öne çıkarılma­ rulabilecek büyüklükteki her kasaba Kralı des­
sıydı. En başta Şarkılar ve Belgeler olmak üzere, kut­ teklemek için işini gücünü bırakır .. [Ve herşey
sal yazılar vardı ve otorite olarak değerlendiriliyorlar­ geçtikten sonra] ölülerin aileleri akrabalarını
dı; ancak bunlar, kutsal olarak vahiy yoluyla indiril­ gömmek için kendilerini yoksullaştırırlar. Ya­
miş talimatlar değil, "doğruluğun hazineleri"ydi. Ka­ ralıların aileleri onlara ilaç bulabilmek için
rar verici etkin güç, ruhlara kurbanlar sunan ve bu tüm servetlerini yitirirler, öte yandan sağlam
nedenle de çoğu kez şaşırtıcı bir deyimle "ruhların kalanlar o kadar çok içerler ve delicesine para
ev sahipleri" olarak betimlenen halktı. İşte, Song'lu harcarlar ki, ölü ve yaralılar için sarfedilenler
gerçekçi Zi Yu tarafından tören kurallarına tutkun dü­ kadar masraf yaparlar.
kün insan kurban etme isteğine karşı bu klişe kulla·
nılmıştı. Zi Yu "Böyle bir adaktan hoşlanan kutsal var­ Toplumun bu topyekun katılımının göstergeleri,
lıklar olabilir mi?" diye sormuştu. M.Ö.5. yüzyıldan itibaren ortaya çıkan ve sadece Çin
Gök ve ruhlar hoşnut kalmadıkları bir devleti mah­ devletleri ile kuzey barbarları arasında değil, Çin dev­
vedebilirlerdi. Ancak "Gök"ün "her zaman halkın is­ letlerinin kendi aralarında angarya çalıştırılan işçi­
teğinin takipçisi" olduğuna inanılırdı. Aslında bu, lerin milyonlarca yıllık işgünlerinin ürünü olan ve
pratik olan bir noktayı dini bir yolla ortaya koymak­ yüzlerce kilometrelik uzunluğu bulunan, dövülerek
tı. Song'lu Yue Qi aynı görüşün laik bir açıklamasını sıkıştırılmış topraktan yapılma duvarlardı.
vermişti: "Halkının desteği olmayan bir hükümdar Yeni dönemin teknolojik altyapısı, demir aletler, si­
yoktur ki, kendi isteklerini gerçekleştirebilmiş olsun." lahlar, süvari birlikleri, saban öküzleri ve daha de et­
Zi Chan bunu tersinden söylemişti: "İnsan birşeyi is­ kin hale gelen savaşma ve yönetme yöntemleriydi.
temekle yalnızca, bu gerçekleşemez. Çoğunluğa kar- Son dönem Shang hanedanı yerleşimlerinde dövme

66
1978'de yapılan kazılar
sonucunda, Hubei eyaletindeki
YI Markisinin anıtmezanndan,
Savaşan Devletler dönemine alt
64 tane bronz blan-çanı
çıkarılmıştır. Bu çanlar, ıaş

eşyasıyla blrlikte, ilk

zillerle ve çok sayıda gömü

konumlarında bulunmuşlardır.
Her çanın Qzerine işlenmiş

Bunlar, L-biçlmli blr çerçeve

işaretler, notaları göstermektedir.

içinde üç sıra halinde

düzenlenmişlerdir. rom nota
kümesinin oluşturduğu gam, do

genişlik beş oktavdır. Eski Çin

majöre benzemektedir ve

müziği, taş zillerle çanların

önemli rol oynadığı bugünkü
Batı müziğine benzer bir sese
sahip olmuş olmalıdır.

demir çok az miktarlarda bulunmasına karşılık, dök­
me demir aletler ancak M.Ö.7. ve 6. yüzyıllardan son­
ra yaygınlık kazanmıştı. M.Ö.6. yüzyılda demir kılıç,
bronz hançer-baltasının veya baltalı kargının(teber)
yerini aldı ve tatar yayı icat edildi. Piyade askerleri,
Han devleti askerlerinin yüz maskeleri gibi demir
zırhlar giyerlerdi. Step kültürlerinin etkisi altında, ar­
tık atlar sadece savaş arabalarını çekmek için kulla­
nılmıyor, üzerlerine biniliyordu. Bir kuzey devleti
olan Zhou, barbar giysilerinin, özellikle de pantolo­
nun giyilmesini, süvari ihtiyaçları bakımından zorun­
lu kılmıştı. Barbar usulü at üstünde ok atma, Çinli
soylulara zevk veren bir beceri haline gelmişti. Ku-
şatma savaşçılığı da muhasara kuleleri ve tünel ka­
zıcılığıyla beraber ortaya çıktı. Su Qin'in görüşüne gö­
re "Bir ya da iki ayda muvaffak olan bir kuşatma son
derecede kısa bir kuşatmadır." Savaşmak proesyonel
bir beceri haline gelmiş ve harp sanatı üzerine ince­
lemeler yazılmaya başlanmıştı.
Tarımdaki ilerlemenin nedeni sadece demir aletler
ve ehlileştirilmiş öküzlerin (ki bu sonuncular Qin'in
özelliğiydi) kullanılması olmayıp, sulama sistemleri
ve kurutma kanallarına da dayanmaktaydı. Bu geliş­
meler, ordularda ve Çin dünyasını çaprazlamasına
kesmeye başlayan kamusal yolların yapımında belir­
gin insan gücünü seferber etme anlayışının aynısı bir

67
hava içinde olanaklı kılınmıştı. Lord Shang'ın aldığı önlemlerin bir ürünü olan Qin
Erdem veya şeref aramaksızın etkinlik peşinde ol­ devleti öbür Çinliler için hem hayranlık, hem de kor­
mak biçimindeki yeni yöntemin anlayışı, M.Ö. 4. yüz­ ku kaynağıydı. Su Kin, bu devlet hakkında, "bereket­
yılın ortalarındaki Qin ıslahatlarında en aşın biçimiy­ li tarlalar, müreffeh insanlar, 10.000 savaş arabası,
le görülebilir. Bunlar, geleneksel olarak, sonradan bir milyon ateşli cesur asker, bin mil boyunca uza­
Qin'in başbakanı olan doğuştan Wei'li Lord Shang'­ nan zengin, ekilmemiş toprak ve savunulabilen hu­
ın adıyla birlikte anılır. Lord Shang eski soyluluğu or­ dutlar içine yerleştirilmiş bir zengin birikim - gerçek­
tadan kaldırarak, yerine muharebelerde kesilen düş­ ten bir doğal zenginlikler deposu, dünyanın en deh­
man kafalarının sayısına dayalı rütbelerden oluşan şet verici devleti" diye söz etmişti. M.Ö.4. yüzyılın so­
yeni bir soyluluk yarattı. Ülke, yönetsel bölgelere bö­ nunda Qin'in başbakanı Zhang Yi, kralına şöyle de­
lündü. Eskiden bir tımar sahibine, ortak vergi borcu di: "Ana ve babalarının yuvalarından koşup gelen er­
altında bulunan aile gruplannca ekilen topraklar özel kekler, hayatlarında bir tek düşman görmemiş olma-
mülkiyete dönüştürldü. Tarlaların alınıp satılmasına
izin verildi. Belli bir düzeyin üzerinde ürün alabilen
köylüler, angarya hizmetlerinden bağışık sayılıyorlar­
dı. Aileler, mensuplarının iyi davranışlarından yet­
kililer önünde karşılıklı olarak sorumlu tutuldukları
gruplar biçiminde örgütlenmişlerdi. ülkede seyahat
etmek, sadece bu izne sahip olanlar için mümkündü.
Avareler, serseriler ve caniler devletin kölelerine dö­
nüştürülmüşlerdi. Ölçü birimleri standartlaştırıldı.
Ödüller ve cezalar mekanik bir kesinlikle uygulanır­
dı. Diğer devletlerde eğitimin temelini oluşturan kut­
sal metinler yok edildi.

; \
• '

Sılvarilerin zırhları
piyadelerinkinden farklıydı;
ceketler bileğe kadar tabaka
tabaka uzanıyordu; geniş
baldırlıklar, görece dar
elbiselerle deri botların üzerine
giyllmekteydi. Atların k°'um
takımları dert kayışlardan ve
bronz halka ve dılğmelerden
yapılmıştı.

68
}arına rağmen, savaş seslerini duyunca ayaklarını ye­
re vurup tepinir, göğüslerini açarlar ve en ön safta öl­
me azmiyle çıplak kılınçların veya kor haline gelmiş
kömür yataklarının üzerine atlarlar. İşte bu, Qin ile
(Qin aleyhtarı] İttifak a,rasındaki farktır." Ancak, Qin'li
Lu-lian, "Qin ülkesi ahlakı bıraktı... Subaylarını ka­
ba güçle ve halkını vahşetle yönetmektedir" derken,
birçok Çinli adına konuşmaktaydı. Ayrıca, Wei'li Zhu
Ji'nin aşağılaması daha da korkunçtu. Qin, diyordu: /
"Barbarlarla aynı adetleri paylaşıyor. Bu devlet, bir /
/
/,,

/,�'
/ ,

//
.·/
.
.

kaplanın veya bir kurdun ahlakına sahiptir. Zulüm­

den zevk alır, kazanç peşinde koşar, iyiniyet, edepli
dürüstlük veya erdemli hareketten hiç nasibini alma­
mıştır."
Qin, sistematik yaklaşımı ile bir istisnaydı. Fakat,
başka devletlerin devlet adamları Qin'in sonuç elde
etmeye verdiği önemi paylaşıyor ve hatta kendi ger­
çekçiliklerinden kinikçe bir tür gurur duyuyorlardı.
Bu tavrın tipik bir örneği, Su Dai'nin Yan devleti kra­
lına söylediği sözlerde görülür: "Ben ilerleme ve çı­
kar için uğraşan bir insanım. Rüşvet yememe dürüst-

69
 lüğünün kişisel başarıyı bütünüyle umut�uz kıldığı:
. .
nı düşünüyorum. Doğruluğun ise, kendı ge�ımı�ı
sağlamayı veya bir mekan sahibi olmamı �umku�
.
kılamayacağını düşünüyorum. Hayırseverlık ve du­
rüstlük uygulayanlar sadece kendi tatminlerinin pe­
şindedirler." Böylece, bu dönemde Çinli ruhunu� en
kalıcı gerilimlerinden biri de doğmuş oluyordu: Sıya­
set, yetenekli bir kişi için, bir çok bakımlardan şeref­
li istenilir sosyal açıdan beğenilen bir uğraş olarak
gÔrünmekteyse de, aynı zamanda, doğası gereği, dü­
zeltilmesi olanaksız bir biçimde kirleticiydi. Yan Chu,
kendisine bir makam teklif eden Qi kralına söylediği
şu sözlerle bu çelişkiyi çok zarif bir tarzda dile getir­
. yuvarlak bozukluklar M.ô. 4. ve
mektedir: Yeşim taşı dağlarda bulunur. Ancak ışlen­
diği zaman hatası ortaya çıkar. Elde edilen son ürün
hala çok değerlidir fakat, onun bozulmamış bütün­
lüğü artık kaybolmuştur. Taşralı bir eşraf basit bir ya­
şamdan gelir. Eğer seçilip, herhangi bir hizı:ı�t ��r­
şılığında bir ödeme elde ederse, gerçi şerefını yıtır­
mez, ama ruhu ve kişiliği, bütünlüğünü bir miktar
kaybeder. Ben eski usullerime dönmeyi tercih ediyo­
rum. Sadece acıkınca doymak için yemek yemek, et
yemekleriyle zarif bir biçimde beslenme�e yeğdir. J:I�­
zur içinde yürümek, devlet arabasına bınmekten ıyı­
dir."
Bu çağın bir diğer yeni özelliğinden burada söz edil­
meye değer. Bu da, ticaretin gelişmesidir. Hemekadar
ticaret konusunda doğrudan bilgilere sahip değilsek
de onun önemini edebiyat alanındaki pazar yeri ile
ilglli benzetmelerden ve resimlerden çıkarabilmekte:
. nilgi sonucunda durmuştu. Wei böyle kuvvetten düş­
yiz. M.Ö.3 yüzyılın ortalarında Qin'li Lü �uwe� gıbı
tüccarlar bazen çok yüksek makamlara gelırlerdi. Yol­
larda geçiş ücreti alınan kapılar vardı; tüccarlardan
vergi toplanıyor, ortasından kırılmış sopaların birleş­
tirilmesine dayalı yazılı kontratlar ve değişik devlet­
lerce çıkarılan dökme paralar bulunuyordu. Kuzey­
de batıda ve merkezi bölgelerde, bugüne kadar teş­
hi� edilebilmiş 142 darphanede, çapa biçimine ben­
zeyen bronz paralar basılmaktaydı. Doğu'da bıçak bi­
çimli bir madeni para yaygındı. Güneyde ise, ufak t�­
fek alışverişlerde şeytan minaresine benzeyen den�z
hayvanı kabuğu biçiminde bronz sikkeler, daha bu­
yüklerinde ise damgalanmış altın çubuklar kullanı­
lıyordu. Savaşan Devletler döneminin sonuna doğru
ortası delik yuvarlak paralar basılmaya başlandı,. Bun­
lar, daha sonraki biner biner iplere dizili ünlü Impa­
ratorluk nakil parasının öncüleriydi.
Savaşan Devletler dönemi tarihinin ayrıntıları hak­
kındaki bilgimiz aslında oldukça yüzeyseldir. Her bir
ülkeye ait belgelerin çoğu, M.Ö.3. yüzyılın sonların­
da Qin'in ilk İmparatoru* tarafından, ileride yerel
yurtseverliklerin yeniden doğuşunu önlemek için yok
edilmişti. Elimizdeki bulguların bölük pörçük oluşu,
ayrıca, tamamlayıcı bilgi olarak kullanmamız gere­
ken edebi kaynakların yarı- hayali niteliği gibi sorun­
ları gözönünde bulundurmaya çalışarak, yine de üç
ana kronolojik evreyi gözlemleyebilmekteyiz.
ı . Kuzeyin parçalanması (M.Ö.480'den M.Ö.340 ci­
varına kadar}.
M.Ö.5. yüzyıl boyunca, Jin devleti üç parçaya bölün­
müştü: Zhao, Wei, Han. Bu devletler, Jin düklerinin
etkin iktidarlarını azar azar ele geçiren altı büyük ai­
leden üçünün adını taşımaktaydı. Bir dördüncü aile
de, başlangıçta çok güçlü olan Zhi kontunun ailesiy­
di. 454 yılında, kont kendisinin ve Wei ile Han'ın güç­
lerinin başına geçerek, Zhao'ya, müstahkem yerleri
olan Jinyang'da (bugünkü Taiyuan} saldırdı. Gündem­
deki sorun, yıkılmış olan diğer iki büyük aileye ait top-
" tik imparator• Shih Huang·ti; Qin deDletinin ilk imparatorunun kul­
landıgı ünvan, 6zel ad olarak belirtilir. {ç.n.J
70
rakların paylaşımıydı. Ancak, asıl sorun, kontun jin'i M.Ö. ikinci bin yılda, deniz
kabukları, kendine özgü bir
denetlemek istemesiydi. Kuşatma bir seneden fazla de�eri bulunan bronzun aletler
sürdü. Kenti sel altında bırakmak için güzergahından ve silAhlar için bir değişim aracı
özellikle saptırılan bir nehir, kale duvarlarının tepe­ olarak kullanılmasından önce,
değerli paralar olarak
sine iki metre kalıncaya kadar yükselmişti. Gelenek­ kullanılıyordu. Anyang'da,
sel vakanüvislerin özlü deyişiyle, "insanlar yemek yi­ Shang'h Kral Wu-dlng'ln saraylı
yebilmek için çocuklarını değiştokuş ettiler." Zamanla karılarından biri olan Fu
Hao'nun anır-mezarında 7000
Wei ve Han'ın önderleri, Zhao yıkılırsa, ondan sonra deniz kabuğu bulunmuştu.
kendilerinin Zhi kontunun en muhtemel kurbanları M.Ö.7. yüzyılda, resmi paranın
uygulamaya konduğunu gösıerlr
olacaklarını anladılar. Dolayısıyla onu öldürerek ba­ bir biçimde, bronzdan bel-ve­
rışı sağladılar. Zhao ailesinin başı, kontun kafasını ci­ bıçak biçimli bozukluklar
lalatıp içki kadehi olarak kullandı. dökülüyorlardı. Ortasında kare
biçimli ve deliğin bulunduğu
Wei devleti, M.Ö. 424-387 yılları arasında hüküm­
dar olan Wen dükü döneminde kısa bir parlak dönem 3. yüzyıllarda kullanılmışu ve
yaşadı. Konfüçyus'un müridi Zi Xia gibi seçkin �ş�­
izleyen 2000 yıl boyunca, küçük
değişimler bakımından standan
ler sarayının müdavimleriydi. Dükün bu değerlı kı­ bir araç olmuştu.
şiler hakkındaki saygılı tutumu, Duangan Mu için ifa­
de ettiği düşüncede görülebilir. "Ben nasıl iktidarın
birinci derecesindeysem, o da erdemin enüst derece­
sindedir." Dük Wen'in hükümdarlığı sırasında, Li Ke
daha sonra Han hanedanına örnek oluşturacak Wei
yasalarını kaleme almıştı. Ayrıca Li, hükümetin bol­
luk dönemlerinde tahıl satın alıp, açlık dönemlerin­
de bunları satması fikrini ilk ortaya atan kişiydi.
Wen Dükü'nün ölümüyle, Wei, iç savaş ve dış bas­
kılardan dolayı zayıfladı. M.Ö.350'li yıllarda, (her za­
manki kraliyet sıfatı ile söylersek} Kral Hui'ni.n yöne­
timinde bir canlanma olmuş, fakat, bu da M.Ö.341 yı­
lında Qi devleti tarafından gerçekleştirilen büyük ye­
müş bir biçimde ancak yaşamını sürdürebilirken,
Kral Hui'nin sarayı dönemin aydınlar merkezi hali­
ne gelmişti. Sarayın ünlü aydınları arasında, Daoist
Zhuang Usta, mantıkçılar, Hui Usta ve Gongsun Lun
vardı. Sonraki Konfüçyusçuların en ünlüsü olan Me­
nicus da ziyaretçilerdendi.
Han, bunlardan daha da küçük bir devletti, ama
Çin'in en iyi tatar yayları ve en mükemmel kılıçlarıy­
la ünlüydü. M.Ö.4. yüzyılın sonunda, Qin'li Zhang Yi,
o ülke hükümdarının yüzüne, hakir gören bir ifadey­
le, "dar, fakir ve dağlıktır" diye Han devletini betin:ı­
lemişti. ülke halkı "fasulye ve lapa yerler. Sadece hır
hasat mevsimi dahi kötü gitse, senin yurttaşların ka­
rınlarını posa ve pis tortularla doldurmaktan mutlu
olurlar" demişti. Han devletinin önemli bir başarısı,
M.Ö.375 yılında Zheng devletini fethetmesi ve onu
kendi içine almasıydı.
Kuzeydoğuda, büyük Qi devletinde 5. yüzyılın ba­
şından itibaren Tian ailesi eg�mendi. Aslında, çok da­
ha sonraki bir dönemde M.0.4. yüzyılın başlarında
resmi olarak bu devleti ele geçirdiler. M.Ö.490 yılın­
da Tian Qi tarafından gerçekleştirilen darbe, ailenin
siyasal üslubunu göstermektedir. Tasvip etmediği bir
dükü devirdikten sonra, onun yerine seçtiği adayı, ül­
kenin ileri gelenlerine vermış olduğu bir ziyafette, çu­
valdan çıkararak takdim etti. Oğlu Tian Cha�g, bir
sonraki düke yaptığı şu öneriyle hatırlanır: "Insan­
ların istediği faydalardır. Bunları sen yerine geti�e­
lisin, Prensim. İnsanların korktuğu şey cezalardır. Izin
ver de ben uygulayayım." Dük kabul etti ve gerçek
iktidar Tian Chang'ın eline geçti. Tian Chang, yüzden
fazla sayıda olağanüstü uzun boylu güzellerden olu­
şan namlı haremini, misafirlerinin ve yandaşlarının Sagda: Zhou hanedanı dönemine
zevkine tahsis ederek, siyasal bağlılıkları pekiştirdi.
ait bir generali temsil eden bu
çizim, kazılarda elde edilmiş
Tian soyunun en dikkate değer hükümdarlarından materyale dayanmakıadır.
Botları, deriden yapılmış olacak
biri Kral Wei idi. Tahtta bulunduğu sırada, ilk dokuz
ve üzerinde büyük başlı madeni
yıl, görevlerinin hiçbirini üstlenmeyip zevk ve sefa çiviler bulunacaktı. Göğüslük,
içinde bir hayat yaşıyor, bakanlarının de'l<'.leti istedi�­ taotie canavar maskesiyle süslü
olup bronzdan yapılmıştı.
leri gibi yönetmelerine izin veriyordu. M.Ö.349 yılı cı­ Miğfer, Romalı türlerle çarpıcı
varında, birdenbire siyasal faaliyete girişti ve birkaç bir benzerlik gôstennektedlr.
Savaşan Devletler ve Qln'l.n
yükselişi, M.Ö.350-249
Batı devleti Qln'ln, Çin
dünyasının geriye kalan
- M O 35() dolaı1ar nca a� d �
B M ô 315 dolaılanna kactaıt. mııııar
t �·

kesimine egemen olacağı bir
4. yüzyıl ortalarındaı: 3. yüzyıl
noktaya kadar yükselmesi, M.Ö
Xiongnu
CJ M O �88 ddal1ar na !<adar< azanırrJar
c::J M O 249 dolay""'' ıaca"'< <azanmlar

ortalarına kadar yaklaşık yüz yıl CJ M O 249'dı -�A ba� ms z oıaı Çı:- oe•<ıt> ;

+- V(}tJ�
sOrmO.ştü. Bu devlete yenik
do.şenlerin ona karşı birleşme CJ Çniı-ol�a·1an bôl11
konusundaki yeteneksizlikleri hır -·- deliet snr·

� Zhcu -·atO'U"Uı :HiS•

yana, Qln'in tlerl�ylş:, üç temel
güç kaynağına dayanmıştı:
Shang Yang'ın yönetsel ve oe;ıeı ba$1<en· ec
,.,...�����IE-__;+-_g��-:t�-+1-''-<;:--1:----...__....,.
ıoplumsal reformları Shu'da '.soıtral{ t>aş<r.lltf "u-:ıaraial'ı.'""'ştJr
• c·u
zengin ve gOvenllkll bir art ülke
elde etmesi ve kendisine Han
Nehri vadisinin kuzeyiyle San • �a.. ıse;ı mı$;
Nehir'in dağları terkettiğl aşağı
kesimine geçiş noktalarını
a Q•n fseç tııışı

egemenliğinde tutmasını Zlıao

sağlayan kilit stratejik noktaları • ı·ı�

adım adım ele geçirmiş olması
•
Geriye kalan Çin devletlerinin ilk
imparator tarafından, sonradan
hızlı bir biçimde adım adım ele
geçirilmesi, kendisinden
öncekilerin bu çabalarıyla

SARI DENiZ
olanaklı k.ılınmıştı

lOO m l �
beceriksiz memuru kaynar suda haşlayarak öldürt·
tü, ayrıca, Zhao ile Wei'ye karşı muzafferane bir sa·
vaş yürüttü. Bu kralın M.Ö.320 yılında ölümüne ka·
dar Qi, devletlerin en güçlüsü olarak saygı görmüştür.
2. Qin ve Chu'nun yükselişi ve güç dengesi üçgeni·
nin kuruluşu (M.Ö.340-280). Bu dönemde bir batı dev­
leti olan Qin'in güçlenmesi dramatik boyutlarda art·
mıştır. Bu durum, kısmen daha önce sözü edilen iç
ıslahatlara bağlı olup, kısmen de M.Ö.4. yüzyılın son
yollarında bugünkü Sichuan eyaleti olan büyük ve be­
reketli iç bölgenin fethinin sonucuydu. Aşağı yukarı
aynı zamanda, güney devleti Chu, aşağı Yangsi'deki
benzeri bir bereketli iç bölgeyi mahvederek ele geçir·
di. Bir süre için Qi, Qin ve Chu arasında üçlü bir güç
dengesi oluştu.
İki dizi fela.ket, M.Ö.3. yüzyılın ikinci yarısında Qi
ve Chu'nun gücünü azalttı ve bu dengeyi bozdu.
M.Ö.284 yılında, Qin, Chu, Yan, Zhao, Wei ve Han'dan
oluşan bir ittifak, Qi'ye saldırdı. Yan'lı general Yo Yi,
bunun üzerine bu kuzeydoğu devletini iki kenti dı·
şında istila etti ve altı yıl boyunca bu beldenin dere·
beyi oldu. Güneyde ise, M.Ö.4. yüzyılın son ve M.Ö.3.
yüzyılın ilk yıllarında Qi, Chu'yu büyük yenilgilere uğ·
ratmış ve Han nehri vadisinin yukarı kısmını yara·
rak Chu'nun doğal savunmasında gedik açmıştı. Bu
taarruz, M.Ö.280 yılında tekrar edildi, iki yıl sonra da
gaddar ve parlak Qin generali Bo Qi, Ying'deki Chu
başkentini aldı. Böylece, Chu'nun gücü hızla çökme·
ye başladı.
Daha sonra Qi, general Tian Dan'ın dehası ile tek·
rar eski haline getirildi. Ancak, Çin tarihinin yanlış
bilgi yayma, propaganda ve psikolojik savaş yapmak·
ta en etkin uygulayıcılarından olan bu generalin uğ­
raşına rağmen, artık M.Ö. 349 yılı dolaylarından sonra
direnmek için gerekli siyasal istek kalmamıştı. Qi, ba­
rış halinde yaşamasının bedelini Qin'e yenik düşen
diğer devletlere hiçbir yardımda bulunmamakla öde­
mişti. M.Ö.221 'de hiçbir direnme göste�eksizin tes­
lim oldu.
Çeşitli reformlarla yenilenmiş Qin'in elinde yenil­
gilere uğrayan Zhao Kralı Wuling üzerinde bu durum
bir şok etkisi yaptı. Kral, ülkesini ayakta tutabilmek

71
 için bir strateji oluşturmaya çalışarak, M.Ö.307 yılın­
da, barbar giysilerinin (özellikle de pantolonun) giyi­
mini ve barbar tipi at üzerinde ok atmayı, daha önce
de belirtildiği gibi, emretti. Çin değerlerine ihanet et­
tiği yolunda çok ağır eleştirilere uğrayınca da Wuling,
kendisine kara çalanlara, "Bilge, içinde bulunduğu
yeri gözlemler ve gerekli olan ne ise ona uyar" diye
cevap verdi. "Devletin menfaatleri konusunda da,"
diye ekledi, "kendimize her zaman eski çağdan örnek­
ler bulmak zorunda değiliz." M.Ö.296 yılına kadarki
dönemde, yeni güçlenmiş olan Zhao, kendisiyle Yan
arasında bulunan küçük Zhongshan devletini ele ge­
çirdi. Ancak, Zhao'nun yeni gücünün çoğu Kral Wu­
ling'in hatalı bir kararla tahttan feragat etmesi sonu­
cunda ortaya çıkan hizip çatışmaları yüzünden yiti­
rildi. Ayrıca, 280'li yıllarda Qin ile kurduğu dar gö­
rüşlü ittifaktan dolayı, batıda gittikçe büyüyen bu teh­
dit karşısında kendisine en uygun müttefik olabile­
cek devletlerle de savaşmak zorunda kaldı. Kısa bir
zaman sonra, Zhao da ciddi bir muhalefet yapamaz
hale geldi.
3. Qin'in Zaferi (M.Ö.280-221)
Qin'in M.Ö.316 yılında Sichuan bölgesinin Shu dev­
letini yıktıktan sonraki genişlemesini gösteren hari­
ta�a da görülebileceği gibi, Qin daha M.Ö.288 yılına
gelindiğinde, ilk sınırlarının ötesinde önemli ilerle­
meler gerçekleştirmişti. Artık Kuzey Çin ovasına ve
Han Nehri vadisine erişmek kesin olarak elindeydi.
Bundan sonraki 40 yıl sürekli bir biçimde yeni top­
rakların elde edilmesine tanık oldu. Fen Nehri vadi­
sinin yukarılarına doğru genişleyerek bugünkü Shan­
si'ye ulaştı; doğuda bugünkü Luoyang'a yanaştı; gü­
neydeki yayılması, daha önce de belirtildiği gibi, Chu
devletinin Ying'deki (bugünkü Jiangling) tarihsel baş­
kentini ele geçirmesiyle sonuçlandı. Böylece, M.Ö.249
yılana kadar, Qin'in maddi ha.kimiyeti olağanüstü
kapsamlı bir boyuta ulaşmıştı. Elindeki bölgeler, gerçi
tam gelişmemiş yöreler olmalarına rağmen, neredey­
se diğer Çin devletlerinin tümünün büyüklüğüne eşit­
ti. Nüfusu da, büyük bir ihtimalle, tek tek, herbir dev­
letinkinden fazlaydı. Qin devletinin elinde varolan
kaynakların çokluğu ve zenginliğinin işaretlerinden
biri, son 14 yıl içinde Zhao ve Chu tarafından ağır ye­
nilgilere uğratılmasına rağmen, bu olayların Qin sa­
vaş makinesinin ivmesini hiçbir biçimde etkilememiş
olmasıdır. 240'lı yıllarda, iki devasa sulama sistemi­
nin kullanılmasıyla Qin'in yiyecek stokları artırılmış·
tı. Bunlardan biri Chengdu ovasının üstündeki Min
Nehri sistemi; diğeri ise Wei Nehrinin kuzeyinde uza­ !arın son evrelerini gerçekleştirmiştir. En son dönem­ Bu karmaşık sOslO altın kabza,
nan Zheng Guo kanalıydı. Bu kanal, Jing ve Luo'yu de ortaya çıkan, M.Ö.230-221 yılları arasındaki olağa­ kafes biçimli sOsleme üslObuna
izin veren "kaybolan mum"
birleştiriyordu. Önemli bir diğer metal de demirdi. nüstü hızlı fetihlerin sonucunda, Han, Wei, Chu, Zhao, yöntemlyle dökOlmüştO.
Shu'nun ve sonra da Luoyang'ın hemen güneyinde­ Yan ve Qi'nin birbiri ardına ele geçirilmeleri, toplam Birbirine geçmiş hayvanların
kıvrılıp bükülmeleriyle ve
ki Nanrang komuta bölgesinin ele geçirilmesi, Qin'i sürecin aslında yaklaşık yüzyıl sürdüğünü gözlerden bunlardan soyutlanmış
Çin'in en iyi iki demir işleme merkezine sahip kılmış­ saklamamalıdır. yuvarlaklı figürlerden oluşan bu
tı. Daha önceki yüzyılda, Shang Yang'ın gerçekleştir­ Yukarıdaki sayfalarda özetlenen 2000 yılı aşkın ta­ düzenlemenin bütürtlüğü, M.Ö. 5
ile 3. yüzyıllar arasının sOsleme
diği reformlar, Qin'e diğer hasımlarına oranla daha rihe tekrar baktığımızda, Çin kültür bölgesinin, Eski desenleri bakımından tipiktir.
çok tahıl vergisi toplayabilmeyi, askeri güç oluştur­ Dünya'nın büyük bölümünün ortak mirası olan bir
mayı ve kamu işletmeleri için daha fazla angarya ça­ Neolitik temelden başlayarak kendi farklı uygarlığı­
lışan işçi veya köle elde etme olanağını sağlamıştı. nı bu süreç içinde geliştirdiğini söyleyebiliriz. Bu ge­
Qin devleti, kaba saba, fakat etkin bir askeri-tarımsal lişme, kısmen dışarıdan alınanlarla, kısmen de oriji­
meritokrasiydi (liyakatliler egemenliği) Qin'in en bü­ nal yeniliklerle elde edilmişti, ancak, bu ikisi arasın­
yük devlet adamlarının, örneğin Yang'ın kendisi, Lü daki gerçek dengenin belirlenmesi hAlA zordur. Öğe­
Buwei ve Lü'nün M.Ö.237 yılındaki düşüşünden son­ lerin biraraya gelmeleri, hiç tartışmasız, kendine öz­
ra birleşme işinde önderlik eden en nüfuzlu bakan gü bir biçimde olmuştur. Çin'in en derin kültür özel­
olarak Li Si gibi kimselerin, aslında, Qin'in yerlileri liğini oluşturan bu düzlem, ileriki çağlarda azar azar
olmamaları dikkat çekicidir. Qin'in kendi soyluları aşınmaya uğrayıp ve bazen farklı dönüşümlere uğ­
ise, yönetimde çok kısıtlı bir rol oynamaktaydılar. Kral rayarak başka öğeler tarafından gizlenmiştir. Ancak,
Zheng, yani geleceğin İlk İmparatoru, 12 yaşında bir bugün bile, başka hiçbir yerde görülmeyen bir boyut­
erkek çocuğu olarak tahta çıkmış, sadece kendisin­ ta, Çin'in kültür görüntüsünün temellerini teşkil et­
den öncekilerin uzun zamandır geliştirdikleri plan- mektedir.
72
AKRABAIJK VE KRALLIK
Shang Toplumu
Shang ve Batı Zhou dönemlerindeki Çin toplumu bir
akrabalıklar ve krallıklar düzeni olarak tanımlanabi­
lir. Bu iki kurum, birçok yönden birbirine bağlıydı.
En belirgin olanı da, atalara tapınmanın oluşturdu­
ğu özgün usullerle gerçekleşiyordu. Örneğin, Shang
döneminde, bütün Shang halkı veya aşireti kralın
genç akrabaları sayılırdı. Bir tek kral ve yaverlerinin
-sadece ölmüş krallar için değil- bütün atalar için
adak adama hakları vardı. Ataların güçlerinin yaşam
içinde devam ettiğine inanılırdı. Onlar, bu görevi bü­
tün toplumun temsilcileri olarak yerine getiriyorlar­
dı. Batı Zhou, kendi vasallarına ait hanelerde, vasal­
lar da, aynı biçimde, kendilerine tAbi olanlara ait ha­
nelerde atalara ilişkin inançların çoğulluğunu destek­
liyor veya kabul ediyorlardı. Shang'ınkinin aksine, ta­
pınanların ibadetleri kendilerine bağlı soy çizgisine
sıkı sıkıya bağlı kılınmıştı. Siyasal açıdan bu düzen
daha sonraki hanedanın ademi merkeziyetçi derebey­
lik düzenine [feodalizme] benzemektedir. Bu dönem­
de, akrabalık yapıları ve kişilere verilen isimler, da­
ha da karmaşıklaşmıştı. Zamanla, orta ve son dönem
Zhou'da, açıkça tanımlanmış aile ve soylar ortaya çık­
tı. Bunlar, atalara tapınma ve yas tutmak için oluştu­
rulmuş girift hiyerarşiler içinde örgütlenmişlerdi.
Shang akrabalık grupları ise kendilerini tanımla­
mak için törensel tunç vazolara işlenmiş, resimle ya­
zı arası amblemlerle belirtilirlerdi. Bu amblemler in­
sanların çeşitli faaliyetlerini, ayrıca silAhlar, iki uçlu
saban sopası gibi aletler, binalar, mezarlar, kurban
hayvanları için hazırlanmış ahırları göstermektedir.
Bu akrabalık grupları, muhtemelen, kraliyet ailesine
belirli meslekler veya sorumluluklarla bağlıydılar.
Shang'ların soy ağaçları vardı, ancak soyadları
(xing) yoktu. Nesiller arasındaki farklılığın belirtilme­
sine rağmen, belli bir babanın soyundan olmak faz­
la önemsenmezdi. Bu bağlamda, daha sonraları çok
önemli olacak "evlada yakışır saygı" (xiao) erdemi­
ne ilişkin birşey yoktu. Askeri birlikler de, muhteme­
len akrabalık bağlarına dayanıyordu. Modern Çince'­
de "aile" anlamında kullanılan sözcüklerden biri olan
(zu)'nun biçimi bir bayrak ve ok göstermektedir. Ak­
rabalık grupları tipik bir biçimde kendilerine ait olan
küçük kentlerde odaklaşmışlardı.
Shang krallığı, kraliyet akrabalık grubunun kutsal
ve dinsel hükümranlığı niteliğindeydi. Kral, ruhlar ve
insan dünyaları arasında arabulucu durumundaydı.
Kralın, ruhları yöneten Tanrı'nın (Di) soyundan gel­
diğine inanılıyordu. Di sözcüğü son iki Shang hüküm­
darı- m ölümlerinden sonra aldıkları isimlerinin bir
par.,.asını oluşturmuştu. Bu krallar veraseti aynı ku­
şak içinde devretmek yerine, babadan oğula veraset
yöntemini tercih ederek kendilerini kraliyet soy gru­
bunun geri kalanlarından üstte tutmaya çalışmışlar­
dı. Bin sene sonra bu sözcük, "imparator" sözcüğü
için kullanılan terimin (huangdi) bir parçası haline
geldi.
Shang'lar için ruhların bir kraliçenin başağrısı, bir
akraba grubunun hasadı, savaşta zafer veya yenilgi
gibi, olup biten herşeyi denetlediklerini anımsarsak,
kralın dinsel rolünün önemi büsbütün açıklığa kavuş­
maktadır. Ruhların niyet ve isteklerini fal yoluyla an-
lamak, kötülüklerini etkisiz kılmak ve lütuflarını ka­
zanmak, son derecede hayati ve hiç bitmeyen bir uğ­
raştı. İklim bile, onların amaçlarını anlamak için sı­
kı sıkıya incelenirdi. Örneğin gökkuşağı, ırmakların
suyunu içen iki kafalı bir yılan olarak görülürdü. Gö­
rünmesi ise felAketlerin geleceğinin habercisi olarak
addedilirdi. RüzgArlar Tanrı'nın ulakları, tılsımlı kuş­
lardı. Bir zamanlar tıpatıp aynı olan "Rüzgar" ve "An­
ka Kuşu" (feng) sözcükleri, Çinliler sonradan bunla­
rın ortak köklerini unutunca birbirlerinden ayrıldılar.
Evreni saran ruhlar gücü, dini törenlerde kullanı­
lan Shang bronz vazolarının bolluğunda duyumsana­
bilir. Birçoğu, meşum bir cin olan taotie maskesini
taşır. Bu cine sınırların koruyuculuğu yaptırılırdı. An­
cak, bazı bilim adamları bu şekli, dünyanın çeşitli var­
lıklarını temsil eden, birleşik, tek bir simge olarak yo­
rumlamaktadırlar. Bu simgenin öküz boynuzları, fil
kulakları, kuş pençeleri, insan gözü ve ejderha ibiği
parçalarından oluştuğu söylenir. Bir başka simge ise
ağustos böceğiydi. Bu şekil yaşamın geri geldiğini ve
yenilendiğini temsil etmektedir. Buna karşıt bir biçim­
de, orta ve geç dönem Zhou bronzları, atalara tapın­
mak için kullanılmalarına rağmen, laikleşmiş bir tarzı
yansıtır ve tek bir önemli desenle bütünleşmiş olmak­
tan çok süslenmişlerdir. Bu bronzlar, çoğunlukla, kra­
liyet armağanlarını ve atamaları kaydeden yazılar ta­
şırlar.
Shang kralının belirli kutsal yerlerde kendisine öz­
gü olan kurban etme hakkını kullanması, siyasal üs­
tünlük iddiasıyla eşdeğerdeydi. Bazen, elçilikler, si­
lahlı muhafaza altında, başkenten uzak yörelerde bu
törenleri yapmaya yollanırlardı.
Başkentin dışında, kralın akrabaları, oğulları ve ba­
zen de kraliçe tarafından yönetilen kentler vardı. Bun­
lardan ötede, kimi kez kentlerin aralarına serpiştiril­
miş bir biçimde müttefiklerle bağımlı astlar arasın­
da bir yere sahip bulunan güçlü aşiretler tarafından
yönetilen bölgeler bulunuyordu. Fetihten önceki Zhou
bunlardan biriydi. Daha da uzaklarda ise Jiang ve Nan
gibi insan kılığına bürünmüş şeytanlar olarak algı­
lanan Çinli-olmayan halklar vardı.
Yakın zamana kadar, Halk Cumhuriyeti'nin arkeo­
logları, siyasal ortodoksiye uymak için, Shang'ı "kö­
leci toplum" olarak tanımlamak zorundaydılar. Ço­
ğu hala bu tutumdadır. Nüfusun bir kısmının köle ol­
duğu elbette muhtemeldir. Örneğin yakalanan Qiang
barbarları hayvanların bakımında çalıştırırlardı. Şu
ve bu tip bir zorlamanın varolduğu da kabul edilebi­
lir. Ancak, üretim tarzının genel olarak köleliğe da­
yandığı pek olası görünmemektedir. Düzenli bir kö­
le toplama usulü hakkında hiçbir kanıt bulunmama­
sından başka, savaş bütün bir ekonominin temeli ola­
mayacak ölçüde rizikoludur.
Bir yaygın düşünce, devasa Shang mezarlarını in­
şa etmek için gereken emek- gücü ile insanları büyük
çapta kurban etmek için gereken kurbanları ancak kö­
leliğin sağlayabileceğini ileri sürmektedir. Ancak, çok
daha büyük bir ihtimalle, ast akraba gruplarının ge­
çici olarak işe koşulmaları başka işler yanında, me­
zar yapımı için de gerekli emeği sağlıyor ve cenaze­
lere eşlik etmek üzere öldürülenlerin çoğu da olduk­
ça kesin olarak, savaş tutsaklarından oluşuyordu.
73
 Başka savlar, kehanet metinlerinin yorumuna, özel­
likle de jong sözcüğüne başvurarak kendilerini kanıt­
lamaya çalışmaktadırlar. jong sözcüğü daha sonraki
dönemlerde kullanıldığında "kalabalık" veya "kitle­
ler" anlamında çevrilebilir. Bazı metinler bunlara ta­
rım ve inşaat işleri bağlamında değinmektedirler. An­
cak, bu sözcüğün köleler ile eşanlamda olmadığı, aşa­
ğıdaki hususlar dikkate alındığında açıklık kazanır:
(1) jong'lar, kralın şahsı ile yakından ilişkilidir; (2) sa­
vaşa katıldıkları gibi bazen uçboylarına bile giderler­
di; (3) kraliyet ailesi ve bazı memur grupları gibi, kral­
lık kutsama faaliyetlerine tabiydiler; (4) bir okula ve
bir tür eğitL.ne bağlı bulunuyorlardı; (5) kralın onlar­
la ilgili olarak yaptıklarını ifade eden sözcükler, "top­
lamak", "çağırmak", "biraraya getirmek" ve "birlik­
te götürmek"ti. Hiçbir zaman "satın almak", "satmak"
veya "vermek" değildi. Büyük bir ihtimalle arada sı­
rada, çeşitli amaçlar için toplanan askeri muhafız ala­
yıydılar.
Ancak, Zhou döneminde, bronz üzerine yazılmış bu­
lunan ve kentler, kullar, akraba grupları, avam halk,
kahyalar ve köleler, hizmetkarlar ve savaş esirlerin­
den oluşan kraliyet hediyelerine değinen yazıtlar bu­
lunmaktadır. Aynı zamanda, insan satışına, dava yi­
tirenlerin insan ve toprakla bedel ödemelerine ilişkin
az sayıda değinme de vardır. Genel olarak olan bite·
nin niteliği, bir yeri fetheden hanedanın, toplumun
eski düzeni üzerine, kabileler ve akrabalık grupları
aracılığıyla, büyük toprak sahipliğine, zeamete daya­
nan bir aristokrasiyi ve yönetim makamına verasete
bağlı olarak gelme esasını getirmesi gibi görünmek­
tedir. Bunun sonucunda, ortaklaşmacı duygu ve ey­
lem öğeleri ile bağımlılık ve kölelik öğelerini muhte­
melen çok değişik biçimlerde biraraya getiren bir sis­
tem ortaya çıkmıştı.
M.Ö. ilk bin yılın kırsal dünyası, Şarkılar adıyla bi­
linen kutsal yazıların bazı bölümlerinde göze çarpa­
bilmektedir. Bu yazılarda çiftçilerin "binlerce çiftler",
"çok çok uzun sıralar" ve "kalabalıklar" halinde ot
yolduklarını ve atalara adak olarak sunulan alkollü
içkiyi yapmak için üretilen tahılı yetiştirdiklerini oku­
maktayız. Kabilenin başı olduğunu tahmin ettiğimiz
bir "o soydan inmiş"in başında bulunduğu bir otori­
te hiyerarşisinin varlığına ilişkin açık belirtiler bulun­
maktadır. Başka şarkılar, "tarlaların denetçisi"nden
söz etmekte ve çalışanları "çiftlik işçileri", "bizim
kitlemiz" ve hatta (eğer çeviri doğru ise) "bağımlılar"
olarak betimlemektedir. Bir şiir, insanlara sahip ol­
mayı veya en azından kullanılmalarını toprağfi ben­
zetmektedir.
İnsanların toprakları ve tarlaları var ...
İnsanların avam adamları var.
Bu bağımlılığın kölelik olamayacağı, bir yıllık faa­
liyet çizelgesi niteliğindeki bir başka şarkının mısra­
larınca belirtilmektedir.
İkinci ay av zamanıdır ki,
savaştaki becerilerimizi taze tutarız.
Genç yaban domuzlarını kendimiz alır,
Yetişkin olanı ise beyimize sunarız.
Köleler genellikle savaşçı değillerdir. Ortaklaşa ya­
şamın bir diğer kanıtı da, ataları onurlandırmak üzere
her tarım mevsiminin sonunda kamu evinde yapılan
cemaat ziyafetiydi ve ayrıca cemaat içinde ok atma
yarışmaları da yapılırdı.
Bu şekilde birlikte yaşamakta bir ahla.ki üstünlük
olduğu anlayışı, bu tür yaşam biçimini uygulayanla­
rın sayısı sonraki çağlarda azalmışsa da, Çinlilerde
74
tarih boyunca sürmüştür. 13. yüzyıldaki Moğollara ge­ Henan'dakl Xinyang'da bulunan
M.Ö. 4. ve 3. yüzyıllar
linceye kadar birçok hanedan, nesiller boyu birlikte dolaylarına ait bir Chu anıt·
oturan, mülklerini tek elde tutup bölmeyen ve birlikte mezarından kazı sonucunda
çıkarılmış tahtadan bir müzik
yiyen soyları ödüllendirmiştir. Komünizm akrabalık aleti üzerindeki insan ve hayvan
bağları karşısında elbette hasmane bir tavır içindey­ figürleri. Chu sanatları ile kuzey
se de, Komünistlerin yönetimi altında gerçekleştiri­ devletlerininklJer arasında güçlü
bir karşıtlık bulunmaktadır
len kollektifleştirme ile bu eski geçmişi bağlayan ide­ Güneyin Şarkı/an Chu inançları
alist bir çizginin varolması muhtemeldir. hakkında iyi bir kaynaktır ve
bunlar�a gök ve yerin garip
Bu yaşam biçimi, M.Ö.'ki ilk bin yıl içindü büyük ruhlarının ıasarımlan bolca
ölçüde çözülmüştü. Baharlar ve Güzler ile Savaşan bulunmaktadır
Devletler dönemlerinin temel toplumsal birimi üç
nesli birarada tutan aileydi. Bu aile tipi, bir erkeğin
yetişkin oğullarıyla torunlarının, onun ölümüne dek
aynı çatı altında yaşamaları ilkesine göre varlığını
sürdürmekteydi. Bu aile tipi, açıkça toprakta özel mül­
kiyetin ortaya çıkmasıyla, mülk sahibinin ölümü ha­
linde mirasın bölünerek geçmesiyle ve evlatlık sada­
kati ve boyun eğmeye giderek artan bir önem veril­
mesiyle bağlantılıdır.
M.Ö.4. yüzyılın ortasında Qin devletinde, Shang
Yang bu üç kuşaklı aile tipini ortadan kaldırmaya ça­
lıştı. Amacı, baba otoritesini zayıflatarak devlet ikti·
darını güçlendirmek ve daha çok çiftliklerin kurul­
masını sağlayarak devlet gelirlerini artırmaktı. İki ya
da daha fazla yetişkin oğlu olup da, fazla oğullarına
evden ayrılarak kendi mülklerini kurabilmeleri için
gerek mülkiyet paylarını vermeyen avamdan kişile­
rin vergilerinin iki katına çıkarılması yolunda ferman
çıkarttı. Sonraki yazarlar, Qin'i, babaya saygının da­
ha güçlü olduğu başka devletlerle karşılaştırarak eleş­
tirdiler. M.Ö.2. yüzyılda devlet adamı-filozof jia Yi şöy­
le yazmıştı:
If>rd Shang törenleri ve doğruluğu terk etmiş­
ti. Insaniliği ve sorumluluk duygusunu bir ke­
nara itmişti. Gönülleri yükselme ve çıkar yo­
luna yöneltti. Bu tutum 20 yıl boyunca sürdü­
rüldükten sonra Qin gelenekleri yıkılmaya baş­
ladı. Bir Qin ailesi, zengin olması halinde ye­
tişkin oğullarını mülkiyetten ona düşen payı
vererek kendi başlarına bırakırlardı. Eğer aile
fakirse yetişkin oğullar, fazlalık teşkil ettikleri
için gönderilirlerdi. Oğulların yüzü, babaları­
na bir tanecik çapa veya dişli tırmık ödünç ve­
rebilmeleri halinde, bir erdem ifadesiyle dolar­
dı. Annelerinin kendilerinden bir sepetçik ve­
ya bir süpürge almaları halinde ise, onlarla he­
men hareket eden bir biçimde konuşmaya baş­
larlardı. Kanlan çocuklarına dört elle sarılır ve
beslerler, ama kayınpederlerine karşı haris ve
küstahça davranırlardı. Karılar ve kayınvalide­
ler birbirleriyle beraber olmaktan hoşlanmaz­
lar, dudaklarını büzerek birbirlerini süzerler­
di. Sadece kendi yavrularıyla ve onların kdr pe­
şinde koşmalarıyla ilgilenmelerinde hayvan­
lardan pek de farklı değillerdi.
Jia Yi'nin Qin'i aşağılamasının tersinden hareketle.
Çin'in diğer yörelerindeki ataerkil ailenin doğası hak­
kında bir fikre sahip olmak mümkündür. Aile, top­
lumun merkezi olmuş ve öyle de kalmıştır. Bu durum,
başka hiçbir yerde, Konfüçyus'un, kendince düklüğe
soyunan She "dükü"ne yönelttiği ünlü azarlamasın­
da görüldüğünden daha açık bir biçimde ortaya çık­
maz. Dük, kendi ülkesinde, babası aleyhinde, koyun
çaldığına tanıklık edecek ölçüde Dürüst Gong adlı bir
kişinin varlığından söz ederek, kendisiyle iftihar edi­
yordu. "Benim ülkemde", dedi bilge, "dürüst insan­
lar çok başkadır. Bir baba oğlunu gözetir ve bir oğul
da babasını."
Zhou Krallığı: Tören ve Gerçekçilik
Görmüş olduğumuz gibi, Zhou krallığı bir fütuhat
hanedanı olarak ortaya çıkmıştı. Belki de bu neden­
den ötürü, yönetimi altında bulunanlara karşı,
Shang'a göre, daha çok ödün vermek zorundaydı. Ay­
rıca, çok daha bilinçli bir tarzda bir hükumet yapısı­
nı oluşturmanın yanında, eylemlerinin daha açık se­
çik olarak haklı gösterilmesini sağlamakla da yüküm­
lüydü. Zhou feodalizminin niteliği, birçok bronz üze­
rine işlenmiş ve kralla bu işlemeleri elde edenler ara­
sındaki ilişkilerin dile getirildiği yazılarda çok güzel
bir biçimde anlatılmıştır. Nitekim, (bir metreden da­
ha uzun olan) Yu'nun Büyük Dört Ayaklısı, Kral Kang'­
ın Yu adlı bir kişiye, Rong barbarlarının ha.kimi ola­
rak atanması nedeniyle hediye ettiği toprak, insan ve
nişanları, aşağıdaki öğütle birlikte anmaktadır:
Yuf Muhteşem ve şanlı Kral Wen Gök'ün bü­
tün vekaletini aldı. Halefi Kral Wu devleti ya­
rattı. Kötülükleri yokederek dört bir yana sahip
oldu ve halkını doğru yola soktu ... Ben Kral
Wen'in dürüst erdemini kendime örnek alıyor
ve onun koyduğu ilkelerin izinden gitmek is­
tiyorum. Benim erdemimi güçlendir ve eylem·
lerimi düzeltme lütfunu bahşet. Zamanını, sa·
bah ve akşam, hiç yorulmaksızın eleştirilerini
sunmaya ayır. Bana iyi hizmet et ve Gök'ün kor­
kusuyla dolu ol.
Zhou'da bu feodal öğeye ek olarak, bir ölçüde bü­
rokrasi de vardı. Bu durum, orman bakanı gibi, en
azından ünvanları oldukça özel sorumlulukları ifa­
de eden memuriyetlerin oluşturulmasında görülebil·
mektedir. Batı Zhou düşüncesine göre kral, Gök ya da
Tanrı'nın yeryüzündeki "karşılığı"ydı. O, halk ve yer­
yüzü devletleri için, bir "yasa", "model" veya "dü­
zen"di. Temsil ettiği erdemle halkı ve devletleri etki­
leyen bir simge ve bir öğretmendi. Ayrıca, Şarkılar ki­
tabında yer alan bir ifadeye göre kralın, uyruklarına
karşı "lütufkar" ve "uyumlu", "dünyaya duyarlılık­
la karşılık verebilen" biri olduğu düşünülüyordu. Hal­
ka karşı "vefalı" ve "halkın kişiliğinde huzur
bulduğu" bir kimse olmalıydı. Dünyayı düzene sokan­
lar, duvarları yapanlar, tarım arazilerini belirleyen ve
bunları ekim için dağıtanlar kral ve vasallarıydı. O,
aynı zamanda "yüz ruhun ev sahibi" ve bu ruhlara
adaklar sunarak onların "kabilenin ölmüş prensleri­
ne boyun eğmelerini sağlayan" kimseydi. Bunlar,
Gökten inerek, onu koruyan, kurbanlarını kabul eden
ve onun düzenlediği müzik dinletilerini izleyen, ata­
lardı. Krallığı kuşatmış bulunan birçok dinsel tören­
ler de bulunmaktaydı, ancak bunların nitelikleri bu­
gün için oldukça karanlıktadır. Bu dinsel törenler ara·
sında en önemlisi, belki de biyong diye adlandırılan
ve su ile çevrili kutsal bir binayı, kralın dinsel tören
gereği bir kayıktan balık tutmasını ve doğurganlığın
simgeleri olarak balıkları kurban etmesini içereniydi.
M.Ö.9. yüzyıl boyunca, Zhou kralları soyluları de­
netim altında tutmakta zorlanmaya başladılar. Karı­
şıklıklar ve doğal felaketlerin içinde eski toplumun
yıkıldığı izlenimi vardı. Yöneticilerde ise kendi başa·
rısızlıklarının bilinci giderek artıyor ve etraf yaygın
olarak Gök'ün kızgınlığı korkusunu taşıyord.ıl>Bu du­
rum, dönemin bronz işlemelerinde ve şarkılarında
çok açıkça görülmektedir:
Hangi ruha kurban sunmadık
Kurbanların öldürülmesinden mi gocunduk
Bütün törensel yeşim taşlarımız verildi
- Niye hiçbir ruh bizi duymuyor?
8. yüzyıldan ve Zhou ailesinin gücünün çökmesin­
den sonra, dinsel törenlere ilişkin bronz işlemelerde
ifade edilen siyasal kültür de zayıfladı ve sonra da bü­
tünüyle yok oldu. Yüksek dereceli memurlar ve Ba­
harlar ve Güzler dönemi devletlerinin o zamanki ba­
ğımsız hükümdarları, kraliyet törenlerinin birçokla­
rını devraldılar. Nitekim, Qi kontunun, ordularının
komutanına 300 bölge ile atlar, atlı arabalar, silah­
lar ve 350 serf ailesini zeamet olarak nasıl verdiğini
kaydeden bir bronz mevcuttur. M.Ö.6. yüzyılın son­
larından kalma Qin devletine ait bir bronz, Zhou kral­
larının öğretisini sözde-bağımlı bir devlet adına taşı­
maktadır:
Qin dükü dedi ki: Yüce atalarımız muhteşem
ve şanlıdır. Onlar, Gök'ün yetkisini aldılar ve
[bilge-imparator] Yu'nun izindeydiler. 12 ilk
dük Tanrı'nın evinde yaşıyorlar. Gök'ün yetki­
sini sıkıca denetliyor ve barbarlarla Çinliler'i
parlak bir biçimde yöneten kendi Qin'lilerini
koruyorlar. Hernekadar... (onlarla karşılaştırıl­
dığında) Biz sadece bir çocuksak da, yine pa·
rıldayan erdemimizi yücelikle uygular... ve sa­
yısız insanı doğru yola sokarız. Biz, birbiri ar·
dına sıralanan şövalye kuşaklarını yetiştiririz.
Bize saygı göstermeyen devletlere boyun eğdi·
ririz. Biz, kurban keserken hürmetliyizdir, ata·
larımız için tören vazoları yapar ve böylece yü­
ce ceddimizin izinden gideriz.
Ancak, Zhou'nun dinsel törenlerden oluşan bir kül­
türe dayanan krallık kavrayışı, bu tarihte artık yalnız·
ca hürmetle anılan birşey olmaktan öteye pek birşey
ifade etmiyordu. Savaşan Devletler döneminin katı
pragmatizmi çok yakındı.
Güç yerine erdemin etkisiyle ve örnek olmakla yö·
neten gerçek kral ideali, daha sonraki Çin düşünce·
sinde derin yer tuttu. Daha karmaşık tarihsel gerçek·
ler insanların belleklerinden silindikçe, erken Zhou'·
nun törenlere dayalı krallığında, bu tür hükümdar­
ların aslında bir zamanlar varolduğuna, böylece bel­
ki de tekrar varolabileceklerine yeniden güveniyor·
lardı. Konfüçyus'da (M.Ö.551-479) bile, daha o tarih­
te, döneme egemen olan bir kuşkuculuk edası ile ça­
tışan bir eskiyi yeniden kurma havası vardı: "Eğer tö·
renler ve hürmetle bir devleti kurmak mümkünse, bu
konuda başka ne denilebilir ki? Fakat, törenler ve hür­
metle bir devleti kurmak mümkün değilse, törenler
ne işe yarar?"
75
/
 1\ınç Çağı Sanatı
Tunç Çağı

Shang hanedanına ait olduğu söylenebilecek e� eski

bronzlar, Henan'daki Erlitou'da bulunan ve M.O. 19.
yüzyıla uzanan bir yerleşim yerinden gelmektedir.
Bunlar, ince duvarlı, iplik baskısı çizgilerin kullanıl­
dığı seyrek süslemeli ince şeritlere sahip olup, parça­
kalıplar halinde yapılırlardı. Shang başkenti birçok
kereler yer değiştirdi ve son başkent Anyang'ta kurul­
muştu (M.Ö. 13.-12. yüzyıllar dolayında). Bugünkü Xi­
atun Köyü'nde, kazılar sonucunda, nehrin güneyin­
de, surlarla çevrili eski Anyang kenti ve kuzey kıyısı­
na doğru bir dinsel tören yeri ile çok sayıda anıt-mezar
ortaya çıkarılmıştır. Yakın zamanlarda kazılmış olan
anıt-mezarlar arasında, M.Ö. 12. yüzyıl başlarında ya­
şamış bir saraylı kadın olan Fu Hao'nunki bozulma­
dan kalmış olup içinde 400'ü aşkın bronz, silah, bir­
çok yeşim taşı, türkuvaz kakmalı taş ve fildişi işleme­
ler, ve (muhtemelen para olarak kullanılan) 7000 de­
niz kabuğu bulunmaktaydı. Bronz kaplar, atalara
adak sunulan kaplar olarak dinsel tören amaçlarıy­
la kullanılırdı. Bir dizi yemek pişirme kabının üzeri­
ne "Fu Hao"nun harfleri işlenmiştir; bu kapların
ayaklarında ve diplerinde görülen is lekelerine bakı­
lırsa, bunların gündelik kullanım için olduğu yargı­
sına varılmaktadır. Anıt-mezarda ayrıca, 16 tane kur­
ban edilmiş insan da bulunuyordu.
Shang bronzlarının süslemeleri, geometrik ve spi­
ral biçimli şekillerle, iyi belirlenmiş alanlar içinde dü­
zenlenmiş olan teotie canavar maskesi ve kui ejder­
hası gibi hayal ürünü hayvanlardan oluşmaktaydı.
Shang bronzlarındaki maske ve ejderhaları oluşturan
soyut ögeler, çoğu kez, parçalara ayrılmış ve leiwen
veya Song antikacılarınca gökgürültüsü-deseni olarak
adlandırılan kare biçimi verilmiş spirallerin ön pla­
nına yerleştirilmişlerdir. Parça-kalıpların ek yerlerin­
de oluşan izler, Zhou döneminde, son derece abartı­
lı, karmaşık süslemeli kenarlar haline gelmiştir. Az
sayıdaki bazı bronzlarda ise, daha gerçekçi hayvan
işlemeleri ve çok ender olarak bazılarında da bir in­
san başı işlemesi bugünlere ulaşmıştır.
En eski Batı Zhou bronzları, geç Shang'ınkilere ben­
zemekteydi, ama gui kabı gibi bazı yeni şekiller ya­
ratılmış ve eski bazı şekillerin uygulamasından vaz­ Kesintisiz dalga deseni, 8. yüzyıla kadar varlığını üsıce Geç Shang'ın adak
geçilmişti. Shang kaplarının yükselen profilli oranları, sürdürdü. Ejderha motifleri, daha önceki dönemin yıyecekleM kapları arasında
Zhou döneminde, gittikçe dibe doğru derinleşen oran­ birbirine bağlı kurdelalarının yerini alarak, içiçe ge­ dıng1n ayrı bir onurlu yerı vardı.
Ayaklarının iktidarı, hükümeıın
lara dönüştü. Desenler bazılarında basit, bazılarınday­ çip kıvrılmakta ve birimler birleşmiş bir yüzey kalı­ sağlamlığını ve devletin
sa, kapların kenarlarındaki abartılı çengel biçimli ke­ bı oluşturarak küçülmektedirler. Liyu diye adlandı­ istikrarını temsil eniği
söylenmiştir -ki birini çekerseniz
narlarla, karmaşık süslüydü. Tasarımla yaratılmış kuş rılan üslup bu türe dahildir. Adı, bir bronz yığınının hepsi tepetaklak olur Düz
desenleri giderek artan bir biçimde yaygınlaşmıştı. 10. keşfedilmiş olduğu Shanxi'deki bir köyden gelmek­ bacaklar gut eıderhalannın
yüzyılın sonlarında, taoite maskesinin soyut geomet­ tedir. Burada, hayvan biçimlerini sergileyen step sa­ biçiminde yapılmışlardll'. Bu
örnek, Henan eyaletindeki
rik şekilleri parçalanarak, tek tek şekiller haline gel­ natının kalıntısı niteliğindeki bronzlar, sade bir ar­ Anyang'da, M.Ô. 12. yüzyıl
miş, desenin hala hayvanbiçimli olduğunu göstermek ka plan üzerine kabartma olarak yapılmış, birbirine başlarında gömülmüş saraylı bir
üzere, simgesel nitelikli göz bırakılmıştı. Desenleştir­ geçmiş ejderhaları gösteren bronzlarla birarada bu­ kadın olan Fu Hao'nun adıyla
işlenmiştir
me eğilimi gelişmiş ve tekil motifler bütüncül bir ka­ lunuyordu. Shanxi'nin güneybatısındaki Houma ka­
lıba tabi kılınmıştı. Taotie maskesi, artık desenin te­ zıları, Liyu üslubuyla yapılmış bronzları ve ayrıca iz­
Shang döneminde buyük değer
Sagda: Yeşim taşından nesnelere.

mel özelliği niteliğini taşımıyordu Tumüyle soyut de­ leyen dönemin bronz süslemelerine egemen olacak verılirdi ve soylular el' nadir
senlerin yerlerini kuşlar, ejderhalar ve hayvan mas­ kakma işleri ortaya çıkarmıştır. Houma kazılarında yeşim malları ile birlikte
keleri almış ve erken Shang örneklerının simetrik ka­ ortaya çıkarılan bronz dökümhanesi, birbirini tekrar­ gömulürlerd! Bu uygulama
izleyen hanedanlarda da sürdü
tılığından kurtularak, sürekli hareket halinde akıp gi­ layan desenler için damgaların kullanıldığını göster­
den bir görünüm ortaya çıkmıştı. Büyük, dalga-gibi mektedir; durum, en ufacık spirallerin elle, tek tek ya­
motifler, bu döneme gelinceye kadar desenleri iyice pıldığı Shang döneminde böyle değildi.
belirlenmiş sınırlar içinde tutan parça-kalıp yöntemi­ Feodal krallıkların yükselişi, bronz üsluplarında,
nin yaratmış olduğu bronz bölümleri hala varolma­ farklı yörelerin garipliklerini ve bireysel özellikleri­
larına rağmen, kabın her yanını çepeçevre kuşatıyor­ ni ortaya koyan daha büyük bir çeşitliliğe tanık ol­
du. du. Güneyde, merkezi Yangzi vadisinde bulunan, zen-

76

Osrre: Parça-kalıp sısıemJnin büyük
avantajı, süslemenin açık seçikli­
ğıydl. Başka yerlerde araç gereçler
için kullanılan bu yönıem. genış ve
büyıik kaplar yapmak bakımından
Çin'e özgüydü. Kaybolan-mum
yöntemi de, ayrıca modelin mum­
dan yapLlması, sonradan da kille
kaplanması biçimınde kullanılırdı.
Ateşe tutulduğunda mum eriyip
kaybolmakta, dökme maden bu­
nun yerini almaktadır. Parça·kalıp
tekniği, Shang-öncesı dönemde ve
Shang hanedanı zamanındaki
bronzlarda kullanılmış olan başlı­
ca yöntem gibidir ve kaybolao­
mum usulü, muhtemelen, Doğu
Zhou döneminin daha karmaşık,
ıçıçe geçen ve bırbırlerıyle örtüşen
desenleriyle kafes biçimli bronz ış­
lerinde, parça-kalıp sistemiyle bir·
ilkte kullanılmıştır.
Bronz dökümündekı parça-kalıp
sısıemı şöyleydi·
ı ) Bronz nesnenin kalıbı, kalıbın
genel ögelerini içeren bir modelin
yuzeyine kilin bastırılmasıyla çıka­
rılırdı
2) Kuruduğunda, kalıp modelden
ayrılır ve desenin ınce ayrınııları
deri gibi serı kile işlenirdi.
3) Kalıp ve içinde yer aldığı kap
ateşte ısıtılırdı.
4) Kalıbın parçaları, bundan sonra,
ıepeıaklak bir biçimde, dökme
bronzu alacak şekilde biraraya ge­
tirilirdi
5) Dökumün soğumasından sonra,
kalıp çıkarılır ve bronz cilalanır ve
bazı dururrılarda da kakma işler
renk verici maddelerle işlenirdi.
gin bir biçimde süslenmiş kaplarında, kabartmalı süs­
lemelerin dökümü için kullanılan kaybolan-mum
yöntemiyle parça-kalıp sistemini birleştiren önemli
bir bronz kültürü gelişti. Bronz dökmeciliğinin Sava­
şan Devletler döneminin başlarında ulaşmış olduğu
yüksek düzey, Yi Markisi'nin Hubei'deki Leigudun'­
daki anıt-mezarından, kazı sonucunda elde edilen ve
bu kimseye, M.Ö. 433'te, Chu'nun güney eyaletinden
gelen Prens Hui tarafından hediye edilmiş 63 tunç ça­
nı içeren bronzlarda görülebilir. Aynı anıt-mezardan
çıkarılan şarap kapları, kaybolan-mum usulünün bu
dönemde uygulandığını ve önemli ölçüde yetkinleş­
tirilmiş olduğunu ortaya koyar bir biçimde hiçbir ek
izi görülmeyen karmaşık, içiçe geçmiş bir şekiller küt­
lesini göstermektedir.
M.Ö. 475-221 arasına ait olan, Savaşan Devletler dö­
neminin kakma bronzları, üslüp bakımından, geniş
bir alana, Doğu Zhou döneminin başlarında bir üs­
lüp çeşitliliği ortaya çıkarmış bulunan bölgeleri bi­
raraya getirip tekleştirerek egemen olmasıyla sonuç­
lanan evrensel bir çekiciliğe sahipti. Her ne kadar,
türkuvazın kullanıldığı dönemde, Shang Hanedanı za­
manında kakma sanatı uygulanıyorduysa da, kakma
üslubu Çin'de, 6. yüzyıla gelinceye kadar yaygınlaş­
madı. Kakma işinin uygulanacağı desenler, parça­
kalıp halinde kazınırlardı. Ayrıca, madeni kakmala­
rın kapların yüzeyine, siluetlerin dış kalıplara tuttu­
rulmasıyla döküldükleri belirtilmiştir. Tanrı, insan,
hayvan, ağaç ve yapı figürlerini işleyen resim niteli­
ğindeki kakma bronzlarda bakır, altın ve gümüş kul­
lanılmıştı. Bronzun altın yüzeyini, altın ve gümüş kak­
maların öne çıkmalarını sağlayacak biçimde yapay
küflenme yoluyla koyulaştırılması sanatı, muhteme­
len bu dönemde biliniyordu. Bakır taşı ve türkuvaz
da, aynca kullanılırdı ve renk, kırmızı bakırın oluş­
turduğu bir arkaplana yerleştirilmiş koyu yeşil bakır
taşıyla temel süsleyici özellik haline gelmişti. M.Ö. 4.
yüzyılın ortalarından M.Ö. 206'da ilk Han döneminin
başlamasına kadar, kakma bronzlar iki ana bölgeye
bölünebilmektedir: metropol Çin'i ve güney Çin. Kak­
ma desenler giderek daha hafifleşmişti ve ince, tel gi­
bi çizgiler içindeki altın kıvrımlar, mücevher benze­
ri bir niteliğe bürünmektedir. Bu tarihten sonra, kak­
ma bronzlar incelme ve kesin hatlar kazanma eğili­
mi içine girmişlerdi. Güney Çin'de, kıvrımlı desenler,
tahtadan lake eşyalar ve boyalı ipeklerle, metropol
bölgesinin geometrik kalıplarına göre daha fazla or­
tak noktayı paylaşıyorlardı.
Yeşim Taşı
Çin'de, yeşim taşına, güçlülüğü ve saflığı nedeniy­
le, Neolitik zamanlardan beri çok değer verilirdi. Bu
taşın başlıca kaynağı Orta Asya'daki Hotan'dı ve ye­
şim taşının işlenmesine ilişkin kaynaklar ve teknik­
ler Neolitik dönemden Shang dönemine geçmişti. Bu
son derece sert bir taştı ve işlenmesi güçtü. Zenaatçı­
ların, bir taş parçası üzerinde, işlemeye geçmeden ön­
ce, bunu, aşındırıcı bir kumun yardımıyla sürterek
yıllarca çalıştıkları söylenmiştir. Shang ve Zhou anıt­
mezarlarından bugüne kalmış olan yeşimler, renk ba­
kımından ya beyaz ya da sarımsı ve daha nadiren de
grimsi yeşildi. Bu taşlar, dinsel süsleme ve cenaze tö­
renlerine ilişkin amaçlarla kullanılmış ve bronz süs­
lemelerin genel yönelimlerine uygun olan yüzeysel
işlemelerle süslenmişlerdi. Oymacılıktaki güçlükler
nedeniyle, nesnenin biçimine ve dış hatlarının görün­
tüsüne önem verilmişti. Anyang'taki Fu Hao anıt­
mezarından çıkarılan, 12. yüzyıl başlarına ait küçük,
yeşim taşından yapılma hayvanlar, gövdenin belli
başlı eklentileri soyut, geometrik süslerle işlenmiş ol­
sa da, çarpıcı bir biçimde gerçek yaşamdakine ben-
77
 zemektedirler. Zhou dönemine gelindiğinde, işlenmiş
yüzeylerde giderek artan bir incelik görülmektedir ve
Savaşan Devletler döneminin sonlarında, yeşim üze­
rindeki kafesli süslemeler, işçilik kalitesiyle beceri ge­
rektirmekteydi.
Lake
Lake, batı Çin'de, Sichuan ve Yunnan'da yetişen lak
ağacının saf özüdür. Bu, renkle karıştırılıp, ince kat­
lar halinde tahtadan nesneler üzerine sürülürdü. La­
ke, Shang döneminin türkuvaz kakma bronzlarında,
muhtemelen tutkal olarak kullanılmaktaydı. Daha er­
ken dönemden lake basmaların tahta nesneler çürü­
dükten sonra geriye kalanları, Shang anıt-mezarla­
rında bulunmuştur. Ahşap nesneler üzerine boyan­
mış süslemeler olarak lake, Savaşan Devletler döne­
minde de devam etti ve bunlar çok değerliydi. Sava­
şan Devletler döneminin başlarına ait Yi Markisinin
Hubei'deki Leigudun'da bulunan anıt-mezarında, la·
ke ile işlenmiş mobilya, hayvan biçimli yiyecek kap­
ları ve müzik aletleri vardır. iç tabut, iki yandaki mer­
kezi panelleri işgal eden baltalı kargı taşıyan boynuz­
lu canavarları bulunan soyut sarı, siyah ve kırmızı
desenlerle boyanmıştı. Bir geyik, tüy ve noktalarla,
baklava deseninde boyanmış ve bir lake yiyecek ka­
bı, bronzların hem şeklini hem de süslemelerini tak­
lit etmektedir. Bu desenler, fırçaya çok daha uygun
gelen ve karşılık olarak da Savaşan Devletler döne­
minin sonlarındaki kakma bronzların süslerini etki­
lemiş olan kıvrılan çizgilere dönüşmüşlerdir.
Büyük restm ıçinde, sagda: Batı ve ahşap tabutlarında
Zhou döneminin başlarına (M.ö. bulunmuştu. 6. yüzyıl sonlarına
11. yüzyıl dolayları) alt ola:ı bu doğru, bu maske, muhtemelen
bronz üzerındeki yazılı işlemeler, Shang dinsel tören kurallarından
Shang'a yapılan saldınları bilinçli bır biçimde ımlemenın
kaydetmektedir. sonucunda, yemden ortaya
çıkmaktadır
Büyük reslm lçlnde, ortada. Sagda· Shanxi eyaletinde
Geometrik desenlerle canlılık
bulunmuş, M.Ö. 3. yüzyılın
kazandırılmış içlçe geçmiş
sonlarından kalma bu gergedan,
ejderha katmanlarıyla özellik
şarap kabı olarak kullanılıyordu.
kazanmış bulunan, M.Ö. 54.
Süsleme desenleri, bır zamanlar
yüzyıla alt, "Uyu üslübu"yla
kakma olarak işlenmişti.
yapılmış bir dinsel tören bronzu.
Altta: Hubei eyaletındeki YI
Buyük restm tç;nde. solda. Bir Markislnın anıt-mezarından
halkaya geçirilmiş bir canavar (M.Ö. 5. yüzyıl dolaylarında)
{taotie) maskesi, Savaşan çıkarılmış diz yüksekliğinde bir
Devletler döneminin kaplarında lake geyik.

78

- ------�--
QİN İMPARATORLUGU
Gök'ün Vekaleti
M.Ö.221 YJlında Qin'in gerçekleştirmiş olduğu bir­
lik, tarihçiler tarafından, genellikle, M.S.191 1 'e kadar
sürecek olan yeni bir çağın -Çin imparatorluğunun­
başlangıcı olarak görülür. Bugünden o iki bin yıla geri
dönüp bakınca, imparatorluğun ortadan kaybolma­
sı ve uzun bir tarih döneminin kapanır gibi görün­
mesi karşısında, bu görüşün belirli bir haklılık payı
bulunmaktadır. Ancak, bu birleşmeyi, birçok bakım­
lardan, eski dönemlerin sonunda gelişen düşünce ve
kurumların bir birikimi olarak değerlendirmek ve bir
başlangıç olduğu kadar, aynı zamanda bir son oldu­
ğunu da görebilmek daha doğru olur.
Qin devleti zaferini ilan ettiğinde kuruluşunun üze­
rinden 500 yıldan fazla bir zaman geçmişti ve hüküm­
darlarının kendi görüşlerine göre, Gök'ün vekaletini
almaları çok uzun zaman önce olmuştu. Bu, bir ön­
ceki bölümde alıntılanan Qin devletine ait bronz ya­
zıtta açıkça görülmektedir. Ölümünden sonra "İlk
İmparator", yaşamı sırasında da sadece "İmparator"
(huangdi) diye adlandırılan Kral Zheng, diğer altı ra­
kip devleti yenerek kazandığı zaferinden söz ederken,
"atalarımızın tılsımlı güçlerine dayanmış" olmaktan
sözetti ve onlara geçmişi de kapsayan bir ünvan ola­
rak "Ulu Yüceltilmiş Hükümdarlar" (taishanghuang)
dedi. Qin'i izleyen Han hükümdarlarıysa, onlardan
sonra gelmelerine rağmen, bu kere, "Gök ve Yeryü­
zü'nün tılsımlı güçlerine dayanmaktan" söz ettiler,
çünkü, Qin kadar saygın bir şecereye sahip değillerdi.
Geç Han hanedanının tarihçileri, Zheng'in Gök'ten
yeni bir vekalet aldığını ima ettiler; ancak, durum
muhtemelen böyle değildi. Böyle bir davranışta bu­
lunmak, Zheng'in şanlı ceddine bir hakaret olurdu.
Öte yandan, Han tarihçilerinin iddia etmiş oldukları
gibi, kendisinin dünya egemenliğine yükselişini, ba­
zı özel renk ve sayılarla ilişkilendirdiği beş öğe veya
"evre"nin (wu xing) belirlediği döngüsel bir sürecin
parçası olarak görmüş olması da olanaksızdı. Bu da,
bütün takdiri sadece Zheng'e bırakmakla, kraliyet ata­
larını karşı bir küstahlık olurdu. Hatta daha da kötü­
sü, böyle bir açıklama, Qin ailesinin nüfuzunun za­
manla sona ereceği anlamına gelirdi ki, ilk İmpara­
tor, kesin bir biçimde, soyunun sonsuza dek sürme­
sini beklediğini belirtmişti.
Huşu uyandırmasının yanısıra, evrensel olarak hoş
karşılanmaktan çok uzak olan bir birleşmeyi başaran
İlk İmparator ve bakanı Ll Si'nin propagandasını yap­
mak istedikleri resmi görüş, çoğu kez, yeni toprakla­
rına yaptığı geziler sırasında imparatorun ziyaret et­
tiği dağların zirvelerine kazınmış yazıtlarda ortaya
konmuştu. Bunlardan ilki -uzun zaman önce Zou dev­
letine ait olan Yi Dağı'nda bulunanı- imparatorluğun
80
armağanı olan barışı ve dolayısıyla da evrensel kral­
lığın meşruluğunu vurgulamaktaydı:
İmparator tarafından kurulan devlet
Geçmiş tüm çağların en önde geleni
Çok sayıda kralın soyundandır.
O, karışıklığın ve isyanın kökünü kazıdı,
Dünyanın dört bir yanına uzanmış etkin bir Uscce: Qın hanedanının zırhları,
otoriteyle Qin Shihuangdi'nin ("Qln'in ilk
İmparatoru") anıt·mezarı
Ve şaşmaz ve kesin bir askeri adaletle.
yakınlarındaki kaztlarda
çıkarılmış olan kilden askerlerin
Askerleri ve memurları onun fermanlarını üzerindeki boya ulertne göre
parlak blçlmde renklendirilmişti.
alınca
Piyadeler lç!n geçerli olan birkaç
En kısa an geçerdi renk biçimi vardı: Bir grup, mor
kenarlı yakaları bulunan parlak
Altı azılı gücün başını ezmeden önce.
yeşil tünikler ve beyaz düğmell
çivileri, mor şeritleri ve sarı
Hükümdarlığının yirmialtıncı yılında kopçaları bulunan siyah,
tabakalar halindeki zırhın altına
Yüce ünvanını tebliğ etti.
kolluklarla birlikte koyu mavi
Evlat vefasının yolunu ışıldatıp aydınlatarak. pantalonları siyah ayakkabılar ve
portakal rengi kordonlarla
birlikte giyerlerdi. Bir diğer
Onlara en büyük başarıları
gurubun, şekillerle süslenmiş,
sunarak uçuk mavi yaka ve kollukları
bulunan kısa, kırmızı ceketleri
Tüm adanmışlığının meyvelerini ihsan ederek vardı. Bunun zırhları ise, kırmızı
Uzak ülkelerde bizzat gezerdi. ya da açık yeşil perçin çivileri ve
portakal rengi kordonları
bulunan koyu kahverengi
Yi dağının doruğuna tırmanınca
tabakalardan meydana
Onu isteyen erkan kafilesi geliyordu. Yeniden yapılmış olan
çizim, bir piyade subayının
Hepsi uzakta kalan, fakat bir zamanlar uzun süre
karmaşık renkli zırhını
devam etmiş olan şeyleri düşündüler. göstermektedir.
Düzensiz kargaşa çağını anımsadılar
Ülkenin bölündüğü ve ayrı devletlerin kurulduğu.
Böylece çekişme yaralarını açan zamanı.
Gün be gün saldırı ve savaşlar çıktığında
Ve kanlar ovalara aktığında
Eski çağın başlangıcından beri olduğu gibi.
Geçmiş kuşakların hepsi sayar
Beş İmparator dönemine kadar
Kimse bunu önleyemedi kimse durduramadı.
Ta ki bugüne kadar imparatorumuz
Dünyayı bir aile yaptığında
Ve savaş silahları artık havaya kaldırılmadığında
Doğal afetler ve insan yapısı acılar artık bitti
Siyah saçlı [avam) halk gürbüz ve barış içinde
yaşamakta
Kazanç ve zengin kaynaklar sonsuza dek yaşayacak.
Sa�da: Q!n devlet yönetiminin
Tai Dağı'ndaki yazıt, imparatorun yasa koyucu ve yapısı.
 öğretici rolünü betimlemektedir. Aynı yazıt, karizma­
�
�
İMPARATOR tik erdeme dayalı özgün Çin krallık anlayışını ifade
Öğnt
etmektedir. Bu anlayışa göre imparator, etkin bir ah­
Yönetim
•

1 la.ki varlık ve her yanı kapsayıcı tılsımlı bir yaşam ve­

iMPARATORLUK ôCRBTMBNl
SARAy KONPBRANSLARI Üç Ekselans rici güç anlamında tanımlanmaktadır:
1
SARAY KATİBi
1
BOYOK KATIP BAŞKOMUTAN Yönetim usulü ilerler ve
(VBYA BAŞBAKAN)
1
etkinleşir
_..,,,...-
r
1 Ki doğan herşey kendilerine en yaraşanı alsın
On Bakan GENl!RAllBR
Ve herşey kendisine uygun yasa ve düzene sahip ol­
1
Saray Katibinin
Bürosu
sun...
ORDULAR
Törencibaşı
onun talimatının kuralları ülke dışına taşmakta.
(astroloji, niyaz, kehanet, müzik, ilim) Uzak ve yakında olanlar birarada iyi düzeni gözlem­
ler.
Bilge-hükümdarın iradesini benimseyerek.
Büyük Mübaşir
Shendong'daki Langya Dağı'nın taraçasında bulu·
Saray Beylerinin Şefi nan yazıt, Konfüçyusçu, yasacı (legalist) ve hatta Ta­
(siyasetin tartışılması, bilgi aktarımı)
oist düşüncelerin bir karışımından hareketle ideal hü­
kümdarın portresini çizmektedir. İmparator, aynı za­
Büyük Arabacı
manda, insan ve doğa dünyasını canlandıran tılsım­
lı ahla.ki güçlerin kullanıcısı, en yüce eğitici, kurum­
Adalet Komutanı
ları ve gırişimleri kesin ve belırgın bir biçime kavuş­
turan ve bunları yapma hakkını da sıradan insanla­
Konuklar Müdürü
ra bahşettiği faydalarla haklılaştırıan çalışkan ve sert
imparatorluk Ailesinin Yöneılclsl bir Amirdir. Toplumsal tekbiçimlilik tutkusu ve do­
layısıyla çok çalışmak ve edepli olmanın önemine
Büyük Tarım Bakanı inancı da açıkça ortadadır.
(Devlet Hazneden)

Kuralları ve ölçüleri o, Adil ve doğru kılar;

Özel Kalem Haznedarı
(iaşe, saray idaresi, fiyat denetimi,
lmparaıorluk belgelerinin hazırlanması, vs.)
bakanlık rütbesinden altta bulunan diğer önemli memurlar
(saray mimarı; başkentinden güvenliğinden sorumlu memurlar, vd )
Tüm varlıkların düzenleyicisidir.
Böylelikle insan ilişkilerini aydınlatır.
Ve oğulla babanın anlayış içinde beraberliğinı sağlaı
Bilgeliğinden gelen irfanı, diğerkamlığı ve adaletı
Yol'un ilkelerini parlak ve açık seçik yapar

İmparatorun hüneri
YERBL YÖNETİM
Temel sorunlar üzerinde gayretle çalışıp didir ""E'ktır
Tarımı teşvik eder, türedi işleri sona erdiriı
Zenginleştirdiği siyah saçlı halktır...
KOMUTA BÖLGELERi

Teftiş Katibi (gözeımen)

Kaplar ve aletlerin ölçüleri aynıdır.
Belgeler tek bir yazıyla yazılır.
Komı.:ıa Bölgesi Yöneticisi (kaıip yardımcısı ve arşivcilerden yardım görürdü) Ne zaman ki güneş ve ay etrafı aydınlatır
Ne zaman ki tekneler ve arabalar yola kovııhı
Komuta Bölgesi Komutanı (yerel askere alınmJş milislerden sorumlu) Herkes kendisine verilen anı yaşar
Ve istediklerini elde etmeyen yoktur
Hapl&hane Komutanı
Diğer yazıtlar birkaç yeni noktayı vurgulamaktadır
diğer uzman memurlar: dava, tuz ve denizdeki resml pazarlar) lar. Zhifu Dağı'ndaki methiye, "imparatorun kitleler
için duyduğu üzüntü"den bahsetmekte ve kendisinın
nasıl "siyah saçlı halkın kurtarıcısı" olduğunu belirt·
iL
mektedir. Jieshi kentinin kapılarına kazılan yazı, hü
Vali {bin hanenin üzerindeki nüfuslar için) veya Şef (daha az kümdarın dünyanın fiziksel biçimini bile yarattığını.
nüfuslar için), memur ve katipler tarafından yardım görürlerdi. en azından bir ölçüde göstermektedir:

O hem iç hem de dış duvarları alaşağı etti.

yüksek yerel otoritelerce tayin edilen memurlar Ve suyollarıyla kanallar açıldı:
1 Tehlikeli geçitler düzeltildi.
İLÇB Oç Kere Saygıdeğer (ahlaki rehber)
Rütbe sahibi Küçük Memur (büyük llçeler)
K4hya (küçük ilçeler) Toprağın şekli belli olup düzlenince
Devriye Başı (hukuk ve düzenin korunması) Siyah saçlı kalabalıkların angaryası
sona erdi.
Gök'ün altındaki herşey değerlendirilerek korundu.
(her llçede ı O tane)
KOMÜN
Komün Başkanı

1
Güneydoğudaki Guiji Dağı'na kazılmış olan yazıt hu­
kümdarın bağlayıcı tanımları belirlemekteki hak ve·
KÜÇÜK KÖY sorumluluğunu göstermektedir.
(her komünde 10 tane) Küçük Köy Başkanı

Qin'in bilgesi hanedan yönetimine

gelince

81
Önce cezaları ve kategorileri belirledi:
Ve eski standartları açıkça ortaya koydu.
Önce adil kurallar ve ideal formlar getirdi.
İnceledikten sonra her makam ve görevi ayırarak.
Böylece alışılmış düzenli usuller kurabilmek için ...
Sayısız şeyleri harekete geçirir ve
düzenler:
Olayların özünü inceden inceye gözden geçirir
Ki her biri kendine uygun olan adı alsın...
Ancak çok ufak tefek bazı değişiklikler dışında, en
yüce hükümdarın nasıl olması gerektiği hakkındaki
bu genel anlayış, tarih boyunca Başkan Mao Zedong
dönemine kadar ve bu dönem de dahil olmak üzere,
Çin siyasal tasarımına egemen olmuştur.
Yönetim Usulü
Yukarıda verilen aslında bir ideal anlatımdı. İşleyen
bir siyasal düzen olarak erken dönem Çin imparator­
luğunun göze çarpan özellikleri neydi?
Herşeyden önce, bu imparatorluk bir bürokrasiydi.
Bir başka deyişle, bu düzeni oluşturan bölümlerden
her birine, insanların, belirli işlevleri yerine getirmek
için bu işlevlere uygun yeteneklere sahip oldukları
varsayımıyla atandıkları siyasal, yönetsel ve askeri bir
mekanizmaydı. Gereksinimleri, kayıt altına alınmış
bir nüfustan toplanan vergiler ve angarya emek ile
karşılanmaktaydı. Dolayısıyla, en temel anlayışı ba­
kımından feodalizme karşıttı. Bu bağlamda feoda­
lizm, astlar ve üstler arasında yaşam boyu_süren ve
çoğu kez miras yoluyla devralınan, kişiler arasında,
örneğin en tipik olarak lordlar ile vasallar arasında
varolan veya varolması gereken sadakat ve zorunlu
görevlerden kaynaklanan bir siyasal sistem biçimin­
de anlaşılmaktadır. Siyasal iktidarın miras yoluyla
geçmesinin yasaklanmasına getirilmiş tek istisna, el­
bette, imparatorluk makamının kendisiydi; bir kuşak­
tan diğerine geçen birkaç küçük ayrıcalık da vardı.
Aynı biçimde bürokrasi de, özel görevlerin, ilke ola­
rak, özel görevlilerin sorumluluğunda olmasına da­
yanışında, hane tipi bir yönetimden farklıydı. Son ola­
rak da, bu yönetim öylesine sistematik hale getirilmiş
ve resmileştirilmişti ki, işler, yazılı kurallar temelin­
de ve yazılı belgeler aracılığıyla yürütülmekteydi.
İlk İmparator döneminde yönetsel feodalizmin red­
di çok açıktı. Daha önceki Qin hükümdarları, bazen
yüksek memurlara ve kendi oğullarına, değişik biçim­
lerde zeametler vermişlerdi. Nitekim Lü Buwei baş­
bakan olduğunda Wenxin markisi yapılmış ve ken­
disine Luoyang bölgesinde 100.000 hane, o cü>nemin
kaba tabiriyle "yemek için", bir diğer deyişle (alıcı­
nın yönettiğinden farklı olarak) "gelir tımarı" diye ve­
rilmişti. Birleşme öncesindeki hükümdarların yönet­
sel feodalizmle araları hi� de hoş değildi. (Fethedilen
Sichuan'da) Shu markisi yapılan kraliyet ailesinden
bir prens, iddiaya göre, bir isyan planladığı için idam
edilmişti. Kral zheng'in hükümdarlığının ilk dönem­
lerinde, "tımarında gerek küçük, gerek büyük olsun,
her sorunun kendisi tarafından karara bağlandığı
söylenen" Changxin'in yeni yükseltilmiş markisi
ayaklandı ve güçlükle bastırıldı.
M.Ö.221 yılında, Saray Kançıları (veya Başbakan)
Hang Wan ve diğerleri, imparatorun oğullarını kuzey­
doğuya, doğu kıyısına ve orta Yangsi'ye, bu yörelerin
çok uzak oldukları ve başka türlü de kontrol edileme­
yecekleri gerekçesiyle, kral olarak gönderme önerisin­
de bulunduklarında karar anı gelmişti. Bu öneriye,
Li Si ünlü bir konuşmasında, başarılı bir biçimde kar­
şı çıkmıştı:
82
Zhou hanedanından Kral Wen ve Wu tarafından
kendilerine tımar verilmiş olan oğullar, kardeşler
ve diğer (erkek tarafından) akrabaların sayısı son
derecede fazlaydı. Böylece aralarındaki bağlar gev­
şedi ve yabancılaştılar, birbirlerine düşman gibi
saldırıyorlardı. [Baharlar ve Güzler döneminin] fe­
odal derebeyleri birbirlerini çok daha fazlaca yo­
kettiler. Gök'ün oğlu Zhou onları durdurmaktan
acizdi. Bugün, siz haşmetmabın tılsımlı gücü do­
layısıyla, denizlerin arasındaki topraklar birleşti
ve hepsi vilayet komutanlıkları haline geldi. Kra­
liyet prensleri ile erdemli memurlara devletin ver­
gi gelirlerinden tahsis edilen zengin armağanlar
lütfedilmeli. Böylece onlar kolaylıkla denetlenir ve
imparatorlukta bir takım ayrı ve farklılaşan dü­
şünceler olmaz. Bu, huzuru sağlamak için gerekli
olan yoldur. Derebeylikler kurmak bu sonucu sağ­
lamaz.
M.Ö.231 yılında birçok Konfüçyusçu bilgin feoda­
lizmin tekrar kurulmasını teklif ettiler. Shang ve Zhou
hanedanlarının uzun süre yaşamış olmalarını, genç
akrabalarını "payanda ve araba destekleri" olacak bi­
çimde tımar sahibi kılmalarına borçlu olduklarını ile­
ri sürdüler. "Eski çağı kendisine rehber almayan hiç­
bir şeyin uzun bir ömre sahip olduğunu hiç
duymadık" diye belirterek sonuçlandırdılar. Li Si, za­
manın sürekli değiştiğini ve "eğer bilgeler bugünü
rehber almazlarsa ve yerine geçmişi incelerlerse, geç­
mişi kullanıp bugünü eleştirirlerse, siyah-saçlı halkın
kafasını karıştırırlar ve onları kargaşaya iterler" di­
yerek karşı cevap verdi. Bu tartışma, Li Si ve ilk İmpa­
rator' dan nefret edilmesine neden olan vahşi bir si­
yaset eylemine yol açtı. Tarım, tıp ve falcılık dışında,
bütün felsefe kitapları ve Qin devletine ait olanların
dışında kalan tüm tarihsel kayıtlar sistemli bir biçim­
de yok edildi ve bunlardan sözeden herkesin idamı
buyruldu.
Bu durum İç Çin'deki feodal eğilimlerin sonu olma­
dı. Han hanedanı, Qin'e göre, ilk yıllarında daha güç­
süz olduğu için, imparatorluk akrabalarına ve yeni
hanedanı destekleyenlere birtakım topraklar vermek­
te bir zorunluk duymuştu. M.Ö.154 yılında yarı­
bağımsız krallıkların yedisi isyan etti ve bunlar bas­
tırıldıktan sonra, tüm feodal yörelere bürokratik ilke­
ler empoze edildi. Gerçekte, bundan sonraki bin yıl­
lık Çin siyasal tarihi, yerel kaynaklı, çoğu kez miras
yoluyla edinilmiş güç sahipleri ile etkin bir merkezi
denetim kurmaya çalışan bir yönetim arasındaki çe­
kişme olarak görülebilir. Bu mücadele çeşitli biçim­
ler aldı ve tarafların kaderi zamana göre değişti, ay­
nca merkeziyetçi ilkenin üstünlüğü de sürekli kuş­
kuyla karşılanmaya devam etti. M.S.9. yüzyıl kadar
geç bir dönemde bile, ki ülkenin çoğu bu dönemde
yarı-bağımsız askeri valilerin egemenliğindeydi, filo­
zof Liu Zongyuan, bürokratik devletin değerinde ıs­
rar ederek "Feodalizm üzerine" başlıklı bir makale
yazmaya kendisini zorunlu hissetti. 1052 yılında bi·
le, ileri gelen bir memur, hernekadar başarılı olma·
dıysa da, özel hizmetkarlarından oluşan yetiştirilmiş
ordular kuran zengin toprak ağalarına resmi rütbe ve­
rilmesini teklif edebiliyordu.
Qin imparatorluğu memurlarının ünvan ve görev­
leri, tarihsel açıdan bakıldığında, daha önceki Zhou
uygulamasıyla Savaşan Devletler döneminin genel
tatbikatının ve Qin yaratıcılığının bir karışımıydı. Oto­
ritenin kesin özelliklerini aydınlığa kavuşturmak için
yeterli bilgi olmamasına rağmen, sayfa 8 1 'deki tab­
loda merkezi hükümetin, bakanlıkların ve yerel yö-

Değişik tiplerdeld zırhlar, makam
ve rütbeyi belirliyordu. K·..ıyu
2'den (bkz. s.84-87) çıkarılan Qin
hanedanı imparator muhafız
subaylarından esinlenerek
yeniden yaptlan çizim, ayrınnlı
bir biçimde katlanmış ve çene
altından fiyonkla bağlanan bir
şapkayı göstermektedir. Figür,
aynı zamanda görece uzunca
boyu ve ön, arka ve omutlarda
küçük fiyonklarla süslü, daha
ince işli levhalı �rh ceketiyle
göze çarpmaktadır.
netimin genel yapısı verilmiştir. Askeri rütbe düzeni
ilke olarak oldukça açık seçikti: herbiri bir baş kati­
be sahip bulunan generallerin altında albaylar, ko­
mutanlar, binbaşı ve yüzbaşılar bulunuyordu.
Belirli bir yerel yönetim sistemi olarak vilayet veya
xian (bu, muhtemelen "yukarıdan aşağıya
sarkıtılmış" anlamına gelen sözcükle ilişkili bir terim­
di) Çinli devletlerin birbirlerinden yeni ele geçirdik­
l�ri böl�elerde ilk olarak kullanılmaya başlanmış gi­
_ Bıraz daha sonraları daha büyük komuta böl­
bıdir.
gelerinin veya Jin'in ("Beylik" sözcüğüyle bağlantılı
yine eski bir terim), ortaya çıkmaları, Çinli olmayan
barbarlara karşı bazı uç bölgelerinde gerçekleşmiş gi­
bidir. Bu bürokratik yapıları sistemleştirmek ve ev­
renselleştirmek. Qin'in katkısıydı. İmparatorluktaki
komuta bölgelerinin gerçek sayısı tartışmalıdır. Ge­
nelde verilen sayı birleşme dönemi için 36'dır ancak,
hanedanın sonraki dönemlerinde belki de 49'a kadar
yükselmiştir.
M.Ö.210 yılında, ilk İmparator'un ölümünden son­
raki üç yıl içinde, bu olağanüstü ilginç sistem yıkıl­
mıştı. Hizmete alınan işçiler arasında çıkan ayaklan­
malar rakip tarafların üstünlük için birbirleriyle kı­
sa bir iç savaşa girmelerine yol açtı ve M.Ö.206 yılın­
da yeni Han hanedanının yükselişiyle sona erdi. Qin'­
in düşüşü için başlıca iki neden vardı. Bunlardan il­
ki, saraydaki siyasal ortamın, makul politikalar oluş­
turmayı ve zamanla bu politikaların uygulanmasını
�
önleyece derecede hastalıklı boyutlara ulaşmış ol­
masıydı. ikincisi ise, ekonomik darboğazlardı. İmpa­
ratorluğun ilk dönemlerinde varolan kaynaklarla bü­
yük çaplı askeri seferlerin, stratejik yol yapımları ve
Büyük Çin Seddi ile ilk İmparator'un saraylarının, üze­
rine 700.000 angarya işçisinin emek verdiği, sonun­
da da sırlarını korumak için canlı canlı mezara gir­
dikleri söylenen devasa kabir gibi diğer kamusal
yapılaşmaların karşılanması olanaksızdı.
Siyasal süreçteki yozlaşmanın kökenleri, ilk İmpa­
rator'un megalomanlığında, eleştiriye karşı gittikçe
hoşgörüsüzleşen tutumunda ve kişisel fiziki ölümsüz­
lüğünün sırlarını arayışına esin kaynağı olan boş
inançlardan yana tavrının yan etkilerinde izlenebi­
lir. Bütün bunlar, onun, kendi edebi yaşamını sağla­
yabilecek ilaçları keşfetmekle görevlendirdiği bilima­
damı Lu'nun -Han hanedanlığına ait Büyük Tarihçi­
nin Kayıtları'nda belirtildiği gibi- böyle bir imparato­
run bu tür bir ayrıcalığı haketmediğini düşünerek ka­
çıp gittiğini öğrendiğindeki ünlü kızgın tepkisinde gö­
rülebilir.
Ben dünya üzerindeki tüm işe yaramaz kitapla­
rı yok ettim [dedi imparator]. Edebiyatı ve büyü
tekniklerini çok iyi kavramış bir bilgin kitlesini sa­
rayda topladım. Böylece büyük bir refah çağı baş­
latmayı umuyordum. Simyacılarımın kendilerini
arındırmalarını istiyordum ki, tılsımlı ilaçları bul­
sunlar. Şimdi duyuyorum ki Han Zhong ve diğer­
leri [imparatorla birlikte iksirlerin arayışına katıl­
mış olanlar] bir satır rapor bile bırakmadan gitmiş­
ler ve [ölümsüzlerin adalarını bulmak için yelken
açmış olan] Xu Fu'nun grubu, sonuçta hiçbir tıl­
sımlı ilaç elde edemeksizin büyük paraları çarçur
etmişler. Hergün, sadece oyunlarla elde edilen çı­
karlar ve karşılıklı ihanetlerden başka birşey duy­
muyorum. Ben bilgin Lu ve yandaşlarını değerli
armağanlarla onurlandırdırn; fakat şimdi onlar
bana iftira ediyorlar. Şikayetlerinin ağırlığı benim
karizmatik erdeme sahip bulunmamam üzerinde.
Başkent Xianyang'taki bilginlere gelince, onları so­
ruşturmak için adamlar yolladım, bunlardan ba­
zıları da acaip ve uygunsuz konuşmalarıyla halkı
karışıklığa yöneltir gibi görünüyorlar."
Büyük katip tarafından bu bilginlerin birbirlerini
kötüleyerek kendilerini kurtarmaya çalıştıkları bir so­
ruşturma yürütülmüştü. Sonradan imparator bunla­
rın 460'tan fazlasını canlı canlı gömdürdü ve "yerle­
rine geçenlere ibret olması için, tüm dünyayı haber­
dar etti." Bu olay, o tarihten itibaren Çin'de zaman
zaman ortaya çıkan bir durumu, bir başka deyişle, bu
gibi dönemlerde, merkezi yönetim, tekelcilik, soruş­
turma ve kıyımlar yoluyla kültür yaşamının belirli za­
manlarda öldürülmesini yansıtmaktadır. Ancak, Qin
açısından, bu olayın en ciddi sonucu, yetenekli veli­
aht prensin, "hepsi Konfüçyus'u kendisine örnek alan
ve öven" bilginlere böyle davranılmasını protesto et­
mesi yüzünden sınır bölgesine sürülmesiydi. Prens,
bu tutumun, yeni fethedilmiş imparatorluğu barış
içinde yaşatmak için doğru yol olmadığını öne sür­
müştü. ilk imparator ölünce, bu sürgün, harem ağa­
sı Zhao Gao'ya veliaht prensin intihan için tertip yap­
ma, tahta geçişi dalaverayla sağlayıp iktidarı elde et­
mesine olanak verdi. Bunun sonucunda, ünlü erkek
geyik öyküsünde temsil edildiği gibi, saray tümüyle
yozlaştı. Zhao Gao, memurlardan kimlerin kendisini
desteklediğini öğrenmek istediği için imparatora bir
erkek geyik verip bunun bir at olduğunu iddia etti.
Doğruyu söyleyen ve hayvanın geyik olduğunda ıs­
rar edenleri cezalandırdı. Kısa bir zaman sonra, yeni
imparatoru intihara zorladı. Sinirli bir tip olan üçün­
cü imparator bu harem ağasını bir suikastte öldürt­
tü, fakat isyancıların Xianyang'a girmeleri öncesine
kadar, sadece 46 gün daha tahtta kalabildi.
Qin kurumları, etkin bir bürokratik devletin vazge­
çilmez bir uzantısı olarak, önce özgür bir köylülük ya­
ratarak ve sonra da bu kitleyi vergilendirerek devlet
gelirlerini genişletmişti. Qin'in fethettiği bölgelerde
yeni hükümdarlar, buraların yerli soylularının gücü­
nü, bu soyluların başında bulundukları toplulukla­
ra mensup köylüleri, doğrudan hükumete vergi, emek
ve askerlik hizmetleri borcu olan bağımsız çiftçiler ha­
line getirerek kırmışlardı. Bu uygulamaların Qin kral­
larına, şimdiye kadar olanaksız olarak görülmüş olan
herşeyi yapabilecekleri duygusunu vermesi, herhal­
de keyiflendiriciydi; ancak, bu durum muhtemelen
�
ilk İmparator'un yapılabileceklerin yi e de bir sınırı
olduğu yolundaki bilincini zayıflatmıştı. Özellikle Sarı
Nehir'in büyük ve keskin dönüşünün kuzey ve batı­
sında bulunan Qiongnu barbarlarına karşı iaşenin
güçlükle sağlandığı hatlara gönderilmiş yüzbinlerce
asker, korkutucu bir lojistik sıkıntı yaratmıştı. Sonuç­
ta, Han Tarihi'nin dediği gibi, "erkekler tarım alanın­
da uğraşıp didinmelerine rağmen, kurmaylar için ye­
terli tahıl yoktu; ve kadınlar, çadırlar için yeterli yün
eğiremiyorlardı. Avam halk mahvolmuştu."
Ne denli kısa olursa olsun, Qin dönemi, Çin tarihin­
de kültürel bir kesinti oluşturdu. Kitapların mahve­
dilmesi, zorunlu yazı reformu, eski yazıların çoğunun
ya sonraki çağlara kusurlu olarak geçmelerinin veya
tamamen yokolmalarının nedeni oldu. öte yandan,
aynı dönem, çeşitli dönemlerde ne denli kusurlu bir
biçimde gerçekleşmiş ve ünvan ve kurumların ayrın­
tılarında ne kadar değişiklikler geçirmiş olursa olsun,
özü bakımından izleyen iki bin yıl içinde şaşırtıcı öl­
çüde az değişecek olan bir yönetim biçimi tasarımı­
nın kesin olarak yerleşmesine tanık oldu. Bu döne­
min belki de en önemli özelliği, Tang'ın denemecisi
Liu Zongyuan tarafından özetlenmişti. İlk İmparator,
diyordu o, "tarihte ilk defa adil ve tarafsız bir yöneti­
min kurulmasını başlatan ve uygulayan kişidir. Bu
yönetim o kadar adil ve tarafsızdı ki, herkes, eğer ni­
telikliyse, ona katılabilirdi."
83
Yeraltı Ordusu
1974 yılında, İç Çin'de, Xian şehrinden 64 kilomet­
re uzaklıktaki Qin'in ilk İmparator'una ait anıt­
mezarın dış duvarının aşağı yukarı 1200 m. doğusun­
da kuyu kazan bir grup, bir yeraltı ordusu keşfetti. Kı­
sa zamanda, kazı alanı yüzlerce mavi giysili işçilerin
el arabaları dolusu toprak taşımalarıyla, binlerce sa­
yıda kilden savaşçının ortaya çıktığı hummalı bir fa .
aliyet alanına dönüştü. Piyadelerin kafaları, sanki diri
diri gömülmüşler gibi, kırmızı topraktan çıkıyordu.
1 'den 4'e kadar numaralarla gösterilmiş çukurları
oluşturan dört ayrı yeraltı bölmesi ortaya çıkarılmış­
tı. Çukur : en büyükleri olup, askeri düzende sıralan­
mış altı binin üzerinde heykele sahipti. Yerleştiriliş­
leri, zamanın strateji üzerine yazılmış metinlerde ön­
görülen askeri düzene uygundur. Tavan çöktüğünde,
toprak kilden ordu parça parça olmuştu ve savaşçı­
ların neredeyse tümünün parçalarını biraraya getirip
birleştirmek zorunluydu. Ayrıca tüm çukurlar silah
için yağmalanmıştı. Yağma, herhalde, söylendiğine
göre, asi general Xiang Yu, Qin başkentinin sarayla­
rını alaşağı edip İlk İmparator'un mezarını mahvet­
tiğinde olmuştu.
Çukur 2, 1976 yılında, çukur 1 'in kuzeydoğusunda
keşfedildi; burası, daha küçük boyutlarda, L biçimin­
de bir oda olup, içinde 1400'den fazla atlı savaş ara­
bası ve süvari bulunuyordu. Burada, dört ana takım
ayrıştırılmıştı: zırhsız yürüyen piyadelere sahip bir ön­
cü okçu gücü; iki takım süvari ve atlı savaş arabası
ve sekiz alt koridora ayrılmış bir diğer süvari ve atlı
savaş arabası takımı. Çukur l 'in batı ucunda, üçün­
cü çukur, 1977'de kazılmıştı. Burası, çukur 1 'in yedi­
de biri bu.yüklüğünde, düzensiz biçimli bir yerdir.
İçinde yer alan heykeller, seçkin bir komuta gücünü
temsil eder görünmektedir. Dördüncü çukur ise, or­
taya çıkarılmıştır, ama boştur - buradaki çalışmanın,
ilk İmparator'un M.Ö. 210'da aniden ölmesi ve hane­
danın çökmesine bağlı olarak tamamlanmadan ter­
kedildiği anlaşılmaktadır.
Anıtkabrin yer planı, iç bölümü imparatorun "ya­
sak kent"ini, dışarısı da çevreyi temsil eden bir ideal
imparatorluk kentinin yerleşim planını andırmakta·
dır. Başkentin muhafızları, Qin hanedanı zamanın­
da, sarayda nöbet tutan imparatorluk muhafızları ile
başkenti koruyan garnizon askerleri olmak üzere iki­
ye bölünebilir. Çukurların konumuna bakarak, kilden
yapılmış savaşçıların kentin dışında konumlandırıl­
mış askerleri temsil ettikleri sonucuna varılmaktadır:
çukur 1 , sağ kanat piyade bölüğü; çukur 2 sol kanat
süvari bölüğü; çukur 4'te (yaklaşık 4050 metrekare­
dir) merkezi gücü buraya yerleştirme niyetiyle yapıl­
mış olabilir ve çukur 3'te de komuta takımı. Kuyula­
rın kendileri ise, ordu kamplarına benzemektedir.
Pişirilmiş topraktan yapılma bu ordu, kalıplardan
seri bir biçimde dökülmemiş, her bir heykel, ayrı ay­
rı örnekleştirilmişti. Başlar, kollar ve gövdeler ayrı ayrı
kalıplanmış ve kil şeritler aracılığıyla birbirlerine ek­
lenmişti. Gövdelerin içi boş olup, kıvrılmış toprak par­
çalarından yapılmıştı ve yekpare olarak hazırlanmış
bacaklara birleştirilmişti. Kırılmış bir savaşçı heyke­
linin kesiti, önce kaba bir modelin yapıldığını, sonra
da ince bir kil tabakanın üstüne eklendiğini ve göz,
ağız, burun ve giysinin özellikleri gibi ayrıntıların, kil
üzerine, yumuşaklığını yitirmeden önce oyulduğunu
göstermektedir. Kulaklar, sakal ve zırh gibi sonradan

84
Alrra: Gerçek yaşamdaki ölçüye Bu heykeller, Qln hanedanının
uygun olarak kilden yapılmış ve ilk lmparatoru'na (M.Ö.22 1-210)
bronz sllahlarla donatılmış 6000 ölümünden sonra koruyuculuk

bir ordu, Shaanxi'dekı Ltntong

asker ve at heykelinden oluşan hizmeti vermek üzere, 200 yıldan
fazla bir süre önce yapılmışlardı.
ilçesinde, 1974'de bulunmuştu.

85
 kuyu 2
k"fll 3ı\
1 ku;v 1 o
1 ı'
1 '11

ısoo t

dış duvar

kapnaı
ıç dwar

an�-ınezar lıö'fıiQü

Solda.· Gerçek yaşamdaki ölçüde

yapılmış bu kilden savaşçı
heykeli. kuyu 2'den gelmektedir
Bu kuyudaki 252 heykelin
hemen hemen yarısı, Çin'de
bugün de uygulaması
gôrülebılen savaş sanatlarından
bıri olan taijlquan duruşunun
kalmıısı niteliğindeki bir
konumu paylaşmaktadır

üstte: Qin'ln tık İmparatoru'nun

(henüz kazılmamış) anıtkabrlnin,
Yeraltı Ordusu'nu barındıran
kuyuları, anıt·mezar höyüğüne
göre gösteren bir planı

Sagda. Kuyu ı 'in, lmparator'un

anıt·mezarmı koruma altında
tutan yeraltı ordusunun yemden
yapılmış bır düzenlenişini
gösteren planı

86
Solda: Kazılarda çıkarılmış,
gerçek yaşamdaki ölçüye göre
kilden yapılmış savaşçı
heykellerine göre, Q!n süvarileri,
başlarına sıkıca oturan ve ilk
halinde, kırmızı benekleri olan
açık sanya boyalı başLklar
giyiyorlardı. Piyade gücünün
herhangi bir başlığı
bulunmuyordu ama, saçlarını,
yeniden yapılmış çizimde
görllldüğü gibi, süslü bir
biçimde kıV1np topuz
yapıyorlardı (altta). Atlı savaş
arabası sürücüsünün,
subaylannklnden daha az süslü
ama, sıradan erlerinkinden daha
üst bir rlltbeye işaret eden ayn
bir başlığı ve başlık bağları
bulunuyordu. Atlı savaş
arabasını kullanmak, Zhou
eklenen parçalar, ayrı ayrı modelleştirilerek yapıştı­
Çtn'lndeki yönetici sınıf rılmıştır. Heykelin bütünü, yüksek ısıda fırınlanır ve
tarafından uygulanan ahı önceden fırınlanmış kaideye takılırdı. Saçlar süslü bir
sanattan biriydi.
Altta. Qln imparatorunun anıt biçimde yontulmaktadır ve birbirinden ayrı birçok
mezarı yakınındaki kuyu ı 'den saç biçimini ve çok değişik topuzları göstermektedir.
ıoprağı temizlenerek çıkanlmış
Atlar da benzer bir tarzda yapılırdı. Gövdenin iki ya­
olan, gerçek yaşamdaki ölçüye
uygun biçimde. kilden yapılmış nındaki büyük tıkaçlar, fırınlama sırasında hava boş­
heykeller luğu olarak kullanılıyorlardı. Her at, bronz bir dizginle
donatılmıştı. Bunlardan sadece bir tanesi başarılı bir
biçimde biraraya getirilerek yeniden kurulabilmiştir.
Savaşçılar ve atlar, ilk olarak, bugün hemen tümüy­
le ortadan yokolmuş parlak renklerle boyanmışlardı.
Zırhlı savaşçılar için kullanılan iki temel renklendir­
me biçimi vardı. Üniforma da, ek olarak, her heyke­
lin rolünü belli etmektedir ve renkler de, farklı alay
birliklerini gösterebilmektedir. Atların üzerindeki
renkler hiç de iyi korunmamıştı, ama bunların siyah
ya da kahverengi olup, beyaz tırnak ve dişlerinin bu­
lunduğu ve ağız ve burun deliklerinin kırmızı oldu­
ğu tahmin edilebilir.
Savaş, ancak Çin'in birleşmesinden önceki iki yüz­
yıl içinde profesyonel bir iş haline geldi. Bundan ön­
ce askerler, içi doldurulmuş ceketler ve işlenmiş kö­
pekbalığı derisi ile hayvan derilerinden kıyafetlerle
yetinmeye mecburlardı. Qin ordusu, en azından se­
kiz değişik tipte zırh sergilemektedir. Püsküller ve kur­
delalar, çeşitli rütbe armalarını temsil etmekte, subay­
lar, küçük parlatılmış levhalardan meydana gelen
zırhları, omuz, göğüs ve arkalarındaki süsler ve ayrı­
ca, çift katlı, kıvrılmış kurdelalı, süslü başlıklarıyla,
sıra askerinden kolayca ayırdedilebilirdi. Çukur ı 'in
silahsız öncü gücü, çabuk hareket etmeyi sağlayabil­
mek için hafif giysiler giymekte, yakın döğüşe girme­
mek için uzun menzilli yaylar kullanmaktadırlar. Sa­
vaş arabalarının atları, ölmekten korunmak için uzun
mızraklar atan piyade ekiplerince muhafaza altında
bulundurulmaktadırlar. Çukur 1 'deki atlı savaş ara­
balarından ikisi, ilerleme veya geri çekilme için emir·
!eri seslendiren davullar ve ziller taşımaktadır. Mız·
rakçılar da hafif silahlarla donatılmışlardır.
Qin savaşçılarının hiçbirinin yüzü diğerıne benze­
memektedir ve gözlerle ağız gibi anatomik ayrıntılar,
şaşırtıcı derecede gerçek yaşamdakine yakındır. Tüm
ordu gücü, canlı gömülme yerine, portrelerinin yapıl·
ması için modellik etmiş olabilir. Savaşçıların, impa­
ratorluğun en uç köşelerindeki azınlık halklarının de­
ğişik fiziksel özelliklerini sergilemeleri, aslında, ilk
İmparator'un ordusunu meydana getiren askere alın­
mış erkeklerin türce çeşitliliğini yansıtmaktadır.
Bütün gerçekçi ayrıntılarına rağmen, heykeller, yi­
ne de, birer portre olmaktan çok bir tipi ifade etmek­
tedirler. Enerji içinde canlı durmakta ve güçlü Qin or­
dusunun ruhunu taşıyarak, gerçeğin bir tasavvuru­
nu sergilemektedirler. Çin'de, "çok fazla gerçekçilik.
gerçekçi olmama anlamına gelir" deyişi vardır. Hey­
keller, tam bir benzerlikten çok, bize, açılmış burun
delikleri ve dikilmiş kulaklarıyla harekete hazır du­
rumda bulunan atlarla uyum içinde olarak, her şeye
sinmiş bir güç ve durdurulması zor bir hareket duy­
gusu vermektedirler. Bununla birlikte, Qin heykelle·
rinin gerçeklik temelinde yapıldıkları açıktır. Zhou ha­
nedanı ile birlikte, belirli bronz eşyalar, av sahneleri
gibi, gerçek yaşamdan alınmış konuları işliyorlardı.
Qin heykelleri, bu eski temsili kesinliği sürdürmekte
ve bunu yeni bir anıtsal ölçekle birleştirmektedir. Bu
anıtsal ölçek, devasa kavramlaştırma ve Çin yeraltı
ordusunun gerçek sayıları, imparatorluk bakışının ve
''bir milyon silahlı askere, bin savaş arabasına ve on­
bin ata, cihanı fethetmek ve bundan şeytani bir zevk
duymak için" kumanda ettiği söylenen bir adamın
gücünün ifadesini vermektedir.
87
88
•

iMPARATORLUK
"

ÇA(il

89
 • • •

SiYASET VE iKTiDAR

Önceki sayfa: Ming ve Qing

hanedanlarına mensup ylrmidört
Birlik, Parçalanma ve Fetih imparator, Pekln'dekl "Yasak
Kent"te yaşamışlardır. Bunlar,
Çin imparatorluğunun bekası, eski ve orta çağlar ile çok ender olarak 250-acre'lık
çağdaş zamanların en etkin siyasal dayanıklılık ba­ kendilerine aynlınış
şarısıydı. Çin imparatorluğu, Roma İmparatorluğu'­ mekanlarından dışarı çıkarlardı.
Burada, açık alanlarla binalar
nun dengiydi; fakat, hükümranlığının tüm İslam dün­ arasında harika bir denge
yasını kapladığı günlere göre, Halifelikten daha az bulunmaktadır.
kapsayıcıydı ve Moğolların Avrasya topraklarının sa­ Solda: Kuzeybatı Çin'dekl
dece bütünleyici bir parçasıydı; iletişim bağları, Llaoyang'da bulunan bir amt·
İspanyol İmparatorluğu'nun Amerika topraklarına ve mezarın duvar resimlerıne
benzeyen, dörtnala koşturan bir
Filipinler'e uzanan dünya ölçekli bağlarına göre da­ at ve arabasının oldukça canlı
ha tehlikesizce yayılmıştı ve halkları, İngiliz impara· Han taşbaskısı.
torluğunun zirvede olduğu dönemde Afrika ve Asya'­ Alna: M.Ö. 221'den sonra lç
da sahip olduklarından daha az sayıdaydı; ancak, Çin'in birleşmesi ve
hükmettiği yıllar açısından ele alındığında, impara­ parçalanması lç Çin'in, sıyasal
olarak, birleşmiş, ikiye
torluk Çin'i herbirini, hatta belki de hepsni birden ge­ bölünmüş veya parçalanmış
ride bırakmaktadır. olduğu dönemleri gösteren bir
Bu oluşumun tarihi, ekli tablonun da yardımıyla zamandizim tablosu
şöyle özetlenebilir. Beşyüz yıl boyunca, M.Ö. 221 'den
M.S. 3 1 1 'e kadar, İç Çin'in temel vadileri (yani kuzey M.Ö. 22 ı 'den Sonra iç Çln'ln Birleşmesi ve Parçalanması
ovası, Yangzi vadisi ve Sichuan havzası), M.S. 3. yüz­
birlik ikiye parça­ tarihler nüfus, başlıca hanedanlar
yıldaki kısa üç yönlü bölünmenin dışında, bir siya­ lanma milyon olarak
bölünme
sal birim olarak kalabilmişti. Sonra, 3 1 1 ile 589 yılla­
rı arasında İç Çin ikiye ayrıldı. Yan Çinlileşmiş bir dizi
barbar hanedanları, kuzeyde egemen olmak için bir­
birleriyle savaştılar. Orta ve aşağı Yangzi bölgesinde,
ilk Han
200
artlarda gelen Han Çinli hanedanlar, geleneksel kül­
türlerinin varlığını koruyup zenginleştirdiler ve ha.­ 100

o-
la az nüfuslu ve geri kalmış bir durumda olan bu böl­ M.S. 57 Son Han
genin ekonomik kalkınmasına öncülük ettiler. Beş­ M.Ö.
yüz yıl daha süren bir dönem içinde, 589'dan 1 1 26'ya 100
kadar imparatorluk, 906 ile 960 arasında 54 yıllık bir
[::=J
200
parçalanma dönemi yaşadıktan sonra yeniden birleş· ÜÇ. Krallık
ti. 1 126 ile 1270'lerin sonunda kuzey ve güney ara­ c::::=ı

D
300 Batı jin
sında yeni bir bölünme ortaya çıktı: Rhuzen halkının Kuzey ve
400 Güney Hanedanları
Jin hanedanı (ki, Mançuların ataları olarak düşünü·
lebilir) Huai Nehri vadisinin kuzeyine, Güney Song Çin 500
hanedanı lse güneye egemendi. Moğollar, 1234 yılın­

D
da Jin'i, 1279'da da Güney Song'u yok ettiler ve böy· 600
Sul Tang
lece Çin'i tekrar birleştirdiler; ama, daha kapsayıcı 700 65
olan Moğol imparatorluğunun sınırları içine alarak.
Son olarak, kısa geçiş dönemlerini gözardı edersek, 800
İç Çin'in, bu tarihten itibaren tek bir siyasal otorite·
900 Beş Hanedan ve
C:=J
ye tabi olduğunu söylemek çok da gerçek dışı olmaz. On Krallık Kuzey Song
Bu durumun başlıca istisnaları, 1916 ile 1927 yılları - 1000
arasında doruğunda olan savaşbeyleri dönemi ve
1937-1945 arasındaki kısmiJapon işgalidir. Tablodan - 1 100
Güney son/jln
140
açıkça belli olduğu gibi, 2000 yıl önceki 50 milyon· - 1200
(Ruzlıen)
dan bugün bir milyara büyüyen Çinli nüfusun siya·
sal tutarlılığı, Qin'in ilk İmparator'undan beri geçen - 1300 Yuan (Moğollar)
zamanın neredeyse dörtte üçü boyunca ayakta kal·
- 1400 70(?) Mlng
mıştır.
Bu hayret verici başarı, iki ayrı fakat birbiriyle ilin­ - ısoo
tili soru ortaya çıkarmaktadır: İç parçalanmaya yöne­
lik ve karşı olarak çalışan güçlerle dışarıdan gelen fe· - 1600
tihten yana ve buna karşı olan güçler nelerdi? Bu so· - 1 100 Qing
ruyu analitik olarak yanıtlamaya çalışmadan önce,
bu güçlerin hemen hemen eşitçe dengelenmiş olduk· - 1800 393
ları bir durumda, en uygun terimle şans denilebile­
c==J
- 1900 Cumhuriyet/Savaşbeylerl
cek bir öğenin işe karıştığı kabul edilmelidir. Çarpıcı Milliyetçileri/
bir örnek olarak, Ruzhen Jin'in, 1 126 yılında, Kuzey 1000 Halk Cumhuriyeti
- 2000
Song'un özgüveni ile gücünün doruğunda olduğu bir

90

üsııe: "İmparator MingHuang'ın
Shu'ya Yolculuğu" adlı asma
resmin bu ayrıntısı, ismi
bilinmeyen bir sanatçı
tarafından, mürekkep ve renkli
boyalarla ipek üzerine
yapılmıştır Bu, muhtemelen, 8.
yüzyıl orijinallnin Song hanedanı
zamanındaki bir kopyasıdır
Tang imparatoru Ming Huang,
Çln'de o zamanın en güzel dört
kadınından biri olarak bilinen,
saraylı gözde Yang Gufel ile ünlü
bir aşk yaşamıştır. Saraydaki
entrikalar ve An Lushan
ayaklanması (M.S. 755),
imparatorun Slchuan'a
kaçmasına neden olmuştu.
Yolda, askerleri kazan kaldırdılar
ve çöküşünden sorumlu
tuııuklan sevgilisi Yang Gufei 'yi
boğdurtmaya mecbur ettiler Bu
olay, edebiyat ve tiyatro alanında
iyi bilinen bir tema haline geldi
anda kuzey Çin'i aniden ve beklenmedik bir biçim­
de ele geçirmesi verilebilir. (Song'un başlıca stratejik
zayıflığı, hanedanın başlangıcından beri mevcuttu:
(1) En iyi meraların kuzeydoğuda Qidan'a ve kuzey­
batıda Xixia'ya kaptırılmış olmasından ötürü yeterli
süvari gücüne sahip olunmaması; ve (2) önceki Beş
Hanedan döneminden itibaren kuzeydoğudaki en do­
ğal savunma hattından sürekli geriye çekilmek, do­
layısıyla başkent Kaifeng'in her yanı açık bulunan
ovada §.ni saldırılara maruz bırakılması.) Bununla bir­
likte, genel olarak fetih ve parçalanma olasılığı üç öğe
arasındaki değişen dengelere bağlıydı. Bunlar: (1) Çin­
li ve barbar ordularının göreli savaşma yetenekleri;
(2) Çin imparatorluk yönetiminin insan ve maddi kay­
nakları seferber edebilme ve bu insanlarla malzemeyi
uzun mesafelere gönderebilme kapasitesi; (3) general­
lerin ve yöneticilerin karşı karşıya kaldıkları arazinin
doğası ve iletişim güçlükleri. Bu unsurların birbirle­
riyle olan etkileşimi çapraşıktı ve ilk ikisi, siyasal ku­
rumlar ve devlet politikalarıyla çok yakından ilişki­
liydi. Bu ilişkilerin biraz daha ayrıntılı olarak açıklan­
ması gerekmektedir.
Yönetim ve Lojistik
Büyük bir imparatorluğu yönetmek ve savunmak
çok pahalıdır. Meslek olarak bürokrat ve asker olan­
ların (en azından mesleki eğitimlerini böyle almış
olanların) ödenekleri vergilerden karşılanmalıdır. Bu
zorunluluk, emekçileri asgari ihtiyaçlarının üzerin­
de, gerekli artığı üretebilecek ölçüde gelişmiş bir eko­
nomiyi, bunun yanısıra bu artığı toplayıp etkin bir
biçimde kullanabilecek olan bir yönetimi de gerek­
tirmektedir. Eğer elde edilebilen bu ekonomik artık
ancak yeterli olursa, savaş masraflarının belki de düş­
manın daha becerili hale gelmiş olması nedeniyle,
artması veya idare harcamalarının, belki imparator­
luğun fazlaca iddialı oluşu yahut imparatorluk zevk­
lerinin aşırı israfa yönelmesinden ötürü artışı, mali
bir krize neden olabilir. Çin tarihinde, bir çok kez,
uzun süreli, helezonvari çöküşler, yerel toprak bey­
lerinin koruması altına girerek vergi yükünden kur­
tulma arayışına yönelen köylülerin, vergisini veren,
ama, o anda her zaman olduğundan çok daha fazla
bu yükten kaçış yollarını arama eğilimine giren, ge­
rideki köylü kitlesine daha ağır bir vergi yükünün bin­
dirilmesine neden oldukları anlarda ortaya çıkmış­
tır. Sözü geçen bu yerel nüfuz sahiplerinin konumu
çoğunlukla iki anlamlıydı: yönetici sınıfın mensup­
ları olarak çıkarları etkili ve mali desteği yerinde bir
yönetimi gerektiriyor, fakat birey olarak, koruma sağ­
layıcı güçlerini kötüye kullanarak köylülere, onları so­
nuçta kendi kiracı ve bağımlıları haline getirecek öl­
çüde ağır bir tarzda karşılığını ödettikleri yardımlar­
da bulunmaları da işlerine geliyordu. Kuruluşunu
ağırlıklı olarak yerel beylere borçlu olan, dolayısıyla
onları gücendirmesi olanaksız bulunan Geç Han ha­
nedanının büyük kesiminin öyküsü böyleydi. Bunun
karşısında, eğer ekonomideki üretim süreçleri her
emekçi başına daha fazla artığı mümkün kılacak öl­
çüde gelişirse, bu durum, derhal devlet mekanizma­
sı ve ordunun ödeneklerinin karşılanması konusun­
daki sıkıntıları ortadan kaldırabilirdi. 7. yüzyılın baş­
larının Büyük Kanal'ı, ucuz Yangzi vadisi tahılının ku­
zeye ulaştırılmasına ilişkin olan harcamaları azalta­
rak, Sui ve Tang hanedanları dönemlerinde ülkenin
yeniden birleştirilmesinin altyapısını hazırlamıştı.
M.S. birinci bin yılın sonunda, özellikle güneydeki pi­
rinç tarımında ortaya çıkan ekonomik devrim, en faz­
la olduğu zaman bir milyonun biraz üzerinde askere
sahip bulunan Kuzey Song'un büyük ordularının har­
camalarını karşılamaya yardımcı olmuştu.
91
imparatorluğun aşırı genişlemesi
Çın imparatorluğu. batı
yonundeki en uç noktasına 7
yılı.yıl sonlarında, Tang
imparatoru Gaozong dönemınde
ulaşmıştı. Elinde bulundu�duğu
hımayesi altındaki bölgeler,
Pamırler'den öteye, Soghdiana ile
Tukharıstan'a ve bugunku
92
lran·ın sınırlarına dek
uzanmaktaydı Bu çok uzaklara
dek genışlemış egemenlıği uzun
süre korumak guçtu. Batıda,
Arapların Çınlılere karşı, 751 'de
Talas Nehri'nde kazandıkları
zaferle simgelenen islam
gücünün ortaya çıkışı ile
Tlbetlllenn ve gılneybatıdaki
Nanzhao krallığının gucünün
artması. kaynaklar konusunda,
M.S.755'dekı An Lushan
ayaklanmasının neden olduğu
ıçerdekı zayıflamadan sonra
karşı konulması mümkün
olmayan sınırlamalar getirmişti.
Tıbetlilerın dar Gansu koridoru
üzerindeki bırkaç onyıl süren
saldırıları, 791 yılında, Tibet'ın askeri yayılmasını
Beşbalık'ta (Belting) Çınlilerle durdurdu ve 9 yüz.yılın
Uygur miltteflkleri karşısında ortalarında da Tibet, orgüılenmiş
Tıbetlıler·ın zaferıyle doruğa bir devlet olarak bütünlüğünü
ulaştı ve orta Asya'dakı Çın kaybediyordu
hükümranlığına, hemen hemen
bın yılı aşkın bir süre içın son
verdı. Ancak. bundan birkaç yıl
sonra, Tang'ın karşı saldırıları
 Gerek nüfus ve gerek toprak olarak büyüklüğün mo­
dernlik öncesi bir imparatorluktaki etkilerini değer­
lendirmek oldukça zordur. Merkez ile sınır bölgeleri
arasındaki iletişimin masrafı, elbette, o iletişimin için­
de yer alan mesafelere göre değişmektedir; tüm impa­
ratorluk hanedanları, at, tekne ve piyade koşucula­
rından oluşmuş kapsamlı ve pahalı bir ulak sistemi­
ni sürdürmek zorundaydılar. Sayfa 94'deki harita, or­

) \�·
tak merkezli dairelerle atlı bir ulağa izin verilen aza­
mi zamanın haftalar olarak belirtildiği Ming ulak sis­
temini göstermektedir. Büyük bir ihtimalle mümkün
�� a-aıaretyal•
§ olan hız miktarları önemli ölçüde farklı değildi. İç
.$1Aın leth n n smoıtır 7SO dola)lan

.L�
Çin'i temel alan imparatorlukların iletişim çaplarının
Tıııeı kra l�rnır s n oar 600 dolayla< • baş<enl
beş ile altı hafta arasında olduğunu söylemek müm­
O Tang •rf9a"alo·rug, •
Ç n •·ge'le ıOnehııler"ı
kündür. Bu, hayali başkenti Venedik olan ve Lizbon'­
� A"x'n n 001 gamızon u

... ...
O Ku"'ng h ma1es
dan Moskova'ya uı.anan 18. yüzyıl Avrupası ile aynı bo­
LJ � <>"t!"!W Sl•BŞ)'ffl 1'0 la•h yuttadır.
�çe< 1 16 500 000
Anıı l>ma1es

O Mengchr hrmaıes•
o 600 km
Taşımacılık ise başlı başına ayrı bir konuydu. Elve­
CJ SoQd rişli su yollarının bulunmaması halinde, özellikle ilk
400 mi
ııı:es Jze·ınde hıııa�-e

O T�harstaı ze·ırıcte hı'T12)'e dönemlerde, merkezden yola çıkan ordulara iaşe gön­
dermenin bedeli, bu malların değerinin kat kat üze­
rinde olabilirdi. Çin'in lojistik kapasitesinin aşırı kul­
lanımına oldukça iyi bir örnek, imparator Gaozong'­
un döneminde, 7. yüzyılın sonlarında Tang'ın siya­
sal denetim gücü, kısa bir süre için, Pamirler'in öte­
lerine, Basra Körfezi'ne dek uzanıp, neredeyse Hindis­
tan sınırlarına eriştiğinde ortaya çıkmıştı. Çin'in Or­
ta Asya'daki protektolarını gösteren yandaki harita,
bu durumu, "İmparatorluğun aşırı genişlemesi" ola­
rak gözler önüne sermekte ve kuzeyde çöller, güney­
de ise dağlarla sarılı bir durumda, Lonshou'dan An­
xi 'ye uzanan Çin iaşe yollarının ne denli zorlu oldu­
ğunu açıkça göstermektedir. Üstelik bu hükümranlık,
yerel hoşnutsuzluklara karşın, uzun müddet sürdü­
rülememiş, ayrıca, ortaçağ dünyasının en kesin so­
nuçlara yol açan çatışmalarından biri olan Talaş Neh­
ri muharebesinde, M.S. 751 yılında İslam güçlerine
karşı alınan yenilgi ile bundan sonra, Çin içinde çı­
kan 755 An Lushan isyanının yarattığı yıkım, bu batı
uç bölgesinde Çin'in güçlerini koruma umudunu bir
daha ortaya çıkmamak üzere sona erdirdi. Haritada
görüldüğü gibi, Tibet krallığının, kısa bir zaman son­
ra, koridor boyunca genişlemesi, Tang'ın Türkistan'a
erişme yollarını hepten tıkadı ki, bu olay, Tibet'in 791
yılında kuzey Çin'in eski sınırı Beshbalig'de (Beş ba­
lık, bir zamanlar Çin'e ait olan Beiting) Uygurlara karşı
kazanmış oldukları zaferle simgelenirdi.
İmparatorluğun lojistik sorunları, askerler aynı za­
manda çiftçi olarak da yaşayıp biraz olsun kendileri­
ni doyurmayı becerseler kolaylanabilirdi. Nitekim,
asker-çiftçilerin oluşturduğu askeri koloni, Çin impa­
ratorluğunun sağlamlaştırılması sürecinin büyük bir
bölümünde anahtar rolü oynamıştı. Bu gelişmeye ti­
pik bir örnek, 700.000 civarında göçmenin, Han İmpa­
ratoru Wudi tarafından, M.Ö. 2. yüzyılın sonunda
Gansu koridoruna nakledilmeleri ve kendi kendine
yeterli garnizonların batıdaki yarı-çöl bölgelere yer­
leştirilmeleridir. Bu bölgenin kuru iklimi, yönetimin
kendi kayıt ve emirlerini üzerine yazdığı ağaç şerit­
lerin zarar görmeden varlıklarını sürdürebilmelerine
olanak tanıdığından, ]uyan (veya Etsin-gol) gibi yerler­
de bulunan göçmenlerin yaşamları hakkında olduk­
ça ayrıntılı bir görünüm elde edilebilmektedir. Bu top-
1 uluklar, sivil göçmenler (ki çoğu hükümetin maddi
desteği ile taşınmışlardı), garnizon askerleri, denetim
altındaki muazzam bir programa göre çalışan, çiftçi­
likle uğraşan askerler, çobanlar, asker aileleri, kişi­
sel hizmetkarlar, mahpuslar, köleler, geçici ziyaret­
çiler ve boyun eğmiş barbarlardan oluşan karmaşık
bir nüfusa sahipti. Yerleşim bölgeleri, surlarla çevrili
kentler, kaleler ve gözetleme istasyonlarından oluşan

93
bir ağ tarafından korunmaktaydı. Sui ve erken Tang
döneminin "bölgesel milisler"i, seçilmiş köylülerin
asker olarak yetiştirilmelerine dayalı olup, koloni kav­
ramının bazı özelliklerini taşımakla birlikte, onun ka­
dar bütünleşmiş bir tarımsal-askeri örgütlenme nite­
liğinde olmayan bir iç kurumdu. Koloni düzeni dü­
şüncesinin en gelişmiş biçimi, belki de, Ming'in "mu­
hafızlar ve taburlar" kurumuydu. Fetih ordularına
mensup üç milyon askerin iki milyondan fazlası, yö­
renin değişen gereksinimlerine göre, çiftçi ve savaş­
çı olma oranları da değişen bir biçimde, 14. yüzyılın
sonlarında bu kurumlara yerleştirilmişti. İlginçtir,
1870'ler kadar geç bir dönemde bile, Zuo Zongtang'­
ın Doğu Türkistan'ı yeniden fethetmesi, askerlerini
yarı-zamanlı köylüler yapması ve kesin seferden ön­
ce iaşesini gayet dikkatlice biriktirmesine dayanmıştır
(bkz. 4 1 . sayfadaki harita).
Öte yandan, muhtemel ölçek ekonomilerini gözar­
dı etmek yanlış olur. İmparatorluk Çin'i, "doğal" sı­
nırlarına zamanla genişleyebildiği ölçüde, dışarıdan
gelebilecek ani veya kolay saldırı ihtimalleri de aza­
lırdı. Doğu kıyı bölgesi, güneybatının vahşi orman­
ları ve batı dağ silsilelerinin hepsi, belli ölçülerde, bu
tip birer sınır bölgesiydi. Gene, büyük bir nüfus ve
iyi konumlandırılmış tek bir stratejik engelin arkasın­
da koruma altına alındığında, nüfus artsa da impa­
ratorluğun kişi başına düşen savunma harcamaları
arasında eksilebilmektedir. Çin Seddi (basit bir tek
yönlü engel duvarı olmaktan çok, kampları ve iaşe
yollarını içeren bir savunma kompleksiydi) bu çerçe­
ve içinde ele alınabilir. Song, böyle bir duvardan yok­
sundu ve kuzey düşmanlarına karşı sadece, özel ola­
rak kazılmış su kanallarını, özellikle ekilmiş söğüt ko­
ruluklarını kullanırken, Ming ise, tamamen duvar iş­
çiliğiyle örülmüş ve bugün de ziyaretçilerin görebi-
94
leceği gibi, top koymak için deliklerle donatılmış bir Sh"·1dong'daki Wu ailesine ait
suru yeniden yaptı. Ve, önemsiz sayılmayacak ölçü­ anıt-mezarlardaki savaş
sahnelerinden Han hanedanı
de, bellidir ki, ölçeğin daha da büyümesi, tasarruf edi­ figürlerinin sürtme kopyaları
lebilecek daha fazla kaynak demekti. Bunlar, zamanın giysi ve zırh
üslübunu göstermektedirler
"Barbarlar ve Çinlileşme"
Her anlık askeri dengeyi ortadan kaldıran sürekli
bir istikrarsızlık kaynağı, Çinlilere karşı koyan Han
olmayan halkların savaş becerilerinin sürekli geliş ­
mesiydi. Böylece, imparatorluk öncesi dönemde, gö­
çebeliğin yeni atlı savaşma yöntemi, Çinlileri, bu mey­
dan okumayı denetim altına alabilmek için son de­
rece büyük kaynak ve çaba harcamak zorunda bıraktı.
Çinliler kendi süvari güçlerini geliştirdiler ve bazen
bunlar, denetimli manevralarıyla ünlü erken dönem
Tang'ınkiler gibi, dikkat çekici ölçüde iyi talim gör­
müşlerdi ve etkiliydiler. Ancak, İç Çin at yetiştirme­
ye elverişli olmadığından, haneden üstüne hanedan,
özel otlak alanlan açmak yükümlülüğüyle ve sınır­
ların ötesinden binek hayvanları ithal etme zorunlu­
luğuyla karşı karşıya kaldı. Wang Anshi, 1 1 . yüzyıl­
da bir ara iktidar olan geleceğin kurumsal reformcu­
su, ordu tarafından savaş zamanında kullanılacak
olan atları köylülere vermeyi denedi. Ancak bu plan,
hayvanları beslemenin çok pahalı olması ve onları
sağlıklı tutmanın güçlüğünden olsa gerek, pek işle­
medi. Başka silahlar, barbar atlı okçuları ve vurucu
askerlerine karşı etkili olabildi: örneğin tatar yayı,
Song hanedanının askeri teknik uzmanlarınca hay­
van derisiyle kaplanmış, bazen birbirlerine demir zin­
cirlerle bağlı at arabalarından yapılma bir ilkel tank
türü ve son olarak da 14. yüzyıldan itibaren sahra top­
çuluğu. Süvari teknolojisine gelince bu da aynı biçim­
de kalmadı. M.S. 5. yüzyıl dolayında, Çin dünyasın­
da ilk defa üzengi görüldü (icadın tarihi ve yeri tar-
Solda: Mlng hanedanı
döneminde imparatorluk ulak
hizmeti
Ulak hizmeti, imparatorluğun
siyasal sinir sistemiydi. Harita,
Ming hanedanı döneminde
kullanılan anayollan ve yerel
yollar ağını ve bunların içinden
geçtikleri kentleri
.�U çlN DENiZi göstermektedir. Geleneksel
dönemin sonlarındaki
imparatorluğun pratik olarak
yönetilebilir büyüklüğü
hakkında, biraz sonraki blr
tarihte Qing tarafından
belirlenmiş bulunan ve atlı bir
ulağın Pekin'den yola çıktığında
ulaşacağı belli yerler hakkında
izin verilmiş bulunan azami
süreyi tanımlayan bölgeler bir
fikir verebilir. Haritada
gösterilenler, yalnızca, ana
ana ulak yol�
merkezler için tarumlanmışur ve
llıli jfli
önemsiz bazı yanılmalar,
muhtemelen ikinci dereceden
® ulUNlbafMm
önemli kentlere göre ortaya
eyalet ...
çıkmaktadır. Görülebileceği gibi,
- • imparatorluk, modem çağ öncesi
-=
en hızlı iletişimin terimleriyle,
goçıl
boydan boya, altı veya yedi hafta
tutuyordu.
 100- 110"
Toba Wei Devleti .- -·-·-·-. , ROURAN İMPARAT
....·-·
•
- -
��tİ'·
· ·---- --·
Toba (ya da Tabgaıch)
ıarafıı\dan, M.S. 4 yüzyıl ( Giaa
-·- �..-
•

...,- --·,. o �
sonlarında kurulmuş olan Wei

D Taba We·n� sınırlin 440 dolaılaıı

hanedanı, önceleri süvari
gücüne dayanan, bir ölçüde
r:::J QU""Y hanedanıannın ıoprakları •
zalJm bir fetih rejimiydi

Tobe W•'ı>n leliıle« 500 dolajlan

Haritada gösterilen devasa
büyüklükteki imparatorluk 0
meraları, bu gerçeği
l!l TOba Weı nin baş•enlı (•umarı sırasıyla)

@
hatırlatmaktadır. Zaman
QUl18'1 hanedanıamm tıaş•enıı

TOba Wei. dOnemınoe lıOlge (Zlw} baf<enJı

geçtikçe, bu devlet de giderek
daha Çinlıleşmlş, daha • SAfll oENIZ
• sadece '"' b< sure Tolla We 'de kaJrnış
bürokratikleşmiş ve tanmdan
olen
elde edilen gelire daha çok

ımpamxtıAt odaklıoı (Holrng•en'e QO'ti

bıllge blşı<ent
bağımlılaşmış bir hale geldi. Bu
§
v
kayma, çarpıcı bir biçimde,
başkentin 494 yılında, bugün
içinde kuzey Sharuı:i'nin yer
aldığı P!ngcheng'den Sarı Nehir
vadisinin merkezinde bulunan
Luoyang·a taşınmasında Olçek 1 18 000 000
o

400 k�
görülebilir ki bu olgu, 524
yılında, sonuçta devletin ikiye
bölünmesine yol açan aşiret ..
�
garnizonlarının ayaklanmasına
katkıda bulunmuştu.
tışma konusudur), aynı zamanda, Xixia Tangur'ların veren, aralıklı çatışmalar süregeldi. Birkaç zor savaş
- ve Ruzhen jin'in savaş atlan için demirden kısmi göv· serisinden sonra Tang hanedanı, M.S. 668 yılında Ko·
Toba Wei il baştentlerının amaşık ısımler· de zırhları kullanmaları, saldırılarına karşı koyulma· re'yi, kendisine haraç veren bir bölge olarak Silla (veya
sını olağanüstü derecede zorlaştırdı. Xianle} altında birleştirdi, bunun için de rakip Faek­
Behıa Fuchenıı Çinlilerin becerilerinin merkez Çin bölgesinden dı­ che ve Koguryo devletlerini yoketti. 935 yılında Tang'·
Yıyang
� şarıya doğru yayılması, Han olmayan halkların iler­ ın çöküşünden ancak birkaç onyıl sonra, yerli bir Kore
li:.I'8
�
�
=
lemesi için, ikinci ve eşit derecede önemli bir öğey­
di. Bu yayılma, çoğu zaman, Han tarafından gerçek·
hanedanı olan Koryo, özgürlüğünü kopardı ve Silla'­
yı ilhak etti ve tüm yarımadayı bağımsız olarak de·
l(ıQ netler duruma geldi. Kısa bir zaman sonra, ilk defa
Tl1'1\J311
leştirildi.-"Barbarlann" kendilerini örgütleyebilme ye·
Chı oıeıaı
rarıo 2honııshan
teneklerinin gittikçe artması, zamanla, kısmen yerle· Koryo, bürokratların işe alınmaları için Çin tarzı sı·
= � şik olan, tarım ve kentlere dayalı devletler yaratabil­ nav sistemini getirdi. Aynı zamanda, Çin dünyasının

= �
Bıın:lıeng
meleri, öte yandan, Çinlilerin, etkin bir biçimde on· öbür ucunda, Vietnamlılar, o tarihte Guangdong'u de­
Xıap !ara karşı koyabilmeleri için ya daha çok masraf ede· netim altında tutan Güney Han'dan kurtularak bağım·
Oıarıgpıng

�
Goı
Gu.ıng A
�
ıunıa,ıg
�taı
rek kendi güçlerini daha fazla artırmaları ya da as·
keri, mali, keza diplomatik usullerde olsun, kendi tek·
nolojilerini ilerletmelerinin zorunlu kılınması demek­
sız oldular ve 1009 yılında Ly hanedanı Dayue (veya
Dai Viet) devletini kurdu. Bu devlet, 1225 yılına ka·
dar devam etti.
Guang 1 M.S.ki ikinci bin yılda, Kore de, Vietnam da bağım­
Gıwığ c
ti. Teknik becerilerin dışarıya gitmesinin etkileri hak·
H! A
=ıg(� Funan)
Baoncn
kında klasik bir örnek, Çin ve Rusya'nın Moğollar ta· sızlıklarını korumak için diplomasiyi ve askeri diren­
H! .
IU � rafından fethedilmesinde görülebilir. 1 1 . yüzyılda, bu­ meyi birarada kullanmak durumunda kaldılar. Çin'­
JA
Huai günkü Mançurya'nın Liao hanedanından gelen Qidan de kim egemense, usulüne uygun olarak, onun oto·
�
Hena
Jc hükümdarları Moğolistan'a demir ihracatını sıkı bir ritesini tanıdılar ve haraç yolladılar, ancak açık bir
Jaı
Jac
Glodu
Oongw
biçimde yasaklamışlardı. Bu, bir tür ortaçağa özgü işgal girişimiyle karşı karşıya kaldıklarında savaştı­
Jng
�
Jn
stratejik silah ambargosu niteliğindeydi. Ruzhen Jin lar. Böylece, 1425 yılında, Vietnamlılar, Ming hane·
Liang A Wvwııi
liql
ise, onları devrilip, 12. yüzyıl başlarında Kuzey Çin'i danının onları 1406 yılında yeniden bir Çin ili hali·
Liq c =G ne getiren güçlerini püskürttüler ve 1787 yılında ben­
�
Song'dan aldılar ve Qidan'lar kadar tutumlu değiller­
Loo 8aogWıheıı di. Demir temrenlerin, demirden mızrak başları ve kı­ zeri bir Qing seferinden de galip çıktılar. Vietnamlı­
�
,_. �
Lonaıtıou
lıçların ithalatı, üstüne Cengiz Han'ın dehası, artık lar 1554 yılında Çin kamu hizmeti sınav sistemini ka­
=G
NaıB
lülao
Moğolları küçük bir devletten öldürücü bir tehdit ha­ bul ettiler, fakat Çinlileşmenin de bir sının vardı. Ko·
� lt'Si ı re'de olduğu gibi, burada da toplumun tabanını oluş­
Prıg
line getirdi. 1234 yılında, Kaifeng'dekiJin başkentini
IAoıa
PrlQClll
QA aldılar ve birkaç yıl sonra Batu'nun önderliğinde Ki­ turan özgün yerel geleneklerle (örneğin, Vietnamlıla·
Glao A
Qn f!:W:,G ev Rusyası'nı mahvedecek seferi techizatlandırmak rın resmiyetten uzak, halka yakın, "halk kahramanı"
gı üzere bulabildikleri tüm Çinli demircileri topladılar. tipindeki krallık ideali gibi) süsleyici Çinli üst kültü­
SIWı
Si
�
�
Bu arada, Güney Song'un masif duvarlı kentleri, taş rü arasında bir gerilim görülüyordu. Ayrıca, zaman
S IA
T•
atıcıları ve ilk fişek tipi silahları ile Yangzi vadisin­
=
zaman ırkçı gerilimler de su yüzüne çıkmaktaydı.
We Larıgııı deki büyük nehirler ve su kanalları şebekesi birleşe· 1782 Vietnam iç savaşı sırasında, Çinli kolonilere
w.ı (J .
)(a Huadwıg
rek, Moğolları 40 yıl süreyle uzakta tutabildi. Moğol­ mensup çok sayıda insan katledildi. Bu da, o halde,
Xisı
=G
lar ise, ancak deniz muharebesi yöntemleri ve geliş­ imparatorluğun karşısındaki bir diğer sınırdı; düşma·
Xq
x.a. �
kin kuşatma zenaatını, çoğunlukla kaçak Çinlilerden nın Çin kültürünü etkili bir biçimde alması ve kendi
y., Qarpıg öğrenince güneye inebildiler. Önce Kore, sonra da Çin koşullarına uydurması.
Yang A
Yang ı kökenli denizcilik hünerlerini kullanıp, Japonya'ya Kore ve Vietnam'ın dışında, kısmen Çinlileşmiş dev·
Yrı
Yr'Q A
�
2hıoc1ı
(1274'te ve tekrar 1281 'de) ve Java"ya (1292·93 arasın· !etler, Çin nüfuz bölgesinin içinde ve çevresinde mev·
Yll'Q ı
=ıyq •
da), hepsi de başarısız olan büyük çaplı deniz sefer­ cuttu, ancak bunların varlıkları uzun sürmemişti. Bir
Y� C
Yilıg c (Yıyang c GüMy lerini başlattılar. ilk örnek, bugünkü iç Moğolistan ile Kuzey Çin'in bü·
=� Sızlıoui Çin siyaset ustalığını öğrenip biraz da Çin kültürü­ yük bir bölümüne, M.S. 4. yüzyıl sonlarından 6. yüz·
Ycırıo A
Yoıg ' Xiqyang
�·., ne vakıf olmak, özellikle Kore ve Vietnamlılara, Çin yılın başına kadar egemen olmuş Toba (veya Tabgaç­
Yw y.,
Yu IUwı
imparatorluğunun açık denetiminden kurtulmaların­ ların) Wei hanedanıydı. Eski kabile örgütlerini lağve­
Yımı den İmparator Daowu tarafından kurulan ilk başkent­
=-
da yardımcı oldu. Han'ın İmparator Wudi'sinin Ku­
h'CI
zey Vietnam ve batı Kore'nin çoğunu imparatorluğu­ leri, otlaklarla tarım arazileri arasındaki sınırda yer
na katması, M.S. 2. yüzyıl sona ermeden az önce ger­ alan Pingcheng'deydi; ancak, yönetim biçimi giderek
çekleşmişti. Bunu izleyen bin yıl boyunca Çinlilerle daha da Çinlileşti ve ekonomik temel gittikçe daha
bazı yerel devletler arasında, iki yarımadada patlak çok yerleşik tarımın vergilendirilmesine dayanır ol·

95
du. 494 yılında başkent daha güneye, Çin'in eski bü­
yük kenti Luoyang'a taşındı. Bu olay, tüm bu tür ka­
rışık rejimlerde, her zaman, çeşitli biçimlerde ve so­
nuçlarla yeniden ortaya çıkacak olan bir bunalım ya­
rattı. Bir başka deyişle, Çin usüllerini yeğleyenlerle,
kendi Han olmayan özgün değerlerini korumak iste­
yenler arasında çatışma ortaya çıkmaktaydı.
Kuzey kavimlerinin çoğu ile Çinliler arasındaki çar­
pıcı farklılıklar arasında birincilerin kadınlara daha
çok özgürlük tanımaları ve saygı göstermeleri, ege­
men yönetici grup içinde danışmayı vurgulayan bir
yönetim biçimi ve (doğru veya yanlış) Han'lara göre
sadakat ve dürüstlük gibi askeri değerlere sahip olun­
duğu duygusunu kapsar. Ayrıca, kuzey kavimleri, Çin
adetlerinin kendi güçlü askeri dayanıklıklanna zayıf­
latıcı etkide bulunacaklarından korkarlardı. Bir 4. yüz­
yıl Xianbi generali, "Çinlileri surlarla çevrili kentle­
re yerleştirmeliyiz ve onları, tarım ile ipekçilik işleri­
ne tayin etmeliyiz ki, bize ordu ve yönetimimize ge­
rekli olan kaynakları sağlasınlar. Bizlerse, savaş sa­
natlarını talim etmeliyiz ki, bize itaat etmeyenleri
öldürelim" demişti. Bu doğrultudaki en uç görüşü,
Cengiz Han'ın generalleri, neredeyse bin yıl sonra be­
lirtmişlerdi. iddiaya göre, bu generaller, insan adına
layık herhangi bir kişinin, bu tavşan yuvalarında na­
sıl oturmak isteyebileceğini anlamadıklarından ötü­
rü, Çin kentlerini yerle bir etmek istemişlerdi. Ancak,
lojistiğin mantığı, yine de askeri dünyada acımasız-
96
-------�-- -- - -
ca geçerliliğini korumaktaydı. Kuzeyin kaynaklarına
ve sonra da güney Çin kaynaklarına erişebilmesi, Ku­
bilay Han'a (Yuan hanedanının Chengzu'su), önce kü­
çük kardeşinin, Çin'den bağımsız bir Moğol step re­
jimi kurma çabalarını önlemek ve sonra da Talas Neh­
ri kıyılarında, göçebe yaşamını ve atalarının töresini
koruyacaklarına and içen rakip Moğol önderlerin ko­
alisyonunu püskürtme imkanını sağladı. İşte, 524 yı­
lında, Toba Wei'nin, Çinlileşmemiş ve izlenen politi­
kaya içerlemiş sınır garnizonları tarafından alaşağı
edilmesi sırasında işin içine karışan kültürel gerilim­
ler bunlardı.
Belirtilmeye değer diğer Çinlileşmemiş devletler
şunlardır: (1) 916 ile 1 124 arasında Mançurya'nın bü­
yük bir bölümünde hüküm sürmüş olan Qidan hal­
kının Liao devleti; (2) onların yerine geçen ve Kuzey
Çin'i de fetheden Ruzhen halkının Jin devleti; (3) 1032
yılından itibaren Sarı Nehir'in büyük dönüşünün ba­
tısındaki bölgeye, 1227 yılında Moğollar tarafından
mahvedilinceye kadar egemen olan Toba soyundan
Tangut'lann Xixia (veya Batı Xixia) krallığı. Gerek Qi­
dan'ın, gerek Xixia'nın ikili bir yönetim yapısı vardı.
Bunlardan biri Çin bürokrasi modelinin bir kopyası
olup öbürü, kendi kabile yapılarından kökenlenmiş­
ti. Xixia ve Ruzhen'in ikisinin de, Çinlilerinkinden
esinlenmiş özgün yazılan vardı. Bugün, Ruzhen'lerin­
ki hala okunabilirse de, Xixia'nın yazısı henüz çözü­
lememiştir. Xixia devleti örneği, Ningxia ovasındaki
Üstte. ipek Ozerıne mürekkep ve
renkli boyalarla, geç Tang
hanedanı Osh'lbuyla yapılmış
olan bir asma resimden, aı
sı.rtında dolaşan gôçebelerl
i leyen bir aynntı. 8. yüzyıl
ş
ortalarındaki An Lushan
ayaklanması, Tang'ı,
kuzeybaııdakl gamh:onlarını geri
çekmeye zorlamışıı. Bu grubun
önderi gibi, zengin işlemelerle
bezeli Çin gıysUeri içindeki soylu
adamlar, Beş Hanedan ve Song
dönemlerinde (10.· 13. yOzyıllar)
l<Uzeybaıı Çin'ln bOyOk
bOlümOnO ellerinde tutuyorlardı.
Bunlar, Tang'ın çekilmesinden
sonra, baş!Jca Ugllerl at ticareti
olan ve bunu da kendilerinin
beltrledikleri fahiş koşullarla
yürüten komşularıyla ticaret
tltşkilertni sOrdürmlışlerdi.
sulama tarımına ve Çin'le yün, deve tüyü, tıp malze­
meleri ve bazı çeşitli madeni ürünleri içeren bir tica­
rete dayalı olduğu için, özellikle ilginçtir. Bu devle­
tin egemenleri, özellikle de kurucuları Yuanhao, ağır­
lıklı olarak Çinli danışmanlara dayanmışlar ve Kon­
füçyusçu bilginleri desteklemişlerdi. Fakat, aynı za­
manda, Çin ve Budist kutsal yazılarının çevrilmesiy­
le kendi edebi kültürlerini de teşvik etmeye çalıştılar.
Siyasal güçleri sone erdikten uzun bir süre sonra da­
hi, kuzeybatı Çin'de Xixia yazısıyla yazılmış eserle­
rin okunduğunu gösteren kanıtlar vardır. Xixia dev­
letinin tek bir kuzey Song ilçesinin sahip olduğundan
pek de fazla olmayan bir nüfusa sahip bulunmasına
rağmen, bastırılması olanaksız derecede güçlü ordu­
ları ayakta tutabilmesi oldukça şaşırtıcıdır. Bunun ne­
deni, muhtemelen, yetişkin her erkeğin ya savaşmak
ya da ordudaki bir erkeği doğrudan desteklemek üze­
re örgütlenmiş olması ve Xixia'nın zırhlı süvarileri­
nin, uzak iaşe yollarının sınırında bir düşmanla kar­
şılaşınca aralıksız taciz etme ve oyalama taktikleri­
nin yararlarını takdir eden generallerin önderliğinde,
son derece hareketli olabilmesi ve saldırdıklarında
karşı konulamayacak güç oluşturmalarıydı.
Daha geç dönemlerde, Çinlilere korku salan, Han ol­
mayan bir halkın siyasal ve kültürel bakımlardan Çin­
lileşmelerinin en belirgin örneği, Ruzhen'lerin soyun­
dan gelen 17. yüzyıl başlarının Mançularıydı. Gele­
ceğin Mançu (Qing) hanedanının 1620 ve 1630'lardaki
baş mimarı, çok sayıda Çinli danışman ve generali
kendi yanına çekmeyi ve onlardan yararlanmasını bi­
len Abbahai'ydi. Özellikle bu Çinli generaller onu, Av­
rupa tarzı topçulukla tanıştırmışlardı. Daha önce Xi·
xia örneğindeki gibi, Mançuların iktidara yükselişi de,
kendi dillerine göre bir yazı sistemini benimsemele­
riyle birlikte olmuştur. Bu kere, her ne kadar Moğol
yazısından geliştirilmişse de, Çinceyi yakından bilen
üstün nitelikleri olan Mançu bilginleri tarafından yet­
kinleştirilmiştir. Mançular, tarımı ve demirciliği Çin­
liler ve Korelilerden öğrenerek, işe güçlü bir biçimde
başlamışlardı. Ancak orduları, tepeden tırnağa mız­
rak ve kılıçlarla donatılmış olmalarına, ayrıca, okçu­
lar ve savaşta son kesin darbeyi yapmakta kullanılan,
her an yer değiştirmeye hazır bir yedek süvari gücüyle
desteklenmiş olmalarına rağmen. Ming ateşli silah­
larına karşı zayıftılar. Aslında Mançuların Çin'i bu or­
dularla "fethettikleri" söylenemez. Çin, içerdeki şid­
detli karışıklıklar sırasında Mançu saflarına intikal
eden (Wu Sangui gibi} Çinli sınır generalleri tarafın­
dan onlar adına fethedilmişti. Hanedanın ilk elli yılı
içinde iktidarda kalabilmeleri, kritik bir biçimde Çinli
askeri önderlere bağımlı olmuştu. Mançuların, Çin­
lileşmeleri, tamamlanmış olmamakla birlikte, onla­
rın geniş ölçüde benimsenmeleri için yeterli olmuştu.
Çinlilerin çevrelerindeki diğer barbarlarla olan iliş­
kilerinin bir diğer önemli yönü, barbarların askeri
destek güçleri olarak kullanılmaları ve imparatorluk
97
 D
Jın (Rhuzen) deVl&ıı
950 105° 110" \ 11s•
D Guney Song de'ı1etı
Xina (M nyal<) devle!
D
J'" ın kJZ<ty �n n, 13. yüzyj başı
Jınsınır �

ntı J
ru"""alitı"'f

�
lbırtıımı ızie'jen başlcenaer r)
• J11'11, G"18'f Sollg'ııı veya Xiııa'nın

llııcil
• J11 başkentı 1

r�
onı:ıoki ı.ao (Oidan) hanecannn
• tıaş.<enı ..
etkin 1'18fiezı guce sah" Har><ılmayan bOige
D
/ ,.. .
ICkın -•ezı guce sahc> bu1Jn'!1a)'an Han<*nıyan bolge
D
Mtr1dtler
MIAN Han-oi"'8yan de'.1eı );>

{1 ,
Oirat t!ıır><ılmayan halk ,-)J ,.}., s....g.

Han.olmayan d- baıJı*•I L ,
clel'IZ savaş
Tllırlar
Moğollar
Xıı �
\
kO'JU yaz•nıı harllfl<. Lalın harftenne çewı d�"de •)'11 ad ıaşran

/
farklı y6rel&n goslfl<mt!<tedr.

/
Kt11tt

TiB E T (B
OD) \,
Tutan

ıı. vıııı.ı
ım
1
GÜNEY ÇI DENiZi
(.

o 400 mıl

98
 IJao ve XWa devletleri ve Çln'ln
Güney Song/Jln döneminde iki
sınırları içinde yüksek sayılar halinde yerleştirilme­ zayiğinin birçok öğesini oluşturmuşlar ve böylece Çin
yönlfi siyaHl bölüntifu leridir. M.Ö. 27 yılı kadar erken bir tarihte bile, Geç hükümranlığı altında çabuk gerçekleşecek bir yeni­
Ortaçağ devriminden sonra, Han hükümdarları bakımından, iç ayaklanmaları den birleşmeyi de engellemişlerdi.
gilneyln artan zengınllgı ve
o.retkenllğ!, bu bölgeye ilk kez
bastırmak için barbar süvarilerini getirtmek işlerine Bölgesel militarizm, aynı ölçüde bir parçalanma un­
bir bütün olarak kuzeye karşı gelmişti. Aynı yüzyılda, daha sonraları, General Du swuydu. An Lushan ayaklanmasının sonuçlarından
askeri bir denge kurma olanağını Xian'ın Xiongnu barbarlarına karşı başarılı bir biçim­ biri, geç Tang dönemi boyunca Çin'in büyük bir kıs­
Kaıfeng'in t ı26'da Jln (Rhuzen)
verdi. Kuzey Song"un başkenti
de sürdüğü güçlerin çoğunluğu Çinli olmayan süva­ mının yarı-bağımsız askeri valilerin egemenliği altı­
tarafından sılrprtz bir biçimde rilerden oluşmaktaydı. Aynı biçimde, M.S. 3. yüzyıl­ na girmesi ve izleyen Beş Hanedan döneminin bun­
ele geçirilmesi, ele geçirenlere, da, kısa ömürlü Wei devletinin etkili kurucusu, dev­ dan daha da fazla zarar görmesiydi. M.S. 940 yılında
kaynaklar bakımından, Çln'ln
geriye kalan kesimini elde let adamı-şair Cao Cao'nun askerleri, atlı barbar ok­ iktidara gelen Song hanedanına mensup hükümdar­
etmenin bundan sonra sadece çulardı. Her ne kadar, bu sorun o kadar basit görüle­ lar, böyle bir durumun yeniden yaşanmasını engel­
bir zaman meselesi haline
gelmesini sağlayacak bir
mezse de, imparatorluğun savunması için onun düş­ lemekte kararlıydılar ve Çin'de şimdiye kadar yapıl­
üstünlüğe ulaşma olanağını manlarını kullanmak,başka bir biçimde, mantıklı bir mamış ölçüde, imparatorluk yönetimindeki sivil bo­

daha eskiden olsaydı elde

sağlamadı ki, böyle bir olanak,
edilirdi. Çin, blrbuçuk yüzyıl
boyunca, Hubal Nehri'nin
oluşturduıtu çizgi Uıerinden,
yaklaşık olarak kuru-tarım ile
sulu-tarım arasındaki sınıra denk
düşen bir biçimde ikiye
bölOnmUştü.
Güney Song, başkentini, "Geçici
Huzur" anlamına gelen Un'an
diye adlandırdıklan Hangzhou'da
kurdu. Burası, Çln tarihinde
deniz Umanı olan tek başkentti
ve Güney Song, kendisinden
önceki veya sonraki herhangi bir
hanedandan çok daha ağırlıklı
olarak, çoğunluğu denizden
yapılan ticaretten alınan
vergilere dayanıyordu.
iç Çin'ln bu donemdeki ikili
bOlOnmOşlügünün keslnliğ!,
kuzeybatıdaki Xixia'da Tangut
(kendi adlandırmalarıyla Mlnyak)
hal almıştı. Belki de Çlultler
devletlnln varlığıyla karmaşık bir
arasında bir şans olarak, önceki
donemde heybetli bir rakip
nltelltindekl Tibet siyasal gücü,
Tlbetçe'de Bod, artık, Tibet
toplumunun agırlıklı olarak,
günümüze kadar koruyacağı
dinsel bir yönelim içine girmesi
sonucunda parçalanmaktaydı.
13. yüzyıl başlarında, Cengiz Han
döneminde Moğol ıktldarının
yükselJşi, başkentlerini
güneydeki Blan'a (yani Kalfeng'e)
taşımış olan jin'in kuzey
bölgelerini ellne geçirmiş, ancak
kent iki uzun ve zayıflatıcı
kuşatmadan sonra, ı234'de
dUşürülmüştü.
işbölümü olarak da anlaşılabilir. Erken Han haneda­
nı altında her yetişkin erkek çiftçinin zorunlu tutul­
duğu iki yıll,ık askerlik hizmeti vardı. Sui ve Tang dö­
nemlerinde, bazı vergi avantajlarıyla özendirilen ya­
rıseçkin bir köylü-askerlerden seçme bir seferberlik
düzeni vardı. Bu sistemlerin bazı iyi noktaları bulu­
nuyordu: darbe yapma niyeti olan hırslı subayların
birtakım çekici gelebilecek teklifleri karşısında göre­
ce bağımsız kalabilecek bir yetişmiş askeri insan gü­
cü ve Tang örneğinde olduğu gibi, çoğunlukla kendi
kendisini silahlandırıp teçhiz edebilecek bir ordu. An­
cak, iki sistem de, büyük bir imparatorluğun sınırla­
rını korumaya yeterli değildi. Bu bağlamda, evlerin­
den uzak olmak veya yoğun tarım mevsimini kaçır­
mak gibi şeylerden gocunmayan paralı, profesyonel
askerler kullanmak ve masraflarını köylüleri vergi­
lendirerek ödemek daha uygundu. Bu profesyonel as­
kerlerin bazıları elbette Çinliydi, ama birçoğu değil­
di. Bu durum, özel olarak çok daha büyük bir iç is­
tikrarsızlık tehlikesi yaratmaktaydı. Böyle bir tehlike­
nin belirdiği en ünlü örnek, M.S. 755 yılında, çeşitli
sınır komutanlıklarında nam kazanmaları nedeniy­
le ihtirasları kabarmış Sogd'lu general An Lushan'ın
başlattığı ayaklanmadır.
Çok sayıda Çinli olmayan halkların, imparatorluğun
çoğunlukla kuzey ve kuzeybatısına yerleştirilmeleri,
M.S. 3. yüzyılda, başlamıştı. Bu, halkların asker ola­
rak kullanılmaları ile ilgiliyse de, bunun ötesinde de
bir anlam taşıyordu. İç karışıklıklar meydana geldi­
ğinde, bu halklar, M.S. 3 1 1 'den sonra kuzey Çin ova­
sını ellerine geçirmiş olan Çinli olmayan devletler mo-
yutun üstünlüğünü vurgulamışlardı. Song çok büyük
ve profesyonel bir orduyu beslerken, çevredeki birim­
lerin coğrafi konumlarını olabildiğince sıklıkla değiş­
tiriyor ve generallerin herhangi özel bir birlikle uzun
süreli kişisel ilişkiye girmemelerini sağlamaya çalı­
şıyorlardı. Bu durum kaçınılmaz olarak ordunun et­
kinliğini azalttı. Song'un dışarıdan gelebilecek bir is­
tilaya karşı bu denli zayıf olması, hanedanın, bölün­
me ve parçalanmaya karşı duyduğu bunu önleme
kaygısından ötürüdür denilebilir.
Fetih ve Yeniden Birleşme
Ayrım Bir'de, Kuzey Çin ovasının, teker teker ele
alındıklarında, diğer bölgeler karşısındaki göreli bü­
yük ağırlığının imparatorluğu birarada tutmakta pay
sahibi olabileceği belirtilmişti. Bu görüş, Çin tarihi­
nin her dönemine ayrım yapılmaksızın uygulandığın­
da, pek yerinde görünmemekte ve hatta birkaç du­
rumda yanıltıcı bile olmaktadır. Yine de, bu görüşü
destekleyici olarak, imparatorluğun bölünmüş oldu­
ğu bir dönemden sonra ortaya çıkan ve kuzeyden kay­
naklanan en çarpıcı iki istilayı gözönüne alın. Bun­
lar, 588 ve 589 yılları arasında, Sui'li İmparator Wen'­
in başarıya ulaştırdığı ve Song'lu Taizu ve Taizong'­
un, 960 ile 979 arasında giriştikleri yeniden birleşme
çabalarıdır. İki olay, birçok yönlerden birbirlerinden
farklıydı. Yaptığı darbe sonrasında İmparator Wen,
Sichuan'ı kapsayan birleşmiş bir kuzey Çin ele geçir­
mişti. Bu birlik, İmparator Wen'in hizmet ettiği ve 577
yılında da bu başarıyı sonuca ulaştırmasına yardım­
da bulunduğu Kuzey Zhou hanedanının mirasıydı. Bu

Sqd.a: Zırhlı atlar üzerindeki

"barbar" savaşçılar, M.S. 6
yüzyıldan kalma bu küçük
kilden heykellerin de ıemsıl
ettiği gibi, iç ayaklanmaları
bastırmak üzere ülkeye
getirilmişlerdi.

99
g
� A'
17'"
olup bitenlerden sonra Yangzi'nin güneyindeki Chen
devleti, Wen'in karşısındaki tek güç olarak kalmıştı.
Chen'in boyunduruk altına alınması, taşıma kanal­
larının yaygınlaştırılmasına, bir tahıl ambarları sis­
teminin kurulmasına, bir filo yapımına ve sonra da
sekiz ayrı saldırı gücüyle, yarım milyon insanı güney
devletine karşı yerleştirmeye dayanan büyük çaplı bir
lojistik seferberliğin ürünü olmuştu. Henüz çok az
Çinlileşmiş bulunan daha güneydeki bölge fethedil­
memiş, fakat bu bölgede egemenlik kuran Han olma­
yan ırktan zeki ve soylu bir hanımın işbirliği ile ka­
zanılmıştı.
öte yandan Song'lu Taizu kendisine karşı çıkan ye­
di ayrı devletle ve İmparator Wen'in dönemine kıyasla
ekonomik kaynakları çok daha gelişmiş olan bir gü­
neyle yüzyüze geldi. Taizu, yaklaşık olarak, en küçük
ve güçsüz olandan başlayarak, en güçlüye doğru gi­
den bir sıra içinde hareket etti. İlk düşen, orta Yang­
zi'deki sadece 1 6 ilçeye sahip bulunanjingnan'dı ve
bunu onun güneyinde bulunan 66 ilçeli Hunan veya
Chu izledi. Bu iki devlet de, saldırıya uğramadan ön­
ce, iç karışıklıklar yüzünden zayıflamış bulunuyor­
lardı. Bundan sonra, Shu'ya karşı iki uçlu bir saldırı­
ya geçildi. Bir güç kuzeyden inerken, öbürü Yangzi'­
den yukarıya doğru yöneldi. 44 gün süren bir sefer
sonunda 198 ilçe ele geçirildi, ancak Song orduları yö­
re sakinlerine o kadar kötü davrandılar ki, güçlükle
bastırılabilen bir ayaklanmanın patlak vermesine ne­
den oldular. Guangzhou'da (Canton) kurulu ve (iddi­
aya göre) büyük ölçüde hadım ağalara dayanan cim­
ri bir sadistin egemenliği altında bulunan bir devlet
olan Güney Han'a karşı önlemlerin alınabilmesinden
100
önce, iç düzenin sağlamlaştırılması beş yıl aldı. Bu
durumda, Song güçlerinin görece fazla olmalarından
çok, muhtemelen kuzeylilerin dezavantajlı oldukla­
rı niteliksel üstünlüğü kesin rol oynadı ve 240 ilçe da­
ha ele geçirildi. Bundan sonraki kurban, isimlerini
Song'un imparatorluk iddialarına muhatap olmamak
için daha alçakgönüllü jiangnan ("Yangzi'nin Güne­
yi") olarak değiştiren Güney Tang'dı. Taizu tarafından
yollanan güçler, sayı olarak, Sui'li Wen'in Chen'e karşı
yolladıklarının ancak beşte biri kadardı. Song'un elin­
deki kaynaklar, Yangzi Nehri'nde karşıdan karşıya,
teknelerden bir köprü kurma olanaklarından belli ol­
maktadır ki, böyle bir olay ilk defa gerçekleşiyordu.
Komşu devlet Wu-Ye ise, kendisini o kadar baskı al­
tında hissetti ki, hükümdarı, barışçıl bir biçimde Ta­
izu'ya teslim oluverdi. Bu durum sonunda sadece,
başkenti bugünkü Shanxi olan Taiyuan'da bulunan
Kuzey Han ayakta kaldı. Taiyuan kentine ve diğer Ku­
zey Han kentlerine karşı yürütülen seferler, kısmen
barbar Qidan'ın Kuzey Han'a yardım etmesi yüzün­
den, en zorlularıydı. Taizu'nun halefi Taizong'un ege­
menliği altında gerçekleşen sonul başarı, yardımcı Qi­
dan ordularının mağlup edilmelerine dayanmıştı
(bkz. sayfa 102'deki harita).
Bütün Song'un yeniden birleşmesi sürecinin en çar­
pıcı özelliği, kurbanlarından hiçbirinin ittifak içine
girmemiş olmalarıdır. Üstelik, Wu-Yue, Song'a yardım
eder bir biçimde, Jiangnan'a karşı, aptalcasına sava­
şa katıldı ve sonra da kendisini tamamen savunma­
sız bir durumda buldu. Kuzey Han'a destek veren et­
kili Qidan müdahalesinin ortaya koyduğu gibi, itti­
faklar Song'un çabalarını durdurmayı başarabilirdi.
�:
Üstte: Bu yeniden yapılmış çizim,
imparator Song Talzu nun Güney
Tang üzerine yapmış olduğu
seferi işlemektedlr. Zafer, Yangı.!
Nehri üzerindeki bir gemi
köprüsünü idare etmiş olan Fan
Ruoshul sayesinde
gerçekleşmişti. Resmi sınavları
geçemeyen bu kişi, yqamını,
başarı tutkusuyla dolu projesini
gerçekleştlrmeye adamıştı.
Nehrin genlşllğlnl ve akıntının
gücünü ölçmek üzere, aylarca
küçük blr bot üzerinde, ipekten
bir lpllğl sererek, ileri geri gidip
gelmişti. Sonuçta, planını Song
imparatoruna sunmuş ve
kendilerine, bir bambu ile
birbirlerine bağlanmQ ejderha
botlarını, yO.zen bir geçit
oluşturmak üzere kullı!nmalarını
Onermiştl. imparator bu
düşünceyi uygulamaya karar
vermiş ve Fan Ruoshul'yl
Clzhou'ya vali tayin etmiştl Oç
gün içinde köprü kurulmuş ve
nehri t!lm olarak kaplamıştı.
Resim, General Pan Mel lle Vali
Fan Roushul'yl, kuvvetlerini
Yangı.l'nln güney kıyısına doğru
yönlendirirken gOstennektedlr.
Nitekim bu ikinci süreçte, Taizu ikisine de sahip ol­
muşsa da, büyük bir kuzey lojistik üstünlüğü veya
maddi kaynak bolluğu görülmemekteydi ki, merkez­
deki ovayı denetimi altına alan herkes, genel olarak,
düşmanlarıyla teker teker ve sırayla başedebilme
umuduna da sahip oluyordu.
Ming hanedanı, Yangzi vadisinde yer alan stratejik
bakımdan avantajlı bir merkezden hareketle impara­
torluğu yeniden birleştirmesiyle, imparatorluk tari­
hinde bir istisna olmuştu. Genel eğilimin bu biçim­
de tersine çevrilmesi, kuzeyin, 12, 1 3 ve erken 14. yüz­
yıllarda Ruzhen Jin ve Moğolların insafsız egemen­
likleri altında ve giderek daha geniş alanlara yayılan
ve geliştirilen pirinç tarımı sayesinde gerçekleşen
Song'un yükselişiyle birleşerek ağır bir ekonomik çö­
küntü yaşamasıyla olanaklı kılınmıştı. Erken Ming
döneminde kuzey ovasının fiilen tekrar kolonileşti­
rilmesi gerekmişti.
Parçalanmayı önleme çabası içinde yer alan ana ko­
nuların klasik bir örneği Tang İmparatoru Zianzong'­
un, bağımsız Huaixi bölgesini baskı altına almak üze­
re 815 ile 817 yılları arasında yürüttüğü seferdi. Hua­
ixi, bu tarihte kuzeydoğuda bulunan diğer bağımsız
bölgelerden ayrı ve soyutlanmış bir durumdaydı ve
yaklaşık bir milyon dolayında insanın yaşadığı kü­
çükçe bir bölge olmakla birlikte, yerel bir yurtsever­
lik duygusuyla yüklüydü. Yerel bağlarına sadık ba­
şarılı bir komutanın fazlaca güçlenmesine karşı ko­
runmak için, merkezi yönetim, olabildiğince çok sa­
yıda bölgeden toplanmış karma bir güç kurma zorun­
luluğunu duyuyordu. Askerlerin hepsi profesyonel­
di, ancak komuta bölünmüştü, bütünleşme de zayıf
bir durumdaydı. Huaixi daha iyi koordine olmuştu
ve ayrıca sivil milislerine de dayanabilmekteydi. Sal­
dıran ordular savunanların iki katından sadece biraz
daha fazlaydı, ancak oranı yükseltmek, sınırları ve di­
ğer stratejik açıdan önemli yerleri zayıflatmak olur­
du. Gayet iyi tahkim edilmiş kentleri, hatta, Huaixi ko­
mutanlarının yararlandığı daha küçük arazi kalele­
rini dahi düşürmenin güçlüğü karşısında, savaş as­
lında bir yıpratma savaşıydı. Diğer bağımsız bölgeler­
den bazıları, hükumet güçlerini ve konumlarını, ara­
da sırada arkadan taciz ederek dolaylı yardımda bu­
lunuyorlardı. Huaixi, suvari birlikleri içinde kendi at
kaynaklarına sahip olması bakımından bir istisnay­
dı ve sürekli karşı saldırıya geçerek aktif savunma po­
litikasını benimsemişti. Bu arada, devlet güçleri de
bunların hareketliliğini önlemek ve bölge ekonomi­
sini çökertmek için kale ve istasyonlardan oluşan bir
çemberle bölgeyi kuşatıyordu. Son temel başarı,
önemli ölçüde, eşsiz yetenekli strateji uzmanı Li Su'­
nun orada bulunmasına dayanıyordu. Li Su, asker­
leri yeniden eğitmekte uzman olup, barbar atlıları, ca­
susluk ve (sadakatin erdem ve faydalarının çekicili­
ğine dayanan) diplomasiyi, istediği sonucu alacak öl­
çüde iyi kullanmıştı. Huaixi nüfusu, zorunlu olarak
karşı karşıya kaldıkları bu yarı-kuşatma koşulların­
dan dolayı, yiyecek yetersizliğinin sıkıntısını çekme­
ye başladılar; ve merkez yönetiminin de, ek mali zor­
lukları kaldırmasının neredeyse olanaksız olmasının
ışığında, bu durum, uzun vadede bir tür siyasal uz­
laşmaya ister istemez yol açacaktı. Ancak, aslında se­
fer, Li Su'nun bir kar fırtınası sırasında giriştiği dahi­
yane sürpriz saldırı ile kesin olarak sona erdi. Li Su,
101
 Solda: Song Talıu ve Talzong'un
- - Güney Tang'ın kuzey sının, 950'den önce
seferleri
c:::::J önceden Güney Tang'a at olan topraklar M.S. 963'ten 979'a kadar, Song

Soııg'un belR başlı seferleri

hanedanının kurucusu Song
raizu ve sonra da kardeşi ve

dUşmanrı tesfim ol'llas,rıdar sonra Song ordusunun

Son�'un yan seferleri halefi Taizong, kuzey ovasının
80 HAI
izltd,Oı duşunülen yol
çevresinde bulunan devletleri

Song ordusunun. ısyancı Sl'u ordusuyla karş•aşııO, yer

kendi denetimleri altına sokacak
B bır dizi sefer planlamışlardı.
o
Harita, askert hareketin temel
doğrultularını göstermekte ve iki
noktayı açığa çıkarmaktadır. 1)
b
Song, düşmanlarına, herhangi
blr birleşmiş direnişle
karşılaşmaksızın, tek tek
saldırabilme olanağına sahipti.
0vanzııou
!Hatta Wuyue, Jiangnan'a karşı
SARI DENİZ
0YııhW
girişllen savaşta Song'la işbirliği
yapmıştı ama sonuçta kendisini

I
� o denli zayıf bir durumda buldu
kl, mücadele bile enneden teslim
,.
/
oldu.) 2) Bir düşmanın
başkentini ele geçirmek
genellikle bellrleyici oluyordu.
Ard ülkeler, ne denli geniş
olurlarsa olsunlar, genellikle
başkentleri düştükten sonra,
barış içinde tesllm oluyorlardı.
Sadece Shu'da, Song
ordulanndan bazılarının
barbarca uygunsuz davranışları,
başkentin teslJm olmasından
sonra, genel bir direnişe
benzeyen bir hareketin ortaya
çıkmasına neden olmuştu.

o Kuzey Han'ın Songdan aldığ kent

Kuzey Han'ı ku�aımayı amaÇayan Odan seteri

Song deniz manevra/an

:::::: Soııg gernıleri için yapılmış klprüler

I savun'lla amaçtı asma l<öprü

o Song asken �
Güney Han hükümdarı
Liu Chang'ın sefer
-- Wuyue'nin Jıangnan uzenne �eıeri
Wuyue uzenne J angnan denıı saldın�

-- -
-- başkent üzer'1deki kuşatmayı kaJd,mıayı �
Jıangnan asken gücü
• başkent
Hen-olmayan başl<em

daO 400 tun

14
300 mil
ılnemk savaş bOlgesi

bu saldırıda, Huaixi'nin oir atak yaparak, bölge baş­
kentine ulaşarak ele geçirme gücüne sahip, yeterli as­
keri gücünün bulunmamasından yararlandı. Her ne
kadar başka etkenlerin varlığı ihmal edilmezse de,
başka birçoklarında olduğu gibi, bu olayın altında da,
lojistik etkenlerin üstünlüğü yatmaktadır.
1 127 yılından sonra kuzey Çin'in çoğunu denetim
altında tutan RuzhenJin'in Güney Song'u zaptetmekte
başarısız olması, artık bu tarihte, ilk kez, kuzeye kar­
şı sürekli bir askeri direnişi destekleyebilecek yeter­
lilikte bir ekonomik gelişmenin varlığından ötürüdür.
Lojistik güç dengesindeki bu değişimin önemi, Mo­
ğol egemenliğinin 1355 yılından sonra çözülmesi son­
rasında yeniden görülebilir. Bundan sonra ortaya çı­
kan çeşitli bölgesel savaş beylikleri ve bağımsız dev­
letler arasında, zaman içinde muzaffer kalabilen, bir
tek Nanjing'de kurulan Zhu Yuangzhang'ın devletiy­
di. Daha önce gördüğümüz gibi, geleceğin Ming'i ola­
cak bu devletin önderliğinde kuzeyin güney tarafın­
dan istila edilmesi, Çin tarihinde o ana kadar gerçek­
leştirilmemiş bir başarıydı.
Yukarıda değinilen Moğol (Yuan) imparatorluğunun
parçalanması, iki nedenin birleşmesinin sonucuydu.
Bunlardan biri, bu çağın büyük toprak mülklerini iş­
leyen serflerin ve bağırrılı kiracıların içinde bulunduk­
ları acımasız koşullardan kaynaklanan gizli toplum­
sal huzursuzluktu. Siyasal denetimin zayıfladığı du­
rumlarda bu huzursuzluk, çok defa kurtuluşçu* Bu­
dizmin bir türü olan Beyaz Nilüfer Mezhebi ile bağ­
lantılı olan isyanlar halinde patlak vermekteydi. Bu
isyanlar, 1330'ların sonlarında ve gene 1350'lerde
meydana geldi. İkinci etken, Moğol rejiminin, ister
Moğol, ister Orta Asyalı, isterse Çinli olsun, en nüfuzlu
uyruklarına kendini kabul ettirebilen, karşılığında da
onları denetimi altına alabilen istikrarlı bir siyasal sis­
tem kuramamış olmasıdır. 1328 yılına gelindiğinde,
Konfüçyusçu bürokratik gelenek, genel olarak, step­
lerin saf Moğol özellikleri taşıyan kalıntısına karşı yü­
rüttüğü savaşımı kazanmıştı, ancak Çinli düşmanı
ırkçı kuşkular, Büyük Başbakan Bayan döneminde ol­
duğu gibi, siyasal topluluğu hala zehirleyebiliyordu. ..
Bayan'ın, kendisini zalimce davranarak kırmak zo­
runda hissettiği birçok nüfuzlu Moğol ve Orta Asya­
lının sadakatini sağlama alamaması da aynı derece-

102
 riye dayalı büyük bir haşan olduğunu ve aşinalığı yü­
zünden öneminin gözden kaçırılmaması gerektiğini
hatırlatmaya yardımcı olmaktadır.
Bazen, Çinlilerin ateşli silahları keşfetmelerinin fe­
odal Avrupa'daki toplumsal yapı üzerinde olumsuz
etkilerinin olduğu, buna karşılık Çin'in kendisi üze­
rinde buna benzer büyük bir etkisinin olmadığı dile
getirilmiştir. Bu, sadece kısmen doğrudur, Ağır sah­
ra toplarının, "ünlü doğaüstü top mekanizması"nın
kullanılması, Ming'in 15. yüzyıl başlarında, stepler­
deki Oriat-Moğol süvarilerine karşı kazandığı zaferin
temel etkeniydi. Kent surlarını savunan sabit toplar
ve hepsinden öteye, Ming imparatorlan tarafından bir
buçuk yüzyıl boyunca inşa ettirilmiş bulunan Büyük
Sur, kuzeyden gelen istilalara karşı koyabilmekte bü­

�o.;,
yük kolaylıklar sağlıyordu. Ruzhen-Mançu krallığının
\
\
kurucusu Nurhacı'nın, 1626'da Ningyuan surlarının
1 xu NWU ötesinde bozguna uğratılması bu durumun geçerlili­
1

\
uıdııı a \
ğini koruduğu gerçeğine işaret etmektedir. (Mançu­
a Y...ıcıı
ı 1
1 ların Çin'i, kelimenin tam anlamıyla fethetmedikle­
a Clıeo' l
\ (Slılngslliil
' �
.... ,
ri anımsanabilir. Hoşnutsuz ve ihtiraslı Ming sınır ge­
'
' nerallerinin yardımıyla bir iç karışıklık döneminde,
' "'.., /,/ �
caaı.ıa. .........
... . /
....
ülke içine girme olanağı bulmuşlardı.) Dolayısıyla,
• 1Ru'11111) '< 'frıgzllou o
'
ateşli silahlar, Ming imparatorluğunu istilAdan kur­
llngSlll!I '.... (FuyengJ tarmakta pay sahibi olmuşlardı. Diğer önemli öğe ise,
._f o Tangzhou Xınçaıo

HO!Jg'- , '
ıouesıwıı

HUAİXİ
Ming'in, yeniden eski haline getirilmiş ve düzenlen­
Blox!n a .. ....�
�
miş olan Büyük Kanal'a dayanan etkili askeri iaşe sis­
TO'lgllll o ·temiyc;l.i. İmparatorluğun 1 368'den 1644'e kadar yap­

Tang'ın Hualxl'yl yenlden ele
geçirmesi
Her ne kadar sonuçta yenilgiye
uğratılmış olsa da, 8. yüzyıl
ortalarındaki An Lushan
ayaklanması, Tang imparatorluk
yönetiminin büyük yapısını
harabeye çevirmişti. Başkentin
dışmda iktidar, kendi
ordulannca desteklenen eyalet
valilerinin elindeydi. Merkezin
denetimi, zahmetlı bir süreç
sonunda, kuzeydoğu ve Huaixl
dışında yeniden kurulabilmişti
Harita, imparator Xlanzong'un
emriyle başlatılan ve aı s·ten
8ı 7'ye kadar direnmiş olan son
belirtilen bölgeye yönelmiş
bulunan seferi göstermektedir.
Bu sefer, U Su'nun bir kar
fırtınasıyla blrlJkte yaptığı
hücumla görkemli bir biçimde
sonuçlanmışsa da, uygulama
esas olarak bir lojistik
çarpışmasıydı: kaynak
üstünlüğü, lçerdeki hareket
bölgelerinin engel!enmesl ve
yerel çetecilik.
Go.9ııl a
o XflYW!g
de önemlidir; ve 1335 yılında kamu hizmeti sınavla­
rını lağvetmesi, sadece Çinlilerde değil, fakat, bu sı­
navlarda kendi yararlarına işleyen bir önyargı ile ay­
rılmış kontenjanlardan yararlanan ve Konfüçyusçu
değerleri benimsemeye ve hatta, Çinli seçkinlerle kız
alıp vermeye başlamış bulunan birçok Çinli olmayan
insan da da husumet yaratmıştı. Başbakan Toghto'­
nun görevde bulunduğu iki dönem içinde ( 1340-44 ve
1 349-55), (başbakanın kendisi gibi) aktif bir hükümet
politikasından yana olanlar ile daha az müdahaleci
bir yaklaşımı yeğleyenler arasında çıkan hiziplerarası
iç çatışmanın sertliği, merkezi yönetimin bütünlüğü­
nü tahrip etti. Yerel isyanlar yeniden patlak verdiğin­
de, etkili olacak eylemler bir tek adamın -Toghto- ki­
şisel siyasal hünerine bağlıydı ve hanedan, onun, uz­
laşma mekanizmasının başında ortaya çıkabilecek
ihanet niteliğindeki muhtemel tutkularından o den­
li korkmuştu ki, kendisini görevden uzaklaştırdı ve
böylece de kendi kendini güçsüzlüğe ve çökmeye
mahkum etti. Bu olaylar, sonraki iki yüzyıl içinde, biri
Ming diğeri Qing hanedanlarınca gerçekleştirilen
imparatorluk birliğinin korunmasının, siyasal hece-
tığı savunmaların, lojistiğe ve baruta dayalı olduğu
söylenebilir.
Mançular (Qing) döneminde, Çin askeri kaynakları
ve becerileri, özellikle de ateşli silAhlara ek olarak çok
sayıdaki Çinli general, dış Çin'i de imparatorluğa kat­
mak üzere birleşmişlerdi. Tayvan, 1683'te, Amiral Shi
Lang tarafından ele geçirilmişti. 1696'da, Zungharia
hükümdarı Galdan'ın bozguna uğratılmasıyla, Doğu
Türkistan ve Dış Moğolistan'ın büyük bölümünü eli­
ne geçiren imparatorluk, Zunghar anavatanı, kısa bir
süre için bu genişlemenin dışında kalmakla birlikte,
kuzeybatıda geniş bir ülkeye sahip olmuştu. Zunghar'­
larla Mançular arasında, Tibet'e kimin egemen ola­
cağı konusunda çıkan düşmanlık, bu ülkenin önce
Zunghar'lar, sonra da 1 720'de Mançular (Qing) tara­
fından fethine yol açtı. Zungharia ile Doğu Türkistan'­
ın daha uzak yörelerinin bağımlı kılınması, büyük bir
zulümle birlikte, 1 750'lerde tamamlandı. Bu muaz­
zam yayılma, imparatorluğun önünde, ciddiye alına­
bilir herhangi bir düşman bırakmadı; doğrudan te­
masının bulunduğu tek büyük güç, o tarihte hala sağ­
lam bir durumda olmayan, Urallar'ın ötesindeki Çar­
lık Rusya'sıydı.
İmparatorluğun korunmasında, topçuluğun daha
önce oynadığı rolün aksine, 1 7 . yüzyılın sonlarında
ve 18. yüzyılda, sivil halk arasında tüfeklerin yaygın­
laşması, otoritelerin denetimini zayıflattı ve parçalan­
ma eğilimini artıran bir etken oldu. Ateşli silAhlar üze­
rindeki özel mülkiyete getirilen yasaklama, 1 749 yı­
lında Pujian eyaletinde ve 1 760'ta da tüm ülkede zo­
runlu olarak kaldırıldı. Yasağın sürmesi durumunda,
eşkiyalara, yasaya saygılı insanlar aleyhine çok bü­
yük bir avantaj sağlanmış olacaktı. Tüfekleri iyi kul­
lanmak, teknik olarak, ok-yay ve diğer geleneksel si­
lAhların bir çoğuna göre daha kolaydı. Sonuç, profes­
yonel askerin sivil yurttaş karşısındaki savaş etkinli­
ğinin azalması oldu. Bu durumun uzantıları, tam da,
imparatorluğun toprak bütünlüğüne ve özgüvenine
karşı, oldukça yeni nitelikte -Batı Avrupa'nın yeni sa­
nayileşmiş ülkelerinden gelen- bir kültürel ve askeri
meydan okuma ile karşılaştığı 19. yüzyıl başlarında
büyüyen iç istikrarsızlık içinde açığa çıkmaya başlı­
yordu.

103
 Satda, buyuk resim içinde: En bakımından çok az muhendıshk
eski taşıma kanallan becerlsı gerektiren, yumuşak

Büyük Kanallar Hual Nehri ile kollarının alçak

vadlleri, basıı kanalların yapımı
için doğal bir bölge
topraklara sahıp
bulunmaktadırlar. Kuzey ile
güneyı bırblrine bağlayan bir

planlanışı M ö 5 yüzyıla dek

oluşturmaktadırlar Bunlar, iki
büyük nehir sıstemı olan Huang
ve Yangzı slstemlennı
blrleşıtrmektedırler ve yapay su
yollarının uygun bir sevıyeye
kadar suyla doldurulması
Büyük Kanal sistemlnın tik
uzanmaktadır ve bu,
muhtemelen. askeri teçhıı.atın
taşınması amacıyla yapılmıştı

Büyük kanallar arasında, Song kanalı (karşıda), hü­ Sağda· Buyuk Kanal ve pirinç
vergisinin 18 yuzyılda Pekin'e
kumet iaşesinin en büyük bölümünü başkente taşı­
imparatorlu� ba�kenu hububa•
nakledilmesi
yordu - yılda 6 milyon shi'den fazla hububat (veya bir
milyon tonun üçte birinden fazla). Burası, aynı za­ vergısı bakımından �nğu aşağı

buluna� sınırlı ,av d• ı•kd\ ..

Yan�zı vadısınde vo�ımlaşmış
manda bir salapuryadan daha büyük gemilerin ge­
bağ. •u � .vo·du Ha• •a Qın>ı
done:rı ç r �t"ı,.er , a r-, ra a�
çişine olanak sağlayan çift kilit veya havuzlu kilit sis­
ve a"irı .a naı< va•ır b v t<.
temine gore yapılmış tek kanaldı. Başkentin, Moğol­
lar (Yuan) donemınde. çağdaş Pekin yöresinde yeni­ bolum .nuen ,, ruml hı

bolgelerını gosrerme�ıedır
den yerleşmesıyle. Shandong tepelerinin batı çıkın­ askeri bırlık.erın yerle�ın
tıları üzerınden geçen yeni bir kuzey yolu açmak da Hububatı temm eden bolgel..r:n r--f+--;--.y'-;:::.,.,.�4--�:t!)._l-.;::f-+----ı
gerekli olmuştu Bu step yoluna su kaynaklarını ge­ dışında bulunanların herhar.gı
tirmekteki teknik sorunlar, Ming döneminin başları­ edimsel bır gerçeklığının
bulunup bulunmadığı açık
na kadar tümüyle çözülememişti. Dolayısıyla Moğol­ değtldır
lar, Yangzi deltasından yapılan, Shandong yarımadası
boyunca bir kanalın açılmasını gerekli kılanjiaozhu
Körfezi'nden geçen yolu da içine alan deniz taşıma­
cılığından kısmen yararlanabilmişlerdi.

Alrta Buyuk Kanal m en

gıineyınde. sayısız kuçuk su
yollarıyla unlu bır kent olan
Suzhou 'dan geçen bir su yolu
ıizerindekı trafik Geçmışte,
çekmek. sırıkla yürutmek veya
kayığı kıçından hır kurekle
yonlendırmek, en yaygın
yuzdurme bıçlmlerıydi Bugun.
motorlar kuraldır ve bır
çekicının arkasındakı uzun kayı
zınclrlerı, alışılmış bir manzara
haline gelmiştir Birçok insan
teknelerlnın üzerinde yaşamaya
alışmışlardı. ama son yıllarda
hepsınln karada yerleşmış
oldukları bellldir

Sağda, buyuk resim içinde: Sui

hanedanı kanallan
Tarıhçılerın "Buyuk Kanal"
sistemi olarak tanıdığı ılk ınsan
yapısı su yolları kompleksi. çok
daha sonraları, M.S 7 yuzyılın
ilk yıllarında. ımparator
Yangdı'nin emriyle toplanan ve
zorla ışe koşulan ışçıler
tarafından kaıılmıştı Huaı
vadısını geçmesine ek olarak.
burada ayrıca Yangzl ağzının
guneylndekJ verlmlt uçgenle
birleşen bir gilney kolu ve sınır
ordularını gözetim altında
bulundurmak içın yapılmış bır
kuzeydoğu uzantısı
bulunuyordu Huang Nehrı'nın
ovaya gırmek uzere keskın bır
dönuş yaptığı noktanın hemen
aşağısındaki Sanmen koyakları.
gtlneydoğudan Sut başkentine
kadar uzanan kesınnslz bir su
taşımacılığı yolunu engellemişti
Bu, sonraki Tang hanedanı
dônemınde, başkenıı koyakların
batısında ıutmayı guçleştıren bır
etken olacaktı
 j 11s• 120'

20'

1-�����-ı-
� ���� P�
--'
':<
� ıııı�
"'--
et ��-
o Tongzrıou
•
ka'll Song .c Y.an tıanedaıta•11:ıa o1al<
Tonghııı
KınMı
Song •a•eı:;ı,. ka'll
Song rıaııedaıı. Gl>'emııı<le H.anç' • aşaS' ""ş yonu
Yuın hınedan !(analı

J
Yııan hanedil! oo"f-ı•de ><ııang ıo a� a<.ş 1o-ıu
o ZhgJ
P nrıç •triJ'S• oc;n Yua• �""'1Clk yol.

14
O 200 m ceı yJU.k araz,

1
500 000
BO HAI Olçe<
o

200 ml

Yongp
Kllllıl
' ,

o
Shandong Yarımadası

o •"Wo9
o JıNn

o
"'VAI\ H.tıl\EOAr� CE"-1!.l
T4Şt'AACt.. J< YOLU

Jilhou
Kınalı O )ZhOU SARI DENiZ
1 '11ngJ
VUA."' tiA".!EDA.N K.AFIA
1A$ıtJ-A... " "°"

o
z�

Bıan
Kanalı

o S znou o rıua an
.. Ch.Zh()U

o
xu,,
Yıngztıou ınılı
(Slılrıy"'9 ıdı/

Jlltıgıllll
Kına4
O '/ııwJ
L u...., Lman °

o HuZ"'Oo1

Han OJ 0

105

1
- �� - -·
İMPARATORLUK DÖNEMİ SANATI
Qin ve Han'ın Anıt-mezarları
İlk İmparator'un anıt-mezarını koruma altında tu­
tan doğal büyüklükteki pişmiş toprak heykellerden
oluşma ordunun dışında Qin hanedanından bugüne
kalmış pek az şey vardır. Qin Shihuangdi'nin anıt­
mezarı kendi ihtişamı içinde efsaneviliğini sürdür­
mektedir. Sima Qian'ın Tarihf Kayıtlar'ına göre, bu
anıt-mezar otomatik olarak ateş etmeye hazır durum­
daki tatar yayları ile koruma altında tutulmakta ve
saray, kule ve resmi binaların maketlerinin yanında,
mutfak eşyaları ile kıymetli taşları ve ender bulunan
şeyleri de barındırmaktaydı. Nehirleri cıvadan olan
bir dünya haritası döşemeyi kaplamakta ve gökyü­
zündeki takımyıldızlar da tavana işlenmiş bulunmak­
taydı. Han hanedanının anıt-mezarları, yeşim taşı,
bronz ve sarı vernikli tahtadan yapılmış nesnelerden
kilden bina maketlerine, çiftlik yaşamı figür ve man­
zaralarına dek uzanan büyük bir çeşitlilik sunmak­
taydı. Özellikle de sonuncular bize, Han döneminde­
ki yaşam biçimi hakkında bir kavrayış gücü sağla­
maktadır. Bazı anıt-mezarlarla türbeler, gündelik av­
lanma ve çiftçilik sahneleri yanında mitolojik ve ta­
rihi sahnelerin de işlenmiş bulunduğu kalın taş di­
limleriyle süslenmişlerdir. Gerçek olanla tasarımsal
olanın bu karışımı ilk imparatorluğun sanatını nite­
lemektedir.
Han mimarisi hakkındaki bilgimizin büyük bir bö­
lümü, anıt-mezarların duvarlarını belirleyen kalın taş
dilimleri üzerindeki kabartma ve işlemelerden kay­
naklanmaktadır. Bu modeller, kiremitlerle kaplana­ ten gelen öyküleri mit ve efsane sahneleriyle birleş­
rak ağırlaşmış bir çatının desteklenmesinde kullanı­ tirmektedirler. Figürler, bir gölge oyunundakiler gi­
lan kolon-kiriş sistemini göstermektedir. Ağırlık, yu­ bi siluetler halinde belirmektedirler. Anlatı, figürle·
karıdan aşağıya doğru bir dirseklerle kenetleme sis­ rin kendi rollerini alt çizgiden başlayarak oynadıkla·
temine dağıtılmış ağaç sütunlar üzerinde taşınmak­ rı bir çizgi roman biçimi içinde okunabilecek tarzda,
tadır. Duvarlar görece daha önemsizdir ve kil bölme­ biri diğerinin üzerinde yer alan yatay bandlardaki
lerden ya da bambu örgülerden yapılmışlardır. Bina­ sahne serileri biçiminde düzenlenmiştir. Bir ön ya da
nın büyüklüğü yükseklikten çok, tekrarlama ile artı­ arka planın varlığı hakkında pek az işaret bulunmak­
rılmaktadır. Hem boyanmış, hem de perdahlanmış tadır ve derinlik, ara sıra da olsa, figürü alt çizgiden
topraktan yapılma minyatür bina modelleri, daha bü­ yukarı kaldırarak gösterilmiştir. Bunlardan farklı ola­
yük olan orijinallerinin nasıl göründükleri hakkında rak, Sichuan'daki Guanghan'da bulunan ve bir tas­
bir fikir vermektedirler. Saat kuleleri, çiftlik evleri, ta­ lak tarzında av, hasat ve gündelik yaşamdan gerçeğe
hıl ambarları ve domuz ağılları pişirilmiş topraktan uygun sahneler gösterecek biçimde yapılmış Geç Han
yapılma modeller haline getirilmişlerdir ve bunlara dönemi anıt-mezarını belirleyen kalıplı kil tuğlalar
bakarak yöresel mimari tarzlarını ayrıştırmak müm­ bulunmaktadır. Anıt-mezar süslemeleri, ayrıca fırça
kün olmaktadır. Figürler ve çiftlik hayvanları, gerçek ve mürekkeple de gerçekleştirilmiştir. İç Moğolistan'­
yaşamdakine uygun bir doğalcılıkla, yuvarlanmış kil da bulunan, M.S. 140 ile 177 tarihleri arasında inşa
parçalarından modelleştirilmiş; diğerleri ise kalıplar edilmiş olan Geç Han dönemi anıt-mezarının duvar
halinde seri olarak üretilmişlerdir. Kil açısından yok­ resimleri, hızlı ve kendiliğinden fırça darbeleriyle çi­
sul olan bölgelerde heykelcikler ya ağaçtan ya da taş­ zilmiş at ve savaş arabası figürleriyle bezenmişlerdir.
tan yapılmışlardır. Sade bir zemin üzerinde, otlayan koyun sürüleri ve
Han hanedanı heykelciliği cenazeler ve anıt-mezar akrobatik bir gösteri resmedilmiştir. Yerleşimin nite­ üstte, solda. Bu lAmba
yapımı ile içiçedir. Anıt-mezara, iki tarafında heybetli liği hakkında herhangi bir fikir verilmemekte ve boş üzerindeki bir yazı, bize, bunun
bir zamanlar Changxln Sarayı'na
taş hayvanların bulunduğu bir "Hayalet Yolu"ndan zemin sınırsız bir mekanı ima etmektedir. Bu mekan ait oldu�unu anlatmaktadır. Bu
gidilmektedir. Bazen bu "Hayalet Yolu"nun girişini anlayışı, daha sonraki parşömen resimlerin de ana !Amba, yeşim taşından yapılma
taş sütunlar göstermektedirler. Bunlardan pek azı Han niteliğidir. Geç Han döneminin boyalı anıt-mezar du­ tabletlerden oluşan bir giysi
içinde gömülmüş olan Dou
döneminden bugüne kalabilmiştir ve büyük ölçekli var çinileri, ki bugün Boston'daki Güzel Sanatlar Mü­ Wan'ın (M.Ô. 2. yüzyıl sonları)
bir taş heykelciliğinin geniş çapta üretilmesi, Kuzey zesindedir, bir zamanlar Han saraylarını süslemiş Hebel'dekl Mancheng'de
Wei hükümdarlarının Budizmi desteklemeye başla­ olan kayıp duvar resimlerindeki figür boyamaları bulunan anıt·mezarından
gelmektedir. l.Amba, dlzboyu
dıkları 5. yüzyıl ortalarına kadar gerçekleşmemiştir. hakkında bir fikir vermektedirler. Boyanmış duvar çi­ yüksekliğindedir ve fitilin
Anıt-mezar hayvanları arasında en dikkat çekenleri, nileri, bireysel yüzyüze gözlemlerin varlığını ve figür­ etrafındaki silindir, ı.şıaın
tabandaki bir kolla
Qi ve Llang hanedanlarının emperyal anıt-mezarla­ lerin gereksiz ayrıntıları dışlayan hattatça fırça dar­ ayarlanabilmesini sağlayacak
rını bekleyen, 5. ve 6. yüzyılların aslanı ve kanatlı ke­ beleriyle resmedildiklerini göstermektedir. biçimde dönmektedir. Duman
disidir. Han döneminde anıt-mezarların yapımında bir çe­ yükselerek içi boş olan heykelin
kolundan dışan çıkmakta ve
Taş türbeler ve anıt-mezarlar genellikle işlemeli ve­ şitlilik görünmektedir. Henan'daki Changsha yakının­ böylece odanın dumansız
ya oyma şekillerle süslenmiştir. Shandong'daki jiaxi­ daki Mawangdui'deki kazılarda bulunan Dai marki­ kalması sağlanmaktadır.
ang yakınında Wu ailesine ait türbelerdeki, M.S. sinin (M.Ö.160-150 dolayları) aile mezarları sütun tar­
145'ten 168'e uzanan kalın taş dilimleri resmi tarih- zını örneklemektedirler. Dai markisinin karısı oldu-

106
Üstte: Sır toynağı bir kırlangıcın
(}zerinde olan bu bronz "uçan
at'', Gansu'da bulunan Wuwel ğu sanılan bir kadın vücudunun bulunduğu 1 numa­
llçeslndekl ipek Yolu üzerlnde
toprağın altından çıkarılmıştır. ralı anıt-mezar mükemmelen korunmuştur. Burada,
YOksekllğl yaklaşık olarak 30 20 metre derine kadar inen bir sütun içine yerleşti­
santimetre olup, dengesi,
rilmiş ve kişisel eşyalar için uygun bölmelerin bulun­
olağanüstü kontrollüdür. Bu at,
blr Çinli özdeyişi olan "kırlangıç duğu geniş bir ağaç yapı içine konulmuş içiçe geçmiş
kadar hafif bir beden" sözünü olan üç tabut bulunmaktadır. Çukurun tabanı beyaz
temsil eder gibidir.
kille kaplanmış; tabutlar ise üstünde bir diğer beyaz
Sagda. Parçalar halinde kil tabakasının bulunduğu ve sonra da toprakla dol­
yaldızlanmış ·zarif bir biçimde
yapılmış ve gümüş kakrrialarla
durulmuş bulunan 4,5 ile 5,8 metre kalınlığında sı­
işlenmiş, gözleri ]Al taşından kıştırılmış bir kömür tabakasıyla çevrelenmiştir. Şu
olan- bu bronz leoparlar, dörtlü anda Changsha müzesinde bulunan mezar eşyaları
bir setin ikisidir. Bunlar, ağırlık
olarak kullanılırdı ve Prenses
arasında, en içte yer alan tabutun üzerine örtülmüş,
Dou Wan'ın anıt-mezarında, gökyüzü evrenini, insan dünyasını ve yeraltını tem­
bronz lamba ve dlğer nadir sil eden resimlerle süslenmiş bulunan dikkat çekici
eşyalarla birlikte
bulunmuşlardır. ipek bir bayrak bulunmaktadır. Gerçek ve düşsel dün-

107
 Solda Bır Han çıftçısi, hububatı
taş de�irmenin solundaki bir
şahmerdanla döverken, bir
köpek ve tavuk da kendisini
seyretmektedir.

üsıte: Yayını çekerek, madeni

sivri uçlu okunu bır geyik ve
karacaya nişanlamış olan bır
okçu, bir Han anıt-mezarının
kapı girışindeki bir taş kalıptan
alınma bır ayrıntı

Sagda Eskı baltalı kargıyı tutan

gardıyan fıgürleri "hançer-balta",
ölülerin nöbetini tutmakta

Usııe. Dız boyu yukse�lığındekı bu ıopraktar.

yaptlma, perdahlanmış tahıl ambarı modelı
M.S. 2. yüzyılın ambar mimarisi hakkında ola
ğanüstü güzel bir flkJr vermektedir
Sagda. Han anıt-mezarlarının iç duvarları, ış·
lenmiş taş bloklarla \'eya damgalı topraktan
tuğlalarla döşenmiştir. Slchuan 'dakJ bir anıt
mezardan alınan bir sü"me resim, M.S. 1. yüz·
yılın sonları veya 2. yüzyıla ait harmanlama
ve hasat sahnelerini canlı ve gerçeğe uygun bir
biçimde göstermektedir
Altta: M.S 3. ve 4. yüıyıllarda, anıtsal taş-ka­
natlı kedigiller, anıt-mezarlara giden hayalet
yolun koruyuculuğunu yapmışlardı Devasa
taş hayvanlar, eski Mezopotamya'dakl anıt
mezarları da bekliyorlardı, ama bu yaratık tu
müyle Çin'e özgüdür.

108

Ustte: Topraktan yapılma,
perdahlı veya perdahsız
heykeller ve ev modelleri, Han
anıt-mezarları içlne
yerleştirlllrdl. Bu biraz suratsız
heykel görünüşe göre, ya balık
pişirmekte veya satmaktadır.
Solda, üstte: Bir amt-mezar
modeli, M.S. 1. veya 2. yüzyılın
domuz ağılını ve tuvaletini
göstermektedir. Bu temel yapı,
yüzyıllar boyunca değişmemiş
olup bugün de kullanılmaktadır.
Solda. Han hanedanına alt bir
gözetleme kulealnin bu modeli,
yerleşim bölgesinin bekçiliğini
yapabilecek biçimde
yerleştirilirdi
yalar arasında, ejderhaların ve efsanevi yaratıkların
yer aldığı bir örgüt vardır. Anıt-mezarda yer alan di­
ğer nesneler arasında, gündelik olarak kullanılan ve
siyah zemin üzerine kırmızıyla işlenmiş şeritler ve
kıvrımlar halindeki süslemelerle bezeli, kazan ve kep­
çeler bulunmaktadır. Anıt-mezarda, içinde 20 değişik
renkte nakış ipliğinin de yer aldığı yüklü miktarda
ipek bulunmuştur. Tül ve damaskodan brokara [ka­
bartmalı kumaş]dek uzanan ipekli çeşitleri üzerine ge­
ometrik ve dalgalı desenler baskı, boyama veya na­
kış yollarıyla işlenmiştir. O dönemde ipek önemli bir
metaydı ve ipek kumaş topları bir değişim aracı ola­
rak kullanılmaktaydı. 2 ve 3 numaralı anıt-mezarlar,
aralarında Yol ve Gücü adlı yapıtın iki değişik biçimi­
nin ve bugüne dek keşfedilmiş en eski Çin haritaları
yanında hastalıkların belirti ve nedenleri ile birkaç
bin reçetenin kayıtlı olduğu bir tıp kitabının da yer
aldığı ipek üzerine mürekkeple yazılmış birçok kita­
bı günışığına çıkartmıştır. 1 numaralı anıt-mezarda,
içte yer alan tabutlar parlak renklere boyanmışlardır.
Bu tabutların içleri kırmızıyla boyalıdır ve dış yüzey­
lerinde, Han imparatorluğundaki sanatlara damgası­
nı vurmuş bulunan yaşamsallığı özetleyen uzun kıv­
rımlı şerit desenleri de görülmektedir.
Çin'in kuzeyinde, Hebei'deki Mancheng tepelerin­
de bulunan iki İlk Han anıt-mezarı, oda tarzının ör­
neğidir. Bu anıt-mezarlar, M.S. 1 1 3'te ölmüş olan Liu
Sheng ile yeşim giysiler içinde gömülmüş olan karı­
sı Dou Wan'ın vücutlarının yer aldığı birbirine bağlı
birkaç odadan meydana gelmektedirler. Arka odada
vücutlar bulunmakta; orta oda, bronz, demir, sarı ver­
nik işi, altın ve gümüş nesneler yanında, çanak çöm­
lekleri ve hizmetkarları temsil eden taştan yapılma
heykelcikleri sergilemektedir. Girişin kuzeyindeki oda
yiyecek maddeleri ile şaraba, güneydeki ise atlara ve
atlı savaş arabalarına ayrılmıştır. Liu Sheng'in anıt­
mezarında 1 7 atın kemikleri bulunmuş ve kalan me­
tal çerçevelerden yararlanılarak altı tahta savaş ara­
bası yeniden inşa edilmiştir. Bugüne kalmış olan re­
çineli verniğe bakarak, atlı savaş arabalarının oriji­
nal olarak, kırmızıya boyanmış oldukları ve kırmızı,
beyaz, yeşil ve kahverengi gölgeli desenlerle süslen­
dikleri yargısına varılmaktadır. Dou Wan'ın anıt­
mezarındaki buluntular arasında, bir hizmetçi kız bi­
çiminde yapılmış yaldızlı bronz bir lamba ve iki ta­
ne kısmen yaldızlı bronzdan yapılma minyatür leo­
par figürleri yer almaktadır. Kısmi yaldızlama tekni­
ği, zaman içinde kakma bronz tekniğinin yerini almış­
tır. Kalıbı çıkarılmış bir modelin içini dolduran bron­
za, altın ve cıvadan oluşan bir karışım uygulanmış­
tır. Bundan sonra bronz ısıtılmış ve cıva, altın kalıbı
geride bırakarak buharlaşmıştır. Geç Han hanedan­
lığından bugüne daha az sayıda bronz ve yeşim işi
nesneler kalmıştır. Anıt-mezarlarda bunların yerini,
genel olarak, reçineli vernik ve ipek işleri ile seramik·
ler almıştır. Perdahlanmış toprak yapısı eşyalar, anıt­
mezarlardaki bronz kapların kopyaları olarak bunla­
rın yerini almışlar ve genelde, nadir bulunan maden­
lerden yapılma eşyaların yerine değeri daha düşük
olanlar geçmiştir.
M.S. 2. yüzyıl dolaylarına dek uzanan Geç Han ha­
nedanlığına ait bir anıt mezar, çoğu bronzdan yapıl­
ma 200'ün üzerinde eşya sergilemektedir. Burası,
1969 yılında Gansu'daki Wuwei yöresinde bulunan
Leitai köylülerince tesadüfen keşfedilmiştir. Minya­
tür bronz atlardan -ki bunlar, Çin'de, M.Ö. 2. yüzyıl
başlarındaki Ferghana seferinden sonra benimsen­
miş "ilahi atlar"ın ideal çeşitlemeleridir- birinin göğ­
sündeki yazıt, sahibinin adının General Zhang Yec­
hang olduğu kaydını taşımaktadır. Birçok bronz eş­
ya arasında, dengesini bir kırlangıç üzerine koydu-
ğu ayağı ile sağlayan belkide imparator Wendi (M.Ö.
179-157)'ye ait dokuz atlıdan birisi olan "Uçan At" yer
almaktadır. Bununla Uçan Kırlangıç ima edilmiştir.
Budizm.in Etkisi
İlk Budist misyonerleri Çin'e, M.S. 1 . yüzyıldaki ti­
caret yolları üzerinden gelmişlerdir. Heykel ve resim­
lerle süslenmiş Budist mağara tapınakları ve türbe­
leri, kuzey-batı Hindistan'a dek uzatılabilirler ve bun­
lar Kızıl, Kucha ve bugünkü Xinjiang'daki Turfan ya­
kınında bulunan Bezeklik'e, Gansu'daki Dunhuang'a
uzanan ticaret yollarını izlemektedirler. Yine de, Bu­
dizmin yaygınlaşması ve Taba Wei hanedanlığının
(M.S. 386-535) kurucusu olan ve kuzey Çin'in büyük
bir bölümü üzerinde egemen olmayı başaran Xianbi
koluyla birleşmesi 5. yüzyıla kadar gerçekleşmemiş­
tir. Mağara tapınakları, önceleri, 4. yüzyıl sonların­
da Dunhuang'daki tepenin yüzüne oyulmuş ve 5. yüz­
yıl ortalarına gelindiğinde, ilk mağara tapınakları
Shanxi'deki Datong kentinin batısında bulunan Yun'­
gang ("Bulut Tepe")daki kayadan yontulmuşlardır.
Dunhuang'daki ilk mağaralar duvar resimleriyle ve
boyanmış kil heykellerle süslenmişlerdir. Önceleri,
içinde kullanılabilir her yüzeyi kaplayan ve kuru yap­
rak rengi bir zemin üzerine siyah, beyaz, kırmızı, mavi
ve yeşil renkte kat kat sıralanmış küçük Buda heykel­
leriyle çevrelenmiş bir Buda yontusu bulunan bu ma­
ğaralar küçük hacimliydiler. Zamanla mağaraların
hacimleri, Buda figürlerini, müzisyenleri, uçan apsa­
ras'ı ve Buda'nın önceki yaşamlarını temsil eden Ja­
taka hikayelerini de içine alabilecek ölçüde genişle­
di. Bu son sözü edilen öyküler, ya 257 numaralı ma­
ğarada olduğu gibi mağaranın yan duvarlarında ya­
tay bantlar biçiminde ya da 428 numaralı mağaradaki
gibi tavanın eğimli bölümleri biçiminde düzenlen­
mişlerdir. Heykel gövdenin ana yapısı kaba darbelerle
basitleştirilmiştir. Mağaralardaki aydınlık, bazı du­
rumlarda, beyaz maddenin buralara daha kasvetli bir
hava verecek biçimde siyahlaşmasına bağlı olarak de-
·
ğişmiştir.
Yun'gang'da, çoğunluğunu Wei başkentinin °Luo­
yang'a taşındığı M.S. 494'te tamamlananların oluştur­
duğu 53 mağara kumtaşı tepesine oyulmuştur. ilk ya­
pılan mağaralarda (no.16-20) taştan yontulmuş büyük
Buda figürleri bulunmaktadır. Bunlardan en büyüğü,
açık havada ve tepeden tüm alana egemen bir ko­
numda bulunan, 13,7 metre yüksekliğindeki oturan
dev Buda heykelidir. Blok benzeri gövdenin bir omu­
zu, bükümlü kumaş katmanları biçiminde yontulmuş
ve hatlar grafik tarzında modelleştirilmiştir. 7 ve 8 nu­
maralı mağaralar daha köşeli bir plastik tarz ortaya
koymaktadır. Güçlü, kuvvetli, yuvarlak yüzlü figür­
ler, birbirlerinden çiçek desenleri ve geometrik şekil­
lerle bezenmiş dekoratif şeritlerle ayrılmış duvarları
kaplayan küçük heykel yuvalarını doldurmuşlardır.
Bu modelleştirilmiş plastik tarzından, 5 ve 6 numa­
ralı mağaralarda görüldüğü gibi, daha zorlu, daha
keskin ve analitik bir tarza geçilmektedir. Buralarda­
duvarlar, alttaki bölmelerde Buda'nın yaşamından ke­
sitleri görüntüleyen hikayeler yer alırken, diğerlerinde
Budist tasarımların, uçan apsaras ile müzisyenlerin
çevrelediği röliyef figürleriyle dolu katmanlara ayrıl­
mıştır. Röliyefler ilk olarak parlak kırmızı, mavi, ye­
şil ve beyaz renklerle boyanmışlar ve zaman içinde
bu boyama işi, röliyeflerin ilk görünümlerini koruma­
larını sağlayacak biçimde tekrar�anmıştır.
Wei başkenti 494 yılında Luoyang'a taşınmış ve
Feng Nehri kıyılarındaki kentin yakınında bulunan
Longmen'de ("Ejderha Kapısı") yeni bir mağaralar ala­
nı açılmıştır. Nehrin doğu yakasındaki mağaralar en
çok tahrip edilmiş olanlarıdır. Batı yakasında, Yun'-
109
gang sırtlarına benzeyen fakat daha koyu renkli ve
sert kayalardan oluşan bir tepede lOOO'den fazla ma­
ğara oyulmuştur. Bu mağaraların çoğu, tepe yüzeyi­
ne oyulmuş küçük birer hücreden meydana gelmek­
teydiler. Daha büyük olan mağaraların bir bölümün­
de tarihlerin yazılı olduğu levhalar bulunmaktadır ve
bunlar kendilerini kutsamış olan hamilerinin adıyla
anılmaktadırlar. Guyang mağarası, Yun'gang'daki 5
ve 6 numaralı mağaralardaki analitik tarzı devam et­
tirmektedir; figürler sündürülmüş ve kumaş büklüm­
leri "balık kuyruğu" tarzında sona eren düz katman­
lar halinde gerçekleştirilmiştir. Bu tarz, daha büyük
çalışmaların genel yönelimlerini izleyen küçük bronz
heykelciklerde yansımaktadır. Sui hanedanına (581-
618} dek uzanan tarz çeşitliliğini izlemek kolay değil­
dir ve herhangi bir mantıksal gelişim de ortaya koy­
mamaktadır. 5. ve 6. yüzyıllar, Budist heykelciliğin­
de, tarz bakımından ani değişmeler ve keskin karşıt­
lıklarla nitelenen bir deneysel aşamayı belirlemekte­
dirler.
Sündürülmüş biçimler, aynı zamanda sonraki Altı
Hanedan dönemindeki anıt-mezar heykelciklerini be­
lirlemektedirler. Topraktan yapılma at modelleri, Han
döneminin göksel yaratıklarına kıyasla daha bu­
dünyacı özellikler göstermektedirler; bu modellerin
hatları biraz daha abartılmış ve sündürülmüştür. Ge·
rek cilalanmış, gerek cilalanmamış topraktan kadın
figürleri, aynı zamanda ince-uzun, narin bir biçim ser­
gilemektedir.
Budizm, kuzeydeki sanatlara egemen olurken, gü­
neyde, altı Hanedan döneminde, resim ve hattatlık ge­
lişmiştir. Fırça ve mürekkebin birlikte kullanımı, da­
ha işin başından bu yana hattatlık ile resmi birbiri­
ne bağlı kılmıştır. Han hanedanlığı döneminde kağı­
dın gelişmesi ve yaygın olarak kullanılması hattatlık
tarzı bakımından yeni olanakların önünü açmıştır
"elyazısı" (cao shu), resmi, köşeli "dinsel yazı"nın (li
shu) daha hızlı yazılan bir biçimi olarak gelişmiş ve
kendi başına bağımsız bir sanat biçimi olmuştur. ilk
büyük hattatlardan olan Wang Xizhi (M.S. 303-379 do­
layları), başlangıçtaki "standart yazı"nın (kai shu} ba­
sitleştirilmiş hali niteliğinde olan ve kısmen daha ön­
ceki "dinsel yazı"dan türemiş bulunan akıcı bir "bi­
tişik yazı'" (xing shu) geliştirmiştir. Tang-öncesi dö­
nemden günümüze, isimleri bugüne ulaşmış metin­
lerde geçen ilk ustaların ressamlıklarıyla hattatlıkla­
rını gösterecek pek az şey kalmıştır. Bununla birlik­
te, 4. yüzyıl ressamı Gu Kaizhi'nin yapıtına hem tarz
hem de konu olarak yakın olan bir resim British Mu·
seum'da bulunmaktadır. Bayan Öğretmenin Öğütleri
başlığını taşıyan bu yapıt, çizginin ve boyama tarzı­
nın gücünü sergilemektedir. Bu yapıtta sahneler, düz
ipek bir zemin üzerine, ana çizgileri mürekkeple be­
lirlenmiş ve çok az renklendirilmiş bir biçimde işlen­
miş ve her sahne kendisini anlatan bir hat yazısı ile
ayrılmıştır. Figürleri işleyen çizgiler düzenli, ip gibi­
dir ve gerek hat yazısı, gerek boyamalar fırça üzerin­
de olağanüstü bir hakimiyeti sergilemektedirler. Bu­
gün, Kansas City'deki Nelson Gallery'de bulunan 6.
yüzyıla ait bir tabut üzerindeki taş işlemelerde, evla­
dın sadakatine ilişkin öyküler akıcı bir çizgi ile res­
medilmişlerdir. Figürler, İpek Yolu üzerindeki Dun­
huang'da bulunan Budist mağara tapınağının
(no.428) tavanına işlenmiş Jataka hikayelerinde oldu­
ğu gibi, farklı sahneleri birbirinden ayırma işlevini
gören kaya ve ağaçların arasına yerleştirilmişlerdir.
Gelenek ve Yenileşme
Chang'an (bugün Xian), Çin Denizi 'nden Hazar De­
nizi'ne kadar uzanarak en geniş halini almış bulunan
Tang imparatorluğunun başkenti olmuştur. Kent, kı­
sa süreli Sui hanedanı döneminde (581·618) kurulmuş

yüzyıldan 5. yüzyıla
100"
M.S. 1.
kadar Çln'de Budizm 110"
Muhtemel dolaylı bir etki daha
da eskiye doğru gidebilirse de,
Budizm, M.S. 1. yüzyıldan sonra
Çin'e sızmaya başladı. izlediği
asıl yol, kuzey Hindistan ve
Kaşmlr'den Hotan ve Kucha gibi
orta Asya 'nın Budist
krallıklanndan ve Gansu
koridoruna kadar uzanan ipek
yollarından geçerek Chang'an'a
kadar uzanıyordu. Aynca, denlı
yolları aracılığıyla güneydoğu
Asya ile de bazı temaslar vardı.
Oncelerl, bu yeni inanç,
çoğunlukla yabancıların diniydi
ama M.S. 3. yüzyıla gelindiğinde,
Çin toplumunun üst Ustte. Bu Tibet-üslübunda
kesimlerinde, önemli sayılara yapılmış Budist figürler,

benimsenmeye başladı. Harita,

ulaşan insanlar tarafından Gansu'dakl İpek Yolu üzerinde
bulunan Dunhuang'daki Mogao
bu seçkin Budlzminln ilk Mağaraları'nın 465
merkezlerini gôstennektedlr. numaralısının tavanını
Halk içindeki daha yaygın olma, süslemektedir. Mağaranın
ki kesinlikle vardı, aynı kendisi, mağaraların oluşturduğu
keslnllkle izlenmeye olanak ana gövdeden ayrı olarak
vermeyecek kadar kötü bir kurulmuştur ve muhtemelen 13.
biçimde belgelenmiştir. yüzyıl tarihlidir.
Çln'de Budizm, önceleri büyük
ölçüde kentlerle sınırlı kalmış
olabilir ama Taoculuğun etkisi,
çok geçmeden, keşişleri dağlarda

Jıi'1'
manastırlar ve zaviyeler

lkl inanç bakımından da

kurmaya itti. Bu yerlerin bazıları,
ie�şdlQ
getenebel allıaı Taocukık
Lf1IJll
kutsallaştı. .& Mzm '19 TIOCU!uk le
OzOıışiepMıış cıao

-�r-'��-�-
Haritanın kapsamı, izleyen yüzyıl

lcal>le h11eketleriım y6nil

büyük artış nedeniyle 5. yüzyılm
•
içinde, Budist kurumlardaki
Ni!Rl
(l'a<PJU)
başlarında durmaktadır: 6. Xllllıl Hı�yan kabile
i)lçek1 2S 000 000 Jalıtnı IN_-t--
yüzyılın başlarında 1768'den
Y_:.
G UNE� Ç.::.,.
eoo mı --.
15.000'ln üzerine ve bu yüzyılın
sonunda da hemen hemen W.ı 1
ı---���-- ------
40.000'e.
o

1 10
En solda: Dunhuang'daki 465
numaralı mağaranın üç duvarı,
herbiri Tibet üshlbunda yapılmış
aydınlanmanın nihai evresindekı
Tantra figürlerine sahip bulunan üç
ah bölüme ayrılmışur. Tantra
ınancına göre, erkek sevecenliği veya
yöntemi, dişi ise bilgi veya bilgeliği
sımgelemektedir: birleştiklerinde,
nirvana durumu gerçekleşmektedır.
Batı'da Tantriım olarak bilinen
Lamai:ı.ın, Moğol sarayına 13.
yüıytlda girmişti; üslup temel
alındığında, bu mağaranın bu
dönemden kalmış olması
muhtemeldir.

Solda:Çince Budist ya�ılarının bir

bölümü, keşişlerle rahibelerin ·
yaşamlarını dürenleyen kurallardan
oluşmaktadır. Bu kurallar, yemeğin
nasıl yenileceğini ve nasıl
giyinileceğini söylemektedir.
Dunhuang'daki Mogao
mağaralarındaki bir duvar resminden
alınan bu ayrıntıda, rahibeler,
kutsanma töreni için kafalarını
kaıııma usulünü uygulamaktadırlar

111
Tepede: Henan'daki Longmen Tepede, sagda: Buda'nın üstte: Bu küçük, yaldı:ı.Janmış
Budist mataralarına alt, Ku:r.ey yaşamına lllşkln Oykillerl bronz, Prabhutaraına ve vaazının

muhtemelen 6. yüzyıl
Wei döneminde yapılmış ve
başlarından kalma keşiş
Ka.syapa'nın kafası. Bu arhat ya
da Lohan, kendisi tarafından ve
gOrOntOleyen bu boyalı
kabartma oymalar, Shanxl
eyaletindeki Datong yakınlarında
bulunan Yun'gang'ın Budist
mataralarının içlerini
gücüyle, göklerde ilk Buda'nın
gôrünmeslne neden olmuş
bulunan Sakyamunl'ye aittir
Sakyamuni yükselerek ilk
Buda'nın yanına oturmakta ve

uygulanmış ayn bir din

bir anlamda kendisi için süslemektedir. Bunlar, M.S. 470- vaazının kalan kısmına devam
80 dolaylarından kalmadır. etmektedir. Bu zarifçe işlenmiş
aracılığıyla yetklnleşmış blr parça 518 ıarihlldlr ve Paris'teki
varlık veya bir aziz haline gelmiş üstte: Kuzey Wei hanedanının Gulrnet M!lzesi'nde
Budist bir keşişti. Tang sonlarında, M.S. 470-80 bulunmaktadır.
dônemlnln sonlarına dolru, bu dolaylarında, Yun'gang'dakl bir
tilr figürlerin temsilleri son tepe yüzüne oyulmuş eşllk eden
derece gerçekçi bir hale gelmişti blr Buda ile blrltkte görülen
Sakyamunl Buda.
S«gda: 11. yüzyılda Mançurya'ya
egemen olmuş bulunan Llao
(Qldan) hanedanına alt bu
oturan Lohan'ın son derece
gerçekçi tasarımı, yukarıda
gOrOntOlenen 6. yüzyıla alt Kuzey
Wel kafasıyla zıt bir gôrün!lm
ortaya koymaktadır.

112
 460- 480 dolayları.

495-530 dolayları,

550-80 dolayları

580 620 dolayları.

tı20 750 dolayları

Usııe. Buda tasarımının gelışınıı

Sagda: Slchuan'dakJ Leshan'da

bulunan blr kayadan 8. yuzyılda
oyulmuş yaklaşık 70 metre
yüksekliğinde, kaba ve güçlü bir
Buda tasarımı. Sol ayaktaki
küçük çatı, devasa büyüklüğiı
hakkında bir gösterge
olmaktadır

113
 ve Tang döneminde geliştirilmiştir. Kentin yerleşimi,
bir kuzey-güney ekseni üzerinde, birbirini kesen ya­
tay ve dikey hatlar sistemine göre planlanmıştır. Tang
döneminden bugüne pek az yapı kalmıştır, çünkü ço­
ğu tahtadan inşa edilmişti. Bugüne kalan ilk tuğla ya­
pılardan biri, Xi'an'daki Büyük Anser pagodasıdır. Bu
yapı, 7 . yüzyıl ortalarında Hindistan'a yapmış oldu­
ğu geziden dönen rahip Xuan Zang'ın emirleri üzeri
ne inşa edilmiş ve 8. yüzyıl başlarında, İmparatoriçe
Wu döneminde, ağaçtan yapılma bir Han dönemi ku­
lesinin yakınında, ilk plana uygun olarak yeniden ya­
pılmıştır. Tapınak mimarisi için gözlerimizi, Nara'da­
ki Horyuji tapınak kompleksinin 7. yüzyıl Chang'an
tapınaklarını yansıttığıjaponya'ya çevirmemiz gerek­
mektedir. Çatılar, ileriki yüzyıllarda daha da belirgin­
leşecek olan hafif bir yuvarlaklık ortaya koymakta
dırlar. Ağaçtan kolonlarla desteklenen kirişlerin ağır­
lığını, karmaşık bir dirsekleme sistemi taşımaktadır
Eski Çağ'ın Chang'an kentinin dışında, İmparator
Gaozong'un (öl. 684) anıt-mezarına giden "Hayalet Yo­
lu'nun sınırlarını belirleyen savaşçıların ve atların
anıtsal taş figürleri bulunmaktadır. Bu taş figürler, do­
nuk ve oturaklı bir konumda durmaktadırlar ve bir
önceki çağın kedigil yaratıklarına ve kanatlı aslanla­
rına göre daha cansız bir görünüm ortaya koymakta­
dırlar. 7. yüzyıl ortalarında, anıtsal taş panolar üze­
rine yontulmuş bulunan İmparator Taizong'un en be­
ğendiği altı atının figürleri de böyledir.
Anıtsal Budist heykelciliği, dış dünya ile temasları
onaylayan dinsel hoşgörünün varolduğu bir zaman
dilimi olarak, Tang döneminin başlangıcında yeni bir
doğalcılığı sergilemektedir. Longmen'de, 672 ile 675
yılları arasında, yuvarlak hatlarıyla 6. yüzyıl sonları­
nın geometrik ve sütunlu biçimlerinden çok farkı
olan Dev bir Vairocona Buda heykeli yapılmıştır. Hint­
etkili adı verilen bu tarz, Budist heykelciliği ile duvar
resimlerinde yaygınlaşmıştır. 8. yüzyıla gelindiğinde,
Hintlilerin hacim duygusuyla Çinlilerin akıcı çizgile­
rini birleştiren bir uluslararası tarz ortaya çıkmış ve
İpek Yolu üzerindeki Dunhuang'ın sanat ürünleri ara­
cılığıyla doğuda Kore vejaponya'ya kadar yayılmıştır.
Turfan yakınlarındaki Astana'da bulunan 187 nu­
maralı Tang anıt-mezarındaki Satranç Oynayan Kadın­
lar başlıklı ipekli üzerine yapılmış resimler, kesin ola­
rak belirlenmiş çizgilerin içini gang bi (hünerli fırça)
tarzında dolduran parlak renklere boyanmıştır. Vü­
cutlar ve üzerlerindeki bükümlü kumaş kıvrımları,
bir biçimsel tamlık ve üçboyutluluk duygusu veren
gölgeleme yöntemi ile modelleştirilmişlerdir. Aynı
özellikler, son bölümü saray sanatkarı Yan Liban'a (öl.
673) atfedHmiş olan, İmparatorlann Portreleri başlı­
ğını taşıyan el işlemesinde de görülmektedir. Astana
figürlerinde olduğu gibi hacim, bükümlü kumaş kat­
larının gölgelenmesi ve modelleştirilmeleri ile göste­
rilmiş ve figürlerin anahtarı ince, ip gibi çizgilerle ve­
rilmiştir. İnce çizgiler ve hafif gölgeleme, yine, Han
Gan'a (740·60) atfedilen ve İmparator Ming Huang'ın
en gözde atlarından olan Gece Beyazı'nın tablosun­
da da görülmektedir.
8. yüzyılın büyük ustası Wu Daosi'nin (öl. 762) ori­
jinal resimlerinden hiçbiri bugüne ulaşmamıştır. Hat­
tatlıkta kullandığı fırça tekniğinin bir örneği, Dunhu­
ang'daki 103 numaralı mağarada yer alan ve Vima­
lakirti'nin Manjusri ile görüşme sahnesini temsil
eden duvar resimlerinde görülebilir. Burada çizgiler
düz bir kalınlık değil, kırılgan ve akışı içinde genişli­
ği değişen bir özellik göstermektedirler. Xi'an dışın­
da bulunan İmparator Gaozong'a ait Qian Ling mo­
zolesi'ndeki Prens Zhang Huai'ye ait anıt-mezarın ara
duvarında yer alan resimler de, daha gevşek bir hat­
tatlık tarzını örneklemektedirler. Burada figürler, ka-
1 14
yalarla ağaçların oluşturduğu gelişmemiş bir peyzaj Üstte: Tang Taizong·un, saray
üzerine yerleştirilmişler ve derinlik, bu kaya ve ağaç­ ressamı Ll Yanben'ln (ölümü
673) desenlerine uygun olarak,
ların arkasında dörtnala giden atlarla verilmiştir. anıt-mezarına yerleştirilmiş
Tang-öncesi dönemde peyzaj, sahneleri birbirlerinden anıtsal taş bloklar üzerine
kabartma olarak yapılmış altı
ayırmak üzere kullanılırdı ve figürlere göre ikincil bir ünlü atından biri Bunlardan
öneme sahipti. Dunhuang'daki Tang hanedanı döne­ dördü bugün Xi'an'dakl
mine ait duvar resimlerinde yer alan temel cennet müzededir; diğer ikisi ıse
Phlladelphıa'dakl Pennsylvania
sahnelerinde peyzajın figürlere göre ikincil önemini Üniversitesi Müzesi'nde
sürdürdüğü görülmektedir. Ancak, küçük kenar pa­ görülebilir.
nolarındaki manzara görüntülerinde uzayıp giden
dağ ve nehirler gerçekte olduklarına yakın bir biçim­
de resmedilmişlerdir. Doğaya karşı giderek artan il­
gi, 10. yüzyılın anıtsal manzara resimlerini haber ver­
mektedir.
Uluslararası çeşni ve fikirlerin etkileşimi, Tang ha­
nedanı dönemi süsleme sanatlarında oldukça iyi bir
biçimde yansıtılmaktadır. İpek yolu üzerinde, Asta­
na'daki Tang anıt-mezarlarından Xi'an dışındaki bir
yeraltı erzak deposuna kadar uzanan mesafe içinde
İran paraları, buna karşılık olarak da, Abbasi halife­
lerinin 9. yüzyıl başlarındaki yerleşim yerleri olan Sa­
marra'da Çin çömlek parçalan bulunmuştur. Astana'­
daki ipekler, tipik Sasani özellikleri gösteren yuvar­
lak girintili inci motiflerle süslenmişlerdir. Xi'an ya­
kınlarındaki erzak deposundan çıkarılan madeni eş­
yalar ise, Yakın Doğu ve Orta Asya'ya özgü, tipik çi­
çek desenleri ve av sahneleri ile süslenmişlerdir. Ja­
ponya'da, Tang saray sanatının savurganlığı, içinde
Yakın Doğu ve Çin kaynaklı karmaşık desenlerle süslü
kakma vernik işlerinin, madeni eşyaların ve dokuma­
ların bulunduğu ve 756 yılında Nara'da İmparatori­
çe Keken tarafından adanmış olan Shosoin hazinesin­
deki İmparator Shomu kolleksiyonunde göze çar­
pabilmektedir.
Yabancı biçimler, üç renkli perdahlanmış cenaze
heykelciklerinde, en az figürlerin kendileri kadar, can­
lı olarak ifade edilmişlerdir. Develer, sırtlarında "bü­
yük burunlu" yabancıları taşımaktadırlar. Canavar
bekçi figürleri karikatür tarzında işlenmişken, yakla­
şık bir metre yüksekliğe ulaşan, perdahlanmış ve per­
dahlanmamış topraktan yapılma atlar şaşılası bir ger­
çekçilikle modelleştirilmişlerdir. Ressamca bir tarz­
da uygulanan çok renkli püskürtme cilayla süslenmiş
güzel bir çömlek, Henan'dakijiaxian'da bulunan Hu­
angdao ocaklarında üretilmiştir. Güneydoğuda ise, se­
ramiğin yerini alacak, Tang döneminde icat edilmiş
olan porselen yapımının temelleri oluşturulmuştur.
Salda: Sarı, yeşU ve
kahverenginin kullanıldığı üç
renkli çömlekler Tang
döneminde yaygınlaşmıştı ve
esas olarak da cenaze
törenleriyle ilgili amaçlar
çerçevesinde kullanılmak üzere
yapılırlardı. Bu heykel üzerindekJ
mavi perdah, onu "üç renk artı
mavi" işleri diye bilinen nadir
gruba sokmaktadır

Altta. Danseden kızların,

müzisyenlerin, develerin ve
sakallı yabancıların topraktan
yapılma, perdahlı veya perdahsız
heykelleri, Tang hanedanı
döneminde, donemin canlı çok
uluslu nıteliğinl yansıtır biçimde
anıt-mezarlara yerleştlrilirdi 10.
yüzyıl sonlarında, anıt-mezarları
döşeme uygulaması ç0k1ü ve
bundan sonra anıt-mezarlar
daha az gerçek yaşamdakine
uygun ve karmaşık eşya'.arla
bezenir oldu

Bu yeni çömlekler, yüksek bir ısıda fırınlanınca, ki­
lin sertliğini artıracak ölçüde kristalize olan olağanüs­
tü zarif kaolin tipi kilden yapılmıştır. Kilin bu yoğru­
labilirliği ve sertliği, olağanüstü ince kenarlı ürünler­
de kullanılmasını sağlamıştır.
Budizm'e karşı 9. yüzyılda ortaya çıkan zulümden
sonra, anıtsal Budist taş heykelciliği gerilemiştir. An­
cak, ağaç heykelciliği ve duvar resimleri, Song döne­
mi boyunca ve kuzey Çin'deki Liao vejin hanedanla­
rı altında varlıklarını sürdürmüşlerdir. Üç renkli, kur­
şun perdahla kaplanmış toprak işleri, rahatsız edici
ölçüde yaşamla ilgili özellikler taşımakta ve Budist
heykelciliğindeki dünyevilik eğilimini ortaya koymak­
tadır. Bunlar, yüksek başlıklı, vücuda dolanan bük­
lümlü kumaş desenli, ağır süslemelerle bezeli ağaç-
tan Guanyin (bereket tanrıçası) heykelleriyle karşıt­
tırlar. Ağaçtan figürler ya hafifçe yana yatmış bir bi­
çimde ayakta durmaktadırlar ya da bir dizi bükerek
ve bir eli de bunun üzerine koyarak, soğuk bir tavır­
la, bir "saltanat rehaveti" pozunda oturur durumda­
dırlar.
Fırça işinin vurgulanması ve biçimin çözülüşü 13.
yüzyılda güney Çin manastırlarında çalışan Chan (ve­
ya Zen) Budist sanatçılarının temel nitelikleridir. Mu
Chi'nin Altı Japon İnciri adlı çalışması ile Liang Kai
tarafından yapılmış olan şair Li Bo'nun portresi, bu
sanatçıların hızlı darbelerle gerçekleştirdikleri fırça
çalışmalarının ve mürekkebi sihirli bir çeşitleme için­
de kullanışlarının tipik örnekleridir.
Budist heykelciliği Moğol imparatorlarının himaye-

115
 si altında yeniden canlanmıştır. Tantracı Budist mez·
hepleri Tibet'ten gelmiştir ve etkileri Beijing'in kuze·
yindeki anıtsal juyong Guan kapısının içindeki röli­
yeflerde ve 1 1 ı . sayfada fotoğrafı bulunan Dunhu·
ang'daki 465 numaralı mağaranın duvar resimlerin·
de görülebilmektedir.
Manzara Resimleri
Fan Kuan (990·1030 dolayları) tarafından yapılmış
Dağlarda ve Nehirlerde Yolculuk adlı asma rulolu re­
simler, Kuzey Song'un manzara resimleri bakımından
sahip olduğu muhteşem tarzın örnekleridirler. Ön
Sagda: Guo XJ (102().8() dolıı,ylan) tarafın­
dan yapı.Jmış Erken nlı:bahar, ipek üze­
rine mürekkeple ve belli belirsiz renk­
lerle boyanmış olup 1072'ye denk düşen
yük ustaları Hang:zhou yalunlanndak! Ji
bir tarih taşımaktadır. 10. yüzyılın bü­
angnan bölgesinin daha ılımlı olan çev­
resini resimlerken Guo XI, Çln'ln dağlık
kuzey bolgelerlnln resimlerlnJ yapmış­
tı. Kuzey Song hanedanına alt büyük
ınaıuara reslmlerlnde insan figürleri
(önplanda görüldüğü gibi) küçücük bir
ölçeğe lndlrgenm!şlerdi Gao Xl, mesa­
fedeki ani atlamalan gi:ı.lemek ve kendi
mak amacıyla sislerden yararlanmakta­
manzarasının anıtsal orantı.Ja.nnı yarat­

plandaki ayrıntılar küçük fırça darbeleriyle verilirken,
,sisli orta planın içinden dik bir tepe yükselmektedir.
Cun (hafif fırça dokunuşları), görüntüye egemen du·
rumda bulunan heybetli dağ görüntüsünün içini dol·
durmaktadır. Her ayrıntı dikkatlice işlenmiştir. Döne­
min Yeni-Konfüçyusçu felsefesi, bütünün anlayışına
ulaşmak için doğanın önemini ve bu dünyanın ince·
lenmesini vurgulayarak, manzara resimlerinde bir
dır. Aynnn
En salda Bu selvller, Wu okulunun ön­
degelen ressamlarından biri olan Wen
üzerine mürekkeple boyanmışlardı. Ön­
Zhengmlng (1470.1559) tarafından kağıt
ceki Yunan ustalan gibi, Wen Zheng
rnJng de. edebi ve sanatsal !lgllert olan
küçük bir dost çevresi için reslm yapı­
yordu.

anlatım aracı bulmuştur. Altta. Güney Song Akademist'nJn ônde

Erken İlkbahar (1072 tarihli) adlı resimde Guo Xi ku·
ru kuzey kırlarını işlemekte ve mesafeyi oluşturmak
için sisli görüntülerden yararlanmaktadır. Oluştum·
lan etkiler kendisinin "üç uzaklık" doktrininde özet·
lenmiştir: Dağın eteğinden zirvesine bakmak anla·
mında yüksek uzaklık; dağı karşıya alarak ötesinde
gelen aarıı,y ressamlanndan biri olan Xla
Gul (1 180·1230 arasında etkin) tarafın­
dan yapılmış bir asma resimden bir ay·
rıntı. Asma resım, bölümlerin rahatça
seyredllmeslnJ saa1amak ılzere yavaş ya·
vaş açılmaktaydı. Doğası gereği. asma
resim daha kişiye özeldi ama. Güney
rak, 11. yüzyılın geniş manzaralannı ya­
Song'dakl manzara reslmlerl, genel ola

uzaklara dek giden araziyi görmek anlamında derin ratmaktan çok daha kişiye özel olanla
uzaklık; ve yakındaki bir dağdan uzaktaki birini göz· ra yönelrnJşt!.

En ıılrra; Huang Gongwang tarafından

lemek anlamında düşey uzaklığı. Bu terimler, resmin
içindeki hayali bir mekAnda duran bir seyircinin ba·
kış açılarını tanımlamaktadır. Guo Xi'ye göre bir re·
sim, insana, kendisi de bedence oradaymış duygusu­
nu vermeli ve manzaranın görünüş tarzları, bakış
yapılmış olan AJchun Dallannda Yerle­
şim ·den alınma bu aynntı, 14 yüzyıl or­
talarında, manzarayı yaratmak üzere
kullanılan tekli fırça dokunuşlannın ya­
pLsını göstermektedir

noktalarının değişmesine bağlı olarak farklılaşan her

açıya göre değişmelidir. Bu kaydırma perspektifi, Çin
manzara resminde çok nadiren tek bir dağı, çoğun·
lukla da birçok dağın damıtılmışlığını ifade eden çok
yönlü bir dağ görüntüsünü vermektedir.
Guo Xi, Beş Hanedan döneminde resim yapmış olan
Li Cheng'in muhteşem tarzının mirasçısı olmuştur.
Aynı dönemin ressamları olan Dong Yuan ve ju Ran'a
atfedilen resimlerin, mat mürekkep ve açık gölgelik·
lerle yeni bir tarz yarattıkları söylenmektedir; Dong
Yuan'a atfedilen resimler, anahatların keskin olarak
belirlenmediği, sulu mürekkep darbelerini ortaya
koymaktadır. Mi Fei (1051-1107), mürekkeple çalışma·
yı bir adım daha ilerletmiştir. Ona atfedilen resimler,
sanatçının kişisel izlenimini ifade eden, donuk, tek·
biçimli, hafif fırça darbeleri göstermektedirler. Mi Fe·
i'nin resimleri, İmparator Huizong'un tercih ettiği ve
zahmetli bir kesinlik gösteren, dekoratif "hünerli
fırça" tarzından çok farklıydı. Figür resimleri Tang ge­
leneğinde de devam etmiş ve "çiçek-ve-kuş" resimleri,
bir imparatorluk akademisi kurmuş ve kendi beğe·
nilerini empoze etmiş olan İmparator Huizong tara·
fından özellikle tercih edilmiştir. 1 125'te, Kuzey Song
yıkılmış ve saray, imparatorun Wulin'de resmi bir
akademi kurduğu Hangzhou'ya taşınmıştır. Güney
Song manzara resminin belli başlı temsilcileri Ma Yu·
an ve Xia Gui idi. Ma Yuan (1 190-1225) resimlerini su­
lu boya ve ince çizgileri kullanarak, köşeli bir tarzda
yapmış ve manzarayı parşömenin veya albüm yap·
rağının bir yanına sıkıştırmıştır. Bu özellik kendisi·
ne, "Tek-Köşe Ma" adının takılmasına neden olmuş·
tur. Xia Gui ( 1 1 80-1230), sadece mürekkep kullanıp,
renklere hiç yer vermeyerek daha dinamik bir tarz·
da resim yapmıştır. 12. yüzyıldaki resimlerinin, Fan
Kuan'ın muhteşem stili ile Güney Song'un Ma/Xia
okulunu birbirine bağladığı söylenebilecek olan Li
Tang'ın yaptığı gibi, o da baltayla kesilmişçesine kes·
kin fırça darbelerinden ağırlıklı olarak yararlanmıştır.

116
En solda:Zhejlang eyaletine göre
lslmlendirllmlş olan Zhe
okulunun bir üyesi olan Dal Jin
(1388·1452) tarafından yapılmış
olan Akşam Eve D6nüş. Bu, 13
yüzyılın Güney Song ustalarının
sulu mürekkep boyalannı sis
yaratmak üzere kullanışlanyla
yaptıkları etkiyi göstermektedir

Solda: Wang Hul (1632·1717)

tarafından, Huang Gongwang
(1269·1354) üslubunda yapılmış
bir manzaradan ayrıntı. Qlng
hanedanının Ortodoks okulunun
diğer üyeleri gibi, Wang Hut de,
resimlerini, daha önceki
manzara resmi ustalarının
yaratm bir biçimde yeniden
yorumlanmasına dayandırmıştı

117
 Manzara Resminin Yuan Ustaları Zhou Chen (1455-1536 dolayları)
Yuan dönemi resmi hem geriye bakan, hem de ile­ tarafından yapılmış bir asma
riye doğru hareket eden özellikler göstermekteydi. Qi­ resim olan Kuzey Denizt'nden
ayrıntı.
an Xuan (1235-1300 dolayları), geçmişteki Tang döne­
mi ustalarına eğilmiş ve manzara resimlerini bilinç­
li olarak antik bir tarzda yapmıştır. Ancak, yine de bu
resimlerde ilk döneme özgü olmayan fırça darbeleri
yer almıştır. Bu, ruh bakımından eski çağa ait, fakat
açık renkli keskin fırça dokunuşları bakımından ye­
nilikçi olan Qiao ve Hua Dağlarında Sonbahar Renk­
leri başlıklı çalışmasında olduğu gibi, Zhao Mengfu'­
nun {1254-1322) yapıtında daha kolaylıkla görülebi­
lir. Bambu, ağaç ve kayaları resmedişinde, kağıdın yü­
zeyinde, bazı bölgeleri beyaz olarak bırakan hızlı bir
"uçan beyaz" fırça darbesi kullanılmıştır. Kendisi ay­
nı zamanda büyük bir hattattı. 1 1 . yüzyılın bilgin­
ressamları gibi o da resmi, sanatçının iç duygularını
ifade etmekte kullandığı bir araç olarak anlamakta
ve ressamlık ile hattatlık arasındaki yakın ilişkiyi vur­
gulamaktaydı. Fakat herşeyden önce de, eski çağın ru­
hu üzerinde durmuştu.
Zhao Mengfu, Tang ve Kuzey Song ustalarının ya­
pıtlarına fırça kullanımında hattatlığın getirdiği bir
özgürlükle birleştirdiği bir duygu arayışıyla eğilmiş­
ti ki bu, Yuan'ın Dört Ustası (Huang Gongwang, Ni Zan,
Wu Zhen ve Wang Meng) tarafından daha ileriye gö­
türülecek bir gelişmeydi.
Huang Gongwang (1 Z69-1354) tarafından yapılan
Fuchun Dağlarındaki Yerleşim, mükemmel bir biçim·
de dengelenmiş fırça darbeleriyle manzaranın özü­
nü yakalayışıyla, Çin resminin başyapıtlarından bi­
ridir. Resim üzerinde yer alan yazısından bunun bir
arkadaş için yapıldığını ve başlama ile bu yazının
1350'de işlenmesi arasında üç yılı aşkın bir sürenin
geçtiğini anlıyoruz. Wu Zhen {1280-1354), yaptığı man­
zara resimlerinde, Kuzey Song'dan Dong Yuan ve Ju
Ran tarzındaki fırça kullanışını, açık mekandan cü­
retkar yararlanışıyla birleştirmekte ancak, Ma/Xia
okulunun gizemli romantizminden de kaçınmakta­
dır. Ni Zan {1301-74), bilginler sınıfının elinden eski
prestijlerini almış olan yabancı Moğol hükümdarlar
döneminde saray yaşamından ve kamu hizmetlerin­
den uzak durmuş, dönemin birçok sanatkarı ve şairi
gibi o da, münzevi bir hayat yaşamak üzere köşesine
çekilmiştir. "Altı düz bir sandal ve bambudan yağmur
şapkamla, göllerde dolaşıp durdum." Resimleri, ge­
nelde, kalabalık olmayan manzaralardan ibaretti ve
mürekkebi kullanışında ustalara yakışır bir çekingen­
liği vardı. Bambu resimleri hakkında, "Onları, sade­
ce yüreğimin taşkınlığını ifade etmek için yaptım" de­
miştir. Ni Zan'ın bambu resimlerine gece mum ışığın­
da yaptığı ve sabah olunca baktığında bambu ile hiç­
bir benzerlik bulamadığı söylenmiştir. Gülüş ve "Ah,
ama bu denli bütünsel bir benzemezlik de kolayca ba­
şarılacak birşey değil!" demiştir. Resimlerinin hafif­
liği insan ruhunu yansıtmaktadır. Rongxi Stüdyosu
adlı eseri, dikey ağaç desenlerinin mükemmel bir
uyum içinde dengelendiği becerikli yatay fırça dar­
beleriyle gerçekleştirilmiştir. Wang Meng (1308-85) fır­
çasını, kıvrımlı bir örüntü oluşturmaya daha yatkın
bir biçimde kullanmıştır. Manzarayı, yeşillikleri ver­
mek için, resme hiç durmayan, titrek bir hareket ka­
zandıracak biçimde kuru fırça kullanarak, yoğun fır­
ça dokunuşlarıyla resmetmiştir. Uzaktaki yeşillikler
için sulu boya, ağaç kabuklarını belirlemek için de
"yanmış" mürekkep kullanmış ve resimleri parşöme­
nin bütün boyunu kaplayacak ölçüde yukarıya doğ­
ru uzanmıştır. Bu Dört Usta, Ming dönemi bilgin­
ressamlarının ortamını hazırlamıştır.
İmparatorluk döneminin seramikleri aşağıda, 200·
201. sayfalarda betimlenmiş ve görüntülenmiştir.

118
119

TOPLUMUN EVRiMi
İmparatorluğun varlığını sürdürdüğü iki bin yıla ya­
kın bir dönem boyunca Çin toplumu sürekli olarak
değişmiştir. Ancak, bu değişimleri basitçe açıklaya­
bilecek doyurucu kategoriler bulmak kolay değildir.
Özellikle, birazdan açıkça görüleceği üzere, farklı öl­
çütler farklı bölünme çizgileri üretmektedirler.
Yapılması gereken en temel ayrım, açıkça, "ortaçağ
ekonomik devrimi" olarak adlandırılabilecek olan ge­
lişmeden önceki ve sonraki dönemlerdir. Bu gelişme,
M.S. 1000 yılının her iki tarafına yayılan yüzyıllar için­
de, imparatorluk döneminin hemen hemen ortaların­
da gerçekleşmiştir. Genel terimlerle söylenirse, bu ge­
lişmeden sonra Çin toplumu, daha önce olduğundan
çok daha üretken, ticarileşmiş, para ekonomisine geç­
miş, kentleşmiş, okur-yazar ve kalabalık hale gelmişti.
Sayısal olarak da çok daha büyümüştü. Nüfus, en yük­
sek refah dönemlerindeki yaklaşık 60-70 milyonluk
azami sınırından Song döneminin doruğunda yakla­
şık 140 milyona ve 14. yüzyılda görülen bir düşüşten
sonra, modern çağın hemen öncesinde, 18SO'de 430
milyona yükselmişti. Bu bütünsel toplumsal geçişi
özetleyecek genel kabul gören terimler bulunmamak­
tadır. Bazı koşullara bağlı olarak, önceki ve sonraki
evrelerin, sırasıyla "ekonomi-öncesi toplum" ve "eko­
nomi toplumu" olarak nitelenmesini önermek müm­
kündür. Buradaki "ekonomi" sözcüğü, sadece Song
ve Song-sonrası dönemlerde insanların evrensel ola­
rak, fiilen ticaretle ve para değiştokuşuyla uğraşma­
larını ifade etmemekte; buna ek olarak malların, in­
sanların ve fikirlerin dolaşımında imparatorluk ölçe­
ğinde yaygın bir sistemin ortaya çıkışını da belirtmek-
120
• •
tedir. Bu gelişme içinde, toplumun işlevsel olarak akıl­
cı yapılanmasına doğru bir yönelim bulunmaktaydı
ki, bu yönelimin göstergelerinden biri de kamu gö­
revlilerinin seçiminde yarışma sınavları uygulama­
sının genelleşmesiydi.
"Ekonomi-öncesi toplum" terimi, önceki dönemde
dikkate alınması gereken ticari faaliyetin bulunma­
dığını ima eder biçimde anlaşılmamalıdır. Ticari fa­
aliyet vardı, fakat bu, hemen tümüyle, en azından bel­
li bir noktaya kadar herkesin ihtiyaçlarını karşılamak­
tan çok, yukarı sınıfların ihtiyaçlarını gidermeye yö­ Zhang Zeduan tarafından
nelikti. Ayrıca, Song'dan hemen önceki dönemin ol­ yapılmış, Qingming Fesrivali
dukça karmaşık halde bulunan toplumsal yaşamını Zamanında Nehirde Gezinri
görüntüyü işleyen resimden kısa
başlığını taşıyan ve genel
"proto-ekonomik" olarak nitelemek daha uygun ola­
bilir. Benzer bir biçimde, geç imparatorluk dönemi­ bir bolüm Uzmanlar, bu resmin
Kuzey Song başkenti Kaifeng'i,
ni, Batılı teknoloji ile fikirlerin Çin'i etkilemeye baş­
M.S. 1 l. yüzyıldan 12 yüzyıla
ladıkları modem çağın ilk dönemlerinden ayırmak geçildiği dönemde görüntüledığı
üzere, daha kesin bir deyim olarak "bilim-öncesi eko­ konusunda genel olarak
anlaşmakıadırlar. Resmin yapısı,
nomi toplumu" kullanılabilir. "Sanayı-öncesi" veya sessizce dramatik tas·arımın bir
"kapitalizm-öncesi" gibi terimler burada işlemez. Da­ zaferidir Burada verilen
ha Kuzey song döneminde, standartlaşmış kitle üre­ görüntünün en sağına doğru,
seyreden kişi, ilkbaharın söğüt
timini (en belirgin olarak, yılda 16,5 milyon temren ağaçları ve sığır sürüleri ile,
[ok başlığı] üreten devlet silah sanayiinde görülebi­ kırda düşsel gezlntlsine
başlamaktadır. Yoluna, sola
lir) ve oldukça büyük ölçekli ticari sermaye yoğunlaş­ doğru, aşağıdaki bölümdekine
masını görebilmek mümkündür. benzer bir kenarmahalle ıelaşı
Çiftçilik alanındaki ortaçağ devriminin ayrıntıları halinde, doruk noktasına,
dövülerek sıkıştmlmış topraktan
Çin tarımını konu alan bölümde (s.208-213) ortaya ko­ yapılma seddln üzerindeki kent
nulmuştur. Bunun dört temel özelliği vardı: toprağın kapılanndan -yine gözden
daha iyi hazırlanması ve nadas da dahil olmak üze­ kaybolarak- girmesiyle doruk
noktasına ulaşan resimsel bir
re toprağı koruma yöntemleri; ya ithal ya da seçmeci ilerleme içinde devam
yetiştirme yoluyla iki kat ürün alma ve farklı zaman- etmektedir.
lara bölünmüş olgunlaşma mevsimleri sonucuna çok
daha kolayca ulaşmayı sağlayan çok daha geliştiril­
miş tohum türleri; daha iyi su kontrol teknolojisi ve
sulamanın yaygınlaşması; ticaret ve taşımacılığın ge­
lişmesi sonucunda yerel düzeyde daha fazla uzman­
laşma. Yeni tekniklerin büyük bölümünün ilk başlan­
gıç yeri, aşağı Yangzi vadisiydi ve buradan ülkenin
diğer kısımlarına, resmi seçkinlerin dolaşımı, çiftçi
göçleri ve (ağaç bloklarla basılan) çiftçilik hakkında­
ki kitapların incelenmesi yollarıyla yayılmışlardı.
Kara taşımacılığı, birçok şehirlerarası yolun kalın
taş dilimleri veya tuğlalar aracılığıyla düzenlenme­
siyle gelişmişti. Bununla birlikte, yeni ticari ekono­
minin temelini oluşturan şey, iç sulardaki taşımacı­
lıktı. Yol şebekesi, malların tehlikeli yörelere kurum­
sallaşmış gemi taşımacılığıyla nakledilmesi ve Yangzi
vadisindeki su yollarını tıkayan pisliklerin taranarak
çekilme yolu, Büyük Kanal'ın bir bölümündeki havuz
kilitleri ve limanlarda (insan gücü ile çalışan) pedal­
lı römorkler gibi yenilikler türünden gelişmelerle en­
tegre bir bütüne bağlanmıştı. Çinlilerin okyanusta iş­
leyen tekneleri artık tong ağacının yağıyla suya da­
yanıklı hale getirilmiş demir çivilerle inşa edilmek­
te, dümenci küreği yerine dikey bir eksen üzerinde
yerleştirilmiş dümenlerle yönlendirilmekte ve su ge­
çirmez bölmelerle, bambu usturmaça, ıskarmoz, rüz­
gar altı borda takımları ve deniz yolculuğu için ge­
rekli olan manyetik pusula ile donatılmış bulunmak­
taydı. Bu gemiler kısa zamanda güneydoğu Asya'dan,
İran ve Arap dünyesindan gelenlere üstünlük sağla­
dılar. Gemi yapımının yayılması o denli hızlıydı ki,
sonuçta güney Çin ormanları ciddi biçimde azalmıştı.
Ticaret ve Sanayi
Tang ve Song dönemleri arasında para arzında or-
taya çıkan olağanüstü büyüme ekonomik devrimin
hem bir göstergesi, hem de bu devrime katkıda bu­
lunan bir faktördü. 10. yüzyılın daha fazla nakit ara­
yışının umutsuzluğu, hem eğlenceli, hem de biraz
üzücü bir anıdır artık. Bazı dönemlerde bakırdan kap
yapmak yasaklanmış ve Budist heykelleri nakit para
sağlamak amacıyla eritilmişti. Kuzeydoğuda, metal sı­
kıntısı olduğu gibi, bir ara da kil para bile kullanıl­
mıştı. En doruk noktasında, Kuzey Song'un bakır pa­
ra üretimi, Tang döneminde ulaşılan azami düzeyin
yaklaşık 20 katı olmuştu. Her türden banknot, senet,
bilet ve ilkel itibari para biçimlerinin kullanımında
yoğun bir artış sözkonusuydu. Sichuan'da, M.S. 1024
yılında dünyanın ilk gerçek kağıt parası basılmıştı.
Çin, çok geçmeden, Xixia'ya karşı girişilen savaşı fi­
nanse etmekteki güçlüklerin neden olduğu bir mat­
baa makineleri enflasyonunu yaşadı. Para kullanımı
köy ekonomisinde öylesine yaygınlaşmıştı ki, gezgin­
ler sapa bir yörede trampanın hala kullanıldığını gör­
düklerinde, bunu üzerinde konuşulacak bir fırsat say­
maktaydılar. Kredi mekanizmaları, üretim, depolama
ve dağıtımın örgütlenmesine sıradan bir biçimde gir­
mişti; yazılı ticaret sözleşmeleri yaygın olarak kulla­
nılır olmuştu.
Proto-ekonomik dönemlerde, genel olarak tüketilen
ve geniş çapta ticarete konu olan maddeler tuş ve de­
mir aletlerdi. Başka şeylerde, daha önce işaret edil­
diği gibi, piyasa için üretimin büyük bir bölümü zen­
ginlerin ihtiyaçlarını gidermekle sınırlıydı. Hükümet
buyrukları ve resmi ücretler biçimindeki vergi gelir­
leri, muhtemelen, bireysel tüketicinin alım gücünden
çok, ekonominin ticarileşmiş sektörü bakımından en
önemli talep kaynaklarından biriydi. Talebin yönet-
121
sel çevrelerde böylece yoğunlaşmasıyla, yasal ticare­
tin nasıl olup da büyük kentlerin içinde veya hemen
dışında yer alan belirlenmiş pazar alanlarıyla sınır­
landığını anlamak mümkündür. Aynı iş kolundaki
mağaza ve dükkanlar bir araya toplanmış ve hükü­
metin gözetimi altına alınmışlardı. Ağırlıklar ve öl­
çüler devlet denetimindeydi. Bu pazarlar, çoğu kez du­
varlarla çevrili mekanların içinde bulunuyorlardı. An­
cak, 8. yüzyıla gelindiğinde, kentlerin içinde tüccar­
lar diledikleri yerde mağaza ve dükkanlar açmaya
başlamış, kırsal alanda da genel olarak belli dönem­
lerde açılan bir gayri resmi piyasa ağı gelişmeye baş­
lamıştı. Eski sistem 9. yüzyılda çökmüş ve yerini ge­
niş bir ticari özgürlüğe bırakmıştı. Vergilendirme ar­
tık, ana ticaret yolları üzerindeki gümrüklerce yeri­
ne getiriliyor ve özellikle de Güney Song döneminde
ticaret, devlet gelirlerinin büyük bir bölümünü oluş­
turuyordu.
Piyasa ile artan temaslar, Çin köylüsünü akılcı, uy­
sal, kar güdüsüyle davranan küçük girişimcilere dö­
nüştürmüştü. Bunlar için, kırsal alanda oldukça ge­
niş yeni iş olanakları ortaya çıkmıştı: kerestecilik, yağ­
cılık, şekercilik, balıkçılık, kağıtçılık, kenevir, ramie
(bir çeşit ot) ve -13. yüzyıldan sonra- pamuk dokuma­
cılığı: vernikli ve demir eşya yapımı gibi. Köylüler,
ham maddelerden yoksun kaldıklarında ithalat yo­
luna gitmişlerdi.
Yerel pazarlar, hemen hemen bütün Çin ekonomi­
sini birbirine bağlayan daha üst düzeyli bir pazarlar
hiyerarşisinin temelini oluşturmaktaydı. üç ana eko­
nomik bölge bulunuyordu: merkez Kuzey Song'un
başkenti Kaifeng'de bulunan kuzey Çin; Tai Gölü et­
rafında bulunan kentler kompleksinde odaklanmış
iç doğu Çin; ve Chengdu ovasındaki kentlerde odak­
lanmış Sichuan. Bu bölgelerde, gündelik yaşamda sık­
ça kullanılan özellikle hububat ve giysi kumaşları gibi
maddeler bakımından yoğun bir ticaret vardı. Ancak,
bölgelerin kendi aralarındaki ticaret, ipek, porselen
ve ilaç gibi daha değerli mallarla sınırlıydı. Ayrıca,
Japonya, güneydoğu Asya ve hatta daha ötedeki yö­
relerle giderek gelişen uluslararası bir ticaret de söz
konusuydu. Fujian'daki meyve üretimi kısmen deniz­
aşırı yörelerden gelen talebe bağlıydı ve Fujian Liç'­
leri (Litchi chiniensis) bazen İran kadar uzaklara bile
gidebiliyordu.
Ticari sistem, bu sistem içindeki büyük ölçekli iş­
lemlerin, gezginci tüccarların ve perakendecilerin iş­
lemlerini eşgüden simsarlar etrafında yürütüldüğü
bir aşamaya kadar ilerlemişti. Bu durum, uzun me­
safeli mübadele bakımından, monotonlaşarak dura­
ğanlık kazanmış ilişki biçimlerinden çok esnekliğin
varlığına işaret etmektedir. Bu monotonlaşmış, dura­
ğan ilişki biçimleri, 17. yüzyıldan sonra kural haline
gelmiştir. Bilim öncesi ekonomi dönemindeki bazı gi­
rişimciler, büyük çapta işgücü istihdam ediyorlardı. ör­
neğin, Güney Song'daki Wang Ge'nin yanında çalıştır­
dıklarının sayısı birkaç bine ulaşmıştı.
Daha üretken tarım ve daha ucuz nakliyat, daha bü­
yük kentlerin oluşmasına olanak sağlamış olmakla
birlikte, gene de kentlerin büyümesinin başlangıçta
bu gelişmeleri güdüleyici bir etki yaptığı olasılığını
da gözden kaçırmamak gerekmektedir. Olayların ge­
lişmesi sonucunda eski kentler, çevrelerini saran ori­
jinal duvarların dışına taşmışlar ve ilk çekirdek yer­
leşim çevredeki yeni kentleşme içinde kaybolunca­
ya dek büyümelerini sürdürmüşlerdir. Elimizdeki sı­
nırlı veriler temelinde yapılan kaba bir tahmin, bu
dönemde nüfusun yüzde 6 ile 7,5'u arasındaki bir bö­
lümünün nüfusu 100.000 veya daha fazla olan kent­
lerde yaşadığını göstermektedir. Dolayısıyla Çin, yu-
122
karı Orta Çağlar'ın kesin olarak en fazla kentleşmiş Üç Krallık Dönemi ve Kuzey Song
Pazar Bölgeleri .
toplumuydu. M.S. 2. yüzyılın sonlarına do€ru,
Bilim ve teknolojide de, "devrim" burada kullanıl­ Geç Han hanedanının
parçalanmasıyla birlikte, Çin üç
mayacak kadar güçlü bir sözcük olsa bile, önemli iler­ krallığa bölündü. Bunlar,
lemeler kaydedilmişti. Temel düşünce biçimleri, dev­ kuzeyde Wel, doğu ve güneyde
rim olarak tanımlamayı haklı göstermeye yeterli ola­
Wu ve Slchuan havzasında da
Shu'ydu. Bu, askeri bakımdan
cak ölçüde köklü bir değişim geçirmemişti. Bununla istikrarsız bir biçimlenmeydi ve
birlikte, yeni keşifler ve bir önceki dönemden devra­ İç Çin, M.S 265'te kuzeyden
lınan yöntem ve makinelerin daha yaygın kullanımı
başlayarak, Wel'nin halefleri
olan Batı Jin hanedanı
söz konusuydu. Matematikte, herhangi bir düzeyde tarafından yeniden birleştirildi.
tek bilinmeyenli olan sayısal bir eşitliği çözmeye ya­ Bununla birlikte, ekonomik
terimlerle konuşulduğunda, bu
rayan genel bir teknik bulunmuştu. Astronomi a,la­ üç parçalı bölünme, uzun
nında, çok daha büyük çaplı aygıtların yapımı ve gök­ süreden beri hüküm sürmekte
sel küre modellerini döndürebilecek suyla çalışan bir
olan bir gerçekliği yansıtmıştı.
Üç Krallık'tan 700 sene sonra
saat mekanizmasının yetkinleştirilmesi ile, gözlem­ bile, Kuzey Song
sel kesinlikte yeni bir düzeye ulaşılmıştı. Tıp alanın­ imparatorluğunu, Wei, Wu ve
Shu'nun artık ortadan kalkmış
da, cesetlerin inceden inceye tetkik edilmesinin yeni­ egemenlik bölgelerlne denk
den canlanmasıyla birlikte sistematik anatomide bir düşen üç büyük pazar
bölgesinden oluşmuş bir biçimde
gelişme başlamıştı ve kalabalık hastalıkları ve mes­ düşünmek mümkündür.
leğin neden olduğu rahatsızlıklar olarak adlandırılan­ (Kuzeybatının st'atüsü, hem
lar da dahil olmak üzere, hastalıkların tanımlanma­ kuzey bölgesiyle ve hem de
Sichuan'la ba€lantılarının
sında daha bir kesinlik sağlanmıştı. Maden işlerin­ bulunması yüzünden, biraz
de, demir cevherinden demir elde etmek için, bir tür ikircikliydi.) Bu coğrafi
potada eritme yöntemi çerçevesinde kömür (ve belki bölünmelerin önemi, üç
ekonomik bölge arasındakı temel
kok kömürü de) kullanıldığı kesindir. Askerlik alanın­ iletişim yollarının tümünün
da barut, fişekler için kullanılan bir maddeden ger­ insan yapısı olması gerçeğince
gereği gibi anlaşılmamıştı:
çek bir patlayıcıya doğru gelişti; alev püskürtücüle­ kuzeyle güneyi birbirine
ri, zehirli gaz, şarapneller ve -nihayet- top icat edildi. bağlayan Büyük Kanal, güneyi
Slchuan'a bağlayan Yangzi
Yeni bilginin büyük bir bölümü, muhtemelen Budist
koyak larından geçen taşıma yolu
misyonerler tarafından kendi inançlarını yayma ça­ ve Sichuan'ı kuzeybatıya
basının bir parçası olarak, M.S. 9. yüzyılda icat edil­ bağlayan Galeri Yolu
miş olan ağaç baskı ile yaygınlaşmıştı. Devlet, Kon­
füçyus'un kutsal yazılarından şifalı bitkilere (ki bun­
lar aynı zamanda ilaçların bileşimini ve hazırlanış
usullerini de anlatırlardı) kadar çok sayıda derleme
yayımlamış, özel girişim ise 1262'de Yang Hui'nin
Gündelik Kullanım için Matematik adlı yapıtı gibi ki­
taplar basmıştı.
Ortaçağ ekonomik devriminde Çin'in en ilginç ve
şaşırtıcı icadı iplik eğirme makinasıydı. Kuzey Song
hanedanı dönemindeki bir tarihte ipeğin makina ara­
cılığıyla makara ipliği haline getirilmesine ilişkin bir
yöntem geliştirilmişti. Pedalla çalışan bu çıkrık ma­
kinası, ipekböceği kozalarının içine batırılmış oldu­
ğu bir kaynar su kazanından aynı anda çok sayıda li­
fi çekebiliyordu. Lifler önce gözdeliklerinden, sonra
çengellere ve buradan da lifleri, geniş şeritler halin­
de, sürekli dönen kafes biçimli bir çıkrık tezgahı üze­
rine yerleştiren eğimli bir kola geçmekteydiler. 13.
yüzyılda bu çıkrık makinesinde içerilen temel fikir,
kenevir ipliğinin eğrilmesine de uyarlanmıştı. Yarı bü­
külmüş kenevir ipliklerini (gevşekçe sarılmış kalın bir
lif şeridini) taşıyan bir sıra iğ, biçimi belki biraz ben­
zeyen fakat herhalde çok daha küçük kozaların yeri­
ne konmuştu. Daha sonra ortaya çıkacak olan yuvar­
lak eğirmenin halkalarını andıran ve bir bükümü çöz­
mek için sürekli dönen çukur bobin silindirleri, göz­
deliklerinin yerini almıştı. İnsan veya hayvan gücü
ya da su ile işleyen bir tekerlekle çalıştırılabilen bu
aygıtta iletim bir döner kayış aracılığıyla sağlanıyor­
du. Bu makina, Wang Zhen tarafından, 1 3 1 3 'te yazı­
lan Tarım Üzerine İnceleme'de betimlenmektedir. Bu
yapıtta makinanın 32 iğinin bir tam gün çalışmayla
yaklaşık 60 kilogram ipliği eğirdiği söylenmektedir.
Aygıt, bilindiği kadarıyla, hiçbir zaman pamuk eğir­
mekte kullanılmamıştı ki, bu özellikle Çin'de yetişen
türü başta olmak üzere, pamuk liflerinin kısalığı kar­
şısında, geniş çaplı değişiklikler yapılmaksızın müm­
kün değildi. Ancak, ilginç bir biçimde, Ardwright'in
beşyüz yıl sonra icat edeceği eğirme tezgahının kilit
1 05°

\1
\1
GÜNEY ÇiN DENİZi l
1
---�--
\
-
--
----

1
1

123
--
noktası niteliğindeki silindir çiftinden lifleri eğrilme
anında çekmek amacıyla yararlanmak, Çinliler tara­
fından bu dönemde biliniyordu. Çinliler bu iş için,
ıslak çamaşırların suyunu sıkan eski tarz merdane
tarzından çok, pamuk çırçır makinasını kullanmak­
taydılar. Bu makinanın varlığından, Çinlilerin
1 300'de, Batı Avrupa'daki sanayi devrimini belirleyen
fikir ve uygulamaların eşiğinde bulundukları açıktır.
"Ekonomi-öncesi" ve "ekonomik" toplum arasında­
ki bölünmenin kronolojik berraklığı, Çin ekonomisi­
nin 14. ve 15. yüzyıllarda içine düştüğü depresyon so­
nucunda biraz azalmaktadır. Kuzey Çin, hem Ruzhen
Jin işgali ve sonrasındaki Moğol fethinden ve hem de
Ming'in burayı tekrar ele geçirmek için yaptığı sefer­
den ciddi yaralar almıştı. Huai vadisi de, Güney Song
ve kuzeyli düşmanları Ruzhen ve Moğollar arasındaki
çarpışmaya sahne olduğundan, çok kötü bir biçim­
de terkedilmişti.
Jin işgali, kendilerine daha iyi nitelikli çiftlik arazi­
lerinden büyük miktarlarda dağıtıldığı çeşitli yörele­
re yerleştirilmiş garnizon hanelerine dayanmaktay­
dı. Bunlar, kendilerinin sahip olduğu veya hükUmet
tarafından dağıtılmış bulunan toprak, öküz ve at, serf
ve kölelerle orantılı bir vergi yükümü altında bulun­
maktaydılar. Bu vergi yükümünü azaltmak için, ço­
ğu kez ya kendilerine köle ya da serf olarak tabi bu­
lunanları satarak elden çıkarmayı veya Çin köylüle­
rini kendi kiracıları olmaya zorlamayı denemişlerdir.
Kişisel olarak tarımdan çok az anlıyorlardı ve bu is­
tikrarsız sistemin genel etkisi, kuzeyin çiftçilik eko­
nomisinin karışıklık içine itilerek engellenmesi ol­
muştu. Ayrıca, Jin'den sonra gelen Moğollar dönemin­
de, büyük miktarlarda ekilebilir arazi parçası çayır­
lara dönüştürülmüştü.
Çin ekonomisi bu depresyonun olumsuz etkilerini
çabucak silemedi. Bunun nedeni, kısmen, güneyin en
üretken yörelerinin, bir zamanlar, sınır boylarında­
ki yerleşim bölgelerinde yer alan kaynakların sömü­
rülmesi yoluyla ekonomiye akan dinamik güçleri he­
men tümüyle ortadan kaldıracak ölçüde büyüyen bir
insan kitlesiyle doldurulmuş olmasıydı. Ortaçağ eko­
nomik devrimi, güneydeki sulu tarım alanlarında pi­
rinç ekiminin hızla yayılmasına çok şey borçluydu.
Şimdi ise, sadece marjinal bazı araziler işlenmemek­
te, daha önceki artığı nüfus artışı eritmekte ve kişi ba­
şına artmış olan talebin önceki etkileri ortadan kalk­
mış bulunmaktaydı.
Bütün bu olumsuzlukların ortaya çıkması, muhte­
melen kaçınılmazdı. Ming yönetiminin izlediği poli­
tikalar içinse aynı şey söylenemez. Denizaşırı ticaret,
kıyı taşımacılığı ve nakit para alanlarında ekonomi,
14. yüzyılın sonlarıyla 15. yüzyılın başlarında, gerek­
siz yere feci bir tahribata maruz kalmıştı. Önceleri,
Güney Song lisans çıkarmaya bağlı, fiilen sınarlanma­
mış bir dış ticarete izin vermişti. Moğollar, düzensiz
bir biçimde, resmi denetim altında olan bir sistemi
zorla kabul ettirmişlerdi. Ming hanedanının kurucu­
su, bunu Çin'in hükümranlığını tanıyan yabancı ulus­
ların diplomatik misyonlarına dayalı, tümüyle bağım­
lı bir ticarete dönüştürmüştü. 1371'de Çinlilerin de­
nizaşırı ülkelere gitmeleri yasaklandı. Bir sonraki yüz­
yılın başlarında da kıyı taşımacılığı bile engellendi.
Bu "Denizcilikle İlgili Yasaklama", kısmen kaldırıldığı
1567 tarihine kadar yürürlükte kaldı. Bu yasaklama,
geçici olarak güneydoğu kıyılarında ekonomiyi önem­
li ölçüde tahrip etti ve Çin'i, tam da Batı'nın denizci­
likteki büyük yayılmasının başladığı sırada, dışarıdan
gelecek yeni fikir ve tekniklerin itici gücünden yok­
sun bıraktı. Ming yönetiminin temel güdüsü siyasal
güvenlik gibi görünmektedir: denetlenmesi güç olan
124
kıyılardaki merkezkaç iktidar odaklarının oluşumu­
nu önlemek.
Ming'in ilk dönemlerinde altın karşılığı bulunma­
yan bir para türünün zorla yürürlüğe konulması, bir
ölçüde, bu hanedanın ekonomik alanda kendi ken­
dine yeterli olma arayışının ve siyasette de izlenen tec­
rit politikasının ürünüydü. Ayrıca, ülke içinde üreti­
len bakır ve diğer madenlerin yetersizliği de söz ko­
nusuydu ki, bu kısmen, son Moğol hükümdarların al­
tın karşılığı olmayan kağıt paraları gelişigüzel bir bi­
çimde basmalarından dolayı gümüşün batı Asya'ya
kaçmasının sonucu olarak ortaya çıkmıştı. Tıpkı de­
nizcilik yasağının devleti artık kaçakçılığa eğilimli bir
duruma gelen kıyı bölgelerinin güçlü çıkar çevrele­
riyle bir savaş durumu içine itmesi gibi, para politi­
kası da devleti kendi tüccar sınıfı ile savaş haline sok­
muştu. Kağıt para kullanılması üzerindeki resmi bas­
kı, 1430'lardan sonra ortadan kalktı ve likidite duru­
mu, yurtdışından yasa dışı ve yarı yasal yollarla it­
hal edilen gümüş sayesinde bir ölçüde de olsa koru­
nabildi. 16. yüzyılın sonlarından başlayarak Filipin­
ler'deki Manila kanalıyla Yeni Dünya'dan ithal edi­
len gümüş, Çin'in belli başlı tüm ticari ilişkilerde gü­
müşe dayanan bir para sistemine geçmesine olanak
sağladı.
Ancak, depresyon döneminde bile ekonominin,
"ekonomi-öncesi" duruma geri dönüldüğünden söz
etmeyi mümkün kılacak ölçüde ticariliğini ve para­
ya dayanan niteliğini yitirdiğinin herhangi bir kanı­
tı bulunmamaktadır. Çinliler, (tamamen olmasa da)
büyük ölçüde yenilik yaratma becerilerini yitirmiş­
lerdi. O ana dek dünyanın teknik bakımından en ya­
ratıcı halkları arasında yer almış olan insanların ne­
den böyle oldukları, bugün dahi biraz gizemli bir nok­
tadır. Bu noktaya, Çin'in neden içerden güdülenen bir
sanayi devrimini yaşamakta başarısız kaldığını ele
alırken yeniden döneceğiz.
Yöneticiler ve Toprak Sahipleri
Çin'in ekonomik ve toplumsal tarihinin, az önce be­
timlenen iki yönlü bölünmüşlüğü, belirli siyasal ve
hatta düşünsel karışıklıklara da sahip bulunmaktay­
dı. Bazı kayıtlarla, ilk dönemin üst düzey siyasal ön­
derlerini, iyi bilinen, uzun bir geçmişe dayanarak ku­
rumsallaşmış ve genellikle yerel bir iktidar odağına
da dayanan, etkili soy çizgilerinden gelmeleri anla­
mında "aristokratik" olarak nitelemek mümkündür.
Bu, ilk Han dönemi için bütünüyle doğru değildir ve
elbette bu kapalı çevreyi yararak gelen yeniler her za­
man olmuştur; fakat yine de işe yarar bir kestirimdir.
Bunun aksine, üst düzey siyasal önderler, Song dö­
neminden itibaren, Çinli olmayan, Moğol ve Mançu
hanedanları dönemindeki bazıları dışarıda bırakılır­
sa, aristokrat olarak nitelenemezler. Bunlar, "bürok­
rat'' veya "meritokrat" Oiyakata dayanarak yöneten­
ler] niteliğindeydiler. Artık, soy çizgilerinden pek azı
(yerelin karşıtı olarak) ulusal siyaset düzeyinde bir ve­
ya en çok iki kuşak boyunca önemli olabiliyordu. Seç­
kinlerin içinden çıktığı toplumsal taban Tang'dan
Song'a ve Ming'e kadar derinleşmiş, ancak bundan
sonra göreli bir büyüklük içinde sabit kalmıştır. Da­
ha önemlisi, yeni üst düzey yöneticiler giderek artan
biçimde "mandarinler"den oluşuyordu. Bir başka de­
yişle mandarinler, 12. yüzyılda filozof Zhu Xi tarafın­
dan tanımlanmış bulunan Yeni-Konfüçyusçu devlet
inancının ustaları olarak sahip bulundukları derece­
ler temelinde resmen tanınmışlar ve böylelikle, bazı
bakımlardan kendilerine yönetme hakkını veren özel
ideolojik meziyetlere sahip bir tür siyasal ruhban ke­
simi oluşturmuşlardı. Kuzey Song döneminde kamu
hizmetine giriş sınavları, matematiğin de dahil oldu-

üstte: Kuzey Zhou'lu İmparator
Wu'nun saray üslübunda, -her
ne kadar asma resmin bir
bölümünün bir Song hanedanı
kopyası olduğu düşünülüyorsa
da· sanatçı Yan Liban (640-70'de
gözde) tarafından yapılın�
tablosu. Bu ressam, Han'dan
Sul'ye kadar, 13 imparatorun,
ipek üzerine mürekkep ve renkli
boyayla portrelerini yapmıştır.
Resim, daha önemsiz olan
ftgürlerl küçük ölçekli olarak
göstermektedir.
Solda. Bir kuraklık kurbanını
gösteren ve kağıt üzerine
mürekkep ve boyayla yapılmış
olan Mlng hanedanına ait bir
asma resimden ayrıntı.
ğu birkaç pratik konulardan yapılıyorken, Ming dö­
neminde sadece ideolojik ve edebi bilgiler sınava ta­
bi tutuluyordu. Mandarin ideali, yüzyıllar boyunca,
sonuçta okur-yazar ve bilgili olduğunu ileri süren he­
men herkesi bu ideolojiye bağlayarak ve toplumsal
statünün saygınlığı ile Yeni-Konfüçyusçu öğretiye de­
rin bir biçimde vakıf olmanın birbirlerinden ayrıla·
mayacak bir tarzda bağlanmasına kadar, yukarıdan
aşağı doğru topluma yayıldı.
Çin toplumunun imparatorluk dönemindeki tarihi,
çeşitli açılardan daha incelmiş alt bölümlere ayrıla­
bilir. Bunlar arasında en açıklayıcı olanlardan biri,
"sistem-devleti" ile "organik toplum" diye adlandı­
rılabilecek olan güçler arasındaki mücadelenin aldı­
ğı değişik biçimler açısından yapılabilir. Reformcu
hükümdarlar, Qin hanedanından başlayarak, sürek­
li bir biçimde topluma örgütlenmeye ilişkin reform
programlarını zorla kabul ettirmeye çalışmışlardır;
buna karşılık toplum da sürekli olarak, zorla kabul
ettirilmeye çalışılan bu şemaları farklı bir mantık iz­
leyerek bozmuş ve altüst etmiştir. Belli bir mekan ve
zamanda varolan gerçek toplumsal yaşam biçimleri,
bu iki güç arasında özel bir uzlaşmayı yansıtmıştır.
Reform programlan hiçbir zaman sadece kağıttan iba­
ret kalmamış, ama gerçeklik de hep, fiilen kağıt üze­
rindeki kurallarının ifade ettiğinden farklı olmuştur.
İlk imparatorluk döneminde, devlet gelirlerinin top­
lanmasına ve asker toplamaya karşı başlıca tehlike,
resmi görevhlerin veya tüccarların sahip oldukları ve
köleler veya kiracılar tarafından işlenen büyük ma­
likanelerin gelişmesiydi. Bu malikaneler, pratikte, ye­
rel yönetim yetkililerince kendilerine yüklenen talep­
lere karşı direnebilecek güçteydiler. Ayrıca, ilk Han
döneminin başlarında, imparator ailesinin yan kol­
larından türeyen ve ülkenin önemlice bir bölümün­
de hemen hemen bağımsız bölgeler elde edinceye
-
dek gelişen bir yöresel aristokrasi de bulunuyordu.
M.S. 2. yüzyılın son yarısında Han hanedanlığından
gelme İmparator Wu, 197 prens ve markiden 127'­
sinin ya bir suç işlediklerini ya da uygun bir mirasçı
olmadıklarını açıklayarak bunların güçlerini kırmıştı.
Toprakları da devletin tek en büyük toprak sahibi ol­
masını sağlayacak bir biçimde müsadere edilmişti.
İş hayatında yeni vergiler getirilmiş ve doğrudan ya
da itaatsizlik suçlamaları yoluyla dolaylı olarak bü­
yük tüccarların önemli bir bölümünü ortadan kaldır­
mak amacıyla uygulanmıştı. Kısmen iş hayatında bü­
yük zenginlikler elde etmenin ana yollarını tıkamak
amacıyla tuz, demir ve şarap satışlarında devlet te­
kelleri kurulmuştu.
Büyük toprak sahiplerinin gücünü yıkmaya yöne­
lik en sert girişim. M.S. 9. yüzyılda tahta el koyan üst
düzeyde bir memur olan Wang Mang tarafından ger­
çekleştirilmişti. Yapmak istedikleri, insanların sekiz
aileden oluşan yarı-komünal gruplar halinde yaşar
durumda gösterildiği eski çağ kurumlarının abartılı
bir biçimde ülküleştirilmiş bir açıklaması niteliğin­
de olan Zhou'nun Dinsel Tören Kuralları'ndan türemiş­
ti. Wang, tarım arazilerini yeniden paylaştırmaya ça­
lışmış ve arazi alım satımını ve köle değiş-tokuşunu
yasaklamıştı. Ancak, bu kuralları uygulamak konu­
sunda oldukça güçsüz kalmıştı.
Geç Han dönemindeki restorasyon sonrasında, top­
lumsal ve ekonomik gücün önemli bir bölümünü yerel
nüfuz sahiplerinin ele geçirdikleri feodalizme benzer
bir sistem ortaya çıkmıştı. Bunların toprakları ya kö­
leler ya da bağımlı kiracılar tarafından işlenmekte ve
askeri hizmetlilerinden oluşan özel orduları bulun­
maktaydı. Bu insanlar, aynı zamanda ticaretle de
önemli ölçüde uğraşıyorlardı. Birçokları, ülkenin iç­
lerinde tahkim edilmiş kamp ve kaleler inşa ettirmiş­
lerdi. Köylü ayaklanmaları yaygınlaşmış ve kendile­
rini komünal bir çizgide örgütlemiş olan ve bir "Bü­
yük Refah" çağının gelmesini, Mesihçi bir umut için­
de sabırsızlıkla bekleyen bir mezhebin yanlıları ola­
rak Sarı Turbanlar'ın M.S. 184'teki ayaklanmalarıyla
doruğa ulaşmıştı. Bu gelişmeler sonucunda ortaya çı­
kan iç savaş kargaşası içinde işlevsel bir kurum ola­
rak Han imparatorluğu da parçalanmıştı.
Bundan sonraki önemli toplumsal reform progra­
mı Wei devletinin önde gelen kurucusu olan, asker
ve şair Cao Cao tarafından oluşturulmuştu. Bu reform
programı Wang Mang'ınkine zıt bir biçimde tamamen
pragmatikti. Kısmen Han sınır kolonisinden türemiş
bir fikir olarak, hükumetin mali kaynakları, devletin
kiracıları tarafından işlenen ve mülkiyeti devlete ait
olan koloni arazilerinden elde edilen kira (veya ver­
gilerle) sağlanmıştı. Wei ordusunun çekirdeğini, baş­
langıçta Cao Cao'nun askeri hizmetlileri olanların so­
yundan gelen asker aileleri oluşturuyorlardı. Bu iki
sınıf, yeni devlette yaşayanların hemen hemen yarı­
sına ulaşmıştı. Cao Cao, ayrıca diğer büyük derebey­
lerinin bağımlı kiracılarını ve bu derebeylerin topla-
125
 dıkları askeri hizmetlileri, bağımlıları özgür köylüle­
re dönüştürüp toprak vererek, askerleri de devletin
silahlı güçleri içine alarak dağıtmıştı.
Wei devletinin kolonileri kendilerini yöneten tarım­
sal görevlilerin özlemleri karşısında savunmasız bir
konumda bulunmaktaydılar. Bu görevliler, çoğu kez,
kolonilerde yaşayanları kendilerine bağımlı kılacak
ölçüde değiştirmişlerdi. Bu sistem, M.S. 280 yılında
Batı ]in hanedanı tarafından ortadan kaldırılmış ve
hem daha pratik, hem de daha karmaşık bir başka
reform programı ile aşılmıştı. Bu yeni reform progra­
mı, "dağıtım ve sahiplenme" (kezhan) olarak bilinen
toprak rejimiydi. Eskinin koloni arazisi eski koloni­
de yaşayanlara stantardartlaştırılmış bir biçimde da­
ğıtılmış ve görece yüksek bir vergi düzeyine tabi kı­
lınmıştı. Ayrıca, avam statüsünde bulunan bir hane­
nin sahip olabileceği toprak miktarına da bir azami
sınır getirilmiş ve bu türden arazi daha yumuşak bir
vergi düzeyine tabi tutulmuştu. Daha büyük mülkle­
rin, sadece, resmi rütbelerine göre belirlenmiş bir de­
recelendirmeye göre, devlet görevlileri tarafından hiz­
met karşılığı bir imtiyazlı tımar biçiminde varolma­
larına izin verilmişti. Bu, gerçekler karşısında varıl­
mış bir uzlaşma niteliğindeydi: devlet kendi deneti­
mini pekiştirmiş, ancak yerel iktidarın da, resmi rüt­
besi bulunan büyük toprak sahipleri biçiminde pra­
tikte varolmalarına izin verilmişti.
Kuzey Çin'deki Batı Jin yönetimi M.S. 4. yüzyılın baş­
larında, barbar akınlarının hızı karşısında çöktüğün­
de, buralarda varlığını devam ettiren, bağımsız Çinli
gücünü temsil eden iyi işletilmiş bölgeler, böyle bir
dönemde "organik toplum" adını verdiğimiz şeyin na­
sıl bir işlev gördüğünü özellikle açık bir biçimde gös­
termektedir. Bürokratik yönetim bir kez ortadan kal­
kınca, önde gelen insanlar,kendi aralarındaki en say­
gın olanlara bir bağlılık yemini ederler. Bunların de­
netimi altında, halk tarafından takdir edilen doğal ön­
derler temelinde, dikkatlice tanımlanmış bir rütbe ve
yaş hiyerarşisi kurulur. Güçlü ve kapsamlı bir ahla­
ki birlik duygusu özendirilir ve savunma ve vergile­
rin getirdiği yükün olabildiğince adil bir biçimde da­
ğıtılmasına özen gösterilir. Daha kötü işletilen bölge­
ler ise elbette, soyguncu derebeylerinin sığınakları ol­
manın pek ötesine gidemezler.
Sözedilmeye değer bir diğer reform programı, Çin'­
in kuzeyindeki Toba (veya Tabgatch) Wei'nin Xianbi
eyaletinde, M.S. 484 ile 486 yılları arasında yürürlü­
ğe konmuştur. Bu reform programı, dul imparatori­
çenin çevresindeki bir Çinli devlet adamları zümre­
since geliştirilmiştir ve yerel toprak sahiplerinin, ay­
nı zamanda kendi yönetimlerinin gerektirdiği harca­
maları karşılamak için yine kendilerinin elde ettiği
rantlara dayanmak zorunda oldukları, miras yoluy­
la geçen resmi görevlilerden oluştuğu bir toplumsal
arkaplanda değerlendirilmelidir. Merkezin dışında­
ki yörelerde ikamet etmeyen görevliler zorla toplanan
gelirlerle, ticaret ve faizcilik yaparak geçinmek duru­
mundaydılar. Nüfus ve dolayısıyla vergi kayıtlarının
tutulması, vergiden kurtulmak amacıyla güçlü bir şe­
fin altında toplanan büyük bir kabilenin tek bir aile
Bir polo oyuncusunun bu resmi, darbeleriyle belirtilmiş ormanlık
babası imparator Gaorong'un tepelere doğru dörtnala
Shaanxi eyaletindeki koşturmaları biçiminde bir
Llangshan'da bulunan anıtkabrl büyük tören olarak
olan Qlanllng'te gömülmüş olan işlemektedirler. Polo, Çin'e 7.
Prens Zhang Hual'nln (654-84) yüzyılda lran'dan gelmiş ve
anıt-mezar odasına giden geçidin imparatorlarla prensler arasında
duvarında görOlmüştOr. seviien bir spor olmuştu. Tang
Buradaki duvar resimleri, ayrıca, imparatoru Xuanzong, henüz bir
Tang dönemindeki bir krallık prensken, krallık alleslnden Oç
avının tantanasını, yayları ve akrabasıyla birlikte, uluslararası
sadaklarıyla bazıları şahin de bir maç yapmış ve Tibet
taşıyan avcıların, gellşlgılzel fırça takımına karşı zafer kazanmıştı.

126
olarak kaydedildiği uygulamayı aşmak amacıyla ha­
ne halkından evli çift esasına göre değiştirilmiştir.
Bundan sonra da çekirdek aileler, bilinçli olarak ya­
ratılmış "komşu", "kanton" ve "grup" olarak adlan­
dırılan bir yapay gruplar hiyerarşisi içine alınmıştır.
Çiftlik arazisi, avama, kendi öküzü ve kölesi bulunan­
lara fazla dönümler verilerek, yaşam boyu tahsis edil­
miştir. Bu toprak dağıtımının tüm toplum açısından
nasıl uygulandığı konusundaki kuşkular yerindedir
ancak, 6. yüzyılda Toba Wei'yi izleyen halef devletle­
rin bazı bölgelerinde uygulamaya konduğu kesindir.
Batıjin'in dağıtım ve sahiplenme sisteminde ise, res­
mi görevlilerin daha büyük mülklere sahip olabilme­
leri, ölçüsü bu görevlilerin rütbelerine göre derece­
lendirilen şartlara bağlanmıştı. Bir farklılık, bu top­
rakların resmi görevlilere hizmet gördükleri bölgeler­
deki kamu arazileri arasından dağıtılmasının düşü­
nülmüş olmasıydı. Bu, özet olarak, ünlü "adil toprak"
sistemi (Juntian) idi. Bu sistemin, yerel nüfuzluların
aralarındaki çekişmeleri yatıştırma ihtiyacından kay­
naklanan sonuçlarından biri bir ihtimal büyük top­
rak sahiplerine gerekli resmi makamları sağlayabil­
mek için, alt düzey idari birimlerin çoğalmasıydı. Bu,
bir kez daha görüldüğü üzere, devletin katı kuralla­
rının yüzeysel görünümü altında ortaya çıkan bir uz­
laşmaydı.
Ayrıca, Batı Wei devletinde, 6. yüzyıl ortalarında, ye­
rel ileri gelenlerin kişisel olarak koydukları asker ve
vergi toplama yükümlülükleri üzerindeki merkezi de­
netimi genişletmek amacıyla yeni bir askeri kurum
oluşturulmuştu. Başlangıç olarak, bu yerel önderle­
re sadece resmi rütbe ve komisyon verilmiş ve birle­
şik bir komuta yapısı içinde yer almaları sağlanmış­
tı. Sonradan, zengin çiftçi ailelerinden her altısının
bir milisi desteklemesi ve techizatını sağlaması yü­
kümlülüğü olarak beliren daha karmaşık bir tarz ge­
liştirilmişti. Bu milis, yerel başkanın gözetimi altın­
da, mevsim dışı dönemlerde eğitilmekte ve kişisel ola­
rak vergiden muaf tutulmaktaydı. Yerel bağlar, üst dü­
zey memurların farklı makamlara getirilmeleri ile, ya­
vaş yavaş ortadan kaybolmuştu. Bu, yıkılmaya veya
başkaldırıya karşı özellikle duyarlı çiftçi-askerlerden
oluşan, coğrafi olarak [ülkenin çeşitli yerlerine] da­
ğıtılmış bir yarı-seçkinler grubu olan ünlü "bölgesel
milisler"di (fubing).
Adil toprak sistemi ve bölgesel milisler, Sui'nin bir­
leşik imparatorluğu ile Tang döneminin başlarında
devralınmış ve geliştirilmiştir. Buna rağmen, ikisi de,
bir yüzyıldan biraz fazla bir süre içinde, gerçek bir çö­
küş noktasına gelmiştir. Bunun bazı önemli teknik ne­
denleri vardır. Yarı zamanlı milisler uzak sınırları bek­
lemek bakımından uygun değildiler ve toprağın dö­
nemsel olarak yeniden dağıtımı, sulu tarımın gerek­
tirdiği büyük emeğin ürünlerinden o emeği sarfeden­
leri yoksun bıraktığı için, sulu arazi tarımının yapıl­
dığı bölgeler açısından elverişsizdi. Belki de bu neden­
le, adil toprak sistemi, hiçbir zaman Yangzi vadisin­
de etkili bir biçimde uygulanmadı ve imparatorluk
ekonomisi içinde güney giderek daha önemli bir du­
ruma gelmişti. Bununla birlikte, sorunun özü, dev­
letin bu iki kurumu, bazı toplumsal gerçeklerle cid­
di bir çatışma noktasına gelecek ölçüde, toplum üze­
rinde bir denetim olarak uygulamaya çalışmasıydı.
7. yüzyıl imparatorluk yönetiminin temel hedefi böl­
gesel milisler ile devlet bürokrasisinde işini iyi yap­
mayı ve yetenekli olmayı genel bir arzu haline getir­
mekti ve bu hedefe yönelik olarak bu niteliklere sa­
hip bir hizmetin toprak zenginliği veya şeref ve itibar
için kabul edilebilir tek yol olmasını sağlamaya ça­
lışmıştı. Ancak devlet, işinin ehli askeri hizmetlilerin
kazandığı ödülleri tamamen ödeyebilecek ölçüde ye­
terli kaynak ortaya koymamıştı. Sonuç olarak da, ma­
kul ölçülerde katkıda bulunma şevki ortadan kaybol­
du. Yine de, bundan daha ciddi olanı, yerel başkan­
ların ve yerel yönetim görevlilerinin her üç yılda bir
başka yere gitmelerini emrederek merkezi hüküme­
tin iktidarını güçlendirmeye çalıştığı ve köleleri olan­
lara fazladan toprak vermek biçimindeki önceki uy­
gulamaları kaldırdığında, Sui'li İmparator Wen, top­
rak yasalarının çok sayıda toprak sahibinin çıkarla­
rıyla çatışma noktasına gelmesine neden olmuştu. ro­
ba Wei ve onun hemen ardından gelen devletlerin
memurlarından farklı olarak, Sui ve Tang'ın memur­
ları, genelde, makam ünvanlarıyla makamları ve do­
layısıyla tasarrufları altındaki arazi üzerinde belli bir
tür miras hakkıyla donatılmış yerel nüfuz sahiplerin­
den değil, gerçekten bürokratik olarak atanmış kim­
selerden oluşmaktaydı. Başka bir yere gönderildikle­
rinde veya emekli olduklarında kamusal mülklerini
kaybetme olayıyla karşı karşıya gelen bu memurlar,
özel mülkleri birleştirmek ve onlara dayanmak çabası
içine girmişlerdir. 8. yüzyılın sonlarında Çin toplumu,
tekrar, çok geçmeden yarı-serflik durumuna dönüşe­
cek koşullar altında bağımlı kiracılar tarafından iş­
lenen büyük tarım arazilerinin [latifundia] egemen­
liği altına girmişti.
Tang döneminin ortalarından itibaren Çin impara­
torluğu artık toplumu doğrudan biçimlendirme gü­
cüne bir daha hiçbir zaman erişemeyecekti. Söz ko­
nusu olan, artık sadece kısmi mücadelelerdi. Bundan
dolayıdır ki, Güney Song son yıllarında büyük toprak
sahipliğinin ölçüsünü daraltmaya çalışmıştı; ve Ming
hanedanının kurucusu aşağı Yangzi vadisindeki çok
sayıda özel mülkü müsadere etmiş ve köylüleri dev­
letin kiracıları haline getirmiştir. Moğollar da, kendi
paylarına, dört etnik sınıftan oluşan bir sistem kur­
muşlardı: (1) Moğollar: (2) Orta Asyalılar; (3) kuzey Çin­
liler ve Çinlileşmiş Ruzhen, Qidan ve Koreliler; (4) gü­
ney Çinliler. Bu sistemin temel amacı, ilk iki katego­
rinin bürokratik mekanizma üzerindeki egemenlik­
lerini sürdürmekti. Kayıtlı nüfusun yüzde 3'ünü oluş­
turan bu kategoridekiler, düzenli kamu hizmetlerin­
deki makamların yüzde 30'unu elde etmeyi başarmış­
lardı. Ayrıca, hukuki statü bakımından da bazı fark­
lılıklar vardı. Bu farklılıklar arasında en kayde değer
olanı, 1 3 30'ların ortalarında Moğol Başbakan Bayan'­
ın hiçbir Çinliye silah taşıma veya bir Moğol ya da
orta Asyalı tarafından vurulması halinde karşılık ver­
me hakkı tanımayan yönetimiydi. Ming hanedanının
kurucusu, sınırlı ancak önemli sayıda zenaatkar ve
askere kalıtsal bir statü vermişti. Bu uygulamalardan
hiçbiri, genel toplumsal reform programlarını yürüt­
mek için gösterilen daha önceki çabalarla karşılaştı­
rılamaz ve ortaçağ ekonomik devriminin oluşum sü­
reci içinde gelişen karmaşık toplum [yapısı] bu değiş­
menin en temel nedenlerinden biridir.
Yerel yönetimin en alt düzeyini oluştururken, Song
hanedanı, doğrudan kırsal bir toplumun gerçekleriyle
uzlaşmak durumunda kaldı. "Zorla askere alınmış
yöneticiler" olarak adlandırılabilecek olan kurumu
oldukça yeni bir düzeye doğru geliştirdi. (Bu kurumun
tarihsel kökleri, komün ya da küçük köy reisleri gi­
bi, Qin ve Han dönemlerinin "kırsal memurlar"ına
dek uzanmaktadır, ancak zor kullanma ögesi yenidir.)
Kayıtlı haneler arasında, düzenli imparatorluk bürok­
rasisinden bir üyeye sahip bulunan çok küçük sayı­
daki (belki 20.000 kişilik bir grup) hariç olmak üzere,
en zengin durumda bulunanlar dönüşümlü olarak ve
hiçbir ücret almaksızın köy yönetimini omuzlamak­
la yükümlü kılınmışlardı. Bunlar vergilerin toplanma-
127
sından, düzenin sağlanmasından, ufak adli sorunla­
n çözmekten, kıtlık nedeniyle yapılan bağışlardan, yol

tamiratını örgütlemekten, düzenli kamu görevlileri­

ne belgeleri iletmekten ve onlara çeşitli hizmetler sağ­
lamaktan sorumluydular. Genel olarak bu köy görev­
lileri arasında en önemlileri, üstün büyük önderler
(dubao-zheng) ve hane reisi (hu-zhang) diye adlandı­
rılanlardı. Bunların üzerinde -ömeğin,toplamakta ba­
şarısız kaldıklan her yerel vergi miktarını kendi cep­
lerinden telafi etmek gibi- öyle ağır yükler vardı ki,
bu görevi üstlenmiş olanlar onu yerine getirmekten
çok ortalıktan kaybolmayı tercih ediyorlardı. Ayrıca,
hizmet ve alt-hizmet dairelerindeki bürolarda görev
yapan profesyonel katiplerin taleplerinin cefasını çe­
kiyorlardı. Yine de, kendi altlarında olanlar üzerin­
de, açık bir biçimde, büyük güçleri vardı. Sadece hu­
kuki işler ve milislerin denetimi onların elinde değil­
di; bunlara ek olarak tek tek haneler arasında vergi
yüklerinin nasıl dağıtılacağı da onlara bağlıydı.
Bu kırsal s�çkinler ve bürokratik mevki sahipleri ge­
çimlerini, basit olarak "kiracı serfler" olarak betim­
lenebilecek olan yarı-serf durumundaki emekçiler ta­
rafından işlenen malikanelerden sağlamaktaydılar.
Devletin, zaman zaman bu bağlılığın koşullarını gev­
şetmeye çalışmasına rağmen, pratikte toprağa bağlıy­
dılar. Bu nedenle, uygulama kabiliyeti az olmakla bir­
likte, hasat zamanı geldikten ya da toprağın sahibi de­
ğiştikten sonra bulundukları yöreden ayrılabilecek­
lerine karar vermişti. Kırsal alandaki köleliğin iyi bir
genel tablosu, bilgin Hu Hong tarafından, 12. yüzyıl
ortalarında memleketi Hunan hakkında yazılmış olan
mektuptaki bir bölüm de verilmiştir:
Efendilerden kiracılara kadar uzanan bir boyun
eğme zinciri vardır. Devletin ihtiyaçları bununla
karşılanmaktadır. Bir günde bundan vazgeçmek
olanaksızdır. Böyle olduğu için de, nasıl olur da
kiracıların kendi diledikleri gibi davranmalarına
izin verilebilir? Böyle bir şey, efendilerinin onları
denetleyememesiyle sonuçlanacaktır! Kiracılar ya­
şamlarını sürdürmek için efendilerine muhtaçtır­
lar; ve dolayısıyla efendilerine hizmet etmek ve on­
ların kurallarına boyun eğmek durumundadırlar.
Memurlar,bir efendinin aşağıda belirtilen durum­
lardan birine dayanarak şikayette bulunması ha­
linde, kiracılar üzerinde etkin bir ceza sistemi uy­
gulamalı ve kiracıların kendi arzularına göre dav­
ranmalarını yasaklamalıdırlar: (1) kiracının sap­
kın bir biçimde davranması ve ast ve üst arasın­
daki ayrımı tanımayı reddetmesi: (2) ipekçilik ve
çiftçilik işlerinde yoğun bir biçimde çalışmayıp ti­
caretle uğraşması: (3) hiçbir engel tanımaksızın iç­
ki içiyor ve kumar uynuyorsa ve disiplin altına
alınmaları olanaksızsa: (4) bekar olarak başkala­
rının karılarını ayartıyorsa: veya (5) ailelerinde çok
sayıda yetişkin erkek ve ihtiyaçtan fazla yiyecek
ve giyecek bulunarak, çeyrek ya da yarım dönüm
tarım arazisi satın alabilecek haldeyse, kendileri­
ne ait vergi veren bir aile işletmesi kurmuşsa ve
efendisinden ayrılmak istiyorsa.
Bütün kırsal toplumlarda olduğu gibi, gerçek koşul-
Sagda: Moğol (Yuan) rejlml rek!Amını yapmakta ve geri
altında, memurluk mesleğine planda Moğollar tarafından
girmek, Çinli aydınlar lçm yapılmış bir dagoba
(kısmen sınav kontenjanlarının görülmektedir. Yönetici Moğol
ırksal bir temele göre sınıfı, yerel Han halkı oyunu
bellrlenmesl nedenlyle) eskisine izlerken, ulusal giysUeri içinde,
göre daha zordu ve bu atlarının üzerinde geçmektedir.
insanlann çoğu sanata ve Moğol rejimi tarafından
tiyatroya yönelmişti. Buradaki eleştirilmekten kaçınmak için, o
çizim, bir zs,Ju ("varyete") ı.amana alt bir oyun, Song
oyununu sahnelenirken hanedanının giysileriyle
göstermektedir. A"'ler yerel sahnelenirdi.
şarap ve tefeci dük.kAnlanrun

128
 lar yöreden yöreye büyük farklılıklar göstermektey­
di. Sichuan'da Chengdu ovası gibi bazı bölgelerde, bir
gözeticinin eziyeti altındaki serfler tarafından işlenen,
olağanüstü büyük birleşik malikaneler vardı. Diğer
bölgelerde malikaneler, kiracı-serflerin yönetiminde
ekilip biçilen bir merkezi alana ve sadece kira yüküm­
lülüğü bulunan kiracıların çiftçilik ettikleri dış ara­
zilere bölünmüştü. Bugünkü adıyla söylersek, kuzey
Jiangsu gibi bölgelerde kurulmuş olan ve yıllar süren
savaşlardan sonra yeniden onarılmaya ihtiyaç göste­
ren "resmi manorlar" da vardı. Çağdaş Zhejiang'ın gü­
neyindeki dağlık bölgesi gibi bazı yörelerde, özgür
köylülük neredeyse genel bir kuraldı ve serflik hiz­
meti fiilen bilinmiyordu. Bununla birlikte, diğer bü­
tün bölgelerde, bir yolunu bulup köylüleri serfleştir­
meye çalışan zenginlerle kendi mülklerini kurmak ve
bağımsızlaşmak arzusunun peşinde koşan serf kira­
cılar arasında sürekli bir savaş oluyordu.
Serf statüsüne tabi tutulan köylülerin oranını tah­
min etmek, özellikle, bağımlılık dereceleri son dere­
ce değişken olduğundan mümkün değildir. Kesin
olan nokta, çoğu bölgede, aynı zamanda, biçimsel an­
lamda özgür, vergi veren, çiftçilikle uğraşan hanele­
rin çok sayıda olduklarıdır. Muhtemel olan, devlet ta­
rafından arka çıkılan, üstün genel önderler, hane şef­
leri gibi makamları aracılığıyla kırsal toplumu ege­
menlikleri altında bulunduran ve su kontrol projele­
riyle tarım ekonomisinin onemli bir bölümünü de­
netimleri altında tutan daha büyük toprak sahipleri­
nin, toplumsal olarak, özgür olmayan emeğin sömü­
rülmesi tabanına sahip bulunmalarıdır. Bu noktaya
kadar, bir "manoryal toplum"dan söz etmek yerinde­
dir, ancak bu, Çin tipi manorun evrensel birşey oldu­
ğu veya her Song köylüsünün serf olduğu yanlış dü­
şüncesine varma nedeni olmamalıdır. Serf kiracılığı­
na dayalı zengin malikaneler ile asker toplama işinin
yönetimi arasındaki, işlerini iyi yapan toprak sahip-
. lerine (veya onların ücretli vekil veya ajanlarına) da­
yanan bağlantı, yine de vazgeçilmezdi, çünkü biri di­
ğerini mümkün kılmaktaydı. 17. yüzyıl sonlarında
serfliğe dayalı malikAneler ortadan kalkınca, akere al­
ma işinin yönetimi d� çaresiz yok oldu.
Wang Anshi'nin Reformları
Toplumun bir bütün halinde işleyişini doğrudan de­
ğiştirmek üzere hükumet gücünden yararlanma yö­
nünde modernlikten önceki son girişim 1069 ve 1074
yılları arasında gerçekleşti. Bu girişim, Song impara­
toru Shenzong'un başbakanı, ilk Devlet Danışma Mec­
lisi'nin üyesi Wang Anshi'nin reformlarından ibaretti.
Wang, kariyerine bölgesel bir memur olarak başla­
mıştı, ama aynı zamanda belli yetenekleri olan bir ku­
ramsal felsefeciydi de. Siyasal düşüncesinin arka planı­
nı, bir kimsenin kendi kişiliğini sakinleştirmek ve bu
yolla karizmatik erdemi yakalayarak -zihinsel bir
sanat olan evrenin iç yapısını kavramak ve böylece
"ruhlar dünyasına katılmak"- etkin bir biçimde ve en
kritik bir anda davranma yeteneğini kazanacağını öne
süren yarı mistik, Konfüçyuscu fikir oluşturuyordu.
Wang Mang örneğinde olduğu gibi, onun kurumsal
ilham kaynağı da, kendisinin "şerefli ve mütevazi
olanların kendi ait oldukları yere ve daha genç ve da­
ha yaşlı olanların da uygun önceliklere sahip olduk­
ları"nı düşündüğü Zhou'nun Dinsel Tören Kuralları'·
ndaki idealleştirilmiş toplumdu. Şiirlerinden birinde
yöneticilerin "sıradan insanlara kendi çocukları gi­
bi muamele ettikleri ve kamusal ile özel mülkiyet ara­
sında hiçbir ayrımın bulunmadığı ... Vergilerin halkın
içten gelen özgür iradelerine göre verildiği; ve birikim
ve zenginleşmenin ahlaksızlık olarak aşağılandığı",
Xia Shang ve Zhou'dan oluşan Üç Hanedan'ın altın
130
çağını nostaljik bir romantizmle anmıştı. Ancak, za­
manın değiştiğinin ve eski formüllerin mekanik bir
biçimde uygulanamayacağının da pekala farkınday­
dı.
İnsan doğası hakkındaki görüşü bunun evrenin so­
nul ilkesi gibi kendi içinde ne iyi ne de kötü olduğu
yolundaydı. Bu görüşü doğrultusunda en büyük öne­
mi, alışkanlığın, şartlanmanın ve eğitimin etkilerine
vermeye yöneldi. Her ne kadar gerçek ahlaki öğreti­
min, öğrencilere kendi kişiliklerindeki dönüşümün
farkına varma olanağı sağlamayan ince bir gizlilik
içinde yapıldığına inanıyorduysa da, görüşlerin tek­
biçimliliği üzerinde sarayda yapmış olduğu vurgula­
ma, Çin'de daha sonraları ortaya çıkan "bir öğretiyi
benimsetmeye çalışan devlet"in gelişiminde belli bir
rol oynamış olabilir.
Düşüncesinde, ayrıca hukuki veya gerçekçi gelene­
ğin de izleri vardı. "Ezelden beri, işlerin yönetimin­
de iktidar, kitleleri yönlendirmenin ve yöneten ile yö­
netilenlerin birliğini sağlamanın tek yolu olmuştur."
"Bir kimse sadece insanların kendi arzularının için­
de varolacak koşullarda yaşamalarını isterse, herhan­
gi bir hükümdarın kurumlaşmasına neden gerek ol­
sun?" Makamından düştükten sonra yazdığı şiirlerin­
den birinde, kendi zamanındaki insanların Qin dev­
letinin Lordu Shang'ı eleştirmeye haklarının olmadı­
ğını, çünkü Lord Shang'ın "ne buyurduysa onu yap­
tırabilecek yetenekte olduğunu", belki biraz da acık­
lı bir biçimde gözlemlemişti. Diğer şiirleri Wang'ın,
çevremizdeki dünyanın sadece bir yanılsama ve Ma­
hayana'nın merhamet ve insanlığa hizmet ülküsüne
benzer bir şey olduğu yolundaki Budist duyguyla do­
lu olduğunu göstermektedir. Kişisel psikolojisi ve
dünya görüşü hem karmaşık hem de kendisinden ön­
ce gelen bütün çağlardan daha karmaşık olan bir dö­
neme özgüydü.
Bununla birlikte Wang'ın, İmparator Shenzong'un
onayını alma çabalarında başarılı olduğu çok sayıda­
ki "Yeni Yasalar", inceden inceye formüle edilmişlerdi
ve temel kavrayışları bakımından uygulamaya dö­
nüktüler. Fikirlerinin özü, bürokrasi aygıtını rasyonel­
leştirmek ve bunu kısmen, bir tür ulusal ekonomik
kalkınma bankası gibi kullanmaktı. Cimri ekonomi­
lerden çok, ekonomiyi büyümeye ve daha fazla gelir
ortaya çıkarmaya özendirerek dengelenmiş, genişle­
tilmiş bir bütçeden yanaydı. Üst düzeyde, edebiyat­
tan uzaklaşarak, hukukun da dahil olduğu daha pra­
tik konulara doğru kayan kamu hizmetine giriş sınav­
ları ile dolu konulara eğilmişti. Daha alt düzeyde, alt­
bürokrasiyi yürüten katiplerden harcamalarını, pa­
zarlardan ve resmi içki fabrikalarından alınan vergi­
ler gibi küçük çaplı devlet gelirlerini işleterek karşı­
lama hakkını almış ve onları ücretli hale getirmişti.
Aynı zamanda da onlara bir sınavdan geçmeni.ı de
yer aldığı belli koşullara bağlı olarak düzenli bürok­
rasiye katılma yolunu açmıştı. Zorla yöneticilik işine
koşulmuşlardan bazıları yerini, ücret karşılığı tutulmuş
personele bırakmıştı. Kısa bir süre için yönetimin
güç merkezi olan mali planlama komisyonu, impa­
ratorluk ekonomisi ve geleceği hakkında bir araştır­
mayı üstlenmişti. Wang, su ile ilgili büyük ölçekli ça­
lışmaları başlatmış ve mevcut kayıtları vergi bakımın­
dan son derece elverişsiz durumda bulunan ekilebi­
lir arazinin yeniden araştırılmasına girişmişti. Birçok
ağır vergi yükü, ya basitleştirilmiş ya da daha makul
ölçülere getirilmişti. Bununla birlikte, en eleştirel ve
tutkulu projeler, asıl hasattan önceki zor dönemde
kendilerini finanse edemeyen tüm çiftçilerle zaman
ve kaynak yetersizliğinin baskısı altında ezilen ve aksi
halde mallarını, mali durumları iyi olan komisyon-

Ah!Akl eylemin hepsi bır büyük
evrensel ilkenin çeşitli yönleri
niteliğinde olan ve Kon:üçyusçu
kutsal yazılarda ortaya konulmuş
bulunan birtakım doğa ilkelerini
araştırmayı lçerdlı?lne inanan
filozof Zhu Xl'nln (1 130-1200)
portresi. Onun Konfüçyusçu
kutsal yazılara getirdiği yorum,
resmi olarak, kamu hJzmetl
adaylarının sınav kağıtları
değerlendirilirken, Ortodoks
olarak tanınmıştı.
culara son derece düşük fiyatlarla satmak durumun­
da kalacak olan tüm küçük tüccarlara, o dönemin dü­
şük faiz oranı olan yüzde yirmi ile devlet kredisi sağ­
lamaya yönelik olanlardı. Bu projeler iki aşılmaz en­
gelle karşılaştılar. Önce, mülk sahibi sınıfların temel­
lerinden birine, yani tefecilere takıldı ve saygıdeğer
Konfüçyusçu giysiler içinde bir siyasal protesto fırtı­
nasının çıkmasına neden oldular. Devletin, kar uğru­
na "halk"la yarışmaması gerektiği, ortodoks bir ha­
va içinde ileri sürüldü. ikinci problem ise, bu proje­
leri ve toprakların teftiş edilmesi gibi kritik görevleri
yürütmek durumunda olan memurların, kandırılma­
ya eğilimli en iyi çağdaş bürokrasileri bile sınamaya
yetecek sorumluluklar karşısında güvenilemeyecek
kadar bozulmuş olmalarıydı. Suistimaller, çok geçme­
den, Wang'ın kurallarının eleştirisine belli bir güç ka­
zandırdı, ama yine de Shenzong•un 1085'teki ölümü­
ne kadar varlıklarını sürdürdüler.
Wang'ın getirdiği yenilikler arasında kalıcı bir gü­
ce sahip olabileni, yalnızca koruyuculuk yapan ve
aşar toplayan milisler (baojia) idi. Bu, mıntıka asker­
lerine komşu bölge devriyesi sağlayan ve birbirleri­
nin iyi davranıp davranmadıklarını denetim altında
tutan 10,50 ve 500 ailelik gruplara dayanmaktaydı.
Wang'ın niyeti, bu güçleri Tang döneminin bölgesel
milislerine benzer bir biçimde, bir tür yurttaş­
askerliğe doğru geliştirmek ve Song tarafından uygu­
lanmış, bozucu olacak pahalı profesyonel orduların
yerine kullanmaktı. Bu olmadı fakat baojia, yerel dü­
zeydeki iç güvenliği koruma kurumu olmaya yaraya­
cak bir biçimde zorunlu yöneticilik toplama sistemi
ile birleşti.
Kamu Hizmeti Sınavları ve Bilginler Kesimi
Bu gelişmeler sonucunda, Tang hanedanı dönemi­
nin ortalarından sonra, Çin devletinin, topluma ku­
rumsal bir reform programını zorlayabilme gücünden
yoksun bulunduğu açıkça ortaya çıktı. Bunun yerine
devlet, daha etkili ve daha tutkulu uyruklarının zihin­
lerine psikolojik bir reform programını empoze et­
me yoluna girdi. Bu süreç Güney Song hanedanlı­
ğında başladı, fakat Ming döneminin ortalarına, 1 500
civarına gelinceye kadar tamamlandığı pek söylene­
mez. Bu sürecin bütün toplumsal sonuçlarıyla çok da­
ha geç bir döneme, belki 1 700'den biraz sonraya ka­
dar açığa çıkmadığı ileri sürülebilir. Bu yeni gelişme,
toplum içindeki tüm şerefli statüleri, siyasal iktida­
ra ulaşmanın tüm yollarını askere alınmaktan muaf
tutulmak veya bir cürümle suçlanıldığında iyi mua­
mele görmek gibi hususları kapsayan tüm fiili ayrı­
calıkları, sistematik olarak, kamu hizmeti sınavların­
da elde edilecek bir derece sahibi olmayla ilişkilen­
dirmeye dayanmıştır. Çin'e ait olmayan sınır bölge­
lerinin ötesinde ve imparator kabilesi ve sarayın ha­
dım ağaları gibi özel kurumlar dışında önem verilme­
yen istisnalar sadece askeri sınavlardaki derecelerle
satın alınabilir nitelikteki bazı alt-düzey dereceleriy­
le resmi ünvanlardı.
Bu sınavlara çalışmak oldukça uzun dönemli bir iştı
ve tamamen adayın ailesinin parasıyla gerçekleştiri­
lirdi. Ciddi bir çalışma yapanlar arasında, bu sınavı
geçenlerin oranının yüzde bir olması veya bu oranın
üzerine çıkabilmesi hemen hemen olanaksızdı. Böy­
lelikle en yetenekli insanların enerji ve özlemleri, en
alt düzeydeki dereceyi elde tutabilmek için düzenli
olarak tekrarlanan bir sınavı geçmenin gerekli kılın­
masından sonra daha da fazlalaşarak sürekli bir sko­
lastik yarışma içinde eritilmiş oluyordu.
Müfredat, hemen tümüyle Güney Song'lu filozof
Zhu Xi tarafından tanımlanmış bulunan Yeni­
Konfüçyusçu devlet inancına ve incelmiş edebi hece-
rilere dayanacak biçimde değiştirilmişti. Böylelikle
adayların zihinleri, kendi iradeleriyle, tekbiçimli ve
katı bir sisteme uygun olacak tarzda şekillendirilebi­
liyordu. Hiçbir dışsal sorgulama hiçbir zaman bu den­
li etkili zihinsel engelleri koyamazdı. Bu yöntem et­
kiliydi, çünkü Yeni-Konfüçyusçu devlet inancı basit
görüşlü bir doğmalar ilmihali değil, M.S. 8. yüzyıldan
beri, düşünürlerin yüzyıllarca süren çabalarına da­
yanan güçlü bir sentezdi. Moğol Başbakan Toghto'­
nun öğretmeni Zhifang'ın gözlemlediği gibi, "sınav
sistemi uygulandığında, hiç kimse resmi bir maka­
ma ve ücrete sahip olacağından emin olamaz. Fakat,
böyle olsa bile, bu yolla her ailede bir öğrenci bulu­
nacak; ve herkesin okuduğu bir yerde, doğal olarak,
hiç kimse yanlış işler yapmaya cüret edemeyecektir.
Bunun, düzenli bir yönetim süreci üzerinde önemli
bir etkisi vardır."
Çin'de, zengin ortaçağ deneysel ve spekülatif gele­
nekleri içinden neden bir tür modern bilimin gelişe­
mediğinin açıklamasını bulmak için, özgür düşünce
karşısında önceki paragrafta özetlediğimiz muazzam
engelin daha ötesine gitmenin gerekmediği geçerken
belirtilebilir. Batı Avrupa, devlet ile kilise arasında
önemli bir ayrıma yol açan o tarihsel rastlantı bakı­
mından benzersiz bir şansa sahipti. Bu ayrılmanın
olanaklı kıldığı toplumsal ve düşünsel alanda, ideo­
lojik ortodoksluk ile dünyevi iktidarın her düzeyde
sadece birleşmiş olmakla kalmayıp etkin bir biçim­
de özdeşleştikleri son dönem imparatorluk Çin'inde
imkansız olan bir tarzda, her türden yeni düşünce fi­
lizlenebilmiştir.
Tang ve daha önceki hanedanlar döneminde sınav
sistemi sadece sınırlı bir biçimde uygulanmıştı. Yeni
bürokratlar, varolan bürokratlardan gelen çeşitli tav­
siye ve destekleme biçimleri ve bir yüksek memurun
bir oğluna verasete bağlı olarak tanınmış bulunan,
"gölge" ayrıcalık diye bilinen sınırlı hak aracılığıyla
seçilmekteydiler. Song döneminde sınavlar fiilen ka­
mu hizmetine girmenin tek yoluydu. Müfredatın ide­
oloji yüklü hale getirilmesinden sonra ortaya çıkan
sonuç ise, "mandarinler", yani yönetmek için rahip
gibi ideolojik niteliklere sahip bürokratlar olmuştu.
Yeni sisteme göre kamu hizmetlerine girme, öncele­
ri köklü ve zengin ailelere münhasırdı ve tüccar, ze­
naatkıir veya belli bazı alt işlerle uğraşan ailelerden
gelenlerin bu yarışmaya katılmaları yasaklanmıştı.
Ming tüccar ve zenaatkarlar üzerindeki yasağı kal­
dırdı ve mandarinlerin içinden çıktıkları toplumsal
grup büyük ölçüde genişledi. Sınavlar, gerçek bir "ye­
teneğe açık kariyer" ve dikey toplumsal hareketlilik
için bir merdiven haline geldi. Ucuz, ağaç baskısı ki­
tapların edinilebilirliği sınava hc.zırlanmanın mali­
yetini düşürdü ve -daha başarısız derece sahipleriy­
le adaylar arasından çıkan- öğretmenler de, makul öl­
çüler içinde ucuzdu. Akrabalar, çoğu kez, umut ve­
ren genç bir üyenin eğitimine yatırım yaparlardı ve
bir makam sahibi olmanın sağlayacağı potansiyel ka­
zançların yüksekliğini düşünen bir tüccar, birikim­
lerini ticaret ve sanayi alanına yatırmak yerine, ge­
nellikle yetenekli oğlunu desteklemek için kullan­
maktaydı.
İlk sınav derecesi olan Shengyuan veya ".acemi me­
mur", bu derece sahibine bürokratik bir makam için
dikkate alınma hakkını vermezdi. Bunun için daha
yüksek derecelerden biri gerekirdi. Dahası, yüksek de­
rece sahiplerinin sayısı, çok geçmeden belli bir za­
manda varolan önemli bürokratik görevlerin sayısı­
nı aşmıştı. Sonuç, fiilen büroda çalışmayan, hizmet
veren mandarinlerin dışında bulunan ve evinde ya­
şayan eski memurları da kapsayan bir bilginler kesi-
131
minin yaratılması oldu. Bu sınıfın, en çok kullanıla­
nı, muhtemelen, tam karşılığı "uçları bağlanmamış
kemerler takan bilginler" anlamına gelen Shensi olan,
birçok adı vardı. Bu sınıf mensupları (Ming dönemin­
de lijia veya kantonlar ve ondalıklar sistemi olarak
bilinen) zorunlu yöneticilik hizmetinden muaftılar ve
bu da, onlar açısından büyük mülk sahibi olmayı kar­
lı kılıyordu. Ayrıca diğer insanlar da, çoğu kez, zorla
yöneticilik işine koşulmuşlardan kaçınmak için top­
raklarını onlara "emanet" ediyorlardı. Bu bilginler ke­
simi artık yeni kırsal seçkinler haline gelmişti. Bölge
memurlarına etkin bir biçimde ve göreli toplumsal
eşitlik kurallan çerçevesinde ulaşma olanaklarına sa­
hiptiler. Kendilerini sınava tabi tutanlar ve eğiticile­
riyle kurdukları ilişkiler yoluyla çıkarlarını savunmak
için birbirlerine bağlanmışlardı. Onlara karşı gelmek,
bu nedenle, basiretsizlik olurdu. Aşağı Yangzi vadi·
sinin "vergi şefleri" gibi, toplumsal prestij ve zengin­
lik sahibi bulunanlar bakımından da, sınav sistemi­
ni küçümsemek, 1 5 . yüzyılda hala mümkündü. Bir
yüzyıl sonra, bilginler kesimi yerel toplum üzerinde
o denli bütünsel bir egemenlik kurdu ki, önemli ol­
mak isteyen herkes onların tarzında okuyup çalışa­
rak -veya, en azından bir derece satın alarak- onlara
katılabilirdi.
Bilginler kesiminin ortaya çıkış ve yükselişi 17. yüz­
yıl içinde kırsal Çin toplumunu dönüştürecek başka
birkaç gelişmeyle birarada gerçekleşti. Bilginler ke­
siminden gelen derebeylerinin sahip oldukları vergi
toplamayı, yerel düzenin sağlanmasını ve su kontrol
projelerini gözetim altında tutan zorunlu yöneticilik
hizmetinden muaf tutulmaları, daha mütevazi ola­
naklara sahip toprak sahiplerine kaldıramayacakla­
rı kadar ağır yükümlülüklerin bindirilmesine neden
oldu. Bir kez daha artık, yerel yönetim görevleri ba­
kımından erişilemeyecek bir biçimde kentlerde otur­
maya başlayan ve çoğunlukla parça parça, dağınık
arazilere sahip olan toprak sahiplerinin sayısının art­
ması bu durumu daha da kötüleştirdi. Sonuç, kanton­
lar ve ondalıklar sistemini sürdürmenin giderek da­
ha da güçleşmesiydi. Bu durum bazı önemli sonuç­
lar ortaya çıkardı. Örneğin aşağı Yangzi'de devlet, baş­
ka bir biçimde gerçekleştirilemeyecek olan bazı su de­
polama işlerine doğrudan katılmak durumunda kal­
dı. 17. yüzyıl boyunca, ülkenin farklı yörelerinde fark­
lı zamanlarda gerçekleşmekle birlikte, eski sistem
çöktü. Bu eski sistemden geriye, zihinleri karıştıracak
bir biçimde, kahyalara ve benzeri alt düzey persone­
le polis tipi işlevler verecek ölçüde birlikte kullanı­
lan bazı terimler kaldı.
Aynı dönemde serf ya da yarı-serf statüsünde bu­
lunan emek gücü ile işlenen malikane işletmelerinin
yokolduğu görüldü. Ming dünyasının ekonomik kal­
bi olan aşağı Yangzi gibi bazı bölgelerde, yoğun bir
pazar şebekesine bağlanmış bulunan kırsal el sanat­
larının yaygınlaşması köylülerin tarım arazisine ve
bu arazilere sahip olanlara bağımlılıklarını azalttı. Ay­
rıca, çiftçilik giderek daha yoğun bir biçimde büyü­
düğünde, ister serf olmayan kiracılık, ister mülk sa­
hibi olmak biçiminde olsun, bağımsız aile birimleri­
nin en üretken işletme sistemi olduğunun keşfedil­
miş olması muhtemeldir. Tamamen paraya dayanan
bir kiracılığa doğru gelişme yönelimi, derebeylerin,
artık günbegün denetim yapamayacakları kentlere
göçmeleri nedeniyle daha da güçlendirilmiştir. Tica­
ri ekonomide 16. yüzyılda başlayan yeni hareketlen­
me, kiracıların kiralarını ödememekte direnmeleriy­
le birleşerek yeni yatırımlan tanın arazilerinden uzak­
laştırarak, her biri daha az vergiye tabi ve daha karlı
bulunan tefeciliğe, ticarete ve kentlerdeki gayrimen-

1 32
r::
I 1 .

, ;-. /
,.·

�. �

133

..kullere yöneltti. Çin'deki bölünebilir miras sistemi,
büyük mülkleri her kuşakta yeniden biraraya topla­
yamayarak, çok geçmeden her malvarlığını parçala­
yarak ayırdı.
Serflik statü düzeninin yavaş yavaş çökmesi, Ming
hanedanlığı döneminde çıkarılan ve mülk sahipleri­
ne serflerine nasıl davranacaklarını anlatan talimat­
namelerde görülebilir. Bu talimatnameler, uygunsuz
davranışlar sonucunda efendinin otoritesinin kaybo·
lacağı konusunda belirgin bir korkuyu ortaya koy·
maktadırlar. Efendinin durumu, aynca, Ming döne­
minde avamdan bir ailenin serf sahibi olmasının tek­
nik anlamda yasa dışı olması nedeniyle de zayıflamış­
tı. Avamdan ailelerin sahip oldukları serfler, sonuç­
ta bir tür gerçek akrabalık bağımının varsayılması
tehlikesini içinde taşıyacak bir tarzda, "evlat edinme
yoluyla kazanılmış oğullar" olarak gizlenmek duru·
mundaydı. Serf kiracılığından uzaklaşma hareketi,
Yangzi vadisinde, 17. yüzyıl ortasında çıkan büyük
serf isyanları içinde doruk noktasına ulaştı. Bu isyan·
ların bazı önderleri "düzleyici krallar" adını aldılar
ve "efendilerle serfler, ünvan sahibi ile ortalama ki­
şiler, zengin ve yoksul arasındaki ayrımları
düzlediklerini" ilan ettiler. Jiangxi'deki bir ilçede ye­
rel haber kağıdı "Evleri yakarak ve serflik zincirleri­
ni ellerine geçirerek binlercesi biraraya geldi. Gökyü­
zü dumanlarla kaplanmıştı. Serfler [zenginlerin evleri­
ni] işgal ettiler, buraları gecekondu haline getirdiler
ve efendileri onlara yiyecek sundu. Efendilerin en kü­
çük bir gönülsüzlük göstermeleri durumunda onları
derhal kırbaçlayarak dövdüler. Bu bin yıldır görülme·
miş bir isyandı" diye yazıyordu. Guandong'ın bazı
bölgelerindeki serflik soy zincirleri gibi az sayıdaki
birkaç istisna dışında, Çin imparatorluğu, 1 700'den
sonra bir özgür insanlar toplumuydu ve bu açıdan Ba·
tı Avrupa'ya, Doğu Avrupa'dan veya Çarlık Rusya'sın·
dan çok daha yakındı.
1 7. ve 18. yüzyılların sonlarında bilginler kesimi,
134
zorla yönetici yapılmışların yokolmalarıyla ortaya çı· önceki sayfa· Ming hanedanı
dönemindeki (ı368·1644) bir
kan boşluğu doldurmak üzere devreye girdi. Su kont· köylü ayaklanmasını temsil eden
rolü ile diğer projeleri yönlendiren, yardım dernek­ bu çizim, serfleri, onlarsız artık
hizmet etmek zorunda
lerini idar'e eden, pazarları denetim altında tutan ve olmayacakları köleUk belgelerini,
bazen (uygunsuz bir biçimde) vergi toplama sözleş­ beylerlnln evinin avlusunda
meleri yapan bu işletmeci kesim, kendilerinden ön­ yakarken göstermektedir. Bunlar,
bey, evin direklerinden birine
ceki zorla yöneticilik işine koşulmuşlardan daha de­ bağlanmış bir halde olan biteni
ğişik bir tarzda iş görüyorlardı. Hizmetleri şeref ve gö­ seyretmek durumundayken,
beyin kansını, yemek masasında
nüllüydü ve toprak mülkiyetinden çok statüye daya­
kendilerine hizmet etmeye
nıyordu. Aynca bu hizmet karşılığında makul bir kar­ zorlamaktadırlar. Serfler başlıca
şılık aldıklarını da düşünebiliriz. Değişen koşulların hububat ve gümüş alarak yağma
ve çapulculuk yapmaktadır
çarpıcı bir göstergesi, artık yöneticiler tarafından, su
kontrolü gibi konular hakkında öneri ve yardım iste­ Solda: Pekln'deki Saray
mek amacıyla ara sıra toplantıya çağrılan, tüm ilçe­ Miizeslnde bulunan, Han
Huang'a (723·89) atfedilen, dört
yi kapsayan bilginler kesimi meclislerinde gözlene· bilgin ve bir hizmetkarı işleyen
bilir. tablodan bir ayrıntı. (Bu biçimle
yakından ilgili ama 1 7. yüzyıl
İmparatorluk hükfuneti açısından bilginler kesimi, tarihli benzer bir resim,
ucuz bir dolaylı yönetim sistemi sağlamaktaydı. Dev· Washington D.C.'deki Özgür
Sanat Galerisl'ndedir.) Bilgin,
letin doğrudan yönetimi, köylere asılan san afişler gi­ refakatçısı mürekkebi
bi marjinal bazı istisnalar dışında yerel yöneticinin karıştırırken, bir şiirin
makamında sona eriyordu. Qing'in egemen olduğu düzenlenlşl hak.kında diişünceye
dalmış gibidir. Kamu hizmeti
dönemlerde buralarda yaklaşık bin kadar kimse ça­ sınav sistemi, Tang döneminde
lışıyordu: yöneticinin kendisi (yasa gereği bir yaban· tümüyle gelişmişti (bununla
birlikte, bu sistem Song
cı olması ve her birkaç yılda değiştirilmesi gerekiyor­
du), kişisel danışmanları, sürekli görevde bulunan ka­
döneminde btlrokrat
yetlştirmenln esas aracı haline
tipler ve baltacılar ve kahyalar. Bunlar orta büyüklük­ geldi) ve şllr yeteneğine, yönetim
tarafından, bürokrasinin
teki bir ilçede, ikiyüz ile ikiyüzelli binlik bir nüfusla yetiştirilmesinde önemli bir rol
uğraşmak durumundaydılar. Başvurulabilecek (gö­ atfedilmişti
revlerini satın alma veya veraset yoluyla elde etmiş)
Satda: Çln Seddi, dünyanın
yerel muhafızların hizmet şebekesinin varlığı halin­ harikala.rından biridir ve aydan
de bile, bu sayı etkin bir denetim için çok fazlaydı. çıplak gözle görülebilecek tek
insan yapısı bina oldu�u
Uygulamada ilçe yönetimi, yörenin bilgisine sahip bu­ söylenmiştir. Baharlar ve Güzler
lunan ve sahip oldukları toplumsal ilişkiler ağı ile iş döneminin sonlarında ve
yaptırabilecek ve sorunları çözebilecek durumda bu­ Savaşan Devletler döneminde,
dövülerek sıkıştırılmış topraktan
lunan bilginler kesimine dayanıyordu. Merkezi dene­ yapılma çeşitli uzun duvarlar,
tim bu yerel seçkinlerin seçimine ve onların sınav sis­ hem Çin devletleri arasında ve
temi aracılığıyla gerçekleştirilen ideolojik şartlanma­ hem de, başta Yan ve Zhao
olmak üzere, barbarlarla olan
larına sıkı sıkıya bağlı bulunuyordu. sınır iizerlnde lnşa edllmlşlerdl.
Bugünkü Halk Cumhuriyeti'nin Komünist (diye ad­ Qin'ln il lmparator'u döneminde,
M.ô. 3. yüzyılda, bu son adı
landırılan) hükO.meti, hem topluma kesin bir kurum­
Duvarlar"ın ilk bölümlerini,
geçen devletler, "Büyük
sal reform programını kabul ettirmek biçimindeki es­
bugünkü seddin önemli ölçüde
ki itici gücü, hem de daha yakınlarda ortaya çıkan kuzeyindeki başka bir çizgi
ama, yine de ideolojik vasıfları olan bir seçkinler kit­ üzerinde inşa etmek üzere
lesi aracılığıyla, yerel ve ulusal düzeylerde yönetmek birleşmişlerdi.
Bugün gôrdüğiimüı, kuzey Çin
biçiminde yüzyıllar sürmüş bir uygulamayı devral­
boyunca kıvrılarak uzanan Mlng
dağları üzerinde, 4000 kilometre
mıştır. Komün ve liva sistemi altında kırsal toplumun
hanedanı seddinin kalıntılandır.
düzenlenmesi kendi özgün niteliklerini ve değişim
Bu seddln ortalama yiiksekliği 8
düzenine sahip bulunmaktadır, ancak bununla bir­ metre ve genişli�! ise, yaklaşık
likte, kısmen, devletin toplumsal kurumlara karşı na­ olarak, tabanda 7, tepede 6
metredir. Top mazgalları
sıl davranabileceği veya davranmak durumunda ol­ bulunan gözetleme kuleleri,
duğu hakkında, -özünde, parça parça uyum sağlama seddin iizerlndeki sürekli insan
yerine derinlemesine reçeteler hazırlamak bulundurmayı gerektiren
stratejik noktalara
biçimindeki- tarihsel olarak belirlenmiş bir kavram­ yerleştirilmişti. Seddin bugünkii
lar kümesinin de ürünüdür. (Bu tarz düşüncenin geç en ulaşılabilir kesimi, Pekin'den
50 kilometre ötedeki
imparatorluk dönemlerinde de güçlü olduğu, uygu­ Badallng'dedir ve yakın
lanmamış bir ideal olarak kalmış olsalar bile, zamanlarda yeniden onarılmıştır
1853'teki Taiping ayaklanmalarıyla ortaya atılan top­
rak yasalarında görülebilir. Bu kurallar, katı bir di­
sipline tabi tutulmuş, ideolojiyle yüklenmiş, birçok
yönleriyle, hatta kullanılan terimlerin bir çoğu bakı­
mından da Zhou'nun Dinsel Tören Kura llan 'ndan tü­
retilmiş cemaatçı bir toplum tanımlıyorlardı.) Çin Ko­
münist partisi, nüfusun onbinde 25'i ile binde beşi
yerine yüzde 4'ünü temsil etmesi bir yana, hem öğ­
retisi hem de iç yapısı bakımından Qing döneminin
bilginler kesiminden farklılaşmaktadır. Ancak, top·
lum tarafından benimsenmesi ve toplum içindeki yeri
konusunda varolan genel anlayış bakımından, eski
siyasal kültür geleneklerine de önemli ölçüde dayan­
maktadır.
GEÇ İMPARATO RLUK DÖNEMİ SANATI
Süsleme, Yaratıcılık ve Durgunluk
Yasak Kent, Pekin kentinin içlerinde yeralan, hen­
deklerle çevrili bir imparatorluk sarayıdır. Bugün gör­
düğümüz şey, esas olarak Ming ve Oing dönemlerin­
de, Yuan hanedanı planına dayanılarak inşa edilmiş­ Pekin, 1260'da Kubilay Han
ti. İmparatorluk kentinin güneyine düşen dış kent, burasını kendisine hokomet
Oing döneminin başlarında yapılmıştı ve gösterişli­ merkezi olarak seçmeden Once,
ulusal bir Onem kazanmamıştı.
liği, binaların, tanın mabedini batı, gök mabedini do­ Kent, asıl başkent olarak, 15.
ğu yanına alan merkezi kuzey-güney ekseni boyun­ yüzyıl ortalarında, Ming
ca simetrik ve mantıksal bir biçimde yerleştirilmiş ol­
imparatorlannca kurulmuş ve
bugün gôrdOğOmüz kent ise
masından gelmekteydi. Bu eksen, kuzeye doğru, iç sonraki }'1lzyıllarda yapılmıştı.
kentin kuzey duvarının yakınındaki çan kulesine ka­ Dış kent, Qln hanedanı
zamanında eklenmişti Plan,
dar sekiz kilometre boyunca uzanmakta ve bugün, (sagda) kent surlarının ve
kentin merkezi olan Tiananmen Meydanı'ndaki Baş­ kapılannın o tarihten itibaren
kan Mao'nun anıtkabrinin kuzeyine düşen kapılar, yıkıldığı 1949'a kadar
değişmeden kalmıştır.
bulvarlar ve Yasak Kent'in avluları ile kesişmektedir.
Yasak Kent'in binaları, altın sarısı kiremitlerle kap­
lanmış ve özenle boyanmış destekleri bulunan çatı­
ların, taş platformlar üzerine kurulu kolon-kiriş sis­
temiyle desteklendiği geleneksel tarzda inşa edilmiş­
lerdi.
Çin Seddi'nin bugüne kalan bölüqıü de, yine Ming
hanedanı döneminde yapılmıştı. Yeniden inşa faali­
yeti, sarayı Nanjing'e taşıyan ilk Ming imparatoru dö­
neminde başlamıştı. Üçüncü imparator asıl başken­ l
ti tekrar, kendisinin ve haleflerinin mezarlarının bu­ lıeodek

saray mutfak "' kışlaları

lunduğu Pekin'e taşımıştı. Yekpare bir mermer blok­
tan yontulmuş aslanların, mitolojik hayvanlann, de­
ve, fil ve atlarla koruyucu ve memurların heykelle­
"°" canye
kuyusu
riyle dolu bir bulvar, "Hayalet Yolu" boyunca uzan­
maktadır. Buradaki onüç anıt-mezann çatılan, parlak
sarı, yeşil ve kırmızı kiremitlerle kaplıdır. Her çatının
eğimli yüzeyinde heykelcikler ve mitolojik hayvanlar CJ
bulunmaktadır. Çatıların kıvrımı, güneydoğuya özgü
yayvan ve süslemeleri daha girintili, çıkıntılı olanla­ o
ra göre sınırlı tutulmuştur. Saçakların altına sık bir
E.'.J
zihnrı işilnınesi
biçimde yerleştirilmiş bulunan tuğladan yapılmış kıv­
rık kol taklitleri, sadece süslemeye yönelik bir özel; o [)
liktir. Yasak Kent'in ağaç yapılarında bile saçaklar,
o
ağaç işi süslemelerle o denli yüklenmişlerdir ki, dış
kenardaki ağırlığı, ek olarak yapılmış bir sıra sütun, o
dirsekleme sistemini sadece bir süs haline getirirce­
sine desteklemektedir.
Saray himayesinin desteği ile süsleme sanatları ge­
lişmişti. İmparatorluk fırınları, Geç Tang döneminden
bu yana, seladonların ön örnekleriyle Xingzhou-tarzı
beyaz seramiklerin bulunduğu Jiangxi'deki Jingdez­
hen'de yeralıyorlardı. Song döneminde, ayrıca sela­
donlarla tamamen beyaz porselenler arasında yeralan
Qingbai seramikleri de ortaya çıkmıştı. Yuan haneda­
nı döneminde, teknik deneyimler, kalıp haline geti­
rilmiş motiflerin, perdahlanmadan önce (sır altı) ya­
pılan mavi süslemeler içinde Oingbai seramiklerine ı::::::ı
uygulanmasıyla sonuçlanmıştı 14. yüzyıl sonundaki
Yongie çağında, Jingdezhen'de resmi fırınların kurul­
ması, her türlü çanak çömlek yapımının gelişmesi­
2=5 o
ne yol açmıştı. Ming hanedanı döneminin geri kalan
bölümünde mavi-beyaz renkli seramikler, daha us­
taca bir çizgi ve renkler üzerinde daha güçlü bir ege­
menlikle, daha da geliştirilmişti. Ming döneminin
sonlarına doğru, batıdan saf kobaltın edinilmesindeki
güçlükler, daha soluk bir ton ortaya çıkaran yerel renk
verici maddelerin kullanılmasına neden olmuştu.
Jingdezhen fırınları, Ming ve Oing hanedanları döne­
minin süslemeli porselenlerinin büyük bir bölümü­
nü üretmekteydi ve işleme tarzları, daha biçimsel
olandan doğal çiçekli motiflere doğru, yavaş yavaş de-

136
üstte: Pekin gökyüzünün Batı
Tepelert'ne doğru bakarken
görülen bu gözalıcı manzarası,
Merkezi Güzel Sanatlar
Akademisl'nde yeni yapılmış bir
binanın tepesinden alınmıştır.

En solda: Yasak Kent'ln eski

kuzeydoğu köşesi imparatorluk
ailesinin ikAmetgıUı bölgesiydi
Güney duvarı üzerindeki dokuz­
ejderha kiremitleriyle döşenmiş
bir paravan, Barışçıl Eski Çağ
Sarayı'na ve imparatorluk
Üstünlüğünün Salonu'na girişi
perdelemektedir. Bugün, bu
paravan, burada toplanmış
resımlert korumaktadır

Solda, ortada: Vahşi, melez

yaratıklar Yasak Kent'ln
saraylarına girişleri gözetim
altında tiıtmaktadırlar.

Ortada, sagda: Pekin'in

güneydoğu köşesinde bulunan
Gök Tapınağı, 15. yüzyıl
başlarında inşa edilmişti. Bu
bina, 32 memur ve bekçinin
sorumlu görülerek boyunlarının
vurulduğu 1889'daki bir
yangından sonra, ilk planlara
göre yeniden yapılmışnr.

Solda: Pekin'deki Yasak Kent

üzerinden güneye doğru bakiş.
Bu fotoğraf, Kömür Tepe'den,
190l'de çekilmişti. Bugün
Pekin'ln semaları hızlı bir
biçimde değişmektedir. Aynı
bakış, önplan aynı kalmakla
bırhkte, arka planda bır dı:ti çok
katlı binayı göstermektedir

137
ğişmişti; 16. yüzyıl ise, üç veya beş renkli, resim tar­ baskı yapma yöntemi yetkinleştirilmişti. Cinsel kitap­ Üstte: Muazzam büyüklükteki
memur, savaşçı ve hayvan
zında süslemelerin kullanılmasındaki artışa tanık ol­ larla diğer resimli kitaplar üretilmiş ve bu tür üretim, heykelleri, 1 3 Mlng
muştu. Ming çanak çömleklerinin parlaklığını artır­ On Bambu Stüdyosu'nun çalışmalarında doruğa ulaş­ imparatorunun gömülü olduğu,
mak üzere, porselenlere, perdahlamadan sonra sarı mıştı. Daha sonraları, oldukça etkili olan Hardal­ Pekin dışındaki Mlng anıt­
mezarlarına giden "Hayalet
ve kırmızı renkler eklenmişlerdi. Mine işlemeler, ma­ Tohumu Bahçesinden Resimler El Kitabı yayımlanmıştı Yolu"nu beklemektedir. Taştan
deni eşyalar üzerine, bol ve zengin renklerle yerleşti­ (1679-1701). Oing dönemindeki kitap üretimi bu yük­ bir hayvanın gerisine bir taş aup
rilmiş ve vernikli tahtalar, canlı ve biraz yuvarlak bir sek standardlara çok ender olarak erişmişti, fakat, yapışurabillrsenlz, dileğlnlzin
gerçekleşeceıtl &öylenir. Bu
tarzda, çoğu kez de porselen üzerindeki ejdarhaları Suzhou ve diğer merkezlerde tek yaprak üzerine çok hayvanlar il.zerinde görülen içi
andıracak biçimde oymalarla işlenmişlerdi. yetkin baskılar yapılıyordu. doldurulmuş koşum takımları,
Kitapların ağaç bloklarla basılması, Çin'de öteden Renk sevgisi, kesi (ipek-dilimli) goblen dokumanın M.S. 5. yüzyılda uygulanmakta
olan bir Çin buluşuydu. Koşum
beri uygulanmaktaydı ve en eski örnek, Dunhuang•­ resimsi etkiler yaratmak üzere kullanıldığı Ming ve takımlarındaki bu gellşmenln,
da bulunan, M.S. 868 tarihli Elmas Vecizeler (Diamond Oing dönemlerindeki resmi giysilerde de ayrıca gö­ boğaz ve kuşağın atlann nefesini

sınırlandırdığı BaU'ya ulaşması

kestiği ve çekebilecekleri yükü
Sutra)'di. Song döneminde, aralarında erik baharları rülmekteydi. 14. yüzyıldan başlayarak, "ejderha kaf­
hakkındaki ilk resim kitabının da bulunduğu, bazı- ' tanı" üzerindeki pençeler, rütbeyi göstermek amacıy­ yaklaşık 500 yıl sürmüştü.
ları resimlerle süslü birçok iyi yayın yapılmıştı. Ming la numaralanıyordu. Beş pençe, sıkı bir biçimde impa­
döneminin sonlarında, üstüste ayrı bloklarla renkli rator ve ailesine aynlmıştı; dört pençe de memurla-

138

ra ve soylulara verilmişti. Rütbe, ayrıca, kaftanın ön
tarafına işlenmiş süslü "mandarin kareleri"nce de
gösterilmişti.
İlk Ming imparatoru Nanjing'de bir resim akademisi
kurmuş, ancak saray 15. yüzyılın başlarında Pekin'­
in kuzeyine taşındığında, sanatın merkezi, ülkenin
güneyinde bulunan güney Jiangsu'daki Jiangnan böl­
gesiyle, kuzey Zhejiang yöresinde kalmıştı. Suzhou,
Wuxi, Nanjing ve Yangzhou kentleri zengin ticaret
merkezleriydi; ressamlar, bilginler ve bireysel servet
sahipleri, devlet yönetiminde bir kariyere girebilmek
için buralarda yaşamayı seçmişlerdi. Dai Jin (1388-
1462), bir balıkçıyı kırmızı ceket giymiş olarak göste­
ren bir resim yaparak imparatora karşı gelinceye
kadar (kırmızı, ancak imparator huzuruna çıkanlar
giyebilecekleri bir renkti) Ming sarayında resim yap-
mıştı. Dai Jin saraydan kovulunca, memleketi Hang­
zhou'ya gitti ve adı, Güney Song akademisinin roman­
tik tarzında resim yapan bir grup profesyonelle ve sa­
ray ressamıyla birlikte anılmaya devam etti. Bu res­
samlar, Zhe okulu olarak bilinmekteydi.
Dai Jin'in Akşam Eve D6n°üş adlı resmi, bakışımsız
düzenlenişi, köşeli ağaç dalları ve sisli boşluklar gi­
bi belirgin Güney Song özellikleri göstermektedir. Bu­
nunla birlikte, fırça çalışması, qnceki Ma/Xia tarzın­
dan daha gevşektir ve dian (nokta) vuruşları ile yap­
rak ve dal desenleri daha belirgindir. Zhe okulundan
Wu Wei (1459-1508), balıkçı köylerinin gündelik ya­
şamlarını betimleyen resimler yapmış ve Bian Wen­
gin (1400-1440 dolayları} Güney Song akademik tar­
zında, kesin hatlı ve parlak renkli çiçek ve kuş tablo­
ları çizmişti. Bu tür akademik "saray" resimleri, ra­
kip Wu okulunun bilgin-sanatçıları tarafından, "gü­
zellikleri" nedeniyle yadsınmışlardı.
Erken Ming döneminin bu bilgin ressamları, Yuan'·
ın Dört Ustası tarzında manzara resmi yapmayı sür·
dürdüler ve kurucuları Jiangnan bölgesindeki Suzho­
u'dan veya Wu'dan gelen Shen Zhou'nun (1427-1507)
çevresinde bir okul oluşturdular. Shen Zhou'nun ken­
disi, Ni Zan, Wu Zhen ve Huang Gongwang tarzında
resim yapmış, fakat kompozisyonda bir çarpıcılık ile
manzarayı belirginleştirmek ve mürekkep kullanışı­
nı çeşitlendirmek üzere daha belirgin Qian fırça dar·
heleri eklemişti. Yine o, arka planda ince ton ayrım·
larına yer veren sulu boya kullanmış ve çalışmaları·
nı önceki Yuan ustalarından farklılaştıran renk do·
kunuşları eklemişti.
Şehirlerde, konforlu evlerde oturan, iyi ailelerden
gelen bilginlerin, kendi bahçe avlularını üç boyutlu
manzara resimlerine dönüştürmeleri, 16. ve 17. yüz·
yıllarda Suzhou'da gerçekleşmişti. Kayalar ve ağaçlar,
tahta balkonlar üzerindeki çeşitli konumlardan ve ka­
fesli pencerelerden seyredilebilecek biçimde yerleş­
tirilmişlerdi. Herhangi bir kimse, tıpkı bir manzara
resmine girmiş de ruh gibi dolaşıyormuşcasına, ka­
yalardan oluşmuş minyatür bir manzara içinde, sanki
dağlardaymış gibi gezinebilmektedir.
Tang Yin (1479-1523) ve Qiu Ying (1494-1552 dolay­
ları) adlı ressamlar, ne Zhe ne de Wu gruplarına da­
hil edilebilirler. Tang Yin, Kuzey Song'un anıtsal tar­
zına geri dönen, tutucu bir biçimde resim yaparken
Qui Yin büyük bir kopyacıydı ve daha da gerilere,
Tang'ın antik "yeşil ve mavi" tarzına dönüktü.
16. yüzyılın sonlarında, Dong Qichang (1 555-1636)
adlı bilgin-ressam, sonraki sanatçı ve sanat eleştir·
menleri kuşakları üzerinde önemli ölçüde etkide bu­
lunmuştu. Bu bilgin-ressam resmi, "kuzey" ve "gü·
ney" okulları olarak ikiye ayrılmıştı ki, "kuzey" oku­
lu, süslemeye yönelik ve renkli bir tarzda resim ya·
pan saraya bağlı ve profesyonel akademik sanatçıla­
rı ve "güney" okulu da şürsel esinlenme ve bir anla­
tım aracı olarak manzarayı kullanmak üzerinde yo­
ğunlaşan amatör aydın (wen ren} sanatçıları temsil
etmekteydi. Ona göre "kuzey" okuluna, Güney Song'lu
Ma Yuan ve Xia Gui'den Tang döneminin "yeşil ve
mavi" tarzının ustalarına kadarki tüm akademik ve
saray ressamları dahildi. Dong Qichang, bir bilginin
doğa ve dolayısıyla insan hakkında kendi anlayışını
resim aracılığıyla ifade edebileceğine inanmaktaydı.
Bu inanış, ona, nesneler hakkında, akademinin gele­
nekleriyle bağlı bulunmaları yüzünden profesyonel
ressamların erişme umutlarının olamayacağı zevk in·
celiğiyle birleşmiş bir anlayış kazandırmış olan kla·
sikler üzerinde bilgisinin sonucuydu. Onun inanışı­
na göre, amatör bilgin-ressam, fırça ve mürekkebi bir·
arada kullanışında düşünce ve duyguları ifade etme
139
özgürlüğüne ve araçlarına sahip bulunuyordu. rilmiş biçimlerini, ışık ve gölge kullanımından yarar­
Dong Qichang'ın kendisinin yapmış olduğu resim­ lanarak Doğu ve Batı sanatının bir sentezini yaratmış­
ler güçlü bir biçimde yapılandırılmışlardı. Dong Qic­ tı. Resimleri o dönemde popüler olmuş, fakat geniş
hang, dağların shi'sinden (çekim veya eğilimininden), kapsamlı etkisi sınırlı kalmıştır.
dağların yükseliş ve çöküşlerine neden olan güç ola­ Qing dönemi başlarının süsleme sanatları, girinti·
rak söz etmektedir. Çizdiği manzarayı, yapısal kısım­ li, çıkıntılı karmaşık desenleri ve parlak renkleriyle,
ların açıkça belli olduğu bir biçimde oluşturabilmek Mançu zevkine uygundu. Yeşim işlemelerin kalitesi
için de, eğik düzlemler ve yapay birimlerden yarar­ yüksekti ve hüner bakımından Savaşan Devletler dö­
lanmaktadır. neminin yeşim işlerine rakip olmuştu, fakat desen­
Dört Wanglar diye bilinen ressamlar, Dong Oic­ leri süslemeye yönelik olup daha önceki yapıtlann sı­
hang'ın aydınlar (literati) geleneğini sürdürmüşler ve nırlılıklarından ve basitliğinden yoksundu. Mineler,
Qing dönemi başlarının muhafazaktir bilgin-ressam­ dokumalar, yeşim, fildişi, oyma vernikli ağaçlar ve
larını temsil etmektedirler. Yapıdan, Kuzey Song man­ porselende birçok ortak motif vardı ve İmparator
zara resminin Yuan çeşitlemelerinin bir birleşimine Kangxi tarafından 1680'de sarayda kurulan atelyeler­
dayanmaktaydı. Wang Shimin (1592-1 680) Dong Qic­ de yapılmışlardı. Vernikli ağaç oymalar güneyde ya­
hang'ın öğrencisi ve diğer üç Wang'ın da ustasıydı: pılmış ve 17. yüzyıl başlarında çökenjiangxi'deki Jing­
Wang Qian (1598-1677), Wang Hui (1632-1717) ve dör­ dezhen fırınları canlandınlmışlardı. Ming dönemin­
dünün en yeteneklisi olan Wang Yuanqi (1642-1715). de, sırlanma sonrasında işlenen beş renge ek olarak
1 7. yüzyılın manzara resimlerinde, fırça kullanma başka renklerin de uygulanmasıyla, Avrupa'da yeşil­
tarzının farklılığı yerini kompozisyonlann benzersiz­ ler ailesi (famille verte) diye bilinen eserler üretilmişti.
liğirı.e bırakmıştı. Bilgin-sanatçıların, Qing dönemi
başlarında, yabancı Mançu yönetimine gösterdikle­
ri farklı tepkiler, karanlık, kötülük habercisi manza·
raları bir yaklaşan yokoluş duygusu taşıyan Gong Xi­
an (1620-1689) ile bu duyguyu aşmaya çalışan Hong
Ren'in (1610-1664) canlı ve şen manzaralarında görü­ Solda. Ming süsleme sanatlarının
güzel bir örneği, kırmızı, beyaz,
lebilir. Bu dönemde, resmi geleneğin dışına çıkan (or­ mavi, yeşıl, sarı ve patlıcan
todoks olmayan) sanatçılar "Bireyciler" diye nitelen­ renkli minelerin açık mavi bir
mişlerdi ki, bunlar arasında en önemli olan ikisi Zhu zemin üzerinde, birbirlerinden
ince şeritlerle ayrıldı�ı üç ayaklı
Da (1626 dolayları - 1 705) ve Dao Li'ydi (1641-1710 do­ bir bakır kap
layları). Zhu Da (aynı zamanda Bada Shanren olarak
Altta: Pekın'deki, pavyonlar ve
da bilinmektedir), Ming imparatorluk ailesinin soyun­ göller arasına yerleştırılmiş
dan gelmekteydi. Sonradan bir Budist keşiş olan Zhu Beihal Parkı Burası, bılgin­
Da yaşamını ülkeyi gezerek geçirmişti. Zhu Da, biri memur için, kent içindeki bir
inzivaya çeklime yeriydi. Bir çın
Dong Qichang'ın izinden giden, ama daha sulu bir fır­ parkında olmak, üç boyutlu
ça kullanımına yer veren, diğeri ise hızlı ve kısıtlan­ geleneksel bir manzara resmi
içinde yürümek gibidir
mamış mürekkep kullanımını, sulu ve kuru fırçala­
nn uyum ve denge sağlanarak birlikte kullanılmasıy­
la birleştiren Zen Budist ressamların tarzında olmak
üzere farklı tarzlarda resimler yapmıştı. Zhu Da'nın
bir cinnet hali içinde ve çoğu kez de sarhoşken resim
yaptığı söylenmiştir. Dao Ji (ayrıca Shi Tau diye de bi­
linir) de, Zhu Da gibi, Ming imparator soyundan gel­
mekteydi. O da bir manastıra girmiş ve sonuçta za­
manını "taş toplamakla" -bir diğer deyişle, bahçe dü­
zenlemeleri yaparak- geçirdiği Yangzhou'ya yerleşin­
ceye kadar hep seyahat etmişti. Resimleri, ayrıntıları
yerleştirdiği ve kayaların niteliklerini abartılı bir bi­
çimde sunduğu kompozisyon yaratıcılığı ortaya koy·
maktadır. Dao Ji ayrıca sulu dian darbelerinde büyük
bir serbestlikle renklerden ve mürekkepten yararlan­
maktadır.
Dao Ji'nin abartılı eğilimleri, 18. yüzyılın belli başlı
ressamları olarak kabul edilen bir grup olan Yangz­
hou'lu Sekiz Garipler tarafından benimsenmişti. Bi·
çimler çarpıtılmış ve bilerek uyumcu olmayan bir ni­
teliğe büründürülmüşlerdi. Gao Oipei (1672 dolayları­
! 734) fırçayı bir kenara bırakarak tımaklanyla resim
yapmıştı. Jin Nong (1687-1764) ve Lo Bing (1733-99) es­
ki modellerin biçimlerini gülünç bir biçimde çarpıt­
mıştı. 19. yüzyıla gelindiğinde, hamilik azalmış ve bil­
gin-sanatçıların bireyciliği güçsüzleşmişti. Dört
Wang'ın önderlik ettiği muhafazakar çizginin izleyi­
cileri pek yeni bir şey sunmamışlardı. Amatör bilgin­
sanatçılar yaşamlarını kazanmak zorundaydılar.
Oing hanedanı döneminde, süslemeli "saray" tar­
zında resim yapan birçok usta saray sanatçısı vardı.
l 'ilS"te Pekin e gelen bir İtalyan misyoneri olan Cas­
dglio:ıe sarayı banlı bi: resim tarzıyla tanıştırmıştı
Casnglio:ıe �u;;. ekniği Ue Ban'� modelleşti·
Üstte: 19. yt1zyıl Mandarin ipek
robundan bir ayrıntı. Yarasalar,
giysiyi giyen kişiye iyi şans
dileyen simgelerdir. Çeşitli harf
biçimleri, Orne�in don ayrı hali
burada (sa�a) verilen xl
("neşe"), ji ("şans") ve s/oou
("uzun ömür") gibi, özel gıysiler
Ozertndekl desenlerin içine
işlenirdi.

141
142
MODERN
ÇAG

143

UMUT VE . GEÇMiŞE BAKIŞ
18. yüzyılın sonunda, Çin ekonomisi, Çin siyasal ya·
pısı, Çin düşüncesi ve Çin sanatı görkemli bir yok ol­
ma noktasına ulaştı. Hem görkemlilik -zenginlik, ik·
tidar ve incelikli düşünce ve davranışlar· ve hem de
yok olmuşluk, eski Çin geleneği içinden yeni düşü·
nüş, görüş, duyuş ve davranış biçimleri geliştirme ye­
tisini yitirmişlik üzerinde durmak zorunludur. Dev­
letin izlediği politika sayesinde, imparatorluk Ming
döneminin başlarında ve ortalarında olduğu gibi, ye­
niden kapalı bir dünya haline gelmişti. Vergi amacıy­
la gelmeleri nedeniyle ayncalıklı olan birkaç heyet ve
/bazı Katolik misyonerler ile -1830'larda- Hint çay sa­
nayii için çay fidanlannı çalan botanik casusu Robert
Fortune gibi yasadışı yollardan ülkeye girenler dışın­
da, gezginlerin ülkeye girişi yasaklanmıştı. Avrupalı
uluslarla olan yasal ticarete iki sınır kentinde izin ve­
rilmişti: Ruslar için Kiakhta (1737'den sonra) ve batı·
lılar için Canton (1757'den sonra). Tüccarların faali·
yetleri de sıkı bir biçimde denetleniyordu. Ming dö·
neminin sonlarından başlayarak,rCizvitler aracılığıyla
azar azar gelen küçük dış etkiler -batılı su teknoloji­
si, astronomi ve matematik, resimde perspektif, ge­
lişmiş top dökümü, 1 7 1 7 tarihli büyük Atlas ve hatta
müzikte harfleri kullanan bir notalama- bile yok ol­
muştu. Hıristiyanlığın uygulanışı, 1723 tarihli Kutsal
Ferman'la yasaklanmıştı. Bu ferman çok sıkı bir bi­
çimde uygulanmamakla birlikte, ülkede barındırılan
Katolik papazlar, sadece, takvimi düzeltmek gibi ya­
rarlı teknik işlevleri yerine getirmek üzere sarayda alı­
konulan bir avuç Cizvitten ibaretti.
Ancak, geç imparatorluk döneminde ekonomi, yü­
zeysel olarak hayret verici bir canlılık göstermişti. Nü­
fus 400 milyona yaklaşmıştı ve yoğun bir biçimde,
canla başla çalışıyor ve rekabet içinde bulunuyordu.
18. yüzyılda yayımlanan Çinliler Hakkında Rapor'un
Fransız misyoner yazarlarından biri, Çinlilerin nasıl
"mahareti maharetle, gayreti gayretle ve çalışmayı ça­
lışmayla, büyük zenginliklerin oluşmasını önleyecek
bir tarzda, sürekli bir rekabet içinde tuttukları"ndan
söz etmektedir. Ülkenin merkezi ve güney kısımların­
da yapılan ve dar bir alanda bol ürün elde edilebilen
pirinç tarımı, hektar başına ürün rekoltesini, modern
çağ öncesi teknolojinin sağlayabileceği en üst düze·
yine çıkarmıştı (bkz. s.209-210). Belirli dönemlerde ku­
rulan kırsal pazarlar ve pazar kentlerinin oluşturdu·
ğu şebeke bundan da yoğundu ve ticaret hacmi, göz­
lemcileri şaşırtıyordu. 1830'larda, Şangay yakınındaki
kıyıların açığında bulunan bir İngiliz gemisi, burada·
ki deniz ticaretinin, Londra kentininkiyle aynı düzey­
de olduğu tahmininde bulunmuştu. Peder Huc, 19.
yüzyıl ortalarında, Yangzi vadisinde seyahat ettiğin­
de, gözlemini şöyle ifade etmişti: "Bütün büyük kent­
lerde, tüm bölgelerdeki ticari eşyanın, tıpkı bir su de­
posuna suyun akması gibi boşaldığı önemli ticari ku­
ruluşlar bulunmaktadır. Bu büyük ardiyelere, İmpa­
ratorluğun her yanından insanlar akın etmekteydi ve
buralarda hiç durmayan, telaşlı bir hareketlilik var­
dı ·Avrupa'nın en önemli kentlerinde ender olarak gö·
rülebilecek canlılıkta bir faaliyet." Ve, yine Peder Huc,
"bu insanlara sürekli olarak eziyet eden kazanma aç·
lığı ve alışveriş arzusu"ndan söz etmektedir. "Bütün
ülke", diyor, "hiç bitmeyen bir panayıra benzemek­
tedir" ve "Çin tüccarlarının, az ya da çok ustaca ve
cüretkar sahtekarlıkları üzerine ciltler dolusu şey ya­
zılabilir; ve hilekarlık o kadar yaygın, bu tarz o denli
evrenseldir ki, hiç kimse bu yüzden suçlanmamak-
144
•
tadır; bu, sadece kendinizin zeki ve çok uyanık oldu­
ğunuzu göstermenin bir biçimidir... Bununla birlik­
te, dürüstlük ve iyi niyet isteğinin esas olarak küçük
tüccarlar arasında görüldüğünü söylemek sadece ye­
rinde bir gözlemdir; büyük ticari kuruluşlar... işlem·
!erinin doğruluğu ve bütünleşmişliğiyle diğerlerinden
ayrılmaktadırlar." Çin kaynakları aracılığıyla edini·
len ekonomik canlılık izlenimi de aynı ölçüde etkile­
yicidir. Jiangxi bölgesindeki büyük porselen üretim
merkezi olan Jingdezhen'in şu betimlenişine bakın:
"Onbinlerce tokmak, toprağı gürültüler içinde döv­
mektedir. Ateşlerden çıkan parıltılar gökyüzünü o
denli aydınlatır ki, geceleyin kimse uyuyamaz. Bura­
sı, şaka yollu, "Bütün Yıl Süren Gökgürültüsü ve Yıl­
dırım Kenti" olarak adlandırılagelmiştir. Kırsal alan·
lar, pirinç ayıklamak, şekerkamışı ezmek, kağıt yapı·
mı için liflerin hamur haline getirilmesi gibi işleri gör·
mek üzere su gücüyle (veya öküzlerle) çalıştırılan ma­
kinelerle doludur.
Ancak, eskinin yenilik yaratma anlayışı ortadan
kaybolmuştur. Ming döneminden beri Çin'de ortaya
çıkan önemli yeni tekniklerin sayısı neredeyse bir elin
parmaklarıyla sayılabilecek kadar azdır: (bir atlıka­
rınca gibi dönen değirmen taşının kenarına yerleşti·
rilmiş yelpazeleri rüzgar yönünde çeviren) Çin tipi yel·
değirmeni; ağaç bloklarla çok renkli baskı yapılma·
sı, kuluçka ve çırçır makinalarının geliştirilmesi; da­
ha eski tekniklerle (özellikle de buharlama ile) birlikte
kullanılan, ipek böceklerini tuzlayarak paketleme ve
ısıtarak kurutma yoluyla öldürme ve muhafaza etme
yöntemleri; saf çinko elde etme sanatı; yeni yağ to·
humları ve yapay gübre; ve maden ocaklarını hava­
landırmak için hava püskürtücüleri. Birkaç heyecanlı
girişimci, eski kitaplarda sözü edilen tarım ve sula­
ma tekniklerini veya Arşimet su pervanesi gibi batılı
aygıtlarla denemeler yapmıştı. 19. yüzyıl başlarında,
Qi Yanhuai kendisinin yapmış olduğu su pervanesi
hakkında şu eğlendirici dizeleri yazmıştı:
Bir merkezin çevresinde, burgu gibi dönen sekiz
şerit.
İleri geri, bükülerek dolanan bir su yatağı,
Ortası bir bel kemeriyle sıkıştırılarak daraltılmış,
Su damlalarının tam altına denk düşen binlerce
ayak.
- Yukarıya kaldırıldıklarından tümüyle habersizi
Ancak, yenilik yaratma konusunda, belirli bir özbi·
linçli hoşnutsuzluk da bulunuyordu. 18. yüzyıl orta·
larında yazan Cheng Tingzuo şu gözlemi yapmıştı:
"Uzaklardaki Avrupai.. İnsanları, özellikle matema­
tikte kendi üstünlüğünü ortaya koyan çok yönlü ze­
kalarıyla bilinirler. Bundan başka, yaptıkları her şey,
bilgisi kıt olanları hayranlık içinde bırakmaya yeten
büyük bir dehanın ürünüdür. Çoğu kez, nesnelerle
böylesine uğraşmak bir kimsede sayısız yeni düşün·
celerin ortaya çıkmasına neden olur. Onlar, ateşli si­
lahlar gibi insafsız nesneleri en sonuna dek araştır·
mışlardır." Hernekadar çiftçiler ve zenaatkıirlar kar·
şılarına çıkan her küçük gelişmeyi şevkle uygulamış·
larsa da, eğitimciler, bazen anlamsız, fakat çoğu kez
yararlı olan Avrupa'nın bereketli yaratıcı düşünüş tar·
Önceki sayfa: Xi'an yakınlarında
zından yoksundular. Bunlar, Avrupa'da 16. yüzyıl bir depo inşa eden işçiler. Kitle
sonlanyla ve 1 7 . yüzyılda yapılmış olan, Makinaların emeği, maklnelaşınış teknolojiye
henilz biltümlyle geçeme� bir
ve Araçların Sergilenmeleri gibi başlıklarla tanınan in· illkede, üretim ekipleri halinde
celemelerde oldukça açık olarak görünen makina sev- seferber edilmektedir.
Üstte: Clzvlı papazları, Çinliler
tarafından, yurtdışından gelmiş
aydınlar olarak kabul görmüşler
ve bilgileri nedeniyle
övülmOşlerdJ. Bunlar Çlnlllerl
Hırlstiyan yapma çabası içinde
Çinli glysllerlnl glyerlerdJ ve
Tören Bakanlığı'nın başı olan Xu
Guangql gibi bazı önemli
kimseleri Hırlstlyan yapmışlardı.
Ancak, bir bütün olarak
bakıldığında, bu kimselerin
Hıristlyan öğretisi, asıronoml,
coğrafya ve fizik hakkındaki
bilgilerinden daha az coşkulu bir
ligi görüyordu.
Sagda Qlng imparatoru Kangıd
(1654-1 722), gözlem evinin en
son aletlerle yeniden
düzenlenişinde danışmanlık
yapmış olan Cizvit Perdlnand
Verblest'I desteklemişll 1296'da
yapılmış olan gözlemevl,
Pekin'in güneydoğu kenarında
kurulmuştu Aleıler yakın
zamanlarda, bugünkü rejim
ıarafmdan yerlerinden alınmış
ve çevredeki bölge, otoyollara ve
otellere yer açmak Oıere
ıemlzlenmiştlr.
gisinden habersizdiler. Keza, yine bunların akılları,
makinalardaki geometrik hayaletleri görmek ve Çin­
li zenaatkarların, değişik yöresel koşulların gerekle­
rine uygun olarak Avrupa'da yaratılmış olan yenilik­
leri sezgisel bir biçimde uygulamaları gözlerinin
önünde gerçekleşirken, ne olup bittiğini soyut olarak
çözümleme yeteneğine de sahip değildi.
İmparatorluk Çin'inin son dönemlerinde düşünsel
canlılığın yavaş yavaş azalması, modern çağ başla­
rındaki Avrupa'yla karşılaştırıldığında, tıp veya hu­
kuk gibi konularda herhangi bir üniversitenin veya
uzmanlaşmış bir eğitim kurumunun yokluğuyla da
ilişkilendirilebilir/Sözde öğrenciler, kişisel bir temel­
de öğrenim görmekteydiler. Akademi diye adlandırı­
lan okullar, üst düzeydeki kamu hizmeti sınavları için
bilgilerin tıka basa doldurulduğu yerlerdi. 16. yüzyıl­
da, Wang Yangming adlı filozofun etkisi altında, bu
okullar bağımsız düşünsel yaşama yönelik bir atılım
gösterdiler ve 1 579'da bu durum, Zhang Jucheng
adlı, pratik zihniyetli ve hoşgörüden yoksun devlet
adamının teşvikleri sonucu, özel kurumların kısmen
kapanmasına yol açtı. Bu devlet adamı, söz konusu
kurumların devletin temel inancına yönelik bir teh­
like yaratmalarından ve hizip siyaseti içine girmele­
rinden korkmuştu. Özel kurumlara karşı girişilen bu
saldırı, 1625'te yeni bir yasaklamayla tekrar canlan­
dırıldı. İmparatorluğun bu son yüzyıllarında, Çin'de,
kurumlar giderek daha fazla bir biçimde ya bireysel
gelişme gibi tamamen özel bir amaca, ya da devletin
amaçlarına, özellikle de seçkinlerin kafalarının kalıp­
lanmasına -veya her ikisine birden- hizmet eder gibi
görünmektedirler. Birkaç manastırın dışında, bu ku­
rumlar müminlik veya iyi eğitim gibi devletin gerek­
sinmeleriyle sıkı sıkıya bağlı bulunmayan evrensel
amaçlara hiçbir zaman hizmet etmemiş gibidirler.
Çağdaş araştırmalar, imparatorluğun son birkaç
yüzyılı boyunca, sapkın görüşleri, bilimsel özgünlük­
leri veya pratik ilgileri çağdaş zevklere uygun düşen
Çinli düşünürlerin de varolduğunu ortaya çıkarmak­
tan sevinç duymuştur. Bunların arasında en ilgi çe­
kici olanları, evrensel kardeşlik idealleri ve Li Zhi'nin
deyişiyle, "erdemi ve dinsel tören kurallarını insan­
ların zihinlerini dizginlemek, kurumları ve adaleti ise
insanların vücutlarını zincire vurmak amacıyla kul­
lanmış olan... başkalarına karşı duyarlı bir ilgi
besleyen" Konfüçyusçu havarilere karşı öfkeli hoşlan­
mazlıklarıyla güneydoğu kıyılarından gelen bazı sap­
kın filozoflardır. He Xinyin baba ile oğul arasında var-
olan türden hiyerarşik ilişkileri, karşılıklı arkadaşlı­
ğı onlara yeğteyerek değersizleştirmiş ve "insanın tüm
evrenden başka hiçbir yöneticisinin olmaması gerek­
tiği"ni ileri sürmüştür; kişisel mülkiyeti ortadan kal­
dırmak ve yerine soy ilişkilerine dayali ortaldaşa'lll.ül­
kiyeti geçirmek istemiştir. 1590'da yayımlanmış olan
Yakılacak Mektup1ar'm yazarı Li Zhi, Konfüçyusçu kut­
sal yazıların amansız, kuşkucu bir muhalifiydi. Li Zhi,
ahlaklılığın, diğer insanların onurlarının hiçbir ko­
şul öne sürmeksizin kabul edilmesinde yattığına
inanmıştı ve "çocukluğun ruhunu her kim yitirmiş­
se, gerçek ruhu da yitirmiştir" diyordu. Kendisinden
önce gele�in_yin gibi o da, zararlı düşünceler yay­
dığı için hapsedilmiş ve burada 76 yaşında intihar et­
mişti.
ülke içinde gelişmiş bir Çin biliminin mümkün ol­
duğuna yönelik ipuçlarını boşa çıkarmak, 16. yüzyı­
lın sonları ile 17. yüzyılın ilk y�rısında olup bitenleri
sürekli anımsatmaktadır. Şifalı bitkilere ilişkin gele­
neksel tarz, büyük bir bölümü bireysel araştırmala­
ra dayanan Li Shizen'in İlaçlar Kataloğu'nda (1578) do­
ruğuna ulaşmıştı. Wu Youxing, Salgın Hastalıklar Bi­
limi (1642) adlı kitabında, sonuç olarak hastalıkları
açıklamak üzere geliştirilmiş bir mikro-organizma ku­
ramına ulaşırken sistemli usavurma ve gözlemden ya­
rarlanmıştı. Song Yinxing, Doğanın ve İnsan Yaratıcı·
lığının Geliştirdiği Mallar (1637) adlı yapıtında, ekono­
mik teknoloji hakkında temel bir araştırma ortaya
koymuştu ve "Madde-Enerji Üzerine" başlıklı dene­
mesinde, Kuzey Song'lu filozof Zhang Zai'nin temel
görüşlerinde yer alan başlangıçtaki amacının çok öte­
sine geçmişti. Song Yingxing ayrıca, Song biliminin
en iyi yanlarının temsilcisi olan, kendinden önceki
çok-yönlü bilgin Shen Gua'dan çok daha sistematik­
ti, ama belki Shen'in nicelendirme ve modeller oluş­
turma yeteneğinden biraz yoksundu. Örneğin, Song
Yingxing'in yapıtında ses bilgisine ilişkin bölüm, se­
si, bir etki sonucunda harekete geçirilmiş olan hava­
daki madde-enerji (gi) olarak betimlemekte ve sesin
ortaya çıkışını ve yayılmasını başka varsayımlarla
açıklamanın güçlüğünü ortaya koyarak, sesin hare­
ketini, çok açık bir biçimde, suya atılan bir taşın oluş­
turduğu dalgalarla karşılaştırmaktadır. Song Ying·
xing, her ne kadar evren hakkında Çin'in geleneksel
organik-müziksel modelinin sınırları içinde kalmış­
sa da, onun yapıtında, umut verici, fakat gerçekleş­
memiş bir gelişme potansiyeline sahip tomurcuk ha­
linde kavramların bulunduğunu görmemek zordur.
145
Önceki denemeden bir örnek, yüksek bir dağdan dö­
külen su için geçerli kabul edilen "madde -enerjinin
durum- gücü" (qi shi} düşüncesidir.
Fang Yizhi'nin Nesnelerin İlkelerinin özlü Kayıtları
(1664) adlı yapıtı, genelde, çeşitli bilim alanlarına iliş­
kin olarak önceki yazarların çalışmaları içinden ayık­
lanarak seçilmiş temel konuları aktaran geleneksel
ansiklopediciliğin bir örneğidir. Ancak, bu yapıtta, göz
bilimi (optik) gibi, yazarın kendisiyle oğlunun kişisel
olarak yoğun biçimde ilgilendikleri, muhtemelen de
bazı deneyler yaptıkları ve ışığın kırılması gibi konuy­
la ilgili genel ilkeleri tanımaya çalıştıkları konularla
ilgili açıklamalar da yeralmaktadır. Fang Yizhi ayrı­
ca, muhtemelen ahlak ve doğa yasaları arasında ay­
rım yapan ilk Çinli yazardı. Song hanedanının Yeni­
Konfüçyusçuları, ona göre, "sadece normatif ilkeler­
le ilgilenmişlerdi. Varoluştaki nesnelerin genel ilke­
leri ve zaman içindeki dönemlerin düzeniyle ilgili ola­
rak hakikata ulaşmamışlardı." Buna, normatif ilke­
lerin yönetim ve öğretiyle ilgili konularda yer aldık­
larını, fakat "bir kimsenin yalnızca nedenselliğin olu­
şum halindeki ögeleri üzerine konuşması durumun­
da, üzerinde durulan konunun, varoluştaki nesnele­
ri o nesneler haline getiren sonul genel ilkeler
olduğunu" eklemişti. Ancak, Fang'a göre, bütünüyle
düşünsel olan bir açıklamaya bile, kendisinfo "öze
ilişkin araştırma" olarak adlandırdığı şeyden tüme­
varım yoluyla ulaşılamaz. Bu tür bir açıklama, ruhun,
dünyayı harekete geçiren her şeye nüfuz etmiş ruh­
sal güçle temasa geçmek üzere sezgisel bir sıçrama
yapmasını da gerektirmektedir. Fang Yizhi Degişim­
lere İlişkin Kutsal Yazılar'da kendisini dışa vuran es­
ki düzeneklerin geçerliliği inancına bağlı kalmıştır.
Tarihsel olarak önemli olan nokta, bu görünürdeki
başlangıçların sonuçsuz kaldığıdır. Li Zhi ve Song
Yingxing'in çalışmaları, Qing hanedanı döneminde
hemen tümüyle yokolmuşlar ve ancak 20. yüzyılda,
birtakım zorluklarla yeniden ortaya çıkarılmışlardır.
Wu Youxing'in yazılarının önemli bölümleri tahrif
edilmiş ve hiç kimse bu yazarın izinden gitmemiştir.
Bütünüyle bir geleneğin içinde yazan Li Shizen dışın­
da, bu insanlar kendi yurttaşlarınca hemen tümüyle
unutulmuşlardır. Bu insanlar, geleneksel kültürün
son dönemlerdeki canlılığının bir kanıtı olmaktan
çok, bunun tersini göstermektedirler: geleneksel kül­
türün, o anda kurumsallaşmış bulunan tavır alışla­
rına uygun düşmeyen her düşünce çizgisini baskı al­
tına alma ve yoketme becerisini göstermişlerdir.
İmparatorluk dönemi sonlarında, Çin'de bilimin ge­
lişmesini, deneysel araştırmanın kendinde - şeyin ne
olduğunu açığa çıkarabilip çıkaramayacağından kuş­
ku duyan bir epistemolojik incelik engellemişti. Fang
Yizhi, "Bilen ve algılayan sadece zihin olduğundan
her şey ya gölge ya da yansımadır" derken, Ming dö­
nemiyle Oing döneminin başlarında (evrensel olma­
sa da) yaygın olarak paylaşılan görüşü dile getirmek­
teydi. Dolayısıyla, "varoluştaki nesnelerin tabi oldu­
ğu yasalar... sadece zihnin tabi olduğu yasalara gön­
derme yapmanın bir diğer yoludur." Cheng Tingzuo,
kendi payına, Prometheusçu bilgi arayışının ahlaki
ve toplumsal sonuçlarına karşı sezgisel bir korkuyu
içeren insancıl bir eğilimi ortaya koymuştu. Bu ba­
kış açılarının hiçbiri, ne belli bir kavrayıştan yoksun­
du ne de kabaca yanlış anlaşılmışlardı.
Sanat ve Edebiyat
Çin'in görsel sanatları da bir kördüğüm içine girmiş­
ti. Avrupa'da, Rönesans sanatıyla bilimin başlangıcı
arasında bir bağlantı vardı. Bu bağlantı, batılı ressam­
ların üç boyutluluğun yansımaları üzerindeki ince­
lemeleri, (Leonardo'nun su ve fırtınalarla ilgili ince-
146
lemelerinde olduğu gibi) anatomi ve doğal olaylar
üzerindeki gözlemlerinin kesinliği ve renklerle ışığı
neredeyse kendi başlarına ayrı birer varlık olarak ele
almalarında en açık biçimiyle görülebilir. Gündelik
yaşamdan kesitlerin işlendiği bazı ağaç oymalar dı­
şında ÇinÜ sanatçılar, ufuk çizgili bir perspektiften
yararlanmamışlardır. Onlar, natürmortun (ölü doga)
yanıltıcılığıyla ilgilenmemişlerdir. Dünyanın yayım­
lanmış en büyük estetik felsefe kitaplarından biri olan
1728 tarihli Resim Üzerine Konuşmalar adlı yapıtın­
da, Shi Tau önemli olanın, resim aracılığıyla bir vecd
haline erişmek ve sonra da bu durumu, tamamlan­
dıktan sonra bu vecd halinin bir aracı niteliğini ka­
zanacak olan resmedilmiş manzaraya aktarmak ol­
duğunu vurgulamaktadır. "Bir kimsenin tek ilkeyi
kavramasının ardından, diğer bütün ilkeler kendilik­ üstte: ı 7. yüzyılın Çinli sanatçısı,
lerinden çıkarsanabileceklerdir." Ressam, "evrenin yandan görülen nesnelerin
boyunu kısaltma ve kaybolan·
biçim değiştirişlerine katılma" yeteneğine sahiptir. nokta perspektifini uygulama
"Dağlar ve nehirler", diyor Shi Tau, "beni kendi ad­ konusunda, bu ağaç blok
larına konuşmakla yükümlü kıldılar. Onlar bende resminde görüldüğü gibi, yetkin
bir yeteneğe sahipti. Resimde o,
doğdular, ben de onlarda doğdum." bilerek bilimsel perspektiften
Shi Tau bu olağanüstü görüşü ortaya koyduğu an­ kaçınmıştı çünkü, bu anlayışta
sadece sabit bir noktadan
da, Çin resmi de, algılamayı, en kötü batılı akademi­ görülebilecek olan yer alıyordu.
cilikten bile çok daha cansız bir biçimde tekdüzeleş­ Çok noktalı perspektifi ile Çin
resmi, size, bütünü birçok
tiren bir oluşum içinde boğuluyordu. Bu kabul edil­ yönden görme özgürlüğü
miş biçimler dünyası, en belirgin ifadesini, Wang Gai sağlamaktadır.
ve kardeşlerince 1679 ile 1701 yılları arasında derlen­
miş olan Hardal-Tohumu Bahçesinden Resimler El Ki­
tabı 'nda bulmuştur. Bu, fırça vuruşlarını, çekirge ve
eşeklerden kaya, çam, orkide ve krizantemlere kadar
her şeyin, büyük ustaların tarzında resmedilmeleri
için gerekli öğelerin düzenlenişini gösteren, dikkat çe­
kici derecede zarif, kapsamlı bir resim öğretme elki­
tabıydı. Bu sentezin böyle ayrıntılandırılmış, her şe­
yi kapsayıcı ve doyurucu olması, tam da Çinliler'in
burada sıkışıp kalmalarının nedeni olmuştu. Bu sen­
tezin kabul ettiği kurallarla uyuşmayan sapkınlar da
vardı. Bunların bir örneği, merak uyandıracak ölçü­
de zayıf, ama yine de sağlam olan modelleştirme tar­
zıyla 19. yüzyıl ortalarında yaşamış Cantonlu ressam
Su Renshan'dı. Fakat, kavramsal kalıpları kırmak söz­
konusu değildi.
ı Güçlü bir yaratıcılığın canlı kaldığı bir alan düzya­
zıydı. Ming ve Qing dönemleri Çin romanının büyük
dönemleri olmuştu. Burada öyküler, başlangıçta, tip­
lerin, gerçek yaşamda yaptıklarından farklı bir biçim­
de, herhangi bir düzenlilik göstermeksizin görünüp
yok oldukları çok olaylı veya en fazlasından çok ses­
liydi. Bu özellik, sanatlarıyla bu öykülere kaynaklık
etmiş olan piyasa masalcılarının mirasıydı. İşledik­
leri temalar, menkıbelerden tarihe ve dönemin top­
lumuyla ilgili olanlara dek uzanıyordu. Bütünsel bir
yapıyı biçimlendirme yeteneği yavaş yavaş ortaya çık­
tı ve 1 792'de yayımlanan Taşın Öyküsü (veya Kırmızı
Konakların Düşü) ile doruğuna ulaştı. Cao Xueqin ta­
rafından yazılan, sonradan kimliği bilinmeyen birin­
ce tamamlanan ve Gao E tarafından gözden geçirele­ üstte: Geçmiş 300 yıl boyunca
rek düzeltilen bu kitap, bütün zamanların en büyük Çlnll ressamlar, üslııba ve
öğreniyorlardı. Hardal Tohumu
tekniğe dair elkitaplarından
birkaç romanından biriydi. "Gerçek dünya"nın ger­
çek olmadığı ve görkem ile başarılar arasında değişi­ Bahçesinden Resim El Kitabı,
nasıl resim yapılacağı hakkında
min ve çürümenin her zaman kalıcı olduğu duygu­ betimlemeler ve adım adım
sunu sürekli vurgulayan bu kitap, büyük bir aileni� yöntem bilgisi vermektedir. Bu el
yavaş yavaş ahlaki ve mali bakımlardan harabeye dö­ kitabında çayırların ve yeşil
bitkilerin resmedllmesinde
nüşmesini anlatmaktadır. Kitabın en dikkat çekici kullanılmak üzere görüntülenmiş
özellikleri, yazarın kadın psikolojisindeki değişiklik­ olan böcek örneklerine,
leri ince ve dikkatli bir biçimde ayrıştırması ve bir cırcırböceğt, kın.kanatlı,
peygamber devesi ve bu çekirge
oğulun babasına karşı zorunlu itaatinin arkasında
gizli kalmış olan korku, yabancılaşma, dargınlık ve re­
de dahildir. Bu tür kitaplar,
Çinlilerin doğayı kendileri
üzerinde aptallaştırıcı bir etki
açısından görme yetenekleri
kabet gibi güçlü bir baskı altında tutulan duyguları
işlemesidir. Gelenekselliğin sonlarına doğru, tasarım- yapmıştı.

Altta: Taşın Öyküsü'nde ince ve
beUrgln bir biçimde özetlenmiş
kadın karakterlerden biri olan
Baochal'nln ("değerU toka")
Duygulu ve anlayışlı bir kız
çarpıcı blr ağaç işlemesi.
kahraman Baoyu'nun ("değerli
olarak o, aile lçl anlaşmayla
yeşim") kansı olmak üzere
seçlllr, ama -onun için üzüc!i blr
biçimde· en derin duyguları
uzun s!iredlr başkasına
yöneliktir.
sal düzyazıda görülen bu canlılık önemlidir, çünkü
Çin'deki sanatların içinde çağdaş Batı'nın meydan
okumasıyla ve verdiği ilhamlarla uzlaşma bakımın­
dan sadece bu alanda gerçek bir zorluk pek görülme­
miştir.
Ekonomik Durgunluk
/ Qing dönemi Çin'inde (az önce yapılan nitelendir­
meyle) varolan kültürel hareketsizlik, niteliği itibariy­
le ekonomik olan çok daha kalıcı bir diğer güçlükle
bütünlenmiştir. Bu, uzun dönemli etkileri bugün bi­
le Çin dünyasının uluslararası piyasayla yakından
ilişki içinde olmayan bölgelerinin ekonomik gelişme­
sini engelleyen "üst-düzeyli denge tuzağı" diye adlan·
dırılan şeydir. Tuzağın temel özellikleri kısaca orta­
ya konulabilir, ancak bu özelliklerin anlatmak iste­
diği durum ile Batı arasında hiçbir koşut tarihsel bağ­
lantı bulunmamasından ötürü, sözkonusu tuzağın so­
nuçlarını ifade etmek zordur. Özet olarak,lçiftçilik ve
su taşımacılığındaki gelenekselliğin sonlarında ger­
çekleşen Çin teknolojik ilerlemesi, yalnızca belli bir
ölçüde çağdaş bilimsel bilgi ve çağdaş sanayi ile üs­
tesinden gelinebilecek güçlükler yüzünden engellen­
mişti. Bu engellenmenin etkileri, ekonominin çi.f!s: i­
lik ve su taşımacılığı dışında kalan sektörlerinde ô.e­
ğişimi engelleyerek, tüketici talebiyle temel madde­
lerin arzını genişletebilecek bir rahatlığı ortadan kal­
dırmaya yönelik olmuştur.
Başka terimlerle söylemek gerekirse, çiftçilik ve su
taşımacılığında, çağdaşlık öncesinde Çin teknolojisi·
nin yüksek bir düzeye ulaşmış olması, gerek işçi, ge­
rek hektar başına düşen üretimi artırmanın hiçbir ko·
lay yolunun artık bulunmaması anlamına geliyordu.
Dolayısıyla da, girişimcilere yeni fırsatlar sunan, bü­
tünleşmiş ama hızla büyüyen pazarların oluşturulma·
sı da son derece güçtü.
Bundan da öteye, (Mançurya hariç} ekonomik an­
lamda yararlanılması mümkün olan tüm ekilebilir
toprakların varolan teknoloji içinde kullanılmaları,
pamuk gibi maddelerin arzının dokuma sanayiinde
bir sanayi devriminin gereklerini karşılayabilecek öl­
çüde genişletilememesi anlamına geliyordu. Emek de,
yüksek düzeyde ticarileşmiş olsa bile, geçimlik düze­
yine çok yakın olarak işleyen bir ekonomi için ucuz­
du. Kast ve toplumsal ve coğrafi hareketliliğe engel
olan siyasal etkenler gerçi bulunmuyordu, ama çift·
çiler için daha üretken olan bir sınır bölgesine göç
etmenin dışında bir seçeneğin olmayışı yüzünden
emek ucuz kalmaktaydı. Bu tür bir göç seçeneğinin
modern çağ öncesindeki son örneği, 1775 ile 1825 yıl­
ları arasında çiftçilik, madencilik ve ticaret alanların­
da sunduğu fırsatlara bağlı olarak nüfusu 3.1 milyon­
dan 6.3'e yükselen Yunnan'dı. Bir bütün olarak ba­
kıldığında, ülke içindeki göçün rahatlatıcılığı, muh·
temelen, yöresel zenginlik odaklarının ve kişisel ta·
lep artışının ortaya çıkışını sınırlayıcı olmuştu. Do­
layısıyla, genelde işverenler, emekten çok hammad·
deler gibi başka faktörlerde ekonomik davranma eği·
limindeydiler. Nihayet, ticari olarak bütünleşmiş Çin
ekonomisinin salt büyüklüğü yüzünden -ki, 18. yüz­
yılda yeryüzünün en büyük ekonomisiydi- emek gü­
cü bakımından bir kıtlık yaratacak ve dolayısıyla da
makinalaşmış yöntemler arayışına neden olacak öl­
çüde yerel veya dışsal bir talep artışının olması güç­
tü. Benzer bir biçimde, Çin ekonomisi, arz yetersizli­
ğinin ithalatla giderilmesindeki güçlüğü ifade ediyor·
du.
İmparatorluk döneminin sonlarında, Çin'de, bir sa­
nayi devrimini başlatabilecek ölçüde elverişli bir ti­
caret sermayesinin bulunduğunu vurgulamak önem­
lidir. Örneğin, dış ticaret tekeli loncasının üyelerinin
herbiri, birkaç milyon ons gümüşten oluşan etkin ser­
mayelere sahiptiler. Burada önemli olan nokta, söz­
konusu sermayedarlar için, sermayelerini yatırarak
üretim araçlarında bir devrifui başlatmayı sağlayacak
k!rlı fırsatların olmayışıdır. Ayrıca, bazı özel malla­
·rın piyasaları da oldukça genişti. Şangay'da üretilen
pamuklu bezler, 1300 kilometre ötede bile satılıyor­
du. Suzhou'lu büyük pamuk toptancıları, her yıl, her
biri 40 Çin ölçüsü uzunluğunda, bir milyondan fazla
top kumaşı piyasaya sürüyorlardı. Benzer açıklama·
lar, Foshan'da üretilen demir eşyalar ve Jingdezhen
porselenleri hakkında da geçerlidir. Çin'deki koşul­
lar altında, tamamen akılcı, kısa vadeli kAr arayışla­
rı bir sanayi devrimini başlatmaya yeterli olsaydı, bu
devrim gerçekleşirdi. Ne Marx, ne Weber, ne Nurkse
ve ne de kalkınma kuramcılarından herhangi biri,
Çin'in içeriden gelişen bir sanayi devrimini gerçek­
leştirmekteki başarısızlığını doyurucu bir biçimde
açıklayabilmişlerdir.
Burada aktarılan karmaşık kuramın kısa ama özlü
özeti karşısında, herhangi bir eleştirmen haklı olarak
bazı sorular ortaya atabilir. Çiftçilik alanında "çağdaş·
lık öncesi" ve "çağdaş" teknolojinin tanımlarını ver­
mek kolay değildir. Makinalaşmış sanayiye dayalı gir­
dilerin ve/veya deneysel ve niceliksel bir bilimin yok­
luğu ya da varlığı, basit ama yararlı bir ölçüttür. Da­
ha özel terimlerle söylenirse, tipik "çağdaş" girdiler,
kimyasal gübreler, bilimsel olarak seçilmiş tohumlar,
betondan, madeni veya plastik boru hatları ile pom­
palama veya çekme amaçları için kullanılan iç tep­
kili motorlardır. Ayrıca, Çin'deki yüksek tohum/ürün
oranları hakkında edinmiş olduğumuz genel izleni·
min kesinlik derecesini de deneysel olarak geçerli kıl­
mak zordur. Elimizde bulunan bölük pörçük kanıt­
lar, bu oranın buğday için, 18. yüzyıl Avrupa'sında­
ki 1 : 5 oranının iki ya da üç katı kadar olduğunu gös­
termektedir. En iyi tekniklerin yaygın olarak kullanıl­
dıkları da, aynı biçimde sorgulanmıştır. Eleştirmen­
lerce belirtilen bazı örneklerde bu açıklamanın, tarım
ve yoğun bir nüfus nedeniyle kaynakların tüketilmesi
biçimini aldığı görülmektedir. Nitekim, otlakların ye­
tersizliği, çoğu kez hayvansal gübrenin gereği gibi kul­
lanılamamasına neden olmuştur. Kanıtlanması her
ne kadar güç olsa da, tarımsal yatırım bakımından
elverişli fırsatların azaldığına yönelik ipuçları, Oing
hanedanı döneminde yeni su-kontrol projelerinin sa­
yısındaki düşüşte ve erozyon ile tarıma elverişli ol·
mayan toprakların dönüşümlü olarak ekilmesi sonu·
cunda ortaya çıkan tuzlanmaya bağlı olarak, yeni ve
sürekli ekilebilir toprakların oluşturulmasına yöne·
lik çok sayıdaki çabanın başarısız kalışında görülmek­
tedir.
Bu belirtilenler, Çin'in 19. yüzyılın ikinci yarısında,
Batı tarafından zorla dışa açılmasını değerlendirece·
ğimiz zemini oluşturmaktadır. Bu dışa açılma olgu­
su, daha sonraları Milliyetçiler ve özellikle de Komü·
nistler döneminde sadece hızlanacak olan -geniş, top·
lumsal anlamda- bir kültürel aşınma, kültürel yozlaş­
ma ve kültürel yoksullaşmaya yol açan yıkım süreci­
ni başlatmıştır. Aynı zamanda, yine bu olgu, bir çık­
mazdan kurtuluş yolu sunmuştur: ekonomik büyü·
meyi geliştirmek için gerekli teknoloji ve dünyanın
geriye kalan bölümündeki piyasalara, düşünce ve sa­
natlara erişebilme olanakları. Bazen acılı, bazen coş·
kunluk verici, hemen her zaman aralıklı yenilgi ve
işgallerin getirdiği aşağılanma ile içiçe geçip karışan
bu durum, hem Çin'de, hem Batı'da, efsaneler ve pro·
paganda ile dolu bir tarih yazımının doğmasına yolaç­
mıştır. Bu durumu ciddi, ama ille de duygusuz olması
gerekmeyen bir bakışla ele almaya çalışacağız.
147
OLAYLARI� AKIŞI

Modem çağlarda Çin'de neler olup bittiğini anlama·

ya çalışırken, son 150 yılın bellibaşlı olaylarını hızla
gözden geçirerek başlamak yararlı olacaktır. Bu olay­
lar, kimi birbiriyle örtüşen on dönemde ele alınabilir.

1 . Çin'in Dışa Açılması

1840'larda ve 1850'lerde Büyük Britanya ve Fransa,
özelolarak yapılmış birkaç liman aracılığıyla Çin'in
serbest dış ticarete açılmasını sağlamak amacıyla an­
cak sınırlı bir kuvvet uygulamışlardı. Bu iki ülke Çin'i,
uluslararası ilişkileri, evrensel hükümranın Çin, di­
ğer ulusların da onun bağımlıları niteliğinde olduğu
haraç sistemine göre değil de, uluslararasında eşit­
lik ilkesine dayalı Avrupa modeline göre yürütmeye
zorlamışlardı. Sonradan yapılan propaganda, (ince bir
cüretkArlıkla) uluslararası eşitliği kuran bu antlaşma·
ları, "eşitsiz antlaşmalar"a [kapitülasyonlara] dönüş·
türdü. Bu terimin kullanılmasını mümkün kılan ze­
·rnın, varılan uzlaşmanın ikincil fakat önemsiz olma­
yan yönlerinden oluşmuştu: batılı güçler Çin'i, Hıris­
tiyan misyonerlerinin yerleşmesine ve ülke içinde Hı­
ristiyanlığı benimsetmelerine, suç işledikleri ileri sü­
rülen yabancıların kendi yurttaşlarınca yürütülen
mahkemelerde yargılanmalarına ve yüzde 5'e yüksel­
tilmiş olan ithal yükümlülüğünü sınırlandırmaya zor­
lamışlardı. Bu zorlamalar içinde, Çinlilerle batılıların
herhangi bir temasta bulunmayacakları varsayımı ka­
bul edilirse, sadece ülke dışı yargı gücü ahlaki ola­
rak haklı görülebilirdi. Bu dönemde Çin'de görülen
davalar, sanıklarla tanıkların (devlet kademelerinde
derece sahibi olanların dışında), alışılagelmiş bir bi­
çimde işkenceye maruz kalmalarını ve masum insan­
ların yargı organınca öldürülmesine yolaçan her
adam öldürme olayının kefareti olarak herh angi bir
kimsenin idam edileceği kuralını içermekteydi.
Çin imparatorluk hükümetinin İngiliz ve Fransız is­
tekleri karşısında uzun süreli bir direniş göstermeme­
sinin nedeni, oldukça kısa bir süre içinde, bu ülkele­
rin amaçlarının toprak elde etmek olmadığını anla­
mış olmasıydı. Dolayısıyla, istekleri kabul etmek ve
bu güçlü yabancıların istikrarın korunmasında çıkar
sahibi olmalarını sağlamak daha güvenlikliydi.
Bir diğer efsaneler kümesi, afyon konusu etrafında
gelişmiştir. 1839-42 ve 1856-60 savaşları, �oğu kez "Af­
yon Savaşla\ı" olarak adlandırılmışlardır ı Daha iyi bir
isim, "Diplomatik Tanınma Savaşları" olacaktır. İn­
gilizlerin Çinlileri afyon tüketmeye (dışarıdan) bir bi­
çimde zorladıkları ve bu savaşların afyon ticaretini
sürdürmeyi sağlama almaya yönelik oldukları yaygın
bir kanıdır. Çin'de afyonun tarihi hakkında yapılacak
kısa bir özetlemenin de göstereceği gibi bu, tümüyle
saçmadır.
Yaklaşık 1600'lere kadar Çinliler afyonu bir uyuş­
turucu olarak kullanmıyorlardı. Afyon, daha çok ağ­
rı kesici olarak alınıyordu; tıpkı, onunla da kendini·
-- ·
zi öldürebileceğiniz, aspirinin, afyonun yerini aldığı üsrre: Afyon içicileri, bu yüzyılın
başında, Şangay'da keyif
19. yüzyıl sonuna kadar Viktorya Çağı İngiltere'sin­ çauyorlar Afyon içimi, hem
de olduğu gibi/Afyon bağımlılığı, Çin'de, 17. yüzyıl Milliyetçiler, hem de Komünist
içinde, tütünü ilaçla karıştırma alışkanlığının yerleş­ Parti tarafından yasaklanmışur.
mesiyle yaygınlaşmaya başladı. Afyon üretimi ve ti­
caret ile ilgili ilk ferman, afyonun ithalinden çok ön­
ceye, 1729'a dek uzanmaktadır. 18. yüzyılın ikinci ya­
rısında batılılar, yüksek nitelikli Hint afyonunu piya­
sanın üst tabakasına satmak üzere Çin uyuşturucu
ticaret şebekesiyle kıyı ötesi bağlantılar kurmaya baş­
lamışlardı. Kısa bir zaman sonra Felemenk Doğu Hint
bölgelerine (yasadışı yollarla) Hint afyonu gönderen
Çinli tüccarlara da rastlanıyordu.yÇin'e afyon ithali
ilk kez 1 800'de kesinlikle yasaklandı; ancak, bu alış­
verişi engellemeye yönelik imparatorluk fermanların­
da açıkça görüldüğü üzere, 1830'larda bile, afyon it­
haline karşı açılmış olan kampanyada Çin devleti, da­
ima, bütün zamanlarda gerçekleşen ithalattan daha
büyük ölçekli olan iç üretimi durdurmakla daha ya­
kından ilgilenmişti-1
Afyonla ilgili diğer iki efsane, afyon bedelinin öden­
mesi için Çin ekonomisinden büyük miktarlarda gü­
müşün dışarıya çekildiği ve bu maddenin ulusal sağ­
lık bakımından ciddi ölçülerde tehlikeli olduğudur.
Batılılar, (açıkça ve yasal olarak bu işle uğraşmasa­
lar da) afyona, Çin'e satabilecekleri bir mal olarak bü­
yük değer veriyorlardı, çünkü Çinlilerin diğer batılı
mallara olan talepleri, bu konudaki ticaret arzuları­
nı engelleyici ölçüde düşüktü. Bir miktar gümüşün
Hindistan'a aktığı kuşkusuzdur, ancak bunun büyük
bir bölümü, Çin ihraç mallarının satın alınmasıyla ge-

1 48
 LJT11>rgdo,t!rntı0ıgası 185t 110"
T11>rg cllnmı tıOıgesı. 11JQ

-- Topıng lcuıoy selt<, 1851·55

-- Sh· Dik�'"" ,.ı,.,, 1857�

� N�merke:tıoıgts 1�
\
{Sill Nı., ııtt...,.aı ndan l'>ltren bölge 161'�!
-- �' •)ll't.Yı• r.·... ıwıaııır·
LJ KB !ı.ıtı.N1 "'1Pet.rDM ....., ooıo-
1116>57
LJMolo l)J<ll'l'llSndan -·.en lııll;ıt 1g;().'2
LJ Y1.ı�"ln vt Sıctıuıwı 14Jstj'Tlan ıy»Jıırrnt.. �aı
- b!igt 1116>7•

o kJltıbl'J Muslu'Mı •t•••·n.ı•..ıaı

l1kııtnen Döıge 11163-7•

� Toy.'M dl<ı J).ı11<l'l etc /eneo !>Ogt

J.. Tr..ı voyı �ldm dıQI' 9Z' �
1862�

19. yuzyıl ortasındaki

ayaklanmalar
Qing hanedanının 19. yüzyıl
ortasında çökmemiş olması
hayret vericidir. Mançurya ve
Tibet'! dışarıda bırakırsak,
imparatorluğun yaklaşık yarısı
1850'lerle 1870'lerin başı
arasında şu veya bu tür bır
isyandan etkllerun.işti. Mançuıı
varlıklarını koruyabilmişlerdır
çünkü, herşeyden önce

harekete geçmişlerdi ve çoğu k·

düşmanları farklı güdülerle

de çabalarını birleştirmekte
başarısız kalmışlardı. Du
Wenxlu'nun Dali'deki İslamcı
ayrılıkçılı�ı, Mlao halkının
kabilesel kızgınlığı, Kml
Turbanların Guangdong'dakı
gizli örgüt faaliyetleri ve
Şangay'daki Xüçuk Kılıç Derneğı
aşağı Yangzi vadisinde, Taıping
Tlanguo'nun Hıristiyan·
Xonfuçyusçu utopyacılığı
("Buy(lk Barışın Göksel Krallığı")
ve Huai bölgesinde mevsimsel
olarak çapulculuk yapan :-<lan \

IIr'\
hayduttan -belli başlı aktörlerin
bazılarını belirtmek gerekirse
birleşmiş bir muhalefeti
surdurmek bakımından çok az
ortak noktaya sahip

GUNEY ÇIN DEN/zl

bulunuyorlardı. Ayaklanmalar
c>çe· 1. 13 500 000
kendi içlerinde de çatışma
yaratmıştı -özel!Jkle de
M(lsluman'a karşı Müsluman.
Taiplng'e karşı Talplng gibi.
Taiplng "krallar"ından bi:i ola ı I ! , •

Shl Dakai'nln Batı'ya doğru, Çıı

Kom(lnlstlerlnln Büy(lk

rt}l' donmuştü. Yenı Dünya gümüşünun çın·e akışı­ 2.

YürüyQş'ünü önceleyen bır
sefere çıkması, Talping önderlerı
arasındaki anlaşmazlıkların bir nı 16. yüzyılın sonlarından başlayarak tersine çevi­
sonucuydu ve -daha sonraki
benzerinin aksine· felaketle ren bir gümüş azalması olduğu izlenimi, muhteme­
sonuçlandı. len, bakır paraların gümüş karşısındaki iç değişim de­
ğerlerinin kötüleşmesinden kaynaklanıyordu. Budu­
rumun, o dönemde hükümetin bakır paraların saf­
lığını bozması ve değerlerini düşürmesinin bir yan
ürünü olduğu artık ortaya konulmuştur.
Son olarak, ham afyonun, yoğunlaştırılmış olan öl­
dürücü türevlerinin aksine, sağlık üzerinde, en kötü
etkilerinden biri kabızlık olan, orta derecede zararlı
olduğunu söylemek gerekmektedir. Birçok afyon ba·
ğımlısı (bazı üst düzeydeki memurlar gibi), geç yaşlı­
lık dönemlerine kadar görevlerini sürdürmüşlerdir;
Birleşik Devletler'deki afyon kullanan Çinli demiryolu
işçileri işlerinde viski bağımlısı İrlandalı göçmenler­
den daha başarılı olmuşlardır. Afyonun en belli baş­
lı hasan, yeterince parası olmayan aile bütçelerine ol­
�
muştur. Özetl afyon, Çinlilerle yabancılar arasında­
ki ilişkilerde Öir huzursuzluk kaynağıydı, bir temel
savaş nedeni değildi, tarihsel önemi de abartılmıştır.
Yuzyıl ürtdı.ı Savaşları
1850'lerin başından 1870'lerin ortalarına kadar
imparatorluk, büyük ölçüde birbirleriyle bağlantılı ol·
mayan isyanlarla yaralanmıştı. Bu isyanların büyük
bölümü, merkezi hükümet yanında savaşan, ama
onun denetimine sıkı sıkıya bağlı olmayan yöresel or­
dular tarafından bastırılmıştır. Bu orduların kazan·
dıkları zaferlerde önemli olan etkenlerden biri de, on·
!arın Batı'dan ithal edilmiş veya batılı modellerin tak­
litleri olarak yapılmış ateşli silahlar kullanmaları, kar·
şılarındakilerin ise bundan yoksun bulunmalarıydı.
Bu ayaklanmalar arasında en tehlikeli olanı, Hong
Xiquan'ın önderlik ettiği Göksel Büyük Barış Ülkesi
veya Taiping Tianguo idi. Bu hareket, gücünün doru­
ğundayken, 1853'ten 1864'e kadar, aşağı Yangzi va­
disinin büyük bölümünü işgal etmişti ki, buradaki yö­
netimini "Göksel Başkent" Tianjing'ten (bugünkü
Nanjing) yürütmekteydi. Taiping hareketi, birkaç ba­
kımdan, Çin Komünist hareketinin bir ön biçimiydi.
Taiping hareketinin önderleri, kendilerine kutsal bir
vahiy yoluyla indiğini öne sürdükleri ve hem inaıır
 100" 110"
�

(
, ( ()> ,ı \
(� �
Baykal G
l fi
I

J
/ Moğollar
+

Meıtttle•
(' �
/

\
..
B�iG
�

\
/
/
/ Naymanlar. 1
Kerıjit.
Karakuru""+
(Helrı)
•

r
1
/
1
\
�.. ' ·�
I
ıt:' "
ı re..�
� +o

Kuctıa
'"""' •sıa
/
Uygurlar rıırtıı
/
, Khııf1ıct 0 <>
� ı
/
......
- - -- --- --
.... _
Eızına
..... , (Jı>ıqn)
•

<<ı>G
'
�
�r Oıı;ı.. IW}IJ
••
�
O!i-ııı.ı J Statıou"""
Pe.,, / ,�
... - ""\
....
laıgı!Qı
(EıoıU)
�� ıwı-ı
...

...
M47

ı;..g...,, G
Xnng + Gl/ılıan
f5w1u)
l.whıu
,� ı .
YIP

Gongı:tııng
(longıcı) �
Tacıılw Onıl'Ou " .
(l..ıntwl) (TlanslU) Xi'an
Nnl1eng
(H#lıl'OnO)
TiBET Anlq ...

Y8f!fP'
Xırdu

l
c�

r.rl
/
/

r
c Songpan
SICHUAN )
o Che
rıgOO
/ ....

• \\\Jmeng
-G
• 2hıouıg
HUNAN JIANGXI
GUIZHOU
o Anstuı FUJIAN
{l(ııımrq)..
""""
GUANGOONG ---
»-------- -
- ---------
- ------
�
M IA N
1197 1ıoQoı � ANNAM
ı ıeş ..... .....
:"\L..
 lara kişisel bir kurtuluş, hem de daha iyi bir toplum­
lallmi,Jet'l.D JllJlhtı sal düzen vaadeden yeni bir ideolojiyi yerleştirmeye
lalAmtyet Çin'e iki yoldan geldi.
Güneydotu Aıya'dan deniz yoluyla çalışıyorlardı. Bu ideoloji, Zhou'nun Dinsel Tören Ku­

ı 4. yüzyılda, kıyıdaki Pujlan

geleni, bqlaneıçta daha Onemllydi.
lgealnde bulunan Müslüman
cemaatlerinin büyüklütü ve Mlng
latilUı kartl8ındakt direnişleri,
muhtemelen, Mlng hanedanının
kurucuaunun neden Denbctlik Yasağı
koyduğunu açıklayacak nedenlerden
biridir. Muhtemelen, bu ktfl, böylece
buradakilerle ülke clıfındakt
dtndqlan arasındaki bağlantıyı
keseceğini umuyordu. Müslüman
kuzeybatıdan kara yoluyla gelen
ikinci akım, daha kalıcı bir Onem
kazandı. tık evrelerinde bu akım,
,... olarak, din de81ft1rmekten çok,
Motol hanedanının eıemenllğl
ıılı
tında, lnsanlann ·tüccarlann,
ukerlerln ve memurların· fizik
bakımından yer değlftlrmelerinln
1 sonucuydu. Bu, bu akımın ticaret
yolları Ozerinde ve güneybatı ucu
gibi ıanp yörelerde yayılmasını
açıklamaktadır. Hatta, Ming
hanedanı altında, güvenlikleri
bakımından, kuzeybatıdaki
rallan'nın ütopik Konfüçyusçuluğu ile Hong Xiquan'­
ın bir misyoner risalesinden bulup çıkardığı Eski Ahit
Hıristiyanlığının bir karışımıydı. Savunulan, ama
muhtemelen hiçbir zaman uygulamaya konulama­
yan toplumsal ülküsü, her biri kendi kilisesine ve de­
polarına sahip bulunan ve dinsel bir önderlik altın­
da toplanmış küçük kırsal topluluklar etrafında ku­
rulmuş olan bir dinsel kollektivizmdi. En çarpıcı ve
anlamlı kaygısı, "iblisler" olarak adlandırdığı şeyin,
yani geleneksel Çin halk dininin ortadan kaldırma­
sıydı.
Modern çağlardan önce, her Çin topluluğunun ya­
şamı, topluluğun tanrılardan ve ruhlardan meydana
gelen bir dolaşık dünya ile olan ilişkilerini düzenle­
yen dinsel tören kuralları bütünlüğünce örülmüştü.
Küçük aile grupları ortaklaşa tütsü yakarak, daha bü­
yük gruplar ise kutlama, adak adama ve arınma şen­
likleriyle birbirlerine kenetlenirlerdi. Toplumsal za­
man, yıl boyunca bu tür vesilelere ve şanlı ve şans­

\
Müalüman cemaatlerinin sız günlere bölünmüştü. Bir anlamda topluluğun hiz­
hükümetten edindikleri tehdit, iç
bOlgelerde bazı zorunlu yerleşimlere metkarları olan Tanrılarla ve insan ahlakı ile toplu­
yol açmıştı. munun ötesinde özgürlüğe erişmiş bulunan ölümsüz­
Haritada, Moğollann egemenliğindeki
yı bOlgeleriyle kuzeybatı Çln'de
lerle dolu toplu dua usülü imgesi, topluluğa ait efsa­
sonraki dönemlerden çok daha fazla nevi öyküler, şarkılar ve tiyatro, genel düşünüşü ege­
bir dinsel çetlılillk olduğu açıkça menliği altında tutardı. Köylerde ve kentlerdeki ma­
görülmektedir. Varlığını sürdürmeyi
baf8ran lıl4mlyetin yanında, ikisi de
hallelerde toplumsal yaşamın merkezleri, çoğunluk­
Qinı döneminde tümüyle yokolmuş la, kırmızı sütunları, parlak kiremitli çatıları, boyan­
bulunan Naaturl Hırlstlyanlığı ve
mış ve heykelciklerle bezenmiş kirişleri ve belirli dö­
Yahudilik de vardı.
lsl.4mlyet'ln yayılışı, aynı zamanda, nemlerde dışarıya çıkartılarak kendi ruhsal hüküm
• • ça8dq Çin bakımından da bazı bölgelerinde, topluluk eşliğinde dolaştırılan heykel­
Onemll sonuçlar doğurmuştu. Hem
J8. ve hem de ı9. yüzyılda Han
leriyle görkemli tapınaklardan meydana geliyordu.
yOnettmlne karşı Müslüman Burada sözkonusu olan, bütün topluluğu kucaklamış
ayaklanmaları vardı. (sayfa 4 ı ve olması nedeniyle, ayrı bir örgütlenmesi ve ruh med­
ı49'dakt haritalara bakınız.)
yumları ile (soru soranlara cevap veren) onların yö­
" -kadar Pekln'le anlaşmazlığın odak
Kuzeybatıda bu din, lıt14 bir ölçüye
neticileri, daha geniş ölçekli törenleri yöneten Taocu
noktaaı olarak lflev görmektedir,
ritüel ustaları olsa bile, batılı anlamda ruhban sınıfı
SARI DEN İZ
ancak laik eğitim, bu dinin gençler
nezdtndekl çekiciliğini ortadan bulunmayan bir dindi.
kaldırmakta gibidır. Hong Xiuquan'ın ilk kamusal eylemleri bu dine sal­
dırmak ve Konfüçyusçu ahlak anlayışıyla yüklü bir
tektanrıcılığı telkin etmek olmuştu. Bu kişinin ilk ya­
zıları evlat itaatkarlığını, toplumsal uyumu ve tiyat­

c::JMoOo1 ı�10ı1uou 14. )WYll b8f

ro gösterileri, kumar ve fahişelik gibi kötülüklere tüm­

LJMOf19 lllPI�. 1580

den karşı çıkmayı vurgulamaktaydı. İzleyicileri (ol­

�llr d6nemtıde İslWlftı'*"" bcllge

dukça anlaşılır nedenlerden ötürü) komşularıyla sü­
rekli ·çatışma halinde yaşamlarını sürdürmüşlerdi.
Mıng dOntmuıde latarrı ıopiı.Mıann" zorunlu JSJ<inı
Yetkililerin baskı ve kuşkuları sertleştikçe gerçekten
MoOo11t dOnemnde Muslümen ıUccaıtaıın 1.caıet ıoıu başkaldırmak zorunda kalmışlardı. Bir keresinde, kıs­
't 1kJOo4at dOntrNnde Sudızrrı'ın blb �nın men iktidarı ele aldıklarında, yönettikleri bölgelerdeki
• MoOolar dOnemnde llnınmıı 0""9rlet buıu'\ln
be*ı :ıeşı, isıam ıopıutuO<ı
birçok tapınak ve manastırı yerle bir etmişlerdi bu,
• MOOOllr dılntrNndt ltla<n ioplJtJOu
Avrupa'da kilise ve katedrallerin tahrip edilmesine
....,.,o • Mq)oillr d6nemtıde """""8i ısıaın ıoplulullu
benzetilebilecek bir kültürel yıkımdı. Taipingler, ay­
•

Mo\)clllr d6nemtıde lüiUITllllle<lı � OldUOu ke1ll

rıca, kadınlara tanıdıkları toplumsal özgürlük ve yi­

Mıng dılnell'lnde ıtnı lsıarn lal>l"'-'Ou

ne kadınlara verdikleri toprak sahibi olma hakkı gi­
I bi, en azından kuramsal eşitlik bakımından devrim­
llıng dOnerntıde Mtemtl .,.,, lsll'Tl lopU"!lu
ıt l'; r/'.J\l ciydiler.
V-; Hı"tt MoOoia' dOntmnde tfut"1 l!ırıstyaı ıoııhAUOu
1ıı11.,_,_ .�
+
1859'dan sonra, Taiping Başbakanı Hong Ren'gan,
� dOnem'1lde """""'* �ast.ın H<.sfryan !opl..l'i)u
�) o
•

MoOoia' ya dl Mıng dılntmındt Y...,udi tcpU..ıOu

Hong Kong'daki batılılardan öğrendiklerine dayalı çok

�
yönlü bir ekonomik çağdaşlaşma programı oluştur­
• Teng d6rıenMıde Yah.ıdı lopiliUOu du. Toprak üzerindeki mülkiyetin ortaklaşa olması­
<> Teng ılOneıMdt Manokell! ıoıııuıu< na yönelik proje gibi gerçekleştirilmekten uzak kalan
• MoOol � önerileri, bankaları, demiryollarını, gazeteleri, posta­
o d<Otr •en!leı haneleri, gizli oyu, icatlara patent vermeyi, alkollü iç­
Uygurlar 1ıa1>11e kilerin yasaklanmasını, falcılığın ortadan kaldırılma­
sını içeriyordu, çünkü yer altındaki minerallerin kar
Olçelc 1: 14 000 000 amaçlı olarak çıkarılmasını ve bir gizli polisin oluş­
600 •rrı turulmasını engellemeyi hedefliyorlardı.
Taiping isyanı ile yüzyıl ortasında başgösteren di­
<IOO mıl
ğer ayaklanmaların yenilgiye uğraması, ancak büyük

151
güçlükler göze alınarak gerçekleştirilebilmişti.. Kurulu Boksörlerin kökenleri, 1898-1900 çıkmıştı. Bunlar, sırasıyla doğuya coğrafi ilişkisini göstermektedir.
1898-1900'ün Hıristlyan ve ve kuzeye doğru llerleyerek Harita ayrıca, bu hareketin
düzen, y*ılmanın eşiğinden dönebilmesini, muhte­ yabancı aleyhtarı Boksör karşılaşıp birleştiler. bölgedeki diğer Hırlstlyan ve
melen, en sınırlı ekonomik toplumsal ve siyasal ye­ Hareketi, coğrafi bakımdan ayrı Hartta, Boksör Hareketinin Bilyük yabancı aleyhtarı, hemen hemen
iki blleşenln sonucudur. Kanal'la olan yakın tltntislni ve çağdaş hareketlerden mekAnsal
nilikler karşısında bile Saray'ın 1870'lerle 1880'lerde
y Bunlardan birı -Boksör yanlısı bu hareketin en kalabalık olarak ayrı oluşunu da
takındığı ihti atlı tavra borçlu bulunmaktadır. Bu­ yerel milis güçleri- Huang Hınstlyan (misyonlar çevresinde) vurgulamaktadır.
nunla birlikte, teknik alanda çağdaşlaşma konusun­ Nehri'nln kuzeyinde etkindi ve yabancı (anlaşma
Diğeri -Büyük Kılıç Derneği ıse limanlarında) varlığının
da tartışmalar sürmekteydi. Taiping'lerin yok edilme· \-ıunıın günevınde ortava h•ılundu�u bölgelerle olan ı.avıf
!eriyle sonuçlanan sürecin mimarlarından biri olan
Li Hongzhang, 1865'te imparatora şunları söylemiş·
ti: "Batılı makinalar, insanların gündelik yaşamların
da kullanacakları, çiftçilik, dokumacılık, baskı ve kap
kacak yapımı ile ilgili araç gereçleri üretebilmektedir
Bu makinalar sadece silah yapımı için değildir. Hay· r
ret uyandıran nokta, bu makinaların suyu ve ateşi,

I
emeği ve maddi kaynakları korumak üzere kullanıl·
malarıdır." Ancak, kendisine, Woren gibi, "devletin I
temel politikası insanların zihinlerini geliştirmektir.
teknikleri değil" diye konuşan muhafazakarlar tara·
fından karşı çıkılmıştı.

3 . Kurumsal Reform İçin Kışkırtmalar

Annam'ın 1880'lerde Fransızlar tarafından ele ge­
çirilmesi ve Tayvan'ın 1945'e kadar elden çıkmasına
yolaçacak olan 1894-95 savaşında Japonya'nın Çin'i
hızlı bir yenilgiye uğratması, kurumsal reformlara yö­
nelik önerilerde bir artış yaratmıştıı Bu önerilerin ge
risinde yatan hedef, ülke içi iletişimin (tong) daha yük­
sek bir düzeye ulaştırılması ve böylelikle yönetenlerle
yönetilenler arasında karşılıklı destek ve sempatinin
artırılmasıydı. Bu öneriler, ilk olarak, Dr. He Kai gibi,
batılılarla içiçe yaşayan Çinliler ve siyasetle ilgili ya­
bancılar tarafından ortaya atılmış, ancak bir anda, da­
ha genç memurlarca üstlenilmişti. Bu genç memur­
lar grubunun temsilcisi olan Chen Zhi'nin, kuşkula­
rı bertaraf etmek üzere bilinçli olarak düzenlenmiş
bulunan, İnsan İlişkilerinde Hiç Degi.şmeyen ögenin
Kitabı başlığını taşıyan yapıtında ortaya koymuş oldu­
ğu reform önerilen bizzat imparator tarafından incelen­
miştir. Reformcuların temel istekleri, yazılı hale getiril­ S H A N D O N
miş bir hukuk, seçimle işbaşına gelen yerel yöneticiler
ve danışma meclisleıi, bir ulusal parlamento ve "sayı­
sız insanı tek bir zihniyet içinde toplamaktan daha iyi
bir şey olmadığı" için devlet denetimine tabi olan ga­
zetelerdi.
1 Karmaşık bir birleşim olan çağdaş Çin milliyetçiliğinin
Ô içimlenmeye başladığı tarih 1890'lardır. En eski akım,
çağdaşlık öncesi bir kültürel evrenselcilikti. Bu akı­
mın taşıdığı belirsizlikler, hem "Çin İmparatorluğu ...
hem de "Bütün Dünya" anlamına gelebilen Çin deyi­
mi "Gökyüzünün Altındaki Herşey" {tianxia} ile ifade
edilmekteydi. Çin'in insanlıkla, elbette en iyisinden
uygarlaşmış insanlıkla aynı şey olduğu yaygın bir
duyguydu. Dolayısıyla, insanlığın kaderi, hemen he­
men, Çin kültürünün ve hatta (hiç de aynı şey olma­
yan) Çinli ırkının kaderiyle eşanlamlı kabul ediliyor­ 'ı
du. İşin başlangıcında bu, değişimin önünde bir en­
'
\
\
geldi. 1860'larda Pekin'de bulunan İngiliz Elçisi Al­

"-\
�
ceck, Çinliler için, "ırklarıyla ve tüm yabancı uluslar A N G S U
karşısında, uygarlık adına gerçek bir üstünlük olarak
düşündükleri her şeyleriyle gurur duyan" insanlar sö­
\
zünü kullanmıştı.
lı890'larda bu akım, o tarihlerde moda olan "Top­
lumsal Devrimcilikten ödünç alınan bir fikir olarak,
uluslararası yaşam mücadelesi karşısında giderek bü­ ......
'-,
yüyen bir ilgiyle yer değiştiriyordu. Bu yeni ilginin
merkezinde Çin'in de, diğer birçokları gibi bir ulus­ \ '-

\_'-' ).
)
devlet olduğu ve bir anlamda düşmanlar arasında bir
ölüm-kalım mücadelesi vermekte olduğunun farkına olçek ı 4 ooo ooo
o
l
varılması yeralıyordul Bu fikrin tipik ifadesi, Huxley,
Adam Smith ve John Stuart Mill'i Çince'ye çeviren Yan 100 n>I r
./
Fu tarafından, 1900'de ortaya konulmuştu: \.
152
sagda.. imparatoriçe Clxi, saraylı
hanımlar ve baş haremağası ile
birlikte
CJ llo&sOr yanlısı moıwı OC)lgt
EJ Buyiıl<Klıı; OemaQ, ı896-97
o ,., OC)lge$, 1892-"'
1: : ::.j Hınst� aleytıtar propııgaıda
-- ı.ıca 1ıareııe1.1en 1a1900
r;ı-:-:ı BoUoılef'den Olmayan ayaldanma
L!.L....J Oaı<-llay$ 1899
� Yztıou Hr'51iıan ılly!ıtlt> rınıceı.
Ocai-lie.zı'll! 1811>
� Jimo Hırıstyarı aley1Uıı hareieli
l.:.!!.!.!I ljw. 1899
Amin ....,, 9l48n llaye-i!IZ ran 1899
r---,
l---
Rizhao yabancı lltytı1aıı hareketler
1 999
.;-l
r.;:-;- Geom denwyolu alay'lları ha•el<etlen
l!.!!!:J '999
CJ �n taaıiy<tle<ı AQustosı899-
*
11..ı-Hamn 1900
ııc..oıtor'fl laaô-,et "*"-'•
� BobOr �. llart 1900
� llobOr �- Teıımız 1900 :ıeşirı
Slıandoııg'dllo Hrıstiyan tııplJfuO;J
<IOO'dln daha iZ
• a
.....,.. hıııan, _ yııbaneılra
SOZıetıneylt -rnış b6lge
Cehaletin üstesinden gelebilmek için, en bü­
yük çabamızı bilgi arayışına yöneltmeliyiz. Bu
bilginin Çinli ya da batılı, eski ya da yeni olup
olmadığını sormaya vaktimiz yoktur. Ataları­
mızdan kökenlense de, yönetici ve öğretmen­
lerimizin yetkisine dayansa da, eğer bir yol ce­
halete ve dolayısıyla yoksulluk ve güçsüzlüğe
götürüyorsa . . . onu bir kenara itmeliyiz. Barbar­
lardan ve vahşi yaratıklardan çıksa bile, bir di­
ğer yol cehaletin üstesinden gelmekte etkiliy­
se ve dolayısıyla yoksulluk ve güçsüzlüğümü­
zü tedavi etmeye yönelikse, onu taklit etmeli­
yiz.
Bir ölüm-kalım mücadelesi olaratl,.u_yeni milliyet­
çilik anlayışının etkinlikle ilk ortaya çıkışı, muhteme­
len, 1894-95'teki Japon yeİiilgisinin ardından Pekin'­
de sınava giren adaylardan kitle halinde bir protesto
gösterisi yaptıkları zaman alt düzeyde bir memur olan
Kang Y ouwei'nin derlediği manifesto ile gerçekleşmiş­
ti. Kang Y ouwei, ağır bir dille, şu gözlemde bulunmuş­
t u: "Yeryüzünde parçalanmış bir kiremite benzeme­
yen hiçbir muhafazakar ülke yoktur." Onun betim­
lemesine göre, İngilizlerin egemenliği altındaki Hin­
distan, "üretken yerlilerin sığır veya at gibi muame­
le gördüğü" bir ülkeydi. JS_ang Y ouwei, imparatorun
cariyelerinin öğretmeni Wen Tingshi ile birlikte, Na­
sıl Güçlü Olunacağını İnceleme Demeği'ni kurmuş ve
bu da, çok geçmeden, çağdaş siyasal partilerin öncü­
leri niteliğinde olan "inceleme dernekleri"nin yaygın­
laşmalarına yolaçmıştı.
Aslında Kang, 1898'de imparatorun özel danışma­
nı olmuş ve deneyimsiz bir ateşli reformcunun son
derece aceleci etkisi altında sayısız reformlara yönel­
,
miştir, Bu reformların önemli olanları arasında ka­
mu hizmeti sınav sisteminin çağdaşlaştırılma � ­
netim yapısının işlevsel temellere göre ussallaştırıl­
ması, eğitimde müfredat programının güncelleştiril­
mesi ve demokratikleşmeye yönelik bir başlangıç ku­
ralı yeralıyordu. Bu "demokrasi"nin meşrulaştırılma­
sında başvurulan şey, insanların hak sahibi olmala­
rı değil fakat, demokrasinin, örgütlü bir birlik aracı­
lığıyla ulusal güç yaratmaya yönelik oluşuydu. Che
Zhi'nin sözleriyle, "Bir şey önerildiğinde, üzerinde çok
fazla konuşulmaz ve bu önerinin uygulanmasında
herhangi bir savsaklama olmaz. Bu, bedenin, her duy­
guyu güçlü bir siper yaratacak biçimde birleştiren tek
yürek ve tek davranış biçimi ile kolu, koly_ n da par­
maklan kontrol altında tutmasına benzer." Üç aydan
biraz daha fazla bir süre sonra, Kang Youwei ve ar-
kadaşları, Dul İmparatoriçe Cixi, hendesi Ronglu ve
başkent yakınlarındaki bir orduya hakim bir durum­
da bulunan yüksek rütbeli bir memur olan Yuan Shi­
kai'nin önderlik ettiği muhafazakar bir hükümet dar­
besiyle iktidardan düşürüldüler. l
4. Aşın Muhafazakarlık
Çağdaş Çin milliyetçiliğinin üçüncü öğesi, Çinli ol­
mayan her şeye karşı yabancı korkusuyla birleşmiş
bir biçimde rahatsızlık duyulmasıdır. jeolojik benzet­
memize devam edersek, bunu dönem dönem bir üst
katmana geçmek için kendini zorlayan, kısa ömürlü,
fakat yüzeyde yara gibi duran taş katmanlar ve ka­
yalar biçiminde kalıcılık kazanarak soğumadan ön­
ce, şiddetli tahrip edici etkiler yapan duygusal bir lav
püskürmesi diye düşünebiliriz. Bu duygunun klasik
örneği, 1 899 ve 1900 yıllarında başgösteren Boksör
Ayaklanması'nda görülmüştür.
Bu ayaklanmanın halk içindeki kökleri, asıl kurban­
larını Çinli Hıristiyanların ve Hıristiyanlığa inandık­
ları ileri sürülenlerin oluşturduğu, Hıristiyanlık aleyh­
tarı iki hareketin birleşmesinde bulunuyordu. Bu iki
ti
hareke geleneksel dinin tiyatro havası içinde, can
almayı ve kendilerinin saldırılardan yaralanmayacak­
ları savlarını da içeren askerlik sanatlarını uygulamış­
lar ve yandaşlarının büyük bir bölümünü yirmi ya­
şın altındaki gençlerden sağlamışlardı.! Ayaklanma,
esas olarak, o tarihte ciddi bir ekonomik çöküntüyü
yaşayan ve yerlerinden edilmiş, toplumsal konumla­
rını yitirmiş insanlarla dolu olan Büyük Kanal'ın ku­
zey kıyılarına denk düşen oldukça sınırlı bir bölgede
etkili olmuştu.\ Bu ayaklanma, bir ölçüye kadar, ya­
bancılarla uzlaşma politikasını hiçbir zaman benim­
sememiş olan bir avuç aşırı muhafazakar yerel yöne­
tici tarafından teşvik görmüştü. Bu teşvikçilerin en
önemlileri, 1890'ların ortalarında Shandong eyaleti­
nin valisi olan Li Bingheng ile 1898 ve 1899'da vali
olan Y u xian'dı. Ancak, hareket bir kez başladıktan
sonra, bu insanların herhangi bir denetimi de kalma­
mıştı ve ayaklanma, memurların dikkate alınmadığı
kendilerine kötü davranıldığı, eziyet gördüğü ve hat­
ta öldürüldüğü bir tür çılgın siyasal şenliğin özellik­
lerini kazanmıştı.
Boksör hareketi, kötü kaderin yaratıcıları olarak gör­
düğü insanları öldürmeye çalışması bakımından bir
program niteliğindeydi. Pekin'de asılan bir afiş, bu
harekette etkili olan tavırları şöyle ifade etmektedir:
Doğa üstü güçlerin yardım ettiği Boksörler. . .
Kılıç oyunu yapan bir Boksör'ü
���-�:C-?
görüntüleyen çağdaş bir çizimin
uygulaması. Boksör askeri
v
sanatlan hakkında bol miktarda
::-,
;.-y- ·
gösteri yapılıyor ve uzmanlar, ,
!'\''
bOyOlerinln onları bıçaklar ve
kurşunlardan etkilenmemelerını '\
sağladığına inanıyorlardı
- ;�,/· "._
\
Ustalar, çoğu kez, asker!
ffi;i�
egzersl:r.lere başlamadan önce
mQridlerlnln hlpnotlk bir trans �·· . ·\
durumuna geçmelerini
•
lstlyorlardı ve bazen de
' "
kendilerinin savaş tanrısı Guaı,dı
gibi tanrısal varlıklar tarafından '
. ---
•
sahlplenlldiklerinl ileri
/"\.
sOrilyorlardı.
(\-;;-r\ �'·-"'�\�\
,
\
.>-.,
� 'e,,
.,,
1 53
 sadece şeytanların (yani Hıristiyanlarla yaban­
cıların) Kuzey Çin ovasını belaya sokmaları yü­
zünden ayaklanmıştır. Bu şeytanlar, insanla­
rı, Gök'e zorla el koymak anlamına gelen Hı­
ristiyanlığa inanmaya zorlamışlardır. Tanrıla­
ra ya da Budalara karşı saygısızlardır ve atala­
rını unutmuşlardır. Bu insanlar insani ilişki­
lerde herhangi bir ilkeye sahip değillerdir ...
Yağmur yağmamaktadır. Toprak kurumuştur.
Bunların hepsinin oluş nedeni, Hıristiyan kili­
selerinin Gök'ün işleyişini engellemeleridir.
Tanrılar kızgın, ölümsüzler dargındır ... Şeytan­
lardan kurtulmak istiyorsanız çok fazla çaba
sarfetmenize gerek yoktur. Demiryollarını sö­
kün! Büyük buharlı gemileri yıkın!.. Şeytanlar
bir kez kılıçtan geçirildikten sonra, büyük Qing
hanedanı barış içinde hüküm sürecektir.
Bu ve evrensel olarak varoldukları düşünülen ca·
suslar gibi diğer korkular, "şeytanlar" temizlenir ve
Boksörlerin dinsel tören kurallarına uyulursa, bir an­
da, sanki bir büyü sonucunda ortaya çıkacağına ina­
nılan bir yeniden kuruluş ve refah düşüncesi ile den­
gelenmekteydi.
Bu dönemdeki birçok muhafazakar memur, daha
sonraları çok geniş uzantıları olan değişiklikleri ön­
lemenin bir yolu olarak, özellikle askeri konularda,
oldukça sınırlı bir batılılaşma programını destekliyor­
lardı. Boksörler'in yabancı aleyhtarlığı, çoğunlukla
pratik yönetim deneyimi az olan ve bu ölçüdeki bir
batılılaşmayı bile gereksiz gören memurlardan olu­
şan küçük bir aşırı muhafazakar grup için çekici ge­
liyordu. Bunlar, uygun bir biçimde denetim altında
tutulduğunda ve güçlendirilmiş bir ideolojik bilinç
ile, kitlelerin iradi gücünün yabancıları tümüyle dı­
şarı atmakta ve anlaşmalarla kurulan limanlardan ve
Hıristiyanlıktan kurtulmakta kullanılabileceğine
inanmışlardı. Yuxian, "Ülkemiz sürekli geriliyor, çün­
kü halkın iradesi geliştirilmiyor" diye konuşuyordu. İç Üretimin 1914·18 ve 1931-36 arasında Çin'dekl Dağılım Yüzdesi, büyüme hızı esas alınarak
Veliahtın öğretmeni Tanji, "haklı öfke bilinci, kötü sektörlere göre derecelendlrilmtştir.

muameleleri bastırmaya yeterlidir" görüşünden ya­ Ürün Gayrisafi iç Endeks

(ı933 yuan'ıyla milyar olarak) "Üretlmln Yüzdesı (1914·18- 100)
naydı. Taht, "kitlelerin iradesi"nden bir tür siper gi­
bi söz ediyordu. Bazıları, hurafelere dayanan şeyleri 1914-18 1931-36 1914-18 1931-36
ussallaştırmaya çalışıyordu. Prens Duan gibi başka­ çagdaş
Sanayi 0.33 1.21 l .4 4.2 367
ları ise, daha sinik bir tavır içindeydiler. "Sorun sa­ Taşımactlık 0.25 0.50 1 o l.7 200
dece onların duygularından yararlanmaktır" diyor­ inşaat 0.26 0.48 1.1 1.6 185
du Prens. "Neden onların büyülerinden söz ediyorsu­ Para 0.17 0.28 07 l.O 165
Gelenekse/
nuz?" Çin tarihinde kitlelerin seferber edilmelerine
v
Ticaret 2.23 2.71 92 9.3 122
yönelik ilk girişim, böylece, gericilerin eylemleriyle De let 0.76 0.91 3 1 3.1 120
gerçekleşmiş oluyordu. Kişisel
hizmetler 0.30 0.35 1.2 1.2 117
Aşırılar, saraydaki tartışmayı kazanmışlar ve Çinli 1 6.00 l 15
Tarım 18.32 66.0 62.9
Hıristiyanları yok etmek (veya kendini yenileme dai­ Oturma

El zenaatları
resi diye adlandırılan bürolar aracılığıyla onları doğru kirası 0.91 1 .04 3.8 3.6 114

ım ı ı
1.93 2.18 8.0 7.5 113
yola getirmek) ve yabancılardan kurtulmak için bir Taş ac l k 1 . 10 1.15 4.5 3.9 105
kampanya başlatmışlardı. Daha gerçekçi olan orta ve
güney Çin'deki yerel yöneticiler, cesurca bir hareket­ GS!ü 24.26 29.13 100.0 100.0 120
le,timparatorluk buyruklarını uygulamayı reddetmiş­
ler ve böylelikle de, pekala Çin'in parçalanmasına yol Not: Alt toplamlar tam sayıya yürütillmüştür.
"Taşımacılık", iletlşiml de kapsamaktadır.
açabilecek olan yabancı gü t lerle girişilecek bir genel
savaştan k l
açınabilmişlerdi. Nitekim, kuzeydoğu böl­
gesi, müttefik yabancı güçlerin akını sonucunda et­ Çin'ln Ekonomik Sisteminde, Tanın ve Sanayi'de Kişl Başına Düşen Ürün, 1952-53, 1952 Yuan'ıyla
kisizleştirilmiş ve Çin Hükümeti, yabancı aleyhtarı ha­
reketten sorumlu oldukları ileri sürülen memurları
Nüfus (1953) Orün (1952) Kişi Başına Düşen Orün
cezalandırmak ve yüklü bir tazminat ödemek zorun­ (milyon olarak) (milyon yuan) {kişi başına yuan olarak)
da bırakılmıştı.
Tarım Sanayi Tarım Sanayi
Boksör ayaklanması, özellikle 1960'lardaki Kültür Ard Olke 507 38158 16932 75 33
Devrimi'nde olduğu gibi, Çinlilerin siyasal davranış­
Eski Anlaşma Limanları 8.9 8 346 938
larının çeşitli özelliklerini son derece açık olarak or­
taya koyacak bir biçimde, zaman zaman patlak vere­ Kaynak bakımından 46.9 5063 7514 !08 160
cekti. Nefret, kitle seferberliğinin temelini oluştur­ zengin sınır bôlgeleri
Dış Çin 12.7 1 835 404 144 32
maktaydı. Kötülüğü yaratanlar bir kez yok edildikle-

154

Üstte: Bir demiryolu şebekesinin
yaptmı, 19. yilzytlın son
yLllarında başlaolmışıı. 1908'de
çekilmiş olan bu fotoğraf, Tianjln
llmanında kalabalık bir istasyon
platformunu göiilntülemektedlr.
Solda: Ekonomik büyüme
Tablo 1. İç üretimin 1914-18 ve
1931·36 arasında, Çin'deki
dağdım yüzdesi, bOyüme hızı
esas alınarak sektörlere göre
derecelendirilm!ştlr.
Rakamların yer aldığı llk iki
sütun, (Mançurya da dahil
olmak üzere), Çin ekonomisinin
Orettlği değeri, 1. DOnya Savaşı
sırasında ve 1930'larda, l<abaca
"çağdaş" ve "geleneksel" olarak
ayrılmış olan farklı sektörlere
göre göstermektedir. Her
sektörün payını toplamın
yüzdesi olarak gösteren üçüncü
ve dördüncü sütundan, özellikle
yOzde 60'ın üzerine çtkan tarım
olmak üzere, geleneksel
sektörlerin yüzde 60'ın üzerine
çıkan baskın üstünlüğü açıkça
görülmektedir. Son sütun, 1914·
18 arasındaki üretimini 100'e
eşit kabul ederek, her sektörün,
iki dönem arasındaki oransal
büyümesini göstermektedir.
Çağdaş sektörün, özellikle (3 1ı'.ı
kattan daha fazla bılyümüş olan
sanayinin) çok daha hızlı
genişlemesi de aynı biçimde
açıktır.
Tablo 2. Çin'in dört ekonomik
sisteminde, tarım ve sanayide,
195Z yuan 'ıyla.
kişi başına düşen Orün, 1952·53,
rinde, her şeyin muci.zevi bir biçimde iyileşeceğine
inanılmıştı. İnanç sahibi olmayla karşılaştırıldığında,
teknolojik üstünlük önemsiz görülüyordu ve birçok
sıradan insan, doğru bir ideolojiyle insanüstü başa­
rılar gösterebilecekleri vaadine inanmıştı. Eylemciler,
dış kaynaklı her şeyi (yabancı kökenli ateşli silahlar
dışında) yok etmeye çalışarak, sözcükleri, giysileri ve
nesneleri simgesel bir arılaştırmaya tabi tutmayı sa­
bit fikir haline getirmişlerdi. Duyguları harekete ge­
çirmek için görsel araçlardan yararlanılmakta ve ti­
yatro oyunu ile gerçek yaşam içiçe geçme eğilimi gös­
termekteydi. Coşkulu gençlik davanın en kalabalık
yandaşlarını ve bu uğurda yaşamlarını yitirenlerin de
çoğunluğunu oluşturuyordu. Devlet aygıtının bir ke­
siminden gelen destek sonucunda kitle hareketi bü­
yümüş, ancak sivil ve askeri bürokrasiler, biri bu ha­
reketin yanında, diğeri ise karşısında olmak üzere iki­
ye bölünmüştü. Bu çatışmadan ölümcül kan davala­
rı doğmuştu { Görünürde tahta bağlı olmakla birlikte
bu hareket, aslında, denetlenmiyordu ve bazı yöre­
lerde, suç işleyen yeraltı dünyasının, yolsuzluklarını
gizlemek amacıyla yararlandığı kendi karşı yönetimi­
�
ni de kurmuş bulunuyord . Halkın safdilliği kolay­
ca oluşturulabilen bir şeydi, ama dayanıksızdı. Halk,
yapılan vaadlerin gerçekleşmediğini gözlediğinde
desteğini çekiyordu.
5. Demokrasi
(_Yaklaşık 1903 yılına gelindiğinde, eğitim görmüş
Çinlilerin hemen tümü, Çin'in varlığını sürdürebilme­
si bakımından bir tür genel toplumsal ve siyasal re­
formun kaçınılmaz olduğuna inanmıştı. Ortaya çık­
maya başlayan uzlaşma, Kang Youwei'nin eski bir
müridi ve Çin tarihinin belki de en etkili müellifi olan
�
Liang Qichao tarafından yazılan ve 1902'de yayım.lan­
mış lan Yeni Bir Vatandaşlık Kuramı'nda toplan­
mıştı. Çin, ona göre özgürlüğü, eşitliği, bağımsız­
lığı, saygıyı, öz yönetimi ve bir kamusal ahlak duy­
gusunu içeren yeni bir topluma ve yeni bir ruh hali­
ne gerek duyuyordu. Liang Qichao halk egemenliği
üzerinde durarak, eski "sadakat" (zhong) kavramını,
bireysel hükümdardan veya hanedandan bir bütün
olarak ulusa geçecek biçimde değiştirdi. Dolayısıyla
da, nihai meşrulaştırıcı ilke olarak Gök'ün (tian) ye­
rini "halk" (min) kavramı aldı.
Daha sonra, dünya tarihi üzerindeki dikkatli ince­
lemesi, Liang'da, asıl önemlisinin organik gelişme ol­
duğu vecumhuriyetçi bir yönetim biçiminin Çin ge­
leneklerinden, uygulanabilirliği açısından fazla kes­
kffi bir kopuş olacağı kanısının yerleşmesine yolaç­
tı. Bu kanısını da, 1910'un sonlarına dek korudu. �u­
nun yanında, Tokyo'da, Sun Yixian (Sun Yat-Sen) ve
Hu Hanmin'in önderlik ettiği Cumhuriyetçi ittifak adlı
daha aşırı bir grup da vardı. Bu grup, Halkın Gazetesi
adlı yayın organında, sadece krallığın yıkılmasını de­
ğil, bir ölçüde ekonomik kollektivizmi de savunuyor­
du. tAncak, 1905 ve 1906'da görüşlerinin etkisi göre­
ce daha az olmuştu.
Aynı zamanda, yavaş yavaş oluşan bazı teknik ve
kurumsal değişiklikler, siyaset sahnesinin niteliğini
de değiştirmişti. 1 880'lerde başlayan elektrikli telgra­
fın yaygınlaşması, artık, tüm yöresel başkentleri ulu­
sal ve uluslararası bir şebekeye bağlamaya yetecek
bir bütünlüğe ulaşmıştı. İmparatorluk, iletişim bakı­
mından, birkaç on yıl içinde, (haftalardan saatlere
doğru) yaklaşık iki birim küçülmüştü. Olayların akı­
şı daha hızlanmaya başlamış ve vali gibi aracı duru­
mundaki hükümet düzeyleri, bilgi akışının yerel ör­
gütlerle merkez arasında doğrudan gerçekleşmesine
bağlı olarak önemlerini yitirmişlerdi. Ayrıca, insan­
lar ve mallar, buharlı gemilerin işlediği su yolları ve
genişleyen demiryolu ağı sayesinde, büyük kentler
arasında seyahat edebilme olanaklarına kavuşmuş­
lardı. Benzer bir biçimde, gazetelerin çoğalıp yaygın­
laşması, ilk defa, en azından kentlerde, özgün bir ka­
muoyu yaratmıştı. Bütün bunlara bağlı olarak, ulu­
sal bilinç, on yıl öncesine göre daha keskin bir biçim­
de tanımlanmıştı.
Ama bir sorun vardı. Bu ilerlemeler, başta Şangay
ve Tianjin gibi önde gelen anlaşma limanları olmak
üzere, büyük kentsel merkezlerde yoğunlaşmıştı. Çin'­
in farklı bölgeleri arasında, dış etkilere karşı değişen
açıklık derecelerine bağlı olarak, derin farklılıklar
oluşmaya başlamıştı. Bu farklılıkların ne denli önemli
oldukları, birkaç yıl geçmeden anlaşılmadı ve dola­
yısıyla ne olup bittiğini anlaşılabilir kılmak için, tü­
müyle zamandizimsel olan incelemeden biraz ayrı­
lıp, anlamlı verilerin ilk kez elde edilebildiği bir son­
raki dönemde, ekonominin çağdaş sektörünün büyü­
mesine göz atmak uygun olacaktır. İlk tabloda yer
alan sağdaki sütun, 1914 ve 1936 yıllan arasında, çağ­
daş ve geleneksel se"ktörlerdeki ekonomik büyüme hı­
zını karşılaştırmalı olarak göstermektedir. ülke eko­
nomisinin küçük bir kesimini oluştursa da, Çin eko­
nomisindeki çağdaş sektörün büyük ölçüde başarılı
olduğu ortadadır. Çağdaş sınai büyüme, Mançurya da
dahil olmak üzere, 1912 ile 1939 yılları arasında, yüz­
de 5.6'lık bir ortalama tutturmuştur. 1912'den 1920'ye
kadar 1 . Dünya Savaşı nedeniyle Avrupa'nın rekabe­
ti büyük ölçüde ortadan kalktığında, bu hız yılda yüz­
de 1 3.4 olmuştur. 1928 ile 1936 arasında, milliyetçi
hükümetin iktidarı altındaki göreli barış ve birlik dö­
neminde bu oran yüzde 8.4'tür.
Burada sözkonusu olan canalıcı toplumsal etken,
sözü edilen büyümenin dağılımında garip bir çarpık­
lığın varlığıdır. Komünistlerin yönetimi ele geçirdiği
1949'dan biraz sonraki durumu gösteren ikinci tab­
loda Çin, kaba bir tahminle dört ana sisteme bölün­
müştür: Çin iç bölgesi, eski anlaşma limanları, zen­
gin kaynaklara sahip sınır bölgeleri (buraya Mançur­
ya, ama Tayvan da dahil edilebilir) ve Dış Çin. Her sis­
temde kişi başına düşen ürünü gösteren son iki sü­
tun, dört farklı ekonomi dünyası ile karşı katşıya ol­
duğumuzu açıkça ortaya koymaktadır.
Yukarıda belirtilenlerden açıkça görülmektedir ki,
büyük ölçüde anlaşma limanlarında (ve 1932'den
sonra Mançurya'da) yoğunlaşmış olan batılı "ekono­
mik emperyalizm"in Çin ekonomisindeki çağdaş sek­
törün gelişmesini engellediği, son zamanlardaki pro­
pagandanın belirgin yanlışlıklarından biridir. Tarih­
çinin buradaki sorunu, başarısızlığı değil, başarıyı
açıklamaktır. Sorunun kestirme cevabı, yabancılarca
açılan anlaşma limanlarının (daha yakın dönemde
anlatılan Hong Kong ve Tayvan'ın başarı öyküleri gi­
bi) dünya ticaret sistemine bağlandığı ve bu bağlan­
tının, iç bölgenin büyümesini engellemeye devam
eden üst-düzeyli denge tuzağının mirası olan talep ve
arz üzerindeki sınırlılıklardan bu liman bölgelerini
kurtardığıdır.
Yerelleşmiş kalkınma bir kez başladıktan sonra, çağ­
daş girişimciliğin sürekli yöresel yoğurılaşmasına yol­
açan alışılagelmiş olumlu karşılıklar da ortaya çık­
mıştı. Dış ticaret, anlaşma limanlarında, yeni malla­
rın görsel etkilerine yönelik pazarlar açmıştı. Girişim­
ciliğe soyunan Çinliler, kendilerine sunulan araç ge­
reçlerin çekiciliğine kapılmışlardı: telgraflar, telefon­
lar, gazeteler, buharlı gemiler, demiryolu istasyonla­
rı. Sermaye, batılı bankaların fonlarıyla beslenen Çin
bankaları aracılığıyla edinelebiliyordu. Teknik know­
how özel hizmetler ve ürünler, yetenekli idareciler ve
işçiler, hepsi el altındaydı. 1933'e gelindiğinde, Çin-
155
 _.-·

�
t •
·,,,,
j
, 1
..

156

Üstte: Şangaylı tüccarlar, 20.
yüzyılın ilk on yılında hatırı
sayılır bir siyasal güç elde ettiler
ve kendi yerel öz-yönetim
birimlerinin faaliyetlerine
katıldılar. Bu fotoğ:af, zengin
tüccar sınıfının iki öndegelen
üyeslnl göstermektedir
Üstte, ortada. Halı vakti yerinde
bir kadın, hızmetçlsi, kömür
közleriyle doldurulmuş pirınçten
yapılma el-ısıocılarını tutarken,
dinlenmektedir.
Üstte, solda. BatLlı tarzında
yapılmış bir sandalyede oturan
bu kız, en az Victoria çağı
İngllteresi'ndekl bir kız kadar
resmt bir biçimde fotoğrafçısına
poz vermektedir. Ayakları, daha
o tarihte bağlanmışur.
Solda: Yeme, içme, falcılık, saç
kesimi ve diğer birçok
etkinlikler, açık havada
gerçekleşirdi.
!ilerin sahibi olduğu çağdaş sektörün, yabancıların ların arasında, ilk gerçek işçi sendikaları, yabancı
mülkiyetinde bulunanların payına göre, üç katından mallara karşı kitle boykotlarının bir siyasal protesto
fazla üretim yaptıkları tahmin edilmiştir. silahı olarak kullanılması, kadınların eğitiminin ya­
Şangay, yeryüzünde etkili teknoloji transferinin en yılması ve bütün Çinlilerin, hiç değilse ikinci bir ulus­
çarpıcı örneklerinden biri olmuştu. Çin sanayicileri, lararası dil olarak konuşacakları bir "ulusal dil" ya­
gözlerinin önünde, yabancıların fabrikalarında, dün­ ratma girişimi yer almıştı. /
yanın her yanındaki değişik ülkelerden gelen maki­
naların oluşturduğu sürekli bir sergiye ve onarımdan 6. 1911'deki Cumhuriyetçi Devrim
montaja, buradan kısmi imalata ve düşük fiyatlı tak­ 1910 yılının sonlarında, Mançu Sarayı'nda, iktida­
lit üretime ve nihayet kendi özgün tasarımlarının ya­ nn iplerini elinde bulunduran kral naibi Zaifeng, bir
ratılmasına dek aşama aşama gerçekleşecek olan iler­ anonce ailıl bir seçimle işbaşına gelen bir ulusal par­
lemenin araçlarına sahip bulunuyorlardı. Çin yapısı lamentonun ve sorumlu bir hükümetin kurulması­
makina gereçleri, ilk kez 1. Dünya Savaşı'nda, Şangay'­ nı isteyen ve geniş destek bulan harekete sert bir bi­
dan deniz aşırı ülkelere ihraç edilmişti. çfmde karşı çıkmaya başlamıştı. Her ne kadar yöne-
timin anayasa programı, bir parlamentoyu süreç için­
Bu farklılaşan yönelimler, içinde bulunduğumuz
de kurmayı içeriyor ve dolayısıyla sorun bir ülke de­
yüzyılın ilk on yılında çoktan başlamış bulunuyordu
ğil, zamanlama sorunu idiyse de�u ina�ı sertlik, ku­
ve çok umut verici bir biçimde başlatılan bu dönem­
rulu düzen içinde makam sahibi olan çok sayıda et­
deki kurumsal reformların sonuçta neden kargaşa ve
kili yurttaş arasında Mançu aleyhtan bir duygunun
başarısızlıkla bittiğini açıklamakta da yardımcı ol­
ortaya çıkmasına yolaçtı. Bu yurttaşlara, bilgin soy­
maktadırlar. Bu reformlar, gerçekte, çağdaşlaşma sü­
lular ile yerel öz yönetim kurullarının ve bölge mec­
recinde yolun yarısını geride bırakmış, birkaç kentte
lislerinin tüccar önderleri yanında, çağdaşlaştırılmış
kök salmış, buna karşılık, uyum sağlama yeteneğin­
silahlı güçlerin subayları da dahildi. Bu grupl�r. ya­
den yoksun kırsal kesimin büyük kısmı geriye itilmiş­
vaş yavaş, profesyonel devrimcilerle, Devrimci Ittifak
ti.
ve Aydınlığın Dönüşü İçin Birlik ve diğer daha önem­
siz yeraltı hareketleri içinde birleşmeye baş�adılar.
Bu yüzyılın ilk birkaç yılı içinde, uysal dul impara­
toriçeye, 1908'deki ölümüne kadar tabi olmayı sür­
Mançu aleyhtarlığı, 1 7 . yüzyılda, Triad'lar (Üçleme­
düren merkezi hükümet, şaşırtıcı bir hızla, eski top­
ler) gibi gizli örgütlerin, Ming döneminde, dinsel tö­
lumsal ve siyasal düzeni büyük ölçüde değiştirmişti.
ren kurallanna ilişkin olarak yeniden canlandırılma­
Kamu hizmeti sınavları kaldırılmış, çağdaşlaşmış ve
larından yana olan hareketten bu yana canlılığını sür­
eğitilmiş bir ordu üst kademesi oluşturma sürecine
dürmüş; imparatordan, "bu Tatar canavar... Çinli ır­
hız verilmiş, ticaret odaları kurulmuş, belediye ve kır­ kımızın ezeli düşmanı" diye söz eden Taipingler ta­
sal bölgeler düzeyinde öz yönetimi sağlamak için, se­
rafından da yeniden hayata geçirilmişti. Sun Yixian,
çilmiş yerel kurullar ve meclisler oluşturulmuştu. Se­
1890'larda bunu, biraz daha ilerletmişti. 1 895'teki ba­
çimle işbaşına gelen bölge meclisleri ve son olarak
şarısız ayaklanmasındaki yandaşlarından biri, yetki­
da, 1910'da, yarısı iki dereceli seçimle, yarısı da ata­
lilerce işkence edilerek öldürülmesinden önce,
mayla gelenlerden oluşan bir tür parlamento oluştu­
"Mancu-Qing, Mançurya'nın haydutları, ülkemizi biz­
rulmuştu. Şangay ve Tianjin'in Çin bölgelerini idare
den çaldılar, atalarımızı öldürdüler, oğullarımızı ve
edenler gibi daha ileri yerel özyönetim kurumları ge­
kızlarımızı tutsak ettiler" demiş ve "şimdi Mançula­
lişme yolunda etkili olmuşlardı. Bunlar, yol ve köp­
rı yok etmezsek, Çinli ırkını yeniden kurmak imMn­
rüler yapmışlar, ilk öğretimi yaygınlaştırmışlar, ka­
sız olacaktır" diye konuşmuştu. Çin'deki_tüm kötü­
mu güvenliği görevini ve bazen de polislik görevini
lükleri Mançulann sırtına yükleyen yB.lınkat, ama de­
üstlenmişler, trafik denetimine öncü olmuşlar, fab­
rinden etkileyici olan propaganda, Devrimci Ordu baş­
rikaları denetlemişler, yangın ve sağlıkla ilgili tehli­
lığıyla, Zou Rong tarafından yazılan ve 1903'te yayım­
keleri azaltmışlar, tramvayı ve temiz su kaynakları­
lanan katliam isteyen bir risale ile doruğuna ulaşmış­
nı geliştirmişlerdi.
tı. Daha ılımlı devrimciler kitle katliamı çağrısı yap­
Bu reform dalgası altında, siyasal iktidarın doğasıy­ mıyorlar, fakat Hu Hanmin gibi, sadece, iktidardan
la ilgili bir değişim de gerçekleşmişti. Eğitim ile ma­ bir kez düşürülürlerse, Mançuların da "bizim içimiz·
kam sahibi olma arasındaki bin yıllık bağlantı kop­ de eriyip yokolacaklarını" ileri sürüyorlardı.
muştu. Bu da, muhtemelen, toplumsal hareketliliği Mançu aleyhtarlığının önemi, toplumsal olarak bir­
azaltmıştı. Artık kurulu düzene sıkı sıkıya bağlı olma­ fürlerinden oldukçafarklı ve başka bir durum altın­
yan yeni bir aydınlar sınıfı yaratılmıştı. Ayrıca, artık da ottak noktaları son derece az olan, o anın gereği
seçkinlere dahil olmak için gerekli olan ve çoğunlukla olarak, kendiliğinden ortaya çıkmış bir ittifaklar kar­
tamamlanabilmesi bakımından yajaponya'da, ya da maşasını birkaç ay birarada tutabilen bir çimento iş­
Batı'da okumayı gerektiren batılı tarzındaki yeni eği­ levi görmesindeydi. Bir diğer çok yaygın tarihsel ef­
tim, geleneksel olana göre daha pahalıydı. Bu durum, sanenin aksine, 191 ı devrimi (patlak verdiğinde, Den­
yarı batılılaşmış bir yönetici grup ile Çin toplumunun ver, Colorado'da bulunan) Sung Yixian tarafından ör­
geriye kalan kesimi arasında bir değerler uçurumu gütlenmemişti. Yapılmış bir plan da yoktu. Olup bi­
yaratmıştı. Yerel ve bölgesel düzeyde, bilgin-soylulara tenler, Wuhan'daki ordunun içinde bulunan bir dev­
ve Şangay gibi yerlerde bunlarla b�rlik olan tüccarla� rimci grubun, yetkililerce kendilerine karşı girişile­
ra, eskiden gayrı resmi olarak sahıp oldukları, kendi cek bir vatan kurtarma hareketini önlemek üzere,
yerleşim bölgelerindeki işleri yürütme gücü artık res­ Ekim ayında aceleci bir biçimde ayaklanmasından
men tanınmıştı. Öz yönetim.in kök saldığı bölgelerde, ibaretti. BJ.LgrUbun. başlangıçtaki başarısına ilişkin
imparatorlukça atanmış yerel memurlar, çok geçme­ haberler yayıldıkça, orta Yangzi vadisinde ve batı Çin'­
den hem kendi rahatsızlıklarına hem de kendileri­ de bulunan diğer kentlerde de bir dizi karşılık hare­
ne bağımlı olanların yoksullaşmalanna bakarak rol­ ket oluşmuştu. Bunlan, bir ay sonra, aşağı Yangzi ael­
lerinin artık çok daha sınırlandırılmış olduğu bir du­ tası ile güney Çin'dekiler izlemişti. Haritadan da gö­
rum içine girmişlerdi. rülebileceği gibi, 1 9 1 1 devrimi, hemen tümüyle, elek­
Son olarak, yirminci yüzyılın bu olağanüstü ilk on trikli telgraf sayesinde kırsal yörelere de sızabilen bir
yılı, daha sonraları büyük bir önem kazanacak olan kent olgusuydu. Sadece Guangzhou deltasında, Gu­
yeni birkaç hareketin doğuşuna da tanık oldu. Bun- angzhou üzerine yürüyen Halk Ordusu diye adlandı-
157
rılan harekette, devrime açıkça kırsal nitelikli bir ta­
mamlayıcı parça oluşmuştu. Her kentte, iktidarı ele
geçiren ittifak, şu öğelerin farklı bireşimlerinden olu­
şuyordu: ordu subayları, özyönetim kurulları, milis
gücüne sahip tüccarlar, öğrenciler ve öğretmenler,
gizli örgütler ve -Şangay'da- suçlu yeraltı dünyasının
bir bölümü, aktörler, köylü milisleri (Guangdong'da)
ve elbette profesyonel devrimciler. Yanlış olan her şe­
yin sorumluluğunu Mançuların üzerine atan anlayı­
şın saçmalığı anlaşıldıktan sonra, ittifakların çözül­
mesi şaşırtıcı olmamıştı.
İmparatorluk iktidarı,Çin'in dörtte üçlük bölümün­
de:-Oazı yerferde gerçekten hiçkan dökülmeksizin, bir
gecede çökmüştü. Kuzeydoğu ve başkent bunun dı:
şında kalmış tı:t ççatışrrıanm yabancrmüdahalesin�
ffisat verici bir durumu geliştirmesini önlemek üze-
,.,. - -
j ....... ..._ ---- ,,-�-� ,...__ _
Cııınhunyeı ian eden ke'lt581 m<<tezler, 1911
it
* 11);!1 Eun
:ı.12 Kasm
* ,. Kasım • 2 Ara ık
I
/
I
158
re devrimciler, sarayın, karşılaştığı güçlüklerde ken­
dilerine yardım etmek üzere göreve çağırdığı eski yük­
sek rütbeli bir memur olan emekli Yuan Shikai ile an­
laşmak üzere pazarlığa oturdular. Yuan'ın Mançula­
rı dışarı atması ve kendisinin ilk başkanı olacağı bir
cumhuriyetin kurulması üzerinde anlaşma sağlandı. J
/ Bir kez iktidara gelince, Yuan bilinçli olarak, muha­
liflerine karşı yasaklama, terör, öldürme ve askeri güç
kullanarak yeni demokratik kurumlan ba ltaladı/1914
başlarında, bir önceki on yılın getirdiği yeniliklerden
geriye anlamlı hiçbir şey kalmamıştıJ Büyük bir ap­
tallık içinde kendisini imparator yapmaya çalışan Yu­
an, ne kendisinden demokrasi yıkıcısı olarak nefret
eden ilericilerden ne de onu bir hain, hizmet etmiş
olduğu hanedana karşı sadakatsiz bir kimse olarak
gören gelenekçilerden destek alabildi. İmparatorluk
N Zi
GÜN EY ÇIN DE İ
Üstte: 1911 devrimin! izleyen
yıllardaki iç kargaşa, bu
fotoğrafta iyi bir biçimde
ômeklenmektedlr
Solda: 1911 Devrim!
Çin tarittlnde, 1911 'den önceki
her ayaklanma, isyan güçlerinin
ülke üzerindeki hareketlerini
içermişti; 1911 farklıydı. Bu
hareket, çoğunlukla
birbirlerinden oldukça uzak
kenılerde, gazetelerde ifadesini
bulan kentsel kamuoyunun
gücüyle hazırlanmışıı
Wuhan'daki başlangıç
hareketinden sonra, sarekllllk
göstermeyen blr biçimde,
elektrikli telgraf aracılığıyla, işin
içine karışan kırsal bölgenin
büyOk blr bölümünü atlayarak,
kentten kente sıçraJruftı.
1880'lerin başından lılbaren
gerçekleşen telgraf devrimi,
iki birim düşürerek alt üst etmiş
imparatorluktaki llet(4lm ölçeğini
hız kazanmasını sağlamıştı. 1911
ve siyasal süreçlerin ııon derece
ayaklanmalarının devraldığı ve
burada işlenen uzamsal düzen,
büyük ölçüde, bu teknik
devrimin sonucu olmuştu ama
ylne de, bu harekeıler,
Mançu'lara hlllll sadık kalan
silllhlı güçlere yakınlık gibi, belli
yörelerin kendine ôzgll diğer
etkenlerce de belirlenmlştlr.
iddialarından vazgeçtiyse de, güneydoğuda başlayan
ve subayların önderlik ettiği bir ayaklanma, 1916'da
öldüğünde, onun üzerine yüri.ımekteydi/
1 9 1 1 devrimi, en dolaysız acılara neden olması yü­
zünden değil -ki, aslında oldukça az acı yaratmıştı­
fakat Çin'in çağdaş ve demokratik bir geleceğe doğ­
ru ilerlemesini, birkaç kuşak için ortadan kaldırma­
sı nedeniyle, muhtemelen çağdaş Çin'in yaşadığı en
büyük trajedidir. Bu harekete, her durumda varolan
belli oranda kötülerin yanında, kendilerine karşı çı­
kan imparatorluk yanlılarından çok daha iyi niyetli
olan birçok cesur ve idealist insan önderlik etmişti,
ancak sonuçta, siyasal otoritenin çöküşü ve dolayı­
sıyla güçlü silahları kullanmaktan başka hiçbir ça­
renin kalmadığı bir iç karışıklık ortaya çıkmıştı. Kon­
füçyusçu ideolojiye ve mandarinliğe dayanan eski dü­
zenin meşruluğu yıkılmıştı. Halk egemenliğine ve se­
çimlere dayanan, oluşum halindeki yeni düzenin
meşruluğu ise, henüz uygun bir biçimde kökleşecek
zaman bulamamıştı. Hepsinden daha trajik olanı ise,
çöküşün, dönemin imgelerini değerlendirme yetene­
ğine sahip herhangi bir devlet adamı tarafından ko­
laylıkla önlenebileceğiydi. Bu bir ipucu değildi. Zai­
feng, 1910'un sonlarına doğru, siyasal bakımdan uya­
nık bir bilince sahip her Çinlinin ulusal refah bakı­
mından vazgeçilmezliğini gördüğü bir anayasayı
amaçlayan hareketi yavaşlatmaya çalışmanın yıkıcı
sonuçları konusunda, birçok muhafazakar uyarıya
muhatap olmuştu.
7. Savaşbeyleri, Partiler, Kitle Hareketleri
Başkan Yuan sahneyi terkettiğinde, merkezdeki ik­
tidar, onuniki askeri astının, Feng Guozhang ve Du­
an Qirui'nin ellerine geçti. Bu ikisinin önderlik ettiği
subay hizipleri, sonraki dört yıl boyunca birbirleriy­
lesavaştılar. Feng'in Zhili hizbi kazanan taraf olarak
belirdi ama, artık önderlik Wu Peifu'daydı. Wu'nun
iktidarı, 1924'te, Mançurya'nın eski askeri haydut pat­
ronu, o tarihte de "Hıristiyan General" olarak bilinen
Feng Yuxiang'a karşı kuzey Çin'in egemenliğini ele
geçirme mücadelesi vermekte olan Zhang Zoulin ta­
rafından çökertildi. 1927'de, jiang jieshi'nin (Chiang
Kaishek) önderliğindeki milliyetçi güçler, Guangzho­
u'dan başlayan ve Kuzey Seferi diye adlandırılan ha­
reketle İç Çin'in büyük bölümünü yeniden birleştir­
diler.
1916 ile 1928 yılları arasında, bazı yörelerde bu ta­
rihten çok daha sonralarında, başkente yakın olma­
yan bölgeler, çok sayıda savaşbeyi tarafından yöne­
tiliyordu. Bu militaristler, sonuçta, vergi gelirlerini,
yarı feodal bir tarzda, özel bazı bölgelerden orduda­
ki astlarına aktaran yöresel işgal ordularını denetim­
leri altında tutuyorlardı. Bu alt kademedeki subaylar
vergileri doğrudan kendileri topluyor, fakat çoğu kez
bu görevi kendi adlarına yerine getiren yerel soylu­
lara ve milislere dayanıyorlardı. Her savaşbeyi bölge­
si, genellikle kendi özgün para birimine de sahipti.
Bu yiyici askeri kuruluşu desteklemenin köylü üze­
rine bindirdiği ekonomik yük (ödendiği yerlerde) ki­
ra yükümlülüğünden ve önceki dönemin olağan ver­
gilerinden çok daha ağırdı.
Savaşbeyleri, nitelikleri bakımından önemli farklı­
lıklar gösteriyorlardı. Bazıları, zorunlu yüzme veya di­
ğer ufak tefek projeleri yürürlüğe koymaları ölçüsün­
de bile olsa, öyle ya da böyle, gelişme yanlısı veya re­
formcuydular. Bunlardan biri olan Shanxi'li Yan Xis­
han, 1930'larda sınırlı ölçüde bir sanayileşmeyi ba­
şarmıştı. (Kamyonlarda kullanılan ünlü Çin yapısı,
odun yakıtıyla işleyen motor onun uzmanlarının bu­
luşuydu.) Xishan'ın toplumsal denetim yöntemleri
("Yürek Temizleme Dernekleri" ve kendi yazılarını
okumanın zorunlu olması), kısmen Komünistlere esin
kaynağı olmuş, kısmen de onları öncelemiştir.
Rusya'daki 1917 E}.im Devrimi'nin ateşlediği heye-
159
can, 1924'te, Milliyetçi Parti'nin (Veya Guomindang'­
ın) yeniden örgütlenmesine yolaçmıştı. Bu, eski Dev­
rimci İttifak'ın bir ardılı olarak Sun Yixian'ın yarattı­
ğı bir hareketti. Bu yeniden yapılanma, geniş ölçüde
Bolşevik çizgilerin izinde, Borodin gibi Sovyet Rusya­
lı danışmanların yardımıyla gerçekleştirilmişti. Ay­
nı heyecan, Chen Duxiu ve Li Dazhao tarafından Çin
Komünist Partisi'nin kurulmasına yolaçmıştı. Bu par­
tinin resmi doğum tarihi, daha önce de dağınık grup­
ların varlığına rağmen, 1921 'di. Bu iki parti, çok geç­
meden, daha az sayıda komünistin bireysel olarak
Milliyetçi Parti'ye katıldığı ve kısa bir süre içinde bir­
çok önemli mevkiye egemen olduğu bir ittifak için­
de biraraya geldiler.
İttifak içinde biraraya gelmiş partiler, sanayideki
emek gücü, kadınlar ve köylüler arasında oluşan
1920'lerin büyük hareketlerini hem kullandılar ve
hem de bu hareketlerin oluşmasına yardımcı oldu­
lar. Bu hareketin ilk başarılarıyla birlikte, derinleme­
sine bir toplumsal devrimin olup olmayacağı soru­
nu giderek artan bir keskinlik içinde ortaya çıkınca,
Jiangjieshi önderliğindeki Milliyetçiler'in sağ ve mer­
kez kanadı, kendi içlerindeki sol kanat ve Komünist­
lere karşı çıkmaya başladılar. Kuzey Seferi zafere doğ­
ru ilerledikçe, Jiang kitle hareketlerine düşman kesil­
meye başladı ve sonra da, öldürebildiği kadarını öl­
dürüp, partinin geriye kalanını da yeraltına itip, onu
ilk büyüklüğünün onda birine kadar küçülterek ko­
münistlerle olan bağları koparıp attı.
Çin'de, 1920'lerde, toplam içinde belki de iki mil­
yon kadar olan, çoğunluğu da kadın ve çocuklardan
oluşan küçük bir sınai işçi sınıfı bulunuyordu. Çoğun­
luk, muhtemelen, doğrudan işverenlerce değil, emek
taşaronları aracılığıyla kiralanıyordu. Yeni işçi sen­
dikalarının amaçlarından biri de bu taşaronlardan
kurtulmak ve onların işlevlerini üstlenmekti. Fabri­
kalardaki disiplin çok katıydı. Bedensel ceza ve üc­
retlerin bir bölümüne el koymak çok yaygındı. 1920'­
lerin başları, sürekliliği olan örgütlere ve daha yük­
sek ücret taleplerinin ötesine geçerek sözleşme ve ça­ ğiştirilmesini amaçlıyordu. Göstericiler, Guangzhou'­
lışma ile ilgili genel koşulların iyileştirilmesine eği­ da yabancılar tarafından öldürülünce, Hong Kong bir
len ilk büyük çaplı grevlere tanık olmuştu. yılı aşkın bir süre boykot edilmişti. Yine de, en anlam­

Komünist etki altındaki devrimci işçi örgütleriyle
bazısı işverenlerin teşvik veya egemenliği altında bu­
lunan reformcu veya refah yanlıları arasında, hep bi­
linen çatışma ortaya çıkmıştı. 19�6'da hazırlanan, giz­
li, Komünist Parti'nin Kısa Tarihi, işçilerin siyasal
amaçlarla kullanılmaktan duydukları korku konu­
sunda oldukça dürüsttü: "Emekleriyle geçinen kitle­
ler, partinin eylemlerini tehlikeli ve köktenci bulmak­
tadırlar. Onlar, işçi hareketinin yasal sınırlar içinde
kalması gerektiğine inanmışlardır. . . Komünistlerin
ateşli hareketlerine tanık olduklarında, emekçiler, on­
ların kapitalistlerin casusları veya Sun Yixian'ın pro­
pagandacıları olduklarından kuşkulanmışlardır. Kı·
sacası işçiler, şiddete dayanan bir mücadelede araç
olarak kullanılmaktan korkmuşlardır." İşçi hareke­
tinin büyük bir bölümünün radikalleşmesi, sendika
faaliyetinin, Çin'de yabancı çıkarların varlığına kar­
şı çıkan protestolarla birleşmesini � sonucunda oluş­
muştu. Bu eğilim, doruk noktasına � 1925'de, bir Japon
fabrikasında, makinaları parçalamakla ilgili bir güç
gösterisi sırasında, Çinli bir işçinin öldürülmesi ola­
yına yönelik büyük bir protesto ile başlayıp, ardından,
göstericilerin, Uluslararası Yerleşim'e bağlı İngiliz po­
lisince kurşunlanmasıyla süren Şangay'daki Onüç
Mayıs Hareketi ile 1925-26'daki Guangzhou ve Hong
Kong grevleri arasında gelişen olaylar zinciriyle ulaş­
mıştı. Bunlardan son belirtileni, işçi çalıştırma koşul­
larının, sekiz saatlik işgünü ve emek taşaronluğu sis­
temine son vermeyi içerecek bir biçimde tümüyle de-
lı
Üstte: ı920'lerin b�ınııa,
disiplin katıydı ve bedensel ceza
lı gelişme, Canton'daki grev komitesinin, kendi mah­ yaygındı. Burada gôrO.len (Ule)
kemeleri, kendi silahlı gücü, kendi okulları vb. i kü­ türden cezalar, Çin'de
çük ölçekli bir hükümete dönüşme biçimiydi. yüzyıllardır uygulanıyordu.
GO.ney Çin'de, toprak altından
Bu dönemde bir işçi hükümeti kurmaya yöne ik en çıkarılan bir davulun O.zerlndekl
tutkulu çaba, 1927'nin ilk bir iki ayında, Komünist­ M.Ö. 1. yüzyıla alı kO.ç!lk bronz
heykeller, kafaları prangaya
lerin denetimindeki bir örgüt olan Genel İşçi Sendi­ vurulmuş insanları
kası'nca Şangay'da ortaya çıkanıydıı ilk girişim, Ku­ göstermektedir.
zey Seferi'nin yaklaşan ordularına bir karşılık verme
anlamını taşıyordu, ancak yerel savaşbeyi Sun Chu­
anfang tarafından bastırılmıştı. Bir Amerikalı gaze­
teciye göre, "Kurbanların kafaları, silahşörlerce ko­
parıldıktan sonra, ya direklerin üzerinde sergileniyor
ya da bir tablanın üzerine konularak caddelerde gez­
diriliyordu. Kalabalık caddelerde yapılan bu geçit tö­
reni hakiki terör egemenliğini yaratıcı bir sonuç sağ­
lıyordu." Başkalarıyla birlikte, Zhou Enlai'nin önder­
lik ettiği ikinci girişim, Komünist Enternasyonal üyesi
olan önderlerinin, Stalin'in, Jiangjieshi'yle savaşma­
ma yolundaki talimatlarına uymaları sonucunda çök­
müştü. Onlar, bu nedenle, Jiang Jieshi'nin önde ge­
len komutanlarından b1rinin, askerleriyle birlikte Ko­
münistlerin yanına geçmesine izfn vermemişlerdi.
Daha sonra ise, Jiang, askerlerini işçi kılığında gizle­
miş ve Yeşil Çete denilen bir yerel gizli örgütle !§bir­
liği yaparak devrimcileri katletmişti. Sagda: U Hua tarafından
Kadın hareketi, gelenekselliğin sonlarındaki çeşitli yapılmış "KO.kreyiş" başlıklı bu
öncellerine dayanıyordu. Li Zhi gibi genel uylaşımın gO.çlO. ağaç işi, Çin kôylO.sO.nO.n
1930'lardaki lwgınlığını,
dışında kalan filozoflar, Cao Xueqin gibi romancılar, engellenişini ve kıpırdanışlarını
(kadın yazarları yüreklendiren ve onların yazılarını yakalamaktadu.

160
 yayımlayan) Yuan Mei gibi şairler ve (kadınları erkek
rolünü oynarken gösteren Aynadaki Çiçekler'in yazan)
Li Rhuzen gibi hiciv ustaları, hepsi, kadınların eksik
değerlendirilmeleri ve kötü muamele edilmelerinin
sonucu olan yetenek savurganlığına dikkat çekmiş­
lerdi. Taiping'in kadın askerleri ve Boksörlerin genç,
dişi eşitleri olarak 1900'de, Tianjin'de oldukça etkin­
lik gösteren "Kızıl Fenerler", askeri ve siyasal eylem­
cilikten örnekler sunmuşlardı. Çin'de kadınların kur­
tuluşunun öncüsü Qiu jin 1875'te doğmuş ve bu ön­
celleri ile çoğu kurgusal olan eski maceraperest ka­
dın şövalye hikayelerinden etkilenmişti. Ata biniyor,
kılıç kullanıyor, çok içki içiyor ve şiir yazıyordu, ama
aynı zamanda devrimci eylemlere de katılıyor, bom­
ba yapıyor, kızlara askeri eğitim veriyor ve Çinli Ka­
dınlann Dergisi'ni çıkarıyordu.
- 1912'deki Genel Oy ittifakı, kadınların eşit siyasal
�
ve toplumsal haklarını sağlamlaştırma yönündeki ba­
şarıs girişimiyle Nanjing parlamentosunu altüst et­
mişti ama hareketin bir kitle tabanı kazanması an­
cak 920'lerin başında gerçekleşecekti. Bu hareket,
toplumsal devrimci bir kanat ile daha katı feminist
bir kanat arasında ikiye bölünmüştü. Bu on yılın baş­
ta gelen kadın komünisti Xiang jingyu, birçok eğitil­
miş kadının sadece batılılaşmış bir aile, iş yaşamına
katılma ve kişisel özgürlük istediklerinden yakınıyor­
du. Xiang, en sert eleştirilerini "romantikler"e, yani,
özgür aşka ve bireysel mutluluğa inanan kızlara ayır­
mıştı.
Feminist seferberlik ile devrimci seferberlik arasın­
da, hiçbir zaman çozülmeyen bir çatışma vardı. Kır­
sal kesimde, çoğunlukla karıları için büyük miktar­
larda para ödemiş bulunan köylüler, kadın dernek­
leri boşanmaları onaylayınca, devrimci köylü hare­
ketine yabancılaşmışlardı. Ancak kadınlar, boşanma
hakkı verilmediği takdirde köylü hareketini destek­
lemeyeceklerdi. Ayrıca, kuşaklar arası bir çatışma da
vardı. Oğullarının karıları üzerinde, aslında günde­
lik bir denetim kurmuş bulunan kaynanalar, gelin­
lerinin hizmetlerinden yoksun kalmayı pek hoş kar­
şılamıyorlardı.
Gelecek üzerinde en büyük etkiyi yapacak olan ha·
reket köylüler arasındakiydi. Bu hareket, 1922'de,
Hong Kong'dan çok uzak olmayandoğu Guangdong'­
daki çarpıcı bir görselliği bulunan iki yöre olan Hai­
feng ve Lufeng'de başladı. 'yin Devrimi'nin birçok öz·
gün biçiminin oluşacağı yer, sonraki altı yıl için, bu­
rasıydı. )
Uzak güney bölgelerinin höyük bölümü gibi, Hai­
feng ve Lufeng de büyük ailelerin bölgesiydi. Bu bü­
yük aileler, ekilebilir toprakların yarısına, kollektif
mülkiyet olarak sahip bulunuyorlardı. Ayrıca, kendi
silahlı güçleri vardı, üzerlerindeki hükümet deneti­
mi de çok güçlüydü. Kiracıların yaklaşık beşte ikisi
sürekli kullanım hakkına sahip olmakla birlikte, ola­
ğanüstü yüksek bir kiracılık oranı (yaklaşık yüzde 70)
vardı. İnsanlar, dikkat çekecek derecede saldırgandı;
çoğu, dönem dönem birbirlerini vahşi bir kavgaya so·
kan 19. yüzyıl kökenli yarı-gizli örgütler niteliğinde
olan Kızıl veya Siyah Bayraklar'ın üyesiydi. Kılıçtan
geçirilmiş düşmanları parçalayıp yemek çok yaygın
bir tören kuralıydı.
Son gelişmeler, bir köylü hareketinin varolmasına
izin verir nitelikte bir siyasal alan yaratmıştı. Aynı soy
çizgisine mensup bulunanlar arasında, zengin ve yok·
sul olanlar arasındaki farklılığın büyümesi ve daha
yoksul olanların kendi soylarından gelenlerce sömü­
rülmeleri, köylülerin akrabalık bağlarına olan inanç­
larını zayıflatmış ve onları, Bayraklar gibi örgütlere
katılmaya yöneltmişti. Geleneksel yerel önderler, özel­
likle kendi özel işlerini toplumsal yükümlülüklerine
göre değil de, kendi zenginlik ve iktidarları peşinde
giderek yürütmeye başladıklarında, altlarındaki in­
sanların güvenini yitirmişlerdi. Bu yönelimin bir be­
lirtisi, yerel nüfuzluların ayrıcalıklarını savunmak
üzere oluşturulmuş yeni bir tür kırsal silahlı güç, bir
küçük soylular milisiydi. Sürekli kiracılık hakkının
verdiği güvenlik çöküyordu ve geleneksel vergiler,
hem artan asker sayısının, hem de köylülerin çok az
yararlandıkları modern eğitim gibi yeni projelerin
masraflarını karşılamak üzere getirilen yeni yükler­
le artırılmıştı.
Ancak, köylü hoşnutsuzluğu, hiçbir zaman sınıf
hoşnutsuzluğu olmamıştı. (Bu sınıf hoşnutsuzluğu,
aydınlar tarafından dışarıdan ithal edilmiş bir kav­
ramdı.) Köylülerinki, toplumsal ilişkilerin kabul edil­
miş çerçevesi içinde adalet ve haklılığın yokluğunda
ortaya çıkan bir kızgınlıktı. Köylü eylemlerinin temel
güdüsü, adaleti yeniden kurmak, toplumsal saygın­
lık kazanmak ve ekonomik güvenliği sağlama almak­
tı. Yöntemleri de aynı ölçüde gelenekseldi: -ister bir
s oy ya da gizli örgüt lideri, ister bir savaş beyi ya da
bir komünist kadro olsun- kendilerini geleceğe taşı­
yacak, güvenebilecekleri ve kendilerine istediklerini
verecek bir koruyucu bulmak. Nitekim, ekonomik sö­
mürüye, kendilerinden, başkaldırılarını temel alarak
iktidarı ele geçirip toplumu dönüştürmek üzere siya­
sal amaçlarla yararlanmak isteyen profesyonel dev­
rimcilere karşı mücadelelerinde, köylüler arasında,
her zaman, çıkar farklılaşması olmuştu.
Doğu Guangdong, en "ilerici" savaşbeylerinden bi­
ri olan Chen jionming'in bölgesiydi. Bir Haifengli, bir­
kaç yıl için Sun Yixian'ın destekçisi ve o tarihlerde
moda olan birçok anarşist-sosyalist düşüncelerden
oluşan kurama bağlı birisi olarak Chen başlangıçta­
ki köylü hareketinin propagandası için alışılmadık öl­
çüde bir özgürlük sağlamıştı.
1921 'de, bu dinginleşmeyen ve karmaşık ortama,
Peng Pai adlı bir genç adam katıldı. Peng, Çin Komü­
nist Partisi'ne, kırsal kesimi nasıl ayağa kaldıracak­
larını göstermeyi amaçlıyordu. Güçlü bir yerel aile­
nin soyundan gelen, kısmen Japonya'da eğitim gör­
müş olan Peng, "Dünya herkesindir ve herkes tara­
fından eşit olarak paylaşılmalıdır" görüşüne bağlıy­
�
dı. Öğrenciler arasındaki tahriklerin kendisini hiçbir
yere götürmeyece · ini görerek, 1922'de bir Köylü Bir­
liği oluşturmuştu Ünvanının sağladığınakları ken­
di topraklarına gö müş ve kendisini de bir köylü gi­
bi yapacak ölçüde kişiliğini yeniden biçimlendirmek
üzere büyük bir çaba göstermişti. Çok geçmeden bü­
yük bir otorite kazanmış, ancak her zaman kendisi­
ni, verdiği buyrukları halktan alan biri, önderlik etti­
ği insanların bir hizmetkarı olarak görmüştü; bu, Çin'­
de yeni bir tutumdu l
Birlik, eski Bayraklar şebekesinin kalıntılarını da
kendi içine alarak hızla yaygınlaşan bir koruma ve
refah örgütü olmuştu. Derebeylerinin zorbalıklarına
karşı direnmenin yanısıra, köylü çocuklarına yararlı
olacak pratik bir eğitim gibi yeniliklere de öncülük
etmişti. Birliğin başarısı, kısa zamanda, çekişmeleri
bir sonuca bağlamak gibi hükümet işlevlerini üstlen­
mesine yolaçmıştı. Düşünceleri ve uygulamaları di­
ğer bölgelerde de yaygınlaştıkça, Peng, bölgesel mü­
cadele sahnesine doğru çekilmişti. 1923'te Komünist­
lere katılmış ve 1924'te Milliyetçiler'in desteğiyle ku­
rulmuş olan Guangzhou'daki Köylü Hareketi Eğitim
Kurumu'nun gerisindeki temel güç haline gelmişti.
Devrimci bir köylü ordusunun ilk temellerini bura­
daatacaktı. Mao Zedong da bu Kurum'da bir süre ders
vermiş ve köylü devrimi hakkındaki düşünce ve esin­
lenmelerini büyük ölçüde Peng'den almıştı.
-
Kırsal küçük soyluların ve ordu içindeki müttefik-
161
!erinin muhalefeti güçlendikçe, Köylü Birliği, refah­
la sınırlı amaçlarından sınıf mücadelesine doğru yö­
neliyordu ki, bu sıradan üyelerinden çok önderleri­
nin hoş karşıladıkları bir kaymaydı. Sonraki dört yıl
boyunca, Haifeng içinde ve çevresinde, ulusal, bölge­
sel ve yöresel düzeylerdeki çatışmaların içiçe geçtiği
karmaşık bir iç savaş patlak verdi. Bir o, bir bu taraf,
üstünlük sağladıklarında terör yaratmaya başladılar.
Peng, daha işin başından beri, "sadece parayı düşü­
nen derebeylerini acımasızca öldürmek haklıdır" di­
yordu. 1926'ya gelindiğinde, derebeylerinin yargılan­
maları ve idam edilmeleri oldukça yaygınlaşmıştı. Bir
sonraki yıl, Guangdong Komünist Parti komitesi, "de­
rebeylerinin öldürülmesi, bir tanesi bile kalmayınca­
ıa kadar devam etmelidir" diye buyurdu. Nihayet,
"eski yetkililere herhangi bir biçimde h1zmet etmeyi
sürdüren" veya bu tür kimselere yardım ve rahatlık
sağlayan herkesin öldürülmesi buyurulmuştu. Aile­
lerin geri dönmeleri için sorumlu tutulmalarına rağ­
men birçok insan kaçmıştı. Köylü tarzı intikamın bı­
raktığı miraslardan biri, yakalananları, öldürmeden
önce bedensel tahribata uğratmak ve işkence etmek­
ti. Tepkici/gerici güçler de, aynı biçimde karşılık ver­
mişlerdi.
1924 ile 1926 yılları arasında, Haifeng, Birlik veya
onun halefi durumunda olan Köylü Derneği ve 1927-
28'de Hai-Lu-Feng Sovyeti tarafından yönetilirken,
sonradan süregiden öneme sahip olacak birçok uy­
gulama ortaya çıkmıştı. Köylüler, düzenli orduları, ta­
şımacılık, casusluk ve sabotaj gibi yollarla destekle­
mek üzere siyasal olarak seferber edilmişlerdi. Gele­
neksel dine ve Hıristiyanlığa saldırılıyordu. Pagoda­
lar yıkılmış, manastırlar ortadan kaldırılmış ve tapı­
naklar, bazen, putlarını, ilerici sempatilerini göster­
mek üzere kızıla boyayarak korumak isteyen köylü-
162
!erin hoşnutsuzluklarına rağmen, ele geçirilmişti. Ço­
cukların beyinleri öylesine yıkanmıştı ki, bazıları, an­
nelerini karşıdevrimci olmakla itham ediyorlardı. Ge­
nelevleri, birlikte nikahsız yaşamayı, insanların alı­
nıp satılmasını, afyon içilmesini ve kumarı sona er­
dirmek üzere adımlar atılmıştı. 1927'nin sonlarında
Peng Pai "özel mülkiyet sistemirıin yıkılacağını" ilAn
etmişti. Toprak, bir ailenin sayısına ve emek gücüne
göre dağıtılacaktı; ancak, bu politika, köylüler arasın­
da, yaygın bir biçimde uygulanabilmesini engelleye­
cek ölçüde hoşnutsuzlukla karşılanmıştı. Fabrikalar
da, benzer bir biçimde, oralarda çalışanlara verilmek
istenmişti. Herkesin ekonomik bakımdan eşitliği asıl
hedefti. Bir gizli polis vardı. Kütüphanelerdeki ve özel
koleksiyonlardaki tüm kitapların yakılması buyurul­
muştu. "çünkü, bunlar karşıdevrimcilerin üremesi­
ne neden oluyorlardı," Her ne ise, yeni devrimci dün­
ya, kısmen çağdaş, kısmen orta çağlı yalın bir ahlak
ile yalın bir barbarlığın karışımıydı. Çok daha üstün
silahlara sahip bulunan Milliyetçi güçler, Sovyet'i,
kahramanca direnişine rağmen, 1928 yılında ortadan
kaldırdılar. .
Çin devriminin kendi içinde barındırdığı trajedinin
Çınlı Mılltyeıçl askerler, Japonya
büyük bir bölümünü Peng Pai'nin kişisel olarak ge­ savaşı sırasında (1937-45), Çin
çirdiği dönüşümlerde görmek mümkündür. Onun Seddi boyunca yürüyorlar
bencillikten uzaklığı ve içtenliği kendisine karşı olan­ Altta: Çln Komünist Parti� lle
ları bile etkilemiş ve 1921 ile 1922'deki insancıl ül­ Guomlndang (Mtlliyecçi Ph rtl)
kücülüğü doğrudan ve pratik bir ifade bulmuştu. An­ arasındaki iç Savaş, Çin"de 194%
zafere ulaştığı !949'a kadarı
ortalarından Komünist Partlsi'nin
cak, 1927 ile 1928'e gelindiğinde, çevresindeki arka­
daşlarının birçoklarının öldürülmesinden sonra, bir sürdü. Tang Muli tarafında ft
kitle toplantısında gençlere, yakalanmış bir düşma­ yapılmış olan bu yağlıboya tablo,
Mao Zedong tle Zhou Enlai'ı
nın kellesinin bıçakla nasıl kesileceğini bizzat göste­ Komünist güçlere önderlik
recek ölçüde kitle katliamlarının ateşli bir uygulayı­ ederken gôstermekcedlr ve
�
cısı haline gelmiş Haifeng, doğu Asya'daki köylü z
i leyen dönemlerde egemen olan
Sovyeı tarzı gerçekçiliğin bir
devriminin beşiğiyai, ancak burası, Çin'in büyük bö- ömeğıdir.

12
Lı Hua'nın "Öfke Selı ' başlıklı
ağaç lşl, Komünist ve Milljyetçl
güçlerin ışgalcilere karşı birleşik
bir cephe ol�turdukları
donemde, Çin k6ylüsünün
Japonlara karşı kustuğu
ktzgınlığını göstermektedir
Aslında direniş, bu resmin
belirttiğinden daha ihtiyatlı bir
biçimde yürütülmüştü.
lümü için bile tipik olmayan, kendine özgü bir yer­
di. Buraya özgü bazı nitelikleri -derebeyliğine atfedi­
len önem (ki, kuzey Çin'de pek önemli değildi) ve kan
dökmenin toplumsal dönüşümün vazgeçilmez bir
parçası olarak görülmesi gibi- sonraki olaylar üzerin­
de iz bırakmıştı.
8. Milliyetçi Hükümet
Kendisinden önceki Yuan Shikai gibi, JiangJieshi de,
kendisini iktidara getiren toplumsal ve siyasal güç­
leri ya tarafsızlaştırmış ya da ortadan kaldırmıştı. Kitle
hareketlerini, gücünün yettiği ölçüde, ya dağıtmış ya
da güçlerini kırmıştı. Milliyetçi Parti'yi ikinci plana
itmişti. 1928'den 1937'ye kadar başkanlık ettiği Nan­
jing hükümeti, ülke yönetiminde devletçi bir yakla­
şıma sahipti; kendi rejiminin kapsamı içine aldığı sa­
vaş beyleri bölgelerindeki kurumların ve personelin
çoğ..ı, asgarideğişikliklerle varlıklarını korumuşlar­
dı. Kendisini, rakip hiziplerin arasını bulan kaçınıl­
maz bir kişilik olarak öne sürmüştü. Yönetimdeki çö­
küşün ve hareketsizliğin üstesinden gele6llmeK içfn
"Mavi Gömlekliler"! yaratmıştı. Bunlar, bencil olma­
yan, milliyetçi bir ahlak, askeri değerler ve Jiang'ın
kişiliğini "Çin'in Hitler'l veya Çin'in Stalin'i" olarak
gören bir mezhep yaratmak amacıyla oluşturulmuş
i
bir tür faşist-komünist seçkin gruptu Bu örgütlenme,
Japonlara karşı duran Birleşik Cephe nin bir bölümµ
Komünistlerle anlaşınca, 1938'de dağıtılmak duru­
munda kaldı.
Dış bir tehlike karşısında ortaya çıkan bir biçimsel
ittifakın bu son yenilenlşinden önce, Çin Komünist
Partisi, hemen tümüyle kentlerden sürülmüş veJiang­
xi'deki belli başlı kırsal üsleri de 1934'te ortadan kal­
dırılmıştı. Kendi aralarındaki kan davaları sonucun­
da parçalanmış bulunan komünist güçler, en önem­
lileri Shaanxi'deki Yan'an olan küçük kırsal hücreler­
den oluşmuş bir takımada gibi varlıklarını devam et­
tirmişlerdi. Savaşbeyleri kalıntılarının büyük bölümü
silahlarını bıraktığında, Nanjing, 1937'de, tüm nüfu­
sun yaklaşık üçte ikisini denetleyebilir hale gelmişti.
,.. Nanjing rejimi, iç barışı sağlayarak, iç gümrük du­
varlarını kaldırarak ve tek bir para birimi oluştura­
rak ekonomik büyümeye yardımcı olmuştu. 1935'te
çıkarılan bu yeni paranın konvertibilitesi yoktu. Bun­
da amaç, gümüşün Amerika'ya kaçmasının sonucun­
da ortaya çıkan güçlüklerin üstesinden gelmekti, ama
bu uygulama, bir enflasyonun ortaya çıkmasına yol
açmış ve Çin'i 1930'lardaki büyük bunalımdan kur-
tarmaya yardımcı olacak, bir tür Keynesci politika gi­
bi önceden belirlenmemiş bir işlev görmüştü. ilk öğ­
retim ile üniversite eğitiminde de büyük bir genişle­
me vardı. Hükümet tarafından girişilen temel çağdaş­
laşma atılımları, dış borçların gereğini yerine getir­
menin bütçenin yüzde 30'unu, askeri harcamaların
da yüzde 40'tan çoğunu tüketmesi yanında bölgele
rin de, toprak vergisini yeniden elde etmeye yönelik mer­
kezden gelen yetkilileri engelleyebilmesi yüzünden ger­
çekleştirilememişti.
Jiang'ın rejimi askeri-bürokratikti. (Bir diğer efsane­
nin dediği gibi), büyük ticari ve sınai çıkarlarının tem­
silcisi değildi. Rejim bu çıkarları bir gelir kaynağı ola­
rak görüyor ve hatta bu yolda gerekli baskıyı sağla­
yabilmek için adam kaçırmayı bile kullanıyordu. Kır­
sal yönetici sınıfın genel refahını korumuş olmakla
birlikte, rejimle bu sınıf arasında, gelirler ve polis ile
asker güçlerinin denetlenmesi konularında çatışma
vardı. Çin'deki iç bankacılık kaynaklarının yüzde
70'inin ulusallaştırılmasıyla çelik ve makina üretimi
için devlet organları oluşturmasının da ortaya koy­
duğu gibi, uygulanan politikaların uzun dönemli he­
defi bir tür devlet kapitalizmiydi.
1931 'de Japonlar, hayret verici bir hızla sanayiyi ve
yenıkentlerl kurdukları Mançurya'ya girdiler. Bu, Ja­
pon sermayesi ile nitelikli personelinin yoğun bir bi­
çimde buraya akmasıyla gerçekleşmişti. 1944, 1927
yılıyla karşılaştırılacak olursa, demir üretimi dört ka­
tına çıkmış, çelik üretimi sıfırdan, yaklaşık yılda ya­
rım milyon tona ulaşmış, kömür üretimi hemen he­
men dörde, çimento üretimi ikiye katlanmış ve üre­
tilen elektrik gücü 1 3 kattan daha fazla artmıştı. Bu
kaba ama anlamlı veriler, il Dünya Savaşı'nın sonun­
da, Japon emperyalizminin Mançurya'yı, İç Çin'in ge­
riye kalan bölümündeki art alanda daha farklı bir
ekonomik kategoriye soktuğunu göstermektedir. Bu
dönüşüm, geniş anlamda planlı karma ekonomi ni­
telikli bir sistem içinde gerçekleşmişti. Bu sistemde,
önemli sektörler doğrudan Japon yetkililerce yöneti­
lirken, özel girişimlere, diğer sektörlerde, bir lisans
sistemine bağlı olarak izin verilmişti. Sonradan,
1945'teki Rus ekonomik yağması, altyapı ve beceri­
ler büyük ölçüde varlıklarını sürdürmekle birlikte,
Mançurya'nın çağdaş sektöründeki dolaysız üretim
kapasitesinin yaklaşık yarısını tahrip etmişti.
Jian-Jieshi iç birliği geliştirmeye, Mançurya'daki Ja­
ponlara karşı direnişe göre öncelik vermişti. Bunun­
la birlikte, Japonlar, 1937'de, kısmen Jiang'ın bu işte
başarılı olacağından korktukları için kuzey Çin ova­
sını işgal ettiler.
9. Direniş Savaşı ve Komünist Gücünün Doğuşu
Jiang-jiesh_i, Rusların Napolyon'a direnme tarzına
çok benzer bir biçimde, "zamanı mekanla trampa ede­
rek", merkezi hükümeti Chongging'e çekti.J �o- �r,
�lkenin üçte ikilik doğu bölgesindeki be 1 (6
T a şlı kent­
leri veiletişim yollarını işgal ettiler. Bu işgal ve Milli­
yetçilerle Komünistlerin yeni bir Birleşik Cephe için­
de bir ölçüde işbirliği yapmalarına yönelik halktan
gelen baskı, Yan'an'da kuşatma altında bulunan ko­
münist karargahı üzerindeki baskının büyük bölümü­
nü kaldırdı. Merkezi hükümet gücünün yer değiştir­
mesi, ayrıca, Japon hatlarının gerisinde, komünistle­
rin sızabileceği ve dağınık halde bulunan direniş, hay­
dut1uk ve topluluğun öz savunmasını amaçlayan ye­
rel askeri güçlerin birçoğuna egemen olabileceği ge­
niş, boş bölgeler bırakmıştı. Komünistler, bu işi, II.
Dünya Savaşı'nın son evresinde Japonya, Birleşik Dev­
letler'le girdiği çatışmada zayıfladıkça, özel bir başa­
rıyla gerçekleştirdiler ve görece ılımlı siyasal ve eko­
nomik reformlarını sağgörülü bir biçimde birleştlre-
163
 0'
11 o

\_
Baoıou
I •
Hruhe
iGuısuı)

�
4()0

-+-
1 Yuxıan 0

1 .
·

1
BO HAI

Zlı<lu d'
LA ...tO:J
:· A�E?.t
SHAAN. ,.
GAN·NING �
KOMÜNiST
ÜS BÖLGESi
ol
°Aıısaı
Oy

'fi!ll'311
{Fushi)
oY
pGanq.m
Yıch.ıııj o

M diıze•I Çıo ordular

O
tumuyle )'e-el" öıellı<lere satiıp
naydul�r
O ıesı,m olııus ' Mfduliar"

o ıesıırr olmaları o·<ıolrlhş ha)'duılar''

El<� zleştırme Burosunun emnnoe"

• slahk giıç.e•

(<uı<la Ç n ı as•erıe•J
• uıusaı Kurtuıuş bar'ş guçlerı

+++ demrıotu

ölçek 1 · 6 000 000 • eyalet bU'OSJ

• dogrııaan yönetl'!\ a•!ıoda oo"nan �e·ı

• Ko�U'>ISI Us kara•�lıı

164
En S-Oida: Yüksek eğltJm
faaliyetleri, savaş döneminin
KomQnlst kararga.hı olan
Yan'an'da, son derece zorlu
koşullar altında ve ilkel
binalarda yüı1lttll0yordu.
Burada, bir tepe yüzeyine bir
mağara gibi kazılmış bir binanın
girişinde ders yapan bir sınıf
görülmektedir.
Solda: Çin Komünist Partlsi'ne
göre toplumun tabakaları
Şekil (L. van Slyke'a göre
yapılmıştır), Çin Komünist
Partisi'nin siyasal olarak
toplumu nasıl kavradığını
göstermektedir Parti, işçi-köylü
ittifakının çekirdeği olarak
görülmektedir. Bu lttlfak içindeki
çatışmalar, ilke olarak,
"birbirleriyle çellşkill değll"dlr.
ittifakın dışında, bağlılıkları
ittifak veya "düşman" tarafından
kazanılabllecek olan ve bu
nedenle de Parti'nln korkutma,
kendisini çekici gösterme ve ceza
uygulamalarının bir karışımına
hedef oluştu.ran bir ıra grup
bulunmaktadır iki dış grubun
kimlik bakımından tanımları
zamana göre değişmektedir,
ancak "dQşman"ın !:er an,
nüfusun yüzde ıo•unun altında
kalacak biçimde tanımlanması
temel bir ilkedir.
Solda: Kuzey Çin'ln ı940'da
olduğu gibi Japonlar tarafından
işgali
Japon güçleri, sayı olarak, kuzey
Çin'! tamamen işgal edemeyecek
kadar azdı. Dolayısıyla işgalciler,
kentleri ve iletişim hatlarını elde
tutma konusunda
yoğunlaşmışlardı. Sonuçta ortaya
çıkan karmaşık düzen, Japon
askeri kaynaklarına dayanan
yandaki haritada, 1940'daki
duruma göre, gösterilmiştir.
Genel olarak etkisizleştirilmiş
bölge içınde, hem Komünist,
hem de Milliyetçi gerilla
güçleriyle "baydutlar"ın etkin
olduğu önemli dlrenış odakları
bulunuyordu. Ayrıca. Japonlar
tarafından "tamamen yerel"
olarak tanımlanmış olan
"haydutlar"dan da bir miktar
direniş geliyordu. DOzenlı Çin
gerilla güçlerinin asıl
yoğunlaştıkları yerler, güneybatı
cephesi üzerinde dağılmıştı.
Komünist gücün başlıca kuzey
merkezi, Japonlar tarafından
denetim altında bulundurulan
bölgenin dışında kalan ve
merkezi Yan'an olan, Shaanxl·
Gansu-Ningxla bölgesindeydi.
rek denetimlerini derinleştirmekte de büyük bir be­
ceri göste� 1945'e gelindiğinde, Kızıl Ordu, 40.000
kişiden yaklaşık yanın milyona ulaşmış; Parti ise çok
daha hızlr büyümüştü ve komünistler, üslendikleri
16 ayrı bölgede sahip çıktıkları 90 milyon insan üze­
rinde (çoğu kez kısmi ve bölük pörçük) bir tür hükü­
met gibi uygulama yapmışlardı. Amerikan atom bom­
bası Japon askeri gücünü yokedince, Çin'deki iç güç
dengesi de değişti. Komünistler artık ciddi bir taraf
haline gelmişt i,J
rtir!İi
Komünis başarısı, işgalin yarattığı korkunun
harekete geçirdiği bir köylü milliyetçiliğinin seferber
edilmesine dayanmamıştı. En iyi biçimde örgütlen­
miş üsleri, Japon saldırılarından neredeyse hiç yara
almamış uzak bölgelerdeydi. Daha etkili Japon dene­
timi altındaki bölgelerde bulunan gerilla grupları,
normal olarak hakkından gelebilecekleri düşmana en
ufak bir zarar bile vermemişlerdi, çünkü kendilerini
kanatları altına almış olan köylülere karşı girişilecek
misilleme hareketlerinden ve bunun sonucunda da
halkın desteğini yitirmekten korkuyorlardı. Komünist­
ler, aslında, varlıklarını sürdürmeye ve Milliyetçiler­
le girişecekleri ve çarpışmanın çok ötesinde özellik­
ler taşıyacak olan son hesaplaşma için güçlü kalma­
ya çalışıyorlardı. (Komünist Parti 'nin gösterdiği dire­
nişin Japonları yenmekte önemli bir rol oynadığı, bir
diğer efsanedir.) Parti'nin başarısındaki asıl etken, ör­
gütsel canlılığı, Hai-Lu-Feng'deki günlerin kabalıkla­
rından bu yana geliştirilmiş bulunan siyaset araçla­
rı ve üyelerinin, bu kuruluşu ancak bir siyasal-dinsel
tarikat olarak isimlendirilebilecek ölçüde kendileri­
ni davalarına adamış olmalarıdır.
Bu dönüşüm, 1 930'ların sonlarıyla 1940'ların baş­
larındaki Parti belgelerinde görülebilir. Llu Shaoqi her
bir Parti üyesi hakkında, "o, 'dünyanın gelecekteki
mutluluğu için şimdiki acılarını taşımaktadır.' ... 'zen­
ginliklerin bozamayacağı, yoksulluğun değiştireme­
yeceği ve terörün alt edemeyeceği' ahlak ve erdeme
sahiptir" diye konuşmuştu. 1960'ta, Halkın Günlüğü,
"doğru siyasal düşünüşü olmayan bir insan, ruhsuz
bir insandır" diyecek kadar ileri gitmişti. Bireyin, kol­
lektif kurtarıcılık girişimine şevkle tabi olması, Chen
Yun 'un 1939 tarihli, "Nasıl Komünist Parti Üyesi
Olunur" başlıklı yazısında açıklık kazanmaktadır:
Komünist Parti, insanlığın bütünüyle özgür­
leşmesi için savaşan bir partidir... Kendisini Ko­
münist davaya adamak isteyen Komünist Par­
ti'nin bir üyesi, kendisine Komünizmin gerçek­
leştirilmesi için hiç durmaksızın savaşma yo­
lunu açacak devrimci bir yaşam görüşü oluş­
turmalı... ve gelecekte bir Komünist toplumun
gerçekleştirilmesinin kaçınılmazlığı konusun­
da güçlü bir inanca sahip olmalıdır ... Ulusun
ve halkın çıkarlarıyla Parti'nin çıkarları özdeş­
tir... Parti üyesinin çıkarları da, ulusun, halkın
ve Parti'ninkilerle ... Her Parti üyesi, bireysel çı­
karlarını, tereddütsüz bir kenara itebilmeli ve,
... gündelik yaşamın her somut eyleminde dev­
rimin ve Parti'nin kapsayıcı çıkarlarına boyun
eğmelidir.
Parti, hemekadar, Cizvitler için öngörülmüş olan
"körükörüne itaat" istemek ölçüsünde ileri gitmediy­
se de, Llu Shaoqi "ilkeler üzerinde kendi özgün kanı­
larını oluşturmak isteme konusunda yoldaşlar, kesin­
likle Parti'ye örgütsel düzeyde ters düşemezler, çoğun­
luğa ya da üsttekilere itaatsizlik edemezler veya eylem
özgürlüğüne sahip olamazlar" diyordu. 1960'da, Hal·
km Günlüğü "Parti'nin uysal bir aracı olmak, prole­
teryaya özgü soylu bir niteliktir" diyerek biraz daha
ileri gidiyordu. Parti üyeleri, bir günahın, düşünce ve
dolayısıyla eylem düzeyinde, kişisel ahlaki yetersiz­
liklerden kaynaklanan ve kollektif mücadelenin ba­
şarısını tehlikeye düşürebilecek olan bir "sapma"nın
korkusuyla dolu bir iklimde yaşıyorlardı. Dolayısıy­
la da, eleştiri, özeleştiri ve daha ikna edici olan yan­
lışları düzeltmekten oluşan ve elbette hizip mücade­
lesinin sinik hesaplamalarıyla örülmüş sürekli bir
döngü bulunuyordu. St. Ignatius'un sözünü ettiği,
"sıkıntı" ile "rahatlık", umutsuzluğun soğukluğu ile
coşkunun sıcaklığı arasındaki gidiş gelişler burada
da vardı. Bu durumun en açık ifadesi, belki de, biraz
daha sonraki bir tarihte, 1959'da dile getirilmişti: "Bir
birey söz konusu olduğu ölçüde, siyasal kampanya­
lara katılmak, ideolojik mücadeleleri açığa vurmak
ve bir kimsenin yanlışlıklarını gözden geçirmek, zi­
hinsel acı verecektir." Ama, "bilincini geliştirmek üze­
re ideolojik mücadeleden geçmesi koşuluyla hatala­
rını anlayabilecek, bir başka zihinsel konuma ulaş­
mak durumunda kalacaktır. Dün, acı dolu denizin
ucu bucağı görünmezken, bugün kıyının nerdeyse eli­
ni atsa yakalayabileceği kadar yakın olduğunu ve ken­
disini parlak bir geleceğin beklediğini duyumsayacak­
tır."
Bir ruh denetimi, çoğu kez bir güç kullanma silahı­
na dönüşerek yozlaşmıştır. Liu Shaoqi'ye göre, " 'Mü­
cadele toplantıları' sık sık yapılır, ... belli insanlara sal­
dırmak, öncelikle 'şeyler'e değil, bireylere karşı mü­
cadele etmek üzere ... önceden pla.nlanırdı. ... 'Müca­
dele toplantıları', özünde, Parti üyelerince ... kendi gö­
rüşlerine sahip olmayı uygun gören ... veya bu yola
giren yoldaşları baskı altına alma amacıyla oluşturul­
muş mahkemelerdi." Nitekim,
Oportünizmin bir temsilcisi olarak bir muha­
lif (bir Parti üyesi) bu niyetle seçiliyor, ... bu tek
yoldaş, kadroların ve Parti üyelerinin daha
azimle çalışmalarını sağlamak üzere kurban
ediliyordu... Biçimsel ve sistemden yoksun bir
yaklaşımla bu kişinin uygun görülmeyen söz
ve faaliyetlerini ayıklıyor, soyutluyor ve bun­
ları tamamlanmış bir manzara olarak değerlen­
diriyorlardı.... Hatta, öznel kuşkular ve tümüyle
asılsız dedikodular üretiyor, bunlara dayanıyor
ve bu yoldaşa her türlü suçlamayı usanmak­
sızın yüklüyorlardı. Kaçınılmaz olarak o da şap­
şallaşıyordu ... Kendini savunmak için konuş­
sa, hatasını kasıtlı olarak savunduğunu ve iti­
rafının tamam olmadığını söylemeye devam
ediyorlardı ... Saldırıdan kaçınmanın bir yolu
olarak hiçbir şey tam bir itirafla eş değerde ola­
mazdı. Böylelikle, inisiyatif, yaratıcılık ve iyi
inanç yavaş yavaş tüketiliyor ve tahrip ediliyor­
du.
Yan'an'daki üst düzey kadroların sahip olduğu mad­
di ayrıcalıkları eleştiren ve daha insancıl bir Marx­
izm'den yana olmaya çabalayan Wang Shiwei, se­
çilmiş Komünist'in ruh halini şöyle betimlemişti:
"[Komünist] kendisini sıradan insandan her yönüy­
le farklılaştırır. Kendi altındaki yoldaşlara gelince, na­
sıl oldukları, hasta olup olmadıkları, yaşayıp yaşama­
dıklarıyla zerrece ilgilenmez ... [Konümistler] güzel ko­
nuşurlar arkadaşça sevgiden ve daha ne varsa [ondan
söz ederler]. Ama, insan ile insan arasındaki ilişkiler­
de hiçbir duygudaşlıkları yoktur. karşılaştığınızda hep
gülümsediklerini görürsün�z. Ama, bu gülümseme­
ler sadece dıştandır. En küçük bir kışkırtmadan bir­
den parlarlar, kendilerini öne çıkarırlar ve sizi azar­
larlar." Wang Shiwei bu düşüncelerini açıkladığı için
hapsedilmiş ve sonra da öldürülmüştü.
165
 Parti'nin bu dönem, üye olmayanlara karşı izlediği 1 1
strateji, Jan Slyke tarafından, Birleşik Cehpe'yi tem­
J ,---.� 1
1
101 2
silen çizilmiş olan şemada özetlenmiştir. Parti, bir iş­ fiyalllra �"'O'M\
çi/köylü ittifakının çekirdeği olarak görülmektedir. Bu - :ı I l 1011
ittifakın çevresi, nüfusun belki de yansını oluşturan
kalabalık bir orta tabaka ile çevrilidir ki, bunların bağ­ -
20 �
10 1 f:V 1 ,.,...1.. 11 1. 1010
lılıkları belirsizdir. Bunun da ötesinde, hiçbir zaman
toplamın yüzde 5 ya da lO'undan daha kalabalık ol­ 61 _..//
- 4 1 -�.../
1
1 1
4 109

mayan düşman bulunmaktadır. Herhangi özgül bir

zaman içindeki parti politikaları, mümkün olduğu ka­ - 2 C _J 1 .4
'/ 108
1937 1938 1939 19�0
J
_ ___

dar, bu şemada gösterilen siyasal duygudaşlık düze­

1941
101
ABD Dolar nın
il
neğiyle uyum gösterecek biçimde oluşturulmuştu.
Düşmanı hiçbir zaman kalabalıklaştırmamak yaşam­ 1oe
Yunan.kar�'°'
sal öneme sahipti.
Politika oluşturulması, "kitle çizgisi" denilen şeyin 105 � v 105
kullanılmasını gerektiriyordu. Bu, Parti'nin "önder­
lik Yöntemleri" hakkındaki 1943 kararlarında açık· 10' � ·
, 1 0'
-
lanmıştı:
103
-
v__/

----v-
103
Kitlelerin [yani, Parti üyesi olmayanların] sis­ ./
102
102 ---
temleştirilmemiş dağınık düşünceleri, araştır­ -
ma süreci içinde biraraya getirilmekte ve kit­ --
10'
- 101
lelere propagandaları yapılıp açıklandıktan
1942 1943 1947 1948
sonra yoğunlaştırılmış ve sistemleştirilmiş dü­
1944 1945 1946 1949

şüncelere ve kitlelerin sıkı sıkıya kavrayıp ey­ -

lemlerinde açığa vuracakları, onlara mal ol­
muş düşüncelere dönüştürülmektedir ve yine Usııe Çın·de korkunç enflasyon ı ,25 cm lık \h ınç lık) olçegın karşı karşıya kaldı

kitlelerin eylemlerinde biz, bu düşüncelerin Şekli, Çin dolarının, ı942 ile kullanılması halinde, elinizdeki Derebeyleriyle karşı·devrimcller
ı949 arasında, Amerikan Atlas'ın 160 milyon kopyasının aleyhindeki hareketlerle yanyana
doğru olup olmadıklarını ortaya çıkarabiliriz. dolarına gOre olan değişim sayfa sayısından daha fazla giden öldürme olaylan ve birçok
değerini gOsıermektedir. Bu sayıda sayfa gerekli olacaktı.) lşadamı, bürokrat ve bilgine

Bu, sürekli kamuoyu yoklamasıyla temellendirilmiş Altta:

y11ların yüksek enflasyonu. karşı hareketlerin şiddeti yerine,
(Amerikan) milyarı olarak lO'dan "Kurtuluş"tan sonra, 1949'dakt Komünist zaferin
bir önderlik değildi, Parti iktidarını geliştirmek için, lOOO'e kadar uzanan logaritmik devlet, toprağı yeniden dağıtmak hemen ertesindeki yıllar, halkın

Parti ile bir çoğunluk arasında geçici bir çıkarlar top­ bir Olçeğln kullanılmasını ve savaşın tahrip ettiği çoğunluğu için gôrece mutlu
zorunlu kılmıştır (Dolar başına ekonomiyi onarmak sorunlarıyla yıllardı
luluğunu ortaya çıkarıp pekiştirmekti.
Böyle bir stratejiyi işletebilmek, merkezde gizliliği
ve geçici müttefiklerin çoğunluğunun Parti'nin uzun
dönemli çıkarları hakkında yanıltılmalarını gerekti­
riyordu. Parti'nin o andaki çizgisiyle uyumlu bir bi­
çimde, yüzde 5'lik düşmana karşı en geniş halk des­
teğini seferber etmek için Partili-olmayan cephe ör­
gütlenmelerini yaratmak ve desteklemek gerekiyor­
du. Bu örgütlerin içine sızmak ve onları gizlenmiş Par­
ti üyeleri ile denetlemek zorunluydu.
Bir diğer amaç ise, "her yörede bulunan bütün top­
lumsal tabakalardan temsil edici nitelikleri olan si­
yasal ve ekonomik kişilikleri kazanmak"tı. Bu ama­
ca ulaşmak için, hedef alınan bireylere ilişkin ayrın­
tılı dosyalar tutulmuş ve Parti'nin gizli üyelerine şu
talimat verilmişti:
Pldnlar, kimlerle arkadaşlık kurulabileceğni
düzenli olarak araştırmaya yönelik olmalıdır...
Bütün muhtemel toplumsal ilişkileri (akraba­
ları ve aileyi, hemşehrileri, sınıf arkadaşlarını,
meslekdaşları, vb.) ve gelenekleri {örneğin, ar­
mağan göndermek, festivalleri kutlamak, zor­
lukları paylaşmak, karşılıklı yardım, vb. gibi),
sadece kişilerle siyasal arkadaşlıklar kurmak
için değil, aynı zamanda, bize karşı tamamen
dürüst ve açık olmalarını sağlayacak ölçüde ki­
şisel dostluklar da kurmak için kullanmalıyız.

Böylelikle, duygusal ve sevgiye dayalı yaşamdan si­

yasal olmayan her tür gerçeklik çekilmişti. Milliyet­
çi arşivlerden gelen bilgiler, bazen Komünist düzen­
bazlığın becerisi karşısında duyulan kıskanç bir hay­
ranlığı yansıtmaktadır. Shanxi'nin savaşbeyi Yan Xis­
han'ın ordusunun bir bölümüne nasıl sızıldığına iliş­
kin bir betimleme, onların, "önceleri tatlı sözlerle, dal­
kavukça ve yaltaklanırcasına çarpıtmalarla nasıl do­
lu olduklarını" anlatmaktadır. O kadar canla başla ve

166

Üstte. Yüksek enflasyonun
denetim altına alınması.
Komünist yönetim! ı949'da
bekleyen bir diğer sorundu. Bu
fotoğraf, ı948·49'da, Şangay'da
bir "altına hücum" olayını
görüntülemektedir. insanlar
ellerindeki ka.ğıt paraları altınla
değiştirmek Qzere akın ederken,
birçokları kalabalığın içinde
ezilerek öldüler
'
· lirgin askeri hatalar yüzünden o kadar hızlı bir biçim·
o kadar sadakatle çalışıyorlardı ki, "her derebeyi böy­
le kölelere sahip olmaktan mutluluk duyardı." Ancak,
bu kez yerlerini sağlamlaştırdıklarında, "birdenbire
ve keskin bir biçimde dönüş yapmakta ve hiç durak­
samaksızın eyleme geçmekteydiler." Rapor, şu göz­
lemle sona ermektedir: "Başlangıçta ne kadar saygı­
lı ve itaatkar olurlarsa, sonradan da o kadar korkunç­
turlar."
10. Halit Cumhuriyeti
Birleşik Devletler'in, Milliyetçilerle Komünistler ara­
sında arabulucuğa yönelik sonuçsuz çabalarından
sonra, iç savaş 1946'da yeniden başladı. Ancak,
1937'den bu yana tarafların niteliği değişmişti. Jiang'­
ın rejimi savaş yılları içinde yoğunlaşan bir yozlaş­
ma sonucunda yavaş yavaş erimişti. Bu rejim, ayn­
ca, savaş çabası içinde matbaa makinalarının bol pa­
ra basması yüzünden ortaya çıkan yüksek enflasyonla
temellerinden sarsılmıştı. Komünistlere gelince, ni­
hayet Rusya tarafındandesteklenen Parti içindeki ra­
kiplerini alt etmiş ve sonunda tartışmasız denetimi­
ni kurmuş olan Mao Zedong'un önderliği altındaydı·
lar. Mao'nun saygınlığı, "Düşünce"siyle pekiştirilmiş­
ti. Bu, kendisinden daha iyi kuramcılar olan muha­
liflerini, onların düşüncelerini "mekanik" veya
"doğmatik" olarak niteleyip altetmek üzere tasarım­
lanmış kişisel bir ideolojiydi. Yine bu düşünce, kıs­
men Mao'nun kendisinin, kısmen de Chen Boda ve
Ai Siqi ile diğerlerinin oluşturduğu bir beyin takımı­
nın Mao için geliştirmiş oldukları ve Çin'in özel ko­
şullarına uyarlandığı ileri sürülen bir tür Marxizm­
Leninzm'di. 1945'te bu düşünce ÇKP'nin resmi öğre­
tisi olarak benimsendi.
Komünistlerin yurtsever aydınlar ve diğer kamuo­
yu önderleri arasındaki konumu da giderek yükseli­
yordu. Çağdaş Çin'in en derinlikli filozofu, bir sosya­
list ve demokrat ve hem Rus Komünist mezaliminin
hem de ÇKP'nin kendi Marxizm anlayışı üzerindeki
uzlaşmaz ısrarının pekala farkında olan Zhang Dong­
sun bile, Komünistlerin Çin'in kurtuluşu için en pra:
tik yol olduğunu düşünme noktasına gelmişti. O, sa­
dece, bir kez iktidara geldikten sonra, Komünistlerin,
daha hoşgörülü ve ılımlı olacaklarını ummuştu. Ül­
kenin havası Milliyetçilerden uzaklaşıyordu.
Bu uzaklaşmaya rağmen, Jiang-Jieshi, yalnızca be-
de kaybetmişti. Komünistlerin üç katı kadar askerle
işe başlamışken, (birçok uzmanın önerisine karşı ge­
lerek) Mançurya'yı yeniden ele geçirme girişimi çer­
çevesinde en iyi güçlerini boşuna kurban etti. Man­
çurya'daki bu askerlerin aşırı geniş ve kolayca saldı­
rıya maruz kalabilir nitelikteki ikmal hadan, yoKol­
maya dönük bir zayıflığın belirtisiydi. Milliyetçi stra­
teji, genelde, durağan bir biçimde, sabit noktaların
savunulması niteliğindeydi ki, bu noktaların birer bi­
rer elden çıkabileceğini hesaba katmamıştı. Yine Mil­
liyetçiler, birkaç istisna dışında, karadaki düşman as­
kerlerinin yoğunlaştığı yerlere karşı iyi eğitilmiş ha­
va güçlerini kullanmakta da başarısız kalmışlardı. Ji­
ang, askeri yetenek sahibi olanları desteklemekten
çok, siyasal bağlılıklarını kanıtlamış komutanları ya­
nına almıştı. Hatta, önde gelen subayların, kritik za­
manlarda taraf değiştirdiklerine de rastlamıştı. Komü­
nist başkomutan Zhu De'nin yönettiği büyük ve so­
nucu belirleyici bir savaş, 1948 sonlarıyla 1949'un ilk
günlerinde, Xuzhou çevresinde yapılmıştı. Milliyet­
çiler bu savaşı kaybettiler, çünkü sahip oldukları üs­
tün araç gereçler, güçsüz stratejilerini, zayıf eşgüdüm­
lenişlerini, yetersiz kaynaklarını ve çökmekte olan
morallerinin olumsuzluklarını gidermek bakımından
yeterli olamıyordu. Dolayısıyla, Yangzi hattını tutmak
için hiçbir gerçek çaba gösterilmedi ve çok geçmeden
de Jiang, Tayvan adasına kaç!ı. Guangzhou, Ekim'de,
Komünistler tarafından ele geçirildi. Komünistlerin
güney Çin'e doğru son ilerleyişlerinin ortalama hızı,
günde 10 kilometreydi ki, bu, askerlik tarihinde ben­
zeri bulunmayan bir başarıdır. Ancak bu, silah gü­
cüyle gerçekleştirilmiş bir fetihti, bir devrim değil.
Ekim 1949'da kurulan Halk Cumhuriyeti'nin yöne-
ticileri, çekirdek aile konusundaki kısmi istisna dışın­
da, varolan her toplumsal kurumu ortadan kaldırma­
ya giriştiler. Niyetleri, Komünist Parti'nin denetimin­
cfe olmayan her türlü iktidar, saygınlık, etki, bilgi ve
yaratıcılık kaynağını yoketmektl. ,su amaç doğrultu­
sunda, kitle kampanyalarını, propagandanın ve siya­
sal nitelikli gösterilerin, toplumun her kesimine do­
kunan, suçlama ve mücadele, seçilmiş terör, işken­
ce ve idam toplantıları biçiminde yer aldığı, dikkatli·
ce örgütlenmiş bir dizi kitle hareketini uygulamaya
koydularl"Toprak Reformu" derebeylerinin kalıntı ni­
h
teliğinde gücünü kırdı ve köylüleri de, paylaşılmış
bir kan dökme suçuna ortak etti. Ülkedeki her köy­
de, belki de, ortalama iki kişi öldürüldü. "Karşıdev­
rimciler"le girişilen mücadele, bir biçinde Milliyet­
çiler'le ilişkisi olanların ortadan kaldırılmalarını sağ­
ladı. "Üç ve Beş Anti'ler", kamu görevlilerini ve işle­
ri iyi giden işadamlarını hizaya soktu. "Düşünce Re­
formu", önde gelen aydınların saygınlığını kırdı ve
zihinlerini "yeniden biçimlendirdi." İnandırma faa:-'1
liyeti, Luo Ruiqing tarafından oluşturulmuş bulunan
birkaç milyon gücündeki bir kamu güvenliği aygıtın­
ca desteklenmiş ve zorunlu çalışma kamplarının oluş·
turduğu bir ağ, etkili bir süreklilik içinde, yeni bir kö­
leler tabakasını içine almıştı.
Ortaya �ıkan şey,esasında, iki sınıflı bir toplumdu:
aygıtın üyeleri ("kadrolar" veya ga.ı:ıbu diye bilinirler­
di) ve kitleler. (Her sınıfın, elbette kendi içinde birçok
alt bölÜmü vardı.) Bu iki sınıf arasındaki çatışmayı gizli
tutmak için çok çaba harcanıyordu. Propaganda yoluyla
bunların çıkarlarının özdeş olduğu ileri sürülüyordu;
sadelik ve tutumluluk ile beliren bir kamusal manza­
ra, yeni iktidar sahiplerince, kötülüğün erdeme borcu­
nu ödediği siyasal bakımdan vazgeçilmez görülen ba­
şeğme olarak zihinlere yerleştiriliyordu; kamuoyu, ço­
ğu sonradan üretilmiş olan -"gericiler'', "sağcılar", "ka­
pitalist yanliları" ve benzerleri gibi- düşmanlara karşı
167
düzenlenmiş savaşların yarattığıhiddetle karmakarışık
edilip saptırılıyordu. Enternasyonalin ve duygudaşlık­
lannı bildiren ziyaretçi heyetlerin kukla oyunu ile mas­
kelenmiş bir görüntü içinde, komünist olmayan dün­
yanın pisliklerinden insani, düşünsel ve sanatsal açı­
lardan soyutlanmışlık, bağımsız düşünce ve bağımsız
eylemin gelişmesini önlemenin bir diğer vazgeçilmez
parçasıydı.
Çin Komünizminin bu dönemdeki coşkun duygusal
gücünü ve siyasal eylemin yöneldiği hedeflerin besle­
nip büyüyeceği bir temel olarak yurtsever bağlılık ve
kamusal iyiniyetin oluşturduğu derin kaynakları unu­
tursak, tüm yapılanların gerçekleştirilebilirliğini kavra­
yamayız. Ortak yarara özgeci bir biçimde hizmet etme
söylemi, saygı duyulan ve beğenilen duygulara temas
ediliyordu. Yaşamın miskinliğine ve karmaşasına, sanki
eski düzenin aşağılığından ve sömürüsünden arınmış
yeni bir yön ve anlam veriliyordu. Çin'in uluslararası
gücünün ve saygınlığının, bir yüzyıl süren aşağılanma­
lardan sonra yükselişi de -basit anlamda- bir zafer sar­
hoşluğu yaratıyordu. Coşkunluk ve suç, birçok devrim­
de olduğu gibi, atbaşı gidiyor, birincisi ikinciyi mazur
gösteriyor ve hatta, gizli bir anlamda, bağlılığın ve gü­
venilirliğin kanıtı olarak istenilir kılıyordu.
Bu söylemin bir hainlik olduğu, yavaş yavaş -özellikle
de �n Büyük İleri Atılımı'nı izleyen yıllardaki eko­
nomik felaketler ve 1960'ların sonlarındaki Büyük Pro­
leter Kültür Devrimi'ndeki kısır iç hizip çatışmaları so­
nucunda- zihinlere yerleşiyordu. Bu dersin, bir ölçüye
kadar, her kuşak tarafından, deneyimin zafer sarhoş­
luğunu giderici etkileriyle karşılaştıkça, yeniden öğre­
nilmesi de gerekiyordu: ülkülerin, iktidardakilere hiz­
met eden araçlara dönüşmeden önceki gerçek amaç­
ları ve büyüme veya daha iyi bir topluma doğru gidiş­
te, hırsın anlayışı ikame edemeyeceği. Bugün, duygu­
sal güdüler neredeyse yokoluş noktasına gelmiştir ve
geriye kalan şey, yokedilemeyecek kadar güçlü, hızlı bir
biçimde gelişemeyecek kadar katı ve sadece varlığını
sürdürmesinin beirlil bir uygun işlerlik göstermesini ge­
rektirdiği ölçüde koşullara uyarlanabilir olan bir sistem­
dir.
Bugün, Çin Komünizmindeki asıl çelişkiyi açıkça gör­
mek mümkündür: Bu, toplumsal canlılık ile siyasal de­
netim arasındaki çelişkidir. Uzun dönemde, insanların
kişisel yaşamları, ekonomik eylemleri, açıkça ifade edi­
len düşünceleri ve yaratıcı faaliyetleri üzerinde hem sıkı
siyasal bir baskıyı sürdürmek ve hem de, aynı zaman­
da, açık ve dürüst bireyler, iş yapan girişimciler veya
köktenci bir biçimde yaratıcı olan bilim adamları, bil­
gin ve sanatçılar üretmek mümkün değildir. Toplum­
sal canlılık olmaksızın, ilerleme ve çağdaşlaşma, olsa
olsa, siyasal iradenin rorlamasıyla yürüyen ve başka
yerlerde üretilmiş şeylerin taklidine bağımlı, doğal ol­
mayan gelişmelerden ibaret kalır. Çin'de işbaşında olan­
lar bu sorunla karşılaştıklarında iki biçimde tepki gös­
termişlerdi. Bazen, ısmarlama bir kendiliğindenlik ve
yaratıcılık oluşturmaya çalışarak, gerçeğin sadece bir
imgesi niteliğinde olan faaliyet canlılığını artırmak is­
temişlerdir. ("Yüz Şiir Hareketi" bunun küçük, fakat
açıklayıcı bir örneğidir.) Ya da, kısmi bir rahatlamaya
yönelmişler ve -1956-57 ve sonrasındaki "Yüz Çiçek" dö­
neminde olduğu gibi- çok fazla ileri gidemeyeceklerini
farketmişlerdir. Toplumsal ve kültürel canlılıktaki her
yeni hareketlenme, bir kez güçlenmeye başladı mı, ku­
rumlar ve düşünceler içinde birbirine kenetlenmiş res­
mi görüşe kaçınılmaz olarak düşman olmaktadır. Do­
layısıyla da, tekrar bastırılması gerekmektedir. 1957'de,
"Bu kadarı da fazla değil mi" diye yakarıyordu gazete­
ci Zhu Anping, "ulus içinde bulunan büyük ya da kü­
çük, bölüm ya da alt bölüm niteliğindeki her birimde
bir Partilinin önderliğinin zorunlu olması ve, büyük ya
168
da küçük hiçbir şeyin, Partilinin onayı olmaksızın ya­
pılamaması?" Bir sonraki yıl, "Anlaşılmalıdır ki", diye
cevap geldi, "Parti'nin politikaları ancak Parti örgütü
aracılığıyla yürütülebilir." Mao'nun da dediği gibi, "yön­
lendirmesini her şeyden uygulayan Parti'dir."
Bu, Çin devriminin trajedilerinden bir diğeridir. Ya­
ratıcılık 1890'larla 1940'lar arasında bir kez daha can­
lanıyordu. Anavatanmda, Komünist hükümet, 1949'dan
sonra bu yeni doğuşu tümüyle kısırlaştırdı. Ancak, bi­
raz fazla ileriye gidecek herhangi bir rahatlama sonu­
cunda ülkenin yeni karışıklıklarla parçalanması çok
muhtemeldir ve bu, Çinliler gibi son derece zengin ye­
teneklerle donanmış bir ulus için daha da acı bir aç­
mazdır.
Parti ve Hak
1 Genel çizgileriyle, Çin Komünist sistemi, dar anlam­
da sadece hükümeti değil, fakat aynı zamanda eko­
nomiyi de denetimi altında tutan birbirine koşut iki
hiyerarşi içinde işlemektedir. Bunlar, (1) yönetsel hi­
yerarşi ve (2) Komünist Parti hiyerarşisidir. İkincisi,
Parti üyelerinin, önemli mevkilerinin çoğunluğunu
ellerinde bulundurdukları birincinin üzerinde genel
bir gözetim uygulamaktadır. Benzer bir ikilik, Halk
Kurtuluş Ordusu içinde yer alan, düzenli askeri işlerle
görevli subaylarla siyasal işlerle görevli yetkililer (ya
da, "komiserler") arasındaki ikili komuta yapısında
da bulunmaktadır.
Siyasal toplum, hernekadar hem devlet, hem de par­
ti kongreleriyle süslenmiş olsa da, demokratik değil­
dir çünkü, delegeler yarışmacı seçimlerle belirlenme­
mektedir. Yine de, siyasete katılmak yurttaşlar için bir
ödevdir. Bu katılım, eğitim toplantılarını, {kimi kez,
sadakatin diğerlerine saldırmakla kanıtlandığı) yön­
lendirilmiş toplantı ve tartışmalarla gösteri ve geçit
törenlerini içeren sürekli bir çemberi içermektedir.
Düzen, bir batı okulunda ve ordusundakine benzeyen
bir disiplin ve hakemlik sistemiyle sağlanmaktadır.
Avrupalı veya Amerikalı anlamıyla bir hukuk, bir hak
ve herkesin istisnasız olarak tabi olduğu siyasal amaç­
lara uygunluğun üzerinde, açıkça tanımlanmış kural­
lar anlayışı bulunmamaktadır.
/ Ekonomi, her sektör için, girdi ve çıktılar üzerinde,
önceden kesin olarak düzenlenmiş niceliksel bir de­
netimin bulunduğu Sovyetler Birliği'ndeki gibi
"planlı" değildir. Çinliler, böyle bir iş için gereken is­
tatistik hizmetine sahip olmadıkları gibi bu beceriye
sahip elemanlar da bulunmamaktadır. Aynca, mater­
Tepede: Öğrenciler, 1966·76'daki
yel arzını yönlendiren Sovyetler Birliği'ndeki organın
(Gossnab} bir benzerine sahip değillerdir. Siyasal de­ "Büyük Proleter Kültür Devrimi"
netim altındaki girişimler, siyasal pazarlık sonucun­ sırasında, �kan Mao'nun
da belirlenmiş ürün ve yatırım planlarına göre çalış­ posterlerini ve onun
deyişlerinden oluşan Küçük Kızıl
maktadırlar. Girişimlerin işleyişi, (kısmen malların Kltap'ını sallıyorlar. Bu dönemde
birçoğu üzerinde devletçe saptanmış fiyatlarla belir­ okullar, çoğunlukla, gereği gibi
Klzıl Muhafızlar, ordu tarafından
lenen) karlılık ve zaman zaman değişen başka ölçüt­ işlev göremez hale gelmişler ve
ler çerçevesinde değerlendirilmektedir. Ekonomik fa­ denetim altına alınıncaya kadar,
aliyetler, bütün fonların akışma aracılık edecek biçim­ zal!mce davranmışlardır. Kültür
Devrimi, bugün, Çln'de yanlış
de oluşmuş Halk Bankası tarafından gözetim altında
olmuş herşey için gösterilen,
tutulmaktadır. Malzeme üretmek ve satış yapmak, so­ üzerinde blrleşilıniş blr
nuç olarak girişimler arasında piyasa ilişkileri anla­ mazerettir.
mına gelen temel alanlardan biri olarak varlığını sür­ Sagda: "Dörtlü Çete"nln ezilmesi,
dürmektedir. I Mao'nun kansı (Jiang Qlng) ve üç
I Ekonominin siyasal olarak yönlendirilmesi, hücre­ radikal mütteftğ!, Wang
Hongwen, Zhang Chunqlao ve
leşmeye yol açmıştır. Mümkün olan her yerde, ekono­ Yao Wenyuan, 1976'da
mik ilişkiler, bölgesel ve hatta daha da küçük sınırlar iktidardan atıldılar. Bu tasarım,
kutsal kaderin işlediğini
içinde tutulmuş� Geleneksel dönemin sonlarıyla çağ­
daha dünyevtydl. Yakalandıkları
vurgulamaktadır. Halk tepkisi
daşlığın başlangıcında Çin'i kaplayan, birbirlerine kar­
şılıklı olarak bağımlı piyasalardan oluşan büyük şe­ gün, Pekin'deki her şarap
dükkAnı, iddiaya göre,
bekenin hızla sınırlandırılmasının sonucu olarak, bir
satıp tüketınlşti.
ellerindeki bütün alkollü içklleri
miktar zenginlik yitimi ortaya çıkmıştır. Emek gücü,

üstte: Mao'nun yaptıklarını
duyuran bilyilk propaganda
afişleri ülkenin her yanındaki
duvarlara boyanmıştı. Mao'nun
ı976'daki OlOmOnden itibaren,
siyasal afişlerin yerini kasetçalar
ve saç spreyi rekl6mları aldı.
Komünizmden önceki zamanlarla belirgin bir karşıt­
lık oluşturacak biçimde, hemen tümüyle hareketsiz­
dir. Genç yetişkinler çalışma birimlerine gönderilmiş
ve çoğunlukla yaşamlarının geri kalan kısmını bura­
larda kalarak geçirmişlerdir. Bu birim (danwei), ev
bulmak ve bir kadının hangi yıl çocuk sahibi olabi­
leceğine karar vermek gibi temel sorunlarda yardım
ederek, kişisel yaşamları biçimlendiren ana güçler­
den biri olmuştur.;)
Tarım, örgütlenişi bakımından birçok değişiklikler
geçirmiştir. 1 950'lerin başında, Toprak Reformu, ai­
le çiftliği sisteminden kiracılık öğesini çıkarıp atmış­
tı. 1 950'lerin ortalarında ise, küçük ölçekli kollektif­
leştirmeye girişildi ve bu, 1958'de, komünler aracılı­
ğıyla, onbinlerce insandan oluşan çok daha büyük öl­
çekli birimlere yaygınlaştırıldı. 1960'ların başında,
ciddi yiyecek darlığı ve {özellikle Anhui'deki olmak
üzere) bazı yöresel kıtlıklar karşısında, hergün yapı­
lan yönetim tekrar azaltılmış ve özel arazilere daha
fazla yer ayrılmasına izin verilmiştir. 1 970'lerin tam
sonunda, aile çiftliği, kollektif mülkün bir bölümü­
nü bir toprakbeyi olarak kiralamak biçiminde betim­
lenebilecek, farklı düzenlemelerin oluşturduğu bir
bütün halinde, bir "sorumluluk sistemi" altında, kıs­
men yeniden işlerliğe konmuştur.
Bu değişiklikler, kısmen çatışan bazı politika hedef­
lerine verilen karşılıklar niteliğindeydi. Kollektifleş­
tirme, köylüleri denetlemek için gereken aracı sağla­
makta ve devletin mali sisteminin temelini oluşturan
vergilerin akışını güvence altına almaktadır. Kadro­
lar kimin ne iş yaptığını, ne kadar iş-puanı değerin­
de olduğunu kararlaştırmaktadır ve bazen bu puan­
lar ilerici siyasal tutumların ödülü olarak verilmek­
tedir. Kollektif işletme, benzer bir biçimde, su kont­
rol tesisatı ve büyük makinalar gibi, tek çiftçiler ara­
sında, başka türlü kolayca paylaştırılamayacak olan
yatırımlar için uygun bir çerçeve sağlamaktadır. Mev­
sim dışı artık emek de, ayrıca, bir komün veya ona
bağlı bir alt grup aracılığıyla kolaylıkla harekete ge­
çirilebilmektedir. Kollektif işletme, çiftçileri toprağa
bağlamakta ve (eksik istihdamın ve hatta işsizliğin
uzun süre sorun olduğu) kentlere göçü önlemektedir.
Diğer yandan, kollektif çiftçilik, çalışma için gerekli
şevki kırmakta ve küçük ölçekli kişisel girişimciliği
ortadan kaldırmaktadır. Ayrıca, yönetimde ve muha­
sebecilikte kıt olan nitelikli insan gücünü israf etmek­
tedir. Son bir iki yıl içinde, aile çiftçiliğinin sınırlı bi­
çimde yeniden canlanışı, her ne kadar, gelişmelerin
bir iki yıldan daha uzun sürebilmesi için yeterli "es­
neklik"in bulunup bulunmadığı kuşkuluysa da, bir­
takım kazançlar sağlamıştır.
Çin Komünistlerinin genel ekonomik felsefesi, ve­
rimlilikten çok irade gücünü ve çabayı, kaynakların
en iyi şekilde kullanılmasından çok kaynakların en
geniş biçimde harekete geçirilmesini vurgulamak ol­
muştur. Bu, ÇKP'nin, teknolojinin basit olduğu Yan'­
an gibi geri üslenme bölgelerinde yaşadığı ilk dene­
t:;
yimi yansıtmaktadır. Ayrı iyi olan her şeye sefer­
i1
berlik Parti'nin özelliğiydi. 950'lerin ortalarında, Sov­
yet modelini taklit etmeye yönelik kısa ve pek de do­
yurucu olmayan girişimden sonra, bu yaklaşım, Ma­
o'nun 1 958'deki Büyük ileri Atılım'ıyla doruğuna
ulaştı. Sermaye veya önceden edinilmiş becerilerle
desteklenmeyen artık emeğin, kendi başına, sadece
çabalayarak, yeni üretim kapasitesini oluşturabilece­
ği bir bütünsel çalışkanlık patlamasıyla ekonominin
birdenbire tümüyle değişik bir düzeye yükseltilebi­
leceğine inanılmıştı. Atılım'ın başarısızlığı Maocu
ekonomi anlayışının yersizliğini göstermiş ve 1959'da,
ancak Parti başkanının kendisini kurtarabildiği ve he­
men ardından da başkanın iktidarının keskin bir bi­
çimde zayıflatıldığı bir siyasal bunalıma yol açmıştı.\
Hemen hemen aynı anda Rusya ile de anlaşmazlık­
lar gelişiyordu. Tartışma, Kruşçev'in, askeri nükleer
teknolojinin olanaklarına sahip olmayı, o tarihte Var­
şova Paktı'na bağlı güçler üzerinde sağlamış olduğu­
na benzer türden bir denetimi Çin'in savunma siste­
mi üzerinde de kurmak için bir yem olarak kullan­
ma çabalarının sonucunda başlamıştı. Çin'in kendi
eylemlerindeki bağımsızlığı üzerindeki ısrarı, o dö­
nemde ciddi biçimde hissedilen bir darbe olarak, Çin'­
de çağdaş sanayii kurmaya yardım etmekte olan Rus
teknisyenlerin geri çekilmelerine yol açtı. O tarihten
beri de Çin, Rusların kendi iç işlerine karışma yete·
neğinin yarattığı korkunun etkisi altında, Sovyetler
Birliği ile yakın ilişkilere girmekte ihtiyatlı davran­
maktadır.
.1 1959 bunalımı, süreç içinde, Mao'nun yeniden sah­
neye döndüğü 1966 tarihli Kültür Devrimi'ne yol açan
hizip gerginliklerini ve politika farklılıklarını yarat­
mış ve şiddetlendirmişti. Başkan, kendi özgün kişili­
ğine bağlı yarı-sihirsel bir mezhep oluşturmak için,
kalan son iktidar üssünü -ordudaki siyasal çalışma
komiserliği sistemini- kullanmıştı. Artık, özellikle yir­
mi yaşın altındaki gençlerin engellenmiş ülkücülük­
lerine ve ihtiraslarına seslenerek, bunu genişletmiş­
ti. Mao, Kızıl Muhafızlar içinde, genç Boksörler'in bir
benzerini oluşturmuş ve bunlar da, Mao'nun muha­
lifi olan Devlet Başkanı Liu Shaoqi ve Parti sekreteri
Deng Xiaoping'in önderliğindeki Parti bürokrasisini
parçalamışlardı. Eski toplumun kötülüklerinin kökü­
nü kazıdıklarını ve bir burjuvazinin oluşumunu en­
gellediklerini iddia eden gençler, aşağılanmış, işkence
edilmiş ve kırsal yörelere çalışmaya gönderilmiş ay­
dınlara da saldırmışlardı. Bunlar, {bir süre için kapan­
mak durumunda kalan) üniversitelere ve (botanik uz­
manlarınca yeni tür tarım ürünlerini yetiştirmek üze­
re kullanılan bitkilerin tahrip edilmesi örneğinde ol­
duğu gibi, büyük zararlar verdikleri) bilimsel kurum­
lara da saldırmışlardı. Yeni kitapların basılması ve zi­
hinsel yaşam tümüyle durmuştu. Bazen, sadece de­
niz aşırı ülkelerdeki Çinlilerle veya yabancılarla bağ-
169
 lantıları olduğu için insanlar öldürülmüştü. Çok sa­
yıda eski tapınak ve anıt tahrip edilmiş veya yıkılmış­
tı. Sonuçta kargaşa o denli kötüleşti ki, Kızıl Muha­
fızları ve diğer hizipleri bastırmak üzere ordu yardı­
ma çağrıldı ve onlar da, bazen önemli ölçüde kan dö­
kerek, görevlerini yaptılar. Subaylar (ki, elbette, aynı
zamanda Parti üyesiydiler), bundan sonra, özellikle,
ilçe ve daha alt düzeylerdeki devrim komitelerinin sö·
zü geçen üyeleri biçiminde, askeri olmayan idarenin
önemli bir bölümünü ellerine aldılar.-
Hizip çatışmalarıyla geçen sonraki sekiz yıl, (Gene·
ral He Long gibi) birçok yaşlı yoldaşın son derece za·
lim koşullarda öldürülmesine tanık oldu. Sahneye
egemen olacak ilk kişi, Mao tarafından kendisine ha·
lef olarak yetiştirilen savunma bakanı Lin Biao'ydu.
O da, 1969'da, esrarengiz koşullarda öldü ki, bunun
başarısız bir hükümet darbesinden sonra olduğu ile­
ri sürülmüştür. Lin'in düşüşünden sonra, Mao'nun
üçüncü karısı, devrimci ahlak ateşinin herşeyi fethe­
den gücü hakkında nutuklar atan, yetenekli bir pro­
pagandacı Chiang Qing, daha pragmatik olan başba­
kan Zhou Enlai'a karşı mücadele etmek üzere sahne­
ye çıkarıldı. Zhou, 1975'te öldü ve ılımlıların önder­
liği Deng Xiaoping tarafından üstlenildi. Bir sonraki
yıl Mao'nun ölümü, karısının iktidardaki tutamağı­
nı ortadan kaldudı ve (kamu güvenliği aygıtından ge­
len, ufaklığıyla ünlü bir kişilik olan) Hua Guofeng'in
başkan olduğu kısa bir aradan sonra Deng, Pekin'de­
ki egemen siyasal güç olarak yeniden ortaya çıktı.
Deng'in, ılımlılaşmaya, çağdaşlaşmaya ve pragma­
tizme yönelik politikaları Çin'e hoş karşılanan bir is­
tikrar getirdiyse de, son beş yılın aşırılıkları sonucun­
Üsıre. Modem çağın
da rejimin moral açıdan iflas ettiği yönünde kanıtlar başlangıcından itibaren, kentsel
bulunmaktadır. Parti ve hükümetten geniş bir yozlaş­ ve kırsal yaşam arasındaki
ma, halkta ise bir ilgisizlik ve hayal kırıklığı vardır. uçurum genişliyordu. Eğitim,
eğlence, iş ve refah hizmetleriyle
Bizzat Halkın Günlüğü'nün de gözlemlediği gibi, "genç­ kent, bugün de çekiciliğini
lerin yürekleri buz gibidir." korumaktadır. Şangay'dakJ eskı
Milliyetçilerin egemenliğindeki Tayvap ise ayrı bir kentten alınma bu fotoğraf, daha
çok geçmişin havasını
öyküdür. 1949'da anavatandan göç edenlerin Tayvan­ taşımaktadır.
lılar üzerindeki etkinliğini sürdürmeye çalışan göre­ Sagda: "Büyük Proleter Kültür
Devrimi" sırasında (1966·76)
ce baskıcı bir rejimle işe başlayan Jiang Jieshi ile oğ­ kadmlar, saçlarını kulak
lunun ve sonra da halefleri Jiang Jingguo'nun devle­ memesini geçmeyecek biçimde
ti, dikkate değer bir ölçüde kişisel özgürlüğe ve hala kestiriyorlar veya daha uzun
olduğunda da, arkada toplayıp
eksik olmakla birlikte, önemli ölçüde de demokrasi­ tokayla tutturuyorlardı Serbest
ye izin verici bir yönde yavaş yavaş ilerlemiştir. Ye­ bırakılmış uzun saçın "burjuva··
ve "gerici" olduğu
rel siyasal yükümlülüklerin engellemesinin yoklu­ düşünülüyordu Bugün, daha
ğunda onlar başarılı bir toprak reformunu uygulama­ serbest bir stll kullanılmakta ve
ya koymuşlar veJaponya'nınkinden bile hızlı bir çağ­ omuzlara kadar olan uzunluğa
lzln verilmekıedir. Bu fotoğraf,
daş ekonomik büyüme surecini harekete geçirmişler­ bir Çlnli kızın doğal halinde düz
dir. Bugün Tayvan'da kişi başına düşen gelir, Halk olan saçının zahmeıll bir uğraşla
perma yapılmasını
Cumhuriyeti'ndekinin beş katıdır. Bu ekonomik kal­ göstermektedir.
kış, az miktarda Amerikan sivil yardımı (kişi başına Sagda.· 20. yüzyıldan Once, resmi
yaklaşık 100 ABD $), ülkenin küçük oluşu ve ulusla­ eğitim, kadınlar için, Çin
toplumunun onayladığı blrşey
rarası piyasayla olan yakın ilişkilerden destek gör­ değildi ve Konfüçyusçu kutsal
müştür. Ancak, para yardımı 1960'lann ortalarında yazıları bilmek anlamına gelen
kesilmişti ve bundan sonraki ilerleme daha da dik­ ileri düzeyde eğilim, sadece,
kamu hizmeti sınavlarına
kat çekiciydi. Yine aynı ölçüde şaşırtıcı bir biçimde, hazırlanan az sayıda erkekten
,..,.çağdaşlaşma
. sürecinde gelir dağılımı daha eşit bir oluşan bir grup tarafından
tarzda gelişmiştir. Çoğunlukla ve doğru olarak, Mil­ kazanılıyordu. 1920 ve
1930'larda kitle eğitimine yOnellk
liyetçilerin Çin'i de, Tayvan'ı yönettikleri gibi yönet­ hareketler, YMCA (Genç Erkekler
miş olsalardı, hiçbir zaman anavatanı terketmek du­ Hırlstlyan Derneği) ve diğerleri
tarafından uygulamaya
rumunda kalmayacakları söylenmiştir. konulmuş ve 1949'dan sonra,
Büyük ölçüde çağdaş ve çoğunluğu Çinli bir ülke Komünist hareket, temel eğitim!
olan Tayvan'ı ziyaret eden herhangi bir kimse, (göre­ herkese yaygınlaştırm�yı
amaçlamıştı. Siyasal koşullanma
ce ılımlı) bazı düşünsel ve siyasal sınırlamalara kat­ çocuk yuvasında başlamış ve
lanmak durumunda kalmış olsalar da, istedikleri tak­ birkaç yıl boyunca birçok okulun
dirde ülkeyi terketmekte kişisel bakımdan özgür olan, kapalı kaldıQ:ı "KOltür
Devrlrni"nin eğitsel kargaşası
iyi beslenmiş ve refah içindeki insanların görünüş­ içinde en uç noktasına
lerine bakarak ve bütün Çin devriminin korkunç ya­ gOtürülmüşıü. 1976'dan bu yana.
okullu çocuklar, daha konu
şanmışlığının ne anlamda zorunlu görülebileceğini esaslı bir programa sahip
düşünmeksizin içten bir zevk duymamazlık edemez. olmuşlardır

1 70
Üstte. Çin devleti, "Kurıuluş"tan
sonra, katı disiplinli kitle
sporunu teşvik etmişti. Modem
jımnastikle, ql'nin (enerji) doğru
akışını ve dağılımını içeren
geleneksel taijiquan (gölge boksu)
arasında çok az ortak nokta
vardır.

Solda. Başkan Mao, "Kadınlar

gökyQzünQn yarısını
oluştururlar" demişti, ama
onların Çin toplumundaki
konumları, erkeklerle eşit
olmaktan çok uzaktadır
Kadınlar, evi çekip çevirme olan
asıl sorumluluklarına ek bir
yükle karşı karşıyadırlar ve
kusa! kesimde, çiftlikte yaptıkları
işler karşılığında eşit olmayan
bir karşılık almaktadırlar Bu kız,
altı daz bir sandalı Gui
Nehrl'nde sırıkla yürütmektedir.

171
 Altta: Üstü kapalı bir yaya yolu,

MODERN ÇAG SANATI

toplanmış fonları kullanarak,
göl çevresinden mermer saltanat 1888'de yeniden yapıırmıştır
gemisine doğru ilerlemektedir.
Flört eden bir çlftln bu saltanat En altta: Buda'nın Mis Kokulu
gemisine ulaşmaları halinde Tütsüsü Pavyonu'ndan, aşağıdaki
nişanlanacaklarına dair bir halk altın kiremitli çatılara uzanan
inancı vardır. Dul imparatoriçe bir görünüş.
Cixi, Yazlık Sarayı'nı. deniz
19. yüzyılda Qing sarayı, sanata ve sanatçılara az gücünü çağdaşlaştırma nıyetıyle
destek vermişti ve tekrarlama ile özenli iş yapmaya
doğru genel bir eğilim bulunuyordu. 19. yüzyıl son­
larında, bugünkü Yaz Sarayı'nı yeniden inşa ettiren
ve sonradan da burada oturmaya başlayan Dul İmpa­
ratoriçe Cixi'nin etkisiyle, sanat alanında kısa bir can­
lanma yaşanmıştı. Binalar ve süslemeleri, Qing dö­
nemi sonlarının mimarisindeki şatafatlı tarzı temsil
ediyorlardı. Bu binalar, dul imparatoriçe tarafından
deniz gücünün çağdaşlaştırılması için toplanmış olan
fonlarla inşa edilmişlerdi. Mermer Saltanat Gemisi­
ne ulaşan göl kenarındaki kapalı yolun çatısını ayakta
tutan sütunlar, menkıbeleri anlatan sahneler ve man­
zara resimleriyle süslenmiştir. Kültür Devrimi (1966-
76) sırasında bunların çoğu beyaza boyanarak örtül­
müş ve yeniden yapılamayacak ölçüde tahrip olan­
ların yerine ise, resmi akademik tarzda yapılmış man­
zaralar yerleştirilmiUiJ
Qing döneminin sonlarından itibaren, Çinli ve batı
tarzı binaların bir sentezi, bazı önemli sanayi liman­
larında ve kentlerinde yükseliyordu. Pekin'deki Baş­
kent Hastahanesi, Çin tarzı yeşil kiremitli çatısını, batı
tarzındaki tuğla cephe ile birleştirimiştir. Batılı ve Çin­
li mimari öğelerini birleştiren bu melez tarz, yeni ku­
rulmuş cumhuriyetin önemli sanayi kentleri dışında,
çok az görülüyordu.
19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başlarının süsleme sa·
natları, daha önceki yapıtların ustalığından yoksun
olsalar da, 18. yüzyıl sonlarındaki Qianlong dönemi­
nin şatafatlı biçemine dayanmışlardı. Avrupa'da gö­
rülebilecek olan süsleme porselenlerin, yeşimlerin ve
vernikli ağaç işlerinin büyük çoğunluğu bu döneme
aittir. 19. yüzyıldan 20.'ye geçerken, ihraç piyasası için
boyanmış olan porselenler, geleneksel Çin tarzında
yapılmış çerçeveler içinde batılı resimlerin titiz kop­
yalarını taşıyordu; bu, o dönemde Avrupa'da çok po­
pülerdi. Perdahlama sonrası çok renkli olarak işlen­
miş porselenler parlak renklerle süslenmiş ve hatlar
siyah mürekkeple, çok belirgin olarak verilmişti. Al­
tınla süslenmiş vernikli vitrinler ve siyah cila çekil­
miş raflı dolaplar, yerli ve yabancı tarzların bir sen­
tezini sergiliyor ve tüm dünyaya ihraç ediliyordu.
Cam üzerine resim yapmak Çin'e Avrupa'dan gelmişti
ve aynaların arkaları gündelik yaşamı betimleyen
tarzda süslemeli sahnelerle resimleniyordu. Çin'de
halkın beğenilerine hizmet eden halk sanatları ile el
işlemeciliği özünde gelenekselliğini korurken, Qing
dönemi sonlarındaki süsleme sanatlarının hem sa­
rayda, hem de ihraç için yapılanları, Batı etkisini be­
lirgin bir biçimde ortaya koymuşlardı.
20. yüzyıl sanatı iki döneme ayrılmaktadır: 1949'dan
önce ve 1949'da sonra. 1920'lerle 1930'larda resimde,
yeni yabancı tarzlarla kolay kolay değişmeyen gelenek­
sel tarzlar arasında bir çatışma görülmüştü. Şangay Pe­
kin, Nanwing ve Hangzhou'da, öğrencilerin yağlı bo­
ya ve yaşama ilişkin resimler üzerinde uygulamalı ola­
rak çalıştıkları sanat okulları açılmıştı. Üshlplaştınl­
mış portrelerin dışında, gelenek, sanatçılara gerçek ya­
şamdan nesneler çizmeyi öğretmemişti; öğrencilerin
bir örneğe bakarak çizim yapmayı öğrenmeleri ve çıp­
lak modellerin çizilmesi, 1920'lerde Şangay'da kamu­
sal bir skandala neden olmuştu. Çinli öğrenciler, Av­
rupa ve Japonya'da öğrenim görmüşler, ancak batı
tarzındaki resimler, Şangay'daki küçük ve çokuluslu
�-
·
bir sanatçı ve yazar kümesi dışında, çok az ilgi gör- --

172
Altta. Yazın sıcağından
korunmak için, Qlng saray halkı,
imparatorluk Sarayını terkedlp
Pekin'in kuzeybausında bı.Junan
ve çevresi Hangzhou'daki Batı
Gôlü'ne benzetilmiş olan
Kunmlng GôlO kıyısındaki Yazhk
Saray'da kalırdı. Bu resim, Yazlık
Saray'ın yerleşimini, arka
plandaki batı tepeleri ile birlikte yakasında yer alan büyük Halk Meclisi Binası, olağa­
insan yapısı olduğundan,
göstermektedir. oldukça sığdı ve burasını kışın
En altta: Kunmlng Gölü
nüstü büyük ölçekli oluşundan ayrı olarak, herhan­
mükemmel bir paten sahası
üzerinden, Uzunyaşam Tepesl'ne gi bir belirgin ulusal özellik göstermemektedir. Mo­
haline getirecek biçimde kolayca
ve Buda'nm Güzel Kokulu donrnaktaydı. Burası, şimdi
dern uluslararası tarz diye adlandırılan üslüpla ya­
Tütsüsü Pavyonu'na uzanan bu kamusal bir parktır ve yaz
görüntüde, dört katlı bir kule
pılmış
günleri göl üzerinde kaytk çok katlı binalar, bu tarihten sonra, Pekin'de
göle egemen bir konumda yerden bitercesine çoğalmaya başladı. Yakın zaman­
gezintisiyle geçirilebilir
durmaktadır Yazlık Saray·ın gôlu lara kadar Pekin, gri kiremitli çatılar, iç avluları giz·
leyen yüksek duvarlı, kesişen sokakları ile alana ya·
yılmış bir kentti.
1949 devrimi ile birlikte siyasal ölçütler, sanat ala­
nındaki en önemli etken durumuna geldi. Ulusal Ta­
rih Müzesi'ndeki sanat yapıtları, "emekçi kitlelerin
becerilerini" ve "feodal baskıcıların açgözlülüğünü"
gösteren çalışmalar olarak yorumlanmıştı. Siyasete ve
kaba gerçekçiliğe tabi olan sanat, dönemin gereğiy­
di. Bu, eski bir derebeyinin malikanesinden sahne­
ler sunan, gerçek yaşamdaki ölçülere göre yapılmış
kilden figürleri içeren Rent Kolleksiyon Avlusu'ndaki
heykellerde görülebilir. Derebeyleri, şeytanca ifadeli
yoz kişilikler olarak tasvir edilmiş, buna karşılık köy­
lüler, kendi güçlerini pekiştirme mücadelesi içinde
tüm kasları gerilmiş ve gergin yüzlerindeki öfke çiz­
gilerini ortaya çıkaracak bir biçimde gösterilmişler­
di. Başkan Mao'nun dev blok heykelleri ülkenin her
yanına yerleştirilmiştir.
Soyut anlatımcılık, dışavurumculuk (ekspresyo­
nizm) yasaklanmış ve devrimci romantizm egemen
olmuştu. Gerek geleneksel, gerekyağlıboya araçlarıy­
la yapılan resimler, halk komünlerindeki hayatı, gü­
lümseyen fabrika işçilerini ve çelik fabrikalarını iş­
lemişlerdi; Çelik telgraf direklerini ve elektrik telleri­
ni göstermeyen ancak birkaç manzara resmi vardı.
Okullardaki siyaset eğitimi oldukça katıydı. Sanatçı·
lara neyi resmedebilip neyi edemeyecekleri bildirili·
yordu, sanat sınırlı ve uyumcuydu. Ülke, Büyük ileri
Atılım'ın (1958-59) havasına sokulmuştu ki, bu döne·
min ardından, birçok sanatçının acı çektiği ve köy·
müştü. Xu Beihang {1864-1955), devrik bir bere ve bir lü, asker ve işçi resimlerinin desteklendiği bir dönem
papyon takarak Avrupa'dan dönmüş ve yarı-batılı olarak, 1963'ten 1965'e kadar süren "sağcılar"a kar­
tarzda uygulamalar yapmıştı. Qi Baishi {1 863-1957) şı bir saldırı dönemi gelmişti. Kültür Devrimi 1966'da
Çin'de kalıp, büyük ölçüde bireysel geleneksel bir başladı ve şiddet ve yıkıcılığın şiddetli saldırısına da­
tarzda resim yaparken Japonya'da öğrenim görmüş yanamayan sanatlarda başaşağı bir gidiş görüldü. Sa­
olan Fu Baoshi (1904-65), geleneksel tarzların oluştur­ nat okulları kapatıldı ve sanatçılar dağıtıldı. Birçok­
duğu geniş bir alan içinde çizimlerini gerçekleştirmiş­ ları hapse atıldı, diğerleri ise, kırsal yörelerdeki çift­
ti. Vurgulama, genelde manzaradan figür resmine liklerde çalışmaya gönderildiler ve ancak boş zaman­
kaymıştı. larında, o da bulabildilerse, resim yaptılar. Sanat der­
1920'lerde, yazar Lu Xun, başta savaş sonrası Al­ gilerinin yayımlanması, 1966'da, yasaklandı ki bu, altı
manya'daki müthiş yoksulluğu gösteren Kathe Koll­ yıl sürecekti. Kültürel baskı, Dörtlü Çete'nin 1976 ta­
witz'in yapıtları olmak üzere, Alman baskılardan yo­ rihindeki düşüşü, Kültür Devrimi'nin sonunu ilan
ğun biçimde esinlenmiş bulunan bir ağaç oymacılı­ edinceye kadar sürdü.
ğı hareketini başlatmıştı. Li Hua'nın (doğ.1907) ağaç Süsleme sanatları, özellikle Kültür devrimi'nden
resimleri, Çinli köylülerin Japon işgalciler karşısında­ sonra dış ticaretin artması ve yeşim ve fildişi işleme­
ki öfkelerini işlemişti, ancak Çin 1940'lardaki karga­ lerde, sepet örmede ve dokuma imalatında gerçek bir
şa ve karışıklığın batağına saplandıkça, sanatlar için canlanma sağlayan turizm sanayiindeki büyümeyle
harcanacak güç de azalmıştı. birlikte çeşitlenip yaygınlaştı. Yüzyılın başında, yeni
1949'dan sonra, sanatlar devletin merkezi deneti­ kumaş boyalan uygulanmış ve gündelik kullanımda
mi altına alındı ve siyasete tabi kılındıkça, bundan pamuğun yerini sentetik maddeler almaya başlamıştı.
derin bir biçimde etkilendiler. Ağaç bloklar üzerine Zenaatkarlık düzeyi son derece yüksek kalmış, ancak
yapılan oymalar ve baskılar, siyasal propaganda için genel teknik olarak makinalaşmanın da yardımıyla,
bir araç olarak kullanılabilmek bakımından en kolay sanata galip gelmişti. Geleneksel konulara, yalnız dev­
olanakları sağladıkları için, yaygınlaşmıştı. "Kurtu­ rimci simgelerle işlenmeleri halinde izin verilmişti ki,
luş"tan sonra, birçok sanatçı, Sovyetler Birliği'ne eği­ bu yolla halkın bildiği konular ve hatta menkıbe fi­
tim görmeye gönderildiler ve Sovyet tarzı sosyalist ger­ gürleri Parti çizgisini yerine oturtabilecekti.
çekçilik 1950'lerdeki sanatlar üzerinde önemli dere­ Kültür devrimi'nden bir yıl önce, 1965'te yasaklan­
cede etkide bulundu. Sovyet etkisi, bina yapımında mış olan çıplaklık, 1978'de, sanat okullarında tekrar
ve Halk Cumhuriyeti'nin her yanında, Sovyet örnek­ çalışılmaya başlandı; bu, insan bedeninin "bilimsel"
lerine göre yapılmış, yaratıcılıktan yoksun kurumsal temeli ve dolayısıyla gerçekçiliğin bir yardımcısı ola­
bloklarda kendisini ortaya koymuştu. Çok geçmeden, rak değerlendiriliyordu. Sanat okullarında soyutlama
Rusya ile yaşanılan balayı sona erdi. 1959 yılında 1 1 özendirilmiyor ve figür çizimi ve boyama, yoğun bir
ayda tamamlanan ve Tiananmen Meydanı'nın batı gerçekçilikten soyutlamanın çok uzağında kalan
173
Çağdaş Resim
Çin sanatçılarının bugünkü temel ilgilerinden biri,
dış etkileri kendi özgün geleneklerine nasıl uygula­
yıp bunlan nasıl kaynaştıracaklandır. Burada görün·
tülenen yapıtlar, bugün Çin'de kullanılan birçok fark·
lı üslQbu ve teknik uygulamasını kapsayamaz, ama
Kültür Devrimi'nden beri varolan sürekli değişim du­
rumunu yansıtırlar.
Yapıdan burada görüntülenen sanatçılar, hem ulus­
lararası eğilimlerden ve hem de geleneksel Çin res­
minden etkilenmişlerdir. Fang Zhaoling'in yapıtları,
yakın zamanlarda, Pekin'de ve Londra'da sergilenmiş­
tir. Bu kadın ressamın yapıtlannda, 1947'den beri Çin
dışında yaşıyor olmasına rağmen, güçlü bir gelenek­
sel etki görülmektedir, ama bu yapıtlar, yine de, tü·
müyle moderndir. Yuan Yusheng'in yaratıcı resimle­
ri, Çinli ve Batılı geleneklerin bir sentezidir ve gele­
cekteki gelişmelerin önünü açmıştır. Cheng Dehong
bir heykeltıraş olarak yetiştirilmiş ve bugünlerde re­
sim üzerinde yoğunlaşmaktadır. Çalışmaların esin
kaynağı, derin bir biçimde, geleneksel geçmişten kö­
kenlenmektedir ancak, biçim ve yapı ile ilgili olarak
yaptığı uygulamalar Batı sanatının etkilerini ortaya
koymaktadır. Buna karşılık, WangJia'nan'ın yapıtla­
rı, Çin geleneğinin yaratıcı bir biçimde yeniden işlen­
mesini sergiler niteliktedir. Tang Muli, yağlı boya yap­
mayı, sanat eğitiminin durduğu Kültür Devrimi sıra­
sında kendi kendine öğrenmiştir. Tang Muli geniş bir
üshlp yelpazesi içinde çalışan, son derece çok yönlü
bir sanatçıdır. Konu, üslQp ve teknikteki çeşitlilik, bu­
günkü Çin'de sanatın deneysel evrede olmasının ti·
pik özelliğidir.

Solda: Yuan Yunsheng (1937· )

tarafından yapılm14 olan ve
Pekin uluslararası
havalimanındakl "yabancılar"

Sıçratma Pesttualt bqlıklı bir

kafeteryasında bulunan Su

duvar resminden alınma bu

ayrıntı, bir kamusal yapıda
çıplaklan gönlntüledıaı için,
önemli tan14malar d<>aurmuştu.

üstte. Yuan Yuaheng'ln yaptıaı

bu bufalo, uaıı ()zerine
mürekkeple lflenmlflir. Bu canlı
reelm, hayvanın karakterini
yetkin bir biçimde yakalamıştır.
Yuan, her ne kadar geleneksel
teknikleri kullanıyorsa da,
QılQbu, konunun geleneksel
lflenlflyle bir kopuş OzelllQi
tatımaktadır.

SaldA: Yuan Yusheng'in

Sılrllklentş bqlıklı bu resminde
fırça darbelerinin güç ve kuvveti
görülmektedir. Onun yapıtı,
ıerçekçiltain zincirlerini kırmaya
yönelik çabası bakımından Oncü
aayılabtllr.

174
 Üstte: Cheng Dehong, burada, iki
Çın harfini, song("çam") ve yun'U
("bulut") işlerken, geleneksel Çin
resmini yeni bir yöne sokmaktadır.
O, bu harflerın haıtatça yazılı.ş bi·
çirnlerıni, soyut bir kompozisyon
yaratmak üzere, manzara ôğeleriy­
le genişletmektedir

Solda: Tang hanedanı şairlerinden

U Bo'nun, "San Nehir'ln sulan gôk·
yüzunden gelir" diyen sôzleri, bu­
rada, Cheng Dehong'ca canlandırıl·
mıştır. Bu resim, gelenekle yenili·
ğl, heyecan verici yeni bir biçimde
bırleştirmekted.ir.

ilk adlı bu resim Çın'den 19<l7'de

Altta.· Ürkütücü Tepelerdeki Gı:ıze/.

ayrılmı.ş olan Fang Zhaoling tara­

fından yapılmıştır. Bu ressam ka·
dın, Çin sanatındakı 20. yüzyıl mo­
dem hareketinin bir öncüsü olarak
gôrülebilir

Solda: Willıam Blake'in Nınnl'si

için, hükümet tarafından Çln'den
yurtdışına (Londra'dakl Kraliyet

gônderilen ilk sanatçılardan hırı

Sanat Koleji'nde) eğitim gôrmeye

olan Tang Muli (1947· )

tarafından hazırlanmış bir resim
Onun yapıtı, Doğu ve Batı
tekniklerinin, hiç kuşkusuz Çin'e
özgü llrik bir nitelJkle
harmanlanmasını ortaya
koymaktadır.

Salda: Wang Jla'nan'a (1956-

ait olan ve bir savaşçı ve
karısının kılıç dökmelerini canlı,
mitolojik bir biçimde veren bu
resim, belirgin bir biçımde Çin·e
özgüdür ve çizgi ile renkteki
geleneksel gongbl ("hünerli
fırça") tekniğinin bir örneğidir.
Eski Budist duvar resimlerinden
gelen güçlü bir etki,
düzenlemenin tümüne sinmiştir.

175
 önemsiz çarpıtmalar arasında oluşan bir düzenleme
gerçekleşiyordu. Sanat öğrencileri, Batı sanatıyla, sa­
nattaki batılı soyutlama ve çıplaklıkla birleşmiş ge­
leneksel Çin sanatı hakkındaki tartışmalarla meşgul
oluyorlardı. Marxist estetik, Mao'nun sanat üzerine
yazıları ve Hux'cu köylü resimleri tartışılmıyordu.
Sovyetler Birliği ile 1950'lerdeki temasın varolduğu
kısa bir ara dönem dışında, 1949'dan beri dış dünya­
dan soyutlanmış bir durumda kalan Çin'de, hem
"modern" sanat konusunda bir açlık, hem de onun
ne olduğu konusunda bir bilgisizlik vardı. Rusya'da
eğitim görmüş öğretmenler, Fransız izlenimcilerinin
yapıtlarını, öğrencilerinin ikinci el kopyalarını çıkar­
maları için kopyalıyorlardı.
Pekin'deki sanat kolejinde, yağlı boya, figür resmi,
geleneksel manzara ve çiçek ve kuş resmi, heykel, du­
var resmi ve grafik sanatı, farklı bölümlerde öğretili­
yordu. Sınıflar sıkı bir disipline tabiydi ve öğrencile­
re ne yapmaları gerektiği anlatılıyordu ki, bu da tek
biçimli bir üslup yaratıyordu. Çalışma saatleri için­
de öğrenciler, öğretmenlerince söylenilenlerin ve ko­
nulan sınırların dışında resim yapma olanağına pek
sahip değillerdi İzin verilebilir olarak değerlendiri­
lenlerin dışına çıkarlarsa eleştiriliyorlardı. Uyum ku­
raldı. Birey, ya farklı olma cüretini göstermiyor ya da
gösterdiğinde, sorumluluğunu da üstleniyordu. Bu­
nunla birlikte, kabul edilebilir sınırlar içinde heye­
can verici uygulamalar da gerçekleştirilmişti. Duvar
resmi bölümünün eski bir araştırma öğrencisi olan
Llu Hong1 eski bronz şekilleri esinlendirici bulmuş ve
mozaik üzerinde uygulamalar yapmıştı.
Ayrıca, bugün Amerika'da yaşayan yetenekli bir
genç sanatçı olan Han Xin, farklı araçlar kullanarak
uygulamalar yapmıştı ki, onun Keman adlı yağlıbo­
yası bir anlamsal açıklık harikasıdır. Şangay yağlı bo­
ya resminin genç sanatçısı olan Che Danqing,
1970'lerin sonlarında bir süre Tibet'te oturmuştu ve
Tibetli insanları konu alan, derinlikli bir anlama ve
duyarlılık gösteren resimleri, büyük ölçüde gerçekçi
bir tarzda işlenmişti. Aynı ölçüde yetenekli bir gra­
fik sanatçısı olan Harbin'li Wang jia'nan, gravür ve
ağaç blok baskılarında, batılı ve geleneksel tarzları,
biraraya getirmiştir. Wang, manzarayı, mürekkeplen­
miş ve mürekkeplenmemiş bölgeler arasında bir den·
geye ulaşarak ifade etmektedir.
Yağlı boya resmin tarzlarının aksine, Çin'in bugün·
kü en yetenekli sanatçılarından olan Yuan Yuans·
heng, sanatsal özgürlüğü, Pekin Uluslararası Havali­
manında bulunan kendisine ait bir duvar resminde
iki çıplağı işleyerek sınamıştı. Bunu, bir çıplağın, ka·
musal bir binada yer alan resimlerde işlenebilip iş­
lenemeyeceği konusunda hiddetli bir tartışma izledi.
Su Sıçratma Şenliği, Yaşamın Şarkısı başlığını taşıyan
kompozisyonunda Yuan, güney Yunnan'lı Dai kavmi·
ne ait bir menkıbeyi işlemişti. Sanatçının niyeti her
yıl yapılan gerçek şenliği değil, bu menkıbeyi işlemek·
ti. "Figürleri çarpıtmak"la ve çıplakları işin içine so·
karak "Dai halkının utancına" neden olmakla suçlan·
dı ve bunları örtmek için duvarın o bölümü üzerine
bir pano yerleştirildi. Figürler zarif hareketler ve akı·
cı bir ritim içinde işlenmişti. Sanatçı, iki yardımcısıyla
çalışmış ve duvarı tuval bezi ile kaplamıştı. Sonra da,
kompozisyonun bir taslağını çizmiş ve bunu tuval
bezine aktarıp, Hong Kong'dan ithal edilen akrilik
renklerle boyamıştı. Yuan Yunsheng, ayrıca, kağıt üze­
rine fırça ve mürekkeple de resim yapmaktadır. Ça­
lışması önemli ölçüde bireyseldir ve parlak renkli ke·
çeli kalemlerle yaptığı yarı soyut çizimler, bir deha
parıltısı göstermektedir.
Kültür Devrim'inden beri, Pekin ve Hangzhou'daki
tlaşkan Mao, 9 Eylül 1976'da
sanat kolejlerine "yabancı" öğrenciler de kabul edil­
öldü ve anıtkabrl, Tiananmen
mektedir ve daha genç kuşaktan olan sanatçılar ar· Meydanı'nda, yaklaşık bir
tık dış ülkelerde eğitim görmektedirler. 1930'larda Pa· milyon gönüllüden oluşan bir
işçi gücü tarafından inşa edildi.
ris'te okumuş Wu Zuoren gibi eski kuşağa mensup ba·
Bu arutkabirln mimarisi, Çin'e
zı Çinli sanatçılar geleneksel resme geri dönmüşler· özgü olarak göze çarpan pek az
dir. Bilgin-sanatçı Zhang Anzhi de, 1949'dan önce yurt özellik taşımaktadır.
dışında okumuştu. Onun Huang Dağı'na ilişkin man­
zara resimleri, bilgin-sanatçının fırça ve mürekkep
aracılığıyla dışa vuran ruhunu temsil edici nitelikte­
dir.
"Yabancı" sanat sergileri, Kültür Devrimi'nden bu
yana, Çin'deki büyük kentlerde büyük ilgi çekmiş ve
Çin sanat yapıtlarına ilişkin sergiler de Batı'yı dolaş­
mıştır. Çağdaş Çin resmine ilişkin, Pan Jie'zi'nin yü­
rüttüğü büyük bir sergi, 1982 baharında Paris'te açıl­
mıştı ve burada, devrimci romantik tarzda yapılmış
birçoklarının yanında, Dunhuang duvar resimlerinin
geleneksel gongbi (hünerli fırça) tarzındaki diğerleri·
nin de yer aldığı, farklı dönemlerin yapıtlarının içiçe
geçtiği bir gösterim gerçekleşmişti. Bu sergide, ayrı­
ca, Zhang Llchen tarafından ve parmaklarla sürülmüş
tek renkli mürekkeple yapılan bir çalışma ile Zheng
Dehua'nın yaptığı, engebeli bir ağaç blok içinde yük·
selen bir kadın başını temsil eden zarif bir heykel de
yer almıştır. Pekin'de,yetenekli heykeltraş Wang Ke·
ping'in çalışmaları, cesur ve dışavurumcu bir tarz or·
taya koymaktadır. Halk Cumhuriyeti'nin çeşitli yer·
lerindeki uzak bölgelerde, küçük sanatçı grupların­
ca, heyecan verici uygulamalar yapılmaktadır. Tarz­
ların ve tekniklerin çeşitliliği ve karşıtlığı, sanatlar ve
sanatçılar ihtiyatlı bir biçimde daha hoşgörülü ve da­
ha sağlıklı bir evreye doğru ilerledikçe, Kültür Devri­
mi sonrasında bir deneyim evresine girildiğini düşün­
dürtmektedir. Sanatın halka hizmet etmeye devam et­
mesinin hala zorurılu olup olmadığı sorulduğunda,
kültür bakanı Huang Zhen'in şu açıklamayı yaptığı
söylenmiştir: "Her türlü şeyi üretebileceğinizi sanıyo­
rum." Sanatçılar bugün, 1949'dan bu yana en iyi gün·
}erini yaşamaktadırlar ve bir çağdaş Çinli sanatçının
sözleriyle, "herkes kendisi için görme hakkına sahip­
tir."

1 76
 AYRIM ÜÇ

SİMGELER
VE TOPLUM

1 77
Dil, Yazı ve
Hattatlık
Dil
Çince, bazı bakımlardan dünyanın en basit, ama aynı
zamanda en zor anlaşılan dillerinden biridir. Birazdan
okuyacaklarınız, bu dilin duygusu ve tadı hakkında bir­
şeyler vermeye yönelik bir girişimdir. Bir betimleme ola­
rak, kesin ya da tamam olma iddiasında değildir.
Çince'nin asıl özgünlüğü, temel anlam birimlerinin,
gerçekten bütün zamanlar boyunca değişmeksizin kal­
mış olmalarıdır. Bu durumun bazı sonuçları olmuştur.
En basitinden, birleşik sözcükler, Avrupa dillerinde ol­
duğu gibi, adamakıllı içiçe geçmezler. Nitekim, "güne­
doğrulum" (heliotropism) sözcüğünün Çince karşılığı
xiang·ri-xing ya da, kelimesi kelimesine, "güneş doğa­
ya doğru"dur. Yapı, İngilizce sözcüklerin (ki, aslında o
da, İngilizce'den çok Grekçe kökleri kullanmaktadır) ya­
pısına benzemektedir ancak, birleşik sözcüğün her par­
çası kendi anlamını korumaktadır. Geçerken belirtilme­
lidir ki, yeni bilimsel terimleri Çince'de bu yolla yarat­
manın ne denli kolay olduğu açıktır. Bununla birlikte,
sözcükler, bu dille karşılaşanın zihninde, bizim terim­
lerimizden çok daha fazla olarak kendi asıl anlamları­
nı öne çıkarmaktadırlar; "lazer" sözcüğünü, Çince kar­
şılığı "harekete geçirilmiş-ışık-tüpü" ile karşılaştırınız.
Temel anlam birimlerinin böyle görece daha bağım­
sız bir varlık niteliğinde olmaları yüzünden, Çinliler'in
bunları ayırarak kullanmaları da oldukça yaygındır. Ni­
tekim, zou-liı "yürümek" (kelimesi kelimesine, "yürüme­
yol") anlamına gelmektedir, fakat "üç mil yürümek"in
karşılığı, zou-san-li-deliı'dur (kelimesi kelimesine, "yo­
lun üç milini yürümek"tir). Bunun bir sonucu olarak,
Çince'den sözcüklerin, İngilizce'de olduğu gibi, ayrı ve
kesin bir varoluş içinde olmaları söz konusu değildir.
Geleneksel Çin yazı sistemi, bu değişmeyen anlam bi­
rimlerini temel almıştır. Her şekil ya da "harf", normal
olarak böyle bir birimi temsil etmektedir. Bu da, normal
bir kullanım için 5000 ile 6000 arasında bir dağarcık ge­
rektirir. Aksine, ilke olarak her bir ayrı ses için ayrı bir
şekile sahip bulunan bizim alfabe sistemimiz, sadece 26
ya da o dolaylarda bir ihtiyaç içindedir. Yaygın olarak
kulanılan yabancı "karakterler", 1, 2, 3 vb. rakamlardır.
Çince yazı sistemi, çekimli biçimleri olan bir dil için
pek uygun değildir. Böyle bir sistemle, "altılarda ve
yedilerde" diye yazmak istediğimizi düşünün. Bu du­
rumda, "6'lar" ve "7'ler" gibi şekiller yaratmamız gere­
kecektir ki, bu da biraz acaip olacaktır. Japonlar, 7. ve
8. yüzyıllarda Çin yazısını aldıklarında, Japonca çekim­
li bir dil olduğundan, buna çok yakın bir şey yapmak
durumunda kalmışlardı. Ortaya çıkan sonuç, temel an­
lamlar için Çince şekilleri ve takılar için de Japonca'nın
hece yazısını kullanan bir melez dil olmuştu.
Çince'nin en eski biçimleri, anlamda bir değişmeyi
göstermek üzere kökleri değiştirmişti. Bunun kalıntıla­
rı, sadece tonlamaları veya ilk sessizleri ile birbirinden
ayrılan yakın anlamlı sözcük çiftlerinde hala görülebi­
lir. Örnekler, hao ("iyi") hao ("iyi düşünmek, sevmek")
ile jian ("görmek") ve xian ("görülmek, gözükmek")dir.
Ancak, 2000 yıldan bu yana bu temel birimler bu tür de­
ğişimlerle karşılaşmamışlardır.
Çince'nin grameri, çekimleri olmadığı için, zorunlu
olarak, özel işlevleri olan sözcüklere ve sözcük düzeni­
ne bağlı kalmaktadır. İsimler için, biçimsel olarak be­
lirlenmiş (tekil, ikili veya çoğul) sayılar ve biçimsel ola-
178
rak belirlenmiş durumlar (yalın hal, hitap hali, -i hali,
ve diğerleri) bulunmamaktadır. Fiiller için de, biçimsel
olarak belirlenmiş (geçmiş, şimdiki, gelecek) gibi zaman­
lar, (bildirme, şart, emir, dilek) gibi kipler, (etken, dönüş­
lü, edilgen) gibi çatılar ve fiilin kendi içinde oluşturu­
lan (tamamlayıcı, bitmemiş bir eylemi gösteren) gibi du­
rumlar yoktur. Bu nedenle, Çince, bir batılıya, çoğu kez
bir genellik ve zamansızlık içinde görünmektedir ki, bu
da, rahatsız edici bir şaşkınlık uyandırmaktadır. Özgül
bir anlamı belirlemekte bağlam büyük bir öneme sahip­
tir. Daha ileri bir açıklığın sağlanması, zamanı (öm,
"dün" gibi) veya sayıyı (öm. "hepsi", "üç", "bazısı" gi­
bi) belirtmek yahut da, edilgen bir anlam gösteren bei
("acı çekmek") ve bir geçmiş ifade eden yı veya yojing
("halihazırda") gibi yardımcı sözcükler ekleyerek gerçek­
leştirilmektedir.
Çince'nin sözcük düzeniyle İngilizce'ninki arasında
birçok ortak nokta bulunmakla beraber, dikkatli olma·
yan bir araştırmacı için tuzaklar da vardır. Bir kaç istis­
na dışında, sözcükler, kullanıldıkları bağlamın dışında,
konuşmanın kesinlikle belirli kısımları anlamında
"isim" veya "fiil" olarak tanımlanamamaktadırlar. Söz­
cüklerin çoğu, isim ya da fiil gibi işlev görmeye yatkın­
dırlar, ama konum işlevi belirlemektedir. Nitekim zou,
"git, yürü" anlamına gelmekte ancak, zou hao ("gitmek
iyidir" veya "gidiş iyidir") denilmesine de izin verilmek­
tedir.
İkinci olarak, Çince cümlelerde özne-yüklem yapısı
yoktur. Yapıları, bir konu-açıklama yapısıdır. Cümlenin
ilk bölümü, sanki "X"den ne haber?" diye sormakta;
ikinci kısım da "Böyle ve böyle" diye yanıtlamaktadır.
Bu ayrımın önemi, tam sözcük karşılığı "kitap satın
almak-bitmek" olan "shu mai-le" cümlesiyle gösterile­
bilir. Biçimsel olarak bu cümle, wo mai-le'nin ("Ben sa­
tın almak-bitmek" veya doğru kullanımıyla, "Ben onu
satın aldım") aynısıdır. Ancak, ilk cümle genellikle, "ki­
tap satın alınmıştır" anlamına gelmektedir. Dolayısıy­
la bunu, "Kitab[a gelince], [birisi] [onu] satın almıştır"
diye yorumlamamız gerekmektedir.
Deyim düzeyine gelince, başka sözcükleri niteleyen
sözcükler, diğerlerinden önce gelirler, "bir çok erken ba­
har sabahı"nda olduğu gibi. Ancak, cümle düzeyinde,
Çince'nin tercihi, genelden özele doğru gitmek yönün­
dedir. Cümleler çoğu kez, konu ve açıklamadan önce,
bir zaman ve mekan bağlamı ve "durum böyle ve böy­
leyse, o zaman ..." anlamını taşıyan konu bağlamıyla baş­
lamaktadır. Açıklamanın ardından da, amaç ya da yö­
nelime ilişkin daha ileri somutlamalar gelebilmektedir.
Bu, belli bir anlamda, deyim-düzeyli düzenlemeyi ter­
sine çevirmekte ve böylelikle deyimlerle cümleleri ayrı
tutmaya yardımcı olmaktadır.
Bu noktaya kadar elde ettiğimiz sonuçları, terminolo­
jiyi yanlış kullanmak pahasına, gülünçleştirerek, Çin­
ce'nin sözcükleri, grameri ve özneleri olmayan bir dil
olduğunu söyleyebiliriz. Biraz daha kesin konuşursak,
Çince'nin, çekimleri olmayan ve bir konu -açıklama ya­
pısı üzerine kurulu bulunan kalıp- yönelimli bir dil ol­
duğunu söyleyebiliriz.
Buraya kadar Çince'den, sanki tek bir dilmişçesine söz
ettik ve doğasının tüm zaman, mekan ve kullanım bağ­
lamlarında aynı kaldığını ima ettik. Tartışageldiğimiz ge­
nel özellikler çerçevesinde, bu, gerçeğin çok daha uza­
ğında değildir. Yine de, son 2500 yılda olup biten deği­
şimlerden bazılarına hızla göz atarak bitirelim.
Erken Çince, hem sesliler, hem de sessizler bakı­
mından, çağdaş Çince'den çok daha zengindi. Bir za­
manlar ses bakımından birbirinden ayrı olan sözcük­
ler şimdi yakınlaşmış ve özdeşleşmişlerdir. Bu sessel
yoksullaşmanın üç sonucu olmuştur: ilk olarak, konuş­
mada, aski halde aynı şekilde ses verecek olan söz-
 ıeııçeteı arasındaki bölünmoleı
Çincenin Lehçeleri
Çince, bir anlamda, tek bir
Mandann grubunun guneı �n·n
lehçesini konuşan herhangi iki
dildir, çünkü bu dilin iki farklı

bölge, herblrlnin kendi dolaysız GAN lehçe Yeya ÇmçlHllmayan dj

koşullarını güçlük çekmeden
_,. ,
no<taJ alaııaı fatı<M dl veya
anlayabileceği, bitişik, aracı
f \..
lehçeleM karışı� kula""''" gılsıeı"lel<ted r
yörelerle birbirine bağlanmıştır.
r-- \
..jKAZAKÇA
._ ,
.
Ancak, çok yakından
j.
)
bakıldığında, bu dil, içinde, .- •

' ·-.
Omeğln Baodlng konuşma
"'
.
·"
tarzının, yüz kilometreden daha
.J
-- · J ·
yakın olan Pekin'lnkinden •

·� / · -·
be!Jrgln bir biçimde farklı .:: ·

o. C �
• :!�. ...... .. \
r . -...... .
\) "
olduğu alt lehçelerin bulunduğu .
KlRGfZCA ··
• • •:!::::::
• •• -·-·-
·
•••••
··:: : . • ••
aptallaştıncı bir mozaik
,,"\ �
•
niteliğindedir. Bu nedenle, • • .::==
( v •
•..•....
•• • ••••••••••• •• ••
lehçeler bakımından, kesin
tanımlara sahip herhangi bir < ··= -'! : • • • :::: ·
· · · · · · :.
hôlümleme şeması, hem altta 'ı ----
yatan blrllğe, hem de yerel
çeşitliliğe Adilane bir dikkat ·,.,
gösteremeyecektir. Buradaki
\
(
harlıa, bu sorunu 1950'lerde
Çln'de incelemiş bir Çek bllginl
olan Paul Kratochvll'ln
çalışmaları doğrultusunda
hazırlanmıştır.

TİBETÇE

olçeı< 1 31 000 000

o 800 it'11
llALAYO.
600 mıl POIJHEZCI:

-- .----
-muMo Dl..I
cükleri birbirinden ayırmak için, tonlamalar, giderek
artan bir biçimde kullanılmıştır. Böylece dördüncü
veya düşüş tonu, muhtemelen daha eski, kaybolmuş, kez, kendi yönetimlerine tabi olanlarla kolayca anla­
arkaik bir son s sesinin yerini almıştır. ikinci olarak, şamamaları anlamına geliyordu.
yine konuşmada, anlaşılabilirliğin gereği olarak, he­ Bu yüzyılın başında, "resmi konuşma dili"ni esas
men hemen aynı şeyi ifade eden anlam birimlerini alan bir "ulusal dil" yaratma hareketi başladı. Amaç,
iki kez tekrarlayarak yeni sözcükler oluşturma yolu­ bu dilin herkes tarafından, ikinci bir dil halinde bile
na gidilmiştir (örn. kan-jian - "bak-gör" - "gör"). Es­ olsa, konuşulması gerektiğiydi. Önce Milliyetçiler ve
ki Çince buna yakınlaşmış olsa bile, çağdaş Çince'­ şimdi de bugünkü hükümet döneminde, biraz da ya­
nin anlamlı bir biçimde "tekheceli" bir dil olarak be­ pay olan bu dil yaygınlaşmıştır. Konuşulan dildeki bu
timlenmesi mümkün değildir. Üçüncü olarak, yazı di­ birleştirmenin amacı siyasaldı ve hala da öyledir.
liyle konuşma dili, birbirlerinden başka hiçbir yerde Ama, daha ileriye dönük bir potansiyel de bulunmak­
benzeri görülmeyen bir biçimde farklılaşmışlardır. tadır: bir kez herkesin telaffuzu hemen hemen aynı
Yukarıdaki listede yeralan her sözcük ayrı bir şekille olduğunda, eski harfleri, ulusal iletişime zarar verme­
yazılmaya devam ettiğinden, dilin eski ve daha özlü den yeni bir alfabe sistemiyle değiştirmek mümkün
olan biçimi, yazıya düküldüğünde, yetkin bir biçim­ olacaktır. Bunun mümkün olabileceği tarih biraz
de açık olmayı sürdürmüştü. Bu edebi tarz, 1920'lere uzaktadır. Ancak, kararlaştırıldığında, bu, geçmişle
kadar, yazının en yaygın biçemi olmuştu. Sonuçta, keskin bir kültürel kopuş oluşturacaktır.
bin yılı aşkın bir süre boyunca yazılmış yönetsel bel­ Bu hareketle koşut olarak ilerlemiş ikinci hareket
geler, tarih, felsefe, şiirin büyük bölümü ve düzyazı, de vardı: geleneksel edebiyat dilini ortadan kaldırmak
yüksek sesle okunduğunda, kısmen ya da tümüyle an­ veya çok daha basitleştirilmiş bir biçmi ya da yeni
laşılamaz. ulusal konuşma dilini yazı dilinde kullanmak. Halk
Ortak bir kaynaktan gelip de uzun bir süre içinde Cumhuriyeti'nde, bu basitleştirilmiş edebi üslup ar­
birbirlerinden farklılaşan Çince'nin lehçeleri, sonuçta tık kullanılmamaktadır. Tayvan'da ve denizaşırı ül­
hemen tümüyle farklı diller olarak gelişmiştir (hari­ kelerde yaşayan Çinliler arasında ise, en açık biçim­
taya bkz.). İnsanların sürekli dolaşım içinde bulun­ de hükümet belgeleriyle gazetelerde hala görülmek­
dukları kuzey Çin ovası türdeşliğe en yakın olan böl­ tedir.
gedir. Dağlık bölgeleriyle güneydoğu kıyısı ise en çok Bu iki dil hareketinin yaptığı en büyük iki yıkım,
çeşitlenmiş olanıdır. Her ana lehçe bölgesinde, ayrı­ bölgesel lehçelerle yazılmış imgesel bir edebiyatın çe­
ca, bir alt lehçe çeşitliliği gelişmişti. şitlenme olasılığını ortadan kaldırmalarıdır. Yazarla­
Dil birliği, imparatorluk içinde, eğitim görmüş her­ rın çoğu için, yeni dil de, en az eskisi kadar yapaydır
kesin anladığı geleneksel yazı diliyle sağlanmıştı. Yö­ ve kökleri, kendine özgü bir topluluğun ve bu toplu­
netimde, yüksek düzeydeki memurlar, kendilerinin luk yaşamının dokusunda ve beğenilerinde yer alma­
"resmi konuşma dili", batılıların ise "Mandarin" di­ maktadır. Bu durum, üzücü ve ironiktir, çünkü dil re­
ye adlandırdıkları bir tür Pekin lehçesi konuşuyorlar­ formunun öncüleri arasında bulunan bazıları, Çin'­
dı. Üst düzeydeki memurlar, yasa uyarınca, yerlisi ol­ in yöresel dillerini iyi biliyorlar ve hatta bu dilleri çok
madıkları bölgeleri yönettikleri içindir ki, bu, çoğu seviyorlardı.

179
 WfJ.n (akrep) harllnin gelişimi:
soldan sağa doğru, eski Shang,
fal kemiklerindeki Shang ve
çağdaş.

Yazı

Çin'de yazıya çok uzun süreden beri özel bir önem sayıda, bu kısaltılmış harflerin kullanımını zorunlu
verilmiştir. "Uygarlık" anlamına gelen sözcük (wen) kılmıştı. Bunlardan daha ileri bir ölçüde basitleştiril­
ile "düzen" veya "yazı" aynıdır, Geleneksel dönem­ miş biçimler de ayrıca yaratılmıştı. Sonuçta da, Çin
lerde, yazılı kağıt kutsal bir şeydi ve bunu herhangi yazı sistemi ikiye bölünmüştü. Tayvan'da ve genel YfJ.ng (koyun) harfinın gelışlmi
bir biçimde kötüye kullanmak hoş karşılanmazdı. Es­ olarak deniz aşırı ülkelerde yaşayan Çinliler arasın­ soldan sağa doğru, eski, küçük
mühür, çağdaş yazı, çağdaş
kiler, üzerinde harfler bulunan kağıt parçalarını, ge­ da, geleneksel harfler hala. kullanılmaktadır. Halk yazılı biçim.
nellikle özel pagodalarda yakarak dinsel tören kural­ Cumhuriyeti'nde ise basitleştirilmiş biçimler zorun­
larının gereğini yerine getirmek üzere kullanılırlardı.1 ludur ve insanlar, yeni harflerle basılmaması halin­
Çin'deki en eski yazı sistemi, nesneleri ifade etmek de, eski edebiyatı kolayca anlayamamaktadır.
için resimleri kullanırdı. Bu özellik, "ağız", "orman" Harflerin biçimleri ve estetik nitelikleri, yazıldıkla­
(iki ağaç) ve "şafak" (ukun üzerinde yükselen güneş) rı araçtan ve üzerine yazıldıkları maddeden etkilen­
gibi birkaç basit şekilde hala görülebilir. mişlerdir. Sivri uçlu yazıcılar, çizginin tekbiçimli ol­
Her sözcük böyle açık seçik bir resimsel ifadeye sa­ masını zorunlu kılmakta ve yavaş yazmayı gerektir­
hip olamayacağı için, bu sistem, çok geçmeden, ses mekte, ancak buna karşılık, ustalıklı eğri çizgi biçim­
esasına dayalı borçlanmalarla genişletildi. Kolayca çi­ lerine olanak sağlamaktadır. Vuruşlar, yüzey üzerin­ Bai (beyaz) harfi: solda. ılk
zilemeyecek olan sözcükler, tamamen aynı veya yak­ deki konumlarına bağlı olarak gruplara bölünmek­ yumurta-benzen biçtm, sağda,
laşık seslere sahip olan sözcüklerin resim çizgileriy­ tedirler. Harflerin aynada görüldükleri gibi ters ve ki­ M.Ö 3. yüzytlın sonlarına doğru
yazının değiştirilmesinden sonra
le ifadelendirildi. Nitekim, wan ("onbin"), wan ("ak­ mi kez dikey sütunların sağdan sola doğru düzenle­ kullamlmış olan biçim.
rep") sözcüğünün şekliyle yazılmıştı. Birbiriyle ilgili nişini de tersine çevirecek biçimde yazılmalarına da
olan sözcükler de, çoğu kez aynı harfle yazılırdı. Ni­ sıklıkla rastlanmaktadır. Bunun aksine, bronz döküm,
tekim, bir öküzün boynuzlarının resmi olan ve "can­ değişik kalınlıklardaki çizgileri olanaklı kılmaktadır.
lı bir yaratık, kutsal bir hayvan" ve dolayısıyla da, "ya­ Harflerin tek tek, parça kalıplar haline getirilmesi bi­
şam, hayat verme" anlamına gelen sheng ve "doğal çimindeki ilk baskı biçimi, bir yer disiplinini zorun­
olanaklar, bir kimsenin doğuştan sahip oldukları" an­ lu kılmıştı. Harflerin biraraya getirilmelerinde yer ba­
lamına gelen xing bir zamanlar aynı şekille yazılırdı. kımından rahatlık sağlamak için, her harfin eşit bir
İnsanlar, bir kez uzun, sürekli metinler yazmaya kareye sığması gerekiyordu. Dar, ağaçtan şeritler de,
başladıklarında, sözcüklerin böylesine birbirlerinin ayrıca, sınırlanmış ve oldukça standartlaşmış bir ge­ M Ö 6 yüzyıldan 5 yüzyıla
yerine kullanılması karışıklık yaratabilirdi. Bundan nişliği zorunlu kılmıştı. Mürekkep, fırçanın emici ni­ kadar, baskı için kullanılan
parça-kalıp harfler
kaçınmak için, bir sözcüğün hangi genel tasnif için­ telikteki kağıda uzun süre temas etmesi halinde ya­
de yer aldığını gösterecek özel şekil öğeleri eklenmişti. yılacağından, yazının bir kez daha üzerinden gidilme­
Nitekim, sheng'e, kutsal bir hayvan anlamında sığır, sine veya duraksamalara izin vermeyen hızlı bir uy­
xing'e ise doğa anlamında bir "kalp" öğeleri eklen­ gulama gerekiyordu. Fırçayla en kolayca gerçekleşti­
mişti. Genellikle "kök" olarak bilinen bu kategori be­ rilebilecek olanlar, hafifçe eğrilen düz çizgilerdir. Fır­
lirleyicilerinin sayısı 200'ü ancak geçiyordu. Bugün­ çayı kullanma düzeni ise yukarıdan aşağıya ve sol­
kü Çin harflerinin büyük çoğunluğu, bir sessel öğe dan sağadır. Fırça vuruşlarının kolayca değiştirilebi­
ile buna eklenmiş bir kategori belirleyicisinden oluş­ len kalınlıklarında ve mürekkebin değişebilen yoğun­
maktadır. Nitekim, yang ("deniz") sözcüğü, yang ("ku­ luklarında yeni·estetik boyutlar bulunmaktadır.
zu") sesi ile sol kenarında yer alan kategori belirleyi­ Harflerin önce ince bir kağıt üzerine çizilmesi, son­
cisi "su"dan oluşmuştur. rada bu kağıdın, ağaç blok üzerine, ağacı oyacak kim­
M.Ö. 3. yüzyılın sonlarına doğru Çin yazısı büyük seye harfin ayna görüntüsünü işleme olanağı vere­
bir değişiklik geçirdi. Başbakanı Li Si'nin önerisi doğ­ cek biçimde yüz üstü yapıştırılması olarak ağaç blok­
rultusunda hareket eden Qin'in İlk İmparatoru, eski larla baskı, fırça hattatlığının biraz daha kaba bir bi­
harflerin hemen hemen yarısını ortadan kaldırıp ka­ çimiydi. Kopyalar, ağacın mürekkeplenmesi, kağıtla
lanları da yeniden biçimlendirdi. Bunun yarattığı so­ kaplanması ve sert, kuru bir fırçayı kağıdın üzerine
nuçlardan biri, bütün Qin-öncesi edebi metinlerin sürtmekle çıkarılıyordu. 17. yüzyılda yakın okuma
kopyalanma sonucunda bozulmalarıydı. Oyma yazı­ gözlüklerinin çıkmasıyla, çok daha küçük harf tiple­
lar dışında, bugün elimizde bulunan bu tür metinle­ rine geçmek de mümkün olmuştu.
rin tümü ilk yazılı biçimlerine sahip değillerdir. Kal­ Dökme madeni tipler, yazı makinaları ve bilgisayar
dırılan harflerin yerine yenileri konulmuş ve değiş­ yazısı, her harfin ancak bir tek biçimde yazılabildiği
tirilmiş şekiller, kopyalamada yanlışlara yol açmış­ daha ileri bir standartlaşmayı gerektirmişti ki, bu,
tır. İlk resimsel niteliğin nasıl tahrip edildiği de ayrı­ ağaç bloklarla baskı yapımında söz konusu değildi.
ca çarpıcıdır. Bir örnek olarak, ilk halinde muhteme­
len bir yumurtayı gösteren "beyaz" (bai} sözcüğü ve­
rilebilir. Düzeltilmiş şekilde bunu görmek, ilk biçimi
bilmeyen biri için olanaksızdır.
Çin harflerinin resmi biçimleri, Qin reformundan
içinde bulunduğumuz yüzyıla kadar yapısal bakım­
dan istikrarlı olmuştu. Ancak, resmi olmayan kulla­
nımlar için el yazısı benzeri veya kısaltılmış şekiller
üretilmişti. Bunlar, resimsel ifade kalıntılarının bü­
yük bölümünü tahrip etmiş ve şekillerin yapısal kö­
kenlerini gizlemişti. 1950'lerin sonu ile 1970'ler ara­
sında, Halk Cumhuriyeti HükOıneti, giderek artan bir

180

Üstte: "imparatorun emriyle'',
Song hanedanına mensup
m
i parator Hu! Zong (1 101-35'te
hükümdar) ta.rafından yazılmış
bir ıdeogram.
Hattatlık
Çin'de hattatlık, öteden beri kendi başına ayrı bir
sanat olarak görülmüştü. Geleneksel estetik kuramı,
her bir fırça dokunuşunu, hatasız bir yazıda yetkin
olarak dengelenmesi gereken dört nitelik çerçevesin­
de değerlendirmişti:
1 . Kemik: Fırça dokunuşlarında varolan öyle bir
güçlülük duygusu ki, kolay kırılabilir o!.mamakla
birlikte, çizgilerin bozulması olanaksız görün­
mektedir.
2. Et: Fırça dokunuşlarında bir iyi-beslenmişlik ni­
teliği, ama bir özhoşnutluk ve şişmanlık olmak­
sızın.
3. Kas: Bir fırça dokunuşunun sonrakine ve ayrıca
bir harfin de sonrakine görünmez bağlarla bağ­
lanmış olması.
4. Kan: Mürekkep dokusunda, ne suya ne de çamu­
ra benzeyen bir dolgunluk.
Yazı, herşeyden önce, "canlı" olduğunu duyumsa­
malıdır. Harflerin düzenlenişi, sanki bir dansçı, ka­
ğıt üzerinde kayarak süzülüyormuş, yürüyüp sıçrıyor­
muş gibi dengeli bir hareket duygusu vermelidir.
Dünyanın en eski soyut sanatı olarak düşünülebile­
cek olan Çin hattatlığının sonul hedefi, doğadır. Fır­
ça dokunuşlarının biçiminde, yaprakların, sarmaşık­
ların, dalların, bulutların, kayaların, alevlerin, su
damlalarının ve dalgacıkların özelliklerinden birşey­
ler vardır. Çağdaş matbaacılığın standartlaşmış dü­
zenliliği bu estetiğin antitezidir.
Son 3000 yıl içinde, geniş bir biçimde tanımlanmış
dört yazı tarzı bulunmaktadır:
181
 1. Mühür yazıları: Eğik çizgili ve çizgi kalınlıkları­ Sagda; Wen Zhenming'ln (1470-
1559) bu kıvrılan hat üslObu,
nın çok az değiştiği bu yazıları, bir anlamda "fırçanın dans edişi" diye
"sündürülmüş" olarak düşünmek mümkündür. Bu. adlandırılmıştır. Bu üslılp,
sanatsal anlatımda bir araç
yazılar, Fal Kemiği yazısından Qin'in resmen benim­ olarak kullanılmıştLr; harfin
semiş olduğu Küçük Mühür tarzına kadar uzanan bir kendisi, anlatımcı nltellğtnden
çeşitlilik göstermektedirler. daha önemsizdir.
2. Düzenli fırça yazılan: Bunları, her biri kendi öz­
günlüğünü koruyan fırça dokunuş tarzlarından olu­
şan bir dağarcık kümesi içinden oluşturulmuş olarak
düşünmek mümkündür. Bu yazılar, önce gayri res­
mi olarak Qin, sonra da resmen Han tarafından kul­
lanılmış olan "resmi yazı"dan bugünün basılı harf­
lerinin temeli olan "düzenli tarz"a kadar uzanan bir Altta: "Ebediyet" anlamına gelen
alanda yer almaktadırlar. yong harfl, Çin hattatlığında
kullanılan sekiz temel çizgiyi
3. Akışkan yazı: Bu yazı, fırça dokunuşlarının akıcı blraraya getirmektedir. Bu temel
bir biçimde içiçe geçtiği, yukarıda sözü edilenden da­ çizgilerin dışında, başka
birçokları varsa da, blr hattatlık
ha esnek ve daha yuvarlaklı bir yazı biçimidir. ürOnünün yetklnllğl, büyük
4. "Ot" yazısı: Büyük ölçüde kısaltılmış harflerini, ölçüde, tekil fırça çlzgllerlnce
özel bir inceleme yapmaksızın tanımanın olanaksız belirlenmektedir. Daha ince

en az 30 ya da 40 özgün çizgiyi
ölçıllere sahip bir sınıflandırma,
olduğu çabuk ve gelişigüzel bir yazıdır. Bu yazının
kendine özgü esnek, hızlı ve akıcı bir zerafeti vardır. ayırdetmlştlr

Altta. Mühür yazısının bu örneği, bağlanablllr ve fırçanın sürekli

yazılabilir ki genellikle okunması

Zhou hanedanına alt bır bronz
kap üzerinde kullanılm14tır
Altta, ortada: Blr caoshu (Ot
yazısı) örneği. Bu sürtme baskı,
adı bu yazı üslubuyla blrllkte
anılan, Çln'ln en ünlü
hattatlarından olan Wang
Xizhl'nln (M.S. 4. yüzyıl)
çalışmalarındaki bir gravürden
alınmıştır. Çlzgller, birbirlerine
blr hareketiyle birkaç harf
güçtür.
Altta, satda· Kalshu (Standart
veya Dılzenll yazı), /ishu'dan
(resmi veya ruhban yazısı)
türetllmlş ve M.S. ı. yüzyılda
geliştlrllmiştir. Çizgilerin her biri
açıkça belli olmalı, gerilme
direncine veya "kemik"e sahip
bulunmalıdır.

ı,....
-ttt.
t
--
'.''

182

�� �� �� *� �r �B
wt� �: ffi
J±- � Jr *
üstte: Eski şeklllenn üç türü
tepede çağdaş karşılıkları
doğrudan eski biçimlerinin
soyundan gelen karmaşık, tek·
ögeli şekiller; ortada, çağdaş
karşıllkları olmayan, basit çok·
ögeli şekiller; altra. ya bu soy
içinden gelen çağdaşları veya
bunları karşılayan çağdaş
biçimleri bulunan karmaşık, çok·
ögeli biçimler.
Kaplumbağa kabuklarıyla fal
A
.$
P(
''� ,3 it�
kemikleri üzerındekl eski harfler,
muhtemelen, ilk önce,
resimyazısından türemişti ama,
biçimselleştirme, birçok halde,
bunları resimsel bir anlamda
yorumlamayı gilçleştirmekıe
veya imkAnsız kılmaktadır.
'
�i ti
� lU
WI
�
Satda. Çinliler, Arap
hattatlarının aksine, harfleri,
nadiren tasarım oluşturmak için
birleştirirlerdl. üzerinde akışkan
yazı harflerinin bir insan şekil
yaratmak üzere birleştikleri,
Xi'an milzesindekl bu Tang
hanedanı steli, alışılmadık ve
canlı bır yaratıdır.
183
Şiirdeki Sesler
Eski çağ ile orta çağ Çin'inde insanları canlı tutan
duygular hakkında birşeyler görebileceğimiz bir pen­
cere hala vardır. Bu, onların şiiridir. Yüzyılların akı­
şı içinde, farklı bölge ve dönemlerden kaynaklanan
tarzların oluşturduğu birikim olağanüstü karmaşık
bir şiir geleneği yaratmış ve şairlere, ifade tarz ve uy­
laşımlarına ilişkin olarak, sonuçta az ya da çok bilinç­
li bir beğeni seçimi yapabilmelerini sağlayan geniş
bir alan oluşturmuştur. Bu karmaşıklıkları betimle­
meye çalışmak yerine, biz bu sanata, bir Çinli şairin
söz söyleyebileceği belki dört temel "ses"in bulundu­
ğunu belirterek yaklaşacağız ve herbirini, örnekler­
le, kısaca tanıtacağız.
Birinci ses, şairin, işlediği tema ister ortak ister bi­
reysel bir duyguyu ele alsın, toplumun duygularını
dile getirmesi anlamında "ozanca" diye isimlendiri·
lebilir. Bu ses, kuzey devletlerinde, M.Ö. 9. ve 7. yüz­
yıllar arasında yazılmış şarkıların yer aldığı ilk der­
lemelerden biri olan Şiirin Yazıları'yla birlikte anıl­
maktadır. Bunlar, balad-benzeri bir özlü kısalık için·
de kafiyelenmektedir ve hava olarak her zaman öl·
çülü ve akılcıdırlar. Hepsi -aşk şarkıları, ağıtlar, hiciv·
ler, methiyeler, iş yaparken söylenen heyamola şar·
kılan ve şölenlerde, tapınmada ve avlanırken söyle·
nen kasideler biçiminde- bestelenmiş ve çoğu kez kral
ya da prens saraylarında icra edilmişlerdir.
ikinci ses, mısraları seslendirenlerin ruhsal dünya
ile uyum içine girdikleri duygusuna kapılmaları gibi
esnek ve imalı bir anlamda da olsa, "sahiplenmeci"
olarak adlandırılabilir. Bu ses, eski çağın sonlarına
doğru Güney Şarkılan'nı yazmış olan Chu şairlerine
özgüdür. Mısralar uzun ve coşkuludur, duygusal olan­
la dinsel olan yakından birbirlerine bağlanmışlardır
ve şamanların trans haline geçerek yaptıkları yolcu­
lukların esinlediği bir düş gücü, kuzeylilerin hiç bil·
medikleri bir özgürlükle zaman ve mekanı kucakla·
İnsanların erkeği, beni nasıl da güldürdün,
Kollarındaki kenevir giysi sanki ipekleşmişti.
Ama sen ipek çilelerinin peşinde değildin ki,
Senle gelmemi sağlayacak tasanlarla oradaydın.
Ve öylece ·Qi nehrinin üzerinden seninle gittim,
Birlikte Boz Tepecikler'e yöneldik.
Evlilik günümüzü erteleyenin ben olduğumu söyleme­
Aracılık edecek hiç kimseyi bulamamıştın.
Neyse, kızgınlığından uzaklaşmaya seni zorladığımda,
Güz vakti bir günde karar kılmıştık.
Çöken duvara ben tırmandım.
Gözüm engellerdeydi, bana gelmem için,
Gözüm engellerdeydi, ama seni görmek ne mümkün.
Ağladım, ağladım.
Engele yöneldiğini gördüğümde, bir kez,
Gülüp konuşmuştuk
Kaplumbağa kabuğunda çalılan yakıp, civanperçemi
saplarını savurmuştun,
Kötü talihin sözü bile yoktu.
Dut yaprakları, dökülmeden önce
Parlak ve yeşildir.
Güvercinler dut yemezl
Kızlar, beyefendilerle oynaşmazl
Erkek, zevk alırsa, mazur görülebilir yine de.
Ama kız, böyleyse, mazereti yoktu.
Yapraklar dut ağacından döküldüğünde,
184
maktadır. Ayrıca, bu sese, en bilinçli bir biçimde ki·
şinin kendi öz benliğine yönelmiş bir şiiri ancak be·
lirgin bir paradoksla yerleştirebiliriz.
Üçüncü ses, "kişiselliği giderilmiş bir özümseme"·
nin sesidir ve şairin sadece soyut bir yorumlayıcı var­
lık olarak kaldığı bir doğa tasviri yapan şiire özgüdür.
Bu ses, M.S. birinci bin yılın ilk yarısında, Geç Han
mensur döneminin mensur şiirinde bulunan deniz
gibi temaların panoramik incelenişindeki soğuk gör­
kemlilikten, evrenin iç mantığını ya da iç yapısını ya­
kalamak üzere çok sayıdaki olayların gerisine gitme
yetisine sahip bir duyarlılık olarak 5. yüzyılın başla·
rında Xie Lingyun tarafından dile getirilmiş olan
"mutlu kalp"in zarif anlatımına doğru gelişmiştir.
Tang egemenliğindeki olgun ve karmaşıklaşmış orta
imparatorluk dönemine özgü olan sonuncu sesi, tek
bir cümle içinde özetlemek daha zordur. Bunun, bir
tür "incancıllık ve tınlama" sesi olduğu söylenebilir.
İnsanın dünyası ile doğal dünya yeni, ama sonuçta
insanı ilgilerin ağır bastığı bir dengeye oturtulmak·
tadır; ve şair, işlediği konudan, ustalıklı ve bilinçli ola·
rak oluşları yöneten yapılardan, hareket noktaların·
dan ve imgelemlerden daha büyük bir ruhsal uzak·
lık içinde bulunmaktadır. Şiir açısından kabul edile·
bilir olduğu düşünülen konular, özellikle daha gele·
neksel olan büyük çaplı konularda olduğu kadar, ai­
le yaşamının gizli yönlerindeki veya bir doğal afet sı­
rasında birkaç kilo pirinç için ortaya çıkan çekişme·
lerdeki hilekarlık ruhu üzerine de kolayca yazabilen
Du Fu ile birlikte sayısal olarak artmıştır.
Beşinci bir ses olarak düşünülebilecek olan şey ise,
"gündelik yaşam"ınkidir. Yaşamın dertleri ve yüküm­
lülükleri karşısındaki duygusal olmayan sevecenliği
ile gündelik yaşam, içine düşmüş olduğu bir kenara
itilmişlikten kurtarılmayı haketmektedir.
Kahverengi ve cansızca uzanırlar.
Senle geçen üç yılda,
Kötü yemekler yedim.
1
Qi'nin sulan kabararak akar,
Eşyalarımız ıslanır.
Yaptığım hiçbir şey doğru dürüst olmadı,
Sense hep bildiğini okudun.
Davranışlarına hiç sınır koymazdın.
· İçinde farklı kişilikleri olan bir adamdın.
Üç yıllık karılık!
Çaba, hep çaba,
Erken kalkmak, geç yatmak,
Bir gün bile kendimin değildi.
- Artık bitti,
Abilerim benle dalga geçiyorlar,
Dişleriyle gülerek,
Sessizlik içinde,
Kendime kederleniyorum.
Sana geldim -senle birlikte yaşlanmak için.
Yaşlandık. Sana içerlememl başardın.
QI, en azından kendi kıyısı var, kenarlannı dövdüğü.
· Saçlanm henüz diriyken, bir kızınkı gibi,
Mutluluğumuzdan nasıl sözeder, nasıl gülerdik,
İçten iyilik yemini ederdik,
Değişebileceğini düşünmeden,
Değişimi düşünmemek gerekirdi,
Değişim gerçekleşendl.

üstte: Anhul eyaletindeki Huang
Dağı.
Solda: Şltnn Yazısı 'ndakl en güzel
parça (en az "ozansa!" hava
taşıyanı olmakla birlikte) bir
kadın tarafından yazılmıştır ve
evlllik öncesi bir lllşklden sonra
gelen mutsuz bir evl111ğl
anlatmaktadır. (GOvercınlertn, ki
onların kullanıldığı imleme lle
açıklanmaları gerekir, dut
yapraklarından yemekle
zehirlenmekslzln bOyO.dOklerl
sanılmaktadır, tıpkı evlenmeden
önce aşk yapan kızlar gibi.)
Sagda, altta: Sanatsal yetenek,
canlı tasarım ve çarpıcı kinaye
FU'nun çağdaşı Ll Bo !le boy
bakımından, hiç kimse, Du
ölçOşemezdl. Onun, ancak
imleme yoluyla tilkenrnekte olan
Kargaların Şarkısı"nda işlediği
zamana işaret eden "Tilneyen
konu, Wu kralının sevgili eşi
Xlshl ile, okuyucunun o anda
blldJğl bir gerçekten habersiz
olarak geçlrdlğl gecedir: ertesi
giln, Yue devleti tarafından
ortadan kaldırılacağı gerçeği.
Buradaki etki, Heredla'nın
sonesinde yer alan, Kleopatra'nın
gözlerinJn lçlne bakan
Antonlus'un burada onların
yıkılışının ön oluşumlarını
görmesinin aynıdır: "Uçsuz
bucaksız, geniş bir deniz ve
!erkeden kadırgalar."
"Doğu'dan gelen ben, ilk ışıkla hazırım,
Zihnimde parıldarken, Güneşler Ağacının ışınları.
İyi baktığım atlarımı, yavaşça ileriye sürerim, 2
Gece yokolmakta, gün ağardı bile.
Hedeflerim için ejderhaları zincire vurur, yıldırımların üzerinde gezerim,
Buluttan enkaz yığınları yaratarak, titreyip haykırarak.
İç çekerim, derinden, yukarıya doğru tırmanırken.
Yüreğim inatçıdır. Özlemle bakarım geriye.
Sesler o denli tatlı, manzara o denli hoştur çünkü,
Her kim görse, rahatlar. Geri dönüşü unutur."
Sitar tellerini akordlayınl Yanıtlayan mısraları çalmak üzere!
Çanları hep birden çalını Çan gövdeleri sallansın!
Aykırı flütleri üfleyin! Kamış orga yeniden ses verini
Ruhların sahip oldukları, aydınlanmış ve sevgi doludur,
Oraya buraya uçarlar, iskelekuşunun gagası gibi,
Şarkılarının akışı, danslarıyla uyumludur!
Ölçüleri ne denli mükemmeli Ritimleri ne denli yerinde!
Tanrı alçalıyor! Koruyun gözlerinizi güneşten!
"O, mavi bulutlardan ceketim ve beyaz gökkuşaklarından elbisemi
Bir güneş ışınını vurmuştum önceden, Gökyüzünün Kurt'unu
bıçakladım.
Gökkuşağını tutup, göklere yükselirim.
Kuzey Büyükayı'sını kaldırıp tarçın şarabını boşaltırım.
Artık dizginleri çekerek, eve dönüş yoluna koyuluyorum.
Karanlığın derinliğine atlıyorum. Doğuya dönüyorum."
Bu dağın, o halde, doğası ne?
Aşağıda, Qi ve Lu boyunda, sonsuz yeşillikler yatar,
Burada, yukarıda, Yaradan'ın şeytansı güzellikleri toplanmış.
4
Karanlık Güçle Parlak Gücün gölge ile güneşi ayırdığı yerde.
Yükle dolu yüreğimde, buluttan kıyılar katmanlaşır,
Arayan görüşün sınırları içine eve kanat açmış kuşlar gelir.
Kimi kez, o en tepedeki doruğa ayak bastım,
Genişçe bir bakışla -aşağıdaki dağlar büzüldü.
Chu dini, rahibe ve tanrısallığın
Tepede "Doğu'nun Efendisi",
Bastonuma dayanarak, münzevileri görmeye geldim. kutsal birliği hakkında anlık bir
fikir vermektedir. Bu sözcüklere
Aşın gelişmiş bir yol geçmişle geleceği gözlerden saklıyor.
eşlik edecek olan oyun
Dağ mağarasında tutturulmuş çatı destekleri yok, 3 sahnelerinl düşılnmek kolaydır.
Ama tepelerde bir yerde bir sitar çalmakta.
Du Fu, görsel ve duygusal
Üstte: 8. yüzyılda yaşamış olan
Karanlık kuzey yamaçları Mld karlı,
derinliğin son dakika
Güneşin aydınlattığı ormanlarda tomurcuklar uçuyor,
sapmasında bir ustadır. Burada,
Fırlayan kayalar değerli taşların üzerine uçuyor,
Talsah üzerine eski bir şiirde,
Narin balıklar yüzeye çıkıp dalıyorlar.
okuyucunun ufkunu bir anda
genişleten bir bitiriş
İpek tele ya da bambu flüte gerek yok. yapmaktadır.
Irmaklarda ve tepelerde tertemiz bir müzik.
Kim insan sesini arar, kümelenmiş ağaçlar Solda. Bu mısralar, Zuo Si
Kendilerine kederlenip mırıldanırken? tarafından, M.S. 3. yüzyılın son
yıllarında yazılmıştır. Burada, o
tarihte tartışmalı bir tema
yokluğunun gizlerin! veya
niteliğine sahip olan, ahl4k
dağlardaki aydınlanmayı aramak
üzere toplumu !erkeden
münzeviye değinilmektedir
Gusu'nun kulesine kargalar tünediğinde,
Xishi Wu Kral'ın salonunda demlenir,
Wu şarkıları ve Chu dansları onların zevkine erişemez,
5
Yeşil tepenin ardında güneşin yarısı yenmiş.
Gümüş rehber altın havzada batmakta
Su, su saatinden hızla damlıyor.
Yükselirler, güz ayının dalgalara düştüğünü görerek...
Bu yavaş güneş Doğu'ya tırmanırken, neden zevk alırlar?
185
Konfüçyus'tan Konfüçyusçuluğa
Çin düşünürleri, M.Ö. 6. yüzyılın sonuyla M.Ö. 3.
yüzyılın başı arasında ahlak ve hakikatla ilgili olarak
ortaya çıkan sorunların farkına varma noktasına gel­
mişlerdi. Bir önceki çağ, herşeyden önce, başarılı ey­
lemin -Gök'ün iradesi ve ruhların istekleriyle uyum
içinde bulunan bir eylemin- sırrını bulmayı ummuş­
tu. Artık, deneyim ve derinlikli düşünüş bir ölçüde
kuşkuculuğun ortaya çıkmasını sağlamış ve insanları,
inançlarının haklılaştırılması konusuna daha derin­
den eğilmeye yöneltmişti.
Dört temel düşünce biçimi ortaya çıkmıştı. Kongzi
(Konfüçyus), Mengzi ve Xunzi'nin görece bilinemez­
ci ve laik muhafazakar insancıllığı, bireyler arasın­
daki örgütlü toplumsal bağların geliştirilmesini ve bu
ilişkiler ağı içind� uygun bir biçimde işlev gören kişi­
sel erdemin gücünü vurgulamaktaydı. Mozi, fayda­
cı, meritokratik ve otoriter nitelikli daha farklı bir ah­
lakı yüceltmişti; o gök'ün hiçbir ayrım gözetmeksizin,
iyiyi ödüllendirdiğine ve kötü davranışı cezalandır­
dığına inanıyordu. Zhuangzi ise, aksine, benliğin her­
şeyi kapsayan evrensel-doğal süreçler (dao veya "yol'1
tarafından ahlaki olmayan bir biçimde eritilmesi gö­
rüşünden esinlenmişti; ve mantıksal ve ahlaki sav­
larca yapılan ayrımların anlamayı engellediğini dü­
şünmüştü. Son olarak da, Shang Yang (ya da, daha
doğrusu, ona atfedilen ama daha sonra yazılmış olan
kitap) ve Hanfeizi gibi devletlik gerçekçileri, bir bü­
tün olarak devletin, geleneklere uygun olarak birey­
lerce değer verilenlere taban tabana zıt standart de­
ğerleri gerektirdiğini ileri süren, kısmen koklektivist,
kısmen Machiavellici, ahlaki-olmayan bir öğretiyi sa­
vunmuşlardı. M.Ö. 3. yüzyılın Taocu devletçiliği, Yol
ve Gücünün Kutsal Yazıları, hükümdarın insani duy­
gulardan nasibini almamış bir bütünsel yönlendid­
ci olduğu yolundaki gerçekçilerin görüşünü paylaş­
mış, ancak dünyayı, hukuksal yönlendirme ile denet­
lenemeyecek ölçüde çelişkilerle dolu ve karmaşık ola­
rak düşünmüştü ve, devlet iktidarı ile ekonomik kal­
kınma modelinin karşısına, Bilge'nin bir tür sihirsel
kendini-yadsıma tarafından yönlendirildiği bozulma­
mış bir ekolojik basitliğe geri dönüş fikrini koyarak
karşı çıkmıştı.
Kongzi (M.Ö. 6. yüzyıl sonları), kendisinin (bir za­
manların altın) geçmişini nakletmekten başka birşey
yapmadığını ileri sürmüşse de, aslında, düşünceleri
bununla kesin bir kopuş oluşturmuştu. Din ve dev­
letin eski birliğinin ve Zhou feodalizminin kalıtımla
edinilen toplumsal-siyasal rollerinin yerine o, bir ah­
laki seçkinlerin yönetimini savunmuştu. Ona göre üs­
tün erdem, kendi zamanından önce hemen hiç söz
edilmemiş olan ren'di. Çoğu kez "iyilik" olarak ter­
cüme edilen bu sözcük, temelde "diğer bireylere karşı
duyarlı bir ilgi" anlamına gelmekteydi. İnsan doğası
ile kurumları bir işkence biçimi olarak görülen top­
lumun talepleri arasına uzlaşmaz bir çelişki yerleşti­
ren Yang Zhu'nun Stoacı hazcılığı ile karşı karşıya ge­
len Mengzi (M.Ö. 4. yüzyılın sonları), bunun aksine,
insan yüreğinin (xin) özünde iyi olduğuna ve kötülü­
ğün sadece bu yüreğin yozlaşmasıyla ortaya çıktığı­
na inanıyordu. Mengzi, sonuçta bir kimsenin "ahla­
ki yaşam"ını (qi) yeniden canlandırmak ve geliştir­
mek gerektiğini vurgulamıştı. Daha az iyimser olan
Xunzi (M.Ö. 3. yüzyıl başları) Gök'ü "Doğa" ile eşan­
lamlı kılarak kutsallığından arındırmıştı. O, insani
eğilimleri özünde niteliksiz olarak görüyor ve bu eği-
186
limlerin her durumdaki niteliklerini kültürel koşul­ Bu sürtme baskı, 720-60
dolaylarında etkin olan ve çizgi
lanma yoluyla kazandıklarını düşünüyordu. Ahlak üzerindeki ustalığıyla bilinen
kuralları toplumsal-biyolojik bir biçimde açıklanmış­ Tang hanedanı sanatçısı Wu
Daozl tarafından yapılmış
tı. İnsanlar acımasız bir çevrede toplumsal örgütlen­ orijinal bir resmi yeniden
meler sayesinde yaşamlarını sürdürebiliyorlardı ve üretmek düşüncesiyle
bu da, rol farklılaşmasının ve bir dayanışma duygu­ gerçekleştlrllmlş bir taş
gıavürdendir. Konfüçyus,
sunun gördüğü tamamlayıcı işleve bağlıydı. Bu ise, burada, gündelik yaşamın
"dinsel tören kuralları" (Lia) ve "müzik"in (yue) ayrı gerçeklikleriyle ilgilenen bir
saray memuru olarak
ayrı yaptıkları psikolojik etkilerle pekiştiriliyordu.
gösterilmiştir. Alttaki yazıda
Eski çağ sonlarının en üzücü felsefi kurbanı, Mo­ şöyle denJlmektedlr: "Hocaların
zi'nin müridlerince geliştirilmiş olan ve ayrıca, bir öl­ hocası, öğretiyi uygulamaya
aktaran Konfüçyus'un resmi."
çüye kadar, Gongsun, Long gibi sofistlerin çelişkile­ Sağ alttaki dikey beyitler de şöyle
rinde bulunan karmaşık mantıktı. ("Beyaz bir at, at diyor: "Göğe ve yeryüzüne eşit
değildir," "Yetim bir tayın hiçbir zaman bir annesi ol­ olan erdem, onun geçmişte ve
bugün üstün olan yolu, o, altı
mamıştır", vb.) Savaşan Devletler döneminin acıma­ kutsal yazıyı derledi ve nakletti,
sız pratik sorunları içinde bu tür bir düşünüş, en iyi­ sayısız kuşağa bir örnek
bırakarak."
sinden yararsız, en kötüsünden ise toplumsal bakım­
dan tehlikeli görünüyordu. Ayrıca, Zuangzi de bu dü­
şünce tarzına, deneyimin sözcükler aracılığıyla ayrı
kategorilere bölünmesinin işin başında yapılmış bir
yanlış olduğunu ve biçimsel kurguları gerçeklikle iliş­
kilendirmenin hiçbir yolunun bulunmadığını ileri sü­
rerek, bir mistiğin bakış açısından saldırmıştı. Ben­
zer bir biçimde Xunzi de, sözcükleri, benzer nesnele­
ri kategoriler altında toplamağa yönelik, geleneksel
olarak üzerinde anlaşılmış araçlar olarak hiçbir içsel
gerçeklik taşımadıklarını belirtmişti. Bu uzlaşmaları
kurcalamak çelişkiler yaratmıştı. Bu ve belki de baş­
ka nedenlerden ötürü, sıkı sıkıya mantıksal nitelikli
olan söylem ortadan kaybolmuştu.
ilk İmparatorluk döneminin başlamasıyla birlikte
Konfüçyusçuluk, Taoculuk, Maddenin Beş Hali Ku­
rumları, numeroloji ve diğer öğeler, sonraki Çin fel­
sefesinin büyük bölümünün alt yapısını oluşturacak
olan, farklı düşünceleri birleştiren bir metafizik içinde
biraraya geldiler. Bu metafiziğin klasik ifadesi, eski
Zhou hanedanına ait falcılık el kitabındaki yazıların
üzerlerine yazılmış açıklamalardan ve yorumlardan
oluşmuş bulunan Degişimlerin Kutsal Yazısı'ydı. De­
ğişimler, düzgün ya da kırılmış olabilen altı çizgi ara­
sındaki muhtemel birleşimlerden oluşan 64 tane al­
tı köşeli yıldız etrafında meydana getirilmiştir. Çizgi­
ler, sırasıyla "sert" ve "yumuşak" olanı veya Parlak
Güç (yang) ile Karanlık Güç'ü (yin) temsil etmektedir­
ler. Bunların herbiri bütünlüğe ulaştığında kendi kar­
şıtına dönmektedir. Her altı köşeli yıldız, öze ilişkin
bir örnek durumun tasarımıdır ve özel deneyim alan­
larını birbirine bağlayan bir gizli denklikler ağından
meydana gelmektedir. Civanperçemi saplarının ayık­
lanması veya yazı-tura ile yapılan fal bakmanın işe
yarayacağı düşünülüyordu, çünkü yürürlükteki du­
rumu denetimi altında tutan esas örnek ile bunun ki­
taptaki simgesel biçimi arasında karşılıklı bir titreşim
yankılanıyordu.
Metafizik sisteminin neredeyse tümü, sayısız zıtla­
ra dayanan çok boyutlu bir ikicilikti: dişi ve erkek, sı­
cak ve soğuk, biçim ve enerji vb. Bu tür bir düşünce
biçimi, mekanik olmaktan çok organikti ve 64 esas ör­
neğin döngüleri, çizgisel bir ilerlemeden çok bitkisel
yaşamın başı ve sonu olmayan yeni dönüşlerini yan­
sıtıyordu. Dünyayı-yöneten güç, Batı geleneğinde ol­
duğu gibi onun dışında ve onu aşmış değil, onun özü­
ne içkindi. Her durumdaki bütün yönelimler sonuç­
larıyla birlikte verili olduğu halde, sıradan insan, bu
sınırlar içinde bilgece ya da aptalca, etkili veya güç-

süz bir biçimde davranma özgürlüğüne sahipti. Bu­
na karşılık, Değişimlerdeki bilgelikten, gelişmeleri fi­
lizlendikleri oluşum evrelerinde kavramak için yarar­
lanabilen Bilge, daha çoğuna ulaşabilmekteydi. Han
dönemleri boyunca ve bunu izleyen imparatorluğun
parçalanma döneminde bu inanç, olayların altında
yatan ve herşeyi denetimi altında tutan bir ilkenin
arayışını esinlemişti. Bu arayışa, "gizemli şeylerin
bilimi" adı verilmişti.
M.S. birinci bin yılın ortalarında, Budizm, Çinliler
bu ithal edilmiş dinin köktenci sonuçlarını kavrama­
ya başladıkça, bu farklı düşünceleri birleştirmeye yö­
nelik metafiziğe meydan okumaktaydı. Budist
"boşluk" (kong) öğretisi, hem maddi, hem de mane­
vi anlamda nedenlerle sonuçlar sonsuz bir akış için­
deyken, herhangi özgül bir varlığın (masa veya can
gib), bir andan sonrakine kadar bile olsa, sürekli bir
varoluşa sahip bulunduğuna inanmanın, "sanatçı ta­
rafından bir kimsenin kendi zihninde yaratmış
olduğu" yanılsama yüzünden acı çekmek anlamına
geldiğini kabul ediyordu. (7. yüzyıl sanlan) gibi en in­
ce zeUlı düşünürler, bütün olayların karşılıklı içiçe
geçmişliğini ve karşılıklı olarak birbirlerine nüfuz
edişlerini vurgulamışlardı. Bu görüşe göre, hiçbir var­
lık (tabii, bir varlıktan söz edilebileceği ölçüde), diğer­
lerindeki acı ve kötülüklerden payını almamış veya
diğerlerinin iyilik ve aydınlıklanndan yararlanmamış
bir durumda olamazdı. Bir kimse için, yanılsama ve
arzudan nihai kurtuluş, bu kurtuluş diğer herkes için
gerçekleşinceye kadar mümkün değildir. Daha az ev­
renselci olan Theravada'nın, dünyadayken bile ölü
olan duygusuz bir birey olarak Lohan (arhat-ermiş)
üzerindeki vurgusuna zıt bir biçimde, Mahayana oku·
lunun Boddhistava -başkalarına yardım etmek için
dünya üzerinde hep geri planda kalan gizil Buda- ta­
pısının temelini oluşturan noktadır.
Birçok Çinlinin, yakından bildikleri Konfüçyusçu
değerlere ve siyasal boyun eğmeye yönelik olan bu
Budist değersizleştirme ile yine Budizm'in ahlaki alan­
daki nihilist çizgisi karşısında duydukları genel hoş­
nutsuzluk, M.S. İkinci bin yılda, eski birleştirici me­
tafiziğe, Mengzi'nin insanın özünde iyi olduğu inan­
cına ve dönüştürülmüş bir kılık içindeki birçok Bu·
dist düşünce öğesine dayanan akılcı-laik bir felsefi
tepkinin gelişmesine yol açtı. Bu tepki, önderlerinin
kendilerini eski geleneğe ait görmeleri ve düşünce­
lerinin birçoğunu Konfüçyusçu kutsal yazıların açım·
!anması biçiminde ifade etmelerinden dolayı, genel­
likle "Yeni-Konfüçyusçuluk" olarak adlandırılmıştır.
Zhang Zai ( 1 1 . yüzyıl), qi ·"yaşam gücü" veya "can"­
kavramını, olayların "düzen-ilke" (Lia) ile uyum ha­
linde olarak içinden çıktıkları "gizllik"in (xu, sözcük
anlamı "boşluk") alt tabakasına, "madde-enerji"ye
doğru geliştirilmişti. Ren düşüncesini, "diğer tüm var­
lıklar hakkında duyarlı bir bilinç" anlamına doğru ge­
nişletmişti ki, genç çağdaşı Cheng Mingdao'nun de­
yişiyle, "hiçbir şey sadece kendi benliği değildir." Kon­
füçyusçu hiyerarşi arzusu ile Budist eşitlik güdüsü
arasındaki gerilim çözümsüzlüğünü sürdürüyordu.
Mingdao'nun erkek kardeşi Cheng Yichuan, "düzen­
ilke"yi hem doğal ve hem de normatif, hem betimle­
yici, hem de öğütleyici, bir hale sokmuştu. Bu, "olan"
ile "olması gereken" arasındaki (çözülmez) sorunu us­
talıkla idare ediyordu, çünkü bir varlık, gerçekten bir­
şey (örneğin baba) olmak için bir özelliğe (örneğin, se­
vecenlik) sahip olmak durumundaysa ve bu özelliğe
de sahip değilse, o zaman o şey olmamaktadır. An­
cak, doğanın (bütününün) içsel olarak iyi olduğu so­
nucu, Yeni-Konfüçyusçuları, kötülüğün nereden gel­
diğini açıklama yeteneğinden yoksun kılıyordu. Bü­
yük sentezci Zhu Xi (12. yüzyıl), (her zaman iyi olan)
düzen-ilke ile (bazen iyi, bazen kötü olan) madde­
enerji arasına gerçek bir ikilik yerleştirmeye itilmiş­
ti, ancak bu da, asıl stratejiyi yıkmaktaydı.
Bu ikilemi gidermek için girişilen son çabalar, Li Xi­
angshan (12. yüzyıl) ve Wang Yangming (15. yüzyıl
sonu- 16. yüzyıl başı) tarafından girişilenlerdi. Ahla­
kın bireyin dışındaki hiçbir şeyden çıkarsanamaya­
cağını kabul ederek onlar, bunun doğrudan doğruya
yürek/zihin (xin) tarafından sezdirilebileceğini ileri
sürmüşlerdi. Keyfilikten ise, bireyin zihninin bir par­
çası olduğu -veya böyle olması gerektiği- bir egemen
zihin varolduğu belirtilerek kaçınılmıştı. Ahlak dışı
bir eylemin ortaya çıkması, sezgisel ahlaki bilginin
bencillik tarafından kirletilmiş olması yüzündendi.
Kuramsal tartışma bu noktada terkedildi ve 20. yüz­
yılda Zhang Dongsun ve başkalarınca yeniden ele
alındığında, kavramsal temel artık tümüyle veya ege­
men olarak Çin'e ait değildi.
187
Din
Alrta, solda: Bu anJmist rahip,
bir cenaze törenine
hazırlamrken, baht mlhrabında,
ham pirinç, kurutulmuş kökler
ve clgaraları da içeren çeşitli
eşyalar düzenlemişti. Gömme
ş
i leminden sonra, her ağıtçıya,
-venmlilik simgesi olarak·
ölünün anısına ekmeleri için,
birkaç tane pirinç tohumu birlikte lnanç, güçlü bir biçimde
verecektir. canlılığını sürdürmekte ve
hacılar t(lrbelerdeki dualarına
Altta: Tibet'in Halk Cumhuriyeti devam etmektedirler.
içinde bir "Özerk Bölge" haline
getirildiği ı959'dan sonra, 2000'i
aşkın Lamaist manastır cemaati
dağıtılmış ve binaların çoğu
yerle bir edilmişti. Bununla

Bir bütün olarak düşünüldüğünde, geleneksel Çin

dini hakkında benimsenmiş bir ad bulunmamakta·
dır. Tum olarak ne olmuş olursa olsun, bu din birta­
kım öğelerin birleşimiydi ve öyle de kabul edilmişti.
Konfüçyusçuluk, Tuoculuk ve Budizm'e ilişkin olarak,
halk yaygın olarak "Üç İmanın Bir olduğu"nu düşün­
mektedir. Halk bilgeliğinde de, bu, insanın, birincisi­
ni gündelik yaşamın kılavuzu olarak alması, dinsel
tören kurallarına ilişkin bir arınmayı ve cinleri kov·
mayı sağlamak için Tuocu uygulayıcılara başvurma­
sı ve Budist rahiplerden cenaze törenleri için yarar­
lanması biçiminde yerleşmişti. Ancak, bu net işbölü­
mü, görünürde çelişkili birçok inancın birarada va­
rolduklarına ilişkin karmaşık gerçeği gizlemektedir.
Her nitelikte ve her dereceden iktidarın ruhlarından
{shen) oluşan genellikle görünmez bir dünya vardı. Bu
öbür dünya, birçok yönleriyle buna benzeyen görü­
nür gündelik dünyanın dokusuyla gerçekten içiçe ge­
çerek örülmüştü. ,Göksel hiyerarşideki Yeşim İmpara­
tor ile cehennem bölgelerinin egemeni Yanluo (Yama),
Pekin'deki egemenin karşılıklarıydı. Her ilçe merke­
zinde bulunan kent-tanrısı da, benzer bir biçimde, tin­
sel yöneticiydi. Atalardan ve hayaletlerden oldukça ay­
rı olarak, birçok ruh (ya da, daha önemlilerine verile­
bilecek bir isim olarak, tanrı) yaşamlarına insan ola­
rak başlamışlardı. Qing hanedanlığı dönemindeki Sa­
vaş tanrısı Guan Yu, M.S. 3. yüzyılda büyük bir asker­
di. Saatler Tunrısı Ll Madou, bir zamanlar -kaderin bir
cilvesi olarak· Cizvit misyoneri Peder Matteo Ricci idi.f
Tunrılar, verdikleri hizmete göre veya imparatorluk
kaprisleri uyarımcı yüceltilir veya aşağılanırdı. Çinli­
ler, bu tinsel varlıklarla rüyalarında iletişim kurarlar
veya ilahi bir teslimiyet durumundaki ruh-medyum­
ları aracılığıyla onlara danışırlardı.

188

Ortada: Kunming'in
kuzeybatısındaki Qiong Bamboo
(Sichuan'dan gelen bir tür
bambu) adlı Budist manastırının
Beş Yüz Lohan Salonunda ttltsü
varlıklara nihai bir kurtuluş
Çln'de daha yaygın olan ve tüm
vaadeden Mahayana öğretisinin
aksine, bireysel kurtuluşu
vurgulayan Theravada geleneği
gözettikleri inancı üzerine
kurulmuştur. Bir atanın ruhu
ihmal edilirse, bu bir "aç
hayalet" haline gelebilir ve
yaşayanları yutmak üzere
saygı göstermeden çok
uygula.maya dönüktür ve çoğu
kez da çatışan çıkarlara sahip
erkek kardeşler arasındaki
çekişmelerle birlikte
ilk
Alna, ortada: Çln'deki
Müslüman göçmenler, Tang
hanedanı döneminde denizden
ve karadan gelmiş olan Arap ve
İranlı tacirlerdi. Müslümanlığın

bulunduğumuz çağın lk
mumları yanmakta. İçinde
i beşyQz
yılı içinde Budizm'ln Çin'e gelişi,
sayfa llO'daki haritada
gösterilmiştir Bir Lohan (arhat),
içinde yer alan aydınlanmış bir
keşiştir.
Üstte, satda: Atalara tapınma,
yaşayanlarla ölmüşlerin
birbirlerini karşılıklı olarak
dünyaya dönebilir. Bunun
aksine, falcılık (atalara, aynı
soydan gelen belirlJ kimselere iyi
şans getirecek biçimde, kalıcı
mezar yerleri seçilmesi yönüyle),
varolmaktadır. Halk Cumhuriyeti
döneminde, bu fikir ve
uygulamalar gözden dOşmüşttır
ama, burada, Yunnan'da olduğu
gibi sürmektedir.
sonraki akımı, sayfa 150'dekl
haritada gösterilmiştir.
Kunmlng'deki bu camide
mihrabın üstü tümüyle Çin'e
özgü bir üslüpta düzenlenmiştir.

Usrre. Kultur Devrımı sırasında

(1966·76), Çln'deki Hırlstiyan
kiliseleri, yurtsever olmamakla
ve emperyalizmin kalıntıları
olmakla suçlandırılarak
eleştirilmişlerdir. Bunların
birçoğu kapatılmış, bazıları ise
yıkılmıştır. Bu tarihten sonra,
birkaç tanesi açılmıştır, ama dış
bağlantılarından kurtulmuş
"mezhepler ötesi bir
Hırlstiyanlık" vurgulanarak ve
ıbadet özgürltlğtl bazı
sınırlamalara bağlı kalınarak.

Solda: Denizaşırı bir ülkede

yaşayan Çinli bir bayan,
Sıngapur'da bir ruh medyumuna
danışırken.

189
 Tapmak ve Saray
Mimarisi
Çin'de, bir Konfüçyusçu tapınak ile Taocu ve Budist
bir tapınak' arasında mimari hiçbir fark yoktur ve
bunların hepsi, aynı temel plan üzerinde ve laik bi­
na yapısına göre inşa edilmişlerdir. Geleneksel Çin bi­
naları, Song hanedanlığından itibaren, yükseltilmiş
bir platform üzerinde yükselmektedir ve ağır kiremitli
çatı, dirseklerle ve platform üzerindeki taş temellere
dayanan ağaç sütunlarla taşınmaktadır. Duvarlar az
bir ağırlığa sahiptir ve hafif maddelerden yapılmış­
lardır. En önemli binalar güneye bakacak ve güney
yönüne açılan kapılara sahip olacak biçimde yapıl­
mışlardır. Diğer yönlere açılan hiçbir kapı bulunma­
maktadır. Bütün dirsekler birbirlerine köşelerinden
bağlanmışlardır ve binanın süslemesinde önemli bir
öğe olarak değerlendirilmektedirler. Tahtalar koruma
ve süsleme amaçlarına uygun olarak boyanmışlardır
ve sütunlar, eğer oymalı değillerse, çoğunlukla kır­
mızı, platform beyaz, duvarlar kırmızı, dirsekler ma­
vi ve yeşil ve çatıdaki kiremitler ise sarı veya mavi­
dir. Her ikisi de Ming döneminde inşa edilmiş olan
Pekin'deki Yasak Kent'te bulunan İmparatorluk Sarayı
ile Qufu'daki Konfüçyus tapınağı ve Song hanedanı­
na ait Taiyuan yakınlarındaki Jinci. tapınağı aynı
saray-tarzı mimariyi paylaşmaktadırlar.
\., Pagoda, ilk olarak Hindistan'da ortaya çıkmıştır.
Çin'e ise Budizm'le birlikte gelmiş ve kutsal eşyaları
barındırmak için kullanılmıştır. Bud\stler ayrıca ma­
ğara tapınakları da kullanmışlardıri Çin'deki diğer
dinsel binalar, Zhou hanedanı metinlerinde bulunan
ve bir dinsel tören binasının, gök ile yeryüzü arasın­
daki ilişkiyi simgeleştirecek biçimde, tavanda yuvar­
lak, tabanda kare biçiminde olması gerektiği yolun­
daki bir buyruk doğrultusunda yapılmışlardır. Bu tü­
rün bir örneği, Tibet'teki Gyantse'de bulunmuştur. Pe­
kin'deki Qing hanedanının Gök tapınağı daire biçi­
mindedir ve kare biçimli bir avlu içine yerleştirilmiş­
tir. Xi'an ve Kunming'deki camiler geleneksel Çin tar­
zında yapılmışlar, buna karşılık Turfan'daki cami ise
Orta Doğu'nun Müslüman tarzını almıştır. ı

190
 Solda: Pekln'ln doğu kenarındaki
Wangfujlng'in dışında bulunan
bu Hırlstlyan kilisesi, 1666'da
kurulmuştur. Çeşitli kereler
yeniden yapılan bu kilise şimdi
blr okuldur.

yapılmış blr camı.

Altta: Turfan'da, 1776'da

Üstte. Güney Shanıd'dekl Yonglegong'· rülen ana mabet 1724'de yapılmış ve

da bulunan 14. yüzyıla alı blr Daocu Konfüçyus'a ithaf edilmiştir. Tapınak,

!arda kullarulan bir müzik aletleri ko­

tapınak, klasik saray mimarisi üshl· bazılan sadece Konfüçyuscu tapınak·

U duvar resımlerlnln blrç<>au saklan·

bundadır. Bu.rada, orta Çln'ln görkem·
leksiyonunu barındırmaktadır

Altta: Gansu eyaletindeki Dunbuang'·

maktadır.

Altta, solda: M.Ö. 6 yüzyılda Konfüç­ da bulunan bu kat kat, merdiven gibi
yus'un doQmuş olduğu bugünkü yükselen mimari yapı, içinde 400'ü aş·

mwı olduğu bir tepe yüzüne irışa edU·

Shandong eyaletindeki Qufu'da bulu· kın Budist maQara tapınağının oyul·
nan Konfüçyus tapın&Qı, Qlng haneda·
nı zamanından kalmadır. Burada gO- mişı!r

Üstte: Lhasa'daki 1 7. yüzyıldan

kalma Potala Sarayı, buranın
Kızıl Saray'ının üst katlarında
yaşamış olan Dala! Lama'run
kışın oturduğu yerdir
En solda: Shanx! eyaletindeki
Talyuan yakınlarında bulunan
Jlncl adlı Budist tapınağının bu
salonu, 12. y(lzyılda yapılmıştır.

dikkat edin. Solda Tibet'tekl

ince işlemelerle sQs(Q dirseklere

Gyantse'nln BüyQk Stupa'sı

olarak bilinen Palkhorchonen,
15. yQzyılda yapılmıştır. Burası,
Mahayana'nın blr kolu olan
Budist "Sarı Bqlık" tarikatının

mandaladır ·kare içindeki bir

merkezlerinden biridir. Planı, bir

daire. içeride, 15. yüzyıla alt

çarpıcı freskler vardır. Kulenin
sivri tepesi Qzerlndekl halkalar,
bir kimsenin Budalığa
kavuşmadan Once erişmesi
gereken 13 dOzeyl ifade
etmektedir. Stupa'nın her
yanındaki Buda gözleri, Buda'nın
tOm insanlığa olan ilgisini
gösterecek biçimde, her yöne
bakar durumdadır.

191
 Tıp ve Remil
Solda: 17. yüzyılda şekil verilip
boyanmış, akupunktur noktaları
gösterilmiş bir anatomi heykeli.
veya olmasın, bu uygulamalar,
omuz şikayeti olan resimdeki bu
kadında olduğu gibi, hem·tedavi
hem de ağrı giderle! amaçlarla

sonlarından kalına bu ağaç

Altta: Ming döneminin bugün de yapılmaktadır.

oyması Sancaı ansiklopedisi, sagda: Kalp dış zarına ilişkin

kurutulmuş kökleri yılan ve
böcek sokmalarını tedavi
olan shehan'ı gösteriyor.
etmekte kullanılan bir potentilla
akupunktur noktalarını gösteren
bir geleneksel şeklin 18. yüzyılda
yapılmış suluboya biçimi.

En
10. yüzyılın sonlarından beri
altta: Çin şifalı otlarına dair.
Çinliler, çok eskilerden beri, dünyanın sağlık konu­
basılı olarak yayımlanmakta
sunda en bilinçli halklarından biri olagelmiştir. Kon· olan kitaplar, tedavi edici
füçyusçu gelenek, bir kimsenin kendi bedenini ana­ özellikleri ve ayrıca hazırlanış
babasından armağan olarak aldığından, onu tehlike­ tekniklerinin açıklanmasıyla
birlikte, ilaç listeleri vermektedir.
ye atmaması veya yaralamamasını evlat saygısının Çin'de bugün, hem şifalı otlar,
bir parçası olarak görüyordu. Bunun tek istisnası, son hem de Batılı ilaçlar eczanelerde
satılmaktadır.
çare olarak hasta bir babayı ya da anneyi iyileştirmek­
te kullanılacak sihirli bir ilaç niteliğindeki çorbanın sagda: En eski zamanlarda,
yapılması için, görülmemiş bir biçimde kendilerini akupunktur ve moxa bitkisinin
yakılınası, kötü hastalık yapan
adamış bulunan oğulların veya kızların kollarından, iblisleri vücuttan kovmak için
baldırlarından bir parçanın ve hatta böbreklerinin ke­ birarada uygulanırdı. Geleneksel
silerek çıkarılması uygulamasıydı. Bilginler, tıbbı, ço­ enerji kuramını geçerliliği olsun

ğu kez ana-babalarına bakmak için öğreniyorlardı ve

tıp, belki de, kurallara uyan bir okur yazar kişi bakı­
mından saygın olarak uğraşılabilecek tek meslekti.
Taocular bedeni bir "iç ülke", kimi iyi huylu, kimi
de ait oldukları bedene haincesine yönelmiş ruhla­
rın doldurduğu bir dünya olarak kavrıyorlardı. Tao­
cu simya, büyük ölçüde, ilgisi, zenginlik arayışında
değil, sadece altının en az değişen madde oluşunda
görünen, altın üretiminin ikinci derecede önemli ol­
duğu bir fiziksel ölümsüzlük iksiri arayışından iba­
retti. İksirlerin büyük çoğunluğu, kinayeli bir biçim­
de, cıva ve arsenik bileşimlerini içeren öldürücü ze­
hirlerdi, ancak belki de daha sağlıklı olan bitkisel ni­
telikli gıda rejimlerini uygulayan münzeviler de vardı.
İnsan anatomisine serinkanlı bir biçimsel yaklaşım,
Çin'de hep gerektiği gibi uygulanmıştır. Kadavraların
kesilmesi, suçluların bedenlerinin kullanılmasıyla,
M.S. birinci bin yılın başlarında ortaya çıkmış ancak,
Song döneminde yeniden görününceye kadar, bir sü­
re için kaybolmuş ve bundan sonra da, modem za­
manlarda yeniden belirinceye kadar, uzunca bir sü­
re ortadan silinmişti. Anatomiye karşı sonraki tavır­
lar ise, namusluluk taslama ile pornografik zevkin bir
,karışımı olarak betimlenebilir.
Geleneksel Çin tıbbı, iki tür deneysel bilginin ansik­
lopedik birikimine dayanmıştı. Şifalı bitkilerin bilgi·
si ve beden üzerindeki belli duyarı; nok'taıarın uya­
rılmasının etkileri. Bunlardan ilki, Önce Song döne­
minde yayımlanmış ve geç Ming döneminde Li Shi­
zen'in İlaç Bilgisi Katalogu nda doruğuna ulaşmış bu­
'

lunan bir dizi görüntülü şifalı bitkiler kitabında top­

lanmıştıı:ı. Modem zamanlarda, geleneksel şifalı bit­
kilerden birkaçı, değerli ilaçların üretilmesini sağla­
mıştır. Şifalı bitkilerden elde edilen ilaçlarla hastalık­
lar arasındaki ilişkileri açıklamak üzere, salgılara,
"esirler"e (qi) ve tatlara dayanan iyi işlenmiş ortaçağ
kuramlarının bugün kalıcı bir değere sahip olmaları
pek mümkün görünmemektedir. İkinci tür uygulama­
lı bilgi alanı, öncelikle sinir sistemi üzerinde etkili
olan akupunktur ve moxibustion ile ilişkilidir. Bu mi­
rasın önemli bir bölümünden modem zamanlarda da
yararlanmanın ve bunu daha da ilerletmenin müm­
kün olduğu kanıtlanmıştır. Ancak, yaşam enerjisinin,
duyarlı noktaları birbirine bağlayan ana ve çapraz
meridyenler üzerinde dolaşımda olduğuna ilişkin es­
ki kuram, bugünün birçok akupunktur uzmanınca bi­
le kuşkuyla karşılanmaktadır; ama, bununla birlik­
te, söz konusu kuramın dışlandığını söylemek de er­
ken bir yargı olacaktır.

192
sagda, üstte: Üstteki çizim, her
bllekte hissedilebilecek olan ve
toplam 12 olan altı nabız yerini
{üç konum, iki dOzey)
göstermektedir. Geleneksel Çin
tıbbında teşhis, hastanın yiiz
görünüşüne, sesine, gıda
reıimlne ve ·hepsınden önce de­
nabzına dayanıyordu. Her nabız .
konumu, özel blr organa ait olan
"meridyen"e denk dOşmektedlr
ve atımın gaco ve nlteliğlnln,
sistemin bu bOlümOnün sağhkl1
ya da sağlıksız ş
i lediğini ortaya
çıkaracağı santlmaktayd.ı Altta
geleneksel bir çizim biçimi.
Sagda, ortada· Fal pusulası, en
hayırlı mezar yerinin sezilmesi
için kullanılıyordu. Falcılığın
sözde-bilimi (yeryıJzO bOyiisü),
bazı bakımlardan, geleneksel
tıbbın yerini belirlemiş olduğu
beden üzerindeki meridyenler
boyunca akan yaşam enerjisinin
akışlarıyla karşılaştmlabilecek
blr biçimde, doğaüstü güçlerin akışları etkilediği
arz üzerindeki akışlannı düşOnOlmektedir.
saptamaktadır. Binalarla Sagda, altta: Tepe üzerinde
mezarların, bir tür akupunktur uzanan bu tabutlar, bir falcılık
uygulayıcısının insan uzmanınca belirlenecek olan
bir tarzda, iyi ya da kötü talih
organizmasını etkileytşlne benzer ikinci ve kalıcı bir gömülme için
hayırlı zamanı ve yeri
getireceği ileri sürülen bu beklemektedirler.
OERiN
kalp karaciOeı böbrek
I
I
1
kol atardamarı
193
Matematiğin ilkeleri

Hakkında biraz bilgi sahibi olduğumuz en eski Çin

Şekil il. Çin Rakamları
matematiği, Savaşan Devletler döneminin sonlarıyla �
,..- �-r-
� �...,.
� ..- ��������

ilk Han dönemlerinden kalmadır. Araştırmacılık, mü­

hendislik ve vergi toplama gibi konularla uğraşan bu
matematiğin ilgileri, genelde uygulamaya yöneliktir.
ilgi çekici ilk girişimler, filizof Mozi'nin müridlerin­
ce, belitleri (aksiyom) formüle etmek ve aşama aşa­
ma gerçekleştirilen tümdengelim yoluyla kanıtları or­
taya koymak yönünde gerçekleştirilmişse de, bu dü­
ÖRNEK RAKAM
şünceler hiçbir zaman geliştirilememiştir. Özellikle o
,if?
tarihte hayli ilkel olan Çin geometrisi, Yun-an geomet­ ô �
� � o o Yazılış biçımı

�
risiyle çarpıcı bir karşıtlık içindedir. Bunun iyi bir ör­
neği olarak, Çinlilerin, dik açılı bir üçgende, hipote­ - ·�
.:L 3i.
�,>.
nüsün karesinin diğer iki kenarın karelerinin topla­
�
2.
mına eşit olduğuna ilişkin Pythagoras teoremini na­
-
sıl kanıtladıkları gösterilebilir. İlk biçimiyle bu kanıtla­ � n �
ma, Şekil l'de gösterildiği gibi, 3, 4, 5 üçgenin özel du­
Zı. r!9
rumuna dayandırılıyordu. M.Ö. 3. yüzyıla gelindiğin­ 3 - �-
�
Hl �

'" ' .. �
-ı
!f-
de, bu, Euklidesinkinden daha basit, ama onun tüm­
ı>R.
dengelimsel dikkatliliğinden yoksun olan (aynı za­
manda Hindistan'da da varolan) cebirsel bir kanıtla­
4 )!fj
:x..
�x
- r:;'I .! -
Hit t (
.> R.
maya doğru genelleştirildi.
5 1i 1fı.. "5 �6 �
s
..
Şekil r. . Pythagoras teoreminin Çin ispan
�
-
� ..... r& T J_ -
-

7 -t::. �t.. Tf ...!- +

� -

s /' \.. �lJ Tfi -

J-

, t:P lt
= 54 ,.3 2- l
mı
<>� ::: 1
Cf � l� � � ><

10 1- .t�
100 ® 1�
(()()0
+ 1fotl

R c T
IOOM �Jj ı
Sayısal kanıtlama AG, BH, CJ ve OF 4'er, AF, BG, CH ÖRNEK RAKAM
ve DJ 3'er birim uzunlukta olsun. O zaman, AB, Sayım leuhası·bıçimı lrlil x rtl 54, 3?- 1
BC, CD ve DA köşegenleri S'er birim uzunluğunda
Sdgda Çınlılerın çubuk
olur. Bu sonuca, alanlar açısından aşağıdaki
usıre ve
işlemlerle ulaşılmaktadır. boncuklu abakusu, yaklaşık 14.
yüzyıla gelinceye kadar yaygın
SRTV karesi - ASB, BRC, BRC, CTD ve
OVA üçgenleri - ABCD karesi ve : .
M.S. birinci bin yılda gösterdiği gelişme çerçevesin­ bir kullanım alanına sahip değll­

ABCD karesi - (7x7) - (4x6} - 25 - 52

dl. Çerçeve, sütunlar lO'luk kuv­
de, Çin matematiğinin temel bir özelliği, hesaplama­ vetleri gösterir biçimde, soldan
larda sayı tablosunu kullanmasıydı. Çinliler en eski
ki boncukların her biri beş, altta­
sağa doğru okunmaktadır. Üstte­
Cebirle ispat Dik üçgenlerin dört hipotenüsünün zamanlardan beri ondalık bir sayı sistemini kullan­
uzunluğu h, öteki iki kenarlarının uzunluğu da a
kiler ise bir sayılmaktadır. Sade­
maktaydılar. Özel terimler (yani, "on", "yüz", "bin",
"" b nlc;un
ce ortadaki çıtaya doğru yaklaştı­
"onbin", vb.), sıfırdan dokuza kadar olan tam sayı­ rılan boncuklar hesap edilir ve
nitekim bu resim, ondalık kesir
+ +
ABCD • FGHJ + ABG BCH CDJ + DAF lardan sonra, on sayısının sıralı değerlerini göstermek noktasının gerektiğinde konula­
için yerleştiriliyorlardı. Bu sistem, kendi içinde, ya­ blleceği blr biçimde, 123456789
olduğu için, bundan sonuç çıkar.

4{ �b)-
tay konumdaki değerin (sağdan sola doğru) on sayı: sayısını göstermektedir. en tepe­
deki boncuk ise sadece uzun böl­
sının değerini kendi başına belirlediği sıra ve sütun­ me işlemlerinde kullanılmakta­
h2 - (a - b)2 + a2 + b2. lardan oluşan bir matriks içinde işlem yapma kolay­ dır.
lığını sağlıyordu. Sayı çubuklan, hem tam sayıları ve En sagda "Usta ve öğrencileri
problemler üzerinde tartışıyor­
hem de, daha fazla açıklık sağlamak için, on sayısı­ lar", Cheng Dawei tarafından
nın değerinin çift ya da tek olup olmadığını göster- 1593'te yapılmış bir ağaç işi.

194
 mek için düzenlenmiş modellerdeki uygun yerlerine
yerleştirilmişlerdi. Bu özel rakamlar, hem gerçek, hem
de sayı tablosundaki biçimleriyle verilen sayı örnekle­
riyle, Şekil Il'de gösterilmiştir.
Sıfırlar, önceleri uygun sütunlardaki boşluklarla
gösteriliyordu; M.S. ikinci bin yılın başlarında ise açık
bir daire de kullanılmaya başlandı. Aynı tarihlerde,
eksi sayıları göstermek üzere, artı sayılar için kullanı­
lan kırmızı çubuklara karşıt olarak siyah çubuklar da
kullanılmaya başlandı.
Sayı tablosu, basit ve elle işletilen bir bilgisayara
benziyordu. Bu tablonun sıralan işlem yapan kim­
senin kendi "program"ı içindeki çalışması boyunca
sürekli olarak değiştirilen değerlere sahip "adres" de­
poları olarak düşünülebilir. Sayı tablosunun garip bir
özelliği, oldukça karmaşık sorunları, işlemcilere, " • "
veya hatta ayrı bilinmeyen değerleri gösteren x , y ve
z gibi ilişkilere dair hiçbir açıklama bulunmaksızın
ele alabilmesiydi.
Şekil ili, 13. yüzyılda yaşamış olan Yang Hui tara­
fından betimlenen bir çarpma yöntemini göstermek­
Şekil III. 247'1 736 ile çarpmak tedir. Alışılmış Batı sistemine benzemekle birlikte, bu­

Çarpılan ! 2 l 4 7 Açıklamalar
rada, kalem-ve-mürekkep tekniklerine zıt bir biçim­
de, sayı tablosuna özgü olan üç özellik bulunmakta­
Çarpan 7 1 6
--
dır: (1) Çarpılanın tam sayıları, bir kez işleme soku­
ı 4 7x2 lup, işleri bitirildikten sonra, sırasıyla ortadan kaldı­
6 3x2 rılmaktadırlar. (2) Çarpan da, yine sırasıyla, sağa doğ­
1 l 6x2 ru kaydırılmaktadır (3) Çalışılmasına hiç gerek kalma­
mış olanlar da düzenli bir biçimde silinmektedir. Bi­
Çarpılan 4 7
zim yöntemimizle düşünürsek, çarpma işlemi, çarpım
2 atılır
tablosunun 9x9'a kadar bilinmesini gerektirir. Bu ve
Çarpan 1 b 736 1 hane sağa
sonraki örnekleri incelerken, burada gösterilen sı­
Devam eden toplam Önceki alttoplamlar eklenir ra işaretlerinin, rakamlar dışında Çin tablosunda gö­
7x4 rünmediği, ve (açıklamalar gibi) onların da burada,
ı 2 3x4 açıklık sağlamak için eklendiği hatırlanmalıdır.
6x4 Uzun bölme işlemi, ortaçağ Avrupa'sında korkulu
bir işlem gibi görülmekteydi, ama Çin'de böyle değil-
Çarpan 4 atılır
Çarpılan 736 ı hane sa_ğa
Devam eden toplam Önceki alttoplamlar eklenir
7x7
3x7
.ı 2 6x7
Toplam <! ,

Şekil iV. 256842'yl 751 ile bölmek

Açıklamalar
Yanıt Satırı Deneme yoluyla
Bölünen ' ., h il ı

Bölen
:+
_+0ı - � 751 > 256. 1 sütun sağda diz
--- �_.......____ - -

Atılan .! 1 � 1 " 1 � 3 x 751

kalan 1
T-
. , Bölünen-Atılan

�
Yanıt Satırı Deneme yoluyla
Bölünen 1 1 - Kalan+Bölünenin orta kalanı
- -
Bölen : ı sütun sağa
-.-
i l ıı 4x751
-+-
Atılan ll .\

Kalan ı 'ı ti Bölünen-Atılan

Yanıt Satırı 11 4 2 Deneme yoluyla

Bölünen
Bölen
..._!_� 217 ;
Kalan+Bölünenin orta kalanı
1 sütun sağa
----+--
Atılan ı 'ı l1 2x751
--+---
ll ll tl ll Kalan yok. İşlemin sonu.
Kalan

195
 di. şekil IV bunun nasıl yapıldığını göstermektedir.
Şekil V. Tamsayı Olmayan Bir Karekök Almak
İşlemi yapan kimse, her bir hesaplama dairesinde bir
-= l 300
tahminde bulunmak zorundadır, ama çoğu durum­ ,.ı

Açıklamalar
da çarpım tablosunu bilmek ve bölünenin ilk iki ra­
kamı ile bölenin ilk rakamını yoklamak yeterli olmak­
tadır. Çin'de, en geç 3. veya 4. yüzyılda ortaya çıkmış Yanıt Satırı 1 Deneme Yoluyla
Tutar () ()
olan bu tekniğin, Avrupa'ya nakledilmiş olması pek 1 1

muhtemeldir ve okullarımızdaki matematik öğretimi Birinci Kare 'I () o 30x30

yönteminin temelinde yer almaktadır. Artık l (l (l Toplam - Birinci kare
Çinlilerin karakök alma yönteminin başka iki özel­
liği daha bulunmaktadır: (1) işlem sıralarını oluş­
turmak için çoğu kez geometrik şekiller kullanılmak­ Yanıt Satın 1 h Deneme Yoluyla
tadır; (2) ayrı değerleri tablo üzerinde kaydetmek Tutar ·1 () (1 Önceki Artık
için özel sıralar ayrılmaktadır. İşte, bu ikinci özellik Birinci Dikdörtgenler \ h (1 2 x 6 x 30
x'ler veya y'ler olmaksızın cebir işlemleri yapmayı İkinci Kare \ h 6x6
mümkün kılmaktadır. Şekil V, x2-1 300 denkleminin Toplam 1 ,, h
sayı tablosuyla yapılan çözümünü (ki, integral-olma·
Artık l Tutar · Toplam
yan bir kare kökün yaklaşık olarak belirlenmesini ge­
rektirmektedir) ve bunun geometrik türevini göster­ ----\l) ----+ +f, + I'
mektedir. Şekil VI da, ikinci dereceden bir denklemin 1
aynı yaklaşımla çözümünü göstermektedir. .. İkinci Kare
h

i
Şekillerde verilen sıralamalar, Çin yöntemini oldu­
ğundan daha sıkıntı verici kılmaktadır. Bunları oku­
mak, hareketli bir resim sırasını durdurulmuş görün­
tüler olarak seyretmeye benzemektedir. Diğer yandan,
ın
farklı denklem türleri, farklı işlem sıralarını gerektir­

ı
mektedir. Bundan dolayı, Çin matematığinin ders ki­
taplarında, daha genelleşmiş bir teknik olması halin­ Ü
..
.s
de, gerekeceğinden fazla sayıda "program" bulunmak­
taydı. Bundan da, ciddi olarak, denklemlerin burada iii
verilen basit örneklere göre çok daha zorlaşması ha­
Son adım için, Batı terimlerini kullanarak, tamsayı olmayan kısmı y ile
linde, gerek duyulan ("Yan Taraf" ve "İzleyici" gibi)
özel terimlerin sayısı da artmaktaydı. Kavramsal de­ gösterelim. Böylece
Artık 4 � ( 1 2 x 36) + l)y
• 73y •
netim giderek daha baştan savma oluyordu. Ortaçağ­
da yaşayan Çinliler, sayısal denklemleri, bilinmeye­ :. y � 4 J 73
nin onlara kadar yükselebilen değerleriyle, gösterilen 4
Gerçekte, 36 73 'ün karesi - 1 299.95'tir.
yöntemleri kullanarak çözmüşlerdi; ancak, açık bir

Şekil Vl. İkinci Dereceden Bir Denklemin Çözümü

.\2 + 1 2.\ = 864

A Açıklamalar
2 1 "!>ınn' (30x 30) + (30 x 12)
,___. ._ -
Yanıt Satın Deneme Yoluyla
Tutar ,... ' 1
- 1260 > 864 ve
Dikdörtgenin Kenarı r ,-; 2
(20x20f + (20x 12)

ıı
- 640 864 olursa.
'-�
Köşe Sayıcı Değer belirleyici işaret

B
Yanıt Satırı

{
Dikdörtgen Tutar
Karenin Kenarı Yanıt x Köşe Sayıcı
Köşe Dikdörtgenin Kenarı
..------ - - - �
....- -- t Köşe Sayıcı
Kan at
•

202 + (20 x 1 2)

I]
Toplam (Kare + Dikdörtgen)
Artık Tutar - Toplam (yani, Kanatlar, Köşe ve Takip Eden)
m
ı:: 20
"'
:.:
c

ı
** Cevap sayısı
Yanıt Satın 1 2 ·1 Deneme Yoluyla birimleri, kenarlarla
Tutar 2 1 önceki Artık çarpıldığı zaman (yani
c: Kanatın Kenarları 20 f- 20 20+v+20+ 1 2 - 5 2 + v),
"

jg t Köşenin Kenarları Seçilen cevap sayısı birimine

224 olan toplamdan
daha küçük olarak
Dikdörtgen 12
�
ı
Takip Edenin Kenarları bağlı seçilen en büyük v
ıu
f-"'
tamsayısıdır. Son artıkı
Kenarlar x Yanıt sayısı (40 x 4) - (4 x 4 ) + ( 1 2 x 4)
20 +1 .
takiben tabloda yerine
Artık Tutar (Kenarlarx Cevap Sayısı) konur.
24
·

1 96
Şekıl vıı Şekıl Vlll. Qln Jiushao'nun Genel Kalan Problemini Qin, m'leri ortak faktörlerıne bölmek yoluyla, kendı
Çozumuoun Bir Taslağı aralarında asal yapmıştır (Böylece m'ler 25 ve 10 ıse
ı o·un 5 çarpanı çıkarılarak ilışki 25 ıle asal olan m - 2
Problem,. modem terımlerle ifade edilirse. r'ler, N'nin r şeklinde yeniden ıfade edılmektedır) k'lerın
ıle eşleşen m'ler ("modüller") tarafından bölünmesı bulunmasında çağdaş sıirekh kesırler yönıemine benzer
sonucunda kalanları göstermesı halinde, bir yönıem kullanılmıştır. Verilen 65 k• l(mod 83)
'.: •1 (mod m 1 ) E ' ı (mı>d m�) . . '-" 10 (rnnd nt,, ) denklemim çözmek ıçin katsayının modulusa oranım

ı.l 1
bağlantısını sağlayan en kü.çıik pozıtıf N değenni
h c ıı//ı'
bulmaktır • Herhangı ıkı m'in ! 'den büyıik ortak çarpanı
olmadığını varsayalım. Hem çağdaş matematikçılenn.
ifadesıni artlarda kullanarak parçalarız Böylehkle
hem de Qın·ın kı.:llandığı yöntem, genel hatlanyla ve
Şekil Vll'de verilen örnek kullanılarak, şöylece
65183, sd,65
olur ki. bu da.

özetlenebılır

�1 = ''•' .., nr ' ' '11n olsun 1 • il< &5

b)/18
Böylece, \,\ "' l >. 'i ' 7 l lll
1
Her m, için ı 1 1 ıx
IX.'1 1
�

\I :., -: l (nwJ 111,J - ll ( rı1<ıJ ııı , . , ).

i'
111
1 . 11
1 'I
koşulunu sağl<ıyan bır kı sayısı,
1
(il'; '
•

-;ıı- 1 (m<>J l) ve
O (nınd -, ve nwd
\ ·-
7), Böyle dızıler, daha az yer tutması bakımından, ıamsayı
1 ıl)
1 21 -
paydaları d,'ler cınsınden, örneğin bu halde
1 1moJ ; l ve
;
ll(moJ l ve -ı.
= (1 3,1,1.1.1.3). ıfade edılır Qın. k sayısını sondan bır
rnı>d V• öncekı paydadan aşağıdakı formül yardımıyla

ı ı_ı ;
bulmuştur.
.1 ve
1 /, ı 1 > (l
1)-
;
(nH>J i')
- o (mnd l ve n1<ıd 'i t
1
J, .ırıJ_ı, ı.ı.ı. ) •

• . ._ ··. ·denktır", "mod" da "modulus" olarak okunmalıdır. Böylece, aşağıdakı tablonun gosıerdığı gıbı, In t ' . olur.
örneklerınde gosterıldığı gibı bulunur m �

8
dışındaki her m ıle bölunıişünde böyle k'lar bulunur )
"Çın Göksel Sırımı"
lkı tarafı da r ıle çarpıığımızda, k'nın yukarıda verilmış
olan tanımı gereğ;.
(1 ' ıı ıoı
\t . ,...' . - ··, ( nll\J
·

(l . it
1
n; •", . ) . 1
t '
ı-4-- ıı . ·i) ı 1
ı
ıı ;)
t-lde ederız
Boylece bulunan her terım, mı'den başka . butun m'lerin • ·I

;
bır çarpımıdır. Böylece bunların toplanması, iN• 'I

1 1
il 'I J •

ıl
(70x2)i{21 '3)+it5x2)·-233 örneğinde olduğu gıbı) bır
Çın Kalan Problemının l ·11 q
21
çozum v�rmt·kıedir

"
•

\1 tl 2 l i , l·I
Bir Çözümu
'
- . 1.... '\
·

•ı
:

\ ::: 2
Bôylece fn ı •23.ı'1r Bunun k olduğu,
(mod l )
r - 1 (mnd "i ) M nın devamlı çıkarılmasıyla erı kuçük değer elde edılır 65 k-65x23 - 1 495 dcnklemınden 1495'ın 8 3 x 1 8'den bır
, - 2 (m(ld 7 1 Böylece 233 (105x21•2 olur iazla olduğu gözonune alınarak ôoğrulanır.

biçimsel simgeler sistemi olmaksızın nereye kadar

Şekıl IX Xfn Jlu shao'nu n Determlnantları Kullanışı
ilerleyebilecekleri konusunda, sistemin kuruluşunda
f:�cr 6 adam içın 8 top pamuklu kumaş kullanırsak. 160 top açığımız olmaktddır I:.'ğer 7 adam 'çın 9 varolan bir sınırlama da bulunuyordu. Böyle bir sim­
top kumaş kullanırsak 560 top fazlamız olur Kaç top pamuklu kumaş ııe kaç adam vardır?
geler sisteminin bulunmayışı, eksi ve tasarımsa! sa­
Baıılı ıerimlerı kullanarak, kumaş toplarının sayısını x ve adam sayısını da y ıle gosterelım Bu
durumda,
yıları gerektiren çözümler gibi, denklemlerin daha az

8
"gerçekçi" yönlerinin incelenmesini engellemişti.
\ =
I
l' 160, and �'.� + 560. olur Modern çağ öncesindeki Çin matematiği, değeri bel­
\ = .6 •

Qın jıushao·nun, li olmayan çözümlemeler konusunda üstün sonuçla­

h
.\ v . a' + c'
h' ra ulaşmıştı. "Çin Artan Sorunu" diye adlandırılan
l'. (1) x .. (2)
. .ı
= s:
şey, M.S. 4. yüzyıl kadar erken bir tarihte ortaya çık­
gıbı denklem sıs:emlerı ıçın kullandığı kural. ozıinde y'nın (l )'dekı değerini (2)'de yerıne koyup mıştı: "Elimizde sayılarını bilemediğimiz şeyler var.
sadeleştırerek. Bunları üçlerle sayarsak, iki artmaktadır. Beşlerle sa­
ab'c+ a'bc' yarsak üç artmaktadır. Yedilerle sayarsak iki artmak­
\' = a'h - ab'
( 3) tadır. Elimizdeki şeyler kaç tanedir? (Bkz. Şekil VII.)
ıfadesını elde eımektır Ancak, bu türden herhangi bir sorunu çözecek bir
Bu, 20 000 ıop pamuklu kumaş ve 15120 adam cevabını verir. Daha da ilginç olarak bu. n ıane yönteme ilişkin açık bir önerme, 13. yüzyıldaki Qin
denklemı olur bır sistemde, x,'yı ıki determınanıın oranının hesaplanmasıyla bulan modern jiushao'yu bekleyecekti. Şekil VIII bu yaklaşımın ana
Cramer kuralı uygulandığında elde edılen ıfadeyle de aynıdır Bu yönteme göre, " • " ışaretının
sağındakı değerler sütunu, katsayılann fincı sıitununun yerine konup, elde edılen mamsın çizgilerini göstermektedir.
determınantı, denklemın katsayılar matrısının determ inanıına bölünmektedir Boylece. Qın'ln Bununla birlikte, sayı tablosunun matriks-benzeri
denklemlerı,
niteliği ve aynı zamanda bu tür bir sorun, Qin fici­
a t·1 - b xı - - a c ( 1 ')
a'x1 - b'x2 -
ent'lerini bekleyecekti ve 13. yüzyılda Qin Jiushao'­
a'c' (2')
nun eş zamanlı denklemleri çözmek için determinant­
bıçıminde yemden yazılarak, xı (ilk başta ".<' 1 ıçin, aşağıdakı işlemle çözıilur ların en basit biçimini kullanması şaşırtıcı değildir.
- a c -b Bu özetin de açıklığa kavuşturduğu gibi, Orta çağ'­
a'c' - b'
.\"I =
det ab'c+ a'bc' daki Çin matematiği dünyanın en ileri matematiğiy­
Q -b ah' +Tb ( 3') .
di. Ama sonraki duraklaması ve hatta gerilemesi, dü­
det a' - b'
şünce tarihinin bilmecelerinden biridir.

197
 Altta: Karşılıklı hareketi birbirine bağlı paletleri dev bir Altta, ortada: Sulu tarımda

Çin Dehası sağlamak için, garip bir sapı

bulunan (14. yQzyıl başlarına ait
bu resimde hiç de müke=el
olmayan bir biçimde
omurgaya benzemektedir. Bu
aygıt, su akışının kendlliRlnden
bir pompayı işletmeye
yetmeyecek ölçüde yavaş olduğu
kullanılan, yüksek bir kazan·
pompası.

Basılı bir kitabı okumak, para harcamak, porselen görüntülenmiş olan) su gücüyle bölgelerde kullanılmıştır. Aygıtın
bir fincandan çay içmek, bir sınava girmek, bir tüfe­
işleyen körük. becerlııi, tıpkı bir bisiklette
Altta, sagda: Pedallarla işletilen olduğu gibi, uyluktaki güçlü
ğin tetiğini çekmek ya da havai fişeklerle eğlenmek, bu kova-ve-oluk pompası, kasları kullanarak enerji
dümenli bir geminin kilitli havuzlardan geçişini ve· Çinlilerce "ejderha kemiklerinin bakımından sağladığı tasarruftu.
pompası" olarak bilinirdi, çünkü
ya içi doldurulmuş \>oyunluğu ile tarlayı süren bir atı
izlemek, güneş gözlüğü takmak... böyle her durum­
da, Çinlilere teşekkür edecek veya bazen kızacak bir
!arın Batı'dan önce bir sanayi devrimin yaşamamış �
olmaları hayret vericidir. Örneğin onlaı;< Avrupahlar·
nedenfniz vardır. Kağıt ve kağıt para, baskı, barut ve
dan çok önce, belki de kısmen seramikten öğrendik·
diğerlerinin hepsi, çoğunlukla orta çağdan kalma ve
leri yüksek ısıyla çalışma becerisi ve Çinli sürekli ha­
Avrupa'ya buradan gitmiş bulunan Çin buluşlarıdır.
va üfleyen, iki hareketli kutukörüğü sayesinde, demir
Bu liste, sugeçirmez gemi bölmelerinden (şaşırtıcı bir
· dökmesini biliyorlardı. 13. yüzyılın sonlarında, bir mi·
biçimde) ikinin oniki köküne göre düzenlenmiş eşit
li döndürmek için kullanılan su gücüyle işleyen ma·
dereceli ölçeğe kadar neredeyse sınırsız bir biçimde
kinalara sahiplerdy Ancak, 14. yüzyılın ortalarından
uzatılabilir.
Ç inliler, öteden beri, şaşırtıcı bir biçimde, en az ça­
19. yüzyıl ortalarına kadar, Çin yaratıcılığında, tam
da Avrupa'nın ileriye doğru atılma anında, kolayca
ba ile sonuç alma becerisine sahip olmuşlardır. Tıp·
kı bir bisiklet gibi, bacaktaki güçlü kaslarla kullanı­ açıklanamayan bir kesinti olmuştu. Eski beceriler, sa­
dece son zamanlarda duraksamalı bir tarzda yeniden
cının ağırlığını kullanarak döndürülen pedallarla iş·
belirmeye başladı.
!etilen olup-ve-palet pompasının veya kolların ağırlı·
ğın yarısını çekmek durumunda olduğu bizdekinin
aksine, kaldırmak ve yürütmek için sadece bir doku­
nuşun yeterli olduğu, tekerleği önde ve ortada olan
Çin elarabasını düşünün. Bu en az çaba ile sonuç al­
ma yeteneği, omuzlar üzerine dengeli biçimde otur·
tulan ve usta bir biçimde esnek oynaklığıyla taşıyıcı·
nın yürüyüşüne uyum gösteren sıradan taşıma sırı·
ğında; altı düz kayığın arkasında, yavaş yavaş, ileri
geri sallanan balık kuyruğu biçimindeki dümende ve­
ya bugüne kadar bulunmuş cezalar içinde en sevim·
siz ve ağır cezalardan biri niteliğindeki, kişinin ken­
di kendine yemek yemesini ya da istirahat etmesini
engelleyen geniş kenarlı bir levha olan "Çin boyun­
duruğu"nda bile görülebilir. Hatta, gerileme kurba­
nın dayanma gücünü aşıncaya kadar, birkaç geniş
tahtayla ayak uçlarında tutulan kurbanı, boynundan
asan eski idam yöntemi bile gerçekten böyledir.
Çin dehası, tarihsel olarak o denli elverişlidir ki, on·
Solda: 1 1 . yüzyıla ait bir askeri Solda: Pedalla işleyen bu ipek
eğirme makinası gibi makınalar,
ÜKısm! vakl.m
ansiklopedide görüntülenmiş
olan bu "hızlı yanan yağ en azından Kuzey Song
ı::Jateşlenmiı nelt ateşleme odası, p!lskürtüciisü" (yanı, piston-ve·
vanalı alev püskürtücü),
dönemine kadar geriye
gitmektedir ve bir tek güç
bir barut bileşimı vardw
c:=ı sM nefl içirıda ııeyreltil< nitratlı
muhtemelen, saldırganları kaynağının iki ayrı hareket türü
püskürtmek için, kem surlarında sağlamalan bakımından dikkat
kullanılıyordu. Ekteki yeniden çekicidir: kaynar su kazanı içine
yapılmış çi:timde gösteıildiği batınlmış kozalardan telleri
gibi, mekanizma, çift piston, çeken sarma·tezgAhının kendi
vana ve kısmt vakumları çevresindeki dönüşü ve buna
kullanıyordu. Bu tekniklerin karşılık olarak hareket ederek
neden su ya da buhara kalkan kolun, liflerin tezgAh
uygulanmadığı merak üzerine geniş bir şerit
konusudur. oluşturacak biçimde, sarılacak
biçimde içinden geçtikleri
Sagda, altta: M.S. birinci bin yıl gözdeliklerini oynatması.
içinde icat edilmiş olan Çin
elarabası, Batılı tipine göre,
yükü, tekerlek ve tutamaklara
dağıtmak yerine tekerlek üzerine
eşit olarak dağıtmasıyla, daha az
bir çabayı gerektirmektedir.

(açılı) vatt Pistonla'

Çekme durumu

198
Üstte: Çln'de depremleri
kaydeden ilk makina, M.S. ı .
icat edilmişti ki. Avrupa'da ilk
yüzyıl içinde (Han hanedanı)
çağdaş sismograf. 18. yüzyıldan
önce yapılmış değildi. Burada
gösterilen mekanizma, ilk
yapılışından biridir. Sekiz
biçimin olası üç yeniden
ejderha başı, her ejderhanın
altında oturan bir kurbağa ve
her ejderhanın ağzında bir topla
birlikte, üzeri kubbe biçiminde
bir kabın çevresinde yer
almaktadır. Maklna, yeryüzünün
titremeleriyle sarsıldığında,
merkez! bir sarkaç, aşağısında
oturan kurbağaların açık olan
ağzına topun düşmesini sağlar
biçimde sallanmakta (veya,
bazen, düşmekte) bôylelil<le de
en azından, sarsıntının yönünü
göstermektedir. Sarkaç, ince bir
delikten düştüğünde, artık,
yeniden yerleştirilinceye kadar
diğer topları harekete
Solda: Ağaç bloklarla baskı, en
yaygın kitap üretme tarzı
olmakla birlikte, yeniden
kullanılabil1r nitelikteki tipo
harflerle (ki bunlar, eskiden
harfleri bronzdan dökmek için
kullanılmış olan parça kalıplara
benzemezlerdi, bakıntz sayfa
180), 1 1 . yüzyıldan başlayarak,
Çi.ıl,'de çeşitli uygulamalar
yapılmıştır. Resim, içinde tlpo
harflerin yer aldığı çubukların
uyaklı sözcük gruplarından
hangilerine ait olduklarına göre
dönen bir tipo harf taşıyıcısını
sıtklanabildiğl, kendi çevresinde
göstermektedir.
geçirememekle (veya, bazen, bu sadece krikoyu değil, ayrıca, (ilk dönüşü, ona, her an, çevresinde
toplar içteki kaldıraçlarla sabit kattaki) bir göksel küreyi ve bulunan ve sabit bir basınçta
tutulmaktadır). Bununla birlikte, (çatıda bulunan, yıldızları tutulan bir su deposundan
bu türden herhangi bir gözlemek için gerekli açıları beslenen kaplardan birinin
mekanizmanın basınç dalgalarını belirleyen) bir halkalı küreyi, denge ağırlığını yok edecek
görünür dönüşlerine uyum
keskin dalgalardan, bunlara dik göklerin kendi çevrelerindeki biçimde dolarak frenleme
bir açıyla ayırt edip etmediği ve düzeyini harekete geçirmesiyle
hizanın tersindeki yönü seçip sağlayacak biçimde döndürmek ortaya çıkan en küçük açı
seçemeyeceği kuşkuludur. üzere yapılmış olan saat aygıtını değişimine göre yavaşça yukarı
göstermektedir. Bu "saat aygıtı'', kalkma olanağını veren bir fren
Altta: Bu resim, M.S. ı ı . bir dikey çark üzerine kuruludur mekanizmasıyla
yüzyılda, Su Song'un yönetimi ki, bu çarkın kendi çevresinde sınırlandırılmıştır.
altında, su gücüyle çalışan ve
üstte: KAğıt, M.S. 4. yüzyıldan
itibaren, eskiden yazıların
çoğunluğunda kullanılan agaç
tabakalarının yerini aldı. Kağıdın
üretiminde sayısız hammadde
kullanılmıştı -kağıı-dut kabuğu,
kenevir parçalan ve bambu
filizleri. Burılar dövülerek hamur
haline getirilir ve bir teknede
yumuşatılırdı ve bundan sonra
da, kurudugunda kAğıt haline
gelecek ince tabakaları
kaldırmak üzere bir tahta perde
kullanılırdı.
199
Seramik

Çin seramiğinin tarihi, birkaç bin yıl geriye, erken

Neolitik çağın işlemeli veya boyalı çanak çömlekle­
rine dek geriye götürülebilir. Çömlekçi çarkı, en azın­
dan, Longshan kültürünün ürünü olan siyah işlerin
yapıldığı zamanlarda uygulanmaktaydı. Shang ve
Zhou hanedanlarına ait bronz süslemeler için işlemeli
desenlerin üretilmesi, Çin çömlekçisine, kilin özel­
likleri hakkındaki bilgisini daha ileri düzeyde kesin­
leştiren bir sınama olanağı sağlamıştı.
Cilalama ise, Bronz Çağının yüksek ısılı alkali çeşit­
lemelerinden, Han döneminin düşük ısılı yeşil ve kah­
verengi kurşun perdahlarına doğru evrilmiştir. Çok
renkli kurşunla cilalama, özellikle hem cenazelerde,
hem de ev içi amaçlarla kullanılan parlak "üç-renkli"
işlemeleriyle, Tang döneminde yaygınlaşmıştı. Song
döneminde, yarı şeffaf ve çınlayan bir gerçek porse­
len geliştirilmişti; 14. yüzyılda, taş yapısı sert se­
ramikler, büyük ölçüde, topraktan yapılan daha ön­
cekilerin yerini almıştı.
Tıpkı Çin hattatlığının, yeryüzünün en bilinçli ilk
soyut çizimi haline gelmesi gibi, Çin ortaçağının se­
ramikleri de, saf biçim ve rengin gerçek doyumuna
dayanan dünyanın ilk soyut yontularıydı. Bu bölüm­
de, M.S. 12. yüzyıldan sonraki seramik süslemeler re­
simlenmektedir.

Üstte: 14 yüzyıla alt boyalı,

desenli bu Clzhou·tlpl kavanoz,
adını, bugünkü Hebei
eyaletindeki Ciıılan olan
Clzhou'dan almaktadır. Desen,
ince şeffaf bir perdahla sıvanmış
olan beyazımsı bir yüzey üzerine
kahverengiyle işlenmiştir.

Solda: 1 1 . ve 12. yüzyıla alt,

"açık beyaz" bir Qlngbai vazosu.
Hafif mavi renk, o donemde
güney Çin'deki Jlangxi'de
üretilen porselenin tipik
Ozelllğlydl. 18. yüzyıla kadar
mutlak bir beyazlık elde
edllemedl.

Tepede, sagda: 13. yüzyıla alt,

zarif, soluk gri-mavi cilalı Guan
"resmt yapım"ı bir vazo. Bu
perdah üzerinde geniş çatlaklar
vardır; bir diğer deyişle,
çatlaklardan oluşan bir desen,
nesnenin asıl gövdesiyle perdah
arasındaki genleşme katsayısının
değlştlrllmeslyle bllerek
yaratılmıştır.

Ortada, sagda: 12. yüzyıl

başlarına alt, madeni şeridi olan
Ju lşl bir kap. Yüksek ısıda
pişirilmiş bu nesnenin cil4sında
hemen her zaman ufak çatlaklar
mevcuttur. Çatlakların
oluşturduğu ince şekiller bilerek
yaratılmamışlar; perdahın
karışımındaki bir dengeslzllkten
veya nesnenin esklllltnden
kaynaklanmışlardır.

Altta, sagda: ı2. yüzyıl

�-------/ başlarında, Kuzey Çin'deki

Hebei'de üretilmiş bulunan, içe
işlenmiş ve oyulmuş süslemele.rl
olan bir Dlng tabağı.

200
En sclcla: CilAlamadan önce
mav1ye boyanmış ve üzerindeki
ya7.lda 1351'e denk düşen bir
tarih işlenmiş bulunan bir vazo.
Kobalt mavisl, Yakın Ooğu'dan
Çin'e gelmiş olup• vawnun
üzerine rdahın
pe
uygulanma! dan önce,
doğrudan su�lmüştür.

� :ı
Solda: 13. yü
bronz gut bıç
·ı eski çağın
öykünen blr
Longquan veya - ney seladon
guseladon işleri,
kabı. 14. yüzyılda _
.
��
alı desenlenyle daha suslü
ale gelmiştir.

e
0. tt · Xuande dönemine {1426-
5 alt
35) · mavi-beyaz bir tabak.
Ejderha, çlzgi üzerindeki büyük
denetimi ve yüzeyin alaı:ınarlgöre
deseni oranıılamadaki hune
göstermektedlr.

�
Üstte, solda: B kır kırmızısı bır
.
perdahı olan, 5 . yüzyıl
_
başlarına aıı blr kap. 14.
yüzyıldan k ima örneklerde
taban el1 ., ':unamışur.
wa

Solda: Chenghok dönemine

kl ..bir
{1465.87) aıt, ço renkli
Ooucal "bitişik ren er
kavanoıu. Kavanoz, perdahlama
öncesı_ mavl boyama ile

��
perdahlama s nrası
mlnelemenı ir bileşimini
göstermekte ı· r.

Üstte. Yongzhe
1 alt
�dönemine
ahal ma sonrası
iş enmlş f 1ı;ıe rose mineli bir
amıl/e
(1723-35)

beyaz porse en matara. Mineler,1

yüksek ısıda i lrilmiş porse en
kap üzerine zaPJrbir dikkatle
uygulanmışnr.

6) kalma bir
Solda: Jlajlng dönemlnden (1522-

�e. yüzyıl'.n Mi�taz işlerinin

arap ibriği.

n:�ğı muhtemelen
belirgin bır ö
biçimsel des�nlerden ağaç
baskılar üzenndeki resimlere
dayanan canlı gündelik
manzara!ara geçiştir.

201
Toplumda Müzik

Konfüçyusçu okulun devlet yönetişinde tören ve

ayinlere özel bir önem verilmiştir, ki müzik, bunları
tamamlayıcı bir parça niteliğindeydi. Dolayısıyla bu
dünya görüşü içinde müziğin, atalara tapınmanın ve
gök ile yer arasındaki bağlantıyı sağlamanın aracısı
olarak özel bir yeri vardı. Bu nedenle de müzik, önem­
li bir eğitici güç niteliğindeydi.
� Dinsel tören müziği, Konfüçyusçuluğun resmi ide­
oloji/din haline geldiği Han imparatoru Wudi (M.Ö.
140-87) zamanından Qing hanedanının 191 1 'deki dü­
şüşüne kadar, bir devlet müziği olmuştu. Saray mü­
ziğinin bir diğer biçimi de, özellikle ziyafetlerde çalı­
nan müzikti. Han döneminde oldukça geliştirilmiş ol­
makla birlikte bu müzik, doruk noktasına Tang ha­
nedanı döneminde (M.S. 618-907) ulaşmıştı. Ziyafet
müziği, Han dönemi kadar erken bir tarihte dış etki­
ler altına girmişti ve Tang dönemindeki "müziğin on
türü" özellikle ünlüydü. Bunlar, Hint ve Kore müzik­
leri, Orta Asya'nın beş kentinden gelen çeşitlemeler,
Çin halk şarkıları ile Çinli ve yabancı öğeleri birleşti­
ren dans müziğiydi. İmparatorluk dönemi boyunca,
saraydaki ziyafet müziği, biçimsel dinsel tören mü­
ziğine göre, daha çok-uluslu olmuştu.
Saray müziğinde enstrümanlar, ses üreten öğeleri·
ne göre, sekiz kategori altında sınıflandırılmıştı. Bun­
lardan biri, zillerin de dahil olduğu madeni; diğeri ise,
taş boruların dahil olduğu taş kategorileriydi. Bam­
bu kategorisinde, çok çeşitli, düz ya da uçtan üflemeli
flütler yer alıyordu. İpek enstrümanlar arasında ise,
yedi telli, perdesiz bir çalgı olan uzun sitar, qin bulu­
nuyordu.
3000 yılı aşkın tarihiyle çok eski bir enstrüman olan
yedi telli sitar. normal olarak sadece sarayda veya di­
ğer törensel toplantılarda değil, ayrıca, bir solo alet
olarak da kullanılıyordu. Bu aletin eğitilmiş seçkin­
lerle çok yakından bir ilişkisi vardı ve bilginlerden,
onu çalabilmeleri beklenirdi. Çin müzik aletlerinin
çoğuna göre daha alçak bir perdesi bulunan sitar, ay­
nı zamanda, uyum tekniğinde sakin bir çalış biçimi­
nin yaygın olarak uygulanmasını sağlamıştı.
Yedi telli sitar, geleneksel Çin'de bilinen en gelişmiş
notalama sisteminin ortaya çıkışını sağlamıştı. Bu no­
talama sistemi, ritmi değilse bile, perdeyi, telin çalı­
nış tarzını ve tempoyu gösteriyordu. Çin bilginleri bu
alet hakkında çok sayıda inceleme kaleme almışlar­
dır; bunların en eskilerinden biri, muhtemelen Cai
Yong (M.S. 1 33-92) tarafından yazılmış olan Qin (Qin­
cao) için Uygulamalı Dersler'di. Burada yazar, kendi
döneminde, hem solo olarak ve hem de diğer seslere
eşlik eden halindeki sitar için yaygın olarak bilinen
yaklaşık 50 parçanın başlıklarını vermektedir.
Ziyafet müziğinde kullanılan ve Çin'e, Wei hanedanı
döneminde (M.S. 386-534) Orta Asya'dan gelmiş bir
alet de, pipa'ydı. Bu alet, çalgıcının, baldırı üzerinde di­
kine yerleştirdiği dört telli, armut biçiminde bir lav­
taydı. Tang hanedanı dönemine kadar büyük bir mız­
rap kullanılmıştı, ama bundan sonra değil. Dört telli
lavta hem solo olarak, hem de toplu halde kullanılır­
dı. Bu topluluklar arasında tiyatro orkestraları ve öy­
kü anlatan düzenlenişler de yer alıyordu.
Qing hanedanı döneminin ( 1644-1 9 1 1 ) törensel ol·
mayan saray müziği içinde aristokratik türden, Kun-

202
 �
\!?''\
) .l
' ·... .

'
' .... t
l.
1-
' ' '

8
·\.. - '1 ��
) . ' ,,,,
�,,, .
t /
!'
...�
l..
lı ...._

� f 1 ı
�
.....
' '
....
f
1 '/_ _
I ,_ ! \.

;
� l t
}
---
1
'
\

qu denen ve ilk kez 16. yüzyılda, jiangsu eyaletinde­

Tepede: Saraylı hanımlar dinsel
törenlere ilişkin oh:ıayan saray
mOılğlnl, flüt ve arpın da dahil
olduğu çeşitli enstrilmanlarla
çalıyorlar.
üstte: Bugünkü Shandong
eyaletindeki Yl'nan'da bulunan
M.S. 3. yüzyıla ait bir anıt-mezar
gravürünün sürımeyle yapılmış,
ikl bronz çanı çalmakta olan bir
figürü.
Solda: ilk halinde beş, sonralan
lse yedi telli olan, Çin'ln en
lncellkli müzik Aletı qin (sitar)
lçln hazırlanmış parmak
alıştırmalarına iki ilmek.
Sagda: Zhou hanedanına alt blr
bronz kap üzerlndekl desenlere
göre yapılmış bu çlzlm, törensel
şenliklerde ve adaklarda
çalınmış olan çanlarla zilleri ve
diğer enstrümanları
göstermektedir.
ki Kunshan'da ortaya çıkmış bulunan operalar yer al·
mıştı. Eşlik eden asıl enstrüman, uçtan üflemeli flüt·
tü, ama dört telli lavta da diğerlerinin arasında yeri·
ni almıştı. Ritm, düzenli 4/4 idi. Bilginsoylular, Kun­
qu müziğini, zerafetin, olgunluk noktasına ulaştığı bir
zirve olarak değerlendirmişlerdi. Bununla birlikti'!, ti­
yatr9 müziği biçimlerinin büyük çoğunluğu halk mü­
ziği niteliğindeydi ve bu nedenle de, eğitilmiş seçkin­
lerce küçük görülmüştü. Kültür Devrimi'nin hemen
öncesinde, her biri kullandığı lehçe ve müzikle diğer­
lerinden ayrılan 300 yerel tiyatro üslübu bulunuyor­
du.·
Birkaç tane yerel piyes sistemi vardı, bunlardan bi­
ri, ilk çıktığı yerin -Jiangxi eyaletindeki Yiyang'ın·
adıyla, "Yiyang Havaları" diye adlandırılmıştı. Daha
sonra, gezici kumpanyalar, bunu bir yerden diğeri­
ne, yerel halk şarkılarının veya müzik aletlerinin et­
kisi altına girerek değişikliklere uğrayacak biçimde
dolaştırdılar. Yiyang havalarından bu yolla gelişmiş
olan üslüpların ortak bir özelliği, Yunan oyun sana­
tındaki koroya biraz daha benzer bir biçimde, orkest­
ra içindeki şarkıcı veya şarkıcılar tarafından eklenen
açıklayıcı bölümler veya yorumlardı. Bu üslüpların en
eskilerinde, sadece vurmalı çalgılar bulunurken, tel­
li veya üflemeliler yer almıyordu. Halk tiyatrosunda­
ki bir diğer sistem de, bu sistem içinde yer alan bü­
tün üslüplarca kullanılan, hurma tahtasından çan di­
line bir değnekle vurulması nedeniyle, çan dili ope­
rası diye adlandırılan operadır. Çan dili operası özel­
likle Shanxi ile Çin'in diğer kuzey ve kuzeybatı eyaletle-

203
 En solda. Bir muz ağacının
altında oturmakta olan iki bilgin,
biri dört-telli lavta, öteki kanun
çalıyor. 16. yıizytl ortalarından
kalma bir resım.

Solda, ortada: Farklı ölçülerdeki

13 bambu borusunun bir hava
gövdesi üzerinde
birleştirilmesiyle, her borunun
alt ucunun da ince, serbest bir
bronz parçasıyla
kapatılmasından oluşan sheng
(Çin ağız orgu). Her kapağın
yakınında, o borunun notasına
gerek duyulmadığında havanın
dışarı çıkmasını sağlayan bir
delik vardır. Ancak, delik
ııkandığında, hava, kapağı ses
çıkarmak üzere zorlamaktadır.

Solda Dal halkından bir

davulcu, Kunming'de çalıp
oynarken

rinde yaygındır. yaygınlaşmaktadır. Yedi telli sitar da bir reform ya­

Sistemler arasında en iyi bilinenine pihuang deni­
yordu ki; adını, biraraya gelerek ve sonsuz çeşitleme­
leriyle bu sistemin merkezi odağını oluşturan erhu·
ang oe xipi adlı iki havadan almaktadır. Bu sistem
içindeki ana üslup, 18. yüzyılın sonlarında ortaya çı­
kan Pekin operasıdır. Pekin operasının müziği, hızlı
ve bütünüyle serbest bir ritmi de bulunmakla birlikte,
esas olarak basit zamanlıdır. Bir çan dili tempoyu vur­
maktadır. Bu, çan dili operasının hurma tahtası ol­
mamakla birlikte, ikisi birbirine bağlanmış üç parça
kırmızı ağaçtan yapılmıştır. Çalgıcı çan dilini sol eliyle
tutmakta ve bir bilek hareketiyle, yüksek perdeden
şakırtılı bir ses çıkartmaktadır.
Pekin operasının ve hatta çan dili operalarının da
en özgün enstrümanları, tür olarak huqin (Çin kema­
nı) diye bilinen, yayla çalınan telli enstrümanlardır.
Dört telli lavta gibi, bunlar da, baldır üzerine dikine
yerleştirilmektedir. Bu alette, yayın, aralarında gidip
geldiği sadece iki tel vardır ve çalgıcı, yayı iterek bi­
rinden, çekerek de diğerinden ses çıkartmaktadır. Çin
kemanının kökenleri belirsizdir; ancak "barbar" an­
lamına gelen hu hecesi, bu aletin, muhtemelen Türk·
Moğol kültüründen gelen yabancı kökenli bir türev
olduğunu belirtir niteliktedir. Bu alet Çin'e, bugün­
küne birçok yönden (andıran) benzeyen biçimiyle 13.
yüzyılda gelmiştir.
Çin Komünist Partisi 1949'da iktidara geldiğinde, ye­
rel tiyatro müziğine özel bir dikkatle eğilmişti, çün­
kü bu, kitlelerin sevdiği müzikti. Kültür Devrimi, her
ne kadar, 1966'dan sonra bir on yıl boyunca gelenek­
sel operayı baskı altında tutmussa da, bugün bu opera
(1) • -46
"h J 1•1 r 1R ;
En solda, altta Huqın ("baibar
kemanı") ailesinden iki telli bir "
şamış ve ipek telleri yerini, ek bir güç kazanması için
çelik tellere bırakmıştı. Bu alet, bir zamanlar ona sa­
hip çıkmış olan bilgin-soylular artık ortadan kaybol­
muşlarsa da, hala çalınmaktadır. Sarayın eski tören
ve ziyafet müziği Çin ana vatanında ortadan kalkmış·
tır, ama kalıntıları Tayvan ve Güney Kore'de yaşama­
ya devam etmektedir.
Ses Kalıbı Tasarımı
Klasik Batı müziğinden farklı olarak, geleneksel Çin
müziği, uyumsal ardardalıklardan yapısal olarak ya­
rarlanmamaktadır. Geleneksel Çin müziği, bunun ye­
rine, melodik çeşitleme, nakaratlar ve ses-renginde
ve hem bölümler, hem de tekil tümce ve notalar ara­
sındaki ses perdelerinde ustalıklı karşıtlıklar üzerine
kurulmuştur. Bu farklı türdeki ses kalıbı tasarımının
bir göstergesi olarak, "Erik Bahan" Üzerine Üç Çeşit·
leme'nin bir bölümünün çevrim notaları verilmiştir.
Bu, qin ya da yedi telli sitar için yazılmış olan ve flüt
için yapılmış bir besteye dayanan, M.Ö. 4. yüzyıldan
kaldığı varsayılan ünlü bir parçadır. Buradaki biçimi
muhtemelen 15. yüzyıldan kalmadır ve burada Pu Xu­
ezhai'nin çaldığı biçimiyle verilmiştir. Burada, herbiri
bir düzenleniş başlığı taşıyan 1 0 kısım bulunmakta­
dır. Batı notalarının altında yer alan Çin müziği yazı­
ları, hem her bir notanın hangi telde çalınacağını ve
hem de bu seslerin nasıl bir tarzda çıkarılacağını gös­
termektedir. Ses-rengine ilişkin geleneksel Çinli du­
yarlılığı, en çok son 150 yıla gelinceye kadar, Batı'nın
çok ilerisindeydi.
1j. •b F 1•1 1
• IJ. n 1

lj @
çalgı olan erhu, uyluk üzerinde
dikine yerleştirilmekte ve burada � � iti. K. � 'iD) :;;:ı � \!:. �

'Jl
gösterildiği gibi çalınmaktadtr

:>:;. J J ın 1 1j. J) F 1J. n ., 1

Pekin operasında orkestra
kanatlarda oturmakta ve ancak
kısmen görünmektedir. Huqtn lj F , ..

L) m:ı - lj;. � A:. � iiJ .n..

icracısı, genellikle önde
oturmakta ve el hareketlen il ıe.. \!!!.\.§:. \:. �
izlenmeye değerdir

Salda: "Dağlarda akşam vakti 1J j 1•1 JfJ ·

=ı �
ay", R. Cogan ve P. Escot, Sonic
Design, 1976'dan alınma "Erik �
Bahan" Ü.zerine Üç

il
Çeşttleme''nin btrlncl ktsmına ait
bir çevrimyazı.
rıaı:o i ı: J
....
""") �
205
Tiyatro
Çin tiyatrosu karmaşık bir eğlenceydi. Batılı tiyat­
ro sanatları ise, aksine, uzmanlaşmış ve ayrı ayrıydı;
piyesler, opera, mim, bale, sirk ve eleştiri. Herbirinin
kendi farklı dünyaları vardır.
Geç Song döneminden yaşadığımız yüzyıla kadar va­
rolan ve denizaşırı Çin bölgelerinin kenar yörelerin­
de olduğu kadar, anavatan ve Tayvan'daki yaşam üze­
rinde de istikrarsız bir egemenliği bulunan ana gele­
nekten söz açacak ve hatta daha da ileri giderek, böl­
ge ve sınıf çeşitliliklerinin zenginliğini gözardı ede·
cek olursak, Çin oyun sanatının şu çok genel betim­
lemesini sunabiliriztBu sanatın merkezinde, ya tarih­
lerden ya da Budist veya Taocu kutsal yazılardan alın­
mış bir öykü yahut geleneksel bir masal bulunmak­
tadır, ama, hepsi de izleyici topluluğunca iyi bilinen
şeylerdir. Bu öykü ya da masal, sahnede kostümlü ve
makyajlı olarak ve bazen de birkaç sahne donatımı
ile, ama hep sahne dekorundan yoksun bir biçimde
yer aldıkları, düpedüz zamandizimsel bir tarzda tem­
sil edilmektedir. Zaman ve mekan, Shakespeare'i an­
dırır bir tarzda, oyuncuların açıklamalarıyla çağrış­
tırılmaktadır. Bir yerden diğerine geçmenin simgesel
olarak temsil edilmesine sıkça rastlanır. Özgün bir bi­
çimde Çin geleneğine ait bir nokta da, karakterlerin,
sahnede göründükleri ilk anda kendilerini izleyici
topluluğuna doğrudan doğruya tanıtmaları ve bazen
de kendileri hakkında toplumsal ve psikolojik bir be­
timleme yapmalarıdır. 1
Kullanılan sözcükler; kendi kendine konuşma, di­
yalog, sözlü şiir ve uzatılmış şarkıların bir karışımı­
dır ki, bunların hepsi konuşma diliyle yapılmakta ve
başka birçok edebi amaç için klasik üslüp kullanıl­
mamaktadır. Aryalar, Gay'in Dilenci Operası'nda ol­
duğu gibi, özel olarak bestelenmiş müzikle değil, iyi
bilinen besteler eşliğinde söylenmektedir. Bu aryala­
rın işlevi, öykünün akışını bir an için durdurmak ve
kahramanca metanet ya da ayrılık hüznü gibi özel bir
duyguyu yoğunlaştırmaktır. Çince gibi tonlamaya da­
yalı bir dilde, şarkıda söylenen sözcükleri (bu sözcük­
leri halihazırda çok yakından tanımıyorsanız) anla­
mak zordur ve bugünlerin çağdaş tiyatrolarında, me­
tinler, perde önünün her iki yanındaki ekranlara yan­
sıtılmaktadırlar.
Yaklaşık olarak son yüz yıl içinde, izleyici topluluk­
larının ilgilerinde, öykü anlatımından, ses, mim ve ak­
robasi becerilerinin sergilenmesine doğru bir kayma
oldu. Qing döneminden beri Çin tiyatrosunun tarihi,
böylelikle, piyes yazarlarından çok ünlü oyuncular­
da odaklaştı. Programlar, genel olarak, piyesin tümü
yerine, yıldızların yeteneklerini sergileyecek biçimde
düzenlendi. Elbette bu belirtilenler, Batı modelini iz­
leyen bir "sözlü oyun" yaratmaya yönelik, Çin'deki
çağdaş girişimlere veya Komünistlerin döneminde
üretilen "devrimci operalar"a yönelik değildir.
Eşlik eden müzik, hem yay, hem mızrapla çalınan
telli enstrümanlardan ve başta tahta çan dili }:ılokla­
rı; özel olarak da büzücü, keskin bir ses çıkarabilen
gonglar ve davullar olmak üzere, vurmalı Çalgılardan
oluşmaktadır. Bazen de, Çin obuası ve birazcık kes­
kin bir ses rengi vermek için deliklerinden biri, üze­
rine yapıştırılan çeltik kağıdıyla kaplanmış bulunan
bir flüt gibi, üflemeli çalgılar da bulunmaktadır. Mü­
ziğin eşliği, uygun bir duygusal arkaplan meydana ge­
tirerek, film müziğine benzer bir işlev görmektedir,
kendi başına ayrı bir sanatsal ilgi olarak değil. Sıra­
dan icracıların elinde bu müzik, tatlı-ekşi bir sosa dö­
nüşmektedir.

206
 Çin tiyatrosundaki sahne hareketleri, özel duygu ve
tutumları olduğu kadar, özel eylemleri de ifade eden
bir üsluplaşmış hareketler dağarcığına dayanmakta­
dır. Bu hareketler, şaşırtıcı bir incelmişlik kazanmış­
lar ve inanmak için görülmesi gereken bir uyarıcı gü­
ce sahip bulunmaktadırlar. Savaş sahneleri, jimnas­
tikle, savaş sanatlarının alışılmış biçimsel hareketle­
rini ve sirk becerilerini biraraya getiren akrobasi ve
bayrak sallama için bir fırsat niteliğindedir.
Geçmişte, gösteriler, gece kulübü varyetelerinden
öğeler taşırdı. ilk tiyatro, fahişelerle yakından ilişki­
liydi ve Qing döneminden beri de, tümü kadınlardan
oluşan birkaç kumpanya dışında, kadın rollerinin er­
kekler tarafından oynanmasının gerekmesi biçimin­
de kurumsallaşmış bir uygulama olarak, erkek fahi­
şeliğiyle bağlantılıydı.
Çin tiyatrosu, aynı zamanda, en üst ve en alt top­
lumsal düzeylerdeki gündelik sorunlarla ilgili imalı
yorumlar için bir araç işlevini de görebiliyordu. Bu
da, imparatorluk otoritelerinin halk tiyatrosunu en­
dişeyle izlemelerinin ve kendilerince yıkıcı olarak gör­
dükleri oyunları baskı altına almaya çalışmalarının
nedeniydi.
Tiyatro, Çin halkının zihniyeti üzerinde güçlü bir et­
kiye sahipti. Yaşamın kendisi, sadece bir tiyatro ola­
rak görülüyordu. Hatta bazen, oyunlar sahneden ine­
rek, bir süre için, gerçekliği egemenlikleri altına alı­
yorlardı. 1899-1900'deki Boksör Ayaklanması sırasın­
da Boksörler tiyatro üslubuyla söylev vermişler, en
yakın olarak sahneden tanınan (Maymun gibi) figür­
leri yüceltmişler ve tiyatro fantezisinin sermayesi ni­
teliğinde olan sihirli güçlere sahip olduklarını ileri
sürmüşlerdi.
üsrıe. Yumurta büyüklüğündeki Kentli bir ticari tiyatro bulunmasına rağmen, oyun­
bu boyalı maskeler, geleneksel
Çin tiyatrosunda, savaşçı, tanrı lar, düzenli olarak, hem köylerde ve hem de, dinsel
veya palyaço gibi erkek rollerini yıldönümleri ile diğer fırsatlar çerçevesinde, kent lon­
oynayanları temsil etmekted.Jr.
calarının, çoğunlukla büyük ve geniş binalarında, tan­
Gerek makyaj, gerek giysiler,
büyük ölçüde standartlaştınlmış rıların şerefine sergileniyordu. Dinsel tören kuralla­
türlere uymaktadır. rının olanaklı kıldığı bu tür oyunların, çoğu kez, çe­
Solda: Geleneksel Çin oyunları, kirge istilası gibi doğal felaketleri ortadan kaldırdığı­
izleyici topluluğunun dikkatini na inanılıyordu. Hatta, aşağı Yangzi vadisinde oyun­
makyaj ve giysileriyle hemen
lar cenaze törenlerinde sergilenirdi. Üst sınıflar, tiyat­
tanınabilecek nitelikteki
aktörlerin hareketleri üzerinde ro karşısında, açıkça ikircikli bir tutum içindeydiler:
yoğunlaştınnak amacıyla, sahne Konfüçyusçu ahlakın bekçileri olarak, tiyatroyu müs­
eşyalarının en aza indirilmesiyle
tehcen, suçlu ve hatta başkaldırıcı bir davranış kay­
eğitimindeki sıkı disiplinin bll"
sergilenirdi. Aktörlerin
nağı olarak onaylamıyorlardı; kişisel yetenekleri çer­
bölümü, blr gösterimden önce çevesinde ise, hemen hepsi tiyatroya karşı yoğun bir
kendi makyajlarını kend.Jlerlnln
yapmasını da içeriyordu. beğeni sahibiydiler.
Solda: Maymun Gök'te Hasar Yuan ve Ming'in büyük oyunları, geleneksel izle­
Yaratır operası, Wu Cheng'en'in yici topluluklarının gönlünde derin bir yeri olan
romaru olan Batı'ya Hac'daki bir
yazmış olduğu bir 16. yüzyıl
konuları işliyordu. Bunlardan en keskin bir biçimde
öyküyü esas almıştır. Romana hissedileni, hukuktan kaynaklanan adaletsizlik yara­
göre, hacca giden bir keşiş, sının verdiği eziyetti. Bu oyunların tümünün, çok de­
hayalet muhafızlar, bir maymun
ve bir domuz tarafından ğişik biçimlerde işlenen belki de en ortak konusu, cin­
korunmaktadır. Bunlardan sel ihtirasın yıkıma neden olan gücüydü. Bo Renfu'­
maymun romanın kahramanıdır
ve Çin edebiyatıyla tiyatrosunda
nun Mor Çiçekli Ağaç Üzerindeki Yağmur'u, Tang
en sevilen figür haline gelmiştir. imparatoru Minghuang'ın, odalığı Yang Gufei'ye karşı
Burada o, Buda 'nın içine düştüğü sevdayı ve bunun sonucunda ortaya çı­
boyunduruğu altına girmeden
kan kötü devlet yönetiminin nasıl An Lushan ayak­
bağımlılan arasında bir hasar
önce, Yeşim lmparator'un
lanmasına yol açtığını ve imparatorun kendi kızgın
yaratmak üzeredir. KültilI
Devrimi, tüm geleneksel
askerlerince bu bayanın nasıl vahşice öldürüldüğü­
tiyatroyu, 1966'dan 71 'e kadar, nü anlatmaktadır. Bütün oyunların belki de en önem­
"feodal" propaganda olarak lisi olan Wang Shifu'nun Batılı Apartmanlar'ın da,
görmüş ve sadece sekiz tane
devrimci opera sahnelenmiştir
genç bir öğrenci, kendisine vaat edilen kız tarafından
1976'da önderliğin değişmesi, reddedilince bir aşk hastalığına tutulmakta, ama kı­
geleneksel tiyatronun zın hizmetçisinin çevirdiği dolaplar sonucunda onun­
canlanmasını cesaretlendirmiş
ve bu opera, Şangay'da, 1980 la yatabilmekte ve iyileşmektedir. Sadakat da, bir di­
yılında sergilenmiştir. ğer önde gelen konuydu. Açık olan bir diğer nokta da,
Salda: Bir geleneksel Çin gölge
devlet adamlarınca, yargıçlarca ya da fahişelerce, iyi
kuklası. Eklemlerine birleştirilen
değnekler, buna çok çeşit!J canlı amaçlara ulaşmak için çevrilen entrikaların şeytan­
hareketler yapma olanağını lığı karşısında duyulan saf zevktir.
vermektedir.

207
Çiftçilik ve
Yiyecekler
Çinlilerin geçmiş dönemlerdeki çiftçiliği, Avrupa ve
Amerika'daki bugünkü çiftçilikten o denli farklıdır ki,
bunu anlamak biraz hayal gücünü gerektirmektedir.
Bu, bugün bile, bizim Batı'da bildiğimiz çiftçilikten
çok başka bir biçimde sürüp gitmektedir.
Geleneksel Çin çiftçiliği, bahçeciliğe yakındı. Küçük
ölçekli çiftliklerde, yoğun bir nitelikli işgücü girdisiy­
le, bol ürün elde edilmişti. İşgücünün nitelikli oluşu,
bilimsel bilgiye değil, yerel koşulların -toprak, hava
ve bitki türleri- uygulamaya yönelik olarak ayrıntılı
bir biçimde anlaşılmasına dayanmıştı. Çiftçiler açı­
sından, fazla maceraperest olmak bir çok şeyi tehli­
keye atmak demekti. Ama, çiftçilik, katı bir biçimde
muhafazakar da değildi; sürekli olarak, küçük-ölçekli
deneyler yapılıyor ve bitki ve hayvanların üstün tür­
leri seçiliyordu. Yenilik yaratmada başarılı olanlar
hızla taklit ediliyordu.
İç Çin'in hala tarıma açılmakta olduğu orta çağ'da,
kendi çiftliklerinin en azından bir bölümünü doğru­
dan doğruya idare eden büyük toprak sahiplerinin
önemli bir işlevi vardı. Bunlar, öncülük etmek için ge­
rekli kaynaklara sahiptiler. 16. veya 17. yüzyıldan be­
ri, küçük çiftlikler, büyük malikanelere göre, genel­
de daha üretkenlerdi. Bireysel çiftçi ve ailesi, ister top­
rak sahibi, ister kiracı olsun, bu bahçe-türü tarıma,
kiralanmış veya köle emekçilerinin uyuşamayacak·
ları bir kişisel bağlılık içine girmişlerdi. Modernlik ön·
cesi tekniğin koşulları altında, bu bağlılık, ancak de­
netim altında tutulan bir emek gücüne sahip bulunan
işletmecilerin sahip olabildiği büyük ölçekli ekonomi­
lere, üstün gelmenin de ötesinde bir etki yapmıştı. Bir·
kaç istisna dışında, Çinli derebeyleri, topraklarını, çok
ender olarak bir buçuk veya iki hektarı geçen parsel­
lere bölerek elden çıkarmayı daha karlı bulmuşlardı.
Küçük ölçekli birimlerin başatlığının istisnası, su·
yun kullanılmasında ortaya çıkmıştı. Çin'deki hubu­
bat ekiminin neredeyse yarısı, sulu arazide yetiştiril·
mesi gereken pirinçti (şimdi de böyledir.) Suyu verimli
bir biçimde kullanmak da kollektif örgütleşmeyi ge­
rektirmişti. Kanalların ve su depolarının kazılması ve
diplerinin taranması gerekmişti. Su yollarının, baraj­
ların ve savak kapaklarının inşa edilmesi ve bakım·
!arının yapılması zorunluydu. Su, farklı kullanıcılar
arasında adil bir biçimde dağıtılmalıydı. Sistemin iyi
işletilmemesinden doğacak sorumlulukların da sap­
tanması gerekmekteydi. Çekişmelerin karara bağlan·
ması da zorunluydu. Büyük çaplı projelerin bulundu­
ğu yerlerde, imparatorluk bürokrasisi işleri üstlenmiş­
ti. Yangzi koyaklarının aşağısında nehrin her iki ya­
nındaki araziyi çevreleyen su yolları, Sarı Nehir'in aşa·
ğı vadisindeki su çekme sistemi ve Yangzi deltasının
güney bölümünü deniz taşkınlarına karşı koruyan
setler bunun örnekleriydi. Daha küçük çaplı projeler
ise, oldukça geniş bireşimler içinde, yerel memurla­
rın, küçük soylular sınıfının ve toprak sahipleriyle ki·
racıların oluşturdukları birliklerin üyeleri tarafından
yürütülüyordu� Dolayısıyla, geleneksel dönemin son­
larına doğru, Çin çiftçiliğinin hemen hemen yarısı,
küçük ölçekli özel girişim ile büyük ölçekli kamu ku­
rumlarını ilişkilendirmeye bağlı olmuştu.
Tarım, bir bütün olarak, 1950'lerin başında, Çin Ko·
münist yönetimi tarafından kollektifleştirilmişti. Bi·
reylere sadece küçük, kişisel arazi parçalan bırakıl·
mıştı. Bunların tümü, toplam ekili arazinin belki de
yüzde 5'ini oluşturmuştu. Bundan güdülen bir amaç,
208
"eski toplum"un toplumsal ve siyasal temelini orta· Tepede Pırinç yetışıırmenin
aşamaları· soldan sağa doğru,
dan kaldırmaktı, ama aynı zamanda, kollektifleştir· sürme, pirinç ekimi, hasat.
menin üretkenliği artıracağına da inanılmaktaydı. Bu,
birçok bakımdan yanlışlandı. Suyun kontrolünün dı­ üstte orıada Tibet otlaklarında
yayılan Tibet sığırları
şında, kollektifleştirme, sadece, çağdaş üretim yön·
temlerine yaygın bir biçimde yatırım yapmaya yete­ üsıte, sagda: Shanxi'deki lös
bölgesinde bulunan tepe
cek ölçüde paranın bulunduğu yörelerde karşılığını
doruklarında mısır ayıklanıyor
verebildi. Çin, bir bütün olarak, birkaç şanslı yöre dı­ Bu ürün, t 6 yüzyılda
şında, bu yatırımın gerçekleştirilmesi bakımından ol· Amerika'dan ıthal edilmışti
dukça yoksun olduğundan, çiftçilik yöntemleri, Sagda. Pekin'in güneyindeki bir
komünizm döneminde, önemli ölçüde değişemezdi komünde ördekler, yerel
özelhklere göre, "Pekın Ördeği"
ve değişmedi de. Bahçe tipi Çin tarımı bakımından,
olarak yetiştiriliyor.
En sagda Pazara götürülmeden
güdülenme ve dikkatlice uygulanan yerel koşullar
hakkındaki bilgi, her zamanki önemlerini korudular. önce, güney Çin'deki Guilin
1960'ların başından itibaren bu durum, daha gerçekçi yakınlarında nehirde yıkanan bir
Çinli önderlerce, örtük olarak kabul edildi ve büyük domuz
ölçekli kollektif yönetimden vazgeçilmesine yol açtı.
Öncelikle gündelik işletme birimleri, birkaç onbinlik
şehirlerden küçük bir köye eşit birimlere indirildi. Da·
ha yakınlarda da, "sorumluluk sistemi" uyarınca, top·
luluklar, gerçekte, küçük arazi parçalarını ailelere ya
da küçük aile gruplarına kiralayan derebeylerine dö·
nüştü. Bugün, Çin'deki toplam tarım arazisinin dört­
te birinden fazlası bu sisteme göre işletilmektedir ve
bu oran artmaktadır. Diğer yandan, su kontrol proje·
leri, modern zamanlarda çok daha büyük projeler ha­
lini almıştır. Bunların birçoğu, bugün, kurucu toplu­
luklarından çok daha büyük özel idarelerce yürütül­
mektedir.
Çin çiftçiliği ile Batılı çiftçilik arasında, kayda de­
ğer iki farklılık daha vardır. Bunlardan biri, Çin'de bü­
yük baş çiftlik hayvanlarının sayısal olarak azlığıdır.
Diğeri de, ortak toprakların gerçekte bulunmayışıdır.
Bu farklılıkların ikisi de, insan nüfusunun, karlı bir
biçimde ekilebilecek en ufak toprak parçasını dahi
dolduracak ölçüdeki hızla yayılması ile açıklanabi­
lir. Sonuç, kırsal kesimin Batı'dakinden farklı bir gö­
rünüm kazanması olmuştu. İç Çin'de son yüzyıllar·
da pek az ortak otlak ve orman bulunmuş ya da bun·
lar hiç varolmamıştır; belki birkaç kalıtsal mülkiyet
bir yana, büyük adamların parkları da pek görülme·
miştir. Burada, bunun yerine, çalılarla ya da başka

Solda: Lhasa yakınındaki blr
harman yerinde komlln üyesi blr
grup çalışıyor. Çin Halk
Cumhuriyeti hükümetl 1959'da
yerine buğdayı geçirmeden önce
arpa, Tlbet'ln başlıca ürllnOydü.
biçimde çitlerle çevrili olmayan ve izleri bugünkü
kollektif toprak düzenlemesinde de görülen küçük
mülkiyetin görece tekdüze bir biçimde yaygınlaşma­
sı gelişmişti. Son yedi yüzyılın tipik hayvanları, çöp­
yiyiciler -yani, domuzlar, kümes hayvanları ve
ördekler- olmuştu. Sadece Dış Çin'de, geleneksel Han
Çinli kültürünün sınırlarının dışında, görece yakın
dönemlerde, -atlar ve sığırlardan, keçi ve koyunlar­
dan, deve ve (Yak denilen) Tibet sığırlarından oluşan­
büyük sürüler vardı.
Çoğu kez, geçmiş dönemlerdeki Çin tarımının bir
anlamda ilkel olduğu düşünülmüştür. Bir tarımın, en
az Avrupa tarımının 19. yüzyıla kadarki hali gibi, bi­
limsel olmadığı doğruysa da, gerçek tablo daha kar­
maşıkhr. Hektar başına elde edilen ürün bakımından
Çin, 1800'e kadar, muhtemelen, yeryüzündeki her­
hangi bir geniş bölgedeki en yüksek düzeylere sahipti
ve bu düzeyler, bugünkü uluslararası terimlere göre
bile halci yüksektir. Bununla birlikte, Çin'in, insan
emeğinin her saati başına düşen ürün bakımından
ortaya koyduğu tablo, makinalaşmış Batı tarımının
ölçülerine göre, üzücü bir biçimde düşük kalmakta­
dır. Nüfusun aşırı kalabalık oluşu, bunu daha da kö­
tüleştirmektedir. Doğrudan işletilen kiralanmış emek
gücünden yararlanan birkaç çiftlikle 1930'larda ku­
zey Çin'de bulunan aile çiftlikleri arasında yapılacak
bir karşılaştırma, en azından bu bölgede, bu tarihte,
kırsal emek gücünün yaklaşık yarısının, aynı miktar­
daki toplam üretimi gerçekleştirebileceğini göster­
mektedir. Yiyecekten alınan enerji ile bu yiyeceği üret­
mek için sarfedilen enerji oranına göre, Çin'in küçük
çiftlikleri, herşeye rağmen, makinalan çalıştırmak ve
suni gübre ile böcek ilıiçları için ağırlıklı olarak fosil­
lerden elde edilen yakıta bağımlı olmasıyla, Kuzey
Amerika'dakilerden daha verimlidir.
Tahıl Ürünleri
Eski Çin geçimini akdandan sağlıyordu. Buğday, da­
ha iyi işgören değirmenlerin geliştirildiği M.S. birin­
ci bin yılda önemli hale gelmişti. Pirinç, biraz daha
sonraki bir tarihte, Yangzi vadisinde ve uzak güney­
de sulu tarımın yaygınlaşmasıyla öne çıkmıştı. Çok
daha sonra, 16. yüzyılın sonlarına doğru da, Ameri­
ka'dan Çin'e, İspanyol Pasifik ticaret sistemi kanalıyla
yeni ürünler gelmişti. Bunlar, Yeni Dünya mısırı, tat­
lı ve beyaz patates, fıstık ve tütündü. 1 700'e gelindi­
ğinde Çin tarımı, modern zamanlar öncesindeki ni­
hai biçimine ulaşmıştı. Buğday, Yangzi vadisinin ku­
zeyinde kalıcı bir ürün olmuş, bu çizginin güneyin­
de, bayır ve dağlardaki daha verimsiz topraklarda ye­
tiştirilen çok farklı ürünlerle birlikte, pirinç temel hu­
bubat niteliğini kazanmıştı.
Yaklaşık 14. yüzyıla kadar, sıradan bir Çinli, kene­
vir ve ramie bitkisinin liflerinden yapılan giysiler gi­
yerdi. Zenginler ise, buna ek olarak ipekli giyerlerdi.
Bu tarihten sonra, Çinlilerin giysilerinin çoğu, muh­
temelen Hindistan'dan veya güneydoğu Asya'dan ya­
hut da ikisinden birden Çin'e gelmiş olan pamuktan
yapılmaktaydı. Pamuk, kenevir dokumadan daha sı­
cak tutuyor, nemi daha iyi çekiyor ve hektar başına
daha fazla üretilebiliyordu.
Bu temel ürünlere ek olarak Çinliler, ekonomik ba­
kımdan önemli ürünlerde özgün bir çeşitliliğe sahip­
tiler. Su kestanesi, kar bezelyesi, acı kavun ve ,Çin la­
hanafil,Çin'e özgü sebzeler arasında iyi bilinen bazı­
larıdır. Rychee ve longan (veya "ejderhanın gözleri"),
esas olarak başka bir yerde yetiştirilmeyen meyvele­
re örnektir. Büyük öneme sahip bulunan diğer bitki­
ler ise, çay fidanı (yağı, suya karşı dayanıklı madde
yapımında ve böcek öldürücülerde kullanılırdı) tong
ağacı, (taze fasulye şeritleri, sos ve suni gübre olarak
kullanılan küspenin üretildiği) soya fasulyesi, (olgun­
laşmamış filizleri yenilebilen, gövdelerinden ise, su
209
borularından yapı iskelelerine kadar çeşitli eşyanın sagda· Çınliler, çağlar boyu,
toprağı insan gübresiyle verimlı
yapıldığı) vernik ağacı ve bambudur. hale getirdiler. Burada, gece
Tütün (ki, "ateş-yaprağı" veya "kuru şarap" olarak pislik arabası, Xl'an'dakl bir
bilinirdi), 1 7 . yüzyıldan sonra yaygın olarak üretilme­ caddede çekilerek yürütülmekte

ye başlanmıştı. Suyu, bin yılı aşkın bir süre boyunca Altta: Birçokları yerini elekırıkli
bir ağrı kesici hazırlamakta kullanılan haşhaş, 18. pompalara bırakmış olmakla
birlikte, su çekmek için ayak
yüzyıl başlarından itibaren de uyuşturucu olarak eki­
değirmenleri hala
lir oldu. Afyon bağımlılığı, ilk olarak, tütünle birlikte içi.l kullanılmaktadır.
mesinin bir sonucu olarak başlamış gibidir. Ağırlığı­
na göre değerinin yüksek oluşu, ülkenin uzak yöre­
lerinde bu maddeyi, çoğu kez, tek karlı ticari ürün ha­
line getirmişti ve yine bu madde, Çin'in güneybatı­
sıyla Mançurya'da, 19. yüzyılla 20. yüzyıl başlarındaki
ekonomik kalkınmanın başlamasında önemli bir rol
oynamıştı.
Ekilebilir toprakların bu denli yetersiz oluşu nede­
niyle, mümkün olan her bölgede, birden fazla ürü­
nün ekilmesi söz konusu oluyordu. İlk olarak Vier­
nam'dan gelmiş bulunan çabuk olgunlaşan pirinç, ılı­
man bölgelerde yılda iki kez ürün alınmasını olanaklı
kılmıştı: Uzak güneyde pirinçten sonra yine pirinç,
merkezi vadi bölgesinde ise pirinçten sonra buğday
geliyordu. Sebzeler de, bazen, üçüncü ürün oluyor­
du. Toprağın verimliliğini korumak ve zararlı böcek­
lerin yuvalanmalarını önlemek amacıyla, farklı ekin­
lerin sırayla ekilmesi usulü uygulanıyordu. Sonraki
yüzyıllarda, nadasa bırakma gerçekten bilinmiyordu.
Uygulanan yöntemlerin en karmaşık olanları arasın­
da, (örneğin, dutların etrafında ağaçlara "yararlı
olacağı" düşüncesiyle, fasulye yetiştirmek gib} farklı
bitkilerin ortak yaşayışlarına dayalı ekim yöntemi ile
(olgunlaşmakta olan pirinç sıralarının arasına, iler­
ki bir tarihte ürün almak üzere, fasulye tohumlarını
serpiştirmek gibi} farklı ürünleri birbirleriyle içiçe ge­
çecek biçimde ekme yöntemi bulunuyordu.
Toprak, Gübreler ve Ekim
Çin'deki tarım arazisinin büyük bölümü doğa ver­
gisi olmayıp, insan çabasıyla yaratılmıştır. Bu durum,
en açık olarak, hemen hemen dümdüz olması gere­
ken ve bazen tepe yamaçlarına tırmanan dev basa­ malan amacıyla yeniden toprağa gömülürdü. Hektar
maklar halinde olan pirinç yetiştirmek için yapılmış başına elde edilen ürünü azaltmaksızın bu tür teknik­
setlerde görülebilir. Ayrıca, .sürekli olarak işlenen top­ lerin makinalaşmasını sağlamanın son derece güç ol­
rak, gübre ve kireç gibi kimyasal maddelerle işleme duğu açıktır.
tabi tutulmaması halinde, verimliliğini yitirmektedir. Su
Çin'de, toprağın üretkenlik gücünü korumaya yöne­ Su ile ilgili geleneksel ça'.ışmalar, genel olarak, su­
lik geleneksel yöntem oldukça zahmetliydi. Bu yön­ lama ve taşkınlara karşı korunma olarak ayrılabilir.
temin en fazla emek gerektireni, dut ağaçları etrafın­ Gerek duyulan örgütlenme, suyun, az bulunur, değer­
daki toprağın, elle kazılarak, pirinç tarlalarındaki top­ li bir meta olarak görülüp görülmemesine veya bir
rakla değiştirilmesini dahi içerebiliyordu. düşman gibi ondan korkulup korkulmamasına göre
İdeal olarak, tarlalar, ağır tapan ve ince dişli tapa­ değişmiştir. Özellikle delta ve göl kenarındaki su se­
nın sıra ile kullanılmasıyla, pirinç filizlerinin nakli viyesinin altındaki araziler, düşük seviyede yapılan
için hazır hale getiriliyordu. Pratikte ise, hayvan gü­ tanın ve tümüyle su yollarıyla çevrili olan ve en azın­
cünün yetersizliği, çoğu kez, bunların yerine ağır bir dan yılın belli bölümlerinde ortalama su seviyesinin
çapanın kullanılmasını zorunlu kılıyordu. Beş tür su­ altında bulunan yerleşim bölgeleri olmak üzere, ba­
ni gübre vardı: Çeşitli tohumların ezilip sıkıştırılma­ zı sistemler, hem sulama ve hem de savunma öğele­
larıyla elde edilen küspeler, yonca gibi doğrudan doğ­ rini birleştirmişlerdir.
ruya toprağa tekrar belle kazılıp yerleştirilen yeşil En basit nehir sulama sistemleri, sadece su dağıtım
gübreler, saz ve otların külleri, nehir ve kanallardan, kanallarının kazılmasını ve her bir kanala yöneltilen
diplerinin taranması sırasında kepçelerle çıkarılan ça­ su miktarının denetim altında tutulmasını gerektir­
mur ve çok çeşitli yollarla hazır hale getirilen hayvan mektedir. Suyun mevsimsel akışının değişken oldu­
ve insan dışkıları. İnsan dışkısının gübre olarak kul­ ğu yörelerde, suyu tutmaya yarayan depolar da ayrı­
lanılmasının ciddi sonuçlarından biri, çiftçinin çıp­ ca gereklidir. Bir sistem denize boşalırsa, burada, su­
lak ayak tabanlarından bulaşan schistosomiasis gi­ yun yükselmesi anında tuzlu suyun kanallara kaçma­
bi hastalıklardır. Bu bela son yıllarda, büyük ölçüde sını önleyecek, akış yönünde oluşturulan barajlara da
giderilmiş gibidir. gerek bulunmaktadır. Hangi tipte olursa olsun, bü­
Ürünün bol olması, sürekli olarak yapılması gere­ tün sistemlerin belirli aralıklarla, bölüm bölüm, sa­
ken alışılagelmiş işlerin en sıkıcısı olan zararlı otla­ vak kapılarının işletilmesi veya geçici olarak kulla­
rın tekrar tekrar ayıklanmasına bağlıydı. Bu iş bazen nılan çapraz kanalların inşa edilmesi yoluyla boşal­
el ve dizlerin üzerine çökerek, ayrıca zararlı otları tılmaları gerekmektedir ki, dipte birikmiş olan çamur
ayıklamaya yarayan bir tırmık da kullanılmakla bir­ temizlenebilsin.
likte, parmak uçlarına takılı madeni parçalarla yapı­ Nehir sistemleri, yerçekimine uygun bir akış yönün­
lırdı. Koparılmış otlar, yeşil gübre olarak yarar sağla- de çalışırlar. Bu, suyu tarlalara ulaştırmak için önemli

210
Solda: Pekin yakınlarındaki batı
tepelerinde öküzlerle çekilen bu
basit sabanın tasarımı yüzyıllar
boyu hiç değişmemJştlr.
Altta: Geleneksel karabataklarla
Çln'deki Li Nehri üzerinde hala
balık avlama yöntemi. güney
görülebilir. Karabataklar, iplerle
kayıkların kenarına bağlanır,
yutmalarını önlemek için
boğazlarına geçlrilmiş halkalarla
balıklan yakalarlar.
En altta: Bir üretim ekibınin
üyeleri, kollekllf bir çiftlikte
çalışıyorlar
bir mesafe boyunca yukarıya çıkarmanın gerekli ol­
duğu yüksek araziler için de doğrudur, çünkü ana
akış yönü, bir su dolabını, çevresine tutturulmuş kap­
ları bulunan dev bir tekerleği döndürmek için kulla­
nılabilmektedir. Bunun aksine, su seviyesinin altın­
daki topraklarla diplerinin kazınması gereken diğer
bölgeler, pompalara muhtaçtır. Geleneksel dönemler­
de, bunlar, "ejderha kemikleri pompaları" diye ad­
landırılıyorlardı - ki, bunlar, birbirine bağlanmış ağaç
paletlerin oluşturduğu bir sürekli zincirin, insan gü­
cü ile çevrilen pedallar, büyük baş hayvanların çevir­
diği bir döner levha veya rüzgar gücü ile yukarıya çe­
kildiği diktördgen biçimli bir kesitin eğik olukların­
dan oluşuyordu. Çağdaş Çin tarımındaki en çarpıcı
ilerlemelerin çoğu, bu eskimiş yöntemlerin yerini,
pompa makinasının, madeni boruların ve betondan
sulama kanallarının almasına dayanarak ortaya çık­
mıştı. Burada çağdaşlaşma, teknik olarak dümdüz bir
gelişmedir ve karlı olması çok daha muhtemeldir.
Hayvanlar, Balıkçılık, Kümesçilik ve Böcekler
Dış Çin, bir süreler dünyasıydı. Et, süt, iplik, deri ve
taşımacılık, yükseklik, kıraçlık ve diğer yöresel koşul­
lara iyi bir biçimde uyum sağlamış çeşitli safkan ve
kırma türlerden oluşan hayvanlarla sağlanıyordu. Ak­
sine, İç Çin'de, büyük baş hayvanlar tek tek veya kü­
çü gruplar halinde bakılıyordu. Bunların en temel kat­
kısı -saban sürmek, makinaları işletmek ve taşıma­
cılıkta sağladıkları- güçtü. "Sarı inek", kuzey bölge­
sinin önde gelen hayvanıydı. Yangzi vadisi ve uzak
güney ise, çamur ve suya sadece tahammül etmekle
kalmayıp, aynı zamanda bundan hoşlanan manda­
nın yaşadığı alandı. Az sayıda at, eşek ve katır taşı·
macılıkta kullanılıyordu. Et, domuzlardan ve güney­
de Kore sınırı boyunca uzanan bölgelerde leşle bes­
lenen köpeklerden sağlanıyordu.
Modern zamanın başlarında, diğer ülkelerden ge­
len türlerle gerçekleştirilen çiftleşmeler, Çin'deki ge­
leneksel çiftlik hayvanı tiplerini değiştirmeye başla­
mıştı. Bugün, eski soyların büyük bölümü, saf biçim­
lerini yitirerek yok olmuşlardır. Bu hızlı değişim, da­
ha önceleri, sazandan kırmızı havuz balığını üreten
ve Pekin köpeğini, Buda'nın ruhaslanına benzeyecek
biçimde melezleştirerek ortaya çıkan çeşitleme ve
yetenek karşısındaki aynı duyarlılığın sonucuydu. Bu­
nunla birlikte, küçük sürülerin ve mülkiyetteki par­
çalanmışlığın modern çağ öncesindeki Çin köylerin­
de, daha iyi nitelikli sığırları sistemli olarak üretme­
yi güçleştirdiği yolunda bir kanaat fazla cüretkar ola­
bilir.
Hayvan gücünün düşük düzeyi, geleneksel çiftlik
ekonomisinde zayıf bir bağlantıydı. Bir köylünün bu
tür güce ne ölçüde erişebildiği, onun üretkenliği ve
refahı bakımından büyük bir farklılık yaratıyordu. Bu,
sadece sert toprağı sabanla sürme ve yeni arazi aç­
ma sorunu değildi. Hayvan gücü, şeker kamışının ezil­
mesi gibi birçok kırsal sanayi bakımından, su gücü­
nün bulunmadığı durumlarda, vazgeçilmezdi. Bazı
bölgelerde, bir derebeyinin toprak kiralamasına çok
benzeyen bir biçimde sığır kiralayan "öküz beyleri"
vardı. Bununla birlikte, hayvan zenginliği, toprak zen­
ginliğinden daha rizikoluydu. Kısmen, birçok büyük­
baş hayvanın bakım koşullarının sağlıksız olması yü­
zünden hastalıklar, ciddi kayıplara neden oluyordu.
Çekim hayvanlarının kaybı bir hanenin iflasına ne­
den olabileceği gibi bir köyü bile yıkıma uğratabilirdi.
Domuz, koyun, kümes hayvanları, balık ve ipekbö­
ceği yetiştirmekte kullanılan eski Çin yöntemlerinde
ortak olan nokta, en azından yaşam süresinin bir dö­
neminde denetim altına alınmış, yapay bir çevrenin
yaratılmasıydı. Bu, bir anlamda, fabrika çiftçiliğine
modernlik öncesi bir yaklaşımdı. Bunun en açık ör·
211
 nekleri, ördek ve tavuk yumurtalarında kullanılan ku­
luçka makinalarıdır. Bu kuluçka makinaları, toprak­
tan yapılmış, aralarına yerleştirilmiş kömürle ısıtılan
iki duvarlı kavanozlardı. Bunların en büyük olanı, bi­
nin üzerinde yumurta alabiliyordu. Gerekli olan de­
recedeki değişimlerin denetlenmesi, incelik isteyen
bir beceriydi. Farklı derinlikleri ve yapay adaları olan
özel olarak hazırlanmış havuzlarda balık yetiştirmek
de bir diğer sanattı. Hepsinin en nazik olanı ise ipek­
böceği yetiştirmekti. Bu iş, sıcaklık, nem ve ışığın tü­
müyle denetim altında tutulduğu bir evde, güneşlik­
lerden, hava deliklerinden ve mangallardan yararla­
nılarak yapılırdı. Güvelerin seçilmeleri ve eşleştiril­
meleri gerekiyordu. Bunlar, yumurtalarını kışa kadar
çok azdı. Bu nedenle, mevsim dışı el sanatları ve yan
işlerde çalışma, eski köylü ekonomisinin yaşamını
sürdürebilmesi bakımından en büyük öneme sahipti.
Son zamanlarda, çağdaş sanayinin ve taşımacılığın
gelişmesi, önceki yan işlerden birçoğunu ortadan kal­
dırdı. Aşırı denetlenen Komünist ekonomi de, yerel
piyasalar ve maddelere plan dışı bir ulaşma üzerine
yüklediği kısıtlamalarıyla aynı etkiyi yaptı. Sonuç,
köylü ailesinin, çiftçilikteki üretkenlik artışından ço­
ğu kez yararlanmasına karşılık, toplam kazancının,
diğer gelir biçimlerinin yitirilmesi nedeniyle, çok da­
ha düşük bir hızla artması oldu. Ayrıca, emek gücü­
nün, hane düzeyinde, yaşlılık çağı için zenginlik ve
güvenliği temsil ettiği bir kırsal toplumda, nüfus ar­
Sagda.: Bu adam, Şangay'dakl bir
caddede şehriye pişirmekte.
Çlnlller kalorinin yüzde 85'1nl
hububattan, geri kalanını ise,
lahana, soya fasulyesinden
sağlamaktadır. Yağ ve proteinler
çok enderdir ve et, sadece özel
gilnlerde yenmektedir.
Bn sagda, üstte: KöylO.lerin özel
mülkiyetleri altındaki önemsiz
toprak parçaları (hiçbir zaman
ek!U alanların yüzde beşinden
fazla değildir), kollektlf
çiftliklerden daha verlmll bir
O.relim yapmış ve komün üyeleri
açısından paha biçilmez bir ek
gelir, kentlller için de taze sebze
kaynağı olmuştur.

Bn sagda, ortada: içi

saklanan kalın ktiğıt yapraklar üzerine bırakırlardı.
Bundan sonra, daha zayıf olan yumurtalar, tuzlu su­
ya batırılarak veya açık havaya çıkarılarak öldürülür­
dü. Kurtçuklar yumurtadan çıktıklarında, bambudan
tepsilerde saklanır ve sürekli olarak dut yapraklarıy­
la beslenirlerdi. Kozalar saman çöpleriyle kaplı kafes­
lerin içinde ördürülürdü. Bunların birçokları öldürü­
lür ve sonraki eğirme işi için saklanırdı; geriye kalan­
lar ise, kaynar suya atılır ve yeni güvelerin ipeği yır­
tarak dışarı çıkmalarına fırsat verilmeden, hemen eğ­
rilirdi. Bu süreç içinde, hastalık, sıçanlar ve yaprak­
ların yetersiz oluşu gibi o kadar çok tehlike vardı ki,
üretimin çevresi tabularla ve hurafelerle kuşatılmış­
tı. Bugün, (nem ölçüm Aletleri gibi) çağdaş aletler ve
elektrik, çevrenin denetimini daha kesin kılmakta ve
mekanik eğirme, ipliğe daha eşit bir tutarlılık sağla­
maktadır, ama temel işlemler her zamankinin aynı­
dır.
Köylü Ailesi
Geleneksel Çin tarımının merkezinde köylü ailesi
bulunur. Bu ailenin reisini bekleyen canalıcı sorun,
kendi emrindeki emek gücünü en iyi biçimde nasıl
kullanacağıdır. Çalışsın, çalışmasın, hepsinin beslen­
mesi gerekmekteydi. Kapitalist fabrika sahibinden
farklı olarak, o işçileri işten çıkaramazdı. Yapılacak
daha iyi bir şey yoksa, gençlerle yaşlılar için, kendi
bakımlarının maliyetinden daha azına çalışmaları yi­
ne de avantajlıydı. Bu, diğerlerinin üzerlerindeki yü­
kü de hafifletmekteydi. Bir köylü hane işletmesinin
zenginliği veya yoksulluğu, büyük ölçüde, iş görebi­
lir bedenlere sahip yetişkinlerle onlara bağımlı bir du­
rumda bulunan yaşlıların ve çok genç olanların sa­
yısına bağlıydı; bu ikisinin oranı, az çok düzenli, dön­
güsel değişimlerden geçmişti. Kiracılara verilen çift­
lik arazisinin önemli bir bölümü, emek bakımından
geçici olarak zengin veya yoksul olan ailelerin karşı­
lıklı bir dengede buluşmalarını ve kendi olanakların­
dan en iyi biçimde yararlanmalarını sağlayan bir me­
kanizma olarak görülmelidir. Bu ve diğer nedenler­
den ötürü, köylü ekonomisi, bir ölçüde, daha geliş­
miş toplumların ekonomilerinden farklıydı (ve bugün
de öyle olmaya devam etmektedir.) Topluluğun tümü­
nü kapsayan komünün ekonomi mantığı, köylü ai­
lesininkine yakındır ve 1950'lerin sonundan
1 970'lerin sonuna dek, Çin'deki koşullarda bu man­
tışını denetim altına almak kolay değildir. Hükümet,
oldukça yakın zamanlara kadar, bu sorunu ciddiye doldurulmuş bu hamur işleri,
almamıştı ve daha fazla suni gübre, daha iyi tohum usta ellerce, özel bir yemek için
hazırlanmaktadır. Hamur,
kullanma ve sulamanın yaygınlaştırılmasıyla ulaşı­ içindeki kıyılmış dana etini
lan üretkenlikteki artışlar, bakıma muhtaç insan sa­ saklayacak biçimde dikkatlice
yısındaki artış yüzünden anlamını yitirmişti. Bölü­ kıvrılmaktadır. Bundan sonra
haşlanmakta ve bir kişi
şüm, Komünist hükümet iktidarı eline almadan ön­ bunlardan 30 ya da 40 tane
ceki dönemlere göre çok daha adildi ama, 1980'lere yiyebilmektedir.
kadar, ortalama bir köylü, 1930'ların başındakinden,
o da belki, biraz daha iyi besleniyordu.
Yiyecekler
Çin'de yiyecekler, soğutarak saklamanın ve ulusal
çaplı bir gıda imaldtının bulunmaması nedeniyle, M­
la. bölgelere göre değişiklik ve özgünlük göstermek­
tedir. Bir esas farklılık şudur ki, kuzeyde ve kuzeydo­
ğuda temel hububat buğday, mısır ve akdarıyken, gü­
neyde temel tahıl pirinçtir. Bununla birlikte, uzak gü­
neyle özdeşleşmiş yemekler, diğer bölgelerin yemek­
lerine göre, ulusal olarak daha fazla tanınmaktadır.
'Kanton bölgesinin yiyecekleri, çeşitlilikleriyle ünlen­
miştir ve bunların çoğunlukla hafif bir tadı olmakla
birlikte, sarımsak, kara fasulye, acı biber ve istiridye
sosuna dayanan ağır tatlandırıcıları da bulunmakta­
dır.:;�l<öpekbalığı yüzgeciyle yapıldığı gibi, başka mad­
deler eklenerek, yemeklerin içeriğinin değerlenmesi
sağlanmakta ve hatta bazı yemeklerde yılan gibi alı­
şılmadık maddeler bulunmaktadır. Burada yiyecek­
ler, çoğunlukla, çok yüksek bir ısıda kızdırılmış olan
yağda karıştırılarak hızla kızartılmaktadır. Fujian
mutfağı, zarif bir biçimde pişirilmiş balık ve yenge­
ci, çorbası ve iyi bilinen soya sosu gibi tatlandırıcıla­
rıyla ünlüdür. Aşağı Yangzi vadisinde pişirme süre­
leri daha uzundur ve soyanın şeker ve şarapla karış­
tırılarak dengelendiği bir kırmızı sos sıklıkla kullanıl­
maktadır. Şangay'ınkiler ise, katı ve sıvı yağlarıyla,
ağır yemeklerdir. )
f Batı'da, Sichuan ve Huan yemekleri keskin ve ba­
haratlıdır ve bunlarda (16. yüzyılda Orta Amerika'dan
gelmiş bir bitki olan) acı kırmızı biber serbestçe kul­
lanılabilmektedir.)Bu yemeklerin en karmaşık olanın­
da, birkaç tat birarada karıştırılmaktadır: Örneğin, acı­ Sagda: Beyaz ekmek
lı, meyvalı, ekşi ve tuzlu. İmparatorluk saray muta­ kuzeybatının başlıca yiyeceğidtr
fından ayrı tutulursa, esas olarak baharda pişirilmiş Düz somunlar (pideler)
Turfan'daki bu fırında olduğu
hamur topaklarla yenilen karıştırılarak kızartılmış ye­ gibi, fırının kenarlarında pişirilir
meklerden oluşan ve ayrıca şehriye ve gözlemeye de Bu ekmek, tür ya da yapılış

Asya'dan lran ve Mısır'a kadar

tığın işlevlerinden biri de, yoksulluğu ve işsizliği pay­ yer veren kuzey yemekleri oldukça basit ve sadedir. yöntemi bakımından, Orta

laşmak olarak görülebilir. Yemekler arasındaki bölgesel çeşitlilikler, ham mad­ olan bölgede yapılanlardan farklı
Bunun yanında, bir tarım yılı boyunca insan gücü­ delerin kolayca nakledilebilip edilememelerine bağ­ değildir.

Bn sagda: Bu kantinde insanın

ne duyulan gereksinimde de değişiklikler oluyordu.
Ekme, ekinleri nakletme, hasat ve ipekböceği yetiş­
tirmenin hep birden yapıldığı Mayıs ve Haziran'da
hummalı bir faaliyet oluyordu. Buna karşı denge ise,
Kasım'dan Şubat'a kadar süren ölü mevsimde gerçek­
leşiyordu. Diğer aylarda ise, ortalama bir faaliyet olu­
yordu. Genel olarak söylenirse, köylü ailesi iki ateş
arasında kalmıştı. Mevsimin dorukta olduğu zaman,
yaşamsal işlevler için varolan insan gücü, diğer za­
manlarda ise emek gücüne gerek duyan çiftlik işleri
lıdır. Meyvalar, bazı durumlarda, tümüyle üretildik­
leri bölgelerde kalmaktadırlar. Kuzeybatıda, Uygur yiyebileceği en tipik yemek,
tarzı yiyecekler İran'dakilerle benzerlik gösterir. Mo­ birkaç haşlanmış börek veya iki
büyük kap dolusu pilav,
ğol tarzı ise, yoğurt ve mayalanmış kısrak sütü ile bir­ karıştınlarak kızartılmış sebze ve
likte yenilen koyun etinden yapılma basit yemekler­ en son olarak da bir kase
den oluşmaktadır. Tibet ve Moğol mutfağı, Han Çin­ çorbadır. Yenilmeyecek nitelikte
olan herşey yere ya da masaya
lilerinin damak zevkleri bakımından uygun bulma­ saçılır. Bira yapımı Çin'e,
dıkları çok sayıda süt ürününü içermektedir. Tibet'­ Shandong'daki Almanlar
tarafından, 19. yüzyılın
te, arpa yemeği, genelde kekrimiş Tibet sığırı yağının sonlarında getirildi. Pekin birası,
kullanıldığı yağlı bir çay ile karıştırılmaktadır. hafif ve susuzluk gidericidir.

212
213
Aile Yaşamı
Birçok Çinli için aile, Çin tarihinin büyük bölümün­
de, toplumsal, psikolojik ve ideolojik yaşamlarının
merkezi olmuştur. En azından Çinli erkekler, kendi­
lerini, oğuldan babaya doğru geriye sınırsız olarak
uzanan ve kendilerinin de geleceğe uzatmakla görevli
oldukları bir erkek soy çizgisinin parçası olarak gör­
müşlerdir. "Aile ölümsüzlüğü" umudundan bir tür
dinsel inanç olarak söz etmek, pek de abartılı olma­
yacaktır.
Eski çağlarda, yaşayanlarla ölülerin karşılıklı ola­
rak birbirlerine bağımlı oldukları yönünde güçlü bir
inanış vardı. Atalar, kurban niteliğindeki adaklara,
onların soyundan gelenler de ataların himayelerine
ve iyi iradelerine muhtaçtı. Atalar ile üstün dinsel güç
(Di, daha sonra Di veya Tian), bir zamanlar, birbirle­
rine çok yakındı. Bu bağ, yavaş yavaş zayıfladı. Tan­
rı veya Gök, giderek artan bir biçimde yüceltildi ve
atalar da, buna karşılık olarak, daha güçsüzleşti.
Shang dönemlerindeki kraliyet atalarıyla ilgili vahiy­
lerde oldukça açık olan ataların gündelik işlere mü­
dahale edebilme yetileri ve soylarından gelenlerin re­
fahı, bin yıl içinde yavaş yavaş azalarak yokoldu.
Çinli kadınlar, soy çizgisi idealinden, muhtemelen
evlilik yoluyla babalarınınkinden kocalarınınkine
geçmeleri nedeniyle, daha az etkilenmişlerdi. Çinli ka­
dınlar, genelde, çocuklar aracılığıyla kendi çevrele­
rinde oluşturabildikleri, geçici de olsa, dolaysız aile­
lerine karşı görece daha büyük bir ilgi duymuş ola­
bilirler. Yine de, oğul sahibi olmadan ölen kocaları­
na evlat edinme yoluyla mirasçılar yetiştirme yolun­
da çaba harcamış birçok dul kadında görülebileceği
gibi, soy çizgisine olan bağlanmışlık oldukça derin­
lere nüfuz etmişti.
Evrenle karşı karşıya gelmiş bir bireysel kişilik kav­
ramı, Çin toplumunun belirli kenarlarında görülmek­
teydi. Taocu uzman veya yaşambilgisiyle ilgilenen
simyacı, bireyin fiziksel ölümsüzlüğünün peşinde ko­
şuyordu. Budist keşiş ise, aileyi ve onun devamlılığı­
nı, aydınlanma ile benliğin nihai yokoluşunun ara­
yışı uğruna bir kenara itiyordu. Ancak, bu sonuncu­
su bile, Budist savunucularca, çoğu kez aile terimle·
riyle haklılaştırılmaktaydı: Keşişin yetenekleri kendi­
sinde toplaması, onun ölmüş ana ve babasına, daha
iyi bir yeniden dünyaya gelme olanağı verecekti.
Çinlilerin en önemli erdemlerinin birçoğu, aile ya·
şamıyla ilgileri bakımından tanımlanmışlaröı. Her·
şeyin üstünde, xiao, yani bir erkeğin kendi anne ve
babasına ve bir karının da kayınpederiyle kayınvali­
desine karşı sahip olduğu evlat itaati vardı. Hiç kim·
se, ana babası (veya, kadınsa, kayınpederiyle kayın­
validesi) ölmeden, göreli bir bağımsız toplumsal var­
lığa bile sahip olamazdı ve elbette kadınlar, yaşadık­
ları süre boyunca kocalarına tabiydiler. Derinden du­
yumsanan evlat sadakati, özellikle, kurumuş ağaçlar­
da, yitirilmiş kulak veya dişlerde olduğu gibi yeniden
büyümeyle ilişkili mucizeler yaratabilirdi. Halk inanı·
şına göre bu evlat sadakati, erdem sahibi olanları yan­
gınlardan ve doğal felaketlerden koruyabilirdi. İmpa·
ratorluk devleti, evlat itaatini desteklemişti: Kızgın bir
baba ya da dul bir anne bir oğlunun idamını (daha
sonraları ise, sadece sürgüne gönderilmesini) isteye·
bilirdi ve yargıç buna uymak durumundaydı. Herhan­
gi bir biçimde başvurulacak bir yer yoktu. Bir ailede,
gençlerin büyüklerine karşı işlediği suçlaı; yabancılara
karşı işlenenlerle, bunlara benzer nitelikteki suçlara gö­
re daha ağır biçimde cezalandırılırdı. Buna karşılık,
evlat sadakatini yetkin olarak uygulayanlar resmi bir
214
biçimde tanınırlar ve bunlara, toplum için örnek oluş­ üstte: Song hanedanına ait,
akademik saray üslübuyla, lpek
turmalarını sağlayacak ölçüde ödüller verilirdi. üzerine mürekkep ve renkli boya
Evli bir kadın için asıl büyük erdem, dul bile olsa, ile yapılmış bir resimden alınan
sadakatti. Bir kocanın ölümünden sonra yeniden ev­ bu ayrıntı, çocuklarını yıkayan
saraylı hanımları göstermektedir.
lenmek yasa dışı değildi. Gerçekten de, yeniden ev·
lenme, ekonomik baskılar nedeniyle yürürlükte olan Sal!da: Han hanedanından beri
ardarda gelen Çin yasaları, alle
bir uygulamaydı. Ancak bu, ahlaki bakımdan düşük bağlarını güçlendirmiş ve aile,
bir davranıştı. Halk inanışına göre, belli bir aileye ge­ uzun bir süre boyunca,
lin giden bir kadın, ölümünden sonra, o ailede bir ha­ geleneksel Konfüçyusçu ahla.k
tarafından yüceltilmiştir. Bu
yalet olarak kalmaktadır. Budist cehennemlerindeki albüm resmi, aile türbesinin
cezalarla ilgili kitaplar, bazen, yeniden evlenmiş dul önünde şükranlarını sunan bir
kadınların hayaletlerini, her hayaletin yarısı kocaya aileyi işlemektedir. Anne ile
küçük kız çocuğunun törenlerde
düşecek biçimde, iblis tarafından dikine ortadan iki­ yer almadığına ve paravanm
ye parçalanmış olarak göstermekteydi. 1 1 . yüzyıl­ arkasından olayı izlediklerine
dikkat ediniz.
dan sonra, imanlı dullar mezhebi, anma şiir ve ya­
zıtlarına, azizlere tapınma yazılarına ve törensel ta­ sagda, altta: Şekilde gösterilen
kılarla, üzerleri yazılarla işlenmiş levha ve bayraklar her ilişkiyi, bu ilişkinin tarafları
olan her kişi için gerekli olan
biçimindeki kapsamlı bir imparatorluk ödül sistemi­ uygun kişilerarası davranışı
ne varlık verecek ölçüde gelişip büyümüştü. tanımlamaya yarayacak biçimde,
Aileyle ilgili bir diğer erdem ise, bir ailenin tüm kol­ ayrı bir Çince terim
betimlemektedir. Ben'in altındaki
larının, kuşaklar boyunca, mülkiyeti ortaklaşa tuta­ kadın kuşaklara alt olan bağlar
rak ve birlikte yemek yiyerek birarada oturmalarıy· da aynca, kendi özgül
terimlerine sahiptir. Nitekim,
dı. Bu tür devasa haneler "adil" terimiyle nitelendi­ Ben'in kızının çocukları "dış
riliyor ve Ming hanedanından önce, imparatorluk ödül­ torun" ve "dış büyüktorun" diye
lerine hak kazanıyorlardı. Bu hanelerden en kalabalık adlandırılmaktadır ama, burada,
açıklık sağlama uğruna bunlar
olanının, disiplinli bir komün tarzında yaşayan gösterilmemiştir. Ağıt yakma,
yüzlerce insanı kapsadığı belirtilmişti. Bu tür aile ef­ Ben'den dikey ya da yatay veya
her ikisinin bileşimi içinde, dört
sanelerinden birinde, bunların erdemlerinin, hepsi dereceye kadar giden br i ölü lçln
yemeklerini birlikte yiyen ve içlerinden birinin kay­ kuraldı. Dolayısıyla, Ben, dikey
bolması durumunda hiçbir zaman yemeğe başlama­ olarak, kendi büyük-büyük·
büyükbabası (burada
yan köpekleri bile etkilediği söylenmişti. Ming'in ku­
yakmak durumundaydı. İki
gösterilmemiştir) için ağıt
rucusu, denetlenmesi zor olan büyük soy gruplarının
çoğalıp yaygınlaşmasını özendirmek istemediği için, akraba arasında, konuşmadaki
hitap terimleri lehçeye göre
çok kuşaklı birlikte oturmaların ödüllendirilmesine değiştiğinden, genellikle burada
son vermişti. Bu soy gruplarından bir çoğu, kendi yol­ verilenden farklıdır ve kesin
daş akrabalarından oluşan, soylan için savaşan, vergi ilişkiyi örtük olarak anlaşılır
kılan biçimde biraz daha basittlr.
toplayıcılarına karşı gelen ve gerçekte kanunlarını
kendileri koyan ayrı. ordulara sahiplerdi.
Çin sisteminin, yeni kuşakların öncekilere,_ aynı ku·
şak içinde gençlerin yaşlılara ve kadınların erkekle­
re tabi oluşları üzerine kurulu olduğu söylenebilir.
İlişkinin ve bu ilişkiye bağlı yükümlülüklerin yoğun·
luğu, akrabalıktaki yakınlığa ve uzaklığa göre, dikkat­
lice belirlenmişti. Temel yapı (şekil bknz.) yükümlü­
lüğün, ilgili kişiden hareketle, her yönde yer alan dört
kuşağa, derecelendirilmiş bir tarzda yayıldığını orta·
ya koymaktadır. İlişkiler, Batı Avrupa'da pek bilinme·
yen bir özgüllük içinde tanımlanmıştı. Çin otorite ve
itaat sistemine göre, bir amca veya dayının (1) baba­
nızın veya annenizin erkek kardeşi olup olmadığı ve
(2) yine bu amacının, babanızın yaşlı veya genç er·
kek kardeşi olup olmadığı farklı sonuçlar yaratmak­
tadır. Bu türden ayrımları göstermek üzere, Çin ak-
rabalık terminolojisi 23 temel terim ve bune ek ola­
rak, bu 23 terimin kendi içinde ortaya çıkan çeşitli­
liklerini gösteren 10 temel değiştirici kullanmaktaydı.
Doğal olarak, bu sistem, Çin tarihinin başlangıcın­
da, bütünüyle olgunlaşmamıştı. Shang döneminde
asıl önem verilenin erkek kardeşlerden oluşan grup­
lar olduğundan kuşkulanmak için çeşitli nedenler bu­
lunmaktadır. Esas ilginin baba-oğul ilişkisine kayma­
sı uzun zaman almış ve muhtemelen, ancak Doğu Zhou
dönemiyle tamamlanmıştı.
Zaman zaman, derin bir biçimde farklı olan, Çinli­
olmayan kavramlarla da bir yarışma vardı. M.S. bi­
rinci bin yıl içinde Çin'i yönetmiş olan bazı "barbar"
hanedanlar arasında, ölmüş bir akrabanın dul eşiy­
le, kuşak çizgilerini dahi atlayarak, evlenmek olduk­
ça kabul edilebilir birşeydi. Bu, Çinliler'e iğrenç geli­
yordu, çünkü yukarıda anahatları verilen, dikkatlice
eklemlenmiş ilişkiler yapısını ortadan kaldırıyordu.
Genel olarak söylenirse, "barbar" kadınları, Çinli
hemcinslerine göre daha fazla özgürlük sahibiydiler.
Ancak, ilk Tang dönemi gibi, "barbar" etkisinin güç­
lü olduğu dönemlerde, Çinli hanımların ata bindik­
lerini ve benzeri serbest davranışlar içine girdikleri
görülebilmektedir. Güney Song'dan başlayarak, ka­
dınlara ayak bağı takılması biçimindeki dehşet veri­
ci uygulamanın nedenleri, doyurucu bir tarzda yer­
leşmemişti. Bu uygulama, saray dansözleri arasında
başlamış ve aristokrasinin toplum tarafından taklit
edilmesine bağlı olarak, sonuçta ayakların daha da
küçülmesine neden olup dans sanatını ortadan kal­
dıracak derecede yaygınlaşmıştı. Acaba en aşağı sı­
nıflar dışında her toplumsal sınıfa ulaşmış, ülkenin
en güneyindeki bölgelerin dışında her bölgeye eriş­
miş bulunan bu geleneğin, ortalama Çin kadınını,
utanmaz barbarlardan ayıracağı mı düşünülmüştü?
Uzmanlar, buna ek olarak, bu uygulamanın vajinayı
daha sıkı hale getirerek seksi daha heyecanlı kıldığı­
nı ileri sürmüşlerdi. Nedenler ne olursa olsun, bu uy­
gulama kadınların davranışlarını sınırlandırmıştır.
Song döneminde ve Yuan döneminin başlarında, ge­
zici kadın tüccarlar ve hatta, Aşağı Yangzi pamuk sa­
nayisinin öncüsü Taocu rahibe Huang gibi kadın gi­
rişimciler vardı. Sonraki hanedanları döneminde bun­
ların benzerleri olmuştur.
Baharlar ue Güzler döneminde güçlü devletlerin or­
taya çıkışı, aileye bağlılık konusunda rakip bir mer­
kez ortaya çıkarmıştı. Konfüçyus, kendine özgü bir bi­
çimde, ana-babadan birine kendini adamış olmanın,
devlete adanmışlığa üstün gelmesi ve suç işlemiş bir
babayı oğlunun koruması gerektiği görüşünü benim­
semişti. M.Ö. 4 . yüzyılda, Lord Shang'ın egemenliğin-
deki Qin krallığı, devletin yaran için aile birliğini par­
çalamaya yönelik tek açık çabayı göstermişti. Buna
göre, ikinci ve sonraki oğullar büyüdükten sonra, böy­
le yapmamaları halinde vergi yükümlülükleriyle teh­
dit edilerek, ayrı yaşamak zorunda bırakılmışlardı.
Daha sonra gelen ideologlar, bu uygulamayı, Qin'in,
bu tür kuralların toplumsal olarak istikrarsızlık ya­
ratıcı etkilerini anlamaktaki başarısızlığının tipik bir
örneği olarak değerlendirmişlerdi. Han'dan sonra ge­
len hanedanlar, memurlara, babalarının ölümünden
sonraki 27 aylık yas süresince işlerinden ayrılma zo­
runluluğunu getirerek, ailenin kuramsal önceliğini
kabul etmişlerdi. Bu memurlar, sahip oldukları yö­
netme hakkını, bir ölçüde, toplumsal düzenin veya
bir diğer deyişle, uygun aile ilişkilerinin garanticile­
ri olarak sahip oldukları rollerden dolayı elde etmiş­
lerdi.
Bunun aksine, Çin miras hukuku aileyi zayıflatmış­
tı. İmparatorluk zamanında, erkek mirasçıların mü!-

215
kiyeti, az ya da çok eşit olarak paylaşmaları zorun­
luydu. Bu, zenginliğin hızlı bir biçimde birikmesini
önlemişti. Bunun üstesinden gelmek için de, aileler,
çoğu kez, işletmecilerin çekip çevirdiği kollektif mül­
kiyet biçimini yaratmışlardı ama, birbirini izleyen mi­
rasçıların ellerinde toplanan büyük ve kalıcı mülk­
ler ortaya çıkmamıştı.
Kabul Törenleri
Oğlan çocukları kızlardan daha değerliydi. Bir kız
çocuğunu yetiştirmek, sonuçta başka bir yere gide­
cek olan bir emek gücüne yatırım yapmak demekti.
Bu, atasözünün de dediği gibi, "bir başkasının tarla­
sını işlemek"ti. Kız bebeklerin bir bölümü, doğum
anında ebeler tarafından boğularak öldürülür ve her
zaman evlenme çağına gelmiş kızların sayısında bir
yetersizlik olurdu. Kadınların evlenme oranı yüzde
lOO'e yakındı. Sadece çok küçük bir kesim, yaşlı ana­
babalarına bakmak veya Taocu yahut Budist rahibe
manastırına girmek için evlenmezdi. Çin'in birçok yö­
resinde anneler, gerçek bir evliliğin maliyetini a.zalt­
maya, oğullan için bir eşin varlığını garantilemeye
ve belki de, bazen çok erken bir yaşta evlerine alıp
yetiştirdikleri çocuk nişanlılar yoluyla kendilerine da­
ha itaatMr olacak gelinleri sağlama almaya çalışır­
lardı. Bazen, gelin olacak kızların kıtlığı, oğlan çocu­
ğu olmayan bir kız annesine, genç bir erkeği, dama­
dı olarak kendi evinde oturmaya ikna etme ve bu er­
keğin emek gücünü kendi hanesine katma olanağı ve­
riyordu.
Kadınlar erken evlenirlerdi. Sonradan nasıl hızla ev­
lendirildikleri hakkında, büyük ölçüde bilgi bulun­
madığı beşik kertmesi uygulamaları dışarıda tutulur­
sa, ortalama yaş 17'nin pek üstünde değildi ve bu ci­
varda seyretmekteydi. Erkeklerin evlenme yaşı ise çok
daha değişkendi ve ekonomik koşullara bağlıydı. Çok­
kanlılık, zengin sınıflarca uygulanıyordu ve ikinci eş­
lerle odalıklar, ilk eşin buyruklarına tabi bulunuyor­
lardı.
Erkek ve kız çocuklar, bir bakıma farklı yetiştirilir­
lerdi. Altı yaşına kadar bir erkek çocuğa.annesi ve ka­
dın akrabaları bakardı. Erkek çocuğa hoşgörüyle yak­
laşılırdı. Bunun gerekçesi de, "onun henüz olan bi­
teni anlamadığı" olurdu. Yedi yaş dolayında, erkek
çocuk, okulun ve babasının erkek otoritesi altına gi­
rer ve sıkı bir disipline tabi kılınırdı. Erkek çocuk, ka­
derine razı olmayı öğreninceye kadarki ilk birkaç yıl
boyunca, genellikle kızgın bir durumda olurdu. Çin­
lilerin karakterlerindeki belli bir ikilik, belki de bu ye­
tiştirme tarzına bağlanabilir: Bir yanda, çocuk güçsüz­
lüğüne ilişkin Taocu düşler ve Taoculuğun doğayı bir
tür müşfik anne haline getirmesi; diğer yandan ise,
Konfüçyusçu görev ahlakı ve bir kimsenin kendini ge­
liştirmesi gerektiği yolundaki güçlü duyguyu. Genç
kızlara daha az hoşgörü gösterilirdi ve onların yaşam­
larındaki asıl şok, daha sonra -evlilikte- ortaya çıkar­
dı. Evlilikler, normal olarak, ana-babalarca hazula­
nır ve bireylerden çok ailelerarası birleşmeler olarak
görülürdü. Daha da anlamlı olarak, ne devlet ne de
(Budizm veya Taoculuk biçimindeki) dinsel örgütlen­
me bu evlilik törenlerinde herhangi bir rol oynardı.
Gelinin müstakbel kocasını ve kayınvalidesiyle kayı­
npederini, evlilik töreninden önce görmesi de, ayrı·
ca, alışılmadık bir durumdu.
Erkek kardeşler ve karıları, didişmeyi alışkanlık
edinmişlerdi. Bu, Çinli ailelerin çoğunun, ana­
babanın ölümünden sonra parçalanmasının ve mül·
kü bölüşmelerinin temel nedenidir. Her rie kadar ge­
niş aile ideal olma özelliğini sürdürmüşse de, bu ai­
le çok ender olarak uzun ömürlü olmuştu ve kural
216
olmaktan çok bir istisna oluşturuyordu.
Çin'deki cenaze törenleri, pahalı, gösterişli ve gürül·
tülü işlerdendi ve kısmen ölenin ailesinin toplum·
sal konumunu pekiştirmek amacıyla düzenlenirler·
di. Ağıt yakanlar, kendilerinin ölen kişiyle olan özel
ilişkilerini simgeleyen tipte ve bazen de renklerde giy·
siler giyerlerdi. Cenaze töreni, böylelikle, kısmen bu
ilişkileri yeniden tanımlamak için bir fırsattı. Bu, ba­
zen çekişmeli de olabiliyordu. Örneğin, bir oğulun
matem elbisesini giymiş olan bir ağıtçı, böyle yap­
makla, aynı zamanda tereke üzerinde payı olduğunu
da iddia ediyor demekti.
Güney Çin'de gömme işlemi iki kez yapıludı: Bir kez
geçici ve bir kez de kalıcı olarak. Falcılığın sözde bi­
limine olan inanış, insanları, ataların kalıcı mezar­
larının konumlandırılış biçiminin, kişinin sahip ola­
cağı zenginlikler üzerinde doğrudan etki yapacağına
inanmaya yöneltmişti. Bu mezar konumlarının, ata­
nın soyundan gelen farklı kişilere farklı etkiler yapa­
cağı ileri sürülmüştü ve bu nedenle de, erkek kardeş­
ler, bazen neresinin seçileceği konusunda tartışma
içine giriyorlardı.
Ölünün kemikleriyle böyle oynamanın bölücü et­
kilerine karşıt olarak, atalara tapınma, bir akrabalık
grubunun ne gibi ortak yönleri olduğunu vurgula­
maktaydı. Ev içinde adaklar, geriye doğru dört kuşa­
ğın olmüşlerinin ağaçtan "ruh-levha"larına yapılır­
dı. En azından yılda bir kere, baharda, aile, ataların
mezarlarını ziyarete giderdi. Aile büyükleri arasında
daha önemli olanlar için yapılan daha resmi tapın­
malar, aile soy çizgisine ait salonlarda yapılır ve er­
kekler tarafından gerçekleştirilirdi.
Bütün önemli soyların, içinde kabul edilmiş alt ku­
şakların sualandığı soyağacı tabloları vardı. Eğer so­
ya mensup olanlardan biri, uygunsuz olduğu düşü­
nülen bir davranışta bulunursa, bu soy çizgisinden
çıkartılabilir ve adı kayıtlardan silinirdi.
üstte: Aile birimi, Çln'de güçlü
olmaya devam etmektedir.
Aileler birlikte yaşamakta ve bir
çocuğun ana-babası bir yere
gittiğinde büyük ana ve babalar
doğal olarak çocuk bakımını
üstlenmektedirler.
Solda: Güney Song
hanedanından itibaren
kadınların ayaklarının giderek
artan sertlikte bağlanması,
hareketlerinl ciddi ölçüde
sınırlanmrarak, onları eve ve en
hapsetmiştir. Bu uygulama ilk
yakın komşuluk ilişkileri içine
olarak Protestan misyonerlerinin
karıları tarafından saldırıya
uğradı ve kaldırıldı. Bu fotoğraf,
geleneğin bugüne kadar son bir
iki örneğinden birlnl
göstermektedir.

Tepede: Bu örnek aile, gülen
yüzlerden oluşan ve slyasal
içeriği yüklü ldealleştll'ilmiş bir
dünyayı işleyen köylü
resimlerinde güçlendirilmiş olan
Mao'nun denetleyen gözleri
altında yemek yiyorlar. Bu
fotoğraf, tek·çocuklu aile
kampanyasından önce
çekilmiştir.
üstte: Bir ağaçblok baskısına
göre yapılmış bu çizim, -sağlıklı,
zengin ve en yüksek onurlara
erişen· beş erkek çocuk
vaadeden bir şans muskasını
görüntülemektedir. Çin'de
aileler, bugün, h41A erkek çocuk
sahibi olmayı yeğlemektedir.
Kırsal yörelerde, doğum kontrolü
doğan çocuk kız olursa, aile,
kampanyalarına rağmen, ilk
çoğunlukla ikinci bir çocuk
yapmaya çalış�tadır.
Kadınların Konumu ve Çağdaş Aile
İmparatorluk döneminin sonlarında, bir avuç yazar,
kadınların zihinsel açıdan ve yaratıcılık bakımından
erkeklerle eşit oldukları davasını savunmuşlardı. Ta·
şın Öyküsü'nün yazarı Cao Xueqin, muhtemelen bun­
ların en ünlüsüydü. Hicivci Ll Ruzhen, geleneksel cin­
siyet rollerinin tersine çevrildiği düşsel bir toplumu
anlatan Aynadaki Çiçekler adlı bir roman yazmıştı.
�
Ayrıca, kahramanlık öykülerinin maceraperest erkek­
si kadın şövalyesi ve güney Çin'in, evlilikten kaçın­
mak için biraraya lmiş kız dernekleri gibi sonraki
özgürleşme hareke erinin dayandıkları, dağınık ede­
bi ve toplumsal ge enekler de vardı.
Modern çağda kadınların statüsünü yükseltmeye
yönelik ilk girişim, 1850'lerdeki Taiping ayaklanma­
larınca gerçekleştirilmişti. Kısmen Hıristiyan nitelik­
li ideolojileriyle bunlar, erkeklerle kadınların, Tanrı'­
nın oğulları ve kızları olarak eşit değerde oldukları
görüşünü benimsemişlerdi, ama Konfüçyusçu miras·
ları, şehvet düşkünlüğüyle cinsel uygunsuzluğu, gü­
nahların en ciddilerinden kabul ederek, bir sabit fi­
kir konusu haline getirmelerine neden olmuştu. Tai­
pingler, ayakbağını ve fahişeliği yasaklamışlar ve ka­
dınlara, kamusal alanda faaliyette bulunma olanağı
sağlamak üzere, oldukça fazla özgürlük vermişlerdi.
Getirdikleri düzenlemeler, kadın ve erkeğe, ilke ola­
rak, eşit toprak hakkı sağlıyordu. Hatta, tümüyle ka·
dm askerlerden oluşan bir Taiping ordusu bile var­
dı. Hareketlerinin başlangıç evresinde Taipingler cin­
siyetleri birbirinden ayırmış ve aile yaşamına geçici
olarak son vermişlerdi ki, bunun bir amacı, askerle­
rin zihinlerini zafer üzerinde yoğunlaştırmaktı. Bu-
nunla birlikte Taiping ahlaki edebiyatı, geleneksel aile
ilişkilerinin çoğunu ve kadınlardaki itaatkarlık ve if­
fet erdemlerini vurgulamayı sürdürüyordu. Ayrıca,
anlaşılması güç bazı gaddarlıklar da oluyordu. Uzak
güneyden gelen Taipingler, ayakbağı takan kadınlar­
dan hoşlanmıyorlardı ve ağır işlerde çalışırken ele ge·
çirdikleri Yangzi vadisinin yarı sakat kadınlarını, so­
nuç olarak kadın toplama kamplarına dönüşen yer­
lerde, kendi kadınlarının gözetimi altına sokmuşlar­
dı. Ayaklanmanın önderi Hong Xiuquan, kalabalık
haremiyle ve yatak zevklerine olan aşırı düşkünlüğüy­
le kötü bir örnek oluşturuyordu.
19. yüzyılın sonlarında-, Protestan misyonerleri,
ayakbağını ortadan kaldırmaya ve kızlara okul eğiti­
mi vermeye yönelik hareketleri başlattılar. Her ikisi
de, Çinliler tarafından hızla benimsendi. Yaklaşık ay­
nı dönemde, Çin'in en radikal düşünürlerinden iki­
si, bir kurum olarak aileye karşı kuramsal bir saldırı
başlattılar. Özgecilik Hakkında İnceleme başlıklı ya­
pıtında Tan Sitong, bireysel bilinçliliklerin bütünsel
bir toplumsal birlik içinde birleştirilmesini de istemiş
olmakla birlikte, kişisel özgürlük ve bireylerarası eşit­
lik adına ailenin tümüyle ortadan kaldırılmasını ta­
lep etmişti. Kang Youwei'nin Büyük Tekbiçimlilik ad­
lı yapıtında betimlediği ütopyası, kısa dönemli birlik­
te oturma sözleşmeleri ve çocuk yetiştirmek ve yaşlı­
ların bakımını sağlamak için uzmanlaşmış kurum­
lar gibi özellikleri içeriyordu. Kang, devlete, devletin
iyiliği için adanmış ve minnet borçlu olmayı evlat sa­
dakatinin yerine koymayı amaçlamıştı. Aileyi kökün­
den yoketmeye yönelik pratik çabalar ise, sadece, so­
yadı kullanmayı reddeden bazı anarşistlerce gerçek­
leştirilmişti.
İktidara geldiğinden beri, Çin Komünist Partisi, ai­
leyi ve akraba bağlılıklarını zayıflatmaya yönelik gi­
rişimlerde bulunagelmişti. Gösterişli düğün ve cena­
ze törenleri yasaklanmış ve falcılığa dayanan gömme
işlemleri engellenmişse de, tam bir başarı sağlanama­
mıştı. Daha uç bir düzeyde, çocuklar, karşı devrimci
hareketlerle suçlanan ana-babalarını aşağılamaya
zorlanmışlardı. Hernekadar çocuklara okullarda uy­
gulanan beyin yıkama, ana-babaları, onların yanın­
daki söz ve davranışlarında dikkatli olmaya zorlamış­
sa da, kanıtlar, aile bağlarının hala güçlü olduğunu
göstermektedir.
Son zamanlarda Çin ailesi, birbirine zıt yönlere doğ­
ru hareket halindeydi. Halk Cumhuriyeti'nin kırsal
bölgelerinde evlerin büyük bölümü hala özel ellerde­
dir. Bu, iyi işleyen bir hane ekonomisi katlanılabilir
bir yaşam için vazgeçilmez olduğundan, eski kuşak­
lara önemli bir güç vermektedir. Evlilikte eşlerin se­
çimi, hala ana-babalara bağlıdır, ama gençler de ve­
to hakkına sahiptir. Kaynana ile gelin arasındaki iliş­
ki, ustalıklı bir biçimde değişmiştir: gelinin, kollek­
tif ekonomi içinde, işe gidip çalışması halinde, küçük
çocuklarına bakması için büyükanneye ihtiyacı var­
dır. Buna karşılık, gelinin daha fazla para kazanabil­
me gücü, artık ona, evin yaşlı hanımı karşısında, es­
kisine göre değerlenmiş bir statü vermektedir. Çocuk­
ların büyükanne büyükbaba tarafından yetiştirilme­
si ise, çelişkili bir biçimde, onların eski değerlerle yük­
lenmesinin de bir yolu olmaktadır.
Kentsel ekonomide, evli çiftler genel olarak erkeğin
ailesiyle birlikte veya onlara yakın bir yerde yaşamak­
tadırlar, ama kendilerinin orada kalmalarının bede­
lini de ortaklaşa olarak ödemektedirler. Eş seçimi,
başlangıçta, daha çok gençlerin kendileri tarafından
yapılmakta, fakat ana-babanın ve çalışılan işyeri bi­
rimindeki kadroların vetolarına da bir dereceye ka­
dar tabi bulunmaktadır. Kuşaklar arasındaki karşılıklı
ekonomik bağımlılık oldukça azdır. Çocuklara, ortak-
217
laşa yuvalarda bakılmaktadır. Bu, asıl duygusal gü­
veni (yaşlılardan çok) akran gruplarında bulan ve böy­
lelikle de köy çocuğununkinden farklı olan bir karak­
ter tipi ortaya çıkarmaktadır. Anaokullanndaki örgüt­
leniş ve işleyişin, gündüz uykusu ile tuvalet eğitimi­
nin, belli zamanlarda hep birlikte yaptırılması gibi,
ürkütücü olduğu belirtilmektedir.
Son on yıldır, çocuk sayısını sınırlandırmaya yöne­
lik artan bir devlet baskısı bulunmaktadır. Bu baskı,
uymayanlara, refahtan aldıkları payların eksiltilme­
si ve başka yaptırımların uygulandığı tek-çocuklu aile
politikasında doruğuna ulaşmıştı. Fabrikalarda çalı­
şan kadınların ise, bazen, doğurmasına izin verilen
çocuğunu ne zaman yapabilecekleri dahi belirlenmiş­
ti. Açıktır ki, bu politikanın başarılı olması halinde,
erkek soy-çizgisini üstün gösteren özelliklerden geri­
ye kalanlar da yokolacaktır, çünkü her kuşakta, aile­
lerin yarısının erkek mirasçıları olmayacaktır.
Denizaşırı ülkelerde yaşayan Çinliler ve Tayvanlı­
lar arasında, kadın eğitimi ile kadınların meslek sa­
hibi olmalarının değerine inanmış olmanın sonucun­
da biçim değiştirmiş olsalar da, eski aile değerleri güç­
lerini sürdürmektedirler. Çağdaş ekonomik yaşamın
etkisi, her zaman, geleneksel akrabalık bağlarının par­
çalanması biçiminde olmamıştır. Birkaç somut du­
rumda, akrabalar arası ilişkiler ağının, akrabaların
çevre, teknik bilgi, kredi ile toplumsal ve ekonomik
destek sağlamaları bakımından ne denli değerli bir
öğe olduğu kanıtlanmıştır. Hatta, bir iki örnekte ise,
bu ilişkiler ağı, sonuç olarak, daha da güçlenmiştir.

Konut Mimarisi
Zengin Çinli ailelerin evleri, hem kentte, hem de kır­
da, İmparatorluk Sarayı ile saray tarzında yapılmış ta­
pınakların yapısına benzer bir biçimde düzenlenmiş­
lerdi. Avluların sayısı, rütbeye ve zenginliğe bağlı ola­
rak azalmaktaydı. Kapalı bir mekan içinde güneye ba­
kan bir ana bina, merkezden geçen kuzey-güney ek­
seninin kuzeyine yerleştirilmişti. Burada aile reisi ya­
şardı. Yan binalar ve daha küçük odalarda akrabalar
otururdu. Hizmetçiler, girişe yakın olan güney duva­
rı boyunca sıralanmışlardı. Girişte, mahremiyeti sağ­
lamak amacıyla yapılmış bir "ruh duvarı" bulunu­
yordu. Bu tür paravanalar, bugün de, Pekin sokakla­
rından avlu içlerinin görülmesini engellemektedirler,
ancak büyük avlulu evler, artık ya birkaç ailenin bir­
likte yaşadığı yerlere, ya da kamu kurumlarına dönüş­
Üstte: Yunnan eyaletindeki
türülmüştür. Kunmlng yakınlannda, YI etnik
Daha az zengin olan Çinlilerin geleneksel evleri, tek grubuna mensup olanların
oturduğu bir köy.
bir avlu ile kuzeye yerleştirilmiş bir ana binadan oluş­
maktadır. Yan binalar bazen atölye olarak kullanıl­ Sagda: Guangzhou'dan tipik bir
maktadır. Bugünün çok katlı binalarından görülen Pe­ sokak manzarası.

En sagda: Yunnan'dakl
kin ve Xi'an'ın avlulu evleri, çoğunlukla bu tiptendir.
Daha az geleneksel olan ve etnik azınlık grupları­ Kunmlnp'ln varoşlannclakl bu
saz damlı çiftlikte yaşayanlar, iyi
na ait olan mimari, bölgeden bölgeye değişmektedir.
hazırlanmış özel topraklara
Güneyde, çamurdan duvarlı, çatılan saz ve yaprak­ sahiplerdir
larla kaplı veya kiremitli olan evler, içiçe, kümeler ha­
linde inşa edilmektedir. Beyaz badanalı duvarları ve
süslü üçgen tepelikleri bulunan evler, Anhui'nin dağ­
lık bölgelerinde yapılmakta, buna karşılık, Shanxi
Eyaleti'nde evler, lös bölgelerindeki kumtaşlı tepe
yüzlerine oyulmaktadır. Tibet'te evler, çamurdan ya­
pılmakta ve beyazla badanalanmakta veya aşıboya­
sıyla boyanmaktadır. Kırsal bölgelerde, düz, ağaçtan
bir dam, hayvanlar için saman ve yem depolamakta
kullanılmakta ve hayvanlar alt kattayken de, yukarı­
da oturanlara sıcaklık veren bir dam örtüsü olarak
işlev görmektedir. Moğolistan ve Xinjiang'da, göçe­
be çobanlar, içleri halı ve keçelerle döşenmiş, porta­
tif kafes çerçeveler üzerine gerilmiş deriden daire bi­
çiminde çadırlar kurmaktadırlar.

218

Altta: Shanxi eyaletinde evler,
yumuşak lôs toprağına
oyulmaktadır.
Altta, ortada: Göçebe bir çoban,
dlşındaki flamalar, evin bir
Altta, s48da: Bu Tibet evinin
Çln'ln kuzeybatısındaki
bölümünün bir türbe olduğunu Tlanshan'da (GOk'Qn Dağları)
göstermektedir. Tlbet'tekJ diğer çadırının son rôtuşlannı yapıyor.
birçok ev gibi, burası da her yıl,
Tibet Yeni Yıl Şenliği için
çatıda hiç çivi kullanılmamıştır;
yeniden boyanmaktadır. Ağaç
buıo.n eklentiler geçmedir.
219
Çin ve Batı

Çinliler, geleneksel olarak, kendilerini, uygar dün­

yanın merkezinde yer alan insanlar olarak görüyor­
lardı. Bununla birlikte, Tang ve Song dönemlerine ka­
dar, yabancı olana ve yabancı etkilere, örneğin orta
Asya'dan hem Budizmi, hem de, bugün "Çin" müzi­
ğine özgü olarak bildiğimiz şeylerin çoğunu alacak
ölçüde görece açık olmuşlardı. Çinlilerde yabancı kor­
kusunun ortaya çıkmasına ve ilk Ming imparatoru­
nun sınırları kapatmasına yol açan şey, muhtemelen,
13. ve 14. yüzyıllardaki Moğol işgalinin getirdiği şid­
detli sarsıntıydı.
Avrupalılarla ilk temaslar, çoğunlukla (16. yüzyıl­
da Makao'ya yerleşmiş olan Portekizliler gibi) tüccar­
larla ve misyonerlerle (hepsinden önce de, 1 7. ve 18.
yüzyıllarda, Pekin'de bir ölçüde kabul gören Cizvit­
lerle) olmuştu. Karşılıklı tutumlar karmaşıktı, ama bu
dönemde Avrupa, genel olarak, (Cizvit raporlarının so­
nucunda) Çin'e hayranlık duymuş ve Avrupa Çin'i de­
ğil, Çin Avrupa'yı etkilemişti. Çin üslubunun iki dal­
gası da, ayrıca, Batı sanatı üzerinde önemli bir etki
yapmıştı. Cizvit ressam Castiglione (Lang Shining}'nin
18. yüzyılda geçici bir etki yaptığı Qing sarayının dı­
şında, Çin'i Avrupa'dan gelip etkisi altına alan, kar­
şılaştırılabilir herhangi bir sanatsal akış olmamıştı.
18. yüzyıl sonlarıyla 19. yüzyılın ilk yarısında, kar­
şılıklı anlayışsızlık ve düşmanlık, gözle görülür bir bi­
çimde kötüleşmişti. Bu, hiç kuşkusuz, kısmen, Çin ile
hızla çağdaşlaşan Avrupa arasındaki bilgi ve güç far­
kının çok daha genişlemesi yüzündendi. Çinlilerin Ba­
tı karşısındaki hoşnutsuzlukları, imparatorluğu da­
ha serbest bir dış ticarete açılmaya zorlamış olan "Af­
yon Savaşları" diye adlandırılan savaşlarla ve sonra­
ki aşağılanmalarla artmıştı. Hıristiyan misyoner faa­
liyeti, Çin eğitimine olan katkısının vazgeçilmez ve
yararlı olduğu zaman içinde anlaşılmış olsa da, ilk
başta, şiddetli bir kültürel kızgınlık kaynağı olmuştu.
İçinde bulunduğumuz yüzyılda Çin'in Batı'yı zihin­
sel ve kültürel olarak özümlemesi, esas olarak en ya­
kın çağlar üzerinde yoğunlaşarak ve Batı Orta Çağı'na
hiç ilgi göstermeyip Batı eski çağına da sadece çok sı­
nırda bir ilgi duyarak, son derece seçmeci olmuştur.
Batı'ya karşı bu yaklaşım, aynı zamanda, en uç nok­
tasına "Kültür Devrimi"nin Beethoven ve Shakes­
peare'e karşı giriştiği saldırılarla ulaşan neredeyse tik­
sintili bir itişin belirlediği dönemlere bölünmüştür.

Sagda, üstte: 1815 ile 1821 Salda: Bu gravür, Casttgllone'nin

Pekin dışındaki Yazlık İmparator

arasında yaptlm11$ olan Brighton tasarımlarına göre yapılmış olan
Pavyonu'naakl Çin t.şi
sOslemelerln en kalabalık sOslO Sarayı'nın fısklyelerlyle
ve gösterişli olanı, John Nash bahçesini göstermektedir. Barok
tarafından tasarımlanmıştır. tarzındaki saray ve bahçeleri,
Duvar kAğttlarıyla sanat eserleri Pransız ve lngtliz güçlerince,
Çin'den ithal edilmiştir. 1860'da tahrio edilmiştir.
Pavyon'un Hintli özellikteki dışı
ve Çinli QslObundaki iç kısmı,
ikisinin de, bir anlamda, Ball'nın
"Doğu"yu bir bOtQn olarak
kavrayışı içinde olması
nedeniyle çok da ters
düşmemektedir. Sağdaki sandalye
bambudandır ve soldaki dolap
ise lnglliz olup masif ağaçtan
bambu taklidi olarak yapılmışnr.

220
 Altta, solda: Londra'dakl
çay majlazasının ü•..,.. 1deki Ç1nlJ
Strand'de bulunan Twlnnings
heykelcıklert, Çin çay bitkilerinin
1830'larda Robert Portune
tarafından çalınıp, Hindistan ve
Seylan'da çay sanayllnin
gelişmesine yol açacak biçimde
Kalküta'nın Botanik Bahçesl'nde
tarih olan 1787'den kalmadır
ekllmelerlnden çok önceki bir
Nitekim, bu heykelcikler kümesi
içinde hiçbir HlntlJ
bulunmamaktadır.
Altta, satda: 19. yüzyıl
ortalannda, misyonerler ve
gezginler tarafından Ban'ya
getirilmiş olan birçok Çin bitkisi
türünden bi.rt olan ve 1855'te
Botanlcal Magazlne'de
bealil.
görüntülenmiş olan Mahonla
Ortada, solda: Bu Çinli porselen
heykelcik, 1750'de, Brtstol'da.ki
Benjamln Lund'un fabrikasında
yapılmıştır.
Ortada, sagda: Bristol
porselenindeki Avrupalı
desenler, Qing hanedanının son
dönemlerinde, Çln'de yaşayan
Çinli sanatçılar tarafından,
özellikle Ban ihraç pazarı için,
son derece titiz bir kesinlikle
kopya edilmiştir

Sagda: Puccinl'nin "Çin" operası

Turandor'daki başrolü için

Çin saray elbiselerinin tümüyle

süslenmiş olan Maria Nemeth,

Batılı bir yoruma göre

giyinmiştir.

Altta: Çinli bir süs köpeği olan

Pekin köpejli, yüzyıllar boyunca
Çin imparatorluk ailesmin özel
olarak yetiştirilen, en değerlJ
evcil hayvanı olmuştu Bu
hayvan Ban'ya, kuvvetleri
Pekin'deki Yasak Kent'! 1860'ta
işgal ettikten sonra, İngilizler
tarafından getirilmişti. Bu
hayvan şimdi Batı'da popülerdir,
ama Çin'de nesil tükenmiştir.

üstte: Sydney'dekl Çinli

topluluğu, Çin Yeni Yılı'nı, canlı
bir ejderha dansıyla
kutlamaktalar.

mahallesinde bulunan, kırmm

Satda: New York'un Çin

sünınlan ve yeşil Çin tanıı

tepesiyle geleneksel renklerde
boyanmış bir telefon kulübesi

221
Resimlerin Listesi

Kapak tçlerinde�i yapraklar:Jiangııl eyaleti, GD Çin,

Kısaltmalar: ü- üstte, a - alııa, o- ortada 67. Yi Markl'slnln blan- çanlarının son destek heykeli, 107 a. Parçalar halinde yaldızlanmış bronz leoparlar,
Hubei'den: Hao Qlan, Out of China's Earth, 1981 China gümüş kakmalı, Prenses Dou Wan'ın anıt-mezarından,
atlasından sayfalar, Pictorial, yayımlayan Harry Abrams ine., New York adlı Hebel Robert Harding Associates, Londra.

68-69. At sırtındaki Çinli savaşçılar, Tang Mull San Fransisco Aslan Art Museum, Avery Brundage
18 yüzyıl: Add. Ms 16356, Briıısh Library, Londra yapıttan. 108 O sol. Bir tahıl ambarı modeli, perdahlanmış kilden:

Sayfa tarafından yapılmıştır, Londra. Collectlon.

70. Bozuk paralar: Heberden Coin Room, Ashmolean 108 Oo Çlftllk avlusu, yeşil perdahlı kilden, M.S. 206-221,
2-6. Çin gölge kuklaları: Mark Fiennes, Londra.
Museum, Oxford. yüksekltj!I 10.2 x 22.2 cm: San Fransisco, Aslan Arı
ı ı . Bir Zhou genera!J. Tang Muli tarafından yapılmıştır.
8-9. Cizimler John Fuller tarafından yapılmıştır.
Museum. Avery Brundage Collectlon.
18 o saj!. Okçu ve avı, Han anıt-mezar duvarından
Camİıridge.
Londra.
13. Chen Hongshu'nun Su Kenan adlı yapıtından.
72 Altın hançer kabzası, M.Ö. 4. yüzyıl, yükseklli!l 11.2 ayrıntı.
14. Tablo: çizimi john Brennan tarafından yapılmıştır,
cm: British museum, Londra 108 o sol. Anıt-mezar duvarlarından günde!Jk yaşam
Oııford.
73. Shang akraba gruplarının amblemleri, sürtme sahneleri, Sichuan.
18 ü sol. XJnjiang'lı bir Rus erkeği: Claude Sauvageot,

yapısı, M.S. ı. veya 2. yüzyıl, yükseklik 25 cm: Tenri

baskılara göre. 108 o saj!. Tuvalet ve domuz ağııı ömei!l. gri toprak
Parls.
75. XJnyang, Henan'daki bir Chu anıt-mezarından
18 üo. Shanxi eyaletinden bir Han grubu: Caroline
heykeller: çizim Wen Wu'ya göre, 1958/1, yapılmıştır. Museum, Japonya.
Blunden, Londra.
76. Dikdörtgen ding, Anyang, geç Shang: Cultural Relics 108 a sol. Taş canavar, M.S. 3. veya 4. yüzyıl, yükseklik
Bureau, Pekin ve Metropolitan Museum of Ari, New 130.8 x uzunluk 175.3 cm: Nelson-Aıklns Museum of
18 ü saj!. Güneı Yunnan'dan bir Dal kız.ı Claude
Ari, Kansas City, Missourl (Nelson Pund).
Sauvageot, Paris
York'un izinleriyle.
18 o sol. Miao azınlıj!ı: Claude Sauvageot, Paris.
77 ü sol. Döküm teknikleri: çizim Dick Barnard 108 a saj!. Gözetleme kulesinin anıt-mezar modeli, ci!Alı
18 o. Hani kadını ve çocukları, Yunan Claude Sauvageoı,
tarafından yapılmıştır, Mllverton. kllden: Royal Onıario Museum, Toronıo'nun izniyle.
11 ü saj!. Shang kabı,pan, M.Ö. 13.-12. yüzyıl, 12.lx32.5
Paris
109 o. Anıt-mezar duvarından sürtme baskıyla elde
18 a sol. Tibet ailesl, Lhasa: Claude Sauvageot, Paris.
cm: Freer Gallery of Art, Smlthsonlan lnstitute, edilmiş muhafız figürleri.
18 a saj!. Xinjiang'lı bir Uygur erkej!i: Claude Sauvageot,

yükseklik 20.3 cm: Yale Unlverslty Art Gallery (Wilson P.

Washington, D.C.'nin izniyle. 109 a Balıkçı, yanardöner yeşll cilAlı kırmızı toprak işi,
Paris.
77 a. Yeşim taşından dinsel tören diski, pi, Jincun,
Honan, Doğu Zhou'dan, Ç. 16.5 x g 21.9 cm: Nelson­
19 o. Moj!ol çift: Claude Sauvageot, Parls.
Atkıns Museum of Ari, Kansas Cıty, Missourl (Nelson
Foss'un armağanı).
19 a. Xlnjiang'lı Kazak erkeği: Davit Thurston, Londra
1 1 1 . Gansu eyaletindeki Dunhuang'da bulunan Mogao
20 ü. Öküzlerle sürülen alanlar: Marc Rlbaud,
Fund). maj!aralanndan duvar resimleri: Caroline Blunden,
Magnum!John Hillelson Agency, Londra
78 üo. Canavar maskesi ve halkası, tabut veya kapı kolu. Londra
Yı Xlen'den, M.Ö. 5. yüzyıl, u. 45.5 x ç. 29 cm: Roben
20 o. Guilin dorukları: Richard ve Sally GreenhUl,
1 1 2 O sol. Keşiş başı, Longmen mağaraları, Henan, 6.
Londra.
Harding Associates, Londra. yüzyıl dolayları, yüksek!Jk 59.5 cm: Musee Gulmeı, Paris
42 ü. Kolza tarlaları, Gansu eyaleti: Robent Harding
78 ü sağ. Doğu Zhou havzası, ehten, M.Ö. 5. yüzyıl, Liyu (fotograf Documentation photograpque de la reuninon
tipi, 22.8 x 51.7 cm: Freer Gallery of Ari, Smiıhsonian
Associaıes, Londra.
des mus6es na'lionaux, Paris).
42 o sol. Tlanshan: Caroline Blunden, Londra.
ınstitute, Washington, D.C.'nin izniyle. 1 1 2 O saj!. Maj!ara içinden röliyef oymaları, Yun•gang,
42 a sol. Eski ipek Yolu, Turfan: Han Juce, Pekm, Zefa,
78-79. Yi Markl'slnln anıt-mezarından lake geyik, Hubei, M.S. 470·80: Caroline Blunden, Londra.
Londra.
M.Ö. 5. yüzyıl Zefa, Londra. 1 1 2 o sol. Tepe yüzeylne oyulmuş Budalar, Yun'gang,
42 a saj!. Gobi Davld Thursıon, Londra.
79 ü. Dinsel tören kabı, Batı Zhou, Kanghongui, M.Ö. 11. M.S. 470-80: Betty Lin, Oxford
43 ü. Lös bölgesi, Shanııi eyaleti Caroline Blunden,
yüzyıl: British Museum, Londra. 112 o. Oturan Lohan, çömlek işi, 1 1 . yüzyıl: British
Londra.
80. Qin piyade subayı, zırhıyla: Caroline Blunden, Museum, Londra.
43 o sol. Tlbeı'ten Everest Dağı: zara Fleming, Londra.
Londra. 112 o saj!. Prabhutaratna ve Sakyamuni, yaldızlı bronz,
43 o saj!. Merkezi ova, Shanxi eyaleti: Caro!Jne Blunden,
82-83. Qin askerleri: çizim John Brennan tarafından yükseklik 26 cm., 518 tarihli: Musee Guimet, Parls
Londra
yapılmıştır, Oxford. (foıoj!raf Documentation photographique de la reunion
43 a. Yangzi koyakları Alan Huıchison Agency, Londra.
85. Askerler ve allar, Qin'in ilk lmparator'unun anıt­ des musees nationaux, Parls)
44·45. Guilin Eyaleti Bruno Barbey, Magnum, Paris
mezarındaki 1 nolu kuyudan: Hao Qian, Out of Chlna's 1 1 3 sol. Buda ıasanmının gehşiınl: çizim, Mizuno'ya
46 ü sol. Güney Sichuan vadisi, Guizhou: Caroline
Earth, 1981 China Pictor!al, yayımlayan Harry Abrams, göre john Brennan tarafından yapılmıştır.
Blunden, Londra.
!ne., New York'tan. 1 1 3 sağ. Leshan'da, oyma Buda, Henan, 8. yiızyıl·
46 ü saj!. Shilin, taş ormanı. Yunan: David Thursıon,
86 sol. Qin'ln ilk lmparaıor'unun anıt-mezarındaki 2 Color!ftc, Londra.
Londra.
numaralı kuyudan bir savaşçı, kilden yapılma: Cultural 114. Klreçıaşı röliyeft, Tang Talzong'un süvari atı, M.S .
46 a sol. Sanayi tesisleri, Anshan, Mançurya. Peter .
Relics Bureau, Pekin ve Metropoliıan Museum of Arı, 649, Shensl'den: Universlty of Pennsylvanla, Phlladelphıa.
Carınichael, Aı;penct, Londra
New York'un izinleriyle. 155 sol. Danseden kadın, cenaze törenler! için yapılmış
46 a saj!. Huangshan'da daj!ların dorukları, Anhui:
86 ü saj!. Askerlerin saç biçimleri çizım John Brennan çömlek işi heykelcık, Tang, yükseklik 25.15 cm: Musee
Carollne Blunden, Londra.
tarafından yapılmıştır, Oxford. Guimet, Paris (fotoğraf Documenıation phoıographique
47. Chen Hongshu'nun Su Kenan adlı yapıtından.
86 ao. Kuyuların yerleşim haritası: çizim john Brennan de la reunion des mus6es natlonaux, Parls).
48-49. Shang balta kafası, Anyang: Cultural Relics
tarafından yapılmıştır, Oxford. 115 saj! At ve hanım binici, çömlek işi, cenaze töreni
87 ü. Qln'in ilk lmparator'unun anıt-mezarındaki 1
Bureau, Pekin ve Metropolitan Museum of Art, New
York'un lzinleriyle. heykelclğl: Office du Llvre, Frlbourg.
numaralı kuyudaki heykellerin kazılarak çıkarılması: 1 1 6 O. Erken ilkbahar, ayrıntı, Guo Xi'nin eseri, M.S.
51 Neolitik köyün Tang Muli tarafından yeniden
Howard Nelson, Londra. 1072, ipek üzerine mürekkep ve az renkle, asma resim:
yapılmış çizimi, Londra.
87 a. 1 numaralı kuyunun, heykellerin düzenlenişlerlnl National Palace Museum, Talpei, Tayvan, Çin
52 ü. Yangshau çömlek tepesi: Museum of Far Eastern
gösteren planı: çizim John Brennan tarafından Cumhuriyeti.
Antiqulties, Stockholm.
53 ü. Yangshao çömleklerlnden balık motifleri: Hsi-an
yapılmıştır, Oııford. 1 1 6 o. Akan Su ve Dag/ar, aynnu, xıa Gul'nin eseri,
88. İmparatorluk sarayı, pekin: Marc Rlbaud, 1180-1230 arasında ünlenmiş, asma resim: National
Panp'o'ya göre Pekin, 1963.
Magııum/john Hillelson, Londra
116 a. Fuchun Daglannda Yerleşim, ayrıntı, Huang
53 o. Siyah çömlek kap, Longshan, MÖ. 2000-1500 Palace Museum, Taipei, Tayvan, Çin Cumhuriyeti.
90 ü. Taş sürtme baskısına göre çizilmiş Han savaş
dolayları: Museum of Far Eastern Antiqulties,
arabacısı Gongwang'ın eseri, 1350: National Palace Museum,
Sıockholm.
91. İmparator mlng Huang'ın Shu'ya Gezisi, ayrıntı, Tang Taipei, Tayvan, Çin Cumhuriyeti
53 a sol. Gansu'dan boyalı bir kavanoz: Bulloz, Paris
53 ao. Spjr.ıldesenli kap, Yangshao: Musee Cernushl,
asma resminin isimsiz bir kopyasından, ipekli üzerine 1 1 7 ü. Yedi Tht<ia Agacı, ayrıntı, Wen Zhengming'ln
ôğra
Parls (fot f Giraudon, Paris).
mürekkep ve renkli boyalar: Natıonal Palace Museum,
eseri, ka.j!ıı üzerine mürekkeple, asma resim, 1532,
yükseklik 28.3 x genişlik 361.9 cm: Honolulu Academy
Taipei, Tayvan, Çin Cumhuriyeti.
55 ü. Sürtme baskılara göre yapılmış resimyazılar.
96-7. LI zanhua'ya atfedilmiş olan At Sırtında Dolaşan
94. Han sOrıme baskıları. of Arts (Mrs. Caner Galt'ın armaj!anı, 1952).
55 a. Üzerinde Shang yazılan bulunan kaplumbaj!a
1 1 7 sol. Akşam Eve Dönüş, ayrıntı, Dai Jin'in eseri, 15.
Tatarlar, ayrıntı, geç Tang, 1 O. yüzyıl, asma resim, 27 8 x
kabuj!u: Instiıute of History and Phllology, Academia
Slnlca, Talpei. yüzyıl: National Palace Museum, Taipei, Tayvan, Çin
125.1 cm: Museum of Fine Arts, Bostan, Mass (Kelth Cumhuriyeti.
56-57. Bir Shang avının Tang Muli tarafından yeniden
MacLeod FUnd)'ın izniyle. ı ı 7 o sağ Manzara, ayrıntı, Wang Hui'nin Nuang
yapılmış çizimi, Londra.
99. Boyalı kilden savaşçılar grubu, M.S. 6 yüzyıl: Royal Gongwang tarzındaki eseri, asma resim, kAj!ıt üzerine
58. Bronz şarap kapı, Shang: Musee Cemushi, Paris
(fotoj!raf Luc ve Lala Jubert, Paris).
Ontario Museum Kanada'nın izniyle. mürekkeple, yükseklik 174 x genişlik 89.6 cm, 1660: Art
100-01. Tang Muli tarafından yapılmış çizimde imparator Museum, Prlnceton Universıty, New Jersey
59 a. Shang savaş arabaları gömüsü, Anyang: Robert
Song Talzu'nun gemilerden kurmuş olduğu köprü,
Harding Associates, Londra 1 17-18. Kuzey Denizi, ayrıntı, Zhu Chen'ln eseri, 1450-
Londra.
60 ü. Taotle maske deseni, sürtme baskıya göre 1535 dolayları, ipek üzerine mürekkep ve renklerle, 28.4
yapılmıştır.
104. Büyük Kanal, Suzhou: Peter Carmichael, Londra x 136.6 cm: Nelson-Atklns Museum of Arı, Kansas City,
61 ü. Bronz kap, Zhou, 22.9 x 22.8 cm: Freer Gallery of
106. Kadın biçimli bronz lamba, Dou Wan'ın anıt­ Mlssourl (Nelson Fund).
Ari, Simithsonian Instltutlon, Washington, D.C.
mezarından, Hebei: Cultural Relics Bureau, Pekin ve
120-21 Qingmlng Şenltgt'nde Nehir üzerinde Gezinti,
61 a. Dlng'ln gelişimi: çlzlm, PhyllJs Ward'a göre, John Metropolitan Museum of Art, New York'un iznlyle
ayrıntı, Zhang Zeduan'ın eseri, tomar: Pekin

64. Sürtme baskılara göre yapılmış av sahneleri.

Brennan tarafından yapılmıştır. Oııford 107 ü. Gansu'dan, bronz "uçan at", yükseklik: 30 cm: 124. Kıtlık kurbanı, ayrıntı, Zhou Chen'in Dilencıler ve
Robert Hardlng Associates, Londra. Sokak Tiplert'nden, 1516, asma resim, kaj!ıı üzerine

223
mürekkep ve renklerle, 252 x 31.8 cm: Cleveland
Museum of Art (Satın alan john L. Severance Fund).
125. Onüç imparator, Yan Llban'ın asma resmi, 7. yüzyıl,
ayrıntı, imparator Wu: Museum of Fine Arıs, Bostan,
Mass.
126. Polo oyuncusu, Prens Zhang Hual, Tang'ın anıt­
mezarından duvar resmi: Shaanxl Eyalet Müzesi, Xl'an.
128. Blr moğol tiyatrosunun Tang Muli tarafından
yapılmış yeniden çizimi, Loodra
131 Zhu Xi'nln portresi. Nalional Palace Museum,
Taipel, Tayvan, Çin Cumhuriyeti
132-33 Ming hanedanı dönemindeki serf
ayaklanmasının Tang Muli tarafından yapılmış yeniden
çizimi, Londra.
134. Edebiyat toplantısı, aynntı, asma resim, ipek
üzerine mürekkep ve renklerle, 314 x 53.7 cm, Qlng
Freer Galery of Art, Smltbsonlan Instltute, Washington
D.C.'nin izniyle.
135. Çin Seddi: Robert Hardlng Assocıates, Londra.
136 ü. Pekin'ln planı: çizim john Brennan tarafından
yapılmıştır, Oxford.
136 a imparatorluk Sarayı'nın planı: çizim john Brennan
tarafından yapılmıştır, Oxford.
137 ü. Pekin'de gökyüzü Davlt Thurston, Londra.
137 o sol Ejderha paravanından ayrıntı: Robert Hardlng
Assosclates, Londra.
137 o. Muhafız hayvan heykeli: Betty Lin, Oxford.
137 o sağ. Gök Tapınağı: Zefa, Londra
137 a. Yasak Kent'in yukarıdan gOrünüşü
138 Pekin dışındaki "Hayalet Yol"da muhafız heykeli:
Claude Sauvageot, Parls
140 ü Metal şeritlerle birbirinden ayrılmış mineli bakır
Galery of Art, Washington D.C'nln izniyle.
işi üç ayaklı sehpa, Mlng, yükseklik 18.1 cm. Freer
140 a. Zhuozhengyan'da sabah erken; Zefa, Londra
141 ü Mandarin ceketindeki imparatorluk
ejderhasından ayrıntı: Gulbenkian Museum of Oriental
Art, Unlverslty of Durham (fotoğraf Mlke Smith).
141 a Giysi süslemeleri :çlne işlenmiş tiplerin
ayrıntılan· çizim john Brennan tarafından yapılmıştır,
Oxford.
142-43. Xlı!.n barajının yapımı· Robert Hardlng
Assoclates, Londra.
145 sol Cizvit papazı: Glraudon, Parls.
145 sağ Astoronoml gOzlemevl: özel koleksiyon.
146 ü. Çiftlik manzarası, ağaç blok. kaybolan-nokta
açısını göstermekte.
146 a. Hardal Tlıumu Bafçesınden Resimler El
Kitabı'ndan çekirgeler.
147 Cao Xueqin'ln Hongluo Meng (Kınnızı Konaklann
DIJ.Şü) adlı yapıtından ağaçblok resmi.
148. Afyon lçlcllerl: School of Orlental and African
Studles, Unlverslty of London
153 ü sol. imparatoriçe Clxl, hizmet eden hanımlar ve
baş harem ağası: Popperfoto, Londra.
153 a sağ. Cesur Boksör: çizim Tang Muli tarafından
yapılmıştır, Londra.
154 ü. Demlryolu platformu, Tlanjln, 1908: School of
156 ü sol Genç kız: School of Orlental and African
Orıental and Afrlcan Studles, Unlverslty of London.
Studles, Unlversity of Landon.
156 ü sağ. Zengin kadın ve hizmetçi: Popperfoto, Londra
156 a Sokak manzarası: School of Orlental and Afrlcan
Studles, Unlverslty of Lor.don.
157. Şangaylı tacirler: School of Orlental and Afrlcan
Studles, Universlty of Lor.don.
159. Harap olmuş sokak, 1911; School of Oriental and
Afrlcan Studles, Unlversl1y of London.
160. Boyunduruk altındaki mahkum: School of Orlental
and Afrlcan StudJes, Unh·erslty of London
161 "Kükreyiş", Ll Lua tarafından yapılmış ağaç oyması.
162 ü. Çin SeddJ üzerinde Çinli askerler: Associated
Press, Londra.
162 a. Tang Muli tarafından yapılmış resım, Landon;
163 .. "Öfke Seli", Ll Hua tarafından yapılmış ağaç
sanatçının izniyle.
oyması.
164 sağ. L. van Slyke'a gOre Komünist Parti'nin şeması.
164 o sol. Hububat ambarlarından bozma Komünist
Onlverıılte: Popperfoto, Lcndra.
166 ü. Enflasyonu gösterir şekil john Brennan, Oxford,
Shunxln Zhou'ya göre.
166 a Sokak sahnesi: Henrl Cartler Bresson, john
Hlllelson Agency, Londra
167 Banka dışındaki kuyruk, Şangay, 1948: Henri Cartier
Bresson, john Hillelson Agency, Londra.
168. DOrtlü Çete'nln kAğı1 çıkartması.
169 ü. Kültür Devrimi 1966-76: Alan Hutchlson Agency,
Londra.
169 a. Siyasal afiş: Caroline Blunden, Londra.
170 O. Şangay caddesi: Claude Sauvageot, Parls.
1 70 o. saç perması, Urumchl: Claude Sauvageot, Parls.
170 a Hemşirelik okulu: Carollne Blunden, Londra.
171 ü. Egzersiz yapan okul çocuklan· Alan Hutchison
Agency, Londra.
171 a Kayığı omuzuyla ıten kadın: Peter Carm.ichael,
224
Aspect, Londra
172 ü. Yeni Yaz Sarayı, albümden Briılsh Museum,
Londra
172 a Kış mevsimlnde Yaz Sarayı Robert Hardlng
Assoclates, Londra.
173 ü. Mermer saltanat gemisi, Yaz Sarayı: Carollne
Blunden, Londra.
173 a. 'ı'az Sarayı binalarının üzerinden manzara:
Carollne Blunden, Londra.
174 ü. Yürüyen Boga, Yuan Yunsheng tarafından
yapılmıştır, kağıt üzerine mürekkeple: Tang Mull,
174 a sol. Su S1çratma Şen/igt, Hayatın Şarkısı, Pekin
Lcndra.
Havallmanı'ndaki duvar resminden ayrıntı: Carollne
Blunden, Londra.
174 a sağ. Sürülclentş, Yuan Yunsheng tarafından
yapılmıştır, Mğıt üzeri mürekkeple: Tang Muli, Londra
175 ü. Çam oe Bulut, Chen Dehong tarafından
175 o. "Sarı Nehlr'ln suyu gOkyüzünden gelir" (LI Bo),
yapılmıştır: sanatçının izniyle.
Chen Dehong tarafından yapılmıştır: sanatçının izniyle
175 a sol. Ninni, Tang Muli tarafından yapılmıştır:
sanatçının izniyle.
175 ao. Wang Jlanan tarafından yapılmış efsanevi bir
sahne: sanatçının izniyle.
175 a sağ. Tehlikeli Doruklardaki Güzellik, Fang Zhaoling
tarafından yapılmıştır, 1972
176. Başkan Mao'nun anıtkabrl, Tlananmen Meydanı,
Pekin: Caroline Blunden, Londra.
177 Cheng Hongshou'nun yapıtı Su Kenan'ndan.
180 ü. Wan (akrep) harfinin gelişimi.
180 oü. Yang (koyun) harfinin gelişimi.
180 oa. Bai (beyaz) harfinin gellşlmi.
180 a. Parça-kalıp harfler, Shlrakawa'ya göre.
181. imparator Hu! Zong tarafından yazılmış tekil harf.
182 o. Yong (sonsuzluk) harfinin yazılışında fırça düzeni,
E Glahn'a göre.
182 a sol Chou'la San ailesine alt bir pan'dan yazı,
Mühür tarzı.
182 ao Wang lüzhl'nin yapmış olduğu bir taş oymadan
sürtme baskı ile elde edilmiş bir Ot yazısı örneği, M.S. 4.
yüzyıl.
182 a sağ. Ouyang Xun'un yapmış olduğu bir Düzenli
yazı örneği, Tang hanedanı.
183 ü. Wen Zhengmlng'ln Dogu Korusunda Yaz Biterken
adlı yapıtından şiirler ve başlıklar, yuvarlak tarz: Wango
Weng, New Hampshlre Oahn M. Crawford'un
koleksiyonu).
183 a sol. Tek-, çok- ve karmaşık-ögeli yazılar, Roy
Bamard'a göre.
183 a sağ. Tang hanedanına ait bir stelin sürtme baskısı:
G.Corrlgan, Geoslldes, Londra
185. Huangshan, AnhuJ eyaleti: Carol!ne Blunden,
Londra.
187. Konfüçyus, bir sürtme taş baskısına göre.
188 a sol. Cenaze töreni sunakları, Yunan: Claude
Sauvageot, Paris.
188 sağ Dua eden hacı, Lhasa: Peter Carm.ichael, Aspect,
Londra.
189 sol Kunming yakınlarındaki Qiong Bamboo
Manastırı'nda tütsüler yakılıyor Davld Thurston, Londra.
189 ü sağ. Mezarlıkta atalara tapınma, Yunan: Claude
Sauvageot, Pans.
189 o sağ. Kunmlng'tekl blr camide dua eden biri·
Claude Sauvageot, Parls.
189 a sol. Bir ruh-medyumuna danışma, Singapur:
Rlchard and sally Greenhlll, Londra.
189 a sağ. Bir Hırlstlyan kilisesinde dua eden biri, Pekin:
Claude Sauvageot, Parls
190 O. Dua ateşi, Potala Sarayı, Lhasa: Peter Carmichael,
Aspect, Londra.
190 a sol. Taiyvan yakınlarındaki jlncl'de bulun.an
Budist tapınağın salonu: Caroline Blunden, Londra.
190 a sağ. Palkhorchorten veya Gyantse'nin Büyük
Stupa'sı, Tibet: Peter Carmlchael, Aspect, Londra.
191 ü sağ. Şimdi okul olan Hırlstlyan kilisesi, Pekin:
Davld Thurston, Londra.
191 oü. Emin camit, Turfan: Robert Hardlng Associates,
Londra.
191 oa. Yonglegong'un Taocu tapınağı, Shan.xl eyaleti:
Carollne Blunden, Londra
191 a sol. Konfüçyusçu tapınak, Qufu: Zefa, Londra.
191 a sağ. Dunhuang mağaralarındaki tapınak: Carollne
Blunden, Londra.
192 ü. Şişe çekme tedavisi uygulanan kadın: Rlchard ve
Sally Greenhill, Londra.
192 sol. Anatomik heykel, ağaçtan oyma, boyalı,
akupunktur noktaları ışaretlenmlş, 107 cm., 17. yüzyıl.
Crown copyrlght, Selence Museum, Londra, Wellcome
Jnstltute. Londra'nm parasal desteğiyle.
192 o. Bir Çin şifalı bitkiler kitabından resim, Sintca
180/1: Bodlelan Ubrary, Oxford.
192 o. Şifalı bitkiler uzmanının tablosu, Lanzhou; Davlt
Thurston, Londra.
193 sol. Akupunktur kartı, kalp ve üreme organlarındaki
hastalıklan kontrol etmeyi sağlayan noktalan
göstermektedir, suluboya, 35 x 28 cm, 18. yüzyıl
Wellcome Jnsıltute, Londra
193 ü sağ. Nabız ölçümü: çizim john Brennan tarafından
yapılmıştır, Oxford.
193 o sağ. Falcılık çemberi, lakeli tahta, 1600 dolayları:
Hlstory of Selence Museum, Oxford.
193 a sağ. ölüyü gömmek için hayırlı bir günü bekleyiş:
Stil MacKeith, Oııford.
195 ü sağ. Abakus, 19. yüzyıl, gül ağacından boncuklar
ve çerçeve, çubuklar bambudan: History of Selence
Museum, Oxford.
195 a. "Usta ve öğrencileri güçlükleri tartışıyorlar",
71ıung Tsung'tan, 1593
Cheng Dawel tarafından yapılmış olan ağaç oyma, Suan
198 ü sağ. Pedallı pompa, bir ağaç oymasına göre.
198 oü sağ. Su çarkı, bir ağaç oymasına göre.
198 o. Pedallı ipek eğirme makinesi, bir ağaç oymasına
gOre.
198 a sol. Alev püskürtücü, çizim Needham'a göre john
Brennan tarafından yapılmıştır.
199 ü sağ. Deprem saptayıcı, çizim Wen Wu'ya göre john
Brennan tarafından yapılmıştır.
199 o. K.1ğıt yapımı, bir ağaç oymasına göre.
199 a sol. Hareketli tlpo harfler haznesi, Wang Chen'in
ağaç oyması Nung Shu'dan, 1313.
199 a sağ. Suyla çalışan saat çarkı. Wang Chen-To'nun
modeline göredir ve çizim john Chrlsliansen tarafından
yapılmıştır.
200-01. Tüm foto�raflar, Perclval Davit Foundation of
Chinese Art, Londra
202. Qln için parmak alıştırmaları, ağaç oymalardakine
göre.
203 ü. Zhou Wenzhu, 970 dolaylarında ünlü, tarafından
yapılmış (şimdi kaybolmuş olan) bir orijinal resimden
bir müzik gösterisi, ipek üzerine mürekkep ve hafif
renklerle, yükseklik 25 6 cm. Fogg Arı Museum, Harvard
Unlverslty Purchase.
203 o. Çan çalan bir figür, sürtme baskıya göre.
203 a. Müzık aletleri, blr zhou bronz kabı üzerindeki
desenlere göre
204 ü sol. K'ieou Ylng'ln (15 10-51) Muz Ağaçlan altında
Müzik Çalmak adlı yapıtı. dikey asma resim, kAğıt
üzerine mürekkep ve renklerle, uzunluk 99 cm.: Natlonal
palace Museum, Taipel, Tayvan, Çin Cumhurlyeıl
204 sağ. Sheng çalan bir oğlan: Alan Hutchlson Agency,
Londra.
204 a sol. Erhu çalgısı: Caroline Blunden, Londra
205 ü sağ. Dal davulcusu: Da\'it Thurston, Londra.
yapıtlanndan alınma, "Erik Bahan" Üzerine Üç
205 a R. Cogan ve P. Escot'un Sonlc Desıgn, 1976 adlı
Çeşitleme'den bir çevrımyazı
206-07. Makyaj yapan aktOr Zefa, Londra.
206 a. "Maymun Gôk'te Hasar Yaratıyor" adlı Şangay
Operası'ndan bir sahne, 1980: Caroline Blunden, Londra.
207 ü ve o. Boyalı parmak-kukla maskeleri: Mark
Fiennes, Londra.
208 ü. Pirinç yetiştirmenin evreleri, sürtme baskılara
göre.
208 o sol. Pirinç hasadı: Claude Sauvageot, Parıs
208 o sağ. Yüksek otlaklar Tibet: Felix Greene, Alan
Hutchlson Agency, Londra
209 ü. Pirinç hasadının evleri, sürtme baskıya göre
209 o sol. Ördek yetiştirmek Carollne Blunden, Londra.
209 o sağ. Domuz yıkamak: Peter Carmichael, Londra
209 a sol. Harman, Tibet: Peter Cannlchael, Aspect,
Londra.
210 ü. Gece toprakta çalışan adam: Carol!ne Blunden,
Londra.
210 o Ayakla pompalanan su çarkı: Alan Hutchlson
Agency, Londra
211 ü. Öküzle toprağı sürmek: Caroline Blunden, Londra.
2 1 1 o. Karabatakla balık avı Bruno Barbey, Magnum,
Paris
2 1 1 a. Kolektif çiftlik ş
i çileri: Eve Arnold, Magnum,
Paris
213 ü sol. Şehriyecl, Şangay: Caroline Blunden, Londra
213 ü sağ. Pazar sahnesi: Claude Sauvageot Paris
213 o. juozt yapımı: Caroline Blunden, Londra.
213 a sol. Ekmek yapımı, Turfan: Caroline Blunden,
Londra.
213 a sağ. Kantin yemeği Marc Riboud, Magnum, Parls.
214. Saray Hanım/an Çocuk/an Yıkıyor ve Giydırtyor, 12.-
13. yüzyıl, ipek, 22 7 x 24 4 cm: Freer Gallery of Art,
Smlthsonian Insıltute, Washington D.C.'n.in l.zniyle.
215 ü. "Başarılı Bir Hasat için Şükran Sunumu'',
Gengzhidu albümünden, 17 yüzyıl Brltısh Museum,
Londra.
216-17. Aile yeme�!. Marc Rlboud, Magnum, Parıs
216 a sol. Ayakbağlı kadın: Peter Carmichael, Aspect,
Londra.
216 a sağ. Büyükannene ve çocuk: Carol!ne Blunden,
Londra.
217 a Qing ağaçblok baskısından, erkek çocukların
tılsımı.
218 ü YI köyü, Kunmlng: Peter Carmichael, Londra.
219 ü sol. Mağara evler, Shanxl: Betty !in, Oxford
218 a. Guangzhou'da sokak Claude Sauvageot, Parls
219 ü sağ. Ungkor Gompa, Lhasa: Zara Fleming, Londra
219 o. Çadır kurmak. Tlanshan: Davld Thurston, Londra.
220 ü. Çin şi i süslemeli koridor, Brlghton Pavyonu,
İngiltere: Royal Pavillon Art Gallery and Museums,
Brlghton.
220 a. Yaz Sarayı bahçeleri, Pekin, Castigl1one'nln eseri:
Blbllotheque National, Parls.
• • •
INGILIZCE KAYNAKÇA
Çin kültürü ve tarihi hakkında en ince kavrayışlara ve en
aynnulı bilgiye sahip olan kltaplann büyük kısmı Çin uz·
manı olmayanların anlayamayacaklan kadar teknik bir özel·
ilk taşırlar. Geriye kalanların büyük kısmı da, bir biçimde
zamanı geçmiş veya yüzeysel ya da bir bakıma yarulucıdır.
Aşağıda, daha ileri bir çalışma için önerilen kitapların ara­
sına biraz teknik olanların alınmasının kaçınılmaz olduğu
anlaşılmış ancak, mümkün olduğu ölçüde, uzman olmayan­
ların anlayabilecekleri, makul ö 1çülerde güvenilir ve sade­
ce olgusal arayı.şiar için değil, kendi başlarına ilginç olan­
larına yer verilmiştir.
Genel Glrlf Nltel11J. Tqıyanlar
Çin tarih! hakkındaki en iyi tek-ciltli BrBfllrma,J. Gemet'ln,
Hlsrory of Chlnese Cif?illzatton (C&mbrldge 1982)'dır. Diğer
okunabilir almaşıklar ise, W. Eberhard, Hlstory ofChlna (göz­
den geçirilmiş basım, Londra 1977), R. Dawson, Imperial Chl·
na (Londra 1972) ve C. Hucker, Chlna's Imperlal Past (Lond­
ra 1975)'ur. Çin kültürü hakkında güçlü ve çekici bir giriş,
R. Dawson, der., The Legacy ofChlna (Londra 1972)'dir. M.
Elvln, The Pattem ofthe Chinese Past (Stanford, C&llf. 1972),
Çln'ln uzun dönemli toplumsal ve ekonomik gelişiminin
anahatlarını veren bir yapıttır. A. Toynbee, der., Half the
Wor/d: the Hfstory and Culture ofChlna andfapan (Londra
1973), son derece güzel resimlerle ve Çin toplumunun tari­
hi hakkında Oenls Twltchett tarafından yazılmış dikkat çe­
kici ölçüde yoğun bir bölüme sahiptir. Akrabalık kurumla­
rının en bütOncül BrBfllrması, H. Baker, Chlnese Pamlly and
Klnship (Londra 1979)'dlr. Sınıf ve statü yapısı ha kkında,
bunlarla kıyaslanabilecek herhangi bir yapıt bulunmamak·
tadır. Ancak, P.T.Ho, The Ladder ofSuccess in Imperial Chl·
na: Aspects of Socfal Moblllty, 1368·1911 (New York 1962),
gelenekselll�in sonlarında Çin'ln en ayırt edici özelliklerin·
den olan mandarinlik hakkında iyi bir giriş nıtellğlndedlr.
L Slckmann ve A. Soper, The Art and Archftectı.ıre of Chl·
na (Harmondsworth 1956), ve M. SulUvan, An Introdı.ıctton
to Chlnese Art (Berkeley, cal!f. 1961), sanat konusunda en
kolay glrif nltel1ğlndekl kaynaklardır. W. Wllletts, Chtnese
Art (Hannondsworth 19581 özellikle teknik ile ilgilenenler
bakımından bir almaşık yapıttır.
Çin diloünce tarihi hakkında, doyurucu tek-ciltli bir yapıt
yoktur. Ancak, okuyucu, aoağıdakl sıralamada yer alan ya­
pıtlara bakarsa, önemli noktalar hakkında iyi bir kavrayış
sahibi olacakur: A. Waley, Three Ways of Thoı.ıght in Ancl·
ent China (Londra 1939), H. Wllhelm, Change {Londra 1960),
P. Cook, Hı.ıa·yen Bı.ıddhlsm (Philadelphla, Pa. 1977), A. Gra­
ham, 1\.oo Chlnese Piıllo.sophers{London 1958) ve K. Schlpper,
Le Corps taolste (Parls 1982). Din hakkında bkz. H. Maspe·
ro, Taofsm and Chtnese Rellgton (Amherst, Mass. 1981).
Çin edebiyatı gibi geniş ve çok çalıoılmış bir alan da
221 ü sol. Twlnnings Tea simgesi, Londra: Andrew
Lawson, Cbarlbury.
221 ü sağ. Mananla bealll, Botanlcal Magazlne 'den, 1855.
221 o sol. Porselen figür, Benjamin Lund'un fabrikası,
Brlsıol, 1750: Graham & Oxley (Antlques) Ltd., Londra.
221 o sağ. Mineli çay tabağı, 18. yüzyıl: Ashmolean
-şqırtıcı bir biçimde- benzer bir tarzda, (doğruyu söylemek
gerekirse) kendi başlarına, sadece uzman olmayana hitap
edebilecek olan tercümelerin kıtlığı sayesinde daha da kö­
tü bir durumdadır. Çin geleneğine aşina olmayan biri için,
herşeyden önce ikinci el yapıtları atlayarak, şu yapıtları
önennekle işe başlayacağım: A. Waley, Chlnese Poems (Lon·
don 1946), D. Hawkes ve]. Mlnford, çev., Cao Xı.ıeqln, The
Story of the Stone, 5 Cilt (Harmondsworth 1942), P.
Ryckmans, çev., Shen Pı.ı, stx Reclts aı.ı fi/ /nconstant desjo·
urs (Bruııelles 1966) ve aynı yazar, çev., Lu Xı.ın, La Mauııat·
se Herbe {Parls 1970). Waley'nln Wu Ch'eng-en hakkındaki
değerlendirmesi, bu yan şaka, yan ciddi başyapıtın serbest­
çe uygulanmasıdır ama -gerçekten de- kalıcı bir ilk yapıttır.
ikinci el yapıtlar arasında, Lu Hsun (Chou Shujen), A Brlef
Hlsrory of Chlnese FTctton, çev. H. ve G. Yang (Pekin 1959),
Çin'ln 20. yüzyıldaki en önde gelen edebiyatçısının yargıla­
rını içermesi bakımından, konuyla ilgili muhtemelen en iyi
Batılı değerlendirme olarak P. Hanan'ın 11ıe Chtnese Vema­
cular Story (cambrldge, Mass. 1982) kadar bellrtılmeyl ha­
ketmektedlr. JJ. Y. Uu, The Art of Chlnese Poetry (London
1962), biraz kuru ama öğreticidir. C. Gardner. Chlnese Tra·
dtttonal Hlsrorlography (göz. geç. bs. Cambridge, Mass.
19615, kısa, açık ve kesin yargılıdır. Bu yapıt, W. Beasley ve
E. Pulleyblank, der., Hlstorlans of Chlna andjapan (London
1961) ile desteklenmelidir.
Son olarak, hal1haz.ırda yayımlan devam etmekte bulunan
iki çok clltl1 yapıttan söz etmek gerekmektedir. J. Needham
ve dlğ., Selence and Clııtltutton in Chtna (cambridge, 1954·
). ve D. Twltchett ve J. Pairbank, der., The Cambrldge His·
toryofChtna (cambrldge 1978· ). YenlllgilenJlen bir ko­
nuya ulqmanın en iyi yolu, çoğunlukla, uygun cilt ya da
bölüme başvurmak olacakur.
Olke ve Halkları
G. Cressey, Chlna, The Land of the 500 Mtllion (New York
1955), bazı bakımlardan geçkin bir ders kitabı olabllir ama,
hl.il., eşi görülmedlk ölçilde açık ve yararlıdır. 20. yüzyılın
ilk yarısı için, Brltish Naval Intelllıı:ence Divlslon, Chlna Pro·
per, 3 cilt (1945, artık sınırsızdır) paha biçilmez önemdedir.
Günümüz için bir benzeri yoktur. Nagel'in arıslklopedlk reh·
beri China (Geneva 1973) en iyi (hemen hemen) çağdaş reh­
berdir ve birçok kentin planlarını da vermesiyle hayret ve­
rici bir bilgi hazinesidir. SSCB Bilimler Akademlsl'nln Coğ·
rafya Enstltılsü'niln yoğun ayrıntılarla dolu iki ciltlik Piıyst·
cal Geography ofChlna (New York 1969) adlı yapıtı, geniş bir
alan arqtırmasına dayanmakta ancak, orijinal haritalardan
yoksun olup güç okunmaktadır ve herşeye rağmen alışıla­
gelınl.f coğrafi incelemelerde genellLkle pek üzerinde durul­
mamaktadır.
Yaşamın değişen doğası hakkında tarihsel bir bakış açJBı
Museum, Oxford.
221 a sol. Pekin köpeği: Paul Porrester, Londra.
221 ao sağ. Çin Yeni Yılı, Sydney: Andrew Lawson,
Charlbury.
221 a sağ. Telefon kabini, Chlnatown, New York:
Colorlflc Londra.
için şu ilç yapıta bakınız: M. Loewe, Bveryday Ufe in Early
Imperlal Chlna (London 1968); J. Gemet, Dally Ufe in Chlna
on the Eve ofthe Mongol Inııaslon (London 1962); ve A. Wat·
son, !Weryday Ufe in Commı.ınlst Chlna (London 1975). Da·
ha da fazla ayrıntı için, çeşitli tarihlerde Çin'e gitmiş olan
yabancı gezginlerin raporlarını okumak bir yaklaşım olabl·
lir. Bunun örnekleri şunlardır: E. Relschauer, Ennin's Tra·
ııels in Tang Chlna (New York 1955), R. Latham, The Traııels
ofMarco Polo (Harmondsworth 1958), C.R. Boııer, ed., Soı.ıth
China in the stxteenth Centı.ıry !Perelra, da Cruz ve de Rada'­
nın anlatılan] (London 1953); Cizvitlerin parorlarından olu·
şan, Memorles concemant les chlnofs (Parls 1776-1814) baş­
lıklı 14 cilt; R. Portune, Three Years Wandertng in the Nort·
hem Proıılnces of China, lncludlng a ııtstt to the tea, silk and
cotton coı.ıntries... (London 1847) ve diğer yazılan; B. Huc, A
]oı.ımey throı.ıgh the Chlnese Empire (New York 1955; yeni bas­
kı 1971) ve High Tartary (Boston, Mass. 1930), Pfuot of Asta
(Boston, Mass. 1950), 11ıe Desert Road to Tı.ırkestan (Boston,
Mass. 1929), Manchı.ırla, Cradle ofCon/llct (New York 1932)
ve diğerlerinin yazarı O. Lattlmore gibi 20. yüzyıl gezginle­
ri. The Chlnese Maze Mı.ırders (New York 1978) gibi R. van
Gulik'lnjudge Dee cinayet öykülerinin betimleyici değerle­
ri, bunlann sadece öykü olmaları nedeniyle gözden kaçırıl­
mamalıdır. Van Gullk usta bir slnologtu ve verdiği ayrıntı­
lar harfi harfine uygundu.
Çin kentleri hakkında, en eski dönem lçin, bkz. P. Whe­
atly, The l'tuot of the Four Qı.ıarters (Edlnburgh 1971) ve M.
Elvln, "Chlnese Citles since the Sung", iç n i de, P. Abrams ve
E Wrlgley der., Towns in Soctettes (cambridge 1978)'e bakı·
nız. Daha fazla ayrıntı için Stanford UP tarafından yayım·
lanmış bulunan şu üç esere bakınız: G. W. Sklnner, der., The
Clty in Lale Impertal Chlna (1978), M. Elvln ve G. Sklnner,
der., The Chinese City between Two Worlds (1974), ve J. W.
Lewls, den., The Clty in Commı.ınfst China (1972). R. Murp­
hey, The Outstders (Ann Arbor, Mlch. 1977), anlqma liman­
larını karşılaştınnalı bir açıdan inceleyen üstün nitelikli bir
çalışmadır.
Nüfus hakkında bakınız: H. Blelenstein, "The Census of
Chlna durlng the Period AD 2-742", Bı.ıllettn ofthe Mı.ıseum
ofFar Eastem Anttqı.ılties, 19 (1957), P.T. Hao, "An Estlmate
of the Population of Sung.cJıln Chlna", Etı.ıdes Song 1 (1970)
ve aynı yazar, Stı.ıdies on the Populatton ofChlna, 1 368·1953
(Cambridge, Mass. 1959). 1600'ler civarındaki döneme iliş­
kin rakamların sorunlu niteliği, S.Y.Ylm, "Pamlne Rellef Sta­
tlstlcs as a Gulde to the Populatlon of 16th-century Chlna",
içinde Ch'ing·shih U?en·t't, 2 (1978).
Han Çinli sömürgeciliği hakkında bakınız: H. Wlens, Chl·
na's March towards the Tropfcs (Hamden, Conn., 1954), O.
Lattlmore, Inner Astan Frontters of Chlna (New York 1951),
J. Davidson, The Island ofFormosa, Past and Present (New
225
York 1903) ve C. Lombard·Salmon, Un eıcamp/e d'accu/tura·
tion chinoise: laproulnce de Gul1:hou (Parls 1972). Daha ya­
kın dönemler lçln bakınız: A. Whıtlng, Stnktang, Pawn or Pi­
uot? (East Lanslng, Mlch. 1958) ve G. Moseley, The Consoll·
dation of the South Frontier (Berkeley, Callf. 1973).
Çin denlzaşırı tlcaretl hakkında bakınız G.W.Wang, "The
Nanhal Trade,".]oumal ofthe Malayan Bralıch •fthe Royal
Astatic Soctety, 21 (1958), J.Kuwabara, "On P'u Shou-keng,
a Man of the Western Regions," Memortes ofthe Research De·
partment ofthe Toyo Bunko, 2 (1928) ve 7 (1935, J. Muta, Yln·
yal sheng·lan. OVeral/ Survey of ıhe Ocean 's Shores (Camb­
rldge 1970) ve W.SChurz, The ManUa Galleon (New York 1939).
Çinli göçmen topluluklar hakkında klasik giriş yapıtı, V.Pur­
cell, The Chlnese in Southeast Asta (London 1951)'dlr. Artık,
G.W Skinner, Leadershtp and Power in the Chtnese Commu
nlty of Thatland (ltacha, N.Y. 1958)'ın en ligi çekeni olduğu
birçok özel monografi bulunmaktadır.
Bir Kil.ltüril.n Temeli
iki kısa ve okunabilir giriş, W. Wltson, Chlna before the Han
Dynasty (London 1961) ve C. Ll, The Begtnnlngs of Chinese
Ctutltzation (Seattle, Wash 1957)'dir. Daha aynntılı çalışma·
lar ise şunlardır: K.C. Chang, The Archeology ofAndent Cht­
na (göz.geç.bas., New Haven, Conn. 1968), ve T.K. Cheng, Arc­
heology in Chlna, 3 cilt (Cambrldge): ı. Prehtstortc Chtna
(1959), 2. Shang Chlna (1960) ve 3. Chou China (1963). C. Ll,
Anyang (Seattle, Wash. 1977), Çın'de arkeolojinin doğuşu
hakkında, gil.zel resimlerle bezeli bir açıklama sunmakta·
dır. M. Loebr, Oılnese Bronu Age Weapons (Ann Arbor,
MJch. 1956), erk.en dönem Çin uygarlığının dayandığı temeli
oluşturan yeni askeri teknoloji hakkındaki inceleme için
esaslı bir öneme sahiptir.
Tarihsel kaynaklardan gelen öykü hakkında, H.Maspero,
China in Antiqulty (ilk basım Fransızca, 1927); !ngillzceye çe·
vlrlsl Amherst, Masa. 1978), bazı bakımlardan ciddi biçim·
de eskimiş olsa da, h414 klasiktir. Sabırlı ve azimli olanlar
için, The Chronlde ofZuo (or Tso-c:huan), Baharlar ve Güzler
dönemi hakkında büyil.leytcl bir anlatım ıunmaktadır. J.Leg·
ge tarafından yapılmış, The Chlnese Clııs.stcs, Cilt 5, kısım
2: The Ch'un ts'ew wlth the Tso chuen (Londra 1872) ve S. Co­
uvreur tarafından yapılmış La Clıronlque de la prtndpaut�
de Lou, Tch'ouen·ts1ou et Tso·tchouan (Honkien-fou 1914;
tekrar basım Parls 1951) gibi tercümeler de vardır. J.Crump,
çev., Chan-kuo, ts'e (Oxford 1970), Savaşan Devletler dönemi·
ne ilişkin anlatıların çok daha okunabilir bir derlemesidir.
S.B. Grlffith, çev., Sun tzu. The ArtofWar(Oııford 1963), eski
Çln askerlik yapıtlarının en ünlulertnın harika bir çevlrlsl·
dır.
Neolitik Sanat
Genel bir araştımıa için bakınızJ.Rawson, Ancient Chlna, Art
and Arc:haeology (Londra 1980). Temel teknoloji, M. Medley,
The Chinese Potter (Oıford 1976)'da tartışılmış ve genel bir
açıklama, M. Sulllvan, The Arts ofChlna (göz,geç.bas., Ber·
keley, Callf. 1978)'de verilmiştir. Daha aynntılı bir inceleme
için bu. T.K. Cheng, Arc:haeology in Chlna, Cilt 1 : Prehlsto·
rtc Chlna ve K.C. Chang, The Archaeology of Anclenı Chlna.
Akrabalık ve ıtrallık
K.C. Chang, Shang Ctutltzatton (New Haven, Conn. 1980), ta·
rlhsel Çin toplumundaki en eski düzeyi yeniden kurarken
karşılaşılan karmaşık eorunlan dikkate almak için en iyi ha·
reket noktasıdır. Bununla birlikte, bOyil.k bir kısmı Profesör
Chang'ınld.nden daha değişik bir yaklaşımı benimsemiş bu·
lunan bu alandaki Japonbilimsel yazınının iyi bir özeti he­
nO.z bulunmamaktadır. Bu yazına yararlı kOçO.k bir ek, L.
Chao, The Socto-Pollttcal Systems ofthe Shang Dynasty (Tal·
pel 1982)'dir.
Zlıou dönemi hakkında klasik eser, H.G. Creel, The Orlgtns
ofStatecraft in Chlna, Vol 1 (Chicago, lll. 1970)'dir. Hacimli
ve teknik bakımdan pekinllğe ulaşan temel öneme sahip bir
yapıt L. Vandermeersch, Wangdao ou la vole roya/e, 2 cilt
(Parls 1977·80)'dlr. Hem akrabalık, hem de krallık hakkın·
da temel bir kaynak ise şudur: B. Karlgren, çev., The Book
of Odes (Stockholm 1950), Şiirin Yuısı'nın zahmetli, aslına
sadık bir çevirisi.
Tunç Çağ1 Sanatı
Harika renkli resimler fU kaynakta gOrOlebillr: W. Pong der.,
The Great Bronu Age ofOılna (New York 1980). Brltlah Mu·
seum'daki bron1: eıyalann resimleri, genel bir değerlendir·
meyle birlikte, j.Rawson, Anclent Chlna, Art and Archaeo·
logy'de verilmiştir. OslO.p hakkında bakınız W.Watson, An·
dent Chlnese Bronus (Londra 1962), Style in theArts of Chl­
na (Harmondaworth 1974) ve Art ofDynasttc Chlna (Londra
1981). Silahlar için bakınız M. Loehr, Chlrıese Bronr.e Age We­
apons, ve W.Watson, CU/tural Jlrontiers in Andent Bast Asta
(Bdlnburgh 1971). Bu sonuncuau Çin ve göçebe mirası ba­
kımından ilginçtlr. Shang hanedanına alt bir yerleşim ye­
rindeki kazının ayrıntılı bir incelemesi için bakınız C. Ll, An·
yang. Yeşimler için bakınız T. l.awton, Chlnese Art of the
Warrlng States �rtod, Change and Continulty, 480-222 B.C.
(Washington, D.C. 1982). Lake hakkında ayrıntılı bir incele­
me için bk%. sır H. Gamer, Chlnese Lacquer (Londra 1979).
Qin imparatorlutu
A. Cotterell, The Flrst Bmperor ofChlna (Londra 1981) biraz
226
hafif ama akıcı bir dille yazılmış ve resimlendirilmiş bir ya­
pıttır. YaşamOyküsü yaklaşımını kullanan daha önceki iki
çalışma şunlardır: D. Bodde, China's Flrst Unifter (Lelden
1938), Ll Si üzerinedir ve aynı :(azar, Statesman, Patrlot and
General in Andent Chlna (New Haven, Conn. 1940), daha
önemsiz üç kişilik hakkındadır
Yeraltı Ordusu
Gerçek yaşamdakine uygun ölçülerde, kırmızı tuğladan ya­
pılma ordunun renkli gil.zel resimleri, W.Pong, der., The Gra·
at Bronz;e Age of Chlna (New York 1980)'de görO.lebllir. Qln
hanedanı sanatının daha ayrınulı bir incelemesi, A Cotte­
rell, The Ftrst Bmperor of Chlna tarafından verilmiştir.
Siyaset ve iktidar
Çin siyaseti ve siyasal kültürü hakkındaki kitaplar, okuyu­
cununun sahip olduğunu önceden kabul ettlklerl teknik do­
nanım hakkında Onemli qlçOde farklılaşmaktadırlar. Aşa·
ğıda, hemen hemen ele alınan dönemlere yakınlaşan za.
mandizlmsel bir liste bulacaksınız. H. Bielensteln, The Bu·
reaucracy ofHan nmes (Cambrldge 1980), neredeyse bir baş­
vuru kitabı olma noktasına ulUJan kesin ve teknik bir ya­
pıttır. M.Loewe, Crfsts and Confl/l
ct in Han China (London
1974), aksine, ilk Han döneminde siyasetin ne olduğu hak­
kında harika bir fikir veren, zaman zaman ortaya çıkmış par·
çaların bir derlemesidir. Y.S. YO, Trade andEıcpanston in Han
China (Berkeley, Callf. 1967) dış ilişkileri açıklamaktadır. iç·
sel parçalanma dönemi için, E. Blazas, Chtnese Ctutlization
and Bureaucracy (New Haven, Conn. 1964) ve E.T.Z. Sun ve
J. de Prancls, çev., Chinese Soda/ Htstory (Washington, D.C.
1956)'deki bazı yazılar, özellikle büyil.k malikanelerin geli­
şimi bakımından aydınlaucıdır. P. Ebrey, The Arfstorcratic
Families ofBar/y Imperta/ Chln• (Omıbridge 1978) büyil.k bir
soyu bin yol boyunca ayrıntılı olarak incelemektedir. W
Eberhard, Das Toba·relch Nord Chinas (Lelden 1949), sonra­
ki Çin kurumlan üzerinde önemli bir biçimleyici etkide bu­
lunmuş olan bir barbar hanedanı hakkında klasik bir ince­
lemedir. Bir gil.ney hanedanı dönemindeki siyaset ve edebi
yaşam hakkında hayranlık uyandıncı bir tablo için, J. Mar­
ney, Uang·Chlen·Wen tt (Baston, Moss., 1976)'yi okuyunuz.
A. Wrtght, The Sut Dynasty (New York 1978), lmparatorluğun
yeniden birleşmesinin mimarları hakkında açık bir dille ya·
zılmış, çok-yönlO. bir giriş yapıtıdır. Tanıı döneminin ilk ya­
nsı hakkında, h414, E. Pulleyblank, The Background to the
Rebellton ofAn Lushan (Londra 1955)'e eşdeğer bir yapıt yok­
tur. Değerli ayrıntılar, D. Twitchett, Plnancial Adminlstratl·
on under the Tang(Cambrldge 1963) ve A. Wrlght ve D. Twltc·
hett, der., �rspectiues on the Tang (New Haven, Conn., 1973)
ile J. Perry ve B. Smlth, der., Bssays on Tang Society (Lelden
1976)'dekl özel inceleme yazılarında bulunabilir. Tang'dan
sonra yeniden beliren parçalanma donemi hakkında, G.W.
Wang The Structure ofPower in North Chlna durtng the Fire
Dynasttes (Kuala Lumpur, 1963), kuzeyin kuru bir bilgince
çözO.mlemeslnl verirken, B. Schafer, The Bmplre ofMin (Rut·
land, Vt., 1954), gil.ney krallıklarından biri hakkında nitelik
bakımından zengin ve derinlemesine araştınlmış bir açık·
lama sunmaktadır. Tartışmalı da olsa, ilk bin yılın bütün·
IOğünü ele alan bir ilginç araştırma, W.Eberhard, Conque·
rors and Rulers·Sodal Forces in Medleoal China (göz.geç.bas.,
Lelden 1965)'dır.
Song hakkında, B. Kracke, Ctuil Serolce in Barly Sung Chi·
n• (Cambrldge, Masa., 1953), sınav sistemi temeline dayalı
mandarlnllğtn kökenleri hakkında temel başvuru yapıtı ol·
mayı sürdil.rmektedlr. Yöresel düzeydeki örgil.tlenme hak­
kında B. McKnlghı, Vlllage and Bureaucracy in Southem Sung
Chlna (Chlcago, Jll., 1971), değişimlerin hemen hemen eşit
Oneme sahip bu dönemde burada da gerçekleşmiş old$·
nu göstermektedir. Wang Anshi hakkındaki çok sayıdaki ki·
tap arasında en kısa olanı Ozerlne söylenecek çok şey var­
dır: J. Meskill, der., WangAnshl, Practtca/ Reformer(Boston,
Mass., 1963). Song'un kuzey komşuları hakkında bakını� K.
Wlttfogel ve C.S. Perg, Htstory of Chlnese Soclety: Uao (Phl·
ladelphla, Pa., 1949), ve J.S. Tao, The jurchen in nı.ıe lfth·
Century Chlna (Seattle, Wash., 1976). Çlzı'deki Moğol toplu­
luğu hakkındaki en derinlikli inceleme, J. Pardess, Conque·
rars and Confudans (New York 1973)'tır. Moğol-Mlng geçlsl
hakkında siyaset ve devlet yaşamı ile ilgili sayısız noktaya
değinerek anahatlan ortaya koyan çarpıcı bir çalışma, P.Mo­
te, The Poet Kao Ch1 (Prlnceton, NJ., 1962)'dir. C. Hucker, The
Tradtttonal Chinese State in Mlng nmes (Tuacon, Arlı., 1961),
bil.tOnlüklü anlatım bakımından coşkuyla karşılanan bir hO·
ner gösterisidir. Daha fazla aynntı için C. Hucker, der., Chl·
nese Gooerment tn Mlng nmes (New York 1969)'a bakınız.
R. Huang, Taxation and Goııennental J'lnance in stxteenth
Century Mtng China (cambrldge 1974), gereksiz yere karma­
karışık edilmiştir ama yararlı fikir ve bilgilerle doludur. Aynı
7azann l 581 ônemsf% Bir Yıl: Mlnı Hanedanı Çôlıaş Halinde
(New Haven, Conn., 1981), lae, kavrayıf bakımından iyidir
• bir yılın siyaseti odak noktası olara'.k alan öykOsO. · ve za.
rlfçe işlenmiştir. Qlng hakkında en önde gelen yapıt, kuş­
kusuz, T. Metı.ger, The Intemal Orgıntzation ofthe eh1ng Bu·
reaucrscy (Cambrldge, MaSB., 1973)'dlr ki bu yapıt, benim
bildiğim hiçbir kitapta görülmemiş bir biçimde, imparator­
luk döneminin eonlanndakl memurun mesleki, ideolojik ve
duygusal yafamını aydınlatmaktadır. Yerel yönetim ve
bilgin-soylular hakkındaki birkaç yararlı çalışma arasında,
T.T. Ch'ü, Loca/ Gouemmentln China under the eh1ng(Camb­
rldge, Maas., 1962) muhtemelen en iyisidir. Ayrıca, J.Watt,
The Dlstrlct Maglstrate in Late Impertal Chtna (New York
1972) ile C.L Chang'ın öncil. nitelikteki The Chlnese Gentry:
Studies on their Role in Mneteenth·Century Chlnese Soclety
(Seattle, Wash, 1955) adlı yapıtı oldukça değerlidir. Hukuk
için, T.T. Ch'ü, Law and Soctety in Tl'adltional Chlna (Paris
1961) ile D. Bodde ve E. Marrls, Law in Impertal Chlna (camb­
rldge, MaSB., 1967) adlı yapıtlara bakınız. Öğretici rahatla­
ma için, Kangııl imparatorunun yaşamı, J. Spence, Bmperor
of Chintı. (Londra 1974), yazartnın kaynakları değerlendirişi
bazı eleştirilere hede( olmuşsa da, kaçırılmamalıdır.
Büyük Kanallar
A. Hoshl, çev., M. Elvln, The Ming Trtbute Graln System {Ann
Arbur, Mlch., 1969).
imparatorluk Donemi Sanatı
Erişilebilir ve genel bir açıklama, M.Tregear, Chlnese Art
(London 1980) ve M. Sulllvan, The Arts of Chlna adlı yapıt·
larda vertlmlştlr. Daha bol resimli genel bir araştırma için
bakınız W.Watson, Art ofDynasttc Chlna. Bu kitapla, arka·
da yararlı bir mimari bölo.m bulunmakta ve ikinci kısım,
bir dizi siyah-beyaz fotoğrafla belgelenen tasanmdan oluş·
maktadır B. Smlth ve W.G. Wang, Chtna, A. Htstory in Art
(Lajolla, Callf., 1979), imparatorluk dönemi sanatı hakkın·
da çok iyi bir görsel açıklama surunaktadır. Duvar reslmle·
rl için bakınız: Murals{rom the Han to the Tang Dynasty (Pe­
kin 1974), ve P. Pelllot, Les Grottes.de Touen·Hou 11.ng, 6 elit
(Parla ve Brüksel, 1925). Heykel için bakınız: O. Siren, Sculp­
ture from the ftfth to the Fourteenth Centurtes, o& cilt (Lond·
ra, 1925). Seramik için, M. Medley, The Chlnese Potter ve M.
Sato, Chlnese Ceramlcs (New York ve Tokyo 1978) adlı yapıt·
!ardaki genel açıklamalara bakınız. Daha ayrıntılı çalışma­
lar içln bakınız M. Medley, T'ang Pottery andPorcelaln (Lond­
ra 1981), Yuan Porcelaln andStoneware (Londra 1981) ve sır
H.Garner, Ortental Blue and White (Londra 1954). Resim hak·
kında en kolay ulaşılabilir ve özlü açıklama J. Challl, Chl·
nese Palnttng (Geneva 1960; New York 1972)'dir. Aynı yaza·
rın daha aynntılı incelemeleri arasında Htl/s beyond a Rt·
ver (New York ve Tokyo 1976) adlı, Yuan hanedanı dOnemln­
dekt, 1279-1368, Çin resmine ilişkin yapıt yer almaktadır. Yu­
an hanedanı sanatı hakkı.nda Ozel bir çalışma için bakınız
S.E. Lee ve W.K.Ho, Chinese Art under the Mongols: The Yu·
an Dynasty (1219-1368) (Cleveland, Ohio, 1968).
Toplumun Rvrlml
Bu bölOmle ilgili mateıyalln büyil.k bölOmü, halihazırda, yu­
karıda "Siyaset ve iktidar" başlığı altında verilen listede yer
almıştır. Burada incelenmiş olan özgil.n konular, (1) tekno­
loji, (2) ekonomik ilişkiler ve kurumlar, (3) sınıf ve statil. fark·
lılaşması ve (4) akrabalık ilişkileri ve slstemlerl ve her biri·
ne n0.fU% etmiş olan kalıp ve fikirlerdir.
M.Gamet, Chlnese Ctull1%ation (Londra 1930), eskimiş bir
btllm geleneğine dayanmakta ama esinleyici önerllerlyle
canlılıgını korumaktadır. H414 değerli bir diğer eski taP da,
\ıl
aynı yazann sulama üzerindeki aşın vurgulam .t;ıı.
asın şıyan
daha sonraki Ortental Desplttsm (New Haven, Conn. 1952)
adlı yapıtından çok daha iyi olan K. Wlttfogel'ln Wlıtschaft
und Gesellschaft Chlnas (Leipzlg 1931)'dlr. Su kontrolil.nil.n
Çin toplumundaki yeri konusunda daha nesnel bir değef·
lendirme için bakınız C.T.Chao, lfey BconomlcAreas tn Chl·
neseHtstory as Reoealed in the DeuelopmentofPubllc Works
for Water-Control (Londra 1936) ve M.Elvln, "On Water Cont·
rol and Management durlng the Mlng and Ch'lng Dynastl·
es," Ch'lng-shlhwen·t'l llI. 3 (Kasım 1975). LS. Yang, Les
Aspects �omlques des travauıcpublics dans la Chlne lmpe­
rtale (Parla 1964), bu ve ilgili konulara dair derslerin en üs·
tOn olanlarıdır. Max Weber'ln Çin hakkındaki düşünceleri,
çoğu kez, gil.venslz bir biçimde, tarihsel olgularda temellen­
mişti r am a yine de gil.dOleyicl hareket noktalan nltellğtn­
dedir. O mekler için Weber'ln Rellgton ofChlna(Londra 1964),
ve "The Chlnese Llteratl", içinde H.Gerth ve C.Mllla, çev.,
From Maıc Weber (New York 1946). Yakın zamanlardaki bir
bilimsel yeniden değerlendirme için bakınız W.Schluchıer,
der., Maıc Webers Studle überKon{u%1antsmus und Taolsmus
(Prankfurt 1983).
Doğu Zlıou toplumu hakkında, Hsu Cho-yun, Anclent Chl·
na in Transttion (Stanford, Callf., 1965), h414 yararlı bir ge­
nel başlangıç niteliğindedir. T.T. ChO, Han Soctal 5rructure
(Seattle, Wash., 1972) adlı yapıt son derece değerli olup çev·
rllınlş belgelerle desteklenmlftlr. Tang hakkında, J.Gemet,
LesAspects Bconomlques du Buddhtsme dans la soctkle (Sa·
lgon 1956) da yine usta lşl blr yapıttır. Yoshino bu Shiba, çev.,
M. Elvln, Commerce and Sodety in Sung Chlna (Ann Arbor,
MJch, 1970), belgesel kaynaklan bakımından zengin bir içe­
riğe sahiptir. Yuan hakkında bakınız, B. Vladlmlrtsov, l.a R�
glme aoclale des mongoles: le f�lsme nomade (Parts
1948), Mlng hakkında, B. Rawskl, Agrtcultural Change and
!
the Peasant Economy of South Chlne (Cambrldge, Masa.,
1972 ve H. Beattie, Land and Un eag e in China (Cambrldge
1979 , bu iki yapıt da, bazı bakımlardan yersiz olmakla bir­
likte bilgi doludur. Bkalkllklerden bazılarının neler olduğu
hakkında bakınız M. 'l!lvtn, "The Laat Thouaand Years of ehi·
nese History, Changing Patterns in Land Tenure," Modem
Aslan Studles IV.2 (Nisan 1970). Mlng'den Qlng'e geçiş dö­
nemine ilişkin olarak, çağdat bir teknik ansiklopedinin gil.·
zel resimli bir çevirisi olarak Sung Ylng-hslng, çev., E.T.Z. ve
S.C. Sun, Men Kung K'•! Wu. Chtnese Technology in the Se­
venteenth Century {Phlladelphla, Pa., 1966) ve bir yöre hak·
kında Qstün nltellkll bir Lnceleme için deJ.Dennerline, The
Chta·Attng Loyallsts: Confuctan Le adershtp and Sodal Chan·
ge {New Haven, Conn., 1981)'e ba.kııın.. Qlng'den sonraki y(lz·
yıllarla ilgili olarak, iki harika denemeler derlemesi bulun·
maktadır. W.Wlllmott, der., Economlc Organlzatton in Cht·
nese Society (Stanford, Calif., 1972) ve D.Perklns, der., Cht·
na's Modem Economy in Historical Perspecttve {Stanford, Ca·
lif., 1975.
özel konulara illokin olarak şu yapıtlar zikredilebilir: Yak·
!aşık yarısı lngillzce olan I.I.anclotıi, der., La tfonna ne/la Ona
lmperla /e e ne/la C/na repubbltcan& {Plrenze 1980); W.Eber­
hard, Social Mobtltty tn Tradltlonal Chlna {Lelden 1962), par­
ça parça ama ilginç konu ve fikirlerle doludur; J. de Groot,
Sectarlantsm and Re/tgtons Persecutton tn Chtna (Lelden,
1901), Çin dinsel ezlyetlndekl siyasal ögenin önemini gere­
ği gibi değerlendirmediği lçlnjapon bilgin Suıukl Chusel ta·
rafından epeyce eleştirilmiştir ama yine de ilginçtir; E.
Ahem, Chtnese Rltual and Politics (cambrldge 1981), yer yer
donuk ama oldukça öıgQndQr; M.Preedman, Llneage Orga·
nlzation in Southeastem Chlna ve Chtnese Llneage and Socl·
ety (London 1958, 1966), Çin antropolojisinin merhum u•
tasının iki temel yapıtı ki,bu yaıann zaman zaman yaım14
oldukları, Study ofChln� Soclety (Stanford, Callf., 1979)'da
bulunabilir; G.W. Sklnner, "Marketing and Social Structure
in Rural Chlna," 2 kısım, }oumal of Astan Studıes XXIV. 1.
ve 2. (Kasım 1964 ve Şubat 1965), şimdi yazarı tarafından bl·
le, bir biçimde aşırı basit bir çözQmleme ve muhtemelen (ve
hiç de haksız olmayarak), Çin araştırmalan tarihinde en be­
ğenilen makaleler olarak kabul edilmektedir.
Pekin hakkında mimari bir değerlendirme, O. Siren, The
Walls and Gates ofPelclng (Londra 1921) ve The lmperlal Pa·
laces ofPeklng, 3 cilt (Paris ve Bıılkael 1926) adlı yapıtlarda
verilmektedir. Bunlar, yazarın kısa bir tarihsel açıklamasıyla
birlikte yer alan klllşelerden oluşmaktadır. ilk yapıt, yazar
tarafından çekilmiş fotoğraflara göre hazırlanmış 109 foto·
gravQr ile Çinli sanatçılar tarafından yapılmış 50 mlmart çl·
zlml göruntülemektedlr. Bu yapıt, surların yıkılmasından
önceki Pekln'ln iyi bir tablosunu ortaya koymaktadır. Mlng
arut·mezarlarının daha gQncel bir tablosu, A.Paludan tara·
fından, The Jmperl.al Mtng Tombs (New Haven, Conn., ve
Londra 1981) adlı yapıtta verilmektedir ki burada siyah·
beyaz ve renkli fotoğraflar gQzel bir görüntil ortaya koymak·
tadırlar. Bahçeler lçln, siyah·beyaz resimli, O. Siren, Gardens
ofChina (New York 1949)ve iyi renkli resimleri olan M. Kes·
wlck, The Chtnese Garden, Htstory, Art and Archttecture
(Londra 1978) adlı yapıtlara bakınız. Geç imparatorluk dö­
neminde resim sanatı için bakınız. R. Whitfleld, in Pursult
of Antlquity (Prlnceton, NJ., ve Tokyo 1972), J. cahlll, Paln·
ttng at Shore, Chtnese Patnttng ofthe Barly and Mlddle Mtng
Dynasty 1368·1558 (New York ve Tokyo 1978), The Dtstant
1644 (New York ve Tokyo 1982) ve 17. yQzyıl Çin resminin
Mountaıns, Chtnese Painttng of the Late Mtng Dynasty, 1510·
doğası ve üshlbuyla ilgilenen The Compel/ing lmage {Camb­
rldge, Mass., ve Londra 1982). Hattatlık estetiği ve teknikle­
ri hakkında bir genel giriş, Y. Chlano, Chtnese Calligraphy
{Londra 1938)'de sunulmuştur. 18. yQzyılda, Çin sarayında
resim yapmış olan Cizvit ressam hakkında ilginç bir çalış·
ma, C. ve M. Beurdeley, çev. M. Bullock, Gluseppe Castig/to·
ne (Londra, 1972)'dlr. Doğu Qshlplarının Batı sanatı ve sO.s·
lemeler! üzerindeki etkisi, O. Impey tarafından Chinotserle
(London ıC77)'de tart14ılmıştır. Süsleme sanatları değinilen
genel kitaplarda ele alınm14ıır.
Umut ve Geçmişe eaıu.
Sanatın yetkinleşmesi ve durulması hakkında bakınız. M.M.
Sze The Tııo of Paınttng ... with a trarv;lation of the "Mustard
Seed Garden Manual of Patnting" {New York 1956). Estetik
felsefenin lncelltl hakkında, P.Ryckmana, Les "Propos sur
la petnture" de Shitao (Bıılkael 1970) Qstün bir Omektlr. 19.
yQzyıl ortasında Çin resmJnde özgQnlııto.n sınırlan ile ligi·
il olarak Ryckman'ın SU Renshan (Hong Kong, 1970) adlı ya·
pıtı, bireysel bir anatçı hakkında öncQIQk eden bir incele­
medir. Aykınlık konusundaki gQçlo.kler, J. Billeter, LI Zhl, pht·
losophe maudtt (Geneva, 1979) adlı yapıtta iyi bir biçimde
onaya konulmuştur. Siyasal bakımdan tehllkell kabul edJ·
len çal14malar üıerlndekl Mançu baskısına illfkln klasik
açıklama, L-C- Goodrtch, The Llterary·lnqutsttion of Ch'fen·
Lung {Baltlmore, Md., 1935)'dır. Ekonomideki üst·dllleyll
denge tuzağı hakkında bakınız M. Blvln, The Pattem ofCht·
nese Past.
Olayların Akışı
Modem Çln'le ilgili hiçbir genel tarih, konusunun gerektir­
diği ölçillere tam olarak erişmemiştir. J. Chen, Chinıı and the
West {Londra, 1979) en yerinde olanlardan biridir. Başvuru
nltellğinde olarak,]. Palrbank, E. Relachauer ve A. Cralg, Bast
Asta, The Modem Transfonnation (London, 1965), biraz katı
olmakla birlikte, son derece değerll olmaya devam etmek·
tedlr.
Çln'ln dışa açılması hakkındı J. Falrbank, Trade and Dip·
lomacy on the Chtna Lost (Cambrldge, Masa., 1953) bir kla·
siktir. 19. yQzyıl ortalarındaki belll baolı ayaklanmalar, F.
Mlchael ve C·L-chang, The Talplng Rebellion, 3 cilt (Seaıtle,
Wash., 1966-67), S.Y. Teng, The Nlen Anny and thetr Guerflla
Warfare (Parls, 1961) ve W.D. Chu, The Moslem Rebellion tn
Northwest Chtna (The Hague, 1966)'da ele alınm14tır.
Kurumsal reformlann başlaması ve karşılaştığı engeller­
le ligli! olarak genel bir araştırma için S.Y. Teng ve J. Falr­
bank, Chtna's Response to the West (cambrldge, Mass.,
1954)'e, ve özel dönemler hakkında da M. Wrlght, The Lası
1882·1874 (Stanford, Callf., 1957), Uoyd l!astman, Throne and
Stand of Chlnese Conseruattsm·The T'ung-chth Restoratton,
Mandarlns (cambrldge, Mass., 1967), M. Cameron, The Re·
form Movement tn Chtna 1898·1912 (Stanford, Callf., 1931)
ve J. Plncher, Chlnese Democracy (Londra. 1981)'e bakınız.
P. Cohen, Chtna and Chrl.stianlty (Cambrldge, Mass., 1963)
misyonerlerin neden olduğu sorunları betimlemektedir.
Aşın·muhafazakArlıkla llglli olarak, M. Elvln, "Mandarin&
and Mlllenerlana",joW'ltal ofthe Anthropo/oglcal Soclety of
Oxford x. 3 {Mlchaelmas, 1979), bazı kabul edllmlş efsane­
leri çQrQtmektedlr. 1911 devriminin son yılJardakl yeniden
değerlendlrlllşlne dair en iyi glrlf, M. Wrlght, der., Chtna tn
Reuolution. The Jllrst Phase 1900-1913 (New Hıven, Conn.,
1968)'dir. Şimdilerde bu konuya hasredilmiş bilimsel araş­
tırmaların geniş ölçeği hakkındı, tamamen bu konuyla il·
gilenen Modem Chlna •nın özel sayısı {II. 2, Nisan 1976), tek·
yönJQ bir polemik nltellğl taşımakla blrllkte gQdüleylcl olan
bu sayı, bir fikir vereblllr. BQyQk reform polemikçisi Uang
Qlchao hakkındaki harika tamamlayıcı incelemeler ounlar­
dır: H. Chang, Llang Ch't-ch'ao and the Intellectual Transiti·
on in Chlna, 1890-1907 {Cambrldge, Mass., 1971) ve P. Hu­
ang, Llang Ch 't-ch 'ao andModem Chtnese Llberaltsm (Seatt­
le, Wash, 1972). Bu dönemin daha derin dQşQnce akımları
hakkında bQtilnJQkJQ bir genel değerlendirme, M. Elvln, Self
(Canberra, 1978)'dlr. Çin'ln ilk devlet başkanı hakkında iki
Uberation and Self-Immolation in Modem Chtnese Thought
biyografi vardır:J. Chen, Yuan Shth·k'al (London, 1961) ve E.
Young, The Presldency of Yuan Shth·k'al (Ann Arbor, Mlch.,
1977). Savqbeylerl konusuna, D. Glllln, Warlard: Yen Hsl·
shan tn Shanst Proıılnce, 1911·1949 {Prlnceton, NJ., 1967) ve
J. Sherldan, Chlnese War/ord: The Career of Feng YQ·h.stang
(Stanford, Calif., 1966) adlı yapıtlarla yaklaşılabilir. Kitle ha·
reketlerl ile ilgili olarak bakınız, J. Chesneauı, The Chtnese
Labor Movement (Stanford, Callf., 1968) ve R. Hofhelnı, The
Broken Waııe. The Chtnese Communtst Peıısant Moııement
1922·1928 (Cambrldge, Mass., 1977). R. Myers, The Chtnese
Peasant Bconomy (Cambrldge, Mass., 1970) derebeylik hak·
kındakl genel geçer efsaneleri çQrQtmektedlr ve C.M. Hou,
Forelgn Investment and Bconomlc Deııelopment in Chtna
(cambrldge, Mass., 1965) ise benzer bir işi ekonomik
"emperyallırn" konusunda yapmaktadır. Milliyetçi ve Ko­
münist partilerin birbirlerine bağlı olarak ortaya çıkmalan
hakkında, D. jacobs, Borodtn {Cambrldge, Mass., 1981) ha·
rlka bir yapıııır, buna karşılık H. Isaac'ın Troçklst The Tra·
gedy ofChtnese Reııolutton (Stanford, callf., 1951) adlı yapı·
tı karşı çıkılmaz bir anlatım gQcQne sahiptir. Milliyetçi hQ·
kümet konusunda, Uoyd Eastman, The Aborttve Reııo/ution
(Cambrldge, Mass., 1974), olayların farkında olan, efsane­
lerden uzaklaşan bir yapıttır. Buna ka11ılık, P. Cavendlsh'·
in "The New Chlna of the Kuomlntang", içinde, J. Gray, Mo­
dem Chtna's Search fora Polttical Reform (London, 1969) ve
"AntHmperlallsm in the Kuomlntang 1923-8", içinde J. Chen
ve N. Tarllng, der., Studtes tn the Soclal Hlstory ofChlna and
South·East Asla (Cambrldg�, 1970) adlı makaleleri alışılmı·
şın dışına çıkacak ölçüde derine inen çözümlemeler niteli·
ğlndedlr.
J. Harrlaon, TheLongMarch to Power. A Hlstory ofthe Chl·
nese Communtst Pll.rty 19Z1·1972 (London, 1972) Qs)Qp ba·
kımından ağır, ama tamamlanm14lık ve gQvenlleblllrllk ba·
kımlarından eşsizdir. C. Johnson, Peasant Nationaltsm and
Communtst Power (Stanford, Calif., 1963), L van Slyke, Bne·
mies and Frlends. The Unlted Front in Chinese Communtst
Htstory {Stanford, Callf., 1967) ve J. W. Lewls, Leadershtp in
Communtst Chtna {ltacha, N.Y., 1963) adlı yapıtlar, daha ko­
lay bir biçimde anlayış kaıandıncı niteliktedir. Mao'nun iki
iyi biyografisi bulunmaktadır. S. Schram, Mao Tse-rung {Lon·
don, 1967) ve]. Chen, Mao and the Chtnese Reuolution (Lon·
don, 1965). Mao•nun dQşüncesl hakkında vazgeçilmez baş·
yapıt, S. Schram, The Polltical Thought ofMao Tse-tung {Lon·
don, 1963)'dır ve bu yapıta yardımcı olarak R. Wylle, The
Emergence Maolsm {Stanford, Callf. , 1980), "DQşQnce"nln ya·
raıılmasını çevreleyen koşullarla ilgili olarak okunablllr. E.
Snow, Red Star ooer Chtna {New York, 1938), Çin KomQnlz·
ml'nln Yan'an'daki kahramanlık gQnlerlnln tanığının anla·
tıları bakımından bir başyapıttır. KomQnist devrimin baıı·
larında, bu hareketi besleyen heyecan, W. Hlnton, Fanshen.
A. Documentary o{Reııolutton ts a Chlnese vıllage, (New York,
1967) adlı yapıtta yeniden yaşanabilir. Burada, Halk Cum·
hurlyetl Qzerlne varolan neredeyse sonsuz olan yap ıtları ele
alacak yer bulunmamaktadır ama son 20 yılın olaylarıyla
ilgilenen hiç kimse, "Slmon Leys" (Plerre Ryckmas)'ln, özel·
ilkle The Chatrman's New Clothes {London, 1977) ve Batılı
aydınların bir çoğunu etkisi altında tutan yanılsamaların
büyQsünQ bozmuş olan Chtnese Shadows (Harmondaworth,
1978) adlı yapıtlarını okumamazlık etmemelldlr. Chen ]o·
hsi'nln kısa öykQlerl, çev. N. ıng. ve H. Goldblatt, The E.ıce·
cutton ofMa,jôr Yin (Bloomlngton, lnd., 1978), Killtür Devrimi
Geç İmparatorluk Dönemi Sanatı
sırasındaki yaşamı edebi olarak canlandıran dikkat çekici
bir yapıttır. BugQnkü Çin hakkında belki de en iyi kitap, F.
Butterfleld, Altııe tn the Bitter Sea (London, 1983)'tlr.
Modern Çağ Sanatı
Modem çağ sanatı, daha önce bellrtilen genel yapıtlarda ele
alınmıştır. 20. yQzyıl sanatına derinlemesine eğilen blr n
i ­
celeme henQz yoktur.
Slm&eler ve Toplum
Bu bOIQmdekl konulann bir çoğu, kaynakça bakımından de­
ğişik yerlerde ele alınmıştır. Dolayısıyla, aşağıda, sadece özel
ilgi konusu bakımından bazı yeni başlıklar sunulmuştur.
Dil: P. Kratochvll, The Chtnese Language Today (London,
1968) adlı yapıt, çağdaş Çince'nin, teknik-olmayan bir tarz­
da, anahatlarını sunmaktadır. B. Karlgren, The Chlnese Lan·
guage (New York, 1949), benzer bir işi, bu dilin ta.rlh.sel gell·
şlml bakımından yapmaktadır.
Yazı: Y. Chlang, Chtnese Calltgraphy, hem gQzel, hem de Oğ·
retlcldlr.
Tıp: F. Mann, Acupuncture. The Ancient Chlnese Art ofHea·
ltng {London, 1962), bir uygulayıcının yazmış olduğu basit
bir giriş kitabıdır. J. Needham, Celestta/ Lancets (cambrld·
ge, 1980), aynntılı tarihsel ve bilimsel bir incelemedir.
Falcılık: S. Feuchtwang, An Anthropologtcal Interpretatton
of Chtnese Geomancy {Vletlane, 197').
Matematik: U. Ubbrecht, Chtnese Mathematics tn the 13th
Century (Cambrldge, Mass., 1973).
Deha: J. Needham'ın Selence and Slvtlisation (yukarıda be­
llrtllmlştlr) adlı yapıtına ek olarak, R. Hommel, Chtna at Work
(Cambrldge, Mass., 1969) alet ve maklnalara illşkln ayrıntı·
lı, resimli bir araştırmadır.
Müzik: L Plcken, "Muslc of Far Eastem Asla·l: China," için·
de, New Oxford Htstory ofMustc, Vol.1 {Londrı, 1957)
Tiyatro: A.C. Scott, The Classtca/ Theater of Chlna {Westport,
Conn., 1957), aktörler, roller, kostümler ve teknikler hakkın·
da bir el kitabıdır. W. Dolby A Hlstory of Chtnese Drama
(Londrı, 1970), oyunlara bir giriş niteliğindedir.
Çiftçilik: R. Barker ve R. Slnha, der., The Chlnese Agrtcultu·
ra/ Bconomy (Boulder, Colo., 1982)'dekl yazılar konunun he­
men her yönQnQ ele almaktadır.
Yiyecekler: Herkesin beğendiği bir Çin yemek kitabı vardır.
Bizimki, C. ve A. Lee, The Gounnent Chtnese Regtonal Cook·
book (Secaucus, N.J., 1980)'dur. K.C. Chang, der., Food in Chi·
nese CU/ture (New Haven, Conn., 1977), bQyQleylcl bir der­
lemedir.
Ane yaşamı: M. Wolf, Women and Famt/y in Rural Taiwan
{Sta.nford, Callf, 1972), Çlnll kadınların aileye erkeklerden
daha farklı baktıklarını ileri sürmektedir. A. Wolf ve C-S. Hu·
ang, Marrlage and Adoptton tn Chlna (Stanford, Callf., 1980),
antropoloji ve demografiyi birleştiren, alanındaki en iyi tek·
nlk incelemedir.
Chlnı and the West: W. Franke, China and the Wesr (Oııford,
1967), bu geniş konuya bir giriş nltellğlndedlr. D. Lach, Asta
in the Maldng ofBıırope, 3 elit (Chicago, ili., 1965, 1970, 1978),
çok geniş kapsamlı, genel beğeni kazanm14 bir yapıttır.
Çeşitli: A.H Smith, Chlnese Characteristlcs (New York, 1894),
bir Vlktorya dönemi misyonerinin uyanık baklflı gözlem·
terinden oluşan gQçlQ bir yapıttır.
Batvuru Yapıtlan:
Hızla eskimekle birlikte, C. Hucker, Chlna: A Crltical Blbli·
ography (Tucson, Arlı., 1962), Çin hakkındaki blllmsel ya·
zın için en kolay eritilebilir giriştir. 17. yüzyıl ortalarından
sonraki dönem hakkında G. W. Sklnner, der., Modem Chl·
nese Soclery. An Analyttcal Btbltography, Cilt ı: l'ILblications
in Westem Languages (Stanford, Calif., 1973), vazgeçilmez
bir kaynaktır. Daha yakın zamanlardaki çalışmalar içln}o·
umal ofAstan Studies, yıllık kaynakça araştırmalan yapmak·
tadır
BQtiln dJğerlerlnin b<ıyQk ölçQde dayanm14 oldukları at·
tas, A. Hermann, Htstorlcal and Commerc:tal Atlas of Chtna
{Cambrldge, Mass., 1935; çetltll basımları yapılmıştır)'dır.
P. Geelan ve D. Twltchett, The 7lmes AtlasofChlna (London,
1974) biraz daha az yenilikçi olmakla birlikte, gQvenlllrdlr.
The Central lntelllgence Agency, Peop/e's Republic ofChlna,
Atlas (Washington, D.C., 1971), bugQnkıl Çin hakkında son
derece iyi bir kapsama sahiptir. Uzmanlar, kaynak harita·
lar için J. F Willlams, Chlna tn Maps. ... A Selecttııe and An·
notated carıoblbltography (East I.anslns, Mich., 1974)'e baıı·
vuracaklardır.
Genel ve yararlı başvuru için, B. Hook, der., The Cambrl.d·
ge Encycloped!a of Chtna (Cambrldge, 1982) iyi bir ilk baş·
langıç kaynağıdır.
Biyografik sOı)QkJer şunlardır: H. Giles, A Ch!nese Btograp­
hlcal Dlctionary (Lond.ra, 1898); H. Franke, der., Sung Biog·
raphles {Wlesbaden, 1976); L Goodrlch ve C. Fang, der., Dtc­
ttonaıy ofMlng Btography (New York, 1976); A. Hummel, der.,
Bminent Chtnese of the Ch�ng Pertod {Washington, D.C.,
1943); H. Boorman ve R. Howard, der., Btographlcal Dlctio·
nary ofRepublican Chlna (New York, 1967·71); ve D. Kleln ve
A. Clark, der., Btographlc Dlcttonary of Chtnese Communtsm
(Cambrldge, Mass., 1971).
Tamamen veya kısmen Çin'e llltkln olan dergiler arasın·
da, en kolay erlşilebillrlerden bazıları şunlardır: }oumal of
Astan Studies, the Harvard}oumalofAsiatic Studtes, T'oung
Pao, the Bul/etin ofthe School of Orienta/ and African, the
Chtna Quarterly (çoğunlukla güncel sorunlarla ilgllldlr), Pht·
losophy Bası and West ve Modem Chlna.
227

YERADLARI DiZiNi
içinde) hangi ülkede olduğu, sonra enlem ve boylam derece• dakika'ları (N·Kuzey, S-GOney, W·BaU, l!·Doğu), daha sonra da kaçıncı sayfada geçtiği gösterilmişir.
Bu cildin lngtUzce aslındaki Gazetteer sayfalannı tıpkı-basım olarak yayımlıyoruz. Yer-adları, Türkçede genelllkle değişmemektedir. Her yerin karşısında, önce (parantez
R·Nehir, Mt·Dağ, !si-Ada, L·Gôl Yer-adlarının yanındaki sayfa numaraları, yalnızca haritalara yapılan göndermelerdir. El-harf·I 'tarifi (arttkel), aUabetik sıralamada görmez­
Arkasında (*) ışaretl olan yeradı küçük bir toprak bırimlnl göstermektedir. (Örneğin bir kontluk, dükalık, earllük (lngillz k�ntluğu), saraylılık (Alman saray soylularına veri­
likıen gelinmiştir.
len ıoprak), eyalet, alıkrallık veya bölge).
i italıcs represent thc Wiidc-Giles
Nı..mn n
cquhr.ıknt ofthe preçedıng Pınyin
transcrlption.
Acopulco(Muico) l6'5l'N 99'56'E. :ııı
Adcn (S Ycmc:n) l2°47'N 45-OJ'E. 34
Aıgun/Ar-kııo 5<1'l 6'N l27"25'E. 32, 33. 34
Aıyıng Ga�/Al-yang 40'57'N l 24'30'E. 33
Aizbou/Ai-clıou (Vıe<nam) l9'50'N
l05'55'E, 30
Aksu 41-10'N 80'20'E. 34, 41, lSO
Al.lkol L (USSR) 4l
Akhukı 45"'27N 126"S9'E. ll
Alma At>(USSR)4l'19 N 76'55'E. 34
.
Almollq 4J'SS'N 8l'IO'E. 150
AluiMts. 1 1
AJtunMıs, 1 1
Alu/A/ u S« Delı
Amman (JordJ.n) J 1t57'N 3S�56'E, }4
Amoy Stt Xfamcn
Amu Duy• R/Oxus (USSRJ, 34, 92
Amul {l:SSR) J9'10'N 63'20'�. 92
A.mur R Stt Heilong
An/An Stt An1u
Anbı..anhlo/A.n·ptt'"'f"'·lO 37 l6'N 108' ı ı �E.
Andıman (ısls)(lndia) . 34. :ııı
41
Andijan (USSR) 40'48'N 72'ZZ'E, 4l
Anding/An-tıng 39'38'N l l6"29'E, 41
Andong/An-ıung 40-08'N l24'20'E. 32, 34
Ang;ııngqi/An·kang-ch't 47'09"N ıır�7'E..
12
Anıarı R (l:SSRı 15, 34
Anhui Pro\lince.'Ar.-huı, 27, 150. ısı. ısa
Ankang,/A.n-k'"n.l Jtt Xing'ın
Ankara (Turkcy) 39-55'1'; )2'50'F, 34
Anlu/An-lu/An/Anı:hou/Anlufu/De'an
lı-18"N l l l .40'E, 26, 27, Jl, 158
Anlu/A'1-lu su Chengliın
Anlufu/An-lu.-/u 5tt Anlu
Anmm Provincıe.'Ann�n. 25, 26, 27. ı;o
Anping/An-p'ıng•ı•u'N 12l'26'E. 31
AnpıngjAn-p'ıng(T.1hı°"·"n) 23'Ol'N"
l20"08'E, 33
Anqıng/AJJ<h'ıng JO'"'l l'N 1 1 7 02"E. 27,
123. 149. 150. 158
Anqıng/An-ch'rng/Sbu 30·46'N ll9'4'YE.
24. 31
Anu.ı/An-saı 36 Sl'N ı09·ı17'E. 164
Ansh.in/An-sha!141''0S'!'lf 122°S8'E. 24
Anshun,'An-.V!:m 26 19'� IOS·5-0'E. 27, J6,
149. 150
Anxi/A'1-hsi/Gwızhou 40 )2"::'1 9S·4S'E. 41,
92. 158
Any.ıng/An-_\IO",�/Dıyı Sh.1ng/Zh.ıngde
16'04'N 114'20'1', 24. 27. 52. 54. 164
Anyi/An-ı l5'07'N l l l lb'F. J-0. 54. 71.164
Anzhou/An--<:hou ttt Anlu
Anzlıou/An-<lıoıd8 Si'� 1 1 5 48'E, ll2
Ao/Ao -rtt Zbcngzbou
Ark!ı.ngclsk (USSRJ 64 32':'1 40'40'E. 34
A<trakban (USSRJ 46 22'N 48'04'E. 34
Aıbcns (Greccc) 18 00'� 2J 44'E, 34
Hı/Pa 5tt Baıhou
8A/Pa \"et Chongqing
8.ıd•khshan (AfghaniSun) l6'25'N 70 05'E,
92
&>ghdad (luq) il 20'1' 44 26'E, 14
8.li R:Puı. 103
Baiı.:hengı•Pa1-1.·Jı:'tng4 l 4A'N 81 SO"E. tl
8.ı.ilU•hang G11te/PaH 'ı.·a-hJ"X 41 �49'l\
l 21 50'E. il
Balkh (Afgb.ınistrn) J6 ·40'N 66.IO'E, 92
B•lkh"h L(U�RJ. il. l5. 41, 92
B.ım'kın-scng (T.rw•n) 22 l5'N 120'4J'E. 33
B.ımyın (Afgbanısıın) 11·05'� 01-50·ı. 92
8Jndprma5in/\\lenliıngm.ıshen ftndonesi�)
8.ıngkok ITlwl.ınd) l l'44'N 100 30'E. 34
Ol 22'5 114 Jl'E. 38
B.mpo!Pan-p'o 34'00'1' 109OO'E. 52
Banqi•o/Pan-<iı'iwo(T.uw.lll) 2'5 Ol'S
121 28'E. H
�nqit1ô7hen/Pan-<fı'ı1.10""'-htn )6'JO'N
120 25'E, Jl. ili
8.mtcn/Shunta (lndonesi•) 06J)O'S l06"09'E.
38
fbnzhu,'Pan-<hu }4 4.�'N 1 1 J 10"E. 10�
S.oıPao stt S..,oding
S.�n,'Pao-an }b'4'5"1\ 106 '4i'E. ll. 164
B.ıod•!Pa<>-1< 1902'1' l 11 05'�. 164
U.odJ!Pao-ıi J9 41'� 1 1 7 18'E, 152
BaodıngJPae>-tı"g/�o/Qıngyuıın 38·�·N
1 ı5'26'�. 16. 26. 27, ıt 123. 149, •ı 10.
112, 164
8.ıodu!Pao ıo 37 SO'N l l 5'll'l, llO
8.ıof•�g)Pao-fcng 39 Ol'� 106 45'E, 41
hojiı'P<:k>-<.nı 34·21'N 10i'2l'E. 41. '52
honing/Pııo-m'fg 11 •10·:-..ı 10'5 S'S'E. 2i
�oqin&iPao<h'ıngi:;hıo 27-22"� 1 1 1 29'E.
27, ıı. 121
S.otau/Pao-t'ou40''H'N ı ıo-oı'E.
ı ı . -11 .
164
• •
B.ıoxinfPaı>-h:mr 12'JJ'N 114 581!. 103
8.ırkol 4l'46'N 9J002"E. 41
Boyın Har Mıs/Po-ynı. i l
Boy.nronggc/Pa-ynı-ıung-ko 36'30'N
102 lO'E. 41
8.ıykall (USSR� il, 15, )J, 34, 98
Bo7.hou/Pa-chou{Ba Jl'SO'N l06°49'E, 98,
102
Bubou/Pa-choufBa J9"05'N l l6'2l'E. 31.
Bcı R/Ptı. il, 123
ısı
Bcılw/l'<t-lım 21"29'1' 109' IO'E. 34
kıJing/Pn<h:ng{PckinKfYu,1Jı/
DadujJojun/Xlıaııbıliq 39'5S'N l 1 6°26'E,
l l, 15. 16, 23, 24, 25, 26. 27, 28. 30. 32,
JJ, 34. 38, 94. 98. 104. 105, 149, 150, 164
BciJıng/Ptı<lung l4'20'N 1 12� 12'1:. 95
Beip.m R/Ptı-p'an, 36
Bcipıao/l'rr-p'iao 41'48'N l20"44'E, 32
Bciru R/l'<t·JU. IOJ
BelUng/hH'ıng Stt Tıngzhou
Bcıxu/l'<t-hsıi35'lS� ll8'12'E.9S
Bcjyu/Pn-yii 5tt Cbc."ngg•o
Be:ıZhili Provınce/Ptt Chıh·lı Itt Zhıli
Bclgrıdc (Yugoslavi>J 44-50'N 20"30'E, J4
Bcngbu/Prng-pu J2"55'N l l 7'23'E, 1 l
Bc<uwal•/Bıducli (Srt Lanka) 06"29'N
79"59'E, 18
&eshbaliq su Tingzhou
Bıan/fun Stt K.alfrng
Ban�llYTI. ıoı. 105
Bunlı.uıg/Pıtn-lumg s« K>iftng
Bwnzhou:Pım-cJJotı Jtt Ka.ıftng
B�eluoli.'Plrh-lo-lr Stt BttuwalJ
Brpc/Pı-chr<h 27 18'� l05'20'E, 27, 36, 94
8ijing/Pl<hıng (Vict.nıımJ 1 7'3-0'N 106°20'E,
92
8ikır(lsl) (USA Trust Tmltory) l2°l l'N
l 70"05'E. J8
Bilunl llsl} (USA Trusı Tcmıory) l l035'N
16l"20'E. J8
Bın/Prn 23�2l'N 108,46'[, ll
8ın,1Prn Stt Bınxiı.n
Bı'run/Pr-nan/Pibn {T.aıw•nl 22�4S'�
121 lO'E. JJ
Bınchuan/Prrı-ch'ı.:an 25 49� IO<Y34'E, 149
Bing/Ping set Taıyuan
Bingkujiang/Prrıg-k'u-chıang/Kobe (Japan)
J4 40'N l l 5'1 2'E. l8
Binglu,tPtrıg-/u(T•ng "pro\•incr"ı 103
BıngıncıfPıng-rın 26'42'� l08-52'E. 36
Binning/PuMtıng(T..ng .provın�"), 26
.
Bınxia.n;Prn-hsın11Bın.'B1nı.hou/Zhou
14'S9'N 108 04't. 31. 41. 52. 54 62
Bm2houlPıı:-chou su Bı.nxuın
Bıy• R (USSRJ. 15
Bıyang/Pı)llng 12 49'N l l l 2l'E. 101
BLlgove!schchensk (USSR) SO' l 9'N l 27�JO'E.
32
Bo:Po27'4J'N 106 58"F. ll, 98
Bogda Fcng {Mq 4J'45'1' 88 l2"E. 11
Bo,'Po Stt Boxian
Boluo/Po-/o 2J IO'N ll4'lb'E. l18
Bombıy (lndıa) 18 S6'!'1 72 5l 'E, 34
Bornco (lsl)(lndonesla). )4, )8
So<ihan/Po t:han 36 2l'N 117'50'E, 164
Bosten L 1 1. 41
Boxioln.Po hsı � 11/Bot8ozhou ll�52"N
l 1 5.45'E, l l. 054: 102, 149
Bo.vıng/l>o-wmg 29'00'1' 1 1 6 J8'E, 24
Bozhou/Po-<irou Stt Boxiın
8.r.atun.putu R ser\'ı.rlung bngbo
Br.aY• (Som•lia) O l -02'1' 44 02"E, )8
BuJapc« (Hungary) 47 lO'N 19 OJ'E. 34
Buk!ı.ra (USSRJ 39 47'N 64 26'E, 34, 92
Bukou/Pl.-1.:'ou 32·ıı'N ı12·26'E. 1'58
Bulongııer,rPı.t-lu11g·,hı�rh 40 l5'N 9'5�28'E,
41
C.ırn ı fgypı) lO'Ol'1' ıı•ın. J4
C•>JTs'aJ .Yt Rurun
Dı2hou:n'.ıı....nou �tt Run•n
Cıkuıu(lndi.a) 22 JO'l\ 88 20'E, ll, 34
C.ılıcut/Guli (India) 1 1 1S'N7S 45'E, 34, 38
C.ımp Dingyu.an/Tıns><uan 3R'4S'N
106'00'E, 41
Cııng/ Tt'ans -�� Cangxliln
C•ngwu:Ts'a,tg-uu 2)·29'1\ l l l 42'E. 30
Cııngxun/7.�'.ırtg-Juıc-.oı/<.:.ıng 3�ftl9'N
l lb Sl'E, 26, ll. 95. '13. 123. 150. 152.
lb4
Cııngyuıın.'TJ',:mg .vü.ı.-: 34 50'N 111· IO'E,
1 10
Cııın ton .qt Gu.:rngıhou
n'ı.Jo � Caoxi•n
Dohe/n'ao-ho 40'5S'I\: 124 Ol'E. H
Cıııor
CıııoxUn/Ts·wo-1ınrn/Do,ıC.aoı.hou 14-5�
1 1 5 Wf, 30. 54. b2. 98 112, 164
C.aozhou:T�'UCJ-<hou SttC.aoxu.n
Ctl<l>es (lsll (lndoncsıa). 34 l8
�n l.anlu.. 14
Ceylo n/
c ıiagı.;;nan (USSRJ 38 os·� &7'40'E, 92
Chahannaocr/Ch'ı.ı h<Jrı nıJo t>rh 38''03'N
•
109'42'E. 150
Cballng/Ch'a-lıng 27"0J'N l l 3°49'E. JI
Cban&/Ch'ang 29°25'N l05'34'E. 31. 102
Clıang/Ch'ong Stt Clıaogzhou
Cbang R/Ch'ang stt Y•ngu
Cbang'ın/Ch'ang-atı Stt Xl'an
Cbangbıl Mıs/Ch'ang-par. 1 1
Cbangchun/Ch'ang-ch'un{Kuanch•ngzi
4J053'N 125°18'E, il, 32, 34
Changde/Ch'ang-r<fDıng 29'03'N ı ı ı•15•ıı,
24. 26. 27, Jl. 34, 94 123
Cbangdian/Ch'ong-ırm 40'38� 1 25"09'E, H
Changg</Ch'ang-i:o 34'l2'N l ll'46'E, 54
Cbang)i{Ch'ang-clıı 44'OO'N 87"20'E, 4 1
Cbangle;Ch'aog-lr 25'55'N 119'31'E. :ııı, 94
Clıangqıng/Ch'ang-ch'rng J6'J2'N l 16'43'E.
152
Changdıa/Ch'ang-sha(Tıınffanzhou 28°1�'N
112'S9'E, l l . 24, 25. 26. 27, 30. 31, 34, 92.
94, 98, 102, 123, 149, l 58
Changshou/Ch'ang-slıoo 29'SO'N 107'03'E,
158
Cbang:ing/Ch'ong-ı'rng_fringfTingzhou
z5-51'N l l 6'22'E. 26. 21. 31. 98. 102. 123
Cbangwu/Ch'ang-wu 35'09'N l07"42'E. 41
Changyc/Ch'ong-yrh 38'57'N l00"4l'E, 30
Changıhi/Ch'ang-<hrh/Luflu'anflongdc
J6''09'N l ll"08'E. 26, 31, 54, 164
Changı:hou/Ch'ang-<lıou/Cbang ll047'N
ll9'57'E, 27. 30, 31. 98, 102, 105
ClıııofCh'ao44'58"N l26'12'E, 98
Chio,ıch'ao S« Chao'an
ctUıo'an/Ch'�/Cluo/Ch.aoqıngJ
Cha01bou 21'42'N l l6'16'E. 24, 26. 27.
30, ) 1 , 94,98.IZJ. 149, 150
Cbaogc/Ch'ao·ko 35'2J'N l l4"04'E. 54
CbaoqıngJCh'ao-ch'mg stt Chao'ın
Chıııozhou/Ch'ao-chou set Ch.io'an
Charclıan l7"55'N 85"45'E, 150
Ch<n/Ch'cn 28'02'N llO'IZ'E, Jl, 98, 123
Chtn/Ch'cn 3J'40'N 1 1 5 25'E, 7 l
Chen/Ch'm Stt Cbt:nxı.an
Chen,'Ch'nr su Huııyang
Chtng/Clı'eng Stt Chcngıhou
Chtngdc/Ch'cng-,, 40"SO'N l l7'SS'E, 164
ChcngdtfCh'cng-" (T•ng "provincc"� 26
Chcngdu/Ch'rng-ıu/Ch•ngdufu{Yizlıou
30'39'N 104'04'E, 1 l, IS, 24, 26. 27. 28.
30. ıı. J4 7 1 92. 94. 98, 102. 1 1 0, 121.
156. IS8
Chengdu,·Ch'tng·tu (Song ·route"). 26
ChengdufuıCh'nrg-tı.ı-fu ftt Chengdu
Chengg.ao/Ch't>ı'?g·l»;Beıyu l4'47"N
l l l"'l4"E, 7 1 . 95
ı 12'46'E. 26. 27, il, 94
Chengtian/Cl:'mg-t'ını/AnlufYing 31°l 5'N
Chengzhou/Ch'nıg_-<:hou/Cbeng JJ"42' N
ıos J6'E. 31. 98. 102
Chenlit;./Ch'n:-/ıu/Li•ng l41l9'N ll4'3'5'E.
95. 110
Chenqı:.1/Ch'rı-;.·/:'111 ))"21'1' l l S"'IO'E. 10)
CbcnxUn:C'ı'tn-iı.sıtrr:Chen.'Cbcnzhou
25'48'1< l l l'02'E, 24, 30. 92. 98, 102, 1 2 1.
149
Chenzhou/Ch'eHhou 28 15'N l IO"OS'E. 27,
36. 102. 149
Chenzhou/Ch'rn-c-hou Stt Chenxi.ın
Chenz:hou/Ch'rr.-chou Sıtt HuuyU1g
Chenbcrı/Zbcliwe!n [Jndonesi•) oc,=46'S
108 ll'E. J8
Chı!Ch'ılt suChizhou
CbJjrnlCh'rn-chrn 40'4S'l' 95°55'E. 150
Crushur:Ch'rh->lıur 28 29'!'1 ıo;'44'E. 36
Chızhou/Ch'ıfı.-clıou/Chı/Gui(hi 30'40'N
117'28'E, 26, 27, ll. 98, 102. 123
Chongde/Cfı'ur.g�u 30"55'N 120 2S'E. 1 5-0
Chongqıng/Ch'u11g,/,'tr.g 30 JS'N lOJ40'1:.,
ıı. ıs. 21. 24 2&. 28. 34. 149
C.:hongqıng/Ch0ı.ı:'!3-<h'ı.-:-,"I.Yu;Yuı.hou/Gong.'
Ba 29 19':'1 106 l4'E, 27. J-0. ll, 62. 71.
'14,98. 102. 121, 158
Chouıu.lc.ou:Ch ou--c.l:w k°l.lu 32 SB'N'
<.:hri\tmıs ps1ınd) (Kmb.ıtı) 02·oo'N
1 1 4 l6'E. 149
1$7 )O'W, 38
Chu/Ch'u 12'19'N 118 2l'f, l l . 98. 123
Clıu!Ch'u 28'JO'N 120 IO'F. 26. il 98
Chu.'Ch'u J2�5'5'N 1 1 7 4 rı:. 9'5
Chu.'Ch·ı. JttHu.ıi an
Chu'St.ıte.'Ch':. 71
ChUJiılıng/Ch't.-chıu·ltr.g 31 00'"'- 1 ! 3._,00'f-.
52
Chuxumg,.'Ch'u-h...ı:.:•ı5
. 2'> OO'N 101 ı;·ı:. 27,
14q
Chu;hou/Ch'u--chı.1u 28'25'1\ 1 1 9 SO'E, 26,
l'huvı R (USSRJ. 1 ;
Chuzhou/Ch'u--cJ:ı11.1 H l8'1' l llJ l)I·ı:. 102
ı?. 102
Ci:T:"u .tc.YCizhou
Cixı•n.'T.'.:'z.�İr'löl("l 16 2o'� l 14-2l'F� 54
ıoz
Ciz.hou/T:'u-<hı•-./Ci )6 Ol'N 110 48'E, 31.
Cn.hın [lndı•) 09·%'N 7&'1 S'E, l8
t Kısaltmalar:
Colombo (Sn Lanka) 06-S5'N 79°52'E, 34
Crcıe (lsl) (Grcccc� 34
C\l.l Hoı/Jıchangmc:n (Vlctnam) 18'2S'N
105'58'E. J8
Cu Lao Re (lsl) (Yicuı.un) l5'S6'N l08°28'E.
38
Cyprus (!si), 34
D•/T• 31°08'N 107°J2'E, J l. 98, 123
Da'an/Ta-an 32°5J'N 106°22'E, 31
Daha Mu/Ta-pa. ı ı . 22
Dabı< Mıs/Ta-pl'h. IOJ
Dacca (S.ngl.ldcsb) 2J'42'N 90'22'E, 11, 34
Dachcng/Ta-ch'cng42 06'N l24°02'E. Jl
Dadın&/Ta-lrng 27"10'1' IOS'Jl'E. 36
D.11dlng/Ta-tıng41°J9'N ı ıs·4l'E. 98
D.11doaggou/Ta-tung-kou J9"52'N 124ı:::08'E.
34
Dıdu/Ta-ıu Stt Bci:}ing
Dıdu R/Ta-tu, 41. 149
DJJ/Tai stt �iz.hou
DalJUD/Tm-c/ı:;n J9-40':>1 l ll'l 7'E, 71
D•ıttn $1H LUdı.
DılZhou/Taı-c�'°"/Dai J9'04'N l l2"56'E. 26,
Jl, 94, 98, 102. 123. ISB
Da1uıng/Ta-chıang stt 5.ln Viccnte
Oajianlu/Ta..-chıen-Jw/Xangdlog lO"OO'N
102"50'E. l 50
Dalıchr/Ta-la-ch'ih J6°36'N l05'36'E. 41
Dıli/Ta-lı 25'SO'N IOO"IO'E. ıs. 27. 98. 149.
150
Dıli,'Ta-:ı{Tong/Tongz.hou )4 47'�
l09 15'E. 24. 30, ll, 41, 92. 98, l02. 164
Dı.lııın/Ta-/Wı �� Lıid•
Dalıng R/Ta lıng, il
DJ.li.ıng!Ta-li.lng l4�20'N l 14·'4}�E. 71
D•lny stt Luda
Dalou Mts/Ta·fou. 1 l
0;1luo/Ta-/o su H.lnoi
DamaSC\ls(Syriı) Jl'JO'N 16 19'�, 34
Oanung/Ta-m:ng/Da'rung )6 19'N ı 1 '5'06'E.
27, 31. 98, 123. 150. 152. 164
Oın/Tarı }4°S4'1' l l6"Jl'E. 11
Dın/Tao 36"02'N l lO"l2'E. JJ
Dıng•C!r/Tan-ka-fTh 36 40'� 101:27'E,41
14q
Dangshan/Tang-slıan )4 24'N 1 1 6 2 l 'E, l S2
Dınl/Ta-ni Stt Patt•ni
Dı'ning/Ta nmg41".f.3'fli' ı ıcroJ"E. 26. 27
Dımngp.ınjTa-nı'fg-chıtn 31'28'.'.'I 109 l9'E..
ıı
l>ın)lıng:TaHh"'og 26"0l'N l08'22'E. 36
DıınmuıTan-mu Sıtt Dfmk
D•nshwlTan-5huı/Tamshw {T.JJw;ın}
25.'IJ'N l21'29'E. 3l. 34, 149
O;ınube R (Cc:ntnl Europc), }4
D•ntu/Tan-ı'u ll"�O'N 119 55'E, l 50
DınpoglTan-_yar.g JJ"SS'N 1 1 9 SO'l:. 110,
150
Dııny.1ag,.'Tı.m-)\:->"'r.j ll°'07'r\ 1 1 1'04'E. 7l
D&0/T..ıo Stt Dı.ozbou
O•oı.hou:Too-c:noo/D•o 2S')l'N l l 1"27'E.
11 102. 123
Dapu/Tafu 14'4J' N 1 1 9 lZ'E, 164
D.ıquın/Ta-<h'üan 41�J8'N 95 22'E, 4ıl
Dashlqu1.0/Ta.shılı-ch'ıaö 40'')7'1\ 122··we.
12. 164
D.n.ıı/Ta-r'ı;ıı 39'SS'l\ 1 1S"49"E. l64
D.ıtong/T.ı./':.r.g/X.ıjİDg 40'OS'N 113" 1,'E,
ll. 27.'14, 98. 102. 150.164
0.11ong/Ta-t',ı;ng l6'56'N 101 40'E. 41
DuıngchengJTa-hsır.,ı(-<lı'tn,il 3406''!\
108 l8'E. 105
Ot'.ın/Tt-ün stt Anlu
Dı Xıng'an Mts/Ta H.,mg-,m. l l
Oııxue Mı slTu-hjU t/,, 11
Dıybul (P•.kl!Un) 24'18'1' 67 IO'E, 92
Dıyt Sw.ımp/Ta-yf'h 35 lO'� l 1 S IO'E. 16
D•yi Sh.ıng.:Ta-i Shar.g � Any•ng
o., 't'unh lw,'Gr•nd C.ın.J. 10'5
e:Tt.ô- Y11n-.
DnhulT ı.o·-du 30�43'"'- 107 ıı'E, 158
Ot,'Tct -�" Dnhou
DeJı.ıın&ITı."-chıang 28 l S'N 108 IO'E. 36
Ocli/Alu (lndollC'sıa) 01 '">S'N qs }()'E, 38
0.lhi(lndı•J28 40'N 77 14'E, 34
Dcm.ıık, O.ıınmu (lndoncsi.ı) 06·5J'S
110 40'E. J8
IXng,.'Tt'",j >tt PrngU.ı
Deng.'T("A' \t'l' Oengzhou
D<ngfcng!Trng-Jmg_,'5<>ngz.hou 10, 14 27''1
Dcngyur,rTerıg-yueh 24'SO'N ıoo- 50'F. 14
l l l ·ol'E. 54
ı>cngzhou!Tt'ng-clıoufDen.2 J2 4 ı�N
112 07'E, JO, 11. 62, 92. 98, lOJ. 121
Dengzhou/Ttr.g-chı>:ı çl't' Pcngl.ü
De-ı•ng,'Tt-ch"ırıg 23 l l'N 1 1 1 49'E. 31
Oexı.ın/Tt-lmm � Dtz.hou
Dexun/Tt'-ıhu-r. 35 29'N 10� J7'E. 3J
Dtthou/Tt'<hvu/De/Ikxi.ıın )7·29'K
ı ı & ıı'E,24 ıı 94. ııı. 14q, 1so. ıs2.
lb4
Dı•nii.ıng.ıTırn·cfı,�r:� 30·19'N 107'20'E.
Dı/Tı/Huimın 37-29'N 117'29'E-. l l.
123
158
Dlhua/Tr-lıua •« Urumqı
Dıng/Tıng S<C Cbangdc
Dına/TingSttClıangting
Dıng/Ting Stt I>ıngıdan
Dıng/Ting Stt Zhongsb.ı.o
Dıngbı.ın/Ting-pıtn 37 39'N l07"40'E. 27,
41. 149
Dlngfın/Ting1an 26'03'N J06°49'E. )6
Dln&Jlalu/Tıng-dua-lu 5tt Trengganu
Dlngllao/Ting-liaofliooyang 41' l6'N
ı 23'06'E, 26, JJ, 98
DiogxiJnfTıng-lısJmfDing/Dıngzhou
38'28'N 1 14°57-'E. 30. 102. 123. 150.164
Dingxlang (N K<ll"ca) J9"05'N l 25"54'E, JJ
Drngxlng/Tıng·hsrng J9'12'N l l5'50'E, 150
Drogzhou/Ting-chou (N Korca) 39' l8'N
l27"ll'E, 98
Oıngzhou/Ting<hou Stt Dıng'°uı
DJıkarta/Jlıoliuba (lndoııcsı.ı) 06'08'5
l06'45'E, 34, l8
Dolon-f'\or 42"36'N 1 1 4 l l�E, ))
Dong R/T'ung. l l, 2J
Dong•/Tung-a 36"06'1'1 1 l6'16'E, 105
Dongcb.ang/Tımg-ch"ang stt Lıaocheng
Dongcbuan/Tung-ch'uan lO 54'N IOS"OO'E,
98
Dongchuan/Twzg<h uan 26°IO'N lOJ"IO'E,
24, 27. 149
Dongg�n.ITımg-kuan 37'·2l'N 112 27'E, 164
Dong
!ı. ı ghaiJ6'-52'N l 18'22'E. 30
/Tun
Don&Ji/Tung-cm(Tıng "provincc"). 26
Dongıı.ıng/Tong-chıaog(Toıwan) 22 28':'1
l20'28'E.
Dongp.ng/Tımg<hıng S« K;ıifcng
JJ
t>ongluo R/Tımg-liaQ, ll
Dongl�o/Tımg-lıao Sıtt x.ıng'an
Dongpıng)Tung-p'ing 35"5l'N l l6°19'E. 105.
ıso
Dongsba/Tung-sha (ısls) 20'45'N l l6''4J'E,
Dongtıng L:Twıg-t'ıng. 1 ı . 1 ), 22, 23. JO. 31.
)4
)4 62. 71, 94. 98, 102. 123, 149
Dongyan/Tung-yrn 40'02'� 118 49'E, 95
Dongzbou/Tur.g-clıou41141'N 123 '57'E, JJ
ı u (T.,w•n) 2J''42'N 120'l2'E,
Doullu/Tuu-l
149
Du ban/Tupan .Stt Tuban
OuJi/Tu-<hı (T•ng cırculı). 26
Dukang/T• k'ang l9"07'N l l5 IJ'E. 71
Ounhla/Turı-lıua 4)�21':s 128112'E. 32
Dunhu.angfTı.n-huang/Sbnhou.fGua 40'' l�
94·45'E. 27. 41, 92, 95. 98. 1 10. l IO
Dudyn/T:.-than 2s>49•r.-; IOT'J2'E. 16. 149
Duyun/Tu-yun 26 16'N 107�29'E:.. 24, 27, 36,
149
E/O \Cf Ezhou
Edo.'Tokyo (J•pı.n) JS025'N ı J7112'E. Jl.
Ebi r-öor. 41
14 J8
Ejın:O-c:hır. 41 ·5o'!'rl ıoı ·04'E. 4l
Enıwcıok (isi) (USA Trusı Tcmıory)
f:.mC!i/0-mn 29"36'. ...- 103 29'E, l 10
i l JO'N 162'15'E, 18
foshı/En-<lııh l0'20'N 108'57'E, 24
Enxi.ın/En·hsıtn 37'10'N 1 1 6..16'E, 152
l:rgun R/l:"rh-hn. 1 1 . 23. ll
�ızını/Juyan 41 S8'N ıoı 05'E. 150
Euphraıes R (lr•q). J4
Eyuı'O·Jti 37'30'N ll3 lJ'E. 71
Eyue,'0-_vUt'h (Tang "provincc"� 26. 101
Eıbou/0-clıo:ılE/Shoudıang JO·23',:'I{
ll4 SO'E. 26, 30, 31. lOl
fıkuGdl•/Fa-k'u42
12·� l23'22'E, l l
F•nchcng/Fan-ch'mg Stt Xungfan
l-•nglFung J2''10'N 110 52'E, ll, 98
�•ng/Fang ıs Jl':>l l09 l8'E, ll
t-"nglıaoı'Farrg-liao(T.ııw•n) 22 22'"1
120 l6'E. ))
t-.ınhe.'F:.m-ho 421J2'N 1 2l"4�'E. ll
�arghıno (l:SSR) 19"00'N 7ı 50'.E. 92
h�ılllng/Ftt-lung 31'00'1\ 1 1 s·'OO"E. 110
Feu.:heng/Fı.-ı-ch'rng 36' ll'N 1 1 6 47'E. l 52
Feixi.ıın/Fri-h�n JS"lS'N 117 58'E, 152
ı-en RlFtn. ı ı. 16. 41. 62. lOl. ıo·· 123, 149
h�n/Nn �e Feny�ng
ttng.:ttr.g 2l'30'N ı ıt•H'I:. )1
Fcng:hr..� '-054'1< l ll'J5'E 2b. �
FC!ng,'ttng sec Fcngx" i n
fcng/Ftng Stt F-engzbou
F-C!ngb1ıuoı'Ftng-p:-t'o (Taıw•n} 22'30'1\•
120'JO'E. 52
Fcngdu/f'erıg-ıu 29 58'N lOT42'E, 123
Fcnghu.ıng/Ftng-huang 2T'58'N 109 JS"E, 36
f-enghw.ngcbeng/Ftng-huang<h'tng 40·24'N
123S7'E. JJ, 158
ı ang IT.ııwan) 22�12'N
Fcngıi•ngtFtng-ch
120 4l'E. H
f-rngıibao/Ftng-<hıpıao 41".f.l'N l2)''31'E. 33
Fcngrun/k•g-ı•n 39 50'N l 18'10'E. 164
Fcngshan/Frng-<han ITalwan) 22"J2'N
120'25'E. ll
229
Fengtal/F<ng-ı·aı 39·SO'N ı ı&'ı7'E. ısı
Fcngtı.ıın/�-t'ım 5tt Shcn;;ang
Fengxi•n/ffn8-1mmJF<ng/Fengzhou
ll sı•N ı06°34'E. ı6, 3ı. 62. 94. ıoı. ıı3
Fengxi•n/ffn8-luım/F<ng 34�4ı·� ı ı6 34'E,
ısı. 164
Fengxiillg/Fmg-hsıang 34"30'N 107 )O'[,
27, 30. 1ı. 4ı. 9ı. 98. ı49, ıs8
FengxiangJFmg-hJiang (T.ıng "provi nce''),
26
Fengy•ng/F<ng-yang/Lınhao 3ı·'5ı'ı\
ı ı7'34'E. 27. ı64
Fcngyu.ın/Fnzg")ı.an 35'25'N l09;50"E, 2&
Fengzhou/F<ng-choıı/Fcng 40°36'1\ ıorın.
26. 30. 9ı, 98
Fengz.hou/�,,g-clwu .1ilt't Fcngnın
Fcngı.hou/tt,,g-claou (T.ıng""provına:''), 26
Ft-ny.ıngjFttt)'dng/Mn/FenooufXihe
37•ı8'N ı i l 47'E. 26, 27. 30. 95. ıoı. ı64
Fenz.hou/Ftt:-chou .<;tt Fcnyang
Formosa (lsl} .ttt T.aıi \o\'.lD
foshan/Fo-<han 23"04'N ın'OS'E. ı49
Fou/Fou 29'4S'N l07"27'E. 3ı. 98
Foukıng/Fou-k'ang 44°10'N 87°56'E, 41
Fu/Fu 4ı0ıı•N IWOO'E. 98
f.u/Fu Sff Fuıhou
l"uan R/Fuvn, 123
F�nb.ııo/k-an-pao 42' 14'N l24 OS'E, 33
Fuf.ıng/Fufwng(T.ıng "provınct:"), 26
Fugujf'u h 19 ıs':'I l l ı 'ı8'E. ıı3
Fujı.ıın Province,'h-<hım, 26. 27. 150. 1 S8
Fumi.n/h-"''" 2511J'N ıor?9'E. 149
Purung/Fu ""'8 39··s1'N 119'14'E. }2
Fus.ın (S Koru! 15'05'N ı29'0ı'E, 32. 13
Furuu MU/FLHUU. 10)
Fushı/Fu-Jhıh sıtt Yan'an
Fu.shun/FU·fhun4ı -'54'N 12J"'54'l:, 33
Fushun/Fu-sh•n 29 19'N 104'57'E, Jı
Fuy•ng/Fuyang/YingjYingzhou/Shunch.ng
Fuyt/Fu ıfLınu 39 10':'1 IOO'IO'E. 4 1
32°54'N 1 1 5"Sl'E. 26, 31, 54, 95, 103. 158
Fuıbou/h-cltou/Fu/Mınxian 26''03'N
ll'1'17'E. il. 24. ıs. 26 ı>. 28. 30. 1 ı. 34.
38. 94. 98. 102. 121. 149. lSO, 158
Fuıhou/Fu-cltoı�/Fu 28'03'N' 1 1 6<>15'E. 24
ı6. 27. ll. 94. ıo2. ı13
Fuıhou/Fu�hou/Fu 36e02'N' 109°17'E, 41. 94
Fuzhou/Fu-<horı 4 1·45�N 121�47'E. )}
Fu2hou/Fu<lıw 39-37'� ı2l"Oı'E. ı1, qs
G&ifKat «< C"thou
Gai�ou/Koı-<hou/Gai 40"23'N t22"22'1:. 27,
Gwpıgoo psıs) (Ecu•dor). 3E
33. 98
Gan/Kan �tt Ganzhou
G•n R/Kan. ıı. ı3. 30. 31. 98 ıı1
G.ııngdı� MU/Kı.ıng-ıi-�. l l
G•ngtı R(lndu). il. 15, 34. 4 1
G.ıınqwn/Kar:.ch'ıuı-n 36"15'� l09"18'E, 41,
164
Gansu Province.'Kan-n., 26, 01'50, 158
G•nyu/Karı-yu 34-5ı':'I l 19'ı<YE, 94
Ganıhou/Karı-chou/QianzhOL/Gan/Qı.ın
2S"SO'N ll4 55'E, 1 l. 24. l7, JO, ll. 98.
ıoı. 158
GaD2hou/Kan-chou/Gan 38'57'� 100 J7'E,
ıs. 26. 21. 30. 4ı . 92. 98. 149. 150
Gao/Kao �tGıozbou
G•ochtngjKao<h'<ng 35'23'N 1 1 5'OS'E. 150
G•ohnpjKao-lıng 34 3S'N 100"04'E. 41
G•omi/X<><>nıı 36'ıl'N 1 ı9'44'E. 152. 164
G•opıng;Kao-p'ıng 3S-4ı•N lll 06'E. 98
G•oung/Kao-ı'ang 36'SO'N 116 14'E. 62.
15ı
GaoxıongJ/Wt>-Juıı.ng/D.ııgon (Ta..iw�n)
•
22•l6'N 120"17'"E.)}
G•oy•ng/Kao-;yang 38 44'N ll5'47'E. llO
Gıoyao/KOı(f-)'llO 22"28'N ı 12"12'E. ıso
G•oyou/Kao-yu 32'47'N ı ı9"27'E. 31, ıı1.
164
G•oyou l/Kao-J"'. ıos
G•oyu.n/Kao-yüan l7'02'N ll8'25'E. ı23
Gaozbou/Koo-cho� 2 1 50"N lll"4YE,27,
)1
G.ı.xun L/Ka h.twr. 4 1
Gcns.ın/X<n·San/Yu.nshan (N Kor.•)
GcngjK<ng Stt Xlngui
Gtzııoııt:o-u:ıo/Gcfu ı7'00'N ı WOO'E. 110
39'07'N ııTı6'E. 32
Gilgıt (P•lusı.n) 3S'5A'N 74'lO'E. 92
Goa (indi•) �s·11'N 73"56'E, 34
Gobi(d<SCn). ı ı. ıs
Gong/Kung 34'4S'N 1 lı"59'E. 5A
Gongchang/Kung<h'ang Stt Longxi
Gongg• Shan (Mt)/Xung-ka/Shan ı9'39'N
Goubangzi/Kou-pa11g--tzu 41 :42'r-; 121 '46'E.
101°49'1:, 1 1
32
Goulou/Kou lou 23'00'N l 10''40'E. 110
Gn.nd öıW .tffDa YUllM
GrcsikfXinam flndooc�) 07)12'S l l2''38'E.
38
Gu.a/KIMl Jtt Dunhu.ng
Gu.m (hı)(IJSA) l3'3l'N ı44-46'E, S8
Gu',10/Kı.-an 39"25;1'\ l l 6°2J'E. ıso
Guanbıo/Ka,iln-pao J6'32'N ll6°0l'E. 149
Gu•ng/Xuang 37'09'N ııo'Ol'E. 9S
Guang/Kuang sttGu�gzhou
Guang'an/Kuang-an/GuofCucıhoufXl'ning
30''ı8'N ı06°3!1'E, 26. 31. 94, l02, ıı3, IS8
Gııangdt/KuangI< 30·5s•N ı :9 23'E. ı4.
)1, 12)
Guangdong Province/Kuang-ıu11g, 27, 1 SO,
158
Guangtun/t.·wmg-Jran Jl°29'N 105.,00'E, 30
Guangbu•/Xı.mıg-hua 32°2!1'N ı ı 1'40'E. 31
Guangkou/Kua1Tg-k'ou 24"00'� ı n�CMre.
102
230
Gu•nglıngJKuang-lmg lı'll'l\ l l 9'4ı'E. 30
Gu.;ııngniio/Kr.ang-n.m 24 10':"1 105OS'E. 17.
36
Gu;ıngrun Dong;Ku.ı.o:g-l'Wn Tt1-rıg (Song
"route"). 26
Gu;ıng�n Xi/Kuang nan Hrı (Soog "route"�
ı6
Gu;ıngmng/Kuang"nrng 4l"l8� 1 2 1 46'E.
ı1. 33. 98
i ntun/Kuang-nırıg ch'ım-t'un
Gu.;ııngning qa
Gu•ngnıng zbongtun/Kflang-nmg dıung·t 'ım
40°lı'N 1ı0'06'E, ı1
ttt Jinzbou
Gu.ıngpmg/Xuang-p'ıng 36°lO'N 114 57'E.
ı1. 149. ı5ı. 164
Gu.ıngshun;K&.'.al!j-flum 26 OS'f'i 106"221:.
36
Gwıngtoog Dıul/Kr.ang-t'ı.ng. 105
Gu.ngxı:Ku<mg-hsı ı4 1 S':-1 103'OS'E, 27
Guangxi Pro\'n
i ce/Kuang-hsı. 21. 36. 150,
158
Guangxin/Kuang-hsin 28"28;N l l 7-S8'E, 27
Guangyuan/Kuang-yüanfLl/Uzhou )2'12)'N
ı05'Sı'E. 26, 30, 31, 94. 123
Gu.;ııngzen/Kııang-tst'n 44 18'� 80�SS'E. 41
Gu.1ngzhou/Kuang<hou/Ci/jnton/Gu.. ng
23'07'N i ll'14'E i l. 15, 24 25. ı6, 27.
28. 30, 1ı. 34. 38, 94, 98. ıoı. 123. ı•9.
ıso. ı5ı
Gu.;ııngzhou:Kuang--<Jroı.ı1'Cwıng/Hwıngcbui/jJ\
3ı'08'N ıl5'04't. 3 1 . 9S,98. ıo3
Gu.1nb.ııwcı,'Kuan-ha:-wri lü°lO":"ıf121 IO'E.
ıso
Guınkou,'Kr.:.un-k�oı.ı 31°18'1\ lO) 42"E. 102
Gu..nneilKı.ıan-r.ri (T•og circuit� 26
Gu.ınxUn/Kuan-hsırn 36'28'N l 15"'26'E.
149. 15ı
Gwınxi.ın/Kuan-h.sıen 11·00'N 103"37'E. 158
Guazhou/K:.:a-chou 40''34;N 95 44'E, 41
Guuhou/K:..a-<hou 32' lS'N l 19 ll'E, 105
Gubcikou/Ku-pn·k'oı.ı 40'JB'N 117°1 S'l::,
164
Gudıcngı'Kı.-ôı'mg/Qıw 44·
0 2'N' 89 )J'E,
41
Cuchcng/Ka,<h'mg liJ19'N ı t sts8;E, 152
GuljKı.ci Jl(O I,,., 104�3S'E, 26
GuJ;Kı.t'i 21•ıı� l09�37'E. 26 31
Guı/Kı.n Jl�04"N 110'51C. 31
Guı/Kfln � Guilın
Guı/Kuri �tt Guizhou
Guıde/Kun-u Stt Sh.angqıu
Guiding/Kflri-tıng26°J2'N 107 15'E. 36
Ciuigu.ın/Kııt"i-kuan (T•ng "provım:c"}, 26
Guihua/Kı.eı-huafrcndue 40'24'� 1 1 1 l7'E
B. ı5o
GuiJi/X•n-cln JO"OO'N 121 OO'E, 71. 1 1 0
Guilın/Kun-lın,IGui.'Gwzhou 2 5 l7"N
llO' IS'E. il. ı4. 27, 30. 31. 94. '18. IOı.
ııı. 149. ıso_ 158
GuipıngJKwı-p'ıng/Xun,ıXunıhou 21 20":'ı
1 1 0 04'E. 24, ı1. 31
Cunui/Kutı-sın sec Huhch.aote
Gwyang1Kut>ı.._;,ıang 26�35'N 106'40'E, 24,
ı1. 36. 94, 149. ı 58
Guiy•ng/Kueı->rang2S051'"' 112 ll'E. ı ı.
ı4. 30. 3ı
Guızhou/Kut>ı-<iwu/Gui 3 l OO'N l 10"42'E.
98. ıoı
Guuhou Province/Kurt-choı.ı. 26, 27,
Guubou/K�ı� SttGuihn
150.
158
/Kfl-c.hı 11 29'N 120''44'E. lO
GUJı
Gub·Ku-lı wrCalicut
.
Gu�u:K:..-mı. 44'OO'N 87"44 E. 4 1
Guo/Kuo 34·34•N 1 10"S9'E, 31
Guo/Kuo Stt Guang·..n
Guo R/Kuo. 103
Guozhou/Kı.v.xlıou Stt Gu.ang'an
Gu<hı/Ku 5hıh 32 lO'N l l S041'E. 101
Guyu.n/Xu-ywm 35 56'N 106· ıs·e. 41, 150
Cuzhcn/K"·chen{Fcogxi.an 34'OO'N
ıo6-31'E. 123
GuzhoY/Ku clwu ı5°56'l\ l08°29'E. J6
H.ınbın/Ha�h-pın/Hubuı/Hwrung
45 44'N 126"37'E, 1 1 , 28. 32. 34. 98
H.ı�n;Ha-farı41°06"N SO'""lO'E, 41
H;ıı/Haı sn H..ıizhou
Hi/ji R:Ha:. 105
Hi/jikou/Haı-k'ou/Zhuy.aı 20'Ol·� ı I01 l9'E,
i l 31
H.ıııl.;ııcrJHal-la--trh 49-1'5'N llcr'4l'E. )2
H.tıilln/Haı-lın44'34'N 129�22'E, 12
HJı lun/Haı-/un 47°27'N 126,,�'E, 32
H.11nın/Hal·nan (ls1), 1 l
H,umen/Haı mtn 31 5J'N l 12°ll'E. 102
H..y•ngJHa.-yar.g 36'4S'N ııı•ıO't. ısı
&ıııhou/Haı-chou/H..11 34 32'N 119 1 l;E,
26. 1ı, 34. 9S. 98, lOı. 123. ıı2. 158, 164
H..ııııhou:Ha1-1.hou40'"5� 122 10'E,. 27.. 33,
94
furru/H•-mi/Yiıbou 4S·ss·N 93 32'1'. l4.
41. 92. ıso
tUo/Han/GuilDgbao J1ı06'N 104 17'E, 31.
ıı1
funfHan 43°18'N l ı4 ll'E. 98
funC.u.l/Han, ıo5
fun R/Han, l l, IS. 16. 23. ı4, ı1. 30, 31, 41.
62, 71. 94, 9S. 98. 103, 123. 149
Han St.ıte/Han. 71
H•nchcng/Han<h'mg 1s·'ı9'N l 10"2S'E. 4 1
H•nbobao/Han-po-pao 38-HYN 106'lO'E. 41
H•n<hcng/Han<h'mg(S Kott•) )7°30't<
l ı7'00'E. 38
H.tınchu.ın/Han--ch'uarı JO"l8'N 1 ll'48'E. 158
Handuı/Haıı-zan l6'43'N 114 lS;E, S4, 62.
71 164
HaogjHang ut H_i/jngzhou
fung•yn Mu. ı ı
Hangtengri �ng(Mt) 4ı l l'N 80'16'E. i l
H.angu Pi/jn/Ha11-ku l4 1 l''.'1 1 10
'42'E, 71
H.iııngz.hou/Han,ç-clıou/H.tın(t/Lln'ın/Al-
Kh.ng 30"ı4'N 1 ıO ı ı'E. i l , 23, 24. 25.
26. 27. 30. 34, 94. 98. ıo2. ıo5. 123. 149,
ıso. 158
Hankou/Harı-k'ou 30'4S'!'ıl 1 1 4 lO'E. 34, 158
Hanoı/D.1Juo/J1.ıozhi/J111.ozhou (Vietnam)
21 'Ol'N IOS"52'E. 1 1 . ı4. ı5. ı1 JO, 34,
llıııy•ng/Hanyu•g 304ı'N 1 l4'20'E. ı6.
ııo
H•nyang/Har.yaııg (S Koru) 37'06'1\
27. 3ı. ııı. IS8
l 2T'08'E. 98
HJ.nyw.npo:H"n·yt."1:-p'o ll"Ol'N
105°3l'E. I02
H.ını.hoogjHan-l.lrııngfN.ınıhcng/Xıng
H.ıozhou/Hon-<hou ll
J)"03'N l07'0l'E. 27, 30. 1ı. 121. ıso
06'N 104�2l'E. 102
tbo/Hao 37"20'N 114 ı5'E. 71
Haobl.Jiang/Hao-pa-chlang stt Ni1h.ı
Haoming/Haı>-mıng 30'00'N ıo1°SO'E. ı ıo
HaoqıngJHao-ch'mg 26 30'� 100 12'E. 27
Haothou/Hao-.:lwu 32-so·N l l1"34'E. I02
Har-Us Nor, 41
H.awafüıın tsl.1nds (USA}. }8
HJ:/Ho ı4 15':'1 i l 1 4l'E. 31. 98. l2J
Hc/Ho Stt He:(eı
Hcr'Ho St<r Hcxi.ın
Hc/Ho stt HC7hOU
Hcbci Provin..:.c/Ho·p<ı. 16
Hebı.an/Ho-pmı 38"ll'N 1 l3''05'E, 164
HccMmu/Ho-ch'�-mu 42 02''.'I 124'34'E. 33
Hedong/Ho·ıı.ng (T.ııog "provin,e"), 26
He·ersu/Ho t'Th-su 43 15'N 124''46'E, 33
Hefei/H<>-f<ı/H</Lu/luzhou/Lüzhou
Jl0SO'N l 171 l6'E, i l . ı4 27 31. 94, 95,
98. 102. ııı. ıso
H<fcng/Ho-fmg ı9 S5'N 109'5ı'E. ı4
He-ı R/Hti, 98
Hcıcbcngzı/Ht'1-<h.t'rtg·t:" }8·'55' IOl0l5'E..
41
He-ı.long R,'Hn-ia,rJgjAmur, i l , 15. 23, JJ. 34
Heıshw R/Ht1-shuz. 98
HeıshwcbcngjHtı-'1'.lrtıı-c.lt'trtg 4 l�48'N
101 43'E. 98
Hcjian/Ho-c.hıtn 38 26'� 1 1 6'OS'E, 27, 98,
ısı. 164
fü:Ji.ıngJHo-chıang ı8 49'N 105 48'E. IS8
Helsınki(Fiıı1rnd) 60'08'N 25'00'E. 34
Henan/Ho-rıa.n. 14 4L'N 11 l 46'E, ll3
He'�o/Ho-11011 su Luoyıng
Hen.an Provı.ncc/Ho-nım. 26, 27, 150, 158
He'o.ınfu/Honarıfu ttt Luoy;ıog
Hcnei/Ho--nn Stt Huaıqiog
Hcng;Hmg ı7'ı8'N 112'40'E, ı6. 110. 123
H<ng;Htng 30'14'N lı0'20'E. 31
Htng/Hmg 40'lO'N ll4 OO'E. llO
He-ngJHMg stt Hcngyaog
Heng R/H<"K• l ı
Hcng,•Htng .stt He-ngzhou
Hengchun/Htng-ch'un (Taiwan) 22•·03'N
120°45'E. 33
Hengduan Mts/Heng-cuan. 1 1
Henghai/Hmg-haı (Tang "provınce"). 26
H<ngymg/Hmg-yang/Htng/Hengzbou
Hcngshan/Ht>ng·.�ha'I 37"'58'N 109 21'E. 164
ı6"59'N 1 ıı-2ı•E, ı4. 26. 27_ 10. 31. 92.
q3, ıoı. ın. ı s8
Hcogıhou,'Hnıg--choı.ı/Hengflhtr. J7.ıı24'N
i l S'OS'E. ı6. lO, 92
Hcogzbou:Haıg<hıJU $ıtt He-ngyang
Hc"'t(Afghaıust.an) 34 ıO'N 6ı'ıO'E. 92
Hesbui/Ho-.shw 35�49'1' 108'02'E. 41
He-Uıo/Ho-t#ao (Ming provınce� 27
He'nao/Ho-lrsım{He 31 42'N 1 1 8°2I'E. 24,
)1
Heyang/Ho-y<1ng 35'ı4'N 110'09'E. ı49
Heyang/HO-}'Ung{T•ng "province"), ı6, 103
Heıhong/Ho-chung 34"'Sl'N ll0020'E. ll.
H<zhong/Ho-chung (T•ng "provincc"� 26
98, ı23
Hezhou:Ho-cl:ou(Hc )O'•oı'r-; 10611l'5'E. 26.
30. 31. '18. ıoı. ı ıı
Hc7hou/Ho
-c.
·hoı.ı/Hıe lS"29"f' ıor36'E. 31.
41. 9S, 149 .
H<zhou/Ho-chou 24 4!1'N ı il'23'E. ıoı
Him.a.laya Mts. 1l
Hindu Xuıh Mts. 1 1
Hong/Hungı'N.;ıınche.ng l4·)2'N 1 1 9'21'E,
ıı3
Hong Canal/Hung. 105
Hong/Hung stt Nanchang
Hong R/Hung. 101
Hong Kong (UK)2ı•20'N ll4 IS'E. il. 24.
34. ıs8
Ho·ngshul RJHung--rlıuı, 1 1
Hong·so-kw (T>Jw>n) 24'S5'N 1 2 1'0!l'E. ))
Hongtong/Hun�ı·"ng l6"15'N 1 l 1"4l'E, 54
ı49
Hongzhou/Hı.ıng-<hou 40'12'N 114 30'E.
Hongı..c L,'Hung-tst. ı ı. 24. ıos
Hongzhou/H:..ng--clwu .� Ni/jocb.ang
150
Houn R.41
Houhc/Hot.t·ho Stt Huhchwte
Hövsgöl L(Mongoll>). 1 1
Hu/Hu stt Huzbou
Hu./Hua 34 32'N 109"4ı'E. 1ı, 95, 1 ıo
Hu.a/Hua 21'27'N 1 10''4.l'E, Jl
Hu. Mt/Hua 34 30'N 110 02'E. 71
HlUche0ngJHua-ch'ntg 39•26'N 121e48'E. 98
Hwıj/HWJi Stt Htaiqing
Hu.ııi R/Huaı, 11. 16, 23. 24. 27, )0, ll, 62,
7ı. 94 98. IO:Z.. 105. llO. 123. 149
Hu.ai';ıniHuaı-an;Chu/Chuzbou ll:ılO'N
ll909'E.24 26. 21. 11. ıos. ın 158.
164
Hu.ı n/HUJtan 40"22'� 1 1 3 28'E. 17
ı'•
2 )O'47'N 104�35'E. 31
ıfH•.ıı laı 40''ıl'N ı lS'29'E. 164
Huı,·nı'tHu
aı-a"'
Hu.ıU.
Hu.ın.n/Huaı non 12·'3ı·N lW58'E. 103
Huaini/j,n Pro\'ince/HuaJ-nan, 26, 103
Hwiqin&/Huai-.ch'ıngfHU.lifHene-i JS' 18;N
1 1 J'42'E, ı1, 10. 3 ı, 95, 98, ıso
Hu.;ntto/Huai-Jt'tı )9'50'N l l3(08'E. 164
Hu.aıxi/Huoı-hsı {Tillg "provın�"), 103
Hu.aly.ıng/Hu.Jı-yang/Chcn/Chenzhou
ll'44'N ı 14 5S'E. ı4. 31. 1<12. ı03. 164
Hu..tıi)·.ıng/Huaı-yang J4 ıı� 1 ıa=o2'E. JJ
H�iyin/Hı.ıaı-yı11,'Qingıimgpu/Qiang)lmg
H''36'N 109oı'E. ı4, ıos. ıso. ıs8. 164
Huaiyu.1n/Hı.aı·yı.·a11 l2'56'"� l17129'E. ll
Hu.m..,bJ/Hua-m.a--<h'ılr/Nl
ngxiJ-hou
11 50'N 101·ıo·a 21. •ı
Hu.;ıı.n/Huan 42 12'N ll5"J2"E, 98
Hu.ın/Huan Stt Hu.ınzhou
Hu i1ng/Huarıg ftt Huanggang
Hu•ng R/Huanx/Y<llow. 1 1
Hu•ng R/HuangfYJlao. 98
Huıngchı/Huang<h'ıh l4'38'N IOT'H'E,
ıos
Hu.ıng<.:hUi1n/Hwng-<Jı'ı.ıan .sttGuangzhou
Hu.ngg.ng/Huang-kongfHu.ng/Hu.ngzbou
30 27':'1 ll4 Sl'E. 27.3l. 102. ıı3, ı58
Hıwıglugong/Huang-/u-kang42'30'N
94 OO'E. 41
Hıwıgmn/HU<1ng-mn 30"04'N l 15'S6'E. 94
Hu.ngpı/H�-p'ı 30'Sl'N l l 4°2l'E. 1 58
'
Hu.ngpıng/Hua•gp mg ı6°S2'N ı07'Sl'E.
36
Huıng-ıhou/Huang-<hou 27'25'N l09°2l'E,
36
Huangzhou/Huang-choı.ı .stt Hu.ınggilDg
Huınxun/Huan·hsım 36'40'N 107°20'E. 41
Hu.ınzhou/Huan<hou 24-40'N 108°27'E. 102
Huan.zbou/Huan-<lwu/Huan (Vietnam)
ı8'4S'N ıos"SO'E. ı6. 30, 98
HuatingjHı...ı·t'ıng JS''OO'N l ıe=JO"E. S2
Hu.ung/Hua-rıng 35'08'N 107'10'E. 4ı
Hwıxi..ıın.'Hı.ı.a hsarrtfHunhou J4°3J'N
109"48'E. 41. sı, 54. 149. ı64
Hu>ıuın/Hua hM• ı3'3ı'N l IJ'ıı·e. 149
Hui1yın/Hua-)"Zn 34 16� ııo�09'E.. 41. S2.
94
Hu.ıbou/Hua-<hau 35 ıO'N l ll'SO'E, 30
Huuhou/Hua-üıou rtt HuaJtiuı
Huguang Provınce/Hu-kuang, 26
Hubci Provınce/Hu·�ı. 27. 1';0, 158
Huht:h.aott/Hu-J,o-Jıao-ı'tfHouhc/Guisui
Hui/Hut stt Hwıhou
40'51'� 1 1 1 40'E. il, 4ı. ı64
Hujchu/HUJ<h'u )J'30'N l 14"18;E, IOJ
HuJchu.ın/Huı<lı'uan 26n40'N 102�20'"E, 27
Huimın/Huı-mın;\Vudıng J7°29'"N 117"28'E,
15ı. 164
HuinıngfHtıı-rırng/BJyan<U1 44·07'N
81'00'E. 41
Huinıng/Hr.ı-nrng S« Hacrbin
Huitong canal/Hı.ıı fung, l05
HuiXWın/Huı·hsıtrı JS026'N ll3°46'"E. 54
Huiyuın/Huı-yuanfHcogshan 37�54'N
108'55'E. 41
Hwıhou/Huı·choufHul/WaichO\'\• 23'05'N
1 14'20'E. 26. 27. ıı. 98. 123, ı49, ıs8
Hwzhou/Huı-chMı/Hui 36°32'N 104e44'l:,
30, JI. 92
Hwzbou/Hui-clıou Stt Sbcxi.ın
Hu.kou/Hr. k'oı.ı 29'4)'N ı 16113"E. 102. 121
Hul.ınfHu lan 4S'l5'N 12S Sl'E. 33
Hulun L/Hu-llln l1
Hun R/Hwt, JJ
Huıun Provınce/Hu-11011, 26, 27, 36, 150,
Huochun/Hu11-ch'ıın. 42"55'N 1 30:28'6, ll,
IS8
l4
Huntong R/Hun-c'ung, 98
Huo/ Huo(Ti.anzhu 3l'ı4'N ı ı 6°2S'E. llO
HUOJU/Huo-chia 3S"l5;N 113�37'E. 54
Huoqı u/Huo-ch'ıu l2"20"N ll6°16'E, 12)
Huou/Hııo-IR 35'00'N lll°OO'E. llO
Huqıu;Hfl-ch'ıu 12-0<r.'lıl 120"SO'E. 110
Hutubi/Hı.ı·t'll·pr44 ll'N86 �'E. 4 1
Hutuo R/Hu-ı'o. 1 l
HuzhouıH•-chouıllu 30'50'N 120"0S'E. 26.
21. 30. 31, 98. 105. l2J
Hyderab•d (lnd1') ı7'ı2'N 78"26'E. 34
lndr.puu (Vietn•m) 16'10'N ıoe•ıs'E. 92
ındus R (P•klsun), l l. 34. 4 1, 9ı
lnncr Mongoliın Plıteau. 11
lrr.ıw•ddy R (Burın•J. i l . 34
lrkutsk(USSR) Sı"l8'i' 104°15', 34
lrtysh R (USSR). il. 15. 34
ısı:.tıan(lnn) 32"41'N 51°41'E. 92
lssyk Kul L(USSR) 11. 15. 34. 41. 92
Wam•bild (Pılusı.n) 33'40'N 73"08'E. 34
lsı.nbul (Turkcy) 41'02'N 28°57'S. 34
lti
l (USSR)46'45'N 48'15'E, 92
J•mtı.liq 44 38'N 86'30'E. ıso
J.v• (isi) (lndoncsıa� 38. l4
Jedd• (S.udl Anbia) 2ı030'N 39°ıO'E, 38
Jtn/Rtn 32°17'N l 19"l l'E. 31
Jerusalem(lsr•tll ll047'N lS'ıYS. 34
Jl/Chı 3S'JS'N ll4°ıO'E. 71, 94
Jl/Chı 36'S8'N il 7'ı8'E. 62, 9S
Jl/Chı 3l''28'N ll6'ıO'E. 3 ı
Ji/Chı 31"57'N ll6°19'E. 95
Ji/Chı 37'20't< ll5W'E. 15ı
Ji/CJu S« kijıng
Ji/Chı. Stt Jı'ı_o
Ji/Chi S« Jı'un
Ji/Chı .w Jıxia.n
Ji R/Chı. 6ı. ıos
Jl.JfChıa Stt Jı.ıding
Jiıding/ChU:Hıng/Jia 29('� 103 l6'E. 31.
98. ı11. ısa
Jioling R/Chıa lıng. ı ı. 23, ı1, 30, 31, 123.
J'ulıng/Chıo-lıng 34"14'N 107'44'E, 149
14q
ı..ıong R/Chıa lung. 41
Ji'an/Chi-an/Ji/Jubou27'07'N 114'58'E, 26.
ı1. 30. 3ı. 94. 98. 102. 123
J..n/Clı�n l0"24'N 104'J2'E, 31. 123
Jı.>n/Chmı 41'24'N ııo'OO'E, 98
11>nİCh"" ı7'0l'N 1 IB'ı7'E. 31
Jun;ChiLn l2''05'N l05:1s·e. Jl
Juıo/Ch:n: Stt Ji.ınzhou
Juınbuztıaı n.ınJi.ang/Chıtn-pr.-cJraı n"rı
clıı.ang (Vietnım) 10.,0l'N 106°36;E. 38
ı...nctı.ng/Chum-ch'ang ı7'4l'N ı ı6°3!1'E.
ı1. 11. ıso
Jl.lnchaog/Clıırn<h'ang4.l412"N 124°25'E.
3J
Jl.lnch.ang Gatc/Chıen-clı'ang 4 l027;N
124 58'E, H
Ji.ande/Chı<n·I< 29':WN 1 ı9'JJ'E. ıo. 31. 98
Jı;ıng/Clııang/Jin 35°38'N ll le06'E, Jl,62
Juıng/Chıang S« Jiujiang
Ji.angdu/Chıang-ıu 3ı014'N ı l9°23'E. ıos
Jungbng/Chıang-lıng/Jmgzhou l0°20'N
i 12'06'E, 26. 27. 30. 31. 92. 94. 110. 123
Jıangu.n c.n.J/Chıang-oan. lOS
Ji..tıngn.ın Province/Chıang-rıan. 26
JUngnıng/Clıuzng-nıngJıJ anki1.llg/Jynye-/
N•nııng 31°S8':'1 l IB"SO'E. 26. 31. 95. 98.
llO. 123
Jiangsu Provınce/CJııang-su 27, 1 SO, J 52,
158
Jlangxl Provincc/Chıang-ltn, 26, 27, 150,
158
Jiangıci.a/Chıang-lısıa 31°03'N 114 ı6'1!, 30
JiJngxi.ı./Chıang-Jı114 Jtt \'\'uch.ıng
Ji.lngyın/Chıang-yın Jl0'54'N 120"'16"E, 102
Jiongzhou/Chıang-dıou 3S042'N ı ı ı'22'E.
ıoı
Jungzhou/Chıang-<,..ııu Stt Jiujıang
/
Ju.nkangChım·k'ang Stt Ji•ngı:Ung
Ji.ırımen/Chım-mm 32°12'N' 105"3l'E. 26.
Ji.ııonan-dongchuan/Chıtn-nan Ttmg<h'uan
102
tTang "provtnce"J, 26
Jwnnan-xichuan/Chim-ncuı Hsı<h'u.7n
(T•ng "provlnce"). 26
JıannlngjChwı-nıng 27'0S'N ı 18"20'E. 26,
27, 98
JuowelfClıını-wcı 23=51 'N JGt''27'E. )O
Juınye/Clıım-}t'Jı S« Jiangnin.g
J"D2hou/Chwı<lıou/Yıan 3ı020'N IOS'45'E.
30. 98
J,.ıuhou/Chı<n<lıou 30'22'N 104 31'E. 102
Ji.ıo/ChlQO sn Ji.ıcr.ıhou
Jioo-Uı C.nal/Chıao-Laı. ıos
Jiaoliuba/ChUllO-ltu-pa !-tt Djakaru
Ji;ıozh1/Chıao-clııh ttt H.rnoi
Jiaozhou/Chıao-<hou/Jiao 36'16;N 119 �9'E,
6ı. los. ı s2. ı64
Jlaozhou/Chıao-<hou �t' Hanoi
Jlaxlng/Chia-/mng 30'51 'N ı 20"S2'E. ı4. ı1.
105, 158
Ji>yl/Chia-i (T>ıw"1l}. 23'38'N 120"27'E. 33
ıı.yugu•n/ Chıa-;1'-kwıı 39"47'N 98' 14'E.
41
Jinhou/Chıa-.:lıoıı 29'4S'N 103°37'E.
Jidu.ngme.n/CJıı-c:h'ang-mm � Cu.a Hol
ıoı
Jic/Clud ftt Jitthou
Jıef.n/Chı<h-fım41°S6'N ı24'ıı'E. 33
Jonhou/Chıdı<lıou/Jie/Fujun 33'21 ':'I
IOS"OS'E. 31. 98. lOı
Jıczhou/ChieJı-dwu s« Xic
Jilandan/Chı-lan-tan Stt Ke-lantan
Jılin/Chi-lın,IKJrin 43°5 ı 'N 126°Jl'E. 32. )),
34
Jılong/Chı-/ung (T•iwan) ı5°10'N 121 4J'E.
JJ
Jımo/Jı-ma 36"30'N ııO"ı8'E. IA. 71. 152
Jım� r 44"01'N 89'10'E. 4 1
Jin/Chm 32°45;N 109°16"E. 3 1 . 98
Jtn/Chırı Mt' Juızhou
Jın/Chm su Pingyang
Jı'un/Chı-nan/Ji/Qi/Licbcug .}6°)9"N
111-00'E. ıı. ı6, 24. ı�. ı1. ı8. 30. 31. 34.
54. 94. 9S. ıos, 149. ı ;o. ı s2. ı ss. 164
JlnchtngJChın-<h'<ng'Ze/ 2nhou 35°H'N
1 1 2'50'E, 30. 31, 54. l02, 164
Jlng/Chıng/Jiongllog 29'S l'N ı ı 2•so·e, 102
JlngJChing26°48'N 109°40'E. 31. 98
JlngjChıng 31"42'N l 10"03'E. 98
JingjChıng,.. Jıngzhou
Jlng R/Ch.,g. 11, 71
Jlng'u/Chır.g-aı 31°10'N 1 1 9"JO'E. 110
Jlngblan/Chıng-pıcı 37"00'N 103'S7'E. 98
Jlngbl•n/Chıng--pwı 37'2S'N 108'21'E. 41
Jingctı.o/Clııng-ch'ao :stt xı•.u
Jlngchcng/Chıng<h'mg 31 '00'N ı ıı OO'E.
110
Jingchcng/Chıng-<h'mg 37'47'N l 27'30'E.
H
Jingdong/Chıng-ıung 24'30'N J00'50'1l. ı1
Jingdong Dong/Clwıg-tung (Song "routc").
ı6
Jingdong Xi/Chırıg-tung Hsi (Song "route"�
26
Jıngtı.i/Chıng-haı 38°56'N 1 1 6-5A'E, ısı
Jınghu lkl/Chıng-hu hı (Song "routc"). ı6
Jinghu r\•n/Clnng-lıuNan (Song "nıuıe"�
26
Jıngbul R/Chıng-huı. 41
JıngıljChıng-chı (T.ug "provınce"� 26
 Juıgkou/Chmg-k'ou 32"00'N 119 2S'E. 105
Ji.ngmcn/Chıng·mm l1'06'N 112'°1 )'E. ll,
98, 102
Jingnın/Chırıgnan (Tıng "province"� 26.
103
Jıngnlng,iChıng-mng l5,.25"N 105°S6'E. 41
Jıngslun/Chı,,a-ıhan ll°OJ"N l l l °''E ısa
Jınguantai Gatt!/Chm-han-t'aı 41 36'1\
1 20'43 'E, H
Jıngxi &ı/Chmg /ısı p., (Song "route"), 26
Jingxi NMl/Chıng-lısi Nan (Song "route"J. 26
JingyıngJChıngyang 34'27'N 108'46'E. 4 1
Jıngyuan/Clımg")"Uan l6'34'N l04 46'E, 41
JingyuanfClung·JUdn (T..ng "provıoce"ı 26
Jingyu.anbio/Chıng-yUan-pao 4l"57'N
123"23'E. J)
Jıngzhou/Chıng<lwu/Jıng l5''20'N 107 20'E.
30. 31, 41
JıngUıouıChıng<hou 26°35'N 109 36'E. l6
Jingz.hou/Clung-rhou !f.tt Jı.nglı.ng
Jınh.,./Chın hua{Wu 29"0E'N 1 1 9 40'E, 24
26. 27. 31 , 12 3
JınıngJChı nıngjlızhou 35'23'N l lb"l4'E,
54. 149. ıso. ıs2. 164
Jınlng/Ch:-nıng )7 4 1'N 1 J2'24'�. 26
Jınjı.ang/Chm-chıang 2o/"'41N J J6'Ol'E. 24
Jınjibao/Chın-chıpao 37�57"N l066IO"E. 41.
Jinlıng/Ckudı"g ftt N,ınjng
149
Jinrung/C.':trı nıng 36 14'N L 1 ı
i 121'08'E. 24. 26 27. 31 98. 123
l7'E. 26
Jinshı R/Chm Jha, 11, 30, 36, 149
Jınshang/Chın-.sJzang (T.ng "province"). 26
Jinu.n/Chıtı-t'on )l'4S'N: 119'JO'E, lSO
Jınung/Chın-t'ang 31"06'ri HM 06'E, 102
Jıntian/Chııı-t'u-rı 21 27'"N 111 2a·P.. 149
.
Jınx:Uın/C/tır: 11.fıt'rı{Yuzhong 35647 1\
104'00'E, 41
Jlny;ıng/Chın-yan8 S« Taiyuan
04'N J 16
Jınxt.ang/Chın hsıang 35' l 9'E., l 52
Jıny..ng/Chın)'ong/Jinzlıou 31 JO'N
104"50'E. 94
Jınzbou/Cl:m-chou,'k.ııping 39 JO'J\
121'31'E. 27, H. 94
Jınılıou/Chın-chou )S 50'N l l l 46'F., JO.
102
Jlnzhou/Chın--cho:ı/Jin/Gua.ngnıng 2hongtun
41'07'N 121'07'E. i l , 27, 32. 105. 164
Jiqmg/Ch ı--<h"mg Stt Nan1ing
Jiulwıg/Ch:Mp=gStt Kocpong
i/Cl:iu-cln 25t>O"N 1 12-CXYE, 110
Jiuj
JJUJi.lng!Cl:ıu-chıatıg/lıangj Jıangzhou
29 4l'N I J 6 Ol'E. 26, 27, JO. 3 J . l4 102
123. 1 49. lS8
Jlujiong/Cblu-clu.ıng Stt P.l=bang
Jiuq�n/Chıu-ch 'ü.J.rı>:tt Suzhou
105•44·e. JO
JiuzMn/Chıu-cherr (V�Dôlım 18 55·N
Jixun/Clıı-hnen/Ji/Jı.zhou 3""l 5'N
115°JO'E. 24. ll. 102. 164
Ju.hou/Chı-chou 'itt Ji'ln
Jı:ıhou/Chı-<h� .wt Jining
Jizhou/Chı-cl:ou .'itt Jumm
Jizhou ürul/Clıi clıou. 105
Jojun Stt BriJLnl
Ju;Cnü Stt Juzhou
Juliuhe/Chtdıı.ı-ho4l"SS'N 122 5l'E, ll
Julu/Chü lu l6'52'N l l 5°20'E, JO
Jun/Chiin l2°50'N l l l l 5'E. 31. 98
Juyıng/Ch•yang J2 47'N l 16' 14'E. 71
23'N 1 16'06'E, 152
JuyeıChu-;�h 35
Juzhou/Ch•</ıoı;/Ju 35 27'N 118 48'E. 62.
'I. 152
Juzıjle/Cl:u tzı.ı.-<.lııth/Yın;ı 42 53'N
129°30'1'. 32
Juzjan (Afghanı•ı.ın) 36''09'1\ 66 05'E. 92
Kabul (Afghanıstan) )4 JO'N69'IO'E, l4 92
Kai;Kaı 31 1 l'N IO!'JO'E. 3,
Xaic:heng/K'aı-<h'mg (N Koceı) 37 54'�
126°JO'E, 25, 98
Kaıfeng/K'a,-f<•NfDon&Jıng/Bian/Bıanlıang/
Bianzhou J4°47'N 1 l 4ı:ı20'E,. 15, 16, 23,
24. 25, 26. 27. JO. 31. 92, 94, 98. 102. 103.
105. 123. 149. 150. 158. 164
tuıh/K'aJ-/ı 26 l4'N I07'58�E. 36, 149
K.Wu/K"aı+lr. 43 36'N ı2ı•ısı:. 32
K.aıyuan/K'aı·ywıı{Slnwan 42 3l"N
124'02'E, 27, 32, 3J, 94
Xaizhou/K'ai<hou 2'1"02'N IC6 59'E. l6
Kalzhou/K'oı<hou l0"58'N IC8 S8'E. 102
Xalgın Jtt ZhantUuıkou
Kandahar(Afglwti<tın) 31 '36'1' 6S'47'E. 92
Kandy(Srl �)07"17'N80'40'E. )4
KankofX"'nxıng(:-! KOTC•) 39'54'N
1 2r35'E. 12
Kaplu (Afglıanisıan) 34°25'N 69'SS'E. 92
Karachi (Pakısı..n) 24'51'N 67'02'E. l4
"'1rakorwn/Helın (MongoU.J n· IO'N
102'50'E, 26. 150
IWllhalırtyanqı 42 04'N 86"l4'E. 41, 92
Kamcgı.n (Afglıa.nıstın) 38·15'N 70"10'E. 92
Kınk.al (indi&) 1058'N 79"50'E, l4
KashgarjSule 39"28'N 75'58'E. IS, 34. 41.
92, 1 50
X.shgar R. 41
Katluıundu r.<e�) 27'42'N 85'19"E. ı ı. 34
K;ıtun R (t:SSRı 1 5
Kebnjiın/K'o-/an-clıım 38-42'N l l l•J.4'E,
102
Kelantan/Jllandan (Malaysia) 06°1)'N
103°10'E, 38
Kcrulen R (USSR/China� 33, 41, 98
K<Slun/K'c>-slıan 48 Ol'N 125"53'E. 32
Khabarovsk (USSR} 48 J2'N IJS"08'E. 32, 34
Klurkov(USSR) 50'00'N l6°ll'E. 34
Khiva (USSR) 41°25'N 60°49'E 34
KhoclıofGaocbang 43'30'N 91 'OS'E, 150
Kh...nya(USSR) 40'0S'N, 66°15'E. 92
KhotanfYuôan 3T07'N 79'S7'E. 34,41, 1 50
Khulnı (Afghanisı..n) l6°l S'N 68°10'E, 92
..klıı.ı (USSR) Sll°OS'N 1 06·3 2'E. 33
x 38
Kiev (USSR) S0°2S'N 30'30'E, 34
�P"oli (Taıwan) 2S J S'N 12l'J8'E. 33
IGsb (USSR) 38'40'N 66°10'E, 92
Kobdo/Jargalanı (Mongoll•} 48"00'1'
91 4l'E. 41
Kocpong/Jlubang (lndonesla) IO"ll'S
123 3 8'E, J8
Xokonor R. 98
Koko Nor <rn Qingtw
Xou Xlnabllu (Mo1lys..)OS'S9'N l 16"04'E.
)4
Kouqu.ın/r'ou-ch'ıiJn40"0l'N L ı ro1'E. 164
Kou.SlJ/K'ou-ssu-� (Tııwın) 22cJ8'N
120' l9'E. ))
Kuai R/K'ua; l OJ
Kum Lumpur (�laysıo) 03 08'N IOl'42'E.
34
Xuınduın,ı'K'r.ran-tıtn 40 45'N 124°4l'E. 33
Xuclu./K'ı.ı--ch'a/AnJCi 41"4J'N 82"58'E. 41.
92. 150
Kuclung (�l•ys,.J Ol'J2'N 110'20'E, 34
Kw/K'tdı stt Kuizhou
Kw R;K"tıtı. 23
Kuızhou:K'ueı-<ltou/Kuı ll 05'N 109"37'E.
26. 27, JO. 3 1, 98. 102, 123. 158
Kulk.ıraUS$U 44'27'N 34•37E, 4 1
Kulun/K'ı.ı+/un su Ulaan Baacar
Kunlun/Kuıı-lun l7'00'N l21"50'E. 1 1 0
Xun1un Mts/K'u'1-1un. 1 l
kunmıng/K'u.-ı-n:ı,,g/Yunrıan/Yunnanfu
25'1J2'N 102'42'1!, ı ı . 27. ııı. l6. 94. 149.
ıso. 158
Kunyang,ıK'un+)lJng 24 l9'N ıo2=35'E. 149
Kuo/K'uo 35-57'N l02'1 7'E, 3 1
Kuoxiaa/K'uo-hsıtTI 38'52'N 112°48"E, 164
Kuril (his) (USSRI. l4
Xuo cang/K'ı.ıo--ts'<mg 28 49N 1 20"58'F., 110
Kurla 41 48'N86'10'E, 41
Kuye (1<1) SttSakbl�n (isi)
Kuvu/K'rH'U4S-40'N% ))'E 150
Ky0to(J•p,m) JS·02'N 135 4S'E, 3), l4
La\.c.ıdive ls.Linds {lndiı1), 34
uhore (Plkisun) ll 34'N 74 22'E, 34
UiJLaı �t La.izhou
UWıw,'Laı·sltuı 39 23'N 115 41"E. 152
t.ıısu/Wı-nı 32 J8"N 105 46.E. 102
t..ıiy.ıng/Laı+ycmg 16ı:ı58'N 1 20'"4 1'E. 164
Laizhou/Laı-<fwtı/ Ui 37 1l'N 120"04-'E. 27,
31, 71. 98. 102 105, 152, 164
L.ımun�anwuh (lndonesıa) 05 55'N
9S 18'E. 38
l.ın.'l�"Stt La.nz.hou
Lınc.ıng Rll.an-u'an3/Mtkong. l 1, 15, 27,
14 41, 98
l.an&lu:mg 31 '44'N 105"55'E, 3 ı
l.angd.ı/Lang·t"' 26'06'1\ 105'20'E, 36
Ungslwt/Umg-shan/Qurslun )2'·'50'f'.I
114 02'E. 103
ungya:Lang-ya 35 40'1' 119 S3'E. 30. 71.
110
Ungzhou/I.ar.g-chou 2 9 O l 'N l l l"J2'E, JO,
102
unqt/Lan-ch'ı 29°25'N 1 20 50'E, 94
-
1..anzhou/Lan--c.i:ı�.'Lın J6 Ol'N 103 47'E.
ı ı. 15, 24. 25. 26 27 JO. 31 34, 41, 52.
92. 'M, 149 150
158
Lıınz.hou:ı.arı-chou 38 l&'N ı ı 1•1re. 102
uo:La. J6 30'N 121 OO'E, 110
Lao'.1n/L..ıo---arı (Tııw�n) 2 3 05'N 121°09'E,
))
Uopi/Lao·p'ı(Taı"-·•nl 22 38'r'\ 12if4l'E:, ll
ı.. .. (S Yemen) 14 l4'N 49 07'E. J8
l..4'.'L d6 32'N 102 J6'E, ll
LeıUıou/Lt'r<h<>cı Stt ZhanJiJng
l..4'ı'Ln 20"48'N 110 06'1!, ll. 98
1..4'llng/Lt-lıng 37'43'N 1 1 7 JJ'E. 1 52
1..4'nd R (USSR), 15
Lepıng/U·p'mg/Pingµn1un 17'19"N
LiıaSl(lla-,. 29"39'1' 91
07'E, 11. 1 5. 28 l4
11 J''l2'E, 102
92. 98
Li/Lı 41 l Z'N 1 19' 1 1·E, 98
Ufl.ı w Guangyuan
U:Lı l4 30'1' 108°lJ'E, ll
l.i,ıLl sn Lizhou
Lıan/Lil'" 1tt LiJnzhou
Lfang/Uang J«Cbenlıu
1.Jıng/Lıang SttYang
1.i.ngı'Llong.ttt Wuwei
1.1.ıngc�ngılıen/Lıang-ch'cng-chcn 36'00'N
il9·OO'E, 52
1.1.ıngd ong/Lıang-ıung H 52'N 106°l8'E. 41
Lı•ngshan/Lıang-shan JO'4J'N 127'56'E, 31
Lı•ngzhe/Lıaııg-cı.-(Song "routc"}. 26
Liang,z.houı'Lıang-cltou Stt Wuweı
Lıangz.hu/Lıang-chtı 30 21'N 120-'0J'E, 52
Llınhuı/Lıtn-hua 35''47'N 103 OO'E, 41, 149
Liı.nhu.ıshın/Uen htıa-shan 24'J4J'N
1 1 J'0l,'E, l02
I.J..anshan/!M'l+.shan40 59'..., 12l-4l'E. 33
Uınshw,'Lın:-shuı ll 47':'11 1 1 9J6'E. 123
Uanyu.nı'Lıtn-]Wı Stt Uınyungang
Uanyungıng/Lıl"n-yun-1.:o.rrgfl.unyun
l4 42'N l l 9'26'E. 1 1 , 164
Liınz.hou/Lıt"-dwufl.i.ın 24"48'N ı 1 2°261!.
JO. )1. 102, 123
Ll.lnwou/ı.-<lıoull.lan 2 1'45-ı; 109 IO'E.
27, )1, 149
Wo R/Lıao. ıı. ıs. 23. 24. 27. JJ, 34
Lıacheng/Lıao-Oı'nıg/Dongclwıg l6 26'N
1 15 58'E, 27, 105, 150. 1 52. 164
Llaodong/Lıao-ıung (Mıng provlnce). 27
Lı.tolin/Lı.lo-lm 19 26'N 1 l6·40'E. 150
1..J.J.oyJng/Lıao-yang Stt DingJiıo
Uaoy•ng/Lıao-;yang (Mongol provlnce). 26
Liaoz.hou/Lıao-cltou 37'03'N l 1J"22'E, 31,
102
LidaıJLı-ıaı ftt .\1eureud�
Lijang/Lı-<hııırtg26'"57'N 100 l''E, 27
Lınıo(Peru) 12 06'5 77°03'W
J8
Lln/Lın 38',0?'N 1 1 1c-os'E. 71
Lın/Lln 44°29'N l 1 9c58'E, 98
Lln'an/Lın-an 2J 20'N 103 IO"B 27, 149
Lı.n"an/l..UJ-an ftr Ha.ngzhou
Lincbeng;Lın-ch'ng 34'4l'N ıırl3'E, 164
Unfeo/Lm-fm :;tt Pingyang
Ung/Lıng l7°54'N 106'40'E. 95. 98
Lıngb;ıo/Lıng-pao 31''31'N llO'S3'E. 54
Lingj iu/Lıng-chru/Vulturc Peak 24°00'N
1 1 rOO'E. 11 O
l..mglıngtLıng-lıng 26�'04'fli 1 J 1°28�. 30
Ungshou:Lln,pltco 38'1 6'N 114 22'E. 54
L:ıngnan/Lıngnan (Tıııg ··provı.nce''). 26
Llngui,ıLıng·t'aı 35:05'N 107,46'E, 41
Llngwu/ı.ıng-wu )7'OO'N 102°54'F., 26
Llngy•n/Lıog-l'" (Tang "provine<"), 26
Lıngyunzha/Lıng-;yıın<lıa ))' 35'N 114 IO'E.
103
Lıngzhou:Lıng<lıou 38·O&'N 106"21'E, 41
Llnhal:Lırt lwı/Tai.'Tıızhou 28 S4'N
Unbu>i/Lın-huaı 32'20'N 116°16'E, 149
Linjı.ang/Lın·<hıang 28'02'N J l l'20'E, 27, 3 1
Llnqıng/Lın-ch';ng 36'5 1 'N l Jl'42'E, 24.
105. 150. 152. 164
Lıoru:Lın-p1,•'Ru.zhou l4'09'N l ı2•5.s'E. '.i4
Lınta.n/l.:.-ı-ı·u,,,'T�o/Taozhou }4 41"N
102. ıoı. 164
103"25'E, 27, )1, 41 . 150
Lıntao/Lın"t'ao/Didaoz.hou 35-t ıcrN
103 50'E. 27. 41
Untong/Lır. t'ung 34 25'N 109 IO'E. 41
Llnyı/Lın-ıı'Yı/Yı2hou 34103'N 118 20'E. 31.
98. 102. 149. 1 52, 164
LınymR'L11t-\'1r._g 33"48'N 1 i l S!'E. 103
Lınzi/Lın-t:ıı 36 U'N 1 1 8 ?O'E. 62, 71
Lıpıng/Lı-p'ıng 2b 16'N 10908'E, 24, 36
Llquan/L ı-clı"uan 34'23'N 108'40'1::, 41
Ush.i/Lı-slııh .'Yongnıng 3733'N 1 l 1°10'E.
71.164
Uu.'Lı• 24 )6':-1 109 l4'E. 3 1. 98
Lıu R!Lı•. 11. 2J
UuheHarbor/Uu-ho 31 28'1' 12 1' 16'E. 105
Llukun,'Lıı.. l.:'tın stt 1'akhon
Lluqiu/Lıu-<:h'iu Stt Taiwan
Lıuqiu flsls)/Ryukyu (Japon� l4. 38
Lıuzhou/Lı•-<ik"' 24·17'N 109 IS'E. 27. 36.
102. 149
Lixian:LJ hnt-ı 34 05'N 105 OO"E. 41
Lııbou:U-dwu;1.i 29·4l'N 1 1 1 Sl'E. 3 1 ,
98. 102. 123
Lizhou/Lı<lıou/U 29 IO'N 102 20'E. 26. JO.
31
Lizhou;Lt-<'hı0u .�t Gu.;ııngyu.an
. 10. ıı. 98. 102. 1 2!
Lııbou•Lı-c/:d11(Song "route .). 26
17'E.JO
Lolang(NKocc.) 58-52'"1 125
Lon&'Lung 44 JO'N 125'00'E 98
Long/Lung \tt Long'ın
Lon&ILuoı.l' }tt Longxian
Long R/Ltıng, 36
long'an/LIA-'li-arrtlong 12·4()")1 J04'20'E.
Longde;L•ng /< 35 38'N 10606'E. 4 1
26. 27
Longbu/L•ng·hM 28 'JO'N 1 1 645'E. 1 1 0
Longkou/Lung k'o• 37"41'N 120' 18'E. l4
Loagli/l.zmg-lı 2623'N 106"'57'F. 36
Longmen./Lurı,g·mrn J5-40'N l 10 38'E.
110
Longqu;uı/L&m-f-<h'ı.ıon 30
· 52 ·N
105 41'E.
158
l..ongtun,ıt.:mg-r·:l'rt(Vif:Lnam} 21'03'N
106'2l'F. 150
Longtou/l..t.-ng-t'ou 23�41'N l13"24'E, 102
Longweiguan/Lung+uoeı+kuan 25r'30'N
l 10° 10'E. 30
1Dng:o.'Lu'1g-hri;'Gongch.ı.ng.'Weı )4 58'N
431!. 27. 41. 95. 149. 1 so
104
Lcngxi.ln:Un,�-hsıtrı/Long 34 48"'N
106 53'E. 31.123
Longxing/Lımg-f:mrtg su .Sanch.ıng
Longyou/L••S·J• (T•ng circwt), 26
Longyu/lungyu 25°40'N 100''15'E. 92
Longzhou-'L••x· ouu 22-24':-ı 106 S9'E. l4
1 58
Longzhou;Ung-cho11 .34·so·N 10.,..,ıO'E. 41
Lop 39'55'N 89 SO'E. 150
LopL. il, l4 41, 92
Lu/Lu 28 l2'N 105 20'E, 31, 98
Lu/Lu 35°34'"1 116'22'E, JO
Lu/Lu 29 20'"1 l l 5°00'E. 110
Lu:Lıt Stt Changzhi
Lu.'Lll Stt Heftı
Lu.'U. Stt Luz.hou
Lu Sutr/L11, 71
Lu'ııı/Ltı·OP1Dongsheng 31"'48'N l 16"30'E,
27, 123 /
Lu'ın/lu-an Jtt Changz.hi
Lu.aın R,'l.:oan. 1 ı . 24 105. 149
LU.ilng Prıbang(uos} 19"53'1' 102"10'E. 34
LumxWl,'Uı.at1·hsıtn 39-43·� 1 18)44'E. 32,
164
Liıda/Lt.ı-rafD-;ılny{Dalren/Dalian 38 53'N
121°J7'E. 1 ı. J2. l4. 152, 158. 164
Luhun/L.ıt.·hım ))'OO'N 1 1 1''30'E, 1 1 0
Lujiıng/1...-chıar.g 31°50'1' l 17"41'E. 30
Ltilia.ng Mu.'Lu-Jıang 1 1
LuoR/Lo.41, 62, 7 1
Luochuın/l..o-<h'ua!l 35'""SS'N 109°28'E, 4.1,
164
Luoding/Lo-tıng ll°32'"1 114 Ol 'B, 149
Luofou/Lo-foufPanyu 22"54'1' 1 1 3°18'E. 110
Luohu/Lo---hu 25"2l'N 106"4S'E, 36
Luolang/Lo-lang(N Xc><c•) 58°52'N
125 l 7'E, 30
Luoning/Lo--nıng 34 24'N 111°39'E. '5.4
Lucı_)·ıngJı.o.ya.r:g.'Xijmg,'Hoıun/He'rYn/
He·naruu,'Zhou l4 47'N l l 2'26'E. 16, 23,
25, 26, 27, JO. 31. H. 54 62. 71. 92. 94,
95, 98. I02, 103, 105. IJO. 123, 164
Li.ıshun/Lü-sh:ın/Port ArthurfRyo;un
18 46"1 1 2 1 IS'E, 32, 152, 1 58. 164
Lwong/U:-.sımg 'tt Manılıı
Lutaı/Lu-t'aı 39 20'l\ t 17°48"E, 152
Luyı:ı..-ı H 50'N 115'28'E. 54
Luz.hou/Lıı<holf1Lu 11"45'N l 16"35'E, 26.
27, JO
Luzhou/Lü-chou/1.u 28'55'N 105 25'E. 24
26, 30, 36, 12). 149. 158
Uıı.bou;t.:.:-clıoı.ı SttHdea
�cao (Ponug.ı) 22 16'N i l 3°lO'E. ı ı. 24.
34. J8. 158
�chıng/Ma<h'ang 36 OO'N 102'00'E. 52
.\1adm (Indiı) IJ'OS'N 80' 18'E. 34
M•cheng/Mo<h'tng 31 'll'N 115 02'E, 10)
M111gendan,1Ma-�-tı.ırt 41 l l'N 121 '>6"F H
l>bhu/Ma·h• 28 15'1' 103 45'E, 27
Mıınwcbeng,/M>Jı·m.:ıı<t�'tng4929�
106 19'E, 3J
Maımana (Afghınıst•n) 1ı·54'N 64 4l'E. 92
Malınurglı (USSR) l8 JS'N 65 JO'E. qı
Maııng/Ma<h:ng 2l 12':-I l IJ'06'E, 102
\blıcca,ıManLaJ� (M�ysia) 02 14'N
102 14'E, 38
M'1den (lsll(UK)04 oo·s 1 55-oo·w. 18
Maldı\•e Islands. }4. ).8
Malındi(Keny•)OJ 14'S 40.05 'E. 38
�nas44 16-:N 86 02'E. 41
Aund•lay (Burma) 21 57'1' 96°04'E. 1 ı. J4
�unıla!1.usong (Pbilıpp•nesı 14 )7'1'
120' 58'E. 34. J8
Mınlaj�1Man-la-<'l:l4 Jıtt ��cu
Mınu, (lsls) (Papua :>ıew Guınca) 2 OO'S
147 OO'E. l8
Milln7.houlı/Mar:ı-C"J:<ıu /ı 49 34'N l 17 30'E.
l2. l4
MaooM•o 31°36':-I 103 S2'E. 3l.98
.\bu �o 30 lO'N 12022'E.. l 10
\taomıng.Mao-nrnıg 21 S<Yf' 1 1Cf';6'l-, 24
�
b omu <hrng/M o mu-d:'t"g/Dıngxıng
40 21'N 99 42'E. 41
...
Mıri;ı,nas (lsls} (U�A Trust Territon:).
Maqı/Mu+C'h'ı 18 OO'N 1 1 4-00'E. 110
•
18
Mal'>h•ll (lsls) (USA Trust Terriıorv1 38
Marquesas (lsls)(Fr•n<t} 38
Marv(USSRI J7 42'N 61 54'E. 92
Mec.,.a(SiudJ Arabl ..) 21 26.N 3949'E 34
lR
�1ei/Mn24c2l'N 116 20'E. ll
Mei/Mtr ser \1eizhou
Mtız.hou::\fn-chou:Mtı JO'OrN 1 01 4l'E.
\1eijı.ang.• ..\
ft'r-<hıar?\' 24 25'N 102'20'F. 27
Mtknng R,'Lanung. 11 15. 27, )4 4t CJ8
g 5tt \iengxiın
Mtng/M�rr
Mengcheng/MMg-clı·t77,� JJ�16'l\ a.16 32'E,
1 49
Mtnghua/Ml'ng-h11� 25 20'N 100 ı�·e. 27,
150
Mtngxian.'Mr-rr,g-hf:f'"·Meng 35·01·,..
112 41'E, 31.54
MengıılMl'rrg-rw 2) 20'N 103 21'r. l4
M<rgen 49 IO'N 125 l5'E. 32 33
MeureudaifLidai (lndonesii.) o;014'h
96 14'E, J8
Mexıco City{Mexıco) 19 2';'N99 ıo·w.
18
\1.1Mı 5tt Mizhou
\i�niMU"rr 31 1 2"1' 104 H'E. l l
\1ıan/Mıt''l 5« Mi.tnzhou
Q8
Mı..nchı/Mı�"<>fılı 34 4s·N 1 1 1 45'E, 54
Miilnnıng/Mitn-nınx 28 lJ'N 102"'09'E, l49
Mlany.1ng/Mmı-y1:rng JO22'N 1 1 l 27'E, l '\R
Mi111nz.hou/MU'tı·<.'wu lO ))'N J 14 20'E lO.
Miilzh
ln ou,•.\f�l-hou:MU:n l l
92
29'l\
1044S'E, JO. 123
\Uıodıgou/Mrao-u kou }4 30'K 1 1 1 �O'E,
52
Midwıy (lsls) (USAJ. 3R
Mile/Mı-it 24 ıo·� 102 42'E. 36. 149
Min!M:ıı .s« Minzhou
Mı n R,1Mın. 1 1 . 15. 21. 71. 123 149
Mın R.'Mın. J 1. 23. l l . 123
Mıngshan/Mmg-slıım 30 04'N 103'OS'I::,
MıngJMır.g sa Nlngbo
149
Mıngıhou/Mmg-lht)ı,; 'itt Ningbo
27, 31, 41. 94. 98. 102
�ınzhou,ıMio:-chou/Mm )4 20"°:'{ J04 09'F:
Mıyun/Mı7ıin 402l'l\ 116 47'E. 164
Mızh>/.'fı<hılı J750':-I 110 03'E. 41 164
Miı.hou/M:.ıırhou;Mı/Zhucheng 3606'N
119 24'E, 27. J I. 62, 102, 12)
Mo/Mo Yt Renqıu
Mog•d>Slıu (Somalia) 02'02'N 45'2 l'E. 38
Mohct:Mo-•m 2) 10'1' 101 12'E. 149
Momblsa,Kcnyı)04 04'S )9·40'E. J8
Ma«ow (USSR) 5S 4S'N 37'4i'E. l4
Moz.hou/Mo-<h,,u Stt Renqıu
Mu/Mu Stt Jiande
Mud111njiang/Mu·tı.m-chiang 44�34'N
129 36'E i l
Mukden � Shenyıng
Mul..,.(P•kıstan) 30' IO'N 71 l6'E. 92
Muzhou/Mtı-c:hou 29 il� 119"26'E- 30
102
Mumg .\it l6 28'N 87"29'E, 1 1
Mumgau M ı 38'15'N 75 OS'E. 1 1
Nıgıpotunam (indi•) 10"46'N 79 5l'E. 38
Nıg. .akl (Jıpın) 32'45'N l29"S2'E. l4, 38
Nıgur/Naguer{lndonesia) 05°1 l'N 96�00'E,
Nıbl/Haobljiıng (J•pon) 26'10'N
J8
127'40'E.
1'•klıon/Liukun (Tlmland) 08
24'N 99°58'E.
38
Nan Mu/Nan. 11
Nan'an/Nan-an 24"57'N ııs•2s1E, 24. 27, 31
N111n'an/Nan·an 25''}6'f\' 114 24'E, 31
:ii.Jlchıng/Na"<h"ang,IHong/Hongzhou/
Longxıng/Yuzhang 28'40'N l l 5-S2'E. 1 ı.
24, 26. 21. 30. 11. 94. 102. 12 3. ıso. 1 58
Nındoııgwıın/Nan-.tcmg+u.•a" Jtt Wuxı
K�o·en/Na"�n21'5l"N 1 1 1 S6'E, ll, 123
1'angong/Nan·kung 37'2l'N l l 5°2 J'E, 152
N•nh>i/Nan haı 23°00'N l lJ 03 'E, JO, 1 1 0
N�nJiın:Na11-<hıt"rı 26"l8'l\ l 18'05'E. 26, l l
98. 1 2)
�ınJıng;.Van-cnıng/Nankill:ngjJinling/
JiqingıTuınJing/Ylng/Juıngnıng 32"02'N
118 47'E. il. 15. 23. 24 . 26. 27, 28. 34. 38,
94, 102. 149, 150, 1 58
Nanjing/Naoı:-chzng/Xijın 4CP03'N l 1 '.i"Sl'E.
102
l\anJing/:\'ar.-chır.gsn Sh.11ngqıu
KaOJUD:ı'/\'wo;ı-chU.'? 30� 11 ·� 112 47'E, JO
Nankıng'Nıın-k'a'lg 29 ı o·N 1 16.,0l'E. 27.
3J. 123
Nanl..anllng/Nan+/an-lıng 11'S2'N 12C>°15'E.
95
�anlı.lng/.�'ar.-liar.g 30 l5'l'\ 1061'.>J:"E, 95
N.ınnıng:Narı-mng22·50·_.,,,. 108 l9'E. 11. 24
K.110-pın R,:NDr: p'a11, 11. lO. ll. 98. 149
27. 34, '14. 149, 1 58
1'•npl/.\fan-p'i 38'01':-ı 1 1 6 44'E. 152
N3np ing/Na-:-p'mg 29 05'N 107 J l'E, 31
Nanshı/Nan�,ha {Isls) 34
Nanton�:'·"'·an-r'ur:ıg 12 OO'N ııo·SJ'E. U8
Nınwulıı.'Varı-u.11-Jı Stt Lımun
�ı11XUD2,;�·..ı'! hsıo-rg23-2l"N 112'17'E. 102
.vc.ı"·'ısumg 25 10'� 114-20'E 27,
Nanıaong..
31. 123. 149
NJOXU/N.J11 lıw 12 "'� 1 1 9 )9'E, 95
Kanyı�:Nün-)'t'n 3ı-27'N 1 1 9 41'E,95
Kanyang_,',VQn)"Gng/\'\'an )J 06''{ 112"31'E.
24 27, JO 54. 71, 105. 164
Nam·ing;ı\"cm-�vırtg J9' 1q'� 116 ll'E.95
NJ .. lf:4r'."'l 1 1 8 21'E.95
nvu:.'ll"'n-y-
�.ınrlıao Provınce/N0'1-{itoJO, 26. 27. 92
�.ınrlıeng/Nan-,ht'tıg s-tt H.ınthong
Nan Zhilt/N'1n chıh-!ı/Mjng prcıvınce, 27
Nauru 00 Jl'S 166'56'E. J8
Ken R;Ntrt_ 1 1
Kcrchın�k:�ıbuchu (USSR) 52 oı·N
l�'E, JJ
r"ew Dtlhi (lndıa) ıs�37'� 77 l J'P.. ı J
116 l2
New GuJnu (lsis) (Papua f\�w
Guineı/lndonesia). 38
Nianbo/Nrtn+po/Ledu 36 32'f\, 102"25�E. 4 1
Nıcobar (!sis) (lndia). l4
Ning·!'f·rr?g Stt Nn i g2-hou
Niog .1nil\ırıg-.Jrı 44 21 'f\ 129 28'"E, 32. 33
Nıngbo.•1.�1ıng po/Mıng/Ming1hou 29.54'N
121 ll'E. 24. 26. 27, )4 38. 94, 98. I02.
123. 149 150. 158
NıngU.n/Nmg-fan 28°40'N 102 OO'E. 27
Nıngguo/.'"ı/;r.g-.(:uo,1Xuan 10 J8'"' ı 1 8�58'E,
27 ll l2J. 149
:-.lmgııang.."lıng-<�ıartg 45 O'\ :"l 126 15 ·E. 98
Ningnuın:.'\:r.x-rrıl'TliFuyu 47 46'N 124.:ı21 'E:
32
Nıngtiaoli.-ıng/Nmg-r'ioo-lian,\' )7 42'N
108 19'�. 41
r\.ngwu.'Nmg-u:u 39-00'N 112 IS'E 158
flıi.ngx.ı,'/\'ırtg-Jm 3840'..., 106 20'E, 94
N:ngxı.a .Vır.g+Jma,'Egngiliı (Chinese city)
l� 30'1' ;()6 18'E, 26. 27. 41 150
Singx�lNıng-h.ı;ta (Manchu city) 38.-20'N
106 17'E. 41
Ningxiil/Nıng-hna 44 25'S 129 IS'E. 33
Nıngıuı1 hou,Nioı.g-'2.sııı Jıou Stt Hu.111mach.i
f<r;"ıngxiı-ıhong,:Nt1tg-h11ı;·<hı.11g wt
r.;ıngy.an&.-.�·ms-,vv�g 354oı;·f\ 1 1 647'"E. 152
Zhongweı
Nıngyuan/Nıng-)·Uan/Ningyuanzhou
40 l8'1' 12046'E. 27. 33. 1 58
yu�n.
SingyuJn/f\'rng·yua01 14'28'N 104 5 1'E. 41
.N'in g •/\'r11g-_vu.ıo: 28 ll':S l02 12'E. ı S8
'ling)·�ozhou ,Vın g._ ,.
ll .... s«
arı-c�
Nıngywın
Ningzhou:.\'m�1.-hou.'Sıng 31\ 30'N
108 OS'E, ll. 41
füuzhuıng/Nıu-chuanfYtngkou 40·3CJ"N
122 l l'E }2, 33. )4 164
Nızlınl\· Novgorod (GSSRJ Sô 20'N 44
OO'E,
;\lr.; R:Nu.�ıwcen R. l I 1 5 34 41, 98
l4
N)'OIİD�Cnungıtu Mls, 1 l
Ob R (USSR), 11, 15, 34
Omsk (GSSRJ 5 l'OO''O 73 22'E. l4
Odessa (t:SSR) 47'19'N 1 18 40'E. 34
Orcbon R. i l , 98
Pagan (Burm•)21 12'N95 19'E, q8
Pahaııg/Pengheng {�alıysi.ıl Ol50'N
Palemb.111n&/JıuJiill1g (lndones�) 02�S9'S
101 19'E. J8
104 4S'E. J8
Pangıı;ınan/Pengjiashilın (Pbıhppınes}
ı�·w:-ı 120'22•e. ı8 •
Pı<>-kı<h.nuı (Taiw.ın) 21 21,...., 120-07'E. 33
Pat111liputn (l ndia} 25�2011' 85 3 '�E. 92
PaU.ani/Dıni (Thailand) 06 50'" 101 20'F. 38
231
J
Pcı:P'tı l4 1 l':' I 1 1 5 l6'�, JO
Pckıng � Beijıng
Pcml6 50'N SI l5'E. I �
Pcng/P't11g JO 58'N 10l '>4T. 11. ııl
Pcog/P'tng lI lO'N 106 '32'E. l I
PcngchcngjP',•ng-t"h'r,ı.� )4"OO'N 1 lb 'OO'E.
62. 110
Pcnghcng/P't'ng heırg \tY Pc1h.lng
PcnghulP'rJrghu (Isl)(Tıliw.m). 38
PcngjLJıshı�n:P'ttıg-chıw-thriı-1.Jl'f sn
P.lng.ıısrnan
Pcngl.n/P't·r..� l..ıt
/ Dcng:DcngLhou 17 48'::"1
120 42'E. 27 JO. ll, ll,94. 98. 102, IZl.
152. 164
Pcnglı:P'tr.g.Jı 29.4-0'N 1 1 6 12·f.. 71
Pcrm iUSSR) 58'01 'r< �6 !O'E, l4
Pclrop.1VlO\'Sk {USSR) "l3 "OJ'N l'.>8 4 ı·E. l4
Pcıuıw 45 '04'N 125 Ul'f, JJ
Phnom Pcnh (Kı1.mpuı.:hcal l. l5'N
104 WE. l4
Pi1.nıougwn:'P'ıttr-r',ı11 h'.ın }Q !'i":'lı
109 05'E, 94
Pı/P'i w Pixi.ıın
Pıng_:P'ıng,:Qın 34 JJ''I IOttSOT, bl. ':'I
Ping/P'uıg �t't" Pingıhou
Pingboı'P'ıng-pıı S<e Pıngluo
.,
.· r:' '50'N l 1 J 28'f, Jl
Pıngding.'P 'ı,,.� tırı
Pmgdu:P'w�-ııı l& 47'N 1 1 9 'i4 E. q,ı_ 152,
-
164
Plngdu,'P"mg-tu )O·l<.r1' 1 1 7 JffE. 1 1 0
Pingfan/P';r.t)ıın/Yongdc:-ıg Jb 45'"1
!Ol 16'E. 4l
Pın&li•ng 'p·ırıg ,-h:.:ın� s u Su:rhou
Prngl�/P'uıg-lt 14 38'N l lO·•t1..l'E. 17
Plnglı..ng/P"z�.i·lıar.g H 27'l\ 106 3l"F 1.7
41. 149.ISO
Pingluo,,P·ır.g-Jo/Pingbo 18 S7'� 10& )S'E,
41 149
Pıngqu.ın;P"ır.J,·n'Lı•.ırı 40 >S"" 1 1 8 45'E,
164
Ptngr.ıng:fYıng-j.ı.-:;; � Pyong_\·.ıng
Pmgsh.an/P';n;<·"-ı.ı,, 38 15·N ı 1 4·ıo·l, '54
Pingy.ıng;P"ırtg·_l•Jng:Jin.-Unf�n 36·05''.'I
i l i JO'E. l l , 7 1 , 95,9�.121. 150, 164
Prngyang;P'ırı,ç-v..ıng 33 53'?\ 107 Jb'l: 17.
71
Pıngy.ıo,'P'ıng-.'l".JV 3 7 l l'N ı l 2 09'E. 102
Pıngyı/P'mg-ı ıs 42'1\ 104·l 7'E, 36
Ping_vin.'P'ırı&"Y'" l6 Ji'f\ 116 2�'E. S4 152
Pıngyu•n/P':ng·t-Uı:.itı )7"09'N 116�2t>'E. l 52.
164
Puıgyu•n.'P'mg·JU3'1 26 40"N 10S--48'E.. l6
Pıogyut;P'ir.g·J"'h 2b JS'N 101 20'E. 27. 16
Pingzhou/P'ırtg ı,:-,J:oı.ı;Pıng 39 J4'� 118 44'E.
JO. 92. 95
Pııcun/P'ı-hs��n./Pi 34 23'N l 11 58'E, 62.
164
P!xi•n.'P'ı-irsot>n 30'48'� 103·52'E, IS8
Pogr.ınıchn.ıy.ı IUSSR) 44 30"!\ 130 4S'E, 32
Pondlı.:henv pndi.ıJ ı l S9'!\ 7q SO'I: 34
Poni !BrunCı) 04 56'1\ l l 4 >3'E }8
Pon Anhur Stt LU.shun
Poy.ıng UP'o-_VJ.ng l 1 15. 22, H. 30. ll. J.4
62. 11. 94. 98. 102. 12ı. 149. ıso
Pu/P'• 29 52'N 106 lO'E:. ll, ın
Pu:P'o 35 18'1' i l ) :ıo'E. 3 1
Pu:P'"u srr Puyıng
Pu/P'u Stt Puzhou
Pu-.ı.n:P'u-c.o: 25 48'"'.'I t04-�7'E. 36. 149
Pub•n•P'u-1"' )6 00'� 1 1 1'OO'E, 1 1 0
-
Puding/P'u-tıng 26 12'N IOS-42'E. )6
Pube/P'u·iıo42-0J'N 123'4l'E. 33
Pukou/P'u-k'cıı 32:06'N 1 1 8 41'E U8
Puy•ng/P'u-.Y"ng/Pu 35 48'N 1 5'0l'E. 71.
121. 164
Puyuluch�ng/P't.-j'U-1:.-ch·�'!':g 48·44'N
127'48'E. 98
Puzhou;P't.:-chou.'Pu 34.50"=" 1 ıo·-1s'E. 26,
JO
�·ongy.ıng/Pingr.ıng (!'\ Xocıe..) 39�0C)'N
125 47'E, i l , 14, 91!
Q.ııd.ım B.ısın, l l
Quqın R. l L 4 1
Qı/Ch'ı 38'47'N 1 1 5 09'E. 26. 31
QıfCh'ı:'"" 17 :ıo'N 112'32'k, 71, 95
Qi;Ch'ı l0'08'N 1 1 5 26'E. 11
Qi/Ch'ı çuJı'n.-.n
Qi/Ch"ı ltt Qtshan
Qı Sute/Chz 7 1
Qıan/Ch'im/G.ın/G.ınxıan 2 5'S4'N 1 1 S'06'E,
26. 12l
Qlan/Ch'ıtn 42 30'N l 22'00'E. 110
Qian/Ch'ıtn stt Shaoqmg
Qi.ıngNizhenı'CJı'ıarıg paı-c/wn 34��S'N
109 48'E, 41. 149
Qı>owcı/Ch';,•·u.T1 29 ' IJ'N ıonn. 158
Qı.a.nxi/Ch'ım-Juı 27-04":'-l 106OJ'E. 36
Qianxiın/Ch'ıtn-h:sıtn 34'30'N 108 15'E. 24
Qi.ın:ıhong/Clt'rtr.-ch;.;ng(T.ıng "provınce"J.
26
QJı1nzhou/Ch'ıtn-chou 28°17'N 109°40'E. 36
Qi.;ıın.zhou/Ch'ıt'lt.-<llou Stt Ganı.bcu
Qıao/Ch'ıao l2 17� 118°1J'E,95
Qiao/Ch'ıao )) 12'N ıır25'E.95
Qıcfcng/Ciı'"hffflg 42 16'N l 18"58'E. 1 1
Qıhc/Ch'ı-lıo l6'47'N 116°44'E. 152
Qijiang/Ch'ı-<hıang 29''03'N 106tl8'E, 36
Qilian Mıs/Ch'Uwı. 1 1
Qim<o/Ch'i-mcı l5°22'N 1 1 4 )4'E, 105
Qio/Ch'in 2l 54'N 108'J5'E, 26. )1. 98
(lın/Ch'uı Stt Qm'an
Qıo Mu/Ch'ın. 1 ı. 22
Quı R/Ch'ın. !Ol
Quı SUle/Ch'ın 71
Qirı'an/Ch'ın-.-anj0in/Qınzhou/Tiansbu1
l4°4)'r< 105'42'E. 26. 11 41 4.1, 62. 71.
232
9S. 102. lll, 1 SO
Qınf�ng/Ch'm)l't:;�(Song roul�"), 26
Qınfu!Ch'ınfu 28 42'N 104 20'E. 149
Qıng/Ch'ırıg \ttQıngxi.ın
Qing/Ch'mg \tl.' Qıngyang
Qing/Ch':-=.� �r Yidu
Qıng..:hen&ı<.�n·ı�� rfrng lO 50"N 101 oo·c.
· Tn/T'cıı -�t Taiyuan
110
Qıngd.ıo,'C�'ıng-ıJıı J6 04·� 120 22'E, 24
l4. 'i4, 152
Qingh.ı G.atc/Ch'ws h.:J41 45'N 121 26'1:. 33
Qıııghn L.'Ch"ıtt,�·hut/Koko �or 11 15. }().
l4 41. 94 149. 150
Qıngh�/CIJ'ıng-hı.1 Jl 48'1'i 1 19''24'�. JI
Qınghe.ıcr.·ıng-ho4l zs·N 124 17'E. 33
Qınghe/Ch·ın.\'-ho J7· OJ'� 115 41 'F- l �2
Qinghezhen:Ch'ı�
. ,
_ ...;,<>-fhm 35� 1 l'N
ıı 52'�- 164
OınRJIJng/<.'h"tt:� chıı.otıg 24 52'N l 10'5J'E.
Zb
QınR,Jı.tOg.'Ch'ır.g-�:h,Jl1.Ç �tt Hu.ııiyın
Oıngji.ıngpu/Ch'ıng·l·hı.:ıng-p'u Mt Huaıyın
Qingli.lng.1ng/CJ:'ıng liJ"!J·'ll".S J4 00'�
1 1 9 OO'l. �2
Qrn�P'"!?iCh'ıngfıng 14'Ol'N 108'24'E. ll
Q10gpıng:nı·ın8-r·,,,g 2& J8"N 101 47'E. l6
'
Qingpıng.'CJ(mgp ır..� 36 27'N 1 1 6 20'E,
152
Qıng<h•n.'(h'ıng ;Jırı 29 50':'1 103 SO'E, 149
Qıngt..
ıyu/Ch'ıO?g·t '..zı-y:ı 40 54'N 12l"38'E.
'
))
Qıngx-.ı;n_:cJı :-:3 n�ırn:Qıng 38
· U'N
116 48'E, 150. 152
Qir.gyıng/c:!ı'ıng·_Y.J".-i{/Qıng }6'06'1\
IO"l' 4-·1-. 26. 27. 94. 98. 102
Qıngyu.ın,.C11:'ıngJ·liJtt 24·1�'1' l08 45'E.
n, q8, 12J. 158
Qıngywn.'C}f!'1.5·V-.;.ın JO 00''.'ll 121 16'E, 26
QınR_vu.ın/Ch'mg-_v:.an 37-25'.'.'I 114 45'E, 98
QınŞtyu.ın/Ch'ir.g)ı.an su 8.lod.ng
Q:ngıhou/Ch"ı"g"-ılwu ftt Yıdu
Qınhu.rngdao/Ch"ı11·huang-rac 39 55'N
119 l7'E. 16. l4 164
Qıny.1ng/C1t·ın-_wrtg lS�06·1\ l 12 S7'E, 24.
41
-
Qın1hou.'CJı:'ın-cJ:v&1 36 IO'N 1 1 2 SS'E, 102
Qınzhou.'Ch"ı11-cho11 Stt' Qin'ın
Qıonwch'ıung 30'26'N ıoı·28'E. ıı. 12l
Qıoog_'Ch'ıu"g5tt Qıongsban
QionglongıCh'ıong·lu•g 31 15'N 120'ı;'E,
110
Qıong'ib...n/Ch'ıu.'!6··�han:Qıong/Qıong:zbou/
Lungsh.lo l9 16'N 1 1 O lO'E. 24, 26, 27,
)0. 11. J4 98 12)
Qıongzhou/Ch'ı"ng·d·:ou 30 35'1\ 103 JO'E,
102
Qıongzhou/CJı'ı.u'lK·'hou. sttQiongsh.a.n
Qıqih.ırr:Ch'ı-<h'ı-ha-<rh/T�tsih.ır 47"'20'1'\
123 58'E. 1 1 . 32. H. l4
..
.
Qıth.1n.'Ch'ı-s�a
.J:,:QJtZ.hou J4"25":"'ıl
107'40'E. 25. 4], 62. 95
Qıxıngguan/Ch'i-hsıng�han 27Ol'N
.04 51'E. l6
Qızhou.·Ch'ı,hou 16 47'N 116 27'E. JO. 102
Qoglr Feng (Mt)/K2 )5 47'N 76'JO'E. 1 1
Qomol.ı.ngnu Feng,.Mı Everest 28"00'1\"
86 58'E. i l , 1 5
Qu/Ch'U Mt Qu.xi.ın
Qu:Ch'ıistt Quzhou
Qu.ın!Ch'ıian 26'07'N 1 1 l 04'E, 31
QU:Jn/Ch'tiatt 43 42''.'I ı 18 ı 5'E. 98
Q�n,·Ch·.,arı ıtt Qu•nzhou
QuJnzhou/Ch ·Uan·Chou/Quan(Uyton
24 51'1' 118 36'�. 24. 26. 27. JO. ll 98,
102. 12J, ıso
Qufu/Ch'u-fo 35 14'r< l 16"59'E, 54. 62. 149
Qw Shon/XlıızbouJung (Vietnam). ı 3�47'N
109 1 l'E. 38
QUjlJng/Ch'ü-.chJang/Shaozhou 24�48'N
l IJ'17'E. 94
Qu)ıng/Ch•-chıng 25'29'r< 101°47'E. 24, 27.
36. 94
Qunduz (Afgh.lrus,.o) 36'25'N 69 45'E. 92
Quwo/Ch"ı,:-u10 35 47'N 1 ı 1 29'E. 7 l
Quxian/Chu·hn.n/Qu J0'49'N 106"56'E, 31.
158
Quyang, Chu·yang 18 36'N ı 14-4o'E, 54
Quzhou/Chu<hou/Qu 28'55''1 118 SO'E. 26,
27. JO. ıı. 123. 149
Quthou/Chu-rhou )6'45'N l 14::56'E, 152
Rangoon!Burnu) 16 47'N 96"10'E. 34
Rıo/JQlJ stt Raozhou
Raoz.hou/Jııo-chou/Rao 28·�'K 1 16''38'E.
27. lO. )!. 102
Rchc/J•-•• 40°SJ'N 118·01'E, 12. n. 150
Renbu.ı.i1
Jm·ltuoı 27.49'N 106°20'E. 36
RıenqiuiJt'11-ch'uı/Mo/Moıhou 31. :ur4ı'r-;
1 1 6·on. 102. 152, 158
Rlzhııo,IJıh<lıoo 15'25'N 1 1 9··21'E, 54, 152,
164
Rong/Jung 22'54'N l IO'J4'E, 26. 11
Rong/Jımg 29'29'N 104·24'E, 102
RongjJung fttYibın
Roogguao!Jung-l:uan (Tang "provlncc"� 26
Rongtlıou/Jurtg-dou Stt Yibın
Rostov (USSR) 47115'N 39'45'E, 14
Ru/Ju l4°1 8'N 1 1 2'48'E. 31, 98
Rul/Juı ttt Ruizhou
Ruizhou/Jw-choufRui 28�25'N l l �.,20'E, 27,
ıı. 98
Run/Jun. s« ZhenJıang
Run.m/Ju·nan/Runlog/C.l/C.izhou J2°59'N
114'20'E, 24, 27. 71, 95. 98. 102. !Ol, 1 SO,
164
Runing/Ju mng stt Run.ı.n
Runıhou/Jutt-chou 1« Zbenjlang
Ruo R/Jo. 1 1 . 41. 98
Ruoye/Jo-yth 29''Kl'N ııı··ocrE. 110
Ru:ıhou:Jc.-l"hcıu � Linru
R)"OJUO w lushun
Ryukyu (lsls) .fre Liuqlu
"'crhui.l'.ı tı'h-hu 41' ffN 124 l5'E, Jl
Saigon jVietıwm) 10"46'N 106 43'E. l4
\t Pıettnburg/Lenıngnd (USSıt) 59· 55·�
lO 2S'E, l4
...kh•lln/Kuyc (lsll (U�SR). ll. l4
\,ıl•la.'Zut.cr (Oman) 17OO'N 54 04'E, l8
\.ılweenR (Burnu)jNuR. 11. 15, 34.41,98
S•nurkond (USSR) 19'40'r< 66'57'E. l4. 92
S..ndu'•o/Swr-tıı-ııo 26 40'1'\' l 19'J5'E, l4
"" f·nncısco (USA)J7 45'N 122,.27'E, 18
'•ınhcl�< ho)21 59'1' 108.02'�. 36
\.inmen Gorge-s/Sun "'"" 34 42'N l IO'OO"E,
16. 24. 105
'\•nmrn:l(üf5'Jn mm-.,�ııl.'Sh•n:Sh..ın.xi.ın
14 42'� 1 1 1 12'E,26, ll,54,�5. 12l. 152,
164
�nshw/Sur.-shuı 3S HY� l08 40'E. 4 1
S.1ntaı/S�rı-r'aı 44'08'l\ 88�S31:. 41
�.ınt.ı Bubu.ıı (USA) 34 25'N l 19'41'W, )8
�n Vkentc/D.ııJi.ıı.ng (Philıpın�s) 18-lO'N
122 ll'!'E. 38
s.mw•nlSar.-tuJrı .stt K.ııyu.ın
�"'··�n/Sarr-wıln. 34 l3'N 1™'59'E, 41
Snhad (Afghanısıan) l6 59'N 7J"3l'E. 92
'itıshin,IQıngpn (N Koreı) 41 SO'N 129 55'E,
12
Sclcnge R/Sr'lttıg-o. l 1. qg
Sem.ııdrn,IS�nd.ı.l.ı (lndonesu·� 04 9�'N
9"Jl'F, 38
Semipalaıinslc (USSR) '50 26'N 80116'E, )4
S<oul (S Korca) F JO'r< l 27'00'F, l4
Sc}·chcllcs ll<ls). l4
Sh.ı/Sha 40-'0J'N 9S"O(YE. 25, 'J8
�hunxı Pro\·10..:r/Sha-""..J:.sı. 26. 27, 150.
158
Shan/Shılrı Stt �nmrnxu
Sh.ın:Sh.Jrı �� Sh.ınzhou
Sh.ınd.ın/Shan-ran 38 50N 101 '08'E, 27, 41
Sh.ıodong (p<nuısut.)/Shan-tung. 16
Sh.ındl)ng Pro\'ınce/Shun-rw:g. 27 1 SO. 152.
158
Sh•ng:Shang w Shangxıan
Sh..ıngdu,'S�a�K·t:.:'K.ıiptng 42 20'N
1 1 6 IJ'E. 26. 150
Sh.lnggu,Siıangko40 ll'r< 1 1 5"45'E. JO. 71
Sh..ınghıı.:SJ:ang-.l:aı 11 •14'N 12lf27'I::. 11.
15. 16. 24. 28. ]4, 149, 150. 158
Shangh.ıo&"Shang-!rang 25'06'1' l 16°25'E.
94
Shaoghc/Sl:ar.g·h• l8'05'N 105"56'E, ıo
Sh.angjun!Y...ang-<hu.-ı )7 OJ'N 109"'46'E. 10
Sh.lognan/Sl:a•g·nan J) ll'N 111'49'E. 164
Shangqlu/Shang·ch''u./Suiyang/
l'\.ınjing/Guıde 34 23"'.'{ 1 U'S5'E.. 27, 52,
54. 62, 71, 98, 103, 105. 12l, 164
Sh.log"ojShang-1ao 28'28'r< l l7"54'E. 24
Sh.ınguolSJ..ar..Jruo (T•og "provlncc") 26.
IOl
Shangxi•n/Shang·luıN1,'Slı.ng H'50'N
109'52'E. 24, 31. 98. 12)
Sh.lngyong/Shang-yımg l2'1J'� l 10'25'E,
71
Sh.ınhııgu.An/Sharı-ha:-han 39·S9'N
119 45'E,J2, )l,94, l52, 164
Shanmu (Phllippıne<)Ob'OO'N 1 2 1'00'E. 38
Sh.ı.ruun-dongd.ıo/sJ:ıa�-rıa-n ruttg·tCO (T.ıng
Shan.n.ı.n-xıd.ıo/Sha11-.oıo.oı hsı-tao (T.tng
"province"ı 26. 10)
"province'"), 26
Shan Shifeng/Shan Shı
h·ftng 29°00'N
120'JO'E. 110
Sh.ı.ntou/Shan-t'ou/Swatow 23'23'N
ll6°42'E, I 1. 34. 158
Sh.an.xi Provirıce/Slsan-hsı, 27, ıso. 158
Sh.ınxi.ın/Sh.ar. hsil'n 34 47'N 116-=os·e, u2
Sh.ınx.iJn/Shan-hsım stt S.ınmenxi.ı
Shany•ng/Siıa•')'a•g )J·32'N 1 19'00'E. 105
Sh.ıoyang C.nal/Shan)'4•g, 105
Sh.an.zbou/Shan<hou/Sb.ıın 36"2l'l'\
102 27'E, 26. JO. 92, 95
Shanz.hou/Shan-chou/Shan 35°24'N
1 1 5 12'E, 11, 102
Shao/Shoo Stt S.oqing
Sh.ıo/Snao stt Shaoguan
Sb.aoguan/Slıao-han/Sh..o/Shaoı.hou
24'49'N l l l 3S'E. i l , 26, 27. 30. 11, 98.
I02, 123. 149
Shaoqıng/Shao<h'ıng/Qıan 29'07'N
108''14'E, 26, ll. 98. 12J
Shaowu/Shao-a.'U 27'20'N 1l7"28'E, 23. 26.
27, 31
Sh•oxlng/Shao·lısıng lO OO'N l 20'35'E. 27
Sh•oy•ng/Slıoo-.)""g/Sh•cnhou 26°59'r<
111•16'E, 102, 149
Sh.ıozhou/Shao-<hoı.ı Mt Shaoguan
Shaozhou/Shao-chou 5tt Shaoyang
Slıash.i/Sha-shıh lO 16'N l 12°XYF.. 14, 158
Sh.ı:ıhou/Sha-choı.ı stt Dunbuang
Shc/Sh< Stt Shexiao
Shcng/Sl:mgStt Shcogzhou
Shcngılng/Shrng-chıng m Shenyang
Shcnglong/Slı<•g·l•ng 20'48'N 105°38'E, 31,
98
Shengzhou/Shtng-clwu/Shcog 39 55'N
1 1 1'O)'E, 26, lO. 92. 98
Sbcruno/ShNl-ınu 38"54'N 110'19'E. 41
Sbcnyolıg/Slı<rı-yang/MukdcnJFcogtun/
Shcogjıog41°47'N 123'25'E, i l , 27, 28,
ıı. n. 34. 94. 105, 158
Shcnzlıou/ShNl-Chou l2'UYN 114'10'E, 101
Shcx1ın/Slt<-/ısıN1/ShcfHuifHulzhou
29 51:'1 1 1 8 27'E. 24, 26. 27
Shi/%ılı su Shizhou
Shibıng/Siııhpıng 27 Ol'N 108 02'E. 36
ShichcngJShıh<h-,ng 41'08N 123'20'E, ll
Shid.ıo/Shıh-ıao )6"52'N 122'27'E. 1 S2
ShıJinhu.ıngJShıh·•lıııı-chua-ıg/ Shimcn
18 02'N 144'28'E, 11, H, 164
Shilka R. 1 1 . ll
Shilo>u/Shıô /ou J6 �8'N 110
'49'E. 54
Shimen/Shılı rnrn .'itt ShıJinhuang
Shiqun/Shıh-,·h'ic" 27'3l'N 103"20'E. 27. }6
Shıqu.on:'Shıh-<"h'u.m 12 22'N 104 47'E. ll
Shıtou,heng/Shrh t'ou-<h'tn.g 40�2J'N
124 lb'E. ll
Shızhong/Shıh<h••g 24 52'1' 10) 59'E. 16
Shizhou/Shih-l·hou/Shi )0 18'N 109'26'1:.
ı&. 27 102
Sluı.hou/ShıJı-clıou 37 42'� l 1 l OR'E, 31,
102
Shou/Shou 'itt Shouzhou
Shouchun/Shoı.·ch'un 'itt Shouzhou
Shouzhou/S}wu-d:oı.ılShou/Shouchun
l2 l2'N 11644'f,26. JO. ll 71, 102, 10).
1os. 123. 1so. 158
Shu/Shu/Yi J0'47'N 104'IO'E. lO. ll. 9S
Shu/Shı.ı _'q't Anqıng
Shu Stalef.'ihı.ı. 71
ShuichcngtShuı-dı"mg 2& J4'N l04 4S'E. 36
'
Shulc RlSlf&ı!�.41
Shum.ın (USSR) J8 20'N 69'lO'E. 92
Shund�/Shun-ı� 36'S6't-; l 14 lO'E. 27. 150,
164
Shunning/Shun-nıng 24·sO"N l00-03'E. 27,
ıso
Shunt•/Shun t".� :stt 8.ıntcn
Shu2hou/Shu·chou )() 38'N l 16.�32'F, 102
Sı/Sm Stt Sirun
Si/Sfı.ı .t:.tt Sixi.ın
Si/Ssu �t Sizhou
�icheng/Ssu·,h'en.g 24-2S'N 106 15'f, 36
Sichuan &asın/S.su-ch'ııan, 1 1
Sicbuan PrO\'İnce/St'°-ch'.,�n. 26. 27, 36.
ıso. ıs8
Si'en/Ssu-tn 2r32'N 108 ';8'E. 27
Sik.hole Mu. 11
.. maoıı 42'N 101t23'F. 34. 149
Sıın..ojss
Suning/Snı mıng 22"10'1' 107''2S'E. 27
'S4'1" 108·18'E. 27, 3 1 ,
Sinını'Ssıı n11n,ıSi 2i'
)6. 98
Singaporc Ol'JO'N IOJ°40'E. 14
Sınuiju(Xınyızbou (N Korca) 40 -04·r...
124'25'E. l2
Siplngjiıe/Srup'ing�·hıdı 43 IO'N 124.,2l'E,
Sixun/S$·hsırnf.>J JJ'28'� 117�H'E. S4,
l2
12)
Sızhou/S...u-dıoı.;Si 32'55'1'\ 118.,4S'E. 26. 30.
ıı. 98
Si.zhou/Ss:.--choı.ı 27'lO'N 108 52'E, 27. 36
Smolcnsk (USSR) 54 47'N 1203'E, l4
Solomon (!sisi 38
Socoı" (Jsl) (S Yemen). 14, 18
Soog/Song J4'25'1' l l 5'19'E, I02
SongJSung Stt Songpan
Song/Sur:ıg w SongxiJın
5ong St.ıte/Sı.ıng. 71
Songhua L/Sınıg-lıua, 11
Sooghu.o R/Sung-h"4fSungnı. 11. 2l
Son&Jiang/Sımg-<lullng Jl'-Ol'N 121414'E. 26,
27. 158
Songp.ıo/Songp'an/:>oofJ'Songzbou }2'4-0'N
10]24'E. 26, 27, 94. 150
Soog,.o/Sun.�·t'ao 28 08'N 109'12'E, 16
Songxian/Surtg-hr.�nfSong }4'01'N
112'02'E. 54. 110
.SOngz.hou/Sung-chou Stt Oengfeng
Songzhou/Su"g-chou 5tt Songpan
Strechcnsk jCSSR) 52"U'N 117°"i2'E. 32
Su/Su stt Suxlan
Sujs� :stt SU2hou
Suao/Su-ao(Taıwan) 24°33'N 121"48'E. 33
Sui/SuıStt Swzhou
Su1de/Suı-tt/Suizhou 37 J5'N 1 1 0 05'E. 31,
41, 94, 98, 102, 123. 164
SuidıngJSuJ-Wıg44·ol'N 80'49'E, 41
Swrung/S.ı nmg 26 40'N 109'SO'E, J6
Swnıng/Sui-mng Stt Suiıhou
Swy•ng/Suı·)'a•g 27'58'N 107 l 2'E. l6
suıyuan/Suıy�an 40 47'N 1 1 1''58'E, 33
Suiz.hou/Suı-<houJSui/Suining 30°3l'N
105"JJ'E. 26, 11. 102, 1 2 )
Swzhou/Suı-clwufSw Jl�47'N 1 1 3 ·42'E, 31,
62. 71. 98. 103
Sui1.hou/5"ı-<"hoı.ıfSuı 27'20'N JOl 225'E. 16,
lO
Suiz.hou/Suı-chou S« Su.ide
Sulr.ıd.uufZbugedanl.ın (lodoncsu) Ol'l 5'S
109"59'E. 38
SuLı (!sls) (Phılippincs� 34, 38
Sulc R/Su.f<. 98
Sumba (L<l) (lndonc<l•ı 38
Sum•ıra (lsl) (lndoncsla). 34, 38
Sumtndal.ıJSu-mt'ft.ra-la Stt Semadera
Suqlan/Su·ch'ıNI 56'N l 18"16'E, 152
H
Suqi.ın,/Su-<"h'ıtn MC Suxun
Su"b•y• (lndoncsu)Ort4'S 1 1 2 45'E, 38
Suılcj R (P•klsıanJ. 11. l4
Suxun/S�·Jı.srtttfSufSuq.ıJt/Suxhou 33'36'N
l 16"58'E, JO. 11. 94, 98, 105, 123, 149.
l52. 164
Suzhou/Su-c/ıoufSu/WufPingjıang 11 '21'N
120'40'E, 24. 26, 27. lO. 11. 14, 94, 102,
105. 110, 121. 150. 158
Suzbou/Su-clıou/Su/Jıuquan 39"45'N
98' l4'E. 26, 27, JO. 41, 92, 95, 98, 110,
150
Suzhou/Sı.ı-chou Stt Suxi.ın
Swatow �re Sh•nlou
Syr Darp R (USSR), 14, 92
T•bnz pron) JS 05'N 46 l8'E, 14
Tai/laı 4'F36"N 128"09'f
Tı1ı/Taı �t' Linhai
Tıı L/T'aı il. l'j, 24. lO. }4, 62. 71. 94 150
T.ıı Mt/T.ıı lb'IS'N' 117"10'1:, 16, 71. 110
Tai'an/T'az-arr )6'IO'l\' 117"07'(, ltı2, 16-4
TAJbai/T'aı-paı }3 40'N l l8"tlO'E, 110
T•ıbcıı'Taı-J'('ı (T.uw.ın) ıs.-os'N 121 l2'E,
1 ı. 24. 28. H. 14
T.ıi'crrlnung/T'ııır-h-t·Jıhang l4'JO'f'li
l l 7'42'E. 164
T.ı.igon�IT'az kı.ıng26')8'N 108 21'E. }O
Tuha.ng Mts/"rııı hanx. ı ı
T"hc/T'a,·ho ll'09'1' l IS'lS't. 54
Taılung,/Taz-k'a'l.� 34 04'N J14''><n:. 123
T.ıin.ın/Taı-r...ın (T.ıiwJın) 23 Ol'!'\! 120 14'E.
24. JJ. l4
Tupın1t/ra1-prng ll 42'� 1 1 8 lO'E. 27, .U,
98
Taiping/T'ai-ping 22'2S'N ıo1•20'E, 27
T.ıipingJT'aJ-p'ın.i 29 lO'N llO''�'E. 1 1 0
T�i\...an;T'ııı-ı.ı..m/LiuqıufFormos.ı. 11. 15.
26. 27, JJ, 14, 18. 1 58
T•ıyu.ın/ral-)-Uıln(faı/T•ıy\l.ilnfut
Jiny.ıng/Bing/Y.ıngqu 37:50� l 12'))'E,
ı ı. 24. 25. 26. 27, ](), Jl. 54. 7 ı. 92. 94
9S. 98. IH. 1SO. 158, 164
Taiyu.an/laı)'tıan(Vtetnam) 21 30'S
105"�0'E. 27
T.-ıyı.unfu/Tuz·.yua.oı�Ju Stt T.ıJyu.ın
TJizhong(Taıw.1n) 24.,09'1' l20''4l'E. 24
T.:ıizhou/T'ai-<hoı.ı 28'5�'1'\ 120''44'E. 26. I02
Tıizhou/Tai--dmu Stt Linhai
T11zi R/T'aı-tıu H
Ta<la Mak.lo (dcscrt). 11
Ta.a< (USSR) 42 lO'N 72 IJ'E. 92
T•lgan (Afghanlsıan) 15 IO'N 6S 40'E 92
Tomr.Jını ıındu) 22 IO'N 88 20'f. 92
T.ılinghe/T'a-/ırı:g-ho 41 06� 121 21' ))
Tan/T'an 14'4l'N l 18·48'E. 62. 71
T.ın/T'at: Stt Changsha
TJccheng/ran ch't'ngtT.ınxi.an 14 36'�
1 18'21'E, 152. 164
Taıng{iıı11g ftt T.ıng-z.hou
Tang R/T'ang. 101
T•nggu/T'ang kı. l9'01'N 1 1 7 39'E, l64
T•cggu1aıM13//ımg-h·la. 1 1
Tangshan/T'ang-sJıon ) 9 38'N 1 1 8..l l'F, 24,
ı;ı, 164
Tangsban/T'ang-.shaıt40"2l"N 124 l8'E, 33
Tıng-sı kiak(T.ııwan)24 2l'N ı20:.44'E. JJ
T.ıngyin/ra-ıg-vm J5'''SS'N l 14 2l'E. S4
Tangzhou/laOJg-chouıı-.ıng 32 )4'N
1 12'43'E, 102. . 123
T.ımtiJ..D/Tan-h�� stt T.ancheng
T.ı.nzhou/T'arı-,lıou S« Ch.ıngı.hi
T•o/Tao ı;u Llnt;ı;n
T•o R/T'ao. 98
T.ıonan(I"ao-na.njT.ıoan 45-19''.'I 122·46'E.
12
T102hou/T'ao-chou Stt lint.ın
Taraw• (!sl)(Kinbali) Ol":ıo'N 173 00'�. 38
T.ırbag.ıtai 46-42'N 82''00'E,. 41
T.ırim 8.Jsın. 11
Tuhk�nl (USSRJ 411120'N 69',18'F, 34, 92
Tashkurgah (USSR) 17' IO'N 74 lO'E. 92
Tbilisı (USSR) 41 '41'1' 44 48'E, J4
Tchran (fr•n) l4 '40'N 51 26'E. 14
Teng/T'�r.g 2t Tengxı.ın
Tengxia..n/T'rng-h.�lfeng 15 04'"N
117"ll'E. 54, 62. 71
Tcngyuc/T'erıg>"'h 24 59'N 98'26'E, 158
Thımbu (Bhuıan) 27"32'N 59•43'E, 11, J4
Tl.ın Mts/T'i(rı, 1 ı
Tuncbeog//wı-ch'mg 40'"2� 1 l l-}5'E.
27
Tarjm R. 34, 41. UO
ll7' IO'E. il, 15, 16. 2J. 24, )2, 14. 149.
Tianjin;Tırn-<·hın(Titntsio 39'08'N
1 50. 152. 164
Tialljiog//iıen.-chıng Stt N.ıniıng
Tı.ınlinilıl'n-lın 28 09'f\ 1 1 3 04'E, 26
Tlanplng/T'Wı-p'ıng (Tang "provincc"), 26
Tlant.ıı/T'ıt11-1'ai 29"1 l"N 1 2 1 ·03E. 1 1 0
Tianzlıu/T'Wı-chu 26'52'N 108
' I l'E. J6
Tibetan Platc..ıu . 1 l
TıclingJT'ı•h-/ıng 42''1S'r< 12YSO'E. 27. JJ
Tıgri< R llraq� l4
Timoc (!sl)(lodoocsia� l4. J8
Tıng/Ti.ng2��ngbng
Tingzhou/rzng-cJıou�shbaliq/ Beıting
4J'SO'N 90"40'E. 92. 1 SO
Tingzhou/T'i.ng-chou 'itt Ch.ı.ngl.ing
o) J6"5�'N 67'l5'E, 92
Tioog-lck (Taiwan) 25°0l'N 121' l l'E. ll
dh (Afgh.lnı<..
Tirm.i
Togtoh 40'20'N 1 1 1 IO'E. 41, 149
Tokcuu (lsls) (r<cw Zealand). 38
Tolun•k1'Suiycchcng (USSR) 42 5''N
74"45'E, 92
Toksun 42'45'N 87'J8'E, 41
Tolibuluk 42'55'N 108'lO'E. 41
Tom<k (USSR) 56"JO'N 85 05'E, l4
ToogJT'ung ll°Ol'N 120"58'E. ll. 98
Tong/T'�ngStt Jbli
Tongb•i/T'ungpaı 32'18'N l l 3'22'E. 103
Tongbo/T'wıg-po J2°16'N l IJ'l7'E, 1 1 0
Tongguan/T'ung kuan 14'J2'N llO"!S'E, 4 1 ,
164
Tonghw C:UW/T'ımg-huı. I05
Tongji C.ırı.ı.l/T'un�du, IOS
TongUao/T'ımg-li ao4l�36'N 122.,16'E. )2
Tonglıng/T'wıg-/ıng l0"57'N l 17'40'E, 102
TonglufT'ung-lu 29"48'N 11940'E, 123
Tongnan/T'ung-nan, 30iJIO'?\ 105 49'E, 41
Tongren/T'ung·;�n 2T'38'N l09'03'E. 27, 16
Tongshıın/T'ımg-s/ıo• 31'!O"< 106 24'E. 102
Tongsb.an/rung-shıJn Sıtt Xuı.bou
Tongxı.ın/T'ung-hsıtnfrongUıou 19 4l'N
1 1 6 32'E. 105, 150. 152, 164
Tongxın/T'ımg·lmn )7-0l'N I06108"E, 41
Tongyıun/T'ung-yucm/Gong 35 IO'N
1()440'E. 3 1
Tongzhou/T'ung-clıou ftt Dali
Tongzhou/T'ung-chou stt Tongx.ıoıın
Torres(lsls)(UKfFr.ne<) 13-15'5 lf>ı;'l7'E,
38
Touatouıu(T�wan)25-07'N 121 JO"E. 33
TrcngganujDingjialu (�Lıy5iaJ 05�20'N
103'07'E, l8
Truk (!sis) (USA Tnuı Temı..-yı l8
Ts.,ıısyn (t:SSR) 43 44'N 44'24'E. 34
Tuanbogu(T'r.ıan-po-h 37°24'N 112 1O'E.
ıoı
Tuanfeng/T'uanfnıg 30 l8'N 1 1 4 5n. 94
Tuban/Dııbon(lndonesıa)06"55'S l 12'0l'E.
38
Tuo R(r'o. 41, 103
Turfan/Kar.khop/Xithou 4ı WN 89"06't.
41. 92. 150
Turfaın Dcprcssı.on. ı 1
Tyumen (USSR) 57� 65-JZ'E, 34
Uch Turfan/Wushi4l'lJ'N79 IS'E.41
Uwn BaaurfKulun/Urg• (Moogolu)
47 54'N 106"52'E. 11. )4, 41
Ulan Ude(USSR) 51 50'N 107'l7'E. l4
UUassuıaı (Mongolıı) 47'42'N 96"5i'E. 41
UJungur L. 4 1
Unggi/Xiongıi (1\ Koru) 42''19'N 1 JO
'24'E,
32
Ural Mts (USSRJ, 34
Urga Stt Ula.an B.ıatar
Urumqi,IWr.ı-lu·mu-<h'ı/DihualLuntai
4l'49'N 87"34'E. 1 1 . 28. 34, 150
Uvs L(Mongolıaı ı ı. 15
Vanuaıu 14'OO'S l6Sc'OO'E. 38
Vı<nna (Austru) 48 D'N 16'ıJ'E 34
Vtenuone(La<») 17 59'N ıoı'J8't. 1 1
Vladıvostok (l:SSR) 4J09'N 1 ll 5J'E. 32,
volg• R ıussRı 34
34
Watfang MısfWaı-fang, 103
Wue(lsl)(USA) 19 17'N lf>ı; J7'E, )8
Wın/ Wan .<;« N.ıny•ng
Wan/Wan _w, Wanxi;ın
W.ıoggn:un/Wcmg-b·n'ım 34 47'N
Wan'a.n,ı\.\'an..an 18 44� 11019'E. 98
ı ıo·os·e. 41, 149
W•ngqlng Goıe/Wang'ch 'ıng 41 42'N
125'26'E.
H
WanJIO\'OU/Wa,,-chırr-_)'M40'2t'!"f l l ) J2'E.
\.\'ankouf\.\fan-k"ou )O 22'N 117 02"E. 102
Z7
Wanquaın/Wan-ch'üan 40L52'N 114'4S'E. 94
W.aınxu.o/Wan-hJım/Wan(Wınzhou
30 54°!'l 105 20'E, 24. ll. 102. 12l. 158
Warızbou;\.Va.ıı-chouWW" Wanxıan
Wm•w (Poland) 52 15'" Zl'OYE. 14
W"hmgton (Jsl) (Kmb•U) 04'4l'N
160 ı4'W. l8
Wc:ı/W�ı 11 24'N" 101 25'E. ll. 62, 98
Wei/Weı )S'26'N 106 JO'E. ll
Wci/Wrr sa Longxi
Wcı/Wtı � Weifang
Wri/Wtt sn 'WeJXU.D
Wci R:Wn, l J. 16. 23. 24 27, JO. 31. 41 52,
62. 95. 98. ıoı. 105. 121. 149
Wei St.ıtc/Wtı, 7 l
WciboiWn-po (T0tng "ptovim.:t"), 26
Weıchcng/Wn-ch'tng 11•33� ıos'4l'E. 102
Wei'<"rcheng/Wrz-«•rh·ch'Mg 27'OO'N
106' 28'E. l6
Wcı!ang/Wtı-.fang/Weı/\'lı/eücü.n 36 4J'N
1 1 9 08'E, ı4. tı3. 152. 164
lww�/Wn->wı-ı.." 37.28'N 122 07'E,
ll,
l4 ı ıı. 158
Wc
i
Wejhui/Wtı-huı 35 30'N 1 1 4"l!'E, 26, 2i,
J.4�30'1\ 109
JO. 31
\\'einan;Wtı·"':ın JO'E, 41, 149.
1&4
Wcı.nıng/Wt"ı-mng 26 52'N 104 12'P., 36.
J49
Wciningying/W�i-nıng-ying 4ı 019'N
1 2 l"52'E. ll
\'\'c.isb.an L/Wn-sJıan, 105
Wci.�n/Wn-JısıenfWci/Wozhoo )6'2J'N
114°57'E. 26. JO, l 5ı
\Veıxian/Wti-lısı�n ftt Wcifang
Wcıyuan/Wti.·yWn )6 50'N ıoı�s9'E. 41
WciyuanbııoGatc/Wtt-yıwn-pac 42 38'N
124 12'E. ll
Wcizhou/Weı--choı.t 35'"08'N 104 IO'E. 102
Wcizhou/Wti<hoı.t Stt Wcibuı
Wcıthou/Wn....·lıou
. Jıtt Wclxiıın
Wen/Wttt l2"54'N 104 46'E. l l . 98
Wcn/Wen Stt Wcnzhou
Wenchıng/W<n-ch'ang ll'02'N 1 1 l 48'E,
Wcnb.ngmashen Stt B.andjumas..n
ıoı
Wensh•ng/w.,....ııang l5'44'N il6 29'E,
94, 152
Wenıo/Wen-hsi l5'2l'N 1 1 1 ll'E. 54
Wurz.hou/Wm--cltouf\'l/cnfRW'ıa 28 OO"N
121t37'E, l l , 24.ı6.27, JO, ll l4 94,98,
102. 158
Wcstcrn Sımoa. 38
Wu/Wu 31'Jl'N 120 .IO'E. 71
Wu/Wu S« Jinhu.ıı
Wu/Wustt Qı
Wu/Wu stt Suzhou
Wu/Wu sn Wu.xi
wu;wu 5tt Wuzhou
Wu Pass/Wu l3°27"N l la°CXYE, 7 J
Wu R/Wu. il. 31, 41, 102, 123. 149
Wuboo/Wu�poo l7'l6'N 110'16'E. 164
Wucha.ng/Wu--ch'atPf/J�ngxia 3020'N
1 1 4 17'E, 26. 27. 94. 110, 123. J 50, 158
Wucheng/Wu-ch'tng 37'1l'N J 1 6"0S'E, ısı
Wuchuan/Wu-ch'ı.ıan 28'25'N' 108 OS'E. 36
Wudang/\Vu-ıang 12 lO'N ı 10·50•e. 1 1 0
Wudi/Wu·ll l7'58'N i l7'l9'E. 6ı, J2 l
WudingjWu-ung2 5 lS'N 102°1S'E, 27, 149
Wuding/Wı.ı-ııng su Huim.ın
Wudıng R/Wu-tıng. 41
Wub.ng/Wufang/Sutpıng 3T08'N
1 1 3 S9'E. 103
wugıng/Wu-l:ang 26 50'N 110·49'E. ll
Wuguochcng/Wu-kuo-ch'tng 46. 18'N
130 OO'E, 98
Wuban/Wu-han JOl)'I\ 1 1 4 iTE, ii, 15.
ı4. 28, 149. 158
Wuhu/Wu-hu ll'2l'N I J 8"ı5'E, 24, 34.
149. 150. 1 S8
Wulıang Mts,IWu-lw.ng, 1 1
Wumeng/Wu ınmg 27 JS'r< 103 40'E. 27,
150
Wuning/Wu nıng (Tang •·provincc"), 26
Wuqmg/Wu-<h'ıng l9'22'N 1 17'04'E, 1 52
Wu�/W"fa 27'OO'N 104 33'E. 27
Wush.n/W• flıon ll'05'N 109'43'E. 94
Wusoog/Wu-sımg 31 22'N 121°27'� 158
Wusulı R/Wu-�u·lı. 1 1 . ))
Wuı.hc (USSR) 38 4S'N 63'4S'E. 92
WutaiJWu-ı'aı J8-42''.'l l ll'll'E. 1 1 0
Wuwcı:Wu·"-'":1.iangJLuıngzhou/Xihangj
Erginul H 55'1' 102 50'E. ı5. ı&. 27. 30.
41. 92. 95. 98. 1 10, 150
Wuwcil \Vu u:n 31 20'S 1 17-SO'E 31. 123
Wuxı!Wı.: hti;'Wu/�ıındongwan J 1 35'�
120'19'F, ı4, 95, 105, 158
Wuy>ng/Wu·)"lng ll'25'N 1 1 3 lS'E. JOl
Wuyi/Wu-ı 37°47'1\ 1 1 S'54'E, 110, 149
Wuyi/Wı.t ı 27'00'N 117 20"E, 1 1 0
wu)·i Ml$/Wr. ı, 1 1
Wuyuan/Wu-)ulln 40 32'N l lif21'E. 30
'
Wuıhou/Wu-choufWu ı3'32'N 11 l 20'E,
1 1 . 24 ı1. 30. ıı. 34. 98. 102. 149
Wuıhou, lVu<ltoı. 29 IO'N 120'05'E, JO
Xi;Hn{lhenı.o 35 24'1' 101-sıc. 31
Xi/H>ı 28 JO'� 115 IO'F.. llO
Xi R;H<t il, IS. ı3, ı4. ı7. JO. 31. 34 94 98,
Xi/Hn (Song "routc"), 26
102. 149 l50
Xu/Hsuz �tt Xi;ıı.bou
Xıajin/Hsıa-chın 36 '56'N 1 1 6°00'E. 152
Xiakou.'Hsıa-k'ou 38 45� 101 12'E, 41
Xiamcn,'H,-ıa-mm: Amov 24 26'N 1 1 8''0S'E.
1 1 . ı4. 34. 38. J49 ı ss
Xi'ıın/Hsi-arı/Ctw.ng'an/Jıngchao/Yong
l4'tı·� 108-57'E, 11. 15. 16. 23. Z4. 26.
27. 28. 30. 31 34 41. 52. 54. 92. 94. 95,
98 102 110. 12l. 150. 164
Xfan/Hs.ı-a.,42 28'N 12S IO'E. 32
XlangJHnang )6"07'1\ l l 4'18'N. 31 54. 98
Xl'm/Hsı-an 36'35'!'1 105'31'E, 31
Xlııng!Hswrıg 24OO'toi 109-44'E. 31
Xiuıg;Hsıang Stt XWogfın
XW.g R/Hsıang l l , 23. JO. 3 1 , 98. 102, 1 10,
123. 149
Xı.angf.ın/Hs:ang-/arr:Xiıng.'Xiangy.,ng/
XUngıhou/Fançhcng:Yong 31 �9'N
ı 12°09'E. ı6. ı1. 30. JJ. 92. 95. 102. l03.
110. 123. 149, 150. 158
Xiangguo/H.fiang·kuo 36 30'N l l lı50'E. 1 1 0
Xiangpı.ng/Hruıng-p'ıng 4 1 ll'N t ı 2 50'E,
71
Xıangshan;Hsiang-siıJn 22 25'N 1 1 ) 14'E,
158
Xıangt;ın/Hsıang-ı'an 27 '51 'N 1J2·s4'E, 94
çn Xiangfan
)6 42"N 113
Xiangy•ng/Hsıan g-.WV!.�
.
Xiangzhou.'Hsıa11g-choıı 44'E.
30. ll
Xiangzhou/Hsiang-<h<>tı 24-OO'N 110'OS'E,
10ı
Xı.an�bou;Htıang chou 2S l l'f'; 1 1 4 21"'E.
ıoı
Xiangzhou/Hsıang-chou w Xungfan
Xianping/H.den-p'mg40 03'N 124 J l'E, 95
'Ci;rnpmgıHntn-p'ı11g42 )()'N J24 1)'E,98
Xi.anxiiın/Hntn-fı.srm 38 IO'N 1 1 607'E, 1S2
Xiıny•ng/HtiM-Jan\' l4 22'N J08'42'E. 41.
71
Xıanzhou/H�ıen-chou 18 27'N l 11 06'E. 102
Xuohcıslun/Hsıao--hti ;;Jıun 41.42'N
ııı'09'�. n
Xiıoling R,1Hq.uı-lıng, ll
l ohnghejHsı.ıo-lin:J h1141 OO'N :21 19'E,
Xa
33
Xuıo Xing'ın MtsfH5t.Jı>lı"iın� an 11
Xwoyt7hcn:Hs.ıı.ıo-i <h�n }4 32''.'{ 109 35'E.
41
Xi•pei/U\lıJr'rı 34- ıo'N 118'JOT, 110
Xi.,suı/Hsı.ı-.ıtuı (T.ıog "pro\'ioce") 26
Xiazhou/Hna.chou/Xia 3046'N 1 1 1 24'F.
26. 3 1 . 98 102
Xı.iızhou,ı'Hsıa-chou/Xi• 38'09'N 109 08'E,
JO. 9S. 98
Xıe/Hsı<h/Jınhou 35 lO'N l 11"06'E. 11. 150
Xıc/H"iı�h 34 H'N 1 1 6 46'E. 62. 7l
Xic SUıtcı'H"iıth. 71
Xifcı R/if<iı-feı 103
Xjhe/Hlı ho ft� Fenyang
Xijing:Hsı<hınKJYalufu 41 58'N, t2ı 49'E.
25
Xijing/Hsı-<hıng 'itt 0.1tOng
Xijing/Hsı<hıng Stt Luoy.ıng
Xili.a.ng/Hsı-luıngStt W uwci
Xili>o R/Hsdıoo H
Xln/Hsın 44'OO'N tı4 '28'E. 98
Xln/Hsın 22..4S'N 112··n·E. 31
Xin/Hsm Stt Xın:tlıou
Xm ın/H.�n-an2l OO'N 1 W07'E. 158
Xınciı.1/H.sın-ts'aı 3r42'N l 14�5S'E. 62, 103.
150
Xincun/H�1Hs'ıın Stt Cresik
XınchangJHsın-ch'ang 29'32'N 120 SO'E, 1 SO
Xind�n/Hsın-tını (Tııiwıın} 24"'58'N
1 2 1 31'E. H
48'E. J02
Xindu/Hsin tu J0°50'N 104'l l'E, 150, 158
Xinfan/Hsınfan 31'06'N 103
Xing/Hnng Stt Hanzhong
Xı.ng/Hsıng .Stt Xmguı
Xing/Hsıng Stt Xı.ngzhou
Xing'an/Hsıng-aıı/Anlnııg/Donglııo 32 38'N
109"0l'E, q5, 150. 158
Xingguo/Httng-ho 30'05'1'\ 1 lSCOfı'E. ll
xınghuta/Hsırıg-hı.ıa ıs 20'N l 18°40'E, 26,
27, ll
XingjingJHsıng-<hıng 41 411� 124:'Sl'E, 33
Xı.ngkaı LfH.nng-l:'aı ı ı. 33
Xingqı.ng/Hnng.cJ:'ıng )8 ı4'N 108 20'E, 98
Xlngı.oi/Hsıng-r'ai/XıngJKıng2hou/Geng
l?"Ol'N 114'.IO'E, 26, 31. 54, 62, 102
Xingxian/Hsır.g-h.sıen 38'26' N 1 11°09'E, l64
Xjngyi/Hfıng-ı 2S°08'N' 104 52'E, 36
x.ıngyuanıtHnng-ı,,an )J·15'N 107'JS'E,
ı6, ıo. )1, 98
Xlngıhong/Hsıng<hung 41 J6'N ı20>12'E,
98
Xingzbou:Hsır.g<hcu'Xing 33 l�
ıos·58'E. ll, ıoı
Xıngzhou/Hsıng--C'hou s.tt Xınguı
Xıngrizhcn/Hsıng-ızu-ch�n 29°40''.'i
l l 5'45'E 150
2 " ll. 41 149, 150
Xıning/Hı...ung:Sinju 16 JS'N IOl '46'E. 1 1
Xinjiang/Hsm-chıcng lS l2'r-.: l l l ll'E, 164
Xintaj/Hm:-t'aı lS'S2'N 1 1 7°4S'E, 164
Xinxian,ıHun-ltn�/Xınıhou 38.23'N
1 1 2 4ıc. 54. ıoı. 164
Xınxiang/Hs-ın-hsıang JS 12'N 113 49'E. S-4,
1&4
Xınya:ng/H.wı)'ang 32 06'.:"I 114�0l'E. S4
103. 123
Xnve:Hsın-
i }
Y h J2·29'N 1 J2,20'E, 1 SO
Xinth�nlH��n-chen 39-00"N l l6=22'E, l 52
XinzMn8,iHsııı-cheng l4 IO'N l l 3 40"E, 71.
164
Xlnzhou/Hsırt-c;:ı,"l'U:Xin 28-21':\J ı F S7'E,
26. 30. 31, 98. ıoı
XınzhouıHsın-c>:ou �t Xınxian
Xlnzhou/Hsm·chou 23 CXYN 1-t 3 OO'E, Mı
Xinzhouıı.ıng/Hsırı:..cluro-<hıang Jtt Qut Nhon
Xınzbu:Hsın-clıu (Taıwan} 24·4s'N
-59'1'. n
Xlong/Hstımg see Xiongxian
ııo
Xıongxi.an/Hsuıng--lısıtrı 38·58'N 116 OS'E.
ll 152
Xıongyuc:Hs:t.·"=g·_\"t.eh 40 12'N 122 lO'E. 13
Xipıng:Hsı·p'ıng 33·21·� l 13-59'E. 103
Xisha flsls)/Hıı-sha 18 OO'N 112 OO'E, 34
XiuiHsıu 3049'N 120 4l'E. ll 98
Xıushan:Hsu. 5/ıan 28 27''!\ 108-58'E, 16
-
Xıu\·•n.'Hsın-,.,,, 40 15'N 123 ll'E. ll
Xixi;ıban�m.ı Feng (Mt),ıH�r-h_qa-p.onx·m.:ı
Z8 Zl'r< 8S 47'E. J 1
Xu:H.ç.ıi/Yıngchang }4 '06't\ 117 SO"E. 26. 31
Xu:Hs.ı.i sn Xuzhou
Xu,ıHs:ı ıttt Yibın
Xuın/H'fı.an stt Nıngguo
Xuanfu/Hfüan-fu 40�28'!'1 l IY29'E, 27, l �O
Xuanshc;Hrı.un-sht (Tang "provincc") 26
Xuanwei:Hsu.Jrt·ı.ıY: 26 13'N 104"06'.E. 149
Xu.rnwu,ıHsu.ır.-to.'U (Tang "provinçc·') 26,
103
Xuanzbou/Hsuan<hotı )1 15'N l 18 4�'E, JO
�u�hang:Hl�d.h'IJ!ig/Xuzhou l4 03'N
l l l 48'E. b2. 103. 1 1 0. 164
Xun/Hsu'7 24 08'N 1 1 5 15'E. 3 ) , 9 8
Xun/Htun t« Guiping
Xundian.ıHtioıHien 2:; 40'N' 103 20'E. 27
Xunhu.a."HsufJ �...ı 3 5 48''.'l 102'35'E. 41
20"N llJ 54'E,
Xunrruılın'Hsu'f--.J-/m 41
150
Xunzhou/Hftın cho s...-e Guıping
Xuyi/Hsu-ı H 02'N ı 18 22'E. ıos
Xuzhou/H.t!J-dıııuı'
Xutrongsh.an 34 1 5-�
1 1 1 ıı ·e. 1 1 . 24. 26. ıo. ıı. <M 95, 98.
Xu'lhou/HfiJ-<ho:ı stt Xudı..ıng
102. 105, J 2J. 149, 1 S2
Xuıhou,'Htudıoı. stt Yibın
\'.J/Ya Jtt Yuhou
YablonO\'V ,\1ts, 1 1
Yai'ihanlı'ar·fhan 2 1 Jb',� 1 1 3 24'E, 98
Y"kesıı :Albazın 51 23·� 12} 16'E, H
�ıkuısk(U55R) 6ı 13'!'1 1 29 49'E. 34
Y.ıılong R/Y.ı lung, 1 1 . 15. ı:, }(), 41. 94, 98.
149
\'•lu R/Y.ı-tr.ı, 1 1 , 24. ll
Y.an,.·ı·c'1f 37 24 � 107 34'l 26. 98
loıın,:Y"" stt Y.an'an
Yanl )'"tft (C't Yanzhou
Y"" St•tr/l'tn, 71
Yı1n'ıın/Ycn-Jıı/Yıınl'\'..ıı.nthou/Fushl 1& J5'N
ltl'Jl''E, i l . ı6, 27 JO. 31 41. 98. tOı.
123, 149, 150, 164
'f.;ıncbA/Ycn-<-h'a,'Haiyuan 36 32'N 104·srE.
41
Y.ındı.ııng}Yf'n-<h'ang )6 H'N 1 1 0 04'E. 41,
)64
Yıncheng/Ym-rh'<ng 33'32'N J l4·02'E, 54,
98. 103
Yınchuan/Y<n-<h'ttan 36 52"N l 10'09'E. 164
Yang/Yang/1.ııng H 14'N I07 l5'E. ll, 95
Yang/Yang 32 H'N l l6'll 'E, 95
Yang/Yang Stt Yrogmou
YıngJYang Stt Nanjn
i g
Yang/Yang Stt Yiyang
Yınggu/Yang-ku l6'06'N 1 1 5 46'E. 152
Yınghe/Yang-ho 40'10'N l ll'lO'E, 27
Yangishahr 42'50'N 89 IO'E. 41
Yanguan/Ytn-ku.an )4 17':"<1ıos-27'E.,41,
149
Yomgzhou/Yung...c:hou{Yang/Jıangchu
J2'24'N 119 26'E, 26, 27, JO. 31, 98. 102.
ıos. 121. t 5o. t 58
Yıı.ngzhou:Yang-<lıou{Yang 33 02'N
ıos-ıO'E. 30. 98. ıı3
Yangzhou/ Yang-dıou 26.ı20"N 1 1 1�45'E, 27
Y.angıhou Cıınııl/Yang-<hou. 105
Yangzi R/Yang·tz•/Chang/Jtıng. 1 1
Yııngzi G«gcs! ı·ang-t.!&t. 24
Ya.nh.ıi/ Ytn-haı (Tang "provincc:"), 26
YanJing/ Ytn<hıng 2740'N 101 '55'E, 27
Yıınmcn/Ytn-"ftn l8'4-l'N' 1 lJ'l l'E, 30. IS8
Y"nmen/Ytn �rı40°04'N ı ıı-ı4'E, 71
Y,aınpın&fYM-p'mg 26�40'N l 17'50'E. 27
Yıınshan/Ytn·shan 38-0l'N 1 1 7- 14'E, lSO,
152
Yıınshi/Ytn-.sJııh 34-'43'N 1 12�48'E, 54
\'.ant.u/Ynr-t'aı:Chefoo ,'Zhdu 37"3l'N
.
IZl 2l'E. 1 1 , 34. 152. 158
Yanymg/Ytn_;ı,ıngfRuo 32"03'1' 1 1 1·55"E,
62, 71
't"ınz.houı' Ytn-chou/Yın 15 H'N t 16.50'E.
ı6. 27, JO. 31, 91. 98. ıoı. 152, 164
Yanzhou/Yt11-c>-.ou 29 lO'N 119 JO"E. 27
Y.anzhou/Ytn-c>:oı.ı su Y.an'an
Yaoll'ao 34 46'1< 109' ll'E. 31
Yao'an/Yao-anıs 40"N lOI lO'E. 27
Y.ııo:zhou/Yao-drou 26-4()'N lOI 45"E. 92
YaozhoujYOO-<hou40 l2'N l22'27'E, H
Yukand/Soju/Souchc )8 27'N 77 l&'E, 41.
92. 150
Yark.ıctR. i l
Yarlung Zıngbo R/Bra!un,aıpurra. 1 1 , 1 S, 34,
4J
Yasın (P<kısıan) l6·21'N 72 2l'E. 9l
Yuhou!Ya-c>:ou/Y.a 30'03'!\ 103-02'E. 26.
ll. 102
Ye:Ytı! 33 40'1' 1 1 3 26'E, 71
Ye; YtlJ 35 10'1' 114 lO'E. 110
Yehe/Yth-ho 43 Ol'N 124 19'E:, 3)
Yenısey R (l:SSR). 15
Yerevan (US5R) 40· 1 1 'N 44 30'E, 34
Yez.bou Ytiı-chou 36OS'l' 1 . 4 J2'E, 102
Yi/l/Qingyuın 2446'N 108 4J'E. 31
Yi/I �t Linvı
Yı.'/ ıttt ShU
Yıbın:1-pt'l',RongJRongıbou:Xu:'Xuzhou
28 46'N 104 34'E, l l , Z7, JO. lt, 9ı. 10ı
Yıdıang/I-dı'ang l(f40'N 1 1 1 19'E. 1 1 . 24.
34 158
Yicht:ng,ıl-<}t'rrıg 31 4l'N l 12-07'E. �
Yıchcng,.•/-<.tr'tng(T"ng province"') 26. 103
Yichwn/l·L·h't.un 3& 04'N 110 05'E. 41. S4,
149, 164
Yidu.'/-tu.'Qing:'Qingzhou l6 41'l\ 118 2'J'E.
ıb. 27 JO ll 54 95. 98. ıoı. 123. 152
Yıguang:ı kwr.g 32 ıı·I\ 105 48'E. 102
Yı;un/I-ı-hun 3S 20'N 109 OO'E. 41
Yi!i.'t-li/Huıyuın/Kuljil 43 Sô'N 81 28'E, 41
Yı�ng/1-IW�a 24'5'5'N 103 07'E. 149
Yılu.'/-/u42 06"' 123'45'E. H
Yın, Yın 38 01 'N l l �-Ol'f., 9'5
Yımuchcn&iJ mı..ch'mg 40 32'N 122 28'E.
lJ
Yıncheng)l�ırt-<"h'ttrg 3 1 58"'.'l l l S 10'1:. 103
YuKhu..ın
ı :l'ın-c:·h't.an 38 2':''N 106 ı-·E. 1 1
YtngjYmg 30 IO'N 1 1 2 24'f, 62. 71
Ying/l'ıng 21 42'N tıo 50'E, 26
Ylng/Yır.g S« thengti.ın
't'ing.: ı--ıng Jıtt FU).ıng
Ying,.-\"ıng � Y:ngdc
Yıng,· l"ıng ıtt't Yingzhou
Yıngch u..ıı n• l'ın..:,·.�
• ·u..r'J w Zhengzhou
Yıng Rll'ıng. 11. 23. 7l . 103 105
Yıngdc r �.ıi ,,:'\'ıng 24 ı ı'f\' ı ı 3 .?4·E. J ı.
98. ııı
ı 25
Yir.gkou/rın.s--.l-'1tto -,·tt l\ıuı:huı1ng
\'ingle G.ucn·m"'�-le 42 14'� 14'E, J )
Ymglua.nzhcn rı'1�-fo.ın-tlıtrı 32.16'N
1 1 9 ll'E ıoı
Yıngsh.mf..' l"m_,: \f!Jn/Yıng }2 38'1'
1 Jb 15'E. 95, 103. 1 ıJ
Ylngı�n:l"ir.�\·r'ıoı }4 29'f\ 1 p; 32'1:: ll
Yingıl:ıou tmg-�l:tıu ıtc't'Fuyang
\'ing?hou r•ıt.\ thı>:.Ytng � l(l'f\ 1 1 6 (\4'E.
ıı. ıoı
Yıngzhou/l'o�\-�lı<)I.' 2J 52''1 l 13 Z4'l, 102
Yı'nıng// rmı,,· 25 25'N 109 SO"E. 36
Yınshut, ı·ın �ıuu;ShAngshuı\l 30·�
J )4 4<)'[ ll>l
Yıshi//-i.'1ıN }') 2.?'flrıi 1 1 0 52"1:, 1'){)
Yishui•/.,huı lS 4b'N 1 l� l7'E. 151
Yiwu.'/-u u(T•ng "pro,·in..< •t 26
Yı-x..an:J-hs11•1t )Q Ur:"<' 1 1) :?8'E. lM
Yuc.ıng.,ı'l-h.ıtm� ll :?l'N ı ıq 4'fE. hl.?
Yıy.ıng.'/-\·,m,.1.•.i\'.ang34 l}'N ı ı ı ıı;·ı;. -:ıı.
9>. IH
Yi7h.ıng:J-,h..ırı.\ ZS·22·� 113 02·�. 14q
\'it.hou.i/-ıhııu .39 32'N 11 S 07'E. )()
\"ızhou/l <hııu 2-1 4S N 103 07'E. 30
Yiıhou//-rnvu.ıı ll'N 121 l4'E, H
Yızhou//"1oht>ı' 24 JS'N 108·35·e. ıo2
Yı7hou/J,·h·•U �� Cbrngdu
Yızhou/J,-h,111 '<f Un�·ı
Yo Stt Yueyang
Yong/Yung 22·42'N 108'22'E. ı6. 31 98 l 2l
Yong/Yung/Qın )4 23"' 107 58'E. 62. 7 1
YongtYung 2 9 l4'N 104.)22'1!:. 31
Yong/YungStt XJ'•n
YongJ Yung Stt Xbngfan
Yongt Yung stt Yongzhou
Yongchııng/Yung-<h'o•g/Jtncbt 25'1 S'N
99'00'E. 27
Yongc:bang/Yung-ch'ang 28 l5'N 103:.24'E.
27
Yongchang/Yung-ch'ang 39 15'N 10
209'E.
'M
YongchcngJYung-ch'mg JJ 54'1< 116 2l'E.
54
Yongcong/Yı.or.g-ıs'ong 26'OS'N 109°0ll'E. )6
Yongdıng R/Yur..i-rıng. 11. lO. 31. 105
Yongfeng/Yungf"'g ı1 18"' 1W25'E, 149
Yongguan/Yung-kuan (Tııng "provincc"), 26
Yongıi/Ywıg-<hı/Puıhou 34·51 'N l JO"l2'E.
164
Yongıı Cıru.l/Yung-<lu. !05
Yongııng/Y•ng-<hıng 39 05'N l 15'5ı'E. 15Z
Yongjlng/Yung-chıng rtt YOn&Jingjun
Yongjingjun/ Yung-chıng-chU11/
Vongıı.ng/Dongguang 37 5l'N 1 1 6 .IO'E.
ll. 1 2 l
Yongkıng/Ywıg-k'ang ll Jı'N 1 0 3 35'E. 3 1
Yongnlng/Yung-nmg 27'47'N 100'38'E. 27
Yongning/Yung-nır.g 28 14'N 105 2S'E, J6
Yongnmg; Yungnır.g ı5'53'1< 105 ı9'E. 36
Yongning/Yu11g·,,ıng 38·4a'N 10l-20"E. 98
YongnıngJ1.ın/Yımg-ning<hıtn 39 S6'N
12l '5l'E. 33
Yongpıng/Yung-p'ıng 3955'N l 1 9'ı8·E. 27,
.50
Yongsui/Yııng·sııı 28�36'� 109 36'E, l6
Yongxic&IYung·hsmg(Song "roure"), 26
Yongzhou/Yung-c,..cu/Yong 26 1'5'N
1 1 1 ·11'E. ı6. 30. n. 98. ıoı
YoulYı.: stt Youzhou
YouR/Yu, 23
Youbeiping/Yı.ı /X'ı-p'ıng40 47'N 119 17'E.
JO
Youyang 'hı-ıı:mg 28:48'� 108'4'5'E, 16
You.ıhou:t'u c>rou:You 21 13'1' 117 24'E,
ıo. 95
Yu: Yu Me Bcıjing
Youzhou/Yt.-choı.ı (Tang ''provincc"). 26
Yu · t'ı. S«Chongqıng
Yu R/fU, 123. 149
Yu.,n/Yüon 27 46'N 109 35'E ll. 98
YuanlYuan stt Yuanzhou
''u.an R Yüa'J, 1 ı. 2i' 11. 36. 94_ 102. 149
Yu..ıın R Yüa.OJ.'Rcd R. 1 1 . 23. qs
Yu•n;iang/Yııan-chıar.g 2) 30'l' 101 59'E. 27
Yuanmou/YUar. mou ıs 42'N 101 52'E. 149
YuanpıngJ YıiJrt-p'ıttg 38 4l':S 112°4&'[. 164
Yumqu.ı·u.n-chı. 35·17·� 1 1 1 39'E. 149
Yu•nzhou ı-·uan-c'!n..- 27 sı ·N ll4- 28'E, ı:ı.
94 98. ıoı
Ywnzhou/ Yuan-cho"/Yuan JS 46'N
106 08'E. ı6. ll. 95. 102
\'uchcng: ı·u-c-lı'l"ng 36·54'S l lb J8'E. S4
ısı
Yucı,l'·ı.--c:'u l7 39'N 1 il 45·f. 164
Yuc/Yiıth "itl" Yuezhou
Yut: l"'Uth su \"uc:y.ıng
Yuechı:l"'t.�h-4/ı'ıJ: 30'31''{ lOb 2S'E IS8
Yuesui/t'r.ıt#!-(:.. 28 46'S 101 IO'E. 2"7
Yucy.ıng/ 'r'ıieh-\1.ır.�,'Yuc/Yuczhou.'Yo
l9 ll'N i l) 07'E. l l ı4 ı1 JO. ll. )4
en. 98, 102. 123. 149. na
\'uczhou h<'n.(.,ıY" \'uc 29 S('rr.; 121 lO'E.
2&. 30, 31
Yutıhou/fı;,•h-d:l)u o:.u Yuevı11ng
YuhAng: fu kur..'I JO JO'I\ J20 22'E. 105. 110
\'uli:ı· rt.-tın 18 16 :'il 109 4'J"E z-:- 41 Q.4
1:-·� ıh> 07"E. 30. ll
149. 1&4
Yulin,' l'U-lın �2
\'ulin/1°ü-lırı 19 22'N 112 4l'E. 164
\'ulıng: \'ü-lıııg 29 41''.'I 107 ıq·E. 123
Yun: l'•n.Dongpıng 3S 55·r-; l l6' 18'E. JI
b2. 123
Yun li
m .�u \unıhou
\'un Rlrt
.n. lOl
Yu'nan. 1'-'U--:..ı., Jl 01$� 108 -ts·E. 31 IH
\'unı.:h('ng l":;-:-ch'•'�j' }') }2''.'oi 1 1 '5 s.;·f 121
Yunnan l"ıirı-•:.ı.,-« lri:unm:ng
\unn.ın PrO\'İOt.(' l'ur.-n.m. .?b. ı.i. 3b. lSO
158
'r"unn.ı.nfu l"uıı-r..ı-:.fu ....·� K"Jn.mıng
\"unı.u. \'.:.n-t'.11 JI OO'N 10-:- llt'E 1 1 0
\"unuog hn··,·Jo:X 3 2 OJ'l\ 1 ! 2 Ol"E. 17
Yun\.ıng,- l'ıın·\'ı.ln3 30 58'l\ lö8 ')J'E. 158
\'uM.hou· l'ıin, f!,ı:.·Yun J<l ıss·l\" 113 Ot.l'E.
ıtl. qz
\'un.1hou \u+h�.,ı.36 06"1\ • • ; so·E 3-0
\ U\.i•n '}'_..·-h,a·•ı N SO'N 114 ll'E iM
\"u7h.ıng.ı l"u-..h.ıtt._O.: :?4- 39'1\ 11 � J6'J::. 10.
110
\"u2hJng le. �hwıı._\ !S 11- w·ı:. 1 1 0
\'uıh.lng, l..-dı.ırı.� � 't' �.an..h.ıng
('()'N
:
\'u1h0u l ı.i-..hııu "''t' <.:h..n�":
1 lutg
Z.11 T\.H JJ ')'7''.'I 114 .!4'E.. H
Z.rncıb.ırtlsl)lT.rnz..ınu). Ut
l.lung(Algh.ınıc;t.ın) Jb tltı � bl 53'[ Q_!
l..ı�·..,,ın L lllS-,R\. 41
L:/T,..: ıtn' Jın�·hcnıı:ı:
ü:lu f\r'-fo {T•nıı. pro\'l.nt.·c ı. :?b
Z.C.zhou T<e>, J,,•ıı (n" Jın..:hcng
ZlıanJr,Chllrr-rt•44 ll5'N SO 4.!'E,41
Zh.ıng,ıCh..ıııg ,,,.. 2h.ıngzhı..lU
Zh.ın�dr•Oı.ııı.\ ti (cV An,·.ınıı.
ZhJ.nghu•:t·Jı\m,�·h:..ı ITı.lw.tn) .!4·t)b �
120 ll'F )l, 149
233
..
:zlungjiachuan/Cltar-.g·<hıo-ch�uan 34'-'SS'N
106°26'E. 41
Zhangjiakou/Chang--i'hıa-k�ouJK.aılgan
40"46'N 114'52'E, 150, 158, 164
ılungye/Chang·]<h J8'5l'N 100·22'E. 95
ılungyizh•n/Chong-ı-clrm: 41'40'N
123'07'E. 33
Zhangıhou/Chang..:t.ouf2h.ıng 24'31'N
117"40'E, 26, 27 JO. 31. 98. 102, 12), 150,
158
Zh.aıngUıou/Cltang·chcu l 1 �l6"N 120'2 l'E,.
26
Zlunji.aıng/Chon-chung/Lejzhou 21 l 1·�
110"22'E, 11 , 27, .10
Zhanwuw G.aıte/Choa U.'u-t'aı 42'22'N
122°46'E. 33
Zhanyl/Chan ı 2)")9'N I03°45'E, )6
Zh.o/Chao 24"06'N l 10'45'E, 08
Zh.aıo/Chao .stt Zhaozhou
ZhaoSu.tc/Ch.ıo, 71
Zhaoqıng/Chao<h'ong 23'05'N 1 1 2 20'E. 27,
31. 149
Zhaotong/Chao-ı'ong 26'48':'1 103'S2'E, 150
Zhaoıong/Chao-t'ung 27 lZ'N 103'40'E, 150
Zh.ıoy�nkou/Chao)� k'ou/Jıyilng 36'59'N
ı ıo 09'E. 41
ıJuoyıfChao-ı n·'OO''<
1 11"1 1'E, l2l
234
Zhaorllou/Cltao-<Jırouflhıo 17'44'N
1 14'47'E, 30. 31, 123
ıJuoıl:Jou/Chao<hou 24°J6'N l 10"28'E. 102
ZhedtJiVtg/CM-tı�chiang/ Chitugong
1Bıngladesh) 22°20"l 91 48'E. 38
Zhedong/Ch..ıung (Tang "province"), 26
Zhefu/C/w-fu Stt Yant.11
Zhji•ng
e Province/Ch�-chıong/Jiangzhe, 27,
150. 158
Zhelıwen/Cht-/ı-wtn $« Cherlbon
Zhen/Chrn/Yizheng 32 16'N 1 1 9'12'E. 26,
123
Zhtn/Chrn 'itt Hengzhou
Zhen'•n/Cl:tn-arı 2l''n'N l06o!>45'E. 27
Zhen.dıog/Chm-tıng/Zhengding 38°1 S'N
1 1 4'J9'E. 26, 27, 30, 31, 94, 98, 123. 150,
Zhenfeng/Chtn-Jtng 25'22"'1 105'32'E, :ı6
164
Zheng/Chtng Stt Zhengıhou
Zheng"•n/Chtng-an 28 25'N 10T'28'E. J6
Zhengdtng/Chrrıg-tıng tttZhendıng
Zhtngnıng/Chtng-nong )5"25'N 108'19'E 41
'lhengxı.-n/Chmg-hsıtn S« Zhengzhou
Zhengıbou/Ch<ng-choufZh<ng/Zhengxıa.n/
Ao/Ylngchuan 34'44'N 1 1 J04l'E. 1 1 . 16.
24. JI, S2. 54, 94, 95. 102. 10), 110. 150.
16'1
Zhenji.ang/Chtn-chıangfRun/Runıhou
32°08'N 119'JO'E, 24, 26, 27, 30, 34, 98,
102. l05, 123. 1 50, 158
Zh<Djiang/Ch<n..-hıang40"17'N 124"24'E. JJ
Zhcnshuo/Chtn shuo 37" 34'N IOT'40'E, 27
Zhenwu/Ch<n·u.1' 37 36'N 102'JO'E, JI
Zhenwu/CMrı·""" (TVtg "provınce''), 26
Zhenxiong/Clım-hsıung/�bngbu ı1�25"N
104'55'E, 27
Zhenyuın/Chtn}'l4an 269Sl'N 108"19'E. 27,
Zhtnyu.an/CMnJ140n 23°SS'N lOO"'''E, 27
36
Zhenyum/Chnt-Juan lS°"44'N 107"41'E. 4 1
Zhenzhou/Chtn-chouı'Yizheng ) 2 15�
119 IO'E. 105
Zherzonsı/Chtn rsung :ı6'02'N 106°16'E, JI
Zhenzhou/Chm-cltou J8"08'N l 14'J3'E, 102
'Zlıexi/Cltr·/uı (T•ng "provınce"), 26
Zhifu/Chıhfu J7'3l'N 121"22'E, 16'1
Zhogu/Chılıku 39 08'N 1 11"10'E. 105
Zhihf:/Choh-hof\Voyang JJ'l2'N 116· 18'E,
149
Zhfü Provın«/Chıl'J-/ı/BeJ Zhih 27 ı�. 152,
ns
Zhongbu/Chung pu 35°40'N 109°20'E. 41.
149. 164
Zbongdu/Chung-ıu 19'48'N 1 16'32'E. 98
Zhonghou-suo/Chung·h®-so 40°24'N
120'31'E. J)
Zhongpng/Chung-chıng 30"40'N 10J029'E. 31
lhonglu.anıChung-luan 34'41'N l n<>ss'E.
105
Zbongmou/Clıımg mou J5'4J'N 1 14"01'E. 71
Zbongıan/Chung-nan 35'llYN 1 J9'30'E, 110
Zbongnıng/Chung-nıng 37"00'N 105'23'E. 98
Zhongshan/Chung-shanfD!ng 38'20'N
1 1 4'40'E, 31. 62. 95, 110
Zhongsb.an St.att/Chung-shan, 71
Zhongsbu/Chung-<hu (Mongol provmce� 26
Zhongwei /Ch ung-ıı'<i
JNıngx .. .zhong
Zhongwu/Chung·WM (Tang "provlnce"), 2�
J7'Jl'N l05'13'E. 27, 41, 149
Zhongxing/Chtmg-hsmg 30 18'N 1 12·00'!!,
26
'Zhong1hou/Cbıır.g-choufXbınchun JOl20'N
·ıos'Ol'E. 31, 102
Zbuanglwıg,!ChounR-l•ang 36'26'N
102"59'E, 27
Zhugtdanlan/Clıu·k<>-tan-lan sa Suk.aıdana
'Zhuo/Chou ste Zhuoxıan
1 W58'E. 94. 150. 152. 164
Zhuoxı.ın/Chou-hsmı{Z}ıuo l9°27'N
Zhuxu/Cho·lısu (ThaiLond) ı 3 12'N �'59'E.
38
'Zhuy�i/Chu-yai stt HJikou
26. ıı. 102. 123
Zi/Tzu/Sant<ıl(Tongcbuan 31 '04'N lQ:j'OJ'E.
Zi/T'u 36'42'N 1 1 8"00'E, Jl
ZJ/Tz.u -'itt Zizhou
Zi R/Ttu, 23
2'lchuan/Tzu-ch'uan 36-45'N l l9°40'E. l0
Wıe/Ttu ho 42°20'N 124 06'E. JJ
Zllıujing/Tıu-liu-ching 29 J 9'N 104°46'E,
IS8
Ziqing/T:ı.:·ch'ing(TVtg "provuıce"), 26
uy• R/Tzuya. 23. 105
uy•ng/Tzu·1<mg 30'07'N 104"38'E. l 58
Ziıl:Jouf'Tzochou,'Zi29°50'N 104 57'E, 31.
158
Zizhou/T?u-clıou .36°46'N 118'03'E, 102
Zlıhou/Tzu-chou (Song "rouıe"� 26
Zouptng/Tsou-p'ıng l6°5l'N 117'45"E. 152
ZouxUn/Tıou-ltri.tn lSto20'N 1 16"58'E, 54.
149, 164
l.ulııer/T5u-fa·«h stt s..ı..u
Zunghxr Basın, 1 J
Zunhua/Tsu• hua 40' 1 1 'N 1 17'57'E. 152,
164
Zunyi/T.sun-ı 27°39"N l06°57''E, 27. 36
Zuo R/Tw. 11
 • •
DiZiN
/ta/ilde yuılmış sayfa numaraları
resimlere veya bunlann alı
yazılarına ilişkindir.
Abahaı 97
afyon 148-49, 148, 210
Afyon Savaşlan 148-49, 220
ağaç dilimleri (ağaçbloklar) 146,
147, 160, 16J, 173, 194, 217
•taç 011ma cılıtı 74
At Siqt/
At Ssu-ch� 167
aile 214·18, 214, 216, 217
emek birimi olarak 212
üç-kuşak 74-75
bkz. aynca akrabalık
akrabalık 61, 134, 214·15, 215
Shang S6, 58, 73, 215
soylar 74, 161, 216-17
bkz. aynca aileler
akupunktur 192, 192, 193
Alcock, Rutherford
Aln hanedan {Kuzey ve Güney
a/ınn 152
Hanedan/sn) d6nemi 110
Amur Nehri bkz. Heilongjlang
Altay etnik grubu 18
An Lushan ayaklanması, 26, 91,
92, 93, 99, 103, 207
Anhut eyaleti 20, 27, 169, 218
anlaşma llmanlan 35, 40, 148,
152, 155
Annam 40, 152
Aruıhan 46
Anyang 53, 55, 58, 70, 76
Astana
anıt-mezarları 114
astronomi 122, 199
Pekin gOzlemevı 145
Austro-Asyalı etnik grup 18
avlanma 16, 50, 50, 56, 58, 64,
Ba/Pa 20
126
Baharlar ve Güzler donemi 61·66,
63 toplumsal yapı 74, 75
Baharlar ve Güzler yıllık/an 61
bakır 25, 41, 121, 124, 148
bahçeler 139, 140, 140
mlneli 140
Banpo!Pan·p'o 52, 53
"barbarlar" (Han·olmayan
halklar) 94·99
aynca bkı. Rong, xıxıa vd.
barut 103, 122, 198
baskı 122, 138, 180, 180, 198, 199
Batı Wel (devlet) 127
Batı Zhou bkı. Zhou hanedanı
Batu 95
Bayan 102-03, 127
Bayrak Orgüıleri 161
Bazaklık 109
Beljlng/Pel.ch!ng (Pektı;ı) 104, 136,
136, 137, 172, 191
başkent olması 19, 104, 136,
136
sanat koleji 172, 1 76;
Belha!IPei·hal Parkı 140; Yasak
kent 90, 136, 136, 137, 190, 221;
evler 218; İmparatorluk Sarayı
190; opera 205; Yaz Sarayı 1 72,
172·73, 220; Tlınanmen
Meydanı 136, 176
Belgeler 66
Bef Hanedan On Krallık
donemi 20, 25
Befbalık (Beltlng/PeH'lng) 92, 93
Blan Wenqln/Pien Wen-ch'ln 139
bllgin·soylular (shenshi) 132, 134
bilim 122, 145-(6
aynca bkı. teknoloji
Bireyci sanatçılar 140
bitki oranınsa 14, 14
bitkiler 14, 121, 221
aynca bkı. çlftçlllk
Bo Ql/Po Ch'i 71
Bo RenfulPo Jen·fu
Mor Çiçekli Ataç Üzerinde
Yatmur 207
Boksörler 152, 153·55, 153, 207
Bon 1 7
bozuk para bkz, para
Brlghıon PayYonu 220
bronz 54, 55, 70, 70,
baltalar 50; çanlar 67, 77, 203;
heykeller 107, 109, 110,
kaplar 58, 60, 61, 65, 76-77, 76,
78,
lambalar 106, 109; silahlar 56, 85
kakma 77; kaybolan·mum
dökümü 77;
parçasal yaldız 109; parça-kalıp
dökama 50, 76, 11, 200
Brooke, James 40
Buck, j.L. 21, 29
Budizm 16, 106, 187, 188, 214,
216
Lamaizm (Tantrl%m} 17, 111,
115, 188;
Mahayana 17, 187, 189;
Theravada 187, 189;
Beyaz Lotus 102; san Şapka 191
Çin'e gelişi 109, 110, 220
sanat 109-10, 110, 111, 112,
113, 114, 115;
tapınaklar 20, 109, 190, 191
Bulut Düşü Bataklığı 20
Burma 40
buz çağları 50
bürokratlar 20, 124·25, 130, 131
aynca bkz. yönetim; kamu
hizmeti sınavları
Büyük Kanallar 14, 19, 20, 23, 40,
91, 103, 104, 104, 122, 152
Büyük ileri Atılım 168, 169, 173
Büyük Tarihçinin Kayıtlan
alıntı 83
Gai Mofrs'al Mo 65-66
Gai Yongtrs'ai Yung 202
Ganton bkz. Guangzhou
Gao Gaotrs'ao Ta'ao 99, 125·26
Gao Xue qlnll's 'ıo Hıueh·ch'ln
Taşın ô
ykasa (Kırmızı
Konakların DQşO) 146, 147, 160,
217
Gaofrs'ao 63
Gastlglione, G. (Lang
Shinlng/Lang Shih·nlng) 140,
220, 220
Gen Yuyingfl's'en YOying 38
Cengiz Han/Chlnggts
Qan/Genghiı Khan 95, 99
Chan'an/Ch'ang·an (bugünkü
Xi'an) 19, 37, 114
Changjiang Nehri bkı. Yangzi
Nehri
Chaoge/Ch'ao-ko (veya Muye/Mu·
yeh) 59, 60, 63
Chen Boda/Ch'en Po'ta 167
Chen Danqing/Ch'en Tan·ch'ing
176
Chen Dehong/Ch'en Te-hung 174,
175
Chen Dwıiu/Ch'en Tu·hsiu 159
Chen jlongming/Ch'en Chiung·
mlng 161
Chen Yun/Ch'en Yun
alıntı 165
Chen ZhUCh'en Chih 152
alıntı 153
Chen/Ch'en 99-100
Cheng DaweUCh'eng Ta·wei 194
Cheng Mingdao/Ch'eng Ming·tao
187
Cheng TlngzuolCh'eng T'lng·tso
146
alıntı 144·45
Cheng Ylchuan/Ch'eng I·ch'uan
187
Chengdu/Ch'eng·tu ovası 130
Chengpu/Ch'eng·p'u savaşı 63
Chiıng Kai·shek bkı. jlang jieshi
Chongqing/Ch'ung·
ch'ing/Chungklng 19, 20, 163
Chu/Ch'u 19, 20, 61, 63, 64, 65,
66, 71, 72, 74, 184, 185
Chu/Ch'u (On Krallık döneminde)
20
Cixllrı'u·hsl, dul imparatoriçe,
153, 157, 172, 173
Cizhoufrz'u-chou (çağdaş
cuıantrz'u·hsien) 101, 200
Cizvitler 144, 145, 188, 200
çay 144, 209, 221
çiftçilik 208·212
tarım 14, 15, 20, 21, 22, 23, 29
66, 74, 121, 124, 154;
gübreler 210, 210; ·teknoloji 147,
210-11, 211-12;
·teraslama 20; aynca bkz.
sulama meyve 42, 122,
209;Yeni Dünya llı1lnleri 208,
209, 212; akdarı 17, 50, 209;
pirinç 17, 21, 50, 208, 208, 209,
210, 212 soya fuulyesi 39;
buğday 17, 21, 43, 50, 209;
kolektif çiftlikler 22, 169, 208,
211,212; kır yaşamı 14, 15,
42,43;
Çin işi 220, 220, 221
Çin Seddi 14, 19, 23, 39·40, 83, 94
134, 136, 162
çömlekçlllk bkz. seramik
Dadu/ta·tu (çağdaş Pekln'ln
yerleşim bölgesi içinde) 19
Dal etnik grubu 18, 19, 176
Dal·Tal, marki
alle anıt·mezarlan 106-09
Dali 38, 39, 149
Dao Jllrao Chi (Shi Tau/Shih T'ao)
117, 140-41
Resim Üzerine Konuşmalar 146
Daowutrao-wu 95
Daxing·chengfl'a-hsing-ch'eng
(çağdaş xl'an'm yerleşim
bölgesi içinde) 19
Dayue/Ta·yueh (Dal Vlet} 39, 95
Dettşlmlerin Kutsal Yazısı 146,
18S.87
demir 68, 72, 95, 122, 147
demiryolları iletişim ve
taşımacılık maddesine bkz.
Deng Xiaoplngfreng Hsiao·p'ing
169, 170
Denizcilik 29, 23, 32, 39, 40·41,
121
Denizcilik Yasağı 39, 124, 151
Devrlmcl ittifak 155, 157, 159
Dl 63
Dl·xlnfri·hsin 55, 59, 60
Diaolrlao, jin dükü 64
diller
Çince 55, 178·79; Hint-Avrupa
16;·, lehçeler 179, 179-
,"Mandarin" l 7, 179;·, "ulusal
dil" 157, 179, aynca bkı.
yazılar
din 17, 149·51, 184, 185 188, 188,
189, ataların ruhlarına tapınma
56, 59, 73, 75, 188, 189, 214,
216
aynca bkz. Konfaçyusçuluk,
Taoculuk, vd.
dtnglttng 60, 76
Doğu Türkistan 40, 93·94, 103
aynca bkz. Xiıtjlang
Doğu Zhou bkz. Zhou hanedanı
Dong Qlchangfrung Ch'i·ch'ang
139·40
Dong Yuııntrung Yuan 116
Dou Wan!rou Wan
anıt-mezarı 106, 107, 109
Dört Wang 140
Dönla Çete 168
Du Pu/ru Pu 184
alıntı 185
Du enıı:iutrhu Wen·hsiu (Sultan
Süleyman) 38, 149
Du Xlan!ru Hslen, general 99
Duan Qirullruan Ch'i·jul 159
Duanfruan, prens
alıntı 154
Duangan Mu/tuan-kan Mu 70
Dunhuangtrun·huang
mağaralar 109, 110, 1 1 1, 114,
115, 191
HIO, marki 61
edebiyat 19, 60, 109, 179, 184,85,
romanlar 146-47, 147
etttlm 145, 216
Komünist, 16, 170, 218; Batılı
tarzda 157
ejderhalar 64, 66
süsleme motifi olarak 53, 76,
78, 109 201
ekonoml
onaçağ devrimi 120-24; Wang
Ansht'nin refonnları 13().31;
"üst-düzey ekonomik denge
tuzağı" 147; emek piyasası 147;
Qlng dOnemlnde durgunluk
147; afyon ticareti 148; 20.
yüzyıl genişlemesi 154·55, 155;
Milliyetçiler donemlnde 163;
yilkaek enflasyon 166, 167, 167;
Komünistler dönem.inde 168-69;
Büyük İleri Atılım 168, 169,
173; Tayvan'da 170
emperyalizm, Çin 34·35, 37,
39-40,92
Endonezya 40
Brlitoull!rh·li't'ou 76
Bverest, Dağı (Qomolangma veya
Zhumulangma) 14, 43
evler bkz. mimarlık, konut
fal kemikleri 54, 55
falcılık 19, 151, 189, 193, 216
Fan Kuan/Pan K'uan 116
Fan Ruoshu/Pan jo-shui 101
Fang Ylzhiı'Fang l-chih
Şeylerin ilkelerinin Kısa Kaydı
146
Pang Zhaoling/Pang Chao-ling
174, 175
Pazanıı:IPa·tsang 187
felsefe 18S.87
Komünist 165-66, 165; siyasal
65-66, 69·70,8().81
toplurruıal 74·75, 125-127, 130,
134
Peng Guozhang/Peng Kuo-chang
159
Peng Yuxlang/Peng Yu·hsiang 159
Portune, Robert 144, 221
Poshan 147
Fraruıızlar
ve Çin 148, 220
Pu Baoahi/Pu Pao-shih 173
Pu ChailPu Ch'al 65
Pu hao
anıt-mezarı 70, 76, 76, 78
Pujian/Pu·chlen 37, 122, 151, 212
Galdan 103
Galeri yolu 20, 122
Gansu 27, 41, 43, 92, 93
Gao Qlpei/Kao Ch'i·p'el 140
Gaozong/Kao·tsung 92, 93, 126
anıt-mezarı 114
Geç Tang hanedanı 25
gemller 32, 121
Yeng Yu/Keng Yü 65
Genghiz Khan bkı. Cengiz Han
Gtgantopithecus blaclıi 50
giysi 138-39, 141, 209, 221
Gobi 14, 43
Gong Xlan/Kung Hsien 140
Gongsun Lun/Kung·sun Lun 70,
186
Gou Qianll<ou Ch'ien 65
göçebeler 19, 42, 43, 218, 219
GOk'On Vekaleti 60, 75, 80
Gu Kalzhi/Ku Kai-chlh 11 O
Guan Zhong/Kuan Chung 63
Guangdong/Kuang·tung 95, 157,
161
Guanghan/Kuang·han
anıt·mezar 106
Guangzhou/Kuang-chou (Canton)
100, 144, 157, 159, 160, 21
mutfağı 212
Guannel/Kuan·neı 19
gul/kuei 16, 76, 201
Guiji, Dağ
Ozer ina eki yazıt 81
Guillnlkuei·lln/Kwellin 20, 46
Gutzhou/Kuei·chou 36, 38, 46
Guo Xill<uo Hsi 116, 116
gümüş 38, 39, 40, 124, 148
Güney Han (devlet) 20, 95, 100
Güney Song/Sung hanedanı 19,
37, 90, 94, 99, 124, 127
batkent 19; Jln'I yenmesi 102;
Moğolları yenmeal 95
Güney Tangfr'ang hanedanı
Olangnan/Chiang-nan) 100; 101,
102
aynca bkz. Wu {Güney tang
devleti)
Güneyin şarkılan 74, 184
Gyantse
stupa 190, 191
Hırlsttyanlık 144, 148, 151, 189
kiliseler 191; misyonerler 144,
188, 216, 217, 220
ve BokaOrler 152, 153, 154; ve
Talplng'ler 149, 217
Halfeng 161�2
Hakka bkz. Kejia
Halk Cumhuriyeti 167·70, 179,
180
bafkent 19; coğrafi OlçO 15, 40;
eyalet yönetlmJ 16-17, 16
aynca bkz. komünist Parti
Halk Orduları 157
Han Çinli 16, 18, 19, 40
dağılım 15, 16, 17, 18, 30, 37;
Mançurya'ya gOç 14, 15, 16, 32,
33, 37, 38·39; sömürgecilik 36,
37-39
Han devleti 20, 70, 71, 72
Han Gan/Han Kan 114
Han hanedanı 39, 80, 83
başkentler 19, yönetim 82, 91,
125;
anıt-mezarlar 94, 106, 106·09;
mimarlık 106;
sanatlar 90, 106, 106·109
Han Huang 134
Han Tarihi
alıntı 83
Han Xln/Han Hsin 176
HanfeizilHan·fei/tzu 186
Hang Wan 82
HangzhoulHang·chou 19, 99, 116,
172
Hao 61
hattatlık 110, 118, 181·82, 181,
182, 183
Hayvanlar
tarlhöncesi 50; vahşi 50, 56
atlar 16, 50, 209, 211; balık 211,
211, 212; develer 16, 43, 209;
domuzlar 16, 50, 50, 208, 209,
211; koyunlar 16, 43, 50, 209,
211; köpekler 50, 50, 211;
kümes hayvanlan 16, 209, 211·
212; öküzler 68, 211, 211;
ördekler 16, 208, 209, 211;
Przewalskl atı 43; sığırlar 16,
50, 209, 211; su bufalosu 54,
211; Tibet sığırları 16, 208, 209;
koşum takımları 68, 138;
sanatta 50, 52, 78, 84, 90, l 06,
107, 108, 146; ., atlar 97, 99,
107, 109, 110, 114, 114; ayrıca
bkz. ejderhalar
He KallHo K'al, Dr. 152
He Long/Ho Lung 170
He Xinyln/Ho Hsin·yin 145
Hellongjlang/Heilung-chiang
Nehri (Amur) 14
Henan/Ho-nan/Honan 54
heykel 173
bronz bkı. bronz maddesi; taş
106, 108, 109-10, 110, 112, 113,
114, 114, 115, 138
Hlnt·Avrupa etnik grubu 18
Hollandalılar 40
Homo erectus 50
Homo saplens 50
Hong kong 155, 160
Hong Ren'gan/Hung Jen·Kan
151
Hong Nehri, savaşı 66
Hong Xluquan/Hung Hslu-ch'uan
149, 151, 217
Horinger
235
 anıt-mezar 106
Houma 106
hu 65
Hu Hanmln 155, 157
Hu Hong/Hu Hung
alıntı 128
Hua Guofeng/Hua-Kuo-feng 170
Huai Nehri 16, 31, 99, 1Z4
Huaixl/Hual-hsl 101-02, 103
Huan, dcık 63
Huang 215
Huang Chao/Huang Ch'ao 26
Huang Gongwang/Huang Kung-
wang 116, 111, 118
Huang Zhen/Huang eben 176
Huangdao/Huang-tao 1 1 '
Huanghe/Huang-ho bkz. San
Nehir
Huangshan dağları 46, 185
Hubei/Hu-pel/Hupeh 21
Huc, Peder Evariste
alıntı 144
Huguang/Hu-kuang 21
Hu!, Chu prensi 77
Hul, Usta (Hulzl) (mantıkçı) 70
Hu!, Wel kralı
Hulzong/Hul-tsung 1 1 6
Hunan 27, 100
hükümet bkz. yOnetlm
Işığın DOnüşü Derneği 157
iklim 14, 21, 29, 46, 50
yağmur 17, 29
Ue�im ve taşımacılık
14-16, 15, 17, 19, 20, 23, 43, 55,
68, 91, 122, 147, 155
su yolları ve kanalları 14, 15,
17, 19, 20, 23, 40, 91, 103, 104,
104-05, 121, 122, 152;
imparatorluk ulak sistemi 91,
94; deıniryollan 17, 32, 39, l 55;
yollar 14-16, 17, 121; telgraf
155, 157, 159
tık imparator (Qln
Shlhuangdl/Ch'ln Shlh·huang-tl)
10, 11, 12, 82, 83, 134, 180
anıt-mezarı 80, 84-87, 85, 86,
81, 106; ya:r.ıtları 80-81 ;
lngtllzler
ve Çin 148, 220, 221, ve
Hindistan 40, 153
ipek 52, 109, 209
ipek üretimi 211-12
ipek Yolu 14-16, 42
Budlzm'ln Çin'e gelt, yolu
olarak 109, 110, 114
lslAınlyet 17, 92, 151
bağımsızlık ha.reketlert 38, 40,
41
camtler 189, 190, 191, "Yeni
iman" 40
işçiler, sanayt 144, 160, 165, 165,
166
ittifak Yeınlnl, 63, 64
Japon-Kore etnik grubu 1O
Japonya
Çin'e saldmlan 35, 46, 152,
163, 163, 165; Mançurya'yı
lşgalt 32, 39, 40, 163; Moğol
donanmalarınca tehdit altında
95; Çin yazısını alması 178;
Tang sanat ve mlmarulnl
yansıtması 14
Java 95
jeoloji 14, 20, 46
Jla Yi/Chla 174
Jlang Jleshi/Chlang Chleh-shlh
(Chiang Kal-shek) 55, 159, 160,
163, 167, 170
Jlang Jingguo/Chlang Chıng-kuo
170
Jlang Qlng/Chlang Ch'lng 168,
170
Jlangnan bla. GOney Tang
jlangsu/Chiang-au 20, 27, 130
Jleshi/Chieh-shlh
üzerindeki yazı 81
jimnastik 171, 207
Jin Nong/Chln Nung 140
JinlChln devleti 20, 63, 64, 65, 10
JinlChln (Rhuzen veya jurjen)
hanedanı 19, 37, 90
zırhlı sQvarl 94
kuzey Çin'! k\lfBtmaaı 91, 96,
99; gQney Song'u ele
geçirmedeki bqarısıılıRı 102;
çOken ekonomJ 124;
Moğollarca işgal edllmesl 95,
236
99
jlng/Chlng, dük 63, 64
jingdezhen/Ching-te-chen 136-38,
140, 144, 147
jlngnan/Chingnan 100
Jlnjlbao/Chin-ch!-pao 40
Jlnyang/Chin-yang (çağdaş
Talyuan) 70
ju Nah/Chu Jan 116
ju-yong Guan/Chu-yung Kuan 115
jurjen (Rhuzen) bkz. Jln hanedanı
Juyan/Chü-yan (Etsin-gol) 93
kadınlar 151, 110
ayakbağı 157, 215, 217
kunuluş hareketleri 160-61;
toplumdaki konum 95, 151,
110, 111, 214, 215, 216, 217-18
k!ğıt 110, 199
Ka!feng/K'al-feng 19, 91, 95, 99,
120, 122
kamu hlzmetl [giriş] sınavları 95,
102-03, 120, 125, 130, 132-32,
134, 145, 157, 110
aynca bkz.. bürokratlar
kanallar iletişim ve taşımacılık;
BOyük Kanallar maddelerine
bakınız.
Kang Youwei/K'ang Yu-wel 153
sayak Tekblçtmllllk 217
Kang/K'ang, kral 75
Kangxi/K'ang-hsi 140, 145
Kangzl bkz. Konfüçyus
Kasyapa 1 1 2
Kazaklar 16, 19
Keia/K'o-chla (Hakka) 38
kentleşme 32, 31, 63, 66, 122,
170
Khotan 77
Khrushchev, N. 169
Kırmızı Konaklann Düşü, Cao
Xueqln maddesine bakınız.
kıyafet bkz.. giysi
Kızıl 109
Kızıl Fenerler ı 6ı
Kızıl Muhafızlar 168, 169-70
Kızıl TQrbanlar l 49
Kızıl Ordu 163
Ktakhta 144
Koguryo 95
Komünist Parti (ÇKP) 134, 161,
162, 163, 165, 166, 161
kuruluşu 159; Kısa Tarih 160;
Milliyetçilerle mücadele 160,
162, 163, 163-67; Orgütlenme
168-69 ve etnik a:r.ınlıltlar 1 6; ve
aile yaşamı 162, 167, 217-18; ve
mülkiyet 22, 74, 208, 212
bkz. aynca Halk Cumhuriyeti
Konfüçyus (Kongzi/K'ung-tzu) 60,
64, 65, 186, 191
ilkeler 186
alıntı 74-75, 15
Konfüçyusculuk 17, 186, 188,
192, 202, 214, 215, 216
tapınaklar 190, 191
bkz.. aynca Yenl­
Konfüçyusçuluk
Kore 37, 39, 40, 95, 205
Koryo hanedanı 95
Koxlnga bkz. Zheng Chenggong
kOleltk 73-74, 74
kOylüler 128-30, 132, 134, 134,
160, 16, 165, 166
çiftçi olarak 208, 212; kitle
hareketleri 161;
KOylü Birliği 161; mllısler 157
KratochvU, Paul 1 79
Kubtlay Han/Qubllal Qan/Kubla
Khan
(Chengıu/Ch'eng-tsu) 96, 136
Kubla Khan bkz. Kubilay Han
Kucha 109
aynca bkz_ ejd.,rhalar
kul 76
Kunlun/K'un-lun dağları 1 7
kunmlng/K'un-mlng Gölü 112
Kunmlng/K'un-ming 218
Kutsal Emir 144
kutsama 52, 54, 55, 56, 60, 186
Kuzey Han 100
Kuzey Song/Sung hanedanı 20,
91, 99
başkent 19; eyalet yOnetlmi 20,
27; Jln tarafından düşürülmesi
Kuzey ve Güney HanedanJan bkz.
95; sanayt 120-21
Altı Hanedan donemi
Küçök Kılıç derneği 149
Kültür Devrimi {Büyük Proleter
Kültür Devrimi) 16, 136, 154,
168, 168, 169-70, l 10, 173, 189,
220
L. van Slyke 165, 165-66
lake 78, 78, 109, 140, 172
Langya, Dağı
üzerine yazı 80-81
Lantlan/Lan't'len Adamı 50
Leigudun/Lei-ku-tun 77
llewen (gOkgürültüsü deseni) 76
Leshan 1 1 3
Lhasa
Potala Sarayı 191
U Bingheng/U Plng-heng 153
u Bo/U Po 115, 115
alıntı 185
U Cheng/U Ch'eng 116
LI Dazhao/Lu Ta-chao ı 59
il Hongzhang/U Hung-chang
alıntı 151-52
u Hua 160, 163, 173
LI Ke/U K'o 70
LI Rhuzen/LI Ju-chen
Aynadaki çiçekler 160, 217
U Shlzhen/LI Shlh-chen
sııu Ssu 72, 80, 82, 180
haç Katalogu 145, 192
u Han 196; Mlng 136, 131; Neolitik
alıntı 82
U Su 101-02, 103
U Tang/U T'ang 116
U Yanben/LI Yen-pen 114
U Zhi/U Chih 146-160
alıntı 145
U, Zhou kralı 61
Uang hanedanı 106
Uang Kal/Llang K'al 1 1 5
Uang Qichao/Llang Ch'l-ch'ao
155
Llang Zhe/Uang-che 27
Llao bkz.. Qidan
Lln Blao/Lln Plao 1 70
Untong/Un-t'ung 85
Llnzi/Un, tzu 66
Uu Hong/Uu Hung 176
Uu Shaoql/Uu Shao-ch'I 169
alıntı 165
Uu Sheng 109
Uu ZOngyuan/Llu Tsung-yuan 82
alıntı 834
Uyu üslubu (tarzı) 76, 78
Lo Blng/Lo Ping 140
Longmen/Lung-men
mağaraları 110, 112; Vairocana
Buddha 1 1 4
Longshan koltOrü 52, 52, 53, 53,
lôa 17, 23, 43, 50, 218, 219
54, 200
Lu Buwei/Lu Puwel 70-72, 82
Lu devleti 20
Lu (Qin bilgini) 8�
Lu Xlangshan/Lu Hsiang-shan
187
Lu Xun/Lu Hsun 173
Lu-lian/Lu-llen 69
Lufeng 161
Lou Rulqlng/Lo Jul-ch'lng 167
Luoyang/Loyang 19, 95, 95, 109,
110
Ly hanedanı 95
Ma Hualong/Ma Hua-lung 40
Ma Yuan 116, 139
Macau 220
madencilik 38
Mahonla bealıt 221
Malayo-Polinezya etnik grubu 18,
38
Maleıyahlar 40
Mançu (Qlng/Ch'ing) hanedanı
40, 97, 103
iç ve Dış Çin'I birleştirmesi 15,
16, 17, 40; başkentleri 19, 90;
eyalet yOnetlınl 20, 27;
Mançurya "Sınır"ı 33; ve
Müslüman ayaklanmaları 41;
soyutlanmışcılık 0l'4; aşm­
ve Vietnam 95,
muhafazak4rlık 153; karşı
ayaklanmalar 36, 149, ısı, 159;
çOküşü 157-59; sanatlar 140,
172, 220, 221
Mançurya 14, 32, 33, 31, 38-39,
40, 96, 155, 167
Mandarin diller maddesine bkz.
mandarinler 124-25
aynca bla. bürokratlar
Manila 40
Mao Zedong/Mao Tse-tung 81,
161, 167, 168, 169, 169, 110,
116
"Düşünce" 167
alıntı 168, 171
matematik 122, 144, 194-97
Mavi Gömlekliler 163
Mawagdui/Ma-wang-tul
anıt-mezarlar 106-09
30 Mayıs Hareketi 160
Manclua (Mengzl/Meng-tzu) 70,
186, 167
Mezoltttk donem 50
MI Fel 116
Mlao halkı 36, 38, 149
Miao-Yao etnik grubu 18
Milliyetçi (ı.ıeya
Guomlndang/Kuo-min-tang)
parti 159-60, 162, 162, l 65,
hükümet 163, 167, Kuzey Seferi
159, 160; merkez kentler 19,
163; yeniden yapılanması 159;
yentlmesi 167
alıntılanan rapor 166-67
Milyon Şllr Hareketi 168
mimarlık 190, 190-91
Yasak Kent 136, 137
50, 50, 53;
Qing 136, 131, 172, 172-73;
Shang 55
anıt-mezar 106-09, 136, 1 76;
konut 50, 50, 218, 218, 219;
saray 172, 172-73, 190, 191;
tapınak 131, 190, 191
Batı etkisi 172; Sovyet etkisi 1 73
Mln devleti 20, 2S
Min Nehri sulama sistemi 72
Ming hanedanı
başkentler 19, 90; donanma 40;
eyalet yOnetlmi 20, 21;
imparatorluğun sınırları 15, 33;
toplumsal projesi 127;
soyutlanmışcılık 124, 151, 220;
ulak sistemi 91, 94;
Büyük Kanal'ı yeniden inşa
etmesi 19; Çin Seddl'nl yeniden
inşa etmesi 23, 94, 103, 134,
136; kuzey Çin'! yeniden
sOmQrgeleştlrmesl 37, 101, 102,
124; Vietnamlılara yenilmesi 95
anıt-mezarlar 136, 138;
mimarlık 136, 131; sanatlar
125, 140
Minghuang 91, 207
Moğol (Yuan) hanedanı 19, 37,
90, 96, 128
95, 99, 124, 220
başkentler 19; Çin'! fethetmesi
eyalet yOnetlmJ 20, 21;
imparatorluğun parçalanması
102; toplumsal projesi 127
sanat 118
Mo�olıstan 40, 50, 95, 218
Dış 17, 103
Moğollar 19
Mongolold ırk tipi 16
Mozi/Mo-tzu 186, 194
Mu ehi/Mu Ch'ih 1 1 5
Mu, Qin dOkü 63
Mu, Zhou kralı 60
mQzlk 54-55, 66, 67, 144, 202-05,
206-07, 220
enstrümanlar 14, 202, 203, 205,
205, 206
opera 202-05, 206, 207
nakit bkz. para
Nan haJkJ 73
Nanjlng/Nan-ching (ayrıca
tlanjing) 19, 102, 138, 149, 163,
172
Nanrang/Nan-jang 72
Nanyang 37
Nanzhao/Nan-chao 92
Nanzhlli/Nan-chlh-ll 21
Nash, John 202
Nemeth, Marta 221
Neolitik donem 50, 50-53, 50, 52,
53
New york
Chlnatown !Çin Mahallesi] 221
NI Za.n/Ni Tsan 118
Nlan/nlen 149
Nlngbo/Ning-po 40
Ningyuan/Nung-yuan 103
Nurhacı 103
nQfus 30-31, 37, 120, 124
dağılım 14, 25, 31, etnik
kompozisyon 15, 16, 16, 18
On Krallık donemi bla. Beş
Hanedan On Krallık donemi
opera müzik maddesine bakınız.
ordular
Qln 80, 83, 84-87, 85, 86, 81
baojia (koruyan ve Oşür alan
milisler) 131;
barbar yardımcı gQçler 97-99;
fublng (bOlge sel mllısler) 93,
127; muhafı zlar ve birltkler 93;
askeri koloniler 93-94, 125-26
aynca bkz. Kızıl Ordu; Kızıl
Muhafızlar; savaş
Osmanlılar 40
Özerk Bölgeler 16-17, 16
Paekche 95
Paleolltlk donem 50
pamuk 124, 147, 209, 215
Pan jle'zl/P'an Chleh-tzu 176
Pan Mei/P'an Mel 101
para 39, 40-4 1, 121, 124
altın 70, 167; bakır 121, 124;
bronz 70; deniz kabuğu 54, 70,
10, 16; gQmüş 124; kağıt 121,
Pekin (Beijlng) Adamı 50
124, 167, 198
Pekin bla. Beijlng
Pekin kopeği {Peklngese 221
Peng Pai/P'eng P'al 161, 162
Plngcheng/P'ing-ch'eng 95, 95
polo 126
Prabhutaratna Buddha 112
Pu Xuezhal/P'u Hsuech-chal 205
Pucclnl, Glacomo
Turandot 221
Qaldammsaıdam havzası 14
QI Balshl/Ch'I Pal-shlh 173
QI (devlet) 20, 63, 63·64, 66, 70,
71, 72, 75
Qi hanedanı 106
QI Yanhuai/Ch'i Yen-hual 144
Qian Xuan/Ch'ien Hsuan 116-18
Qiang/Ch'lang 73
Qlanling/Ch'len-ling 114, 126
Qidan/Ch'l-tan (Uao) 39, 91, 95,
96, 99, 100, 112
Qin Jlushao/Ch'in Chiu-shao 197
Qin Shlhuangdl/Ch'in Shlh­
huang-tl bkz. ilk imparator
QinlCh'ln 20, 63, 66, 75
batkent 19; imparatorluk 80-83;
komşu devletleri ezmesi 71-72,
11,
reformlar 68-69, 11, 72, 74, 180,
Qlng hanedanı bkz. Mançu
215
hanedanı
Qingltangang/Ch'lng-llen-kang
Qul JinlCh'lu ehin 161
kOltür 52
Qul Ylng/Ch'iu Ylng 139
Qlujialing/Ch'iu-chla-ling költörü
52
Qumolangma bkz.. Everest, Dağ
resim 46, 110, 118, 134, 139-40,
162, 172-74, 114, 115
asma resimler 91, 91, 114, 116,
116, 117, 118, 118, 120-21, 125;
duvar kalıplan 106; perspektif
146, 146
Batı etkisi 140, 172-73, 174, 176;
Sovyet etkisi 176
Rhuzen Ourjen) bkz. Jln hanedanı
Rlcct, Peder Matteo 188
Rong/Jung halkı 61, 63, 75
Rusya 16, 33
Çin'le ayrılıyor 169; Çin
emperyalizmiyle yarışma
halinde 34-35, 39, 40, 103; Dış
Moğolistan'ı alması 17; Bkim
devrimi 159; Mançurya'yı
alması 32; Moğol akınları 95
Sakyamuni Buddha 112
sanatlar blcz.. hattatlık, resim, vd.
sanayileşme 154, 159, 163
Mançurya 32, 46, 163
modernlik Oncesi 120
Sangleys 40
San Nehir (Huarighe/Huang-ho)
14, 16
Sarı Turban ayaklanması 125
Sarawak 40
savaş arabaları 55, 58, 83, 90,
109

"barbar" 94, 96, 99; Baharlar
a..vaş
ve Güzler dönemi 61, 6', 65,
66; Mlng 103; Q1n 83; Savaşan
Devletler dönemi 6EHl8, 68, 72;
blcz. ordular.
Su! 99-100; Zhou 60, 61 aynca
Savvaşan devletler dönemi 20,
66-72, 11
sanatlar 65-16-11, 78, 18
seramik 50, 50, 52, 53, 200, 200,
toplumsal yapı 74, 75
201,
heykeller 99, 106, 108, 109, 110,
114, 11 5, 221;
kaplar 52, 53, 53, 1 14-15, 115,
200, 201
famtlle rose 201; fam.ille uerte
141; porselen 114-15, 136-37,
140, 147, 172, 200, 221; seladon
Qingbai işt l36, 200
136, 201;
Shandong/Shan-tung 50
Shaanıl/Shan-hsl/Shensl 21, 41
Shang hanedanı 50, 53, 54-59, 54·
din 56, 59, 73
55, 60
toplumsal yapı 56, 58, 73-75
ıamandlzim 55
anıt-mezarlar 58, 59
bronzlar 54, 55, 56, 58, 60, 76,
sanat 55
16, 71
yeşim 76
müzik 54-55
Shang Yang (Lord Shang/Shang
Beyi) 68-69, 71, 72, 74, 130, 186,
215
Shangdi/Shang-ti 56
Shanıı:t-Shan-hsi 25, 43
She 63
Shen Gua/Shen Kua 145
Shen Zhou/Shen Chou 139
shenst bkz. bilgin-soylular
Shenzong/Shen-tsung 130
Shi Dakai/Shlh Ta-k'ai 149
Shi Tau/Shih T'ao blcz. Dao JI
Shi Lang/Shlh l.ang 103
Shiltn/Shih-lin (Taş Ormanı) 46
Shu (Doğu Zhou dönemi) 10, 71,
72
Shu (Üç Krallık Dönemi) 19, 122
Shu (Beş Hanedan Dönemi) 20,
100, 102
Shun, imparator 54
silAh 56, 64, 68, 70, 72, l22
Sichuan/Ssu-ch'uan 25, 71, 122
topçuluk 103; tüfekler 103,
uzun menzllliler 41
Silla (veya Xianle/Hsien-le) 95
Sima Qtan/Ssu-ma Ch'ien
Tllrihsel Kayırlar 106
Stngapur 40
Skinner, G. W., 21, 25
sömürgecilik, Çin 37, 31-39
Song Taiıong/Sung T'ai-tsung 99,
100, 102
Song Taizu/Sung T'al, tsu 99, 100-
01, 101, 102
Song Yingıı:tng/Sung Ying-hsing
Song/Sung (devlet) 63, 64, 66
145-46
Song/Sung hanedanı bkz. Kuzey
Song; Güney Song
soyutlanmacılık 144, 168, 176,
220
Su Dal/Su Tal
alıntı 70
Sufutun/Su-fu-t'un 50
Su Qln/Su Ch'ln 67, 68, 69
sulama 22, 42, 68, 72, 121, 198,
Su Renshan/Su Jen-shan 146
208, 210-11, 210
Sulu 40
Sun Chuanfang/Sun Ch'uan-fang
160
Sun Ylıı:lan/Sun 1-hsten (Sun Yat­
Sen) 155, 157, 159
suyolları bkz. iletişim ve
taşımacılık maddesi
Süleyman, Sultan blcz. Wenıı:lu
Suzhou/Su-chou 104, 139, 147
Sydney (Avustralya) 221
Şangay 35, 147, 155, 157 160,
170, 172
Şarkılar bkz. Şiirin Yazısı
mutfağı 212
şiir 19, 184-85
Şiirin Yazısı (Şarlctlar) 60, 61, 66,
74, 184, 185
Tabgatch Wel blcz. Toba Wel
tıp 122, 145, 192, 192-93
hanedanı
Tal!r'ai Dağı
üzerine yazı 80
kadınlara karşı tutumları 161,
Talping'ler 149, 149, 151, 157
217
Taizongfr'al-tsung bkz. Song
Talyuanı'l"al-yuan 100
Talzufr'al-tsu b/cz.. Song Talıu
Talzong; Tang Taiıong
Takla Makan 14
takvimler 59, 114
Talas nehri, savaşı 92, 93
Tan Sltongfr'an Ssu-t'ung
Özgecilik lncelemest 217
Tang Mulıtr'ang Mu-li 162,
174,175
Tang Talzongfr'ang T'ai-tsung
atlan 114, 114
Tang Yinfl"ang Yin 139
Tangfr'ang hanedanı
askeri örgütlenme 99, 101, 127;
başkentler 19, 114;
eyalet yönetimi 20, 26; Kore'nln
fethi 95; Hualıd'nln yeniden ele
geçirilmesi 102-03, 103;
mimarlık 114; sanatlar 114,
114, 115
Tang!r'ang (Shang hanedanının
kurucusu) 55, 60
Taajl!r'an-chi
alıntı 154
Taoculuk [Daolsm] 17, 188, 192,
214, 216 ve Budizm 110; ve
siyasal felsefe 186;
tapınaklar 190, 191
raotie/t'ao-r'teh 60, 70, 73, 76, 78
Taolsm [Daolsm] blcz. Taoculuk
Tarım havzası 16
tarım-çiftçilik maddesine blcz.
maddesine blcz..
Taşın Öyküsü Cao Xueqln
Tayvanfr'al-wan (l'omosa) 33, 37,
Çln'in bir kısmı 20, 21, 103; de
38, 41, 152, 155, 179, 180, 205
facro Mllllyetçl devlet 167, 170,
218
147, 198, 198, 199
teknoloji 122-24, 144, 144, 145,
hanlı 120, 144, 144 145, 151-52,
155
aynca blcz. çiftçilik, tarım
That (veya Zhuang/Chuang) halkı
37, 40
Tlan Changfr'len Ch'ang 70
Tlan Danfr'len Tan 71
Tlan Ql!r'ien Ch'I 70
Tian!r'ien ailesi 70
Tlanjin/r'len-chln 23, 155, 155,
Tlanjlngfr'len-ching blcz. Nanjlng
157
Tlanshanfr'len-shan 42, 2l9
103, 188, 208, 209, 218, 219
Tibet (Bod) 16, 16, 40, 41, 92, 99,
Tibet-Burma etnik grubu 18
ticaret 39, 40, 54, 70, 120, 121-22,
122, 124, 144
köle 39; tacirler l 57, tuz 21, 25;
ipek 14-16; işçi sendikalan 160;
uluslararası 122, 148
tiyatro 206-07, 207
kukla oyunu 2, 207; zll,fu oyunu
128
Toba (oeya Tabgatch) Wel
hanedanı 95, 95, 109, 126-27
Toghto 103
topoğrafya 14, 25, 46
toprak düzeni 19, 21, 22, 1�5,
127, 130, 132-34, 161, 208
Cao Cao'nun reformları 125-26;
"dağıtım ve sahiplik" (keıhan)
126; "eşitleneblllr tarlalar"
{junttan) 126-27; Komünist
politikalar 22, 162, 166, 167,
169, 208, 211, Wang Mang'ın
reformları 125; ve
vergilendirme 124, 126, 126-27,
130
Triad'lar 157
Tufan 39
Tuolonga 40
Turfan 109
Turfan çöküntüsü 14
Urumql 40
Türkistan 35, 93
Oç Krallık Dönemi 20, 122
Uygurlar 19, 92, 93
maddesine bakını.z
ürünler, yiyecek çlftçlllk
Vietnam 37, 39, 40, 41, 95
Verblest, l'erdinand 145
Wang Anshi/Wang An-shih
130-31
Wang Gao/Wang Kao
Resimler BI Kitabı 146, 146
Hardal Tohumu Bahçesinden
Wang Ge/Wang Ko 122
Wang Hongwen/Wang Hung-wen
168
Wang Hul 111, 140
Wang Jia'nan/Wang Chia-nan
174, 115, 176
Wang Keplng/Wang K'o-plng 176
Wang Mang 125
Wang Meng 118
Wang Qlan/Wang Ch'len 140
Wang Shilu/Wang Shih-fu
Bahlı Apartmanlar 207
Wang Shimin/Wang Shlh-mln
140
Wang Shlwel 165
Wang Qlzhi/Wang Hsi-chih 110,
182
Wang Yangmlng 145, 187
Wang Yuanqi/Wang Yuan-ch'I
140
Wang Zhen/Wang Chen
Wel aynca blcz. Toba Wel
Tanm Üzerine inceleme 124
Wel (Doğu Zhou donemi) 20, 66,
70, 71, 72
Wei (Doğu Zhou dönemi) 63
Wei (Üç Krallık dönemi) 19, 99,
Wel hanedanı 95, 96, 106, l 12
122, 125·26
Wei J!ang/Wel Chlang 61, 64
Wel, Qi kralı 70-71
Wen, imparator 99-100, 127
Wen, jin dükü 63
Wen Tlngshi/Wen T'lng-shlh 153
Wen Wel dükü 70
Wen Zhenınlng/Wen Cheng-ming
116, 182
Wen, Zhou kralı 59
WendilWen-tl 109
Wltte, Sergel 32
Wu (aile)
türbeler 106
Wu Cheng'en/Wu Ch'eng-en
Barı'ya Hac 207
Wu (devlet M.0. 6.yüıyıl) 20, 64
Wu Daozl/Wu Tao-tzu 114
Wu (Güney Tang) devleti 20, 25,
Wu, imparator bkz Wudi
122
Wu, imparatoriçe 114
Wu okulu (sanatçılarm) 116, 139
Wu Petfu/Wu P'el·fu 159
Wu Sangul/Wu Sen-kueı 97
Wu Wet 139
Wu Yue/Wu-Yueh 20, 25, 100,
102
Wu Youıı:tng/Wu Yu-hsing 146
Salgınlar Üzerine 145
Wu Zhen/Wu Chen 118
Wu Zhifang/Wu Chih-fang
alıntı 1 3 1
Wu, Zhou kralı 59, 59-60
Wu Zuoren/Wu Tso-jen 1 76
Wudi/Wu-tl (t1eya Wu) imparator
93, 95, 125, 125
Wuhan 157, 159
Wulin 116
Wuling 72
Wuıı:l/Wu-hsl 139
Xı'an/Hsi-an/Sian 218
Xia Gul/Xla Kuel 116, 1l6, 139
Qtn anıt-mezarları 84
Xia hanedanı 54, 60
Xiamen/Hsla-men (Amoy) 40
Xianbi/Hslen-pl 37, 109, 126
Xlang Jlngyu/Hslang Chtng-yü
161
Xtang Yu/Hslang Yü 84
Xlang/Hslang, Song dükü 63, 66
Xtanyang/Hslenyang 19
Xianzong/Hslentsung 101, 103
Xlaotun/Hslao-t'un kültürü 52, 76
Xie Llngyun/Hsieh Llng-yQn 184
Xlajlang!Hstn-chlang/Slnkiang
(Yeni Bölge) 16, 18, 20, 40, 41,
218
Xlongnu/Hslung-nu (Hunlar?) 37,
83, 99
94, 96-97' 99
Xlıda/Hsl-hsla (Mlnyak) 39, 91,
Xu Beihong!Hsu Pel-hung 173
Xu Guangqi/Hsl Kuang-ch't 145
Xu/Hıu kenü-devlet 63
Xuan Zang!Hıuan Tsang 114
Xuanzong!Hauan-taung 126
XunzllHsun-tzu 186
Xuzhou/Hıu-chou 167
Yahudillk 151
Yakup Bey (Bataulet Khan t1eya
"iyi Şans Hanı") 40, 41
Yaluzangbuijang bkz. Yarmlung
Zangbo Nehri
Yan ChuNan Ch'u
alıntı 70
Yan Fu 152
Yan (devlet) 20, 71, 72
Yan UbanNan IJ-pan 114, 124
Yan XlshanNan Hsi-shan 25, 159,
166
Yan'an 163, 165, 169
Yang Gulfe!Nang Kuel-fel 91, 207
Yang Hut 195
Gandelik Kullanım lçin
Matematik 122
Yang ZhuNang Chu 186
Yang ZhuNang-chou 139
Yangdi/Yang-ti 104
Yangshao 50, 52, 52, 53, 53, 54
Yangzhou'nun Sekiz Garipliği 140
Yangzl Nehri (Changjlang/Ch'ang-
chtang) 14, l 6
gemilerden köprü kurulması
100, 101,
Büyük kanal sistemine
bağlanması 104; su kontrol
projeleri 208
Yao, imparator 54
Yao Wenyuarı/Yao Wen-yuan 168
Yarlung Zangbo/Ya-lu tsang-pu
yazılar 50, 55, 96, 110, 178, 180;
Chiang!rsang po Nehri 14
hattatça 110, 182, 182, 183;
süslemeli 141, 183; reslµıyazısı
55, 12, 13, 183
Mançu 97; Shang 55, Xlıı:ia 96
Yenl-Konfüçyusçuluk 125, 131,
145, 146, 187
sanata etkisi 116
yeşim 50, 70, 16, 77-78, 140
Yeşim Kapılar 16
Yl/I Dağı
üzerine yazı 80
Yl/I {halk) 36, 218
Yl/I marki
Yl/I Zhou kralı 61
anıt-mezar 67, 77, 78, 78
Ylng (çağdaş Jlanglıng/Chiang­
ling) 71, 72
yiyecek 16, 212, 212,
aynca blcz. çiftçilik
Yo Yi/Yo 1 71
Yol t1e Gücünün Kursal Yazısı 109,
186
yollar, iletişim ve taşımacılık
maddesine blcz.
YouNu, Zhou kralı 61
yönetim 91
belediye 157; eyalet 16-17, 20-
2 1 , 26, 27; köy 127-28, 132, 134
Chu 61, Han 82, 91, 125; Jin
124;
Komünist 16-17, 16, 134,
168-69;
Kuzey Song 20, 26, 27, 130-31,
Mançu 20, 27; Ming 20, 27;
Tang 20 26; Zhou 60, 75
Moğol 27, 127; Qln 81, 82-83;
aynca bkz. bürokratlar
Yu QuanNü Ch'uan 65
Yu'nun Büyük Tetrapodu 75
yu/yü 61
YuNü Büyük 54
Yuan hanedanı blcz. Moğol
hanedanı
Yuan MelNuan Met 160
Yuan'm Dört Ustası 118, 139
Yuan Shlkai/Yuan Shih-k'ai 158
Yuan Yunsheng/Yuan Yun·sheng
174, 174, 176
Yuanhao/Yuan-hao 97
Yue Qi/Yueh Ch'I 66
YueNueh (Vlet) halkı 37
YueNueh 20, 64, 7 1
Yun'gang/Yun'kang ("Bulut
Tepe") 109-10, 112
Yunnarı/Yun-nan 38, 147
Yu.ıılanNü-hsien 153
alıntı 154
Yüz Çiçek hareketi 168
Zalfengfrsal-feng 157, 159
Zhang Anzhi/Chang An-<:hih 1 76
Zhang Chunqiao/Chang Ch'un-
ch'lao 168
Zhang Dehua/Chang Te-hua 176
Zhang Dongsun/Chang Tung-sun
167, 187
Zhang Hual/Chang Hual, prens
anıt-mezar 114, 126
Zhang Jucheng/Chang Chu<h'eng
145
Zhang Uchen/Chang Ll<h'en 176
Zhang Yechang/Cheng Yeh-ch'ang
109
Zhang Yl/Chang 1 69, 70
Zhang Zai/Chang Tsal 145, 187
Zhang Zeduan/Chang Tse-tuan
120
Zhang Zuolin/Chang Tso-lln 25,
159
Zhao Gao/Chao Kao 83
Zhao Mengfu/Chao meng-fu 118,
118-19
Zhao Wenzl/Chao Wen-Uu 65
Zhao/Chao (devlet) 20, 68, 70, 71,
Zhao/Chao, Zhou kralı 60
72
l 17,
Zhe/Che okulu (sanatçıların)
139
Zhejlang/Che-chlang 130
Zheng Chenggong/Cheng Ch'eng-
kung (Koıı:lnga) 41
Zheng Gou/Cheng Kou kanal 72
Zheng He/Cheng Ho 39, 40
Zheng/Cheng (devlet) 61-63, 63,
64, 64-65, 10
Zheng/Cheng, Qin kralı, bkz. ilk
imparator
Zhi/Chih, baronu 70
Zhlfu/Chlh-fu, Dağı
üzeı1ne yazı 81
Zhlll/Chlh-li 159
Zhongshan/Chungshan 72
Zhou Chen/Chou Ch'en 118
Zhou Enlal/Chou En-lal 160, 170
Zhou 'nun Dlnsel Tören kuralları
125, 130, 134, 148
Zhou/chou, dükü 60
Zhou/Chou hanedanı 55, 59-61,
63
çöküşü 61; dın 60, 73;
imparatorluğun ölçüsü 60,
toplumsal yapı 60, 61. 73, 74,
75
bronzlar 60, 61, 76, 78
Zhu Anplng/Zhu An-p'ing
alıntı 168
Zhu Da/Chu Ta (t1eya Bada
Shanren/Pa-ta Shan-jen) 140
Zhu De/Chu Te 167
Zhu Jl/Chu Chl 69
Zhu Kezhen/Chu K'o-chen 14 21,
29
Zhu Xl/Chu Hsi 124, 131, 131,
187
Zhu yuanzhang/Chu Yuan<hang
102
Zhuang/Chuang, Chu kralı 63
Zhuang/Chuang, Usta
(Zhuangzl/Chuang-tzu veya
Zhuang Zhou/Chuang Chou),
Taocu 70, 186
Zhumulangma bkz. Everest, Dağı
Zhuang/Chuang, Zheng dükü 61
zı Chantrıu Ch'an 6'·65. 65, 66
zırh 68, 70, 80, 83, 81
zı Hantrzu Han 64
zı Mufrzu Mu 61, 66
ZI Xlafrzu Hsla 70
ZI Yufrzu Yü 66
Zou Rongfrsou jung
Devrimci Ordu 157
Zungharia (Batı Moğolistan) 40,
Zou Sllrso Ssu l 85
103
Zou Zongtang!rso Tsung-t'ang 40,
41, 93-94
237